You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Volum<strong>en</strong></strong> 3, núm. 7<br />
PUBLICACIÓN CUATRIMESTRAL DE EL COLEGIO MEXIQUENSE, A.C.<br />
El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C. (CMQ)<br />
César Camacho<br />
Presi<strong>de</strong>nte<br />
José Antonio Álvarez Lobato<br />
Secretario G<strong>en</strong>eral<br />
Raymundo C. Martínez García<br />
Coordinador <strong>de</strong> Investigación<br />
Comité Editorial <strong>de</strong> El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C.<br />
Raymundo C. Martínez García * Sebastián Nelson Rivera Mir * Arlette Covarrubias Feregrino<br />
Emma Liliana Navarrete López * Luis Alberto Martínez López * Mario González Ruiz<br />
José Antonio Álvarez Lobato * Tania Lilia Chávez Soto<br />
<strong>Korpus</strong> <strong>21</strong><br />
Mílada Bazant (CMQ)<br />
Directora<br />
Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
Coordinadora <strong>de</strong>l número<br />
Comité Editorial<br />
Mílada Bazant (CMQ) * Gustavo Abel Guerrero Rodríguez (CMQ)<br />
María <strong>de</strong>l Pilar Iracheta C<strong>en</strong>ecorta (CMQ) * H<strong>en</strong>io Millán Val<strong>en</strong>zuela (CMQ) * Anne Staples (COLMEX)<br />
Consejo Asesor<br />
Francisco Alba (COLMEX) * Lour<strong>de</strong>s Arizpe (CRIM/UNAM)<br />
Francie L. Chass<strong>en</strong>-López (University of K<strong>en</strong>tucky)<br />
Will Fowler (University of St. Andrews, United Kingdom)<br />
R<strong>en</strong>é García Castro (UAEMéx) * Pilar Gonzalbo Aizpuru (COLMEX)<br />
Carlos Herrejón (COLMICH) * Daniela Sp<strong>en</strong>ser (CIESAS/CDMX)<br />
Eric Van Young (Universidad <strong>de</strong> California <strong>en</strong> San Diego)<br />
Mary Kay Vaughan (Universidad <strong>de</strong> Maryland)<br />
Equipo Editorial<br />
Blanca Estela Arzate González (CMQ) * Sayra Gutiérrez Val<strong>de</strong>spino (CMQ)<br />
Mad<strong>de</strong>lyne Uribe Delabra (CMQ)<br />
Asist<strong>en</strong>tes editoriales<br />
José Manuel Oropeza Villalpando (CMQ)<br />
Diseño <strong>de</strong> interiores, portada, formación y composición tipográfica<br />
Carlos Vásquez (CMQ) * Jim<strong>en</strong>a Guerrero Flores (CMQ)<br />
Corrección <strong>de</strong> estilo<br />
Editor Responsable<br />
Gustavo Abel Guerrero Rodríguez (CMQ)<br />
<strong>Korpus</strong> <strong>21</strong>, Vol. 3, núm. 7, <strong>en</strong>ero-abril <strong>de</strong> 2023, es una publicación cuatrimestral <strong>de</strong> difusión gratuita editada, publicada y distribuida por El<br />
Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C. Exhaci<strong>en</strong>da Santa Cruz <strong>de</strong> los Patos, s/n, col. Cerro <strong>de</strong>l Murciélago, Zinacantepec, C.P. 51350, México, tel. (722) 279<br />
99 08 ext. 183, korpus<strong>21</strong>.cmq.edu.mx, korpus<strong>21</strong>@cmq.edu.mx Editor responsable: Gustavo Abel Guerrero Rodríguez. Reservas <strong>de</strong> Derechos<br />
al Uso Exclusivo 04-20<strong>21</strong>-041<strong>21</strong>3264400-203 e ISSN 2683-2682, ambos otorgados por el Instituto Nacional <strong>de</strong>l Derecho <strong>de</strong> Autor. Licitud <strong>de</strong><br />
Título y cont<strong>en</strong>ido 17434, otorgado por la Comisión Calificadora <strong>de</strong> Publicaciones y <strong>Revista</strong>s Ilustradas <strong>de</strong> la Secretaría <strong>de</strong> Gobernación. El<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los artículos publicados es responsabilidad <strong>de</strong> cada autor y no repres<strong>en</strong>ta el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C. Se<br />
autoriza, con conocimi<strong>en</strong>to previo <strong>de</strong> El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C., cualquier reproducción parcial o total <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos o imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> la<br />
publicación, incluido el almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to electrónico (copiar, distribuir, exhibir y repres<strong>en</strong>tar la obra y hacer obras <strong>de</strong>rivadas) siempre y cuando<br />
reconozca y cite la obra <strong>de</strong> la forma especificada por el autor. <strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> publica 3 fascículos al año. Impresa por Magnaprint; Calle San José,<br />
manzana 78 lote 19, Fracc. Ex Rancho San Dimas, San Antonio la Isla, Estado <strong>de</strong> México. Este número se terminó <strong>de</strong> imprimir <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 2023<br />
con un tiraje <strong>de</strong> 300 ejemplares.
<strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> es una publicación cuatrimestral<br />
ori<strong>en</strong>tada a la difusión <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> investigación<br />
original sobre temas <strong>de</strong> historia<br />
y ci<strong>en</strong>cias sociales, editada por El Colegio<br />
Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C. Privilegia los estudios <strong>de</strong><br />
carácter inter y transdisciplinar, pero está<br />
abierta a aquellos que adopt<strong>en</strong> una visión<br />
unidim<strong>en</strong>sional <strong>en</strong> historia, sociología, economía,<br />
ci<strong>en</strong>cia política, geografía, antropología,<br />
así como áreas afines. Dos condiciones<br />
son necesarias: a) el aval empírico, ya<br />
sea <strong>de</strong> base factual y aparato crítico, <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> historia, o <strong>de</strong> datos cuantitativos<br />
o cualitativos que respal<strong>de</strong>n hechos estilizados<br />
que <strong>de</strong>ton<strong>en</strong> y articul<strong>en</strong> la reflexión<br />
teórica <strong>en</strong> las otras disciplinas, y b) que permitan<br />
abonar al mejor <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
sociedad contemporánea, <strong>de</strong> sus funcionami<strong>en</strong>tos,<br />
problemas y perspectivas.<br />
La revista publica artículos y <strong>en</strong>sayos, <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> ser sometidos a dos dictám<strong>en</strong>es<br />
elaborados por pares ciegos, así como reseñas<br />
inéditos. Todos los artículos y <strong>en</strong>sayos<br />
son evaluados por expertos nacionales<br />
o internacionales <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to<br />
postulado y externos a la institución <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> los autores. Los trabajos <strong>de</strong>berán<br />
respon<strong>de</strong>r a las int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong><br />
las secciones <strong>de</strong> la revista: 1) Temática: tema<br />
c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l número. En esta sección, los<br />
editores podrán solicitar ex profeso la colaboración<br />
<strong>de</strong> algunos autores, sin que ello<br />
implique la ex<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l cabal proceso editorial;<br />
2) G<strong>en</strong>eral: abierta a cualquier tema<br />
incluido <strong>en</strong> las distintas áreas que abarca la<br />
revista; 3) Ensayos y crónicas: analizan, interpretan<br />
y discut<strong>en</strong> un tema mediante el<br />
cual se problematice o <strong>de</strong>muestre una hipótesis<br />
a través <strong>de</strong> una secu<strong>en</strong>cia argum<strong>en</strong>tativa<br />
que <strong>de</strong>note un profundo conocimi<strong>en</strong>to<br />
sobre dicho tema; 4) Lecturas y relecturas:<br />
reseñas <strong>de</strong> libros <strong>de</strong> reci<strong>en</strong>te aparición o <strong>de</strong><br />
aquellos que se prest<strong>en</strong> a nuevas lecturas o<br />
interpretaciones y 5) Infografías: or<strong>de</strong>nan y<br />
reor<strong>de</strong>nan datos que necesitan esquemas<br />
y diagramas sistematizados para facilitar la<br />
mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> un hecho social <strong>de</strong>terminado.<br />
La revista está ori<strong>en</strong>tada a un público<br />
amplio, constituido por investigadores, profesores,<br />
estudiantes, gestores culturales e<br />
interesados <strong>en</strong> el pasado y pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />
sociedad. Se recib<strong>en</strong> postulaciones <strong>en</strong> español,<br />
inglés o portugués. No existe cobro<br />
alguno para los autores <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> las<br />
etapas que conforman el proceso <strong>de</strong> postulación,<br />
dictaminación y publicación. El formato<br />
<strong>de</strong> publicación es electrónico, mediante<br />
su edición <strong>en</strong> PDF y XML, y <strong>en</strong> versión<br />
impresa. Es <strong>de</strong> acceso abierto y la guía para<br />
autores pue<strong>de</strong> consultarse <strong>en</strong> la página web<br />
<strong>de</strong> la revista: korpus<strong>21</strong>.cmq.edu.mx.<br />
Editada por<br />
El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C.
<strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> is a journal published every four<br />
months ori<strong>en</strong>ted to divulge original research<br />
results on history and social sci<strong>en</strong>ce topics<br />
and edited by El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C. It<br />
privileges inter and transdisciplinary nature<br />
studies, but is op<strong>en</strong> to those who adopt a<br />
one-dim<strong>en</strong>sional vision in history, sociology,<br />
economics, political sci<strong>en</strong>ce, geography,<br />
anthropology, as well as related areas. Two<br />
conditions are necessary for publishing a<br />
paper: a) the empirical <strong>en</strong>dorsem<strong>en</strong>t, whether<br />
based on factual and critical apparatus,<br />
in the case of history, or quantitative or qualitative<br />
data that support stylized facts that<br />
trigger and articulate theoretical reflection<br />
in other disciplines; and b) that it allows to<br />
contribute to the better un<strong>de</strong>rstanding of<br />
contemporary society, its workings, problems,<br />
and perspectives.<br />
The journal publishes articles and essays<br />
after being submitted to two double-blind<br />
peer reviewers, as well as unpublished reviews.<br />
All proposals for publishing are evaluated<br />
by national or international experts<br />
on the subject of the submitted docum<strong>en</strong>t<br />
and external to the authors’ institution of<br />
origin. Texts must respond to the int<strong>en</strong>tions<br />
of each of the journal’s sections: 1) Theme:<br />
c<strong>en</strong>tral theme of the issue. In this section,<br />
editors may expressly request the collaboration<br />
of some authors, without this implying<br />
exemption from the full editorial process;<br />
2) G<strong>en</strong>eral: op<strong>en</strong> to any topic inclu<strong>de</strong>d<br />
in the differ<strong>en</strong>t areas covered by the journal;<br />
3) Essays and chronicles: analyze, interpret<br />
and discuss a topic through which a hypothesis<br />
is problematized or <strong>de</strong>monstrated<br />
through an argum<strong>en</strong>tative sequ<strong>en</strong>ce that<br />
<strong>de</strong>notes a <strong>de</strong>ep knowledge of a particular<br />
subject; 4) Readings and re-readings: reviews<br />
of rec<strong>en</strong>tly published books or of those<br />
that l<strong>en</strong>d themselves to new readings or<br />
interpretations and 5) Infographics: or<strong>de</strong>red<br />
and rearranged data that need systematized<br />
diagrams and charts to facilitate a better<br />
un<strong>de</strong>rstanding of a giv<strong>en</strong> social fact.<br />
This journal is aimed at a broad audi<strong>en</strong>ce,<br />
ma<strong>de</strong> up of researchers, teachers, stu<strong>de</strong>nts,<br />
cultural managers, and those interested in<br />
the past and pres<strong>en</strong>t of society. Applications<br />
are received in Spanish, English or Portuguese.<br />
There is no charge for authors in any<br />
of the stages that make up the application,<br />
judgm<strong>en</strong>t, and publication process. The publication<br />
format is electronic, by editing it in<br />
PDF and XML, as well as in printed version.<br />
It is op<strong>en</strong> access and the gui<strong>de</strong> for authors<br />
can be consulted on the journal’s website:<br />
korpus<strong>21</strong>.cmq.edu.mx.<br />
Edited by<br />
El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C.
Tabla <strong>de</strong> Cont<strong>en</strong>idos<br />
Table of Cont<strong>en</strong>ts<br />
Sección temática<br />
Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
Pres<strong>en</strong>tación<br />
Pres<strong>en</strong>tation<br />
Mario Alberto Sánchez Aguilera<br />
Mo<strong>de</strong>los cristianos para nobles tlaxcaltecas,<br />
¿testimonios <strong>de</strong> un primer contacto?<br />
Christian mo<strong>de</strong>ls for tlaxcaltecan nobles,<br />
testimonials of a first contact?<br />
Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
De neófitos, amancebados y fornicarios. Los nahuas y<br />
sus pecados <strong>en</strong> tres confesionarios tempranos<br />
Of neophytes, concubines and fornicators. Nahuas and<br />
their sins in confessionals from the 16th c<strong>en</strong>tury<br />
Montserrat Mancisidor Ortega<br />
In Cihuatlahueliloc. La “mala mujer” <strong>en</strong> textos<br />
cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l siglos XVI<br />
In Cihuatlahueliloc. The “evil woman” in nahuatl<br />
christian texts from the sixte<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury<br />
Salvador Reyes Equiguas<br />
Michcuicatl, “Canto <strong>de</strong> peces”.<br />
Una alegoría lacustre <strong>de</strong> los mexicas <strong>en</strong> la <strong>de</strong>rrota<br />
Song of the fishes.<br />
A lacustrine allegory of the mexica <strong>de</strong>feat<br />
Stephanie Schmidt<br />
Christian and Nahua Arts of Devotion:<br />
A song of the Nativity from the Cantares mexicanos<br />
Artes <strong>de</strong>vocionales cristianas y nahuas:<br />
Un canto <strong>de</strong> la Natividad <strong>de</strong> Cantares mexicanos<br />
IX<br />
1<br />
17<br />
35<br />
55<br />
89
Tesiu Rosas Xelhuantzi<br />
La relación primitiva: Análisis <strong>de</strong>l manuscrito 1475<br />
<strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México<br />
The Relación Primitiva: Analysis of the manuscript 1475<br />
of the National Library of Mexico<br />
Agnieszka Brylak & Julia Madajczak<br />
“Mary Magdal<strong>en</strong>e was not like a dog”<br />
A Sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury Guatemalan sermon in Nahuatl<br />
“María Magdal<strong>en</strong>a no era como un perro”<br />
Un sermón guatemalteco <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l siglo XVII<br />
Andrea Ayala Hernán<strong>de</strong>z<br />
Servir <strong>en</strong> la tierra para gozar <strong>en</strong> el cielo.<br />
I<strong>de</strong>ntidad cristiana y <strong>evangelización</strong> (Siglo XVIII)<br />
Serve on earth to <strong>en</strong>joy in heav<strong>en</strong>. Christian i<strong>de</strong>ntity<br />
and evangelization (XVIIIth C<strong>en</strong>tury Mexico)<br />
Sección g<strong>en</strong>eral<br />
Pedro Espinoza Melén<strong>de</strong>z<br />
¿Feminismo cristiano? Nota <strong>de</strong> una historia conceptual<br />
<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX mexicano<br />
Christian feminism? Notes for a conceptual history<br />
of the late 19th-c<strong>en</strong>tury in Mexico<br />
Rosy Itzel Velázquez Beltrán<br />
Dinámicas y actuaciones <strong>de</strong>l clero parroquial <strong>de</strong><br />
San Pedro Apóstol Tejupilco durante la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
The parish clergy during the war of In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nce in the<br />
Curacy of San Pedro Apóstol Tejupilco:<br />
role play, dynamics and performances<br />
105<br />
1<strong>21</strong><br />
139<br />
161<br />
179
SECCIÓN TEMÁTICA
Pres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>500</strong> AÑOS DE EVANGELIZACIÓN<br />
EN LENGUA NÁHUATL<br />
Hace <strong>500</strong> <strong>años</strong>, poco tiempo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
que México T<strong>en</strong>ochtitlán cayera a manos <strong>de</strong> los<br />
ejércitos <strong>de</strong> Hernán Cortés y <strong>de</strong>c<strong>en</strong>as <strong>de</strong> pueblos<br />
indíg<strong>en</strong>as aliados, llegaron a estas tierras<br />
proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los Países Bajos tres frailes franciscanos,<br />
<strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>contraba Pedro <strong>de</strong><br />
Gante, con el propósito <strong>de</strong> llevar el cristianismo<br />
a las poblaciones locales. Su llegada y la <strong>de</strong> “los<br />
doce”, que les siguieron un año más tar<strong>de</strong>, <strong>en</strong>cabezados<br />
por fray Martín <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia y recibidos<br />
<strong>en</strong> solemnísimo acto por el propio Cortés, marcaría<br />
el inicio formal <strong>de</strong> lo que se conoce como<br />
el proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>. No <strong>de</strong>be olvidarse<br />
que expandir la cristiandad fue la justificación<br />
principal <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> dominación que impuso<br />
la corona española <strong>en</strong> distintos territorios <strong>de</strong><br />
América y que, <strong>de</strong> acuerdo con el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
jurídico europeo <strong>de</strong> la época, el que los “indios”<br />
experim<strong>en</strong>taran la disminución <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>río<br />
político, la merma <strong>de</strong> sus recursos, el pago <strong>de</strong><br />
tributos y la realización <strong>de</strong> servicios personales a<br />
favor <strong>de</strong> los españoles era el justo precio que <strong>de</strong>bían<br />
pagar a cambio <strong>de</strong> su cristianización. Des<strong>de</strong><br />
su perspectiva, sólo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la Iglesia católica<br />
se podía aspirar a alcanzar la bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanza<br />
eterna.<br />
En las primeras décadas <strong>de</strong>l siglo XX, este<br />
proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> fue caracterizado por<br />
el historiador francés Robert Ricard como una<br />
“conquista espiritual”. Hoy día, la gran mayoría<br />
<strong>de</strong> los especialistas rechaza o al m<strong>en</strong>os pone <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>tredicho este concepto, pues, cuando se revisan<br />
otras fu<strong>en</strong>tes, distintas a las crónicas y cartas<br />
elaboradas por los religiosos y que fueron el<br />
material nuclear <strong>en</strong> el que se basó Ricard, emerge<br />
un panorama mucho más complejo y diverso<br />
sobre el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los pueblos nativos con<br />
el catolicismo. En particular, el estudio <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />
escritos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as durante el<br />
periodo novohispano, tanto aquellos que se produjeron<br />
para difundir la nueva fe como los que<br />
se elaboraron <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> los cabildos <strong>de</strong><br />
las “repúblicas <strong>de</strong> indios”, han mostrado el papel<br />
prepon<strong>de</strong>rante que jugaron las socieda<strong>de</strong>s<br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> la construcción <strong>de</strong> su propio cristianismo.<br />
En primer lugar, <strong>en</strong> <strong>años</strong> reci<strong>en</strong>tes, los estudios<br />
han resaltado la importancia <strong>de</strong> la ag<strong>en</strong>cia<br />
indíg<strong>en</strong>a. Hoy sabemos que muchos <strong>de</strong> los textos<br />
<strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas nativas, y particularm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, que han llegado a nosotros<br />
fueron elaborados no sólo por religiosos<br />
sino también por letrados indíg<strong>en</strong>as que colaboraron<br />
con ellos y que, <strong>en</strong> ocasiones, fungieron<br />
como verda<strong>de</strong>ros coautores <strong>de</strong> las obras. A su<br />
vez, se ha explorado el papel que <strong>de</strong>sempeñaron<br />
las autorida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> los pueblos o<br />
altépetl (para el caso <strong>de</strong> los nahuas <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> México) <strong>en</strong> la configuración <strong>de</strong> las expresiones<br />
públicas y oficiales <strong>de</strong> la nueva religiosidad<br />
y <strong>de</strong> los discursos político-religiosos que se plasmaron<br />
incluso, <strong>de</strong> forma plástica, <strong>en</strong> los conjuntos<br />
conv<strong>en</strong>tuales. Y, <strong>en</strong> especial, se ha mostrado<br />
cómo fueron los muchos naturales que se <strong>de</strong>sempeñaron<br />
como intérpretes, catequistas, cantores,<br />
fiscales, sacristanes, mayordomos, rezan<strong>de</strong>ros,<br />
etcétera, los verda<strong>de</strong>ros <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />
difundir y <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>er las prácticas cristianas <strong>en</strong><br />
sus comunida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>en</strong> el que los<br />
miembros <strong>de</strong>l clero siempre fueron muy pocos y<br />
IX
PRESENTACIÓN SECCIÓN TEMÁTICA<br />
<strong>en</strong> el que su rango <strong>de</strong> acción solía ser esporádico<br />
y limitado.<br />
Una <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes principales con las que<br />
contamos para explorar estos procesos <strong>de</strong> cambio<br />
religioso son los miles <strong>de</strong> textos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas<br />
indíg<strong>en</strong>as (<strong>en</strong>tre las que sobresale el <strong>náhuatl</strong> por<br />
la cantidad <strong>de</strong> obras que han llegado a nuestros<br />
días), escritos para ayudar a difundir el catolicismo<br />
<strong>en</strong>tre las poblaciones locales. Lo que diera<br />
comi<strong>en</strong>zo con fray Pedro <strong>de</strong> Gante componi<strong>en</strong>do<br />
cantares cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> para<br />
que fueran interpretados por los naturales <strong>en</strong><br />
sus “areitos” <strong>en</strong> las vísperas <strong>de</strong> una Navidad, hoy<br />
se manifiesta <strong>en</strong> un conjunto extraordinariam<strong>en</strong>te<br />
vasto <strong>de</strong> obras.<br />
Hoy contamos con sermones, catecismos,<br />
confesionarios, traducciones <strong>de</strong> pasajes bíblicos,<br />
manuales, pláticas, tratados <strong>de</strong>votos, cantos,<br />
ejemplos y obras <strong>de</strong> teatro, creados bajo la iniciativa<br />
no sólo <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>dicantes, sino también<br />
<strong>de</strong> los padres <strong>de</strong> la Compañía, <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong>l<br />
clero secular y, <strong>en</strong> ciertos casos, <strong>de</strong> los propios<br />
<strong>de</strong>votos indíg<strong>en</strong>as. A<strong>de</strong>más, como ya lo he m<strong>en</strong>cionado,<br />
varias <strong>de</strong> estas obras fueron el producto<br />
<strong>de</strong> complejos procesos <strong>de</strong> negociación y<br />
creación colectiva <strong>en</strong> los que también intervinieron<br />
intelectuales nativos; por lo que <strong>en</strong> ellas no<br />
sólo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> los colonizadores.<br />
Estos textos <strong>de</strong> temática cristiana sobresal<strong>en</strong><br />
también por la diversidad <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos que<br />
a través <strong>de</strong> ellos se difundieron. En función <strong>de</strong><br />
las épocas, las regiones, los autores y los <strong>de</strong>stinatarios,<br />
el m<strong>en</strong>saje cristiano que se difundió<br />
<strong>en</strong>tre los nahuas, como <strong>en</strong>tre otros pueblos <strong>de</strong> la<br />
Nueva España, estuvo ll<strong>en</strong>o <strong>de</strong> matices, según lo<br />
muestran los estudios actuales.<br />
Al haber estado mediado no sólo por miembros<br />
<strong>de</strong>l clero sino también por promotores indíg<strong>en</strong>as,<br />
al haber adoptado elem<strong>en</strong>tos tanto<br />
europeos como nativos y al haber difundido<br />
m<strong>en</strong>sajes, <strong>en</strong> algunos casos, muy distintos <strong>en</strong>tre<br />
sí, el proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>jar<br />
<strong>de</strong> ser visto como un proyecto unificado y<br />
controlado por completo por los miembros <strong>de</strong>l<br />
clero, y comi<strong>en</strong>za a abrirse a nuevas perspectivas<br />
<strong>de</strong> estudio. Los ocho trabajos que se reún<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> este número <strong>de</strong> <strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> part<strong>en</strong> <strong>de</strong>l estudio<br />
<strong>de</strong> textos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> temática cristiana<br />
(sermones, confesionarios, catecismos, manuales,<br />
cantares y hagiografías) elaborados <strong>en</strong>tre<br />
el siglo XVI y el XVIII. Todos los colaboradores<br />
<strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tan sus propias traducciones<br />
<strong>de</strong> estos textos, algunas <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos nunca<br />
antes estudiados, y a partir <strong>de</strong> ellas elaboran interpretaciones<br />
novedosas, integrando también<br />
difer<strong>en</strong>tes intereses y <strong>en</strong>foques.<br />
Mario Alberto Sánchez Aguilera, <strong>en</strong> “Mo<strong>de</strong>los<br />
cristianos para nobles tlaxcaltecas. ¿Testimonios<br />
<strong>de</strong> un primer contacto?”, pres<strong>en</strong>ta una primera<br />
aproximación a los sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el Co<strong>de</strong>x Ind. 23 <strong>de</strong> la Biblioteca<br />
John Carter Brown, los cuales habían sido caracterizados<br />
por los catalogadores como obras <strong>de</strong>l<br />
siglo XVII asociadas al franciscano fray Agustín<br />
<strong>de</strong> Betancourt. El autor traduce y analiza algunos<br />
<strong>de</strong> estos sermones, <strong>de</strong>stacando sus características<br />
retóricas y los tópicos que <strong>en</strong> ellos se abordan,<br />
y muestra que éstos fueron creados para<br />
la instrucción y edificación <strong>de</strong> las elites nahuas<br />
<strong>de</strong> Tlaxcala y que <strong>de</strong>bieron haber sido compuestos<br />
<strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to muy temprano <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los<br />
procesos <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>, si bi<strong>en</strong> la copia <strong>en</strong><br />
la que hoy se conservan quizás proceda <strong>de</strong> una<br />
época posterior.<br />
En “De neófitos, amancebados y fornicarios.<br />
Los nahuas y sus pecados <strong>en</strong> tres confesionarios<br />
tempranos”, Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas pres<strong>en</strong>ta<br />
una primera <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> tres manuales <strong>de</strong><br />
confesión <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>, conservados hoy<br />
<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes manuscritos y repositorios, y elaborados<br />
<strong>en</strong>tre 1547 y 1564, los cuales no habían<br />
merecido ningún estudio. Al contrastar la forma<br />
<strong>en</strong> que se caracteriza <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estas obras a los<br />
feligreses nahuas a los que estos manuales estaban<br />
dirigidos y <strong>en</strong> que se les habla sobre como<br />
<strong>de</strong>bían examinarse <strong>en</strong> torno a tópicos como el<br />
concubinato, el adulterio, el incesto y otras prácticas<br />
sexuales consi<strong>de</strong>radas ilícitas por los evangelizadores,<br />
la autora consigue mostrar las marcadas<br />
difer<strong>en</strong>cias que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre estos tres<br />
opúsculos y cómo ellos ejemplifican tres vías<br />
que experim<strong>en</strong>taron los franciscanos para tratar<br />
<strong>de</strong> transformar a los nahuas <strong>en</strong> un nuevo tipo <strong>de</strong><br />
sujeto ético, amoldado a la moral y los principios<br />
<strong>en</strong> los que se sust<strong>en</strong>taba el catolicismo.<br />
Montserrat Mancisidor Ortega, <strong>en</strong> “In cihuatlahueliloc.<br />
La “mala mujer” <strong>en</strong> textos cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l siglo XVI”, compara la forma <strong>en</strong> que se<br />
repres<strong>en</strong>tó a las mujeres pecadoras <strong>en</strong> distintos catecismos,<br />
sermones y manuales pedagógicos escritos<br />
<strong>en</strong> la Nueva España. Su interés está c<strong>en</strong>trado<br />
X
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, IX-XII<br />
<strong>en</strong> mostrar los refer<strong>en</strong>tes europeos e indíg<strong>en</strong>as<br />
que fueron utilizados y combinados por los autores<br />
<strong>de</strong> estas obras, para inculcar a los nahuas<br />
nuevas maneras <strong>de</strong> ver y <strong>de</strong> relacionarse con las<br />
mujeres y lo fem<strong>en</strong>ino. Asimismo, la autora analiza<br />
uno <strong>de</strong> los términos <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> que se utilizaron<br />
para nombrar a las “malas mujeres” y, con<br />
ello, pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia varias <strong>de</strong> las complejida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l vocabulario que fue creado, por frailes<br />
e intelectuales nahuas, para difundir la religión<br />
católica <strong>en</strong>tre los pueblos nativos.<br />
En “Michcuicatl (Canto <strong>de</strong> peces). Una alegoría<br />
lacustre <strong>de</strong> los mexicas <strong>en</strong> la <strong>de</strong>rrota”, Salvador<br />
Reyes Equiguas pres<strong>en</strong>ta un valioso recu<strong>en</strong>to<br />
historiográfico <strong>de</strong> los estudios que se han<br />
realizado sobre el manuscrito Cantares mexicanos<br />
y examina a <strong>de</strong>talle una <strong>de</strong> las piezas que<br />
lo conforman. El “Canto <strong>de</strong> peces”, compuesto<br />
evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te por autores nativos y puesto <strong>en</strong><br />
esc<strong>en</strong>a por nahuas practicantes <strong>de</strong>l canto-baile<br />
<strong>en</strong> el siglo XVI, sobresale por la forma <strong>en</strong> que<br />
su autor o autores construyeron una “alegoría”<br />
sobre la conquista y la <strong>evangelización</strong>, <strong>en</strong> la que<br />
se repres<strong>en</strong>tan a sí mismos (t<strong>en</strong>ochcas y tlatelolcas)<br />
como “peces”, cautivos a la vez por los<br />
conquistadores españoles y por los frailes cual<br />
“pescadores <strong>de</strong> almas.”<br />
Stephanie Schmidt, <strong>en</strong> “Christian and Nahua<br />
Arts of Devotion in the «Cozcacuicatl,” a Song<br />
Text from the Cantares Mexicanos”, analiza otro<br />
canto <strong>de</strong> la misma colección. En este caso, Schmidt<br />
se acerca a la forma <strong>en</strong> que el autor <strong>de</strong>l<br />
canto, el noble nahua Francisco Plácido, estableció<br />
paralelismos <strong>en</strong>tre formas nahuas y europeas<br />
<strong>de</strong> cantar, implorar y adorar a la divinidad.<br />
La autora nos muestra cómo este canto es un<br />
fiel reflejo <strong>de</strong>l mundo cambiante <strong>de</strong> los nahuas<br />
<strong>de</strong>l siglo XVI y <strong>de</strong> cómo lo sobr<strong>en</strong>atural cristiano<br />
fue incorporado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la tradición nahua <strong>de</strong>l<br />
canto-baile.<br />
En “La relación primitiva <strong>de</strong>l Nican Mopohua.<br />
Análisis <strong>de</strong>l MS 1475 <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México”, Tesiu Rosas Xelhuantzin se acerca a un<br />
conocido texto <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> temática<br />
guadalupana examinándolo <strong>en</strong> su propio contexto<br />
docum<strong>en</strong>tal. Para ello elabora una <strong>de</strong>tallada<br />
<strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l Ms. 1475 <strong>de</strong> la<br />
BNM <strong>en</strong> el que este relato se aloja, el cual ahora<br />
se nos revela como un conjunto <strong>de</strong> textos hagiográficos<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> y otomí extremadam<strong>en</strong>te<br />
interesante y <strong>de</strong> producción jesuita. Por<br />
último, el autor nos ofrece su propia traducción<br />
<strong>de</strong>l fragm<strong>en</strong>to consagrado a narrar la aparición<br />
<strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe a Juan Diego y ofrece<br />
algunas pistas para profundizar <strong>en</strong> su estudio.<br />
Agniezka Brylak y Julia Madajczak, <strong>en</strong> “Mary<br />
Magdal<strong>en</strong>e was not like a dog. A sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury<br />
Guatemalan sermon in Nahuatl”, pres<strong>en</strong>tan<br />
su traducción <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los sermones<br />
cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el libro Teotamachiliztli que se<br />
editó <strong>en</strong> Guatemala <strong>en</strong> el siglo XVII y <strong>de</strong>l que sólo<br />
se conserva un ejemplar conocido <strong>en</strong> la Biblioteca<br />
John Carter Brown. Las autoras pres<strong>en</strong>tan<br />
algunas hipótesis sobre la autoría <strong>de</strong> este libro y<br />
<strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua y los tópicos <strong>de</strong>l sermón por<br />
ellas traducido, poni<strong>en</strong>do su interés <strong>en</strong> la forma<br />
<strong>en</strong> que se utilizaron comparaciones y metáforas<br />
relacionadas con la vida cotidiana para hacer<br />
más asequibles a los nahuas <strong>de</strong> la región tópicos<br />
relacionados con el pecado y la re<strong>de</strong>nción<br />
<strong>en</strong> torno a la figura <strong>de</strong> María Magdal<strong>en</strong>a.<br />
Por último, <strong>en</strong> “Para servir <strong>en</strong> la tierra y gozar<br />
<strong>en</strong> el cielo. I<strong>de</strong>ntidad cristiana y <strong>evangelización</strong><br />
<strong>en</strong> el siglo XVIII”, Andrea Ayala Hernán<strong>de</strong>z se<br />
acerca al libro Christianoyotl Mexicanemachtiloni<br />
compuesto por el padre jesuita Ignacio Pare<strong>de</strong>s<br />
a mediados <strong>de</strong>l siglo XVIII, como una traducción<br />
al <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> la famosa doctrina <strong>de</strong> Ripalda. La<br />
autora <strong>de</strong>staca algunas <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />
el texto original y la traducción <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s y se<br />
interesa por analizar cómo fue que se caracterizó<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esta obra al catecúm<strong>en</strong>o nahua<br />
al cual estaba dirigida. Su propuesta es que <strong>en</strong><br />
esta época las doctrinas jugaban un importante<br />
papel <strong>en</strong> la re-<strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> la población y<br />
que a través <strong>de</strong> obras como la analizada se le<br />
pres<strong>en</strong>taba a los nahuas una i<strong>de</strong>ntidad “inferiorizante”<br />
acerca <strong>de</strong> sí mismos, la cual empataba<br />
con la visión que se t<strong>en</strong>ía <strong>en</strong> la época <strong>de</strong> los pueblos<br />
indíg<strong>en</strong>as como “miserables”.<br />
Los trabajos que integran el volum<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncian<br />
la diversidad <strong>de</strong> los textos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
<strong>de</strong> temática cristiana y <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>sajes que se<br />
hicieron llegar a los nahuas a través <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong><br />
distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l periodo novohispano.<br />
Algunas <strong>de</strong> las obras revisadas fueron redactadas<br />
por miembros <strong>de</strong>l clero, otras por religiosos<br />
<strong>en</strong> colaboración con letrados indíg<strong>en</strong>as y otras<br />
más por los propios nahuas, como es el caso <strong>de</strong><br />
las dos piezas analizadas <strong>de</strong>l manuscrito Cantares<br />
Mexicanos; <strong>de</strong> modo que todas ellas reflejan<br />
distintos intereses y puntos <strong>de</strong> vista. Sirva<br />
XI
PRESENTACIÓN SECCIÓN TEMÁTICA<br />
la conmemoración <strong>de</strong> la llegada <strong>de</strong> Gante y sus<br />
compañeros <strong>en</strong> 1523 como un pretexto para dar<br />
impulso a los estudios sobre los procesos <strong>de</strong> difusión<br />
y <strong>de</strong> adquisición <strong>de</strong>l cristianismo <strong>en</strong>tre los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as durante el periodo novohispano<br />
y para acercarnos con nuevas preguntas a<br />
los textos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas nativas que han llegado a<br />
nosotros producto <strong>de</strong> aquellos “<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros” <strong>en</strong>tre<br />
personas y sus l<strong>en</strong>guas, culturas y religiones<br />
distintas.<br />
Dra. Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México<br />
XII
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>202389<br />
MODELOS CRISTIANOS<br />
PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
CHRISTIAN MODELS FOR TLAXCALTECAN NOBLES,<br />
TESTIMONIALS OF A FIRST CONTACT?<br />
Mario Alberto Sánchez Aguilera<br />
orcid.org/0000-0001-8097-1912<br />
UNAM-IIB<br />
México<br />
albertosancheza@filos.unam.mx<br />
Abstract<br />
This work explores the main rhetorical aspects of a Nahuatl sermonary that until now<br />
remained unpublished, curr<strong>en</strong>tly preserved at the John Carter Brown Library. From<br />
the translation and analysis of its cont<strong>en</strong>t, as well as of the property marks that the<br />
manuscript displays, it is proposed that the composition of this set of sermons dates<br />
from a very early period in the context of the Franciscan evangelization and that the<br />
main recipi<strong>en</strong>ts were the indig<strong>en</strong>ous elites of Tlaxcala.<br />
Keywords: sermons, Nahuatl, evangelization, Franciscans, Tlaxcala.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Este trabajo explora los principales aspectos retóricos <strong>de</strong> un sermonario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong> que hasta ahora había permanecido inédito y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra resguardado <strong>en</strong><br />
la John Carter Brown Library. A partir <strong>de</strong> la traducción y el análisis <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido,<br />
así como <strong>de</strong> las marcas <strong>de</strong> propiedad que pres<strong>en</strong>ta el manuscrito, se propone que la<br />
composición <strong>de</strong> este conjunto <strong>de</strong> sermones data <strong>de</strong> una época muy temprana, <strong>en</strong> el<br />
contexto <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong> franciscana, y que sus principales <strong>de</strong>stinatarios fueron<br />
las élites indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> Tlaxcala.<br />
Palabras clave: sermones, <strong>náhuatl</strong>, <strong>evangelización</strong>, franciscanos, Tlaxcala.<br />
1
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
Introducción<br />
Durante el siglo XVI novohispano, muchos frailes,<br />
algunos al lado <strong>de</strong> intelectuales indíg<strong>en</strong>as,<br />
elaboraron numerosos sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>.<br />
Las crónicas <strong>de</strong> los evangelizadores <strong>en</strong>fatizan<br />
el importante papel que jugó la predicación<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas vernáculas <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> multitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
feligreses; ya <strong>en</strong> el tianguis, <strong>en</strong> las plazas, <strong>en</strong> los<br />
atrios o <strong>en</strong>torno a las capillas abiertas, la <strong>de</strong>claración<br />
<strong>de</strong> sermones tuvo un gran alcance. La<br />
predicación <strong>de</strong>l Evangelio llegó, incluso, a atraer<br />
personas que, por diversas razones, no siempre<br />
pudieron acudir a la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> la doctrina<br />
<strong>en</strong> los patios <strong>de</strong> las iglesias o <strong>en</strong> las casas <strong>de</strong> los<br />
principales. Hoy día, <strong>en</strong> varios repositorios <strong>de</strong>l<br />
mundo sobreviv<strong>en</strong> algunos ejemplares impresos<br />
y muchísimos volúm<strong>en</strong>es manuscritos que conti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
piezas <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> dispuestas para<br />
la predicación. Al leer los testimonios <strong>de</strong> algunos<br />
cronistas franciscanos sobre la vida y obra<br />
<strong>de</strong> sus correligionarios, se intuye fácilm<strong>en</strong>te la<br />
importancia y la posición privilegiada <strong>de</strong>l sermón<br />
fr<strong>en</strong>te a otros géneros religiosos, pues, <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tre los diversos escritos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana<br />
producidos por frailes, se pue<strong>de</strong>n contar con los<br />
<strong>de</strong>dos <strong>de</strong> una sola mano a aquellos que no incursionaron<br />
<strong>en</strong> el género <strong>de</strong>l sermón (M<strong>en</strong>dieta,<br />
1993; Bautista, 1606).<br />
El sermón <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as, particularm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, es un género que recién comi<strong>en</strong>za<br />
a ser explorado por los estudiosos. Si<br />
bi<strong>en</strong> contamos ya con algunos trabajos refer<strong>en</strong>tes<br />
a los sermones <strong>de</strong> fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún<br />
y sus colaboradores indíg<strong>en</strong>as (Sell, 1994;<br />
Klaus, 1999; Rojas, 2010; Sánchez Aguilera, 2019;<br />
Sánchez Aguilera, próximam<strong>en</strong>te A y B; Alcántara,<br />
2019), no sabemos aún qué sucedió con<br />
los trabajos <strong>de</strong> otros frailes o con los más <strong>de</strong> 30<br />
sermonarios que hoy permanec<strong>en</strong> resguardados<br />
<strong>en</strong> varias bibliotecas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l mundo.<br />
La cuestión <strong>de</strong>l género, el aparato retórico o la<br />
forma <strong>en</strong> que se expone la Sagrada Escritura <strong>en</strong><br />
cada pieza es única y respon<strong>de</strong> a muchos factores:<br />
al estilo <strong>de</strong>l predicador, al tipo <strong>de</strong> público<br />
o al tiempo y el espacio <strong>de</strong> su elaboración,<br />
<strong>en</strong>tre muchos más. Pese a que cada sermonario<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> es difer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> forma, estilo,<br />
ext<strong>en</strong>sión y cont<strong>en</strong>ido, compart<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre ellos<br />
ciertos rasgos comunes.Muchos <strong>de</strong> los manuscritos<br />
con sermones que han llegado a nosotros<br />
carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> fecha <strong>de</strong> elaboración y <strong>de</strong> autor. Si<br />
bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> su tiempo esto no significó un problema,<br />
hoy nos resulta <strong>de</strong>safortunado. No obstante, el<br />
análisis <strong>de</strong> las características intrínsecas <strong>de</strong> cada<br />
ejemplar muchas veces proporciona elem<strong>en</strong>tos<br />
sufici<strong>en</strong>tes para insertarlo <strong>en</strong> un contexto histórico<br />
particular, para proponer una temporalidad<br />
<strong>en</strong> su elaboración y para <strong>de</strong>terminar el tipo<br />
<strong>de</strong> público al que estaba <strong>de</strong>stinado. A<strong>de</strong>más, el<br />
análisis <strong>de</strong>l texto <strong>náhuatl</strong> permite conocer las<br />
estrategias <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> empleadas por<br />
sus autores. En las sigui<strong>en</strong>tes líneas pres<strong>en</strong>taré<br />
el análisis <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido, la disposición y el aparato<br />
retórico <strong>de</strong> un conjunto <strong>de</strong> sermones hasta<br />
ahora inéditos, a fin <strong>de</strong> proponer que se trata <strong>de</strong><br />
un sermonario <strong>de</strong> filiación franciscana, vinculado<br />
a un mom<strong>en</strong>to temprano <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
y dirigido, principalm<strong>en</strong>te, a las élites<br />
indíg<strong>en</strong>as tlaxcaltecas.<br />
Un sermonario <strong>de</strong> la John Carter<br />
Brown Library<br />
El manuscrito Co<strong>de</strong>x Indorum 23 <strong>de</strong> la John Carter<br />
Brown Library (JCB) es un volum<strong>en</strong> que hoy<br />
conti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnadas dos obras <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong> copiadas por amanu<strong>en</strong>ses distintos y,<br />
quizá, también elaboradas <strong>en</strong> tiempos y contextos<br />
difer<strong>en</strong>tes. Ambas han permanecido, hasta<br />
ahora, inéditas; no obstante, pue<strong>de</strong>n ser consultadas<br />
<strong>en</strong> formato digital. 1 La primera (ff. 1r-165r)<br />
es una traducción al <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l primer libro más<br />
doce capítulos <strong>de</strong>l libro II <strong>de</strong> una obra <strong>de</strong>l siglo<br />
XV conocida como Contemptus mundi (El <strong>de</strong>sprecio<br />
<strong>de</strong>l mundo), atribuida al agustino Tomás<br />
<strong>de</strong> Kempis. Esta obra se inserta <strong>en</strong> la corri<strong>en</strong>te<br />
conocida como Devotio mo<strong>de</strong>rna, que tuvo su<br />
orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> los Países Bajos durante el siglo XIV y<br />
que promovía prácticas meditativas y <strong>de</strong>vocionales,<br />
cuya int<strong>en</strong>ción era que los fieles pudieran<br />
experim<strong>en</strong>tar un <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro íntimo y personal<br />
con la divinidad (Tavárez, 2013). En el manuscrito<br />
<strong>de</strong> la JCB, este texto pres<strong>en</strong>ta títulos y algunos<br />
cal<strong>de</strong>rones escritos con tinta roja, mi<strong>en</strong>tras<br />
que el resto se registró <strong>en</strong> tinta negra. Al final <strong>de</strong><br />
la obra (f. 165r) aparece la firma <strong>de</strong>l franciscano<br />
Agustín <strong>de</strong> Vetancourt.<br />
La segunda parte <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> (ff. 166r-295v)<br />
es un sermonario <strong>de</strong> domínicas <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua ná-<br />
1 Disponible <strong>en</strong> Internet Archive: https://archive.org/<strong>de</strong>tails/<br />
sermonesmexicano00veta<br />
2
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
huatl, transcrito también por un único amanu<strong>en</strong>se,<br />
pero distinto <strong>de</strong>l copista <strong>de</strong> la obra anterior.<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ésta, el sermonario fue escrito a<br />
una sola tinta, <strong>de</strong> color negro. A<strong>de</strong>más, se <strong>de</strong>jaron<br />
los huecos <strong>en</strong> blanco, <strong>en</strong> los que otro amanu<strong>en</strong>se<br />
habría <strong>de</strong> elaborar letras capitulares al<br />
inicio <strong>de</strong> cada pieza (fig. 1). Al final <strong>de</strong>l sermonario<br />
(f. 295v), <strong>de</strong> nueva cu<strong>en</strong>ta, aparece la firma<br />
<strong>de</strong> fray Agustín <strong>de</strong> Vetancourt, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
una ley<strong>en</strong>da <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, cuya caligrafía no correspon<strong>de</strong><br />
ni a la <strong>de</strong>l copista <strong>de</strong>l sermonario ni<br />
a la <strong>de</strong> Vetancourt, que dice: “Ynin teoamostli<br />
y[n] tlasonantzin cibuapili doña francisca <strong>de</strong><br />
m<strong>en</strong>doça” (“Este libro divino es <strong>de</strong> la preciosa<br />
madre, [la] cihuapilli doña Francisca <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza”)<br />
(fig. 2). Asimismo, <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te folio, que<br />
sirve <strong>de</strong> guarda al volum<strong>en</strong>, aparece otro nombre<br />
que, quizá, sea “maria xim<strong>en</strong>ez”, seguido <strong>de</strong><br />
un texto <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, cuyo s<strong>en</strong>tido no es <strong>de</strong>l todo<br />
claro: “ynin amatl macoz notlaçoteycauhtzin<br />
gr<strong>en</strong>etianno yn campa monemitia […] yehantzin”<br />
(“este papel le será dado a mi querido hermanito<br />
m<strong>en</strong>or, Gr<strong>en</strong>etiano [sic], por don<strong>de</strong> vivía<br />
[…] él/ella”).<br />
Figura 1<br />
Huecos <strong>en</strong> blanco para los capitulares<br />
<strong>en</strong> la segunda parte <strong>de</strong>l manuscrito<br />
Fu<strong>en</strong>te: John Carter Brown Library, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23,<br />
f. 226v.<br />
Figura 2<br />
Marcas <strong>de</strong> propiedad al final <strong>de</strong>l sermonario<br />
Fu<strong>en</strong>te: John Carter Brown Library, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23,<br />
f. 295v.<br />
Por la firma <strong>de</strong> Vetancourt al final <strong>de</strong> ambas<br />
obras, se pue<strong>de</strong> intuir que el volum<strong>en</strong> estuvo <strong>en</strong><br />
posesión <strong>de</strong> este fraile <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
siglo XVII, mi<strong>en</strong>tras estudiaba la l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
y les predicaba a los indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong><br />
Puebla <strong>de</strong> los Ángeles y sus alre<strong>de</strong>dores. Estas<br />
firmas no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser tomadas como marcas <strong>de</strong><br />
autoría, sino <strong>de</strong> propiedad. Por un lado, la traducción<br />
al <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l Contemptus mundi se<br />
<strong>de</strong>be tanto a fray Alonso <strong>de</strong> Molina como a fray<br />
Luis Rodríguez (Tavárez, 2013) y, por otro, los<br />
sermones parec<strong>en</strong> haber sido escritos, por primera<br />
vez, durante los primeros <strong>años</strong> <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong>,<br />
como se verá más a<strong>de</strong>lante. Fray<br />
Agustín <strong>de</strong> Vetancourt escribió, efectivam<strong>en</strong>te,<br />
un conjunto <strong>de</strong> sermones, mismos que, como<br />
él bi<strong>en</strong> llegó a <strong>de</strong>cir, estaban “<strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnados”;<br />
sin embargo, se trataba solam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los “Sermones<br />
Mexicanos <strong>de</strong> las Dominicas <strong>de</strong> Advi<strong>en</strong>to<br />
y Epiphania” (Vetancourt, 1982: 144), mi<strong>en</strong>tras<br />
que los sermones <strong>de</strong>l manuscrito <strong>de</strong> la JCB cubr<strong>en</strong><br />
por completo el ciclo litúrgico <strong>de</strong> todos los<br />
domingos <strong>de</strong>l año. No sabemos, hasta ahora, a<br />
quién o a quiénes se <strong>de</strong>be la autoría <strong>de</strong> este conjunto<br />
<strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>.<br />
3
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
La otra marca <strong>de</strong> propiedad que nos interesa<br />
para este trabajo, la <strong>de</strong> una “cihuapilli” llamada<br />
Francisca <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, muy probablem<strong>en</strong>te se<br />
refiere a una <strong>de</strong> las dos mujeres tlaxcaltecas que<br />
ost<strong>en</strong>taron tanto el mismo nombre como el título<br />
<strong>de</strong> cihuapilli hacia principios <strong>de</strong>l siglo XVII,<br />
madre e hija, ambas naturales <strong>de</strong>l altepetl <strong>de</strong><br />
Tepeticpac, <strong>en</strong> Tlaxcala. La primera se casó, <strong>en</strong><br />
1615, con el español Manuel <strong>de</strong> Rosas; la segunda,<br />
<strong>en</strong> 1629, con Juan <strong>de</strong> Lima, también español<br />
(Reyes, 2013; Rodríguez, 2015). Es muy probable<br />
que estas dos mujeres hayan sido <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> Gonzalo Tepanécatl, gobernador <strong>de</strong> la cabecera<br />
<strong>de</strong> Tepeticpac a partir <strong>de</strong> 1530 y padre <strong>de</strong><br />
Francisco <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza I, qui<strong>en</strong> fue gobernador<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1545 (Gibson, 1991: 207-<strong>21</strong>2). 2 Tomando<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta la fecha más tardía —1629— <strong>en</strong> que se<br />
<strong>de</strong>sposó la cihuapilli Francisca <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza hija,<br />
y suponi<strong>en</strong>do que haya sido ella la dueña <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong>,<br />
es imposible que Agustín <strong>de</strong> Vetancourt<br />
hubiera sido el autor <strong>de</strong>l sermonario, pues este<br />
fraile nació <strong>en</strong> 1620. Lo que sí po<strong>de</strong>mos intuir<br />
es que el franciscano, <strong>de</strong> alguna manera, tuvo<br />
acceso a parte <strong>de</strong>l patrimonio docum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />
los miembros <strong>de</strong> la élite indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> la región<br />
<strong>de</strong> Puebla-Tlaxcala. Si<strong>en</strong>do así, es muy probable<br />
que la copia <strong>de</strong>l sermonario se haya hecho<br />
antes <strong>de</strong> 1629; no obstante, la composición <strong>de</strong><br />
las piezas que lo integran parece ser mucho más<br />
temprana.<br />
Des<strong>de</strong> los primeros <strong>años</strong> <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong>,<br />
los franciscanos que estuvieron <strong>en</strong> la región <strong>de</strong><br />
Tlaxcala se <strong>en</strong>focaron <strong>en</strong> predicar <strong>de</strong> diversas<br />
formas. Toribio <strong>de</strong> B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la<br />
popularidad <strong>de</strong>l llamado “teatro evangelizador”<br />
<strong>en</strong> la década <strong>de</strong> 1530; fray Jerónimo <strong>de</strong> M<strong>en</strong>dieta<br />
da noticia <strong>de</strong> que uno <strong>de</strong> los primeros conjuntos<br />
<strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana fue elaborado<br />
<strong>en</strong> Tlaxcala, <strong>en</strong> época muy temprana, por<br />
fray Alonso <strong>de</strong> Escalona; sermones que, según<br />
el testimonio <strong>de</strong>l cronista, siguieron utilizándose<br />
hasta casi finales <strong>de</strong>l siglo XVI (M<strong>en</strong>dieta, 1993:<br />
551, 668). 3 Entre los franciscanos bi<strong>en</strong> instruidos<br />
2 La sucesión <strong>en</strong> el gobierno <strong>de</strong> Tepeticpac, según la propuesta<br />
<strong>de</strong> Charles Gibson, es como sigue: 1) Tlehuexolotzin<br />
(periodo prehispánico y colonial); 2) Gonzalo Tlehuexolotzin<br />
Tepanécatl (a partir <strong>de</strong> 1530); 3) Francisco <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza I (a<br />
partir <strong>de</strong> 1545); 4) Francisco <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza II (a partir <strong>de</strong> 1563);<br />
5) Leonardo <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, como regidor perpetuo (a partir <strong>de</strong><br />
1596). Es muy probable que la señora Francisca <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza,<br />
que se casó con Manuel <strong>de</strong> Rosas <strong>en</strong> 1615, haya sido hija <strong>de</strong><br />
este último.<br />
3 Los sermones <strong>de</strong> domínicas <strong>de</strong> fray Alonso <strong>de</strong> Escalona se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, al parecer, recogidos hoy <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes manus<strong>en</strong><br />
la l<strong>en</strong>gua mexicana que estuvieron <strong>en</strong> Tlaxcala<br />
<strong>en</strong>contramos a fray Diego <strong>de</strong> Olarte, que, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> haber conocido a Tlehuexolotzin, señor<br />
<strong>de</strong> Tepeticpac y conquistador <strong>de</strong> T<strong>en</strong>ochtitlan,<br />
<strong>años</strong> más tar<strong>de</strong> tomó el hábito <strong>de</strong> san Francisco<br />
y fue guardián <strong>de</strong> Tlaxcala (Gibson, 1991: 199) y,<br />
por “saber bi<strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana, fue uno <strong>de</strong><br />
los mejores predicadores <strong>en</strong> ella que hubo <strong>en</strong><br />
su tiempo” (M<strong>en</strong>dieta, 1993: 653). Con toda seguridad,<br />
fray Diego <strong>de</strong> Olarte mantuvo relaciones<br />
cercanas con la familia M<strong>en</strong>doza, a qui<strong>en</strong>es<br />
pert<strong>en</strong>eció el manuscrito <strong>de</strong> los sermones hacia<br />
principios <strong>de</strong>l siglo XVII.<br />
Los sermones <strong>de</strong>l Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum<br />
23 <strong>de</strong> la JCB<br />
El sermonario se compone <strong>de</strong> 65 sermones <strong>de</strong><br />
domínicas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer domingo <strong>de</strong> Advi<strong>en</strong>to<br />
hasta la domínica 24ª <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> P<strong>en</strong>tecostés,<br />
completando así el ciclo litúrgico anual para<br />
los principales domingos y fiestas. Aunque hay<br />
algunas palabras tachadas y varias <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>das<br />
<strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>glones y <strong>en</strong> los márg<strong>en</strong>es, el sermonario<br />
parece haber sido copiado con la int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> ser una versión final y <strong>en</strong> limpio; la aparición<br />
<strong>de</strong> espacios para letras capitulares al principio<br />
<strong>de</strong> cada sermón es prueba <strong>de</strong> que se trataba <strong>de</strong><br />
un libro “<strong>de</strong> mano”, para uso <strong>de</strong> particulares, y<br />
que no se pret<strong>en</strong>día llevar a la impr<strong>en</strong>ta, al m<strong>en</strong>os<br />
<strong>en</strong> esta versión. 4 Del total <strong>de</strong> los sermones,<br />
solam<strong>en</strong>te ocho cu<strong>en</strong>tan con su letra capitular:<br />
3ª (f. 230r), 4ª (f. 232r) y 5ª domínica <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> Pascua (f. 233v), 5ª (f. 253v), 8ª (f. 260r), 9ª<br />
(f. 262v), 19ª (f. 283r) y 23ª domínica <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> P<strong>en</strong>tecostés (f. 291v) (fig. 3); el resto conserva<br />
el respectivo espacio <strong>en</strong> blanco. Entre los<br />
folios 274r y 280r hay erratas con respecto a la<br />
ocasión festiva <strong>de</strong> tres sermones: el que correspon<strong>de</strong><br />
a la 15ª domínica <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> p<strong>en</strong>tecostés<br />
dice “dominica sexta <strong>de</strong>çima post phetecoste”;<br />
critos. El Ms. M-M 459 <strong>de</strong> la Bancroft Library, el Ms. 1488 <strong>de</strong><br />
la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México y el Ms. 1482 <strong>de</strong> la Biblioteca<br />
Nacional <strong>de</strong> México (Sánchez, próximam<strong>en</strong>te B).<br />
4 Durante el siglo XVI, tanto <strong>en</strong> Europa como <strong>en</strong> la Nueva<br />
España, abundó la producción <strong>de</strong> libros manuscritos <strong>de</strong>stinados<br />
al uso <strong>de</strong> los religiosos y a la <strong>de</strong>voción privada <strong>de</strong><br />
nobles o mec<strong>en</strong>as. Ya fuese por <strong>en</strong>cargo <strong>de</strong> alguna persona<br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te a la nobleza o por iniciativa <strong>de</strong> algún particular<br />
o una institución para regalarlos, estos libros pres<strong>en</strong>taban<br />
letras capitulares al inicio <strong>de</strong> cada sección y el texto estaba<br />
perfectam<strong>en</strong>te alineado con respecto a la caja trazada por el<br />
copista, tal como se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> sermones <strong>de</strong>l<br />
Ms. Co<strong>de</strong>x Ind. 23 <strong>de</strong> la JCB.<br />
4
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
la sigui<strong>en</strong>te, que <strong>de</strong>bería ser la 16ª, dice: “dominica<br />
<strong>de</strong>cima post phetecoste”; y la otra, que <strong>de</strong>bería<br />
<strong>de</strong>cir 17ª, dice: “dominica quinda <strong>de</strong>cima pos<br />
p<strong>en</strong>tecostes”. Después <strong>de</strong> ésta, los sermones sigu<strong>en</strong><br />
el or<strong>de</strong>n correcto, a partir <strong>de</strong> la domínica<br />
18ª <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> P<strong>en</strong>tecostés y hasta el final, que<br />
es <strong>en</strong> la domínica 24ª.<br />
Figura 3<br />
Letra capitular al principio <strong>de</strong>l sermón para la<br />
4ª domínica <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Pascua<br />
palabras <strong>de</strong> la cita bíblica; 5 sin embargo, como<br />
lo veremos más a<strong>de</strong>lante, respecto a esta característica<br />
este sermonario es una excepción.<br />
• Salutatio: exhortación que int<strong>en</strong>ta captar la<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l público, don<strong>de</strong> los feligreses son<br />
invitados a <strong>en</strong>com<strong>en</strong>darse a santa María, para<br />
que les dé su gracia y les permita compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
correctam<strong>en</strong>te el sermón. Esta parte finaliza<br />
con un llamado a <strong>de</strong>clamar la Salutación angélica,<br />
es <strong>de</strong>cir, el Ave María.<br />
• Introductio: pequeño discurso cuyo objetivo<br />
es predisponer a los oy<strong>en</strong>tes atray<strong>en</strong>do su<br />
at<strong>en</strong>ción hacia algún tópico relacionado con el<br />
tema principal.<br />
• Divisio: <strong>en</strong>umeración <strong>de</strong> los tópicos a tratar<br />
a lo largo <strong>de</strong>l sermón.<br />
• Expositio: normalm<strong>en</strong>te esta sección se<br />
dividía <strong>en</strong> diversas partes, tantas como se hubieran<br />
<strong>en</strong>umerado <strong>en</strong> la divisio; no obstante, el<br />
sermonario <strong>de</strong> la JCB no pres<strong>en</strong>ta secciones<br />
separadas, sino que el discurso se pres<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
corrido hasta el final <strong>de</strong> cada pieza.<br />
El aparato retórico<br />
Fu<strong>en</strong>te: John Carter Brown Library, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23, f. 232r.<br />
La dispositio<br />
La distribución u organización <strong>en</strong> apartados <strong>de</strong><br />
cada sermón es más o m<strong>en</strong>os homogénea, casi<br />
todas las piezas cu<strong>en</strong>tan con los mismos apartados,<br />
pero éstos no siempre se explicitan <strong>en</strong> los<br />
márg<strong>en</strong>es, que fue el lugar elegido por el copista<br />
para indicar tanto el inicio <strong>de</strong> los apartados como<br />
los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l aparato retórico <strong>de</strong> cada<br />
pieza. Cada sermón cumple con lo que podríamos<br />
<strong>de</strong>cir que son los requerimi<strong>en</strong>tos mínimos <strong>de</strong> este<br />
género litúrgico. Su estructura es la sigui<strong>en</strong>te:<br />
• Intitulación: el <strong>en</strong>cabezado <strong>de</strong> cada sermón<br />
anuncia la ocasión festiva y el tema bíblico correspondi<strong>en</strong>te.<br />
La forma canónica <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />
el tema era as<strong>en</strong>tando, <strong>en</strong> latín, las primeras<br />
Los sermones <strong>de</strong>l manuscrito Indorum 23 <strong>de</strong><br />
la JCB conti<strong>en</strong><strong>en</strong> un aparato retórico bastante<br />
particular, con respecto a otros sermonarios <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> y a la forma canónica <strong>de</strong>l sermón<br />
europeo. En primer lugar, me referiré a los subgéneros<br />
retóricos que aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> este sermonario<br />
y sus usos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l discurso. Al igual que<br />
las secciones <strong>de</strong> cada sermón, la mayoría <strong>de</strong> las<br />
veces se usaron los márg<strong>en</strong>es para introducir un<br />
llamado, que indica la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> algún recurso<br />
retórico (fig. 1); éstos son <strong>de</strong> dos tipos:<br />
• Comparatio: este es el recurso más empleado<br />
<strong>en</strong> los sermones; no hay pieza que no cont<strong>en</strong>ga,<br />
por lo m<strong>en</strong>os, tres comparaciones y se recurre a<br />
ellas <strong>en</strong> cualquier sección <strong>de</strong>l sermón (salutatio,<br />
introductio, divisio). Se introduc<strong>en</strong>, por lo g<strong>en</strong>eral,<br />
por medio <strong>de</strong> un llamado al marg<strong>en</strong> y con la frase<br />
yuhqui yn iquac azo aca (“así como cuando quizá<br />
algui<strong>en</strong>…”) <strong>en</strong> el cuerpo <strong>de</strong>l texto (fig. 1 y 3). En el<br />
sermonario, las comparaciones siempre se elaboran<br />
a partir <strong>de</strong> algún personaje in<strong>de</strong>finido, como<br />
“un tlahtoani”, “un macegual” o “un pilli”.<br />
5 Esta fue también la forma canónica <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar el tema<br />
<strong>en</strong> los sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> durante el siglo XVI; véase<br />
Sahagún, 2022 y Sahagún y Escalona, próximam<strong>en</strong>te.<br />
5
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
• Exempla: se trata <strong>de</strong> un “relato breve consi<strong>de</strong>rado<br />
verídico, <strong>de</strong>stinado a ser insertado <strong>en</strong> un<br />
sermón para disp<strong>en</strong>sar una lección edificante” (Dehouve,<br />
2010: 27). Este recurso aparece muy pocas<br />
veces <strong>en</strong> el sermonario: aquéllas <strong>en</strong> las que el personaje<br />
principal <strong>de</strong>l relato es una persona <strong>en</strong> concreto,<br />
como algún personaje bíblico (fig. 2).<br />
Más allá <strong>de</strong> la manera <strong>en</strong> que estos géneros<br />
retóricos auxiliares son usados <strong>en</strong> el sermonario,<br />
existe, como ya lo he m<strong>en</strong>cionado, una notoria<br />
práctica poco canónica con respecto al uso <strong>de</strong><br />
citas latinas, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la intitulación<br />
<strong>de</strong> cada pieza. Llama mucho la at<strong>en</strong>ción que a lo<br />
largo <strong>de</strong> los 130 folios que abarca el sermonario,<br />
la aparición <strong>de</strong> citas latinas no asci<strong>en</strong>da a más<br />
<strong>de</strong> una veint<strong>en</strong>a y que, <strong>en</strong> su lugar, se recurra<br />
a numerosas explicitaciones. Lo que contrasta<br />
con lo que ocurre <strong>en</strong> la gran mayoría <strong>de</strong> los sermonarios<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> que han llegado a nosotros.<br />
Si bi<strong>en</strong> aparec<strong>en</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> estos sermones muchas<br />
traducciones al <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> pasajes bíblicos,<br />
incluso hasta <strong>de</strong> frases dichas por algún apóstol<br />
o por el mismo Jesús <strong>en</strong> los evangelios, <strong>en</strong><br />
la mayoría <strong>de</strong> los casos no aparece una cita <strong>en</strong><br />
latín que remita a algún libro, capítulo o versículo<br />
<strong>de</strong> la Biblia. También es muy notorio que, <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tre los cuatro s<strong>en</strong>tidos o modos <strong>de</strong> interpretación<br />
<strong>de</strong> la Sagrada Escritura que cultivaban los<br />
predicadores <strong>en</strong> la época, a lo largo <strong>de</strong>l sermonario<br />
se haya optado por el nivel más simple: el<br />
s<strong>en</strong>tido literal. 6<br />
La exégesis <strong>de</strong> la Sagrada Escritura, <strong>en</strong> el<br />
contexto <strong>de</strong>l sermón, podía hacerse <strong>en</strong> cuatro<br />
niveles distintos <strong>de</strong> interpretación, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el más<br />
simple hasta el más complejo y místico: 1) el s<strong>en</strong>tido<br />
literal, que consistía <strong>en</strong> manifestar “las palabras<br />
y los nombres <strong>de</strong> acuerdo con la primera<br />
y <strong>de</strong>snuda significación <strong>de</strong> la voz”; 2) el s<strong>en</strong>tido<br />
alegórico, que “manifiesta las pr<strong>en</strong>ociones y<br />
presagios <strong>de</strong> las sombras y figuras pretéritas <strong>en</strong><br />
la antigua ley”, es <strong>de</strong>cir, a partir <strong>de</strong> concordancias<br />
<strong>en</strong>tre el Nuevo y el Antiguo Testam<strong>en</strong>to; 3)<br />
el s<strong>en</strong>tido tropológico, que “hace que lo que fue<br />
dicho y hecho <strong>en</strong> las Santas Escrituras sirva para<br />
la <strong>en</strong>señanza moral <strong>de</strong> la vida pres<strong>en</strong>te”; y 4) el<br />
s<strong>en</strong>tido anagógico, que “eleva el alma a los mis-<br />
6 Hay algunos sermones <strong>en</strong> los que, por la naturaleza <strong>de</strong>l<br />
tema que les correspon<strong>de</strong>, se recurre a las correlaciones <strong>en</strong>tre<br />
los dos testam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la Biblia. Es el caso <strong>de</strong> algunos<br />
sermones <strong>de</strong> Advi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> los que solía citarse la profecía<br />
<strong>de</strong> Isaías con respecto a la v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l hijo <strong>de</strong> Dios a la tierra.<br />
terios más sublimes <strong>de</strong> la bi<strong>en</strong>av<strong>en</strong>turanza futura<br />
y <strong>de</strong> la gloria celestial” (Valadés, 2003: 333),<br />
es <strong>de</strong>cir, que se interpreta la Sagrada Escritura a<br />
fin <strong>de</strong> explicar los últimos tiempos, como la última<br />
v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> Cristo a la tierra (Dehouve, próximam<strong>en</strong>te).<br />
Mi<strong>en</strong>tras que la manera más común <strong>de</strong> explicar<br />
la Sagrada Escritura <strong>en</strong> un sermón, más allá<br />
<strong>de</strong> los cuatro s<strong>en</strong>tidos antes m<strong>en</strong>cionados, era<br />
haci<strong>en</strong>do correlaciones <strong>en</strong>tre el Nuevo y el Antiguo<br />
Testam<strong>en</strong>to y contextualizarlas a través <strong>de</strong><br />
recursos como el exemplum, la comparatio y la<br />
comprobatio (Sánchez Aguilera, 2019; Sahagún,<br />
2022), <strong>en</strong> este sermonario se advierte una marcada<br />
práctica <strong>en</strong> la que el s<strong>en</strong>tido literal <strong>de</strong> la Sagrada<br />
Escritura se inserta <strong>en</strong> una comparatio, a<br />
fin <strong>de</strong> exponer el m<strong>en</strong>saje divino <strong>de</strong> manera clara<br />
y s<strong>en</strong>cilla. El excesivo uso <strong>de</strong> comparaciones<br />
y la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> citas latinas bi<strong>en</strong> podría <strong>de</strong>berse<br />
al estilo <strong>de</strong>l o <strong>de</strong> los artífices <strong>de</strong>l sermonario; sin<br />
embargo, es mucho más probable que se <strong>de</strong>ba<br />
al tiempo y el espacio <strong>en</strong> que fue elaborado y al<br />
tipo <strong>de</strong> público al que estaba dirigida esta prédica.<br />
¿Quiénes, dón<strong>de</strong> y cuándo?<br />
Aunque es imposible precisar nombres, fechas<br />
y lugares exactos <strong>en</strong> un manuscrito con las características<br />
<strong>de</strong>l que aquí nos ocupa, al analizar<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los sermones que lo compon<strong>en</strong><br />
sí es posible disminuir la brecha <strong>en</strong>tre el no saber<br />
absolutam<strong>en</strong>te nada acerca <strong>de</strong> su elaboración<br />
y el lograr filiarlo a un grupo específico <strong>de</strong><br />
frailes, <strong>en</strong> un espacio geográfico <strong>de</strong>terminado,<br />
así como <strong>de</strong>limitar el periodo <strong>de</strong> tiempo <strong>en</strong> que<br />
pudo haber sido escrito por primera vez. Por la<br />
manera <strong>en</strong> que varios sermones se refier<strong>en</strong> a san<br />
Francisco (“nuestro padre”), a los franciscanos<br />
(“nuestros hermanos”) y a lugares sagrados con<br />
fuerte pres<strong>en</strong>cia franciscana <strong>en</strong> Europa, es bastante<br />
claro que este sermonario fue elaborado<br />
por algui<strong>en</strong> que pert<strong>en</strong>ecía a la Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Frailes<br />
M<strong>en</strong>ores:<br />
avh yn iquac omotlacatili yacachto valmonexti yn<br />
civapilli yn Sancta maria yn ç<strong>en</strong>ca tlanextiaya yn<br />
quinapaloticatca çan tlamavicoltica yn itlaçoconetzin<br />
yn onpa ç<strong>en</strong>ca vei altepetl ypan yn itocayocan<br />
Roma aco quittaque yc niman oncan quiquetzque<br />
yn icaltzin yn itocayocan Sancta maria <strong>de</strong> araceli<br />
6
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
oncan monemitia ya axcan ç<strong>en</strong>ca miyequintin yn<br />
totatzitzivan yn Sanct francisco ypilhvan yn tachcavhtzitzivan<br />
yn padretin (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum<br />
23, f. 178r).<br />
Y cuando nació [Jesús], primero apareció la cihuapilli<br />
santa María muy resplan<strong>de</strong>ci<strong>en</strong>te, que estaba<br />
cargándolo, y por medio <strong>de</strong> un prodigio, allá <strong>en</strong> el<br />
gran altepetl cuyo nombre es Roma, vieron a su<br />
precioso niño <strong>en</strong> las alturas, por eso <strong>de</strong>spués le erigieron<br />
allá su casa, <strong>en</strong> el lugar llamado Santa María<br />
<strong>de</strong> Araceli. 7 Allá don<strong>de</strong> hoy viv<strong>en</strong> muchísimos <strong>de</strong><br />
nuestros padres, los hijos <strong>de</strong> san Francisco, nuestros<br />
hermanitos mayores, los padres. 8<br />
yuhqui tlamavicolli ypan omochiuh yn totatzin yn<br />
sanc francisco yn iquac tlalticpac monemitiaya<br />
yntlan yn cequintin yn itlaçopilhuan yn padreme yn<br />
tachcauhtzitzivan ca yxpantzinco omoc<strong>en</strong>tlalique<br />
niman yn totatzin oquimonavatili yn ce padre yn<br />
teotlatoltica quinonotzaz niman quimotlacamachiti<br />
auh yn iquac onpeuh yn teotlatoli niman yn ixpan<br />
valmonextitzino yn totemaquixticatzin yn jesuxpisto<br />
yn itech quiçaya c<strong>en</strong>ca vei yn itlanextiliz yc<br />
c<strong>en</strong>ca moyollalique yn c<strong>en</strong>ca papacticatca yn padreme<br />
yc vel neçi ca c<strong>en</strong>ca quimonequiltia yn ipalnemovani<br />
yn vel amoyollocopa a[n]moc<strong>en</strong>tlalizque<br />
yn vel avalmonechicozque yvan vel amoyollocopa<br />
anquimocaquitiquivi yn ihiyo yn itlatoll yn icel<br />
tlatole yn amotec<strong>en</strong>yocoxcauh yn amoteouh yn<br />
amotlatocauh (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23, f. <strong>21</strong>0r).<br />
Así como el prodigio que le ocurrió a nuestro padre<br />
san Francisco. Cuando él vivía <strong>en</strong> la tierra junto con<br />
algunos <strong>de</strong> sus amados hijos, los padres principales<br />
se reunieron ante él, luego un padre le or<strong>de</strong>nó a<br />
nuestro padre que pronunciara la palabra divina,<br />
luego él lo obe<strong>de</strong>ció. Y cuando com<strong>en</strong>zó la palabra<br />
divina, luego apareció fr<strong>en</strong>te a él Nuestro Salvador<br />
Jesucristo; <strong>de</strong> él prov<strong>en</strong>ía su muy gran<strong>de</strong> luz, con<br />
ella los padres se consolaron mucho, se pusieron<br />
muy cont<strong>en</strong>tos. Con esto se comprueba que Aquél<br />
por qui<strong>en</strong> se vive quiere sobremanera que uste<strong>de</strong>s<br />
se reúnan, que se junt<strong>en</strong> <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a gana y que <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>a gana vayan a escuchar el ali<strong>en</strong>to, la palabra<br />
<strong>de</strong>l único dueño <strong>de</strong> la palabra, <strong>de</strong> su completo<br />
creador, <strong>de</strong> su teotl, <strong>de</strong> su tlahtoani.<br />
7 La Basílica <strong>de</strong> Santa María <strong>de</strong> Ara Coeli fue edificada <strong>en</strong> la<br />
cumbre más elevada <strong>de</strong>l Monte Capitolino, <strong>en</strong> Italia. Pert<strong>en</strong>eció<br />
a los franciscanos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año <strong>de</strong> 1250.<br />
8 Todas las traducciones <strong>de</strong> los textos <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> son <strong>de</strong>l<br />
autor.<br />
Por otro lado, el <strong>en</strong>cabezado <strong>de</strong>l sermonario<br />
<strong>de</strong> la JCB resulta muy importante para los<br />
sigui<strong>en</strong>tes dos puntos a tratar: ¿dón<strong>de</strong> y cuándo<br />
se elaboraron los sermones? Éste es un breve<br />
texto, a manera <strong>de</strong> introducción, tanto al sermonario<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como al sermón para la 1ª domínica<br />
<strong>de</strong> Advi<strong>en</strong>to, ocasión festiva que da comi<strong>en</strong>zo<br />
al ciclo litúrgico. En este <strong>en</strong>cabezado se<br />
hace refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> manera explícita a los tlaxcaltecas<br />
como <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> la “palabra divina”<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los sermones:<br />
Oncan pehua yn temachtili yn tlachialoni ynic vel<br />
mozcalizque teotlatoltica yn ixquichtin yn tlaxcalteca<br />
yvan yn quimati yn intlatol: Onca ycuiliuhtoc<br />
yn ceceyaca yn ilhuitzin yn dios yn itoca domingo<br />
yn itlatollo yn itemachtillo yn ipan mitova yacachto<br />
onpeva yn totecuyo yn ilhuitzin yn itoca dominica<br />
prima <strong>de</strong> aui<strong>en</strong>to yn quitoznequi yn ivalyaliz yn totecuyo<br />
yn ghesuchristo yn vel oncan mitoz tlaica<br />
cemanahuac tlamiz (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23,<br />
f. 166r).<br />
Aquí comi<strong>en</strong>zan los sermones dignos <strong>de</strong> ser mirados,<br />
para que todos los tlaxcaltecas puedan instruirse<br />
con la palabra divina y sepan las palabras<br />
que están [pre]escritas <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los días <strong>de</strong><br />
fiesta <strong>de</strong> Dios, cuyo nombre es domingo. La primera<br />
historia, el sermón que se dice <strong>en</strong> él, es el<br />
comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> los días <strong>de</strong> fiesta <strong>de</strong> Nuestro Señor,<br />
cuyo nombre es primera domínica <strong>de</strong> Advi<strong>en</strong>to,<br />
que quiere <strong>de</strong>cir: “El adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nuestro Señor<br />
Jesucristo”, don<strong>de</strong> se dirá por qué ha <strong>de</strong> terminar<br />
el mundo.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, si analizamos esta pequeña introducción<br />
más allá <strong>de</strong> la m<strong>en</strong>ción a los tlaxcaltecas,<br />
es posible advertir varios aspectos ligados<br />
al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong>l sermonario.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> “instruirse <strong>en</strong> la palabra divina”,<br />
como solían referirse a la Sagrada Escritura <strong>en</strong><br />
<strong>náhuatl</strong>, el texto también pret<strong>en</strong><strong>de</strong> que los tlaxcaltecas<br />
“sepan las palabras prescritas <strong>en</strong> cada<br />
uno <strong>de</strong> los días <strong>de</strong> fiesta <strong>de</strong> Dios”, es <strong>de</strong>cir, que<br />
conozcan la lección correspondi<strong>en</strong>te a cada domingo<br />
<strong>de</strong>l año. En seguida se da paso a lo que<br />
correspon<strong>de</strong> a la intitulación <strong>de</strong>l sermón para la<br />
1ª domínica <strong>de</strong> Advi<strong>en</strong>to. Dos cosas son notorias<br />
<strong>en</strong> esta parte: 1) se explica que esta fecha es “el<br />
comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> los días <strong>de</strong> fiesta <strong>de</strong> Nuestro Señor”<br />
y se traduce al <strong>náhuatl</strong> la ocasión festiva: “el<br />
7
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nuestro Señor Jesucristo”; 2)<br />
se omite la cita latina correspondi<strong>en</strong>te al tema y,<br />
<strong>en</strong> su lugar, se explicita <strong>de</strong> qué tratará el sermón:<br />
“por qué ha <strong>de</strong> terminar el mundo”.<br />
La perícopa 9 estipulada para la 1ª domínica <strong>de</strong><br />
Advi<strong>en</strong>to prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong>l Evangelio <strong>de</strong> Lucas (<strong>21</strong>:<br />
25-38), don<strong>de</strong> se habla <strong>de</strong> la v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>l Señor<br />
al final <strong>de</strong> los tiempos, y el predicador podía tomar<br />
cualquier versículo <strong>de</strong> este fragm<strong>en</strong>to como<br />
tema para su sermón. Como se pue<strong>de</strong> ver, el sermón<br />
<strong>de</strong> la JCB habla precisam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> “por qué<br />
ha <strong>de</strong> terminar el mundo”; sin embargo, se omite<br />
la cita <strong>en</strong> latín y, por consigui<strong>en</strong>te, el correspondi<strong>en</strong>te<br />
llamado al lugar <strong>de</strong> la Sagrada Escritura<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se ha tomado el tema. Comúnm<strong>en</strong>te,<br />
los sermonarios <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> consignaban<br />
puntualm<strong>en</strong>te estos dos aspectos, pues <strong>en</strong> la liturgia<br />
era <strong>de</strong> suma importancia <strong>en</strong>unciar el tema<br />
<strong>en</strong> latín y anunciar al público cuál era el evangelio<br />
<strong>de</strong>l día. Pongo a continuación dos ejemplos<br />
<strong>de</strong> otros sermonarios <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>:<br />
Dominica prima adv<strong>en</strong>tus domini. Thema Et tune<br />
vi<strong>de</strong>bunt filium hominis v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem in nube cum potestate<br />
magna et magestate. Luce <strong>21</strong> capitulo.<br />
[…] Auh inic monavaitoa inic momelava quitoznequi<br />
Iquac quimottilizque in tlalticpac tlaca in ichpuchtli<br />
iconetzin inic valmovicaz mixtitlan moquixtiquiuh:<br />
vel valneztiaz inic vey inic mauiztic (Newberry Library,<br />
Ms. 1485, p. 6).<br />
Dominica prima adv<strong>en</strong>tus domini. Thema Et tune<br />
vi<strong>de</strong>bunt filium hominis v<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem in nube cum potestate<br />
magna et magestate. Lucas, capítulo <strong>21</strong>.<br />
[…] Y dicha <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, interpretada quiere <strong>de</strong>cir:<br />
“Cuando la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la tierra vea al hijo <strong>de</strong> la doncella,<br />
él v<strong>en</strong>drá a salir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre las nubes; aparecerá<br />
grandiosam<strong>en</strong>te, maravillosam<strong>en</strong>te”.<br />
Dominica prima, <strong>de</strong> Adu<strong>en</strong>tu. Thema. Erunt signa in<br />
Sole, et Luna, et Stellis, et in terries pressure g<strong>en</strong>tium,<br />
prae confusion sonitus maris, et fluctum […]<br />
Lucae <strong>21</strong>.<br />
9 La perícopa es un conjunto <strong>de</strong> versículos <strong>de</strong> los evangelios<br />
o <strong>de</strong> las epístolas <strong>en</strong> los que se <strong>de</strong>sarrolla un mismo tópico<br />
o pasaje y que, a su vez, se hayan preestablecidos para ser<br />
leídos <strong>en</strong> la misa y <strong>en</strong> el oficio <strong>de</strong> cada día <strong>de</strong>l año litúrgico. Al<br />
mismo tiempo, estos versículos son explicados a la feligresía<br />
por medio <strong>de</strong>l sermón. En el siglo XVI los predicadores tomaban<br />
alguno <strong>de</strong> estos versículos como “tema” <strong>de</strong>l sermón,<br />
y así servían como hilo conductor <strong>de</strong> la prédica (Sánchez<br />
Aguilera, 20<strong>21</strong>).<br />
Qvitoznequi yn ipan amotlatol. Neciz tetzauhmachiotl<br />
itech yn Tonatiuh, no ytech ym metztli, no<br />
yntech yn cicitlalti, yuan yn tlalticpactlaca yolmiquizque,<br />
yca yn icocomoquiliz yn itetecuicaliz yn<br />
ilhuica atl, no yuan yca yn iacuecueyo, ynic poçoniz<br />
yn veyatl (Anunciación, Sermonario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana: 1).<br />
Dominica prima, <strong>de</strong> Adu<strong>en</strong>tu. Thema. Erunt signa in<br />
Sole, et Luna, et Stellis, et in terries pressure g<strong>en</strong>tium,<br />
prae confusion sonitus maris, et fluctum […]<br />
Lucas <strong>21</strong>.<br />
En su l<strong>en</strong>gua quiere <strong>de</strong>cir: “Aparecerán señales-tetzahuitl<br />
<strong>en</strong> el sol, también <strong>en</strong> la luna, también <strong>en</strong> las<br />
estrellas. Y la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la tierra se <strong>de</strong>smayará por el<br />
crujir, [por] el estru<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l mar, y también por las<br />
olas <strong>de</strong>l mar cuando [éste] hierva.<br />
Lo común era, como pue<strong>de</strong> verse, que <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> la cita <strong>en</strong> latín se tradujera el versículo<br />
al <strong>náhuatl</strong>; pero <strong>en</strong> los sermones <strong>de</strong> la JCB no se<br />
hace ni lo uno ni lo otro. Los <strong>en</strong>cabezados solam<strong>en</strong>te<br />
m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> manera resumida<br />
el tema <strong>de</strong>l sermón, pero <strong>en</strong> ningún caso esta<br />
explicación sigue a versículo alguno. Por ejemplo,<br />
<strong>en</strong> el sermón para la Navidad se omite la<br />
palabra “navidad”, se explicita su significado y,<br />
<strong>de</strong> nueva cu<strong>en</strong>ta, se m<strong>en</strong>ciona el tema sin aludir<br />
a la Sagrada Escritura:<br />
Oncan ycuilivhtoc yn iteotlatultzin yn itemachtilitzin<br />
yn dios in vel ypan mitova yn ilhvitzin yn itoca<br />
domingo oncan quiça yn inetlacatiliz yn totecuyo<br />
yn qu<strong>en</strong>in ytech neixcuitiloz yn conetzintli yn hiesuchristo<br />
dios ypiltzin (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23,<br />
f. 180v).<br />
Aquí está escrita la palabra divina, la prédica <strong>de</strong><br />
Dios que se dice <strong>en</strong> la fiesta cuyo nombre es domingo<br />
<strong>en</strong> el que se celebra el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nuestro<br />
Señor. De cómo se tomará ejemplo <strong>de</strong>l niñito<br />
Jesucristo, hijo <strong>de</strong> Dios.<br />
Algo similar suce<strong>de</strong> al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> referirse<br />
a la ocasión festiva: <strong>de</strong> nuevo, se recurre a<br />
traducciones que esclarec<strong>en</strong> su significado y,<br />
<strong>en</strong> muchas ocasiones, a explicaciones tocantes<br />
a las fechas y los días <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>dario litúrgico.<br />
Pongo a continuación dos ejemplos, el sermón<br />
para la octava <strong>de</strong> Navidad, <strong>de</strong>dicado al “Nombre<br />
8
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
<strong>de</strong> Jesús”, y el sermón <strong>de</strong> la Epifanía, que refiere<br />
la revelación <strong>de</strong> Dios a los g<strong>en</strong>tiles:<br />
Oncan mitoz yn qu<strong>en</strong>in yn ç<strong>en</strong>ca yect<strong>en</strong>evaloz maviztililoz<br />
yn itocatzin in totecuiyo yn hiesuchristo yn<br />
nelli yect<strong>en</strong>evaloni yevatl vel ypan mitova yn ipan<br />
yn ilhvitzin. totecuiyo yn itoca octava nativitat etc.<br />
[I]n qualtin christianime oquilnamictineque chicomilhvitica<br />
ynic omotlacatili yn totecuiyo yn inetlacatiliz<br />
yn hiesuchristo ynic oquichtli avh yn axcan<br />
novian cemanavac ç<strong>en</strong>ca vei ylhuiquixtililo yn totecuiyo<br />
yn itocatzin ca noviyan ylnamico in qu<strong>en</strong>in<br />
angelome quitocayotique av yn axcan onpeva yn<br />
xivitl yn toxivh yn itoca ano mebo ca axcan onpehva<br />
yn ixquich yn ilhvitzin yn totecuiyo yaquine<br />
yn imilhviuh yn ilhvicatl ytec onoque in Sanctome<br />
(JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23, f. 182r-182v).<br />
Aquí se dirá cómo ha <strong>de</strong> ser muy alabado, ha <strong>de</strong> ser<br />
honrado el nombre <strong>de</strong> Nuestro Señor Jesucristo, el<br />
verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te digno <strong>de</strong> alabanza. Esto es lo que<br />
se dice <strong>en</strong> la fiesta <strong>de</strong> Nuestro Señor, cuyo nombre<br />
es octava <strong>de</strong> Navidad, etcétera.<br />
El séptimo día los bu<strong>en</strong>os cristianos anduvieron<br />
recordando que Nuestro Señor nació, el nacimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Jesucristo <strong>en</strong> tanto varón. Y por todas partes<br />
<strong>de</strong>l mundo hoy es celebrada la gran fiesta <strong>de</strong>l<br />
nombre <strong>de</strong> Nuestro Señor, pues por todas partes<br />
es recordado cómo los ángeles le dieron nombre.<br />
Y hoy comi<strong>en</strong>za el año, nuestro año, cuyo nombre<br />
es año nuevo, pues hoy comi<strong>en</strong>zan todas las fiestas<br />
<strong>de</strong> Nuestro Señor y las fiestas <strong>de</strong> los santos que<br />
están <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l cielo.<br />
Oncan ycuilivtoc yn temachtiliztlatolli vel ypan mitova<br />
yn yc<strong>en</strong>ca vei ylhuitzin yn totecuiyo yn itoca<br />
Epiphania in qu<strong>en</strong>in neteotiloz yn icel neteotiloni<br />
yn dios:<br />
[A]xcan noviyan cemanavac ylnamico yn tonemaquixtiliz<br />
yn iquac yancuican yn tocolvan c<strong>en</strong>ca<br />
ye vecavh yn nelli toteovh yn hiesuchristo yevantin<br />
yn yeintin tlatoque yacachto quimoteotique yn<br />
totecuiyo auh yn axcan ylhvitl yn itoca Epiphania<br />
quitoznequi n<strong>en</strong>extiliztli: yeica maçoyvi techmomaquixtilico<br />
yn totecuiyo yntla camo tiquixmatini<br />
qu<strong>en</strong>in titomaquixtizquia ca havelitizquia ca çan tiquinn<strong>en</strong>evilizquiya<br />
yn ya vecavh yn ixpopoyome yn<br />
atlaneltocani (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23, f. 184v).<br />
Aquí está escrito el sermón <strong>en</strong> el que se habla <strong>de</strong><br />
la fiesta mayor <strong>de</strong> Nuestro Señor, cuyo nombre es<br />
Epifanía. De cómo será adorado el único digno <strong>de</strong><br />
adoración, Dios.<br />
Hoy por todas partes <strong>de</strong>l mundo es recordada<br />
nuestra salvación, cuando por vez primera nuestros<br />
abuelos <strong>de</strong> la antigüedad, aquellos que son<br />
los tres tlahtoqueh, primero adoraron a nuestro<br />
verda<strong>de</strong>ro teotl Jesucristo, a Nuestro Señor. Y hoy<br />
es la fiesta cuyo nombre es Epifanía, que quiere<br />
<strong>de</strong>cir: “revelación”. Porque aunque Nuestro Señor<br />
nos vino a salvar, si no lo hubiéramos reconocido,<br />
¿cómo nos habríamos salvado? No hubiera sido<br />
posible, nomás seríamos como los ciegos, los infieles<br />
<strong>de</strong>l pasado.<br />
Explicar a los fieles qué era el domingo, el<br />
Advi<strong>en</strong>to, la Navidad, la Epifanía o <strong>en</strong>señarles<br />
cuándo com<strong>en</strong>zaba el año, <strong>de</strong> acuerdo con<br />
el cal<strong>en</strong>dario europeo, solam<strong>en</strong>te nos habla <strong>de</strong><br />
que los <strong>de</strong>stinatarios <strong>de</strong> estos sermones, tlaxcaltecas<br />
<strong>en</strong> este caso, eran aún muy neófitos, y<br />
que su acercami<strong>en</strong>to a las celebraciones religiosas<br />
cristianas estaba ap<strong>en</strong>as com<strong>en</strong>zando. Estas<br />
explicaciones también se dan respecto a otros<br />
elem<strong>en</strong>tos básicos <strong>de</strong>l cristianismo, por ejemplo,<br />
la Salutación angélica, don<strong>de</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> explicitarse<br />
que el Ave María es “la invocación, el ruego<br />
<strong>de</strong> nuestra preciosa madre” (f. 182v), también se<br />
les dice por qué siempre <strong>de</strong>be ser invocada al<br />
comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> cada sermón:<br />
[M]ochipa yn iquac temachtilo yacachto notzalo<br />
yn ilhuicac çovapilli in Sancta maria yeica ylnamico<br />
yn iç<strong>en</strong>ca qualnemiliz yc ylnamico yn qu<strong>en</strong>in ayc<br />
ytech açic yn tlatlacolli ca ç<strong>en</strong>ca vel oquipiali yn<br />
ixquich yn it<strong>en</strong>evatiltzin yn dios yn quimonequiltia<br />
yn dios yn çan icel tlaçotlaloz yn çan icel tlaçotlaloni<br />
yn ipalnemovani yn dios […] Sancta maria ca<br />
totlaçonantzin yc ytech yttalo ytech neixcuitilo yn<br />
Sancta maria yn ç<strong>en</strong>ca tetlaçotlani teycnoittani yc<br />
muchipa tictonochilia ynic topan tlatoz yvan ynic<br />
vel tinemizque tlalticpac yvqui yevatzin vel omonemiti<br />
(JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23, f. 179r).<br />
Cada vez que hay sermón, primero es invocada la<br />
cihuapilli <strong>de</strong>l cielo, santa María, ya que es recordada<br />
su muy bu<strong>en</strong>a vida. Con ello es recordado cómo<br />
el pecado nunca se allegó a ella, pues guardó muy<br />
bi<strong>en</strong> todos los mandatos <strong>de</strong> Dios, lo que Dios quie-<br />
9
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
re, que es que el único que sea amado sea el único<br />
digno <strong>de</strong> ser amado, Dios, Aquél por qui<strong>en</strong> se vive.<br />
[…] Santa María es nuestra preciosa madre, por ello<br />
se apr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> ella, se toma ejemplo <strong>de</strong> santa María,<br />
que es muy amorosa, [muy] piadosa. Por ello siempre<br />
la invocamos, para que interceda por nosotros<br />
y para que podamos vivir <strong>en</strong> la tierra, así como ella<br />
vivió.<br />
En otros sermonarios, incluso elaborados <strong>en</strong><br />
fechas tempranas, como el <strong>de</strong> fray Bernardino<br />
<strong>de</strong> Sahagún, redactado <strong>en</strong> 1540, la salutación<br />
angélica se pres<strong>en</strong>ta como algo que ya es muy<br />
común y conocido para los oy<strong>en</strong>tes. Cada uno<br />
<strong>de</strong> los sermones <strong>de</strong> dicho manuscrito la introduce<br />
<strong>de</strong> manera fluida y dando por hecho que<br />
todos la conoc<strong>en</strong> y son capaces <strong>de</strong> recitarla:<br />
O ca iuinin quinnonotza inpilhua in qualtin tetava,<br />
in qualtin t<strong>en</strong>anva. Çan no yuhqui in axcan, in tonantzin<br />
Santa yglesia techmononochilia in tipilhua:<br />
auh inic techmononochilia, ca itech mana in Santo<br />
Euangelio in axcan ipan missa mitova. Auh inic vel<br />
achitzin namechnomelavililiz, ma oc tictotlatlauhtilican<br />
in civapilli, in totlaçonantzin Santa maria: inic<br />
topan motlatoltiz ixpantzinco totecuyo, inic techmomaquiliz<br />
igracia. Ma ximotlanquaquetzacan, ma<br />
amoyollocopa xiquitocan in Aue maria ( Newberry<br />
Library, Ms. 1485, p. 5).<br />
Así amonestan a sus hijos los bu<strong>en</strong>os padres, las<br />
bu<strong>en</strong>as madres, así como hoy nos amonesta nuestra<br />
madre la Santa Iglesia a nosotros que somos<br />
sus hijos. Y nos amonesta con lo que está <strong>en</strong> el<br />
Santo Evangelio que se dice <strong>en</strong> la misa <strong>de</strong> hoy. Y<br />
para que yo pueda <strong>de</strong>clararles un poquito más, ¡antes<br />
roguémosle a la cihuapilli, nuestra madre santa<br />
María, para que interceda por nosotros ante Nuestro<br />
Señor, para que él nos dé su gracia! ¡Arrodíll<strong>en</strong>se,<br />
digan <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a gana el Ave María!<br />
Es bi<strong>en</strong> sabido que los naturales recibieron<br />
una instrucción religiosa <strong>de</strong> acuerdo con su condición<br />
social. La evi<strong>de</strong>nte s<strong>en</strong>cillez con la que<br />
fueron elaborados los sermones <strong>de</strong>l manuscrito<br />
<strong>de</strong> la JCB, la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> citas latinas y la sobreexplicación<br />
<strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos cristianos muy<br />
básicos, muy distinto a lo que ocurre <strong>en</strong> otros<br />
sermonarios <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, apunta a que este conjunto<br />
<strong>de</strong> sermones <strong>de</strong>bió haberse elaborado <strong>en</strong><br />
época muy temprana <strong>en</strong> algún lugar <strong>de</strong> Tlaxcala.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, las comparaciones que se insertan<br />
<strong>en</strong> estos sermones revelan que se elaboraron<br />
p<strong>en</strong>sando principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las élites indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong> esta región.<br />
Mo<strong>de</strong>los para nobles indíg<strong>en</strong>as<br />
La comparatio, el recurso retórico más usado<br />
<strong>en</strong> el conjunto <strong>de</strong> sermones que nos ocupa, recurre<br />
constantem<strong>en</strong>te a personajes hipotéticos<br />
relacionados con la élite indíg<strong>en</strong>a. Tlahtoqueh,<br />
pipiltin, pochtecah y cihuapilpiltin aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
estos relatos breves, insertos <strong>en</strong> los sermones,<br />
don<strong>de</strong> el contrapunto <strong>de</strong> comparación es Cristo,<br />
<strong>en</strong> sus diversas formas: como rey <strong>de</strong>l mundo,<br />
como hijo <strong>de</strong> santa María, como guerrero o<br />
como víctima, <strong>en</strong>tre otras más. Aquellas veces<br />
<strong>en</strong> las que algún macegual se pres<strong>en</strong>ta como<br />
protagonista <strong>de</strong>l relato, es para traer a cu<strong>en</strong>to<br />
los bu<strong>en</strong>os modales <strong>de</strong> éste ante miembros <strong>de</strong> la<br />
élite indíg<strong>en</strong>a, principalm<strong>en</strong>te ante el tlahtoani,<br />
a fin <strong>de</strong> mostrar a los maceguales cómo <strong>de</strong>bían<br />
comportarse, por ext<strong>en</strong>sión, ante Cristo. Así, las<br />
comparaciones pon<strong>en</strong> a diversos miembros <strong>de</strong><br />
la élite al mismo nivel que Cristo y sirv<strong>en</strong> para<br />
edificar e instruir a la nobleza indíg<strong>en</strong>a sobre lo<br />
importante que es para los dirig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la sociedad<br />
el llevar una vida cristiana. Esta estrategia<br />
no es única <strong>de</strong> este sermonario, hubo varios<br />
sermones <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> que llegaron a comparar al<br />
tlahtoani con Jesús y a los miembros <strong>de</strong> la nobleza<br />
indíg<strong>en</strong>a con personajes bíblicos bastante<br />
virtuosos, como ocurre <strong>en</strong> el sermonario <strong>de</strong><br />
fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún (Sánchez Aguilera,<br />
2019; Sánchez Aguilera, próximam<strong>en</strong>te A); sin<br />
embargo, el sermonario <strong>de</strong> la JCB hace <strong>de</strong> esta<br />
estrategia una regla y, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> las veces<br />
que se lleva a cabo una comparación y aparec<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ella personajes, éstos pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a las<br />
élites indíg<strong>en</strong>as.<br />
Si bi<strong>en</strong> Cristo es el personaje favorito <strong>en</strong><br />
las comparaciones <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este sermonario,<br />
cuando se trata <strong>de</strong> miembros <strong>de</strong> la élite indíg<strong>en</strong>a<br />
estos siempre supon<strong>en</strong> figuras prototípicas y no<br />
personajes particulares. Se trata <strong>de</strong> “un tlahtoani”,<br />
“un tiacauh”, “un pilli”, “una cihuapilli”. Parecieran<br />
ser, <strong>en</strong>tonces, una especie <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los<br />
adaptados al género <strong>de</strong> la comparatio y <strong>en</strong>focados,<br />
principalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> impactar <strong>en</strong> las costumbres<br />
indíg<strong>en</strong>as relacionadas con las élites, don<strong>de</strong>,<br />
aunque hay una especie <strong>de</strong> m<strong>en</strong>saje “bilate-<br />
10
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
ral” (pipiltin-maceguales y maceguales-pipiltin),<br />
el punto medular <strong>de</strong>l discurso siempre se inclina<br />
hacia las élites:<br />
Comparatio vel amixpan ca y ca yn iquac aço ca<br />
c<strong>en</strong>ca vei tlatovani yn ialtepeuh ypan movicaznequi<br />
yacachto t<strong>en</strong>avatia yn quimilhuitivi yn tlatoque yn<br />
tetecuictin yn pipiltin yvan yn imacevalvan ynic nec<strong>en</strong>cavaloz<br />
auh yn ititlavan niman quinavatia yn isquichtin<br />
yn onpa chaneque yn tlatoque yn pipiltin<br />
etc. yn vel moc<strong>en</strong>cavazque ca yavitz yn intlatocauh<br />
niman n<strong>en</strong>echicollo ynic chiyaloz yn tlatovani tlanavatia<br />
ynic novian tlachpanaloz yn ivan netlapaquiloz.<br />
auh niman yn ixquichtin yn tetecuictin yn pipiltin<br />
yn tlatoque quichichiva yn tlatovani ytecpancaltzin<br />
yn oncan motlalitiuh ynitlatocauh ca çan no yuhqui<br />
oquimochivili yn ipalnemovani yn dios ynoviyan tlatovani<br />
yn toteyocoxcauh yn iquac otlacauhqui yn<br />
iyolotzin ynic valmonextiz nican tlalticpac oquichtli<br />
mochivaquiuh monacayotico çan topanpa ca<br />
oquinmonavatilli yn itemachticavan yn ititlanvan<br />
yn itlaçovan yn intoca profetas ynoviyan cemanavac.<br />
temachtique yn qu<strong>en</strong>in ya valmovicaz yn ipalnemovani<br />
yn temaquixtiani yn iesuchristo yn ipan<br />
quiçatiuh yn itlachivalvan auh çan it<strong>en</strong>copatzinco<br />
oquimitalhuique yn ititlavan yn dios profetas ximochicavacan<br />
ximoc<strong>en</strong>cavacan ca ya vitz yn tlatovani<br />
yn ipalnemovani yn iesuchristo (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum<br />
23, f. 173r-173v).<br />
Comparación: cuando quizá un huey tlahtoani<br />
[gran gobernante] quiere ir a su altepetl [ciudad],<br />
primero da ór<strong>de</strong>nes, les va a <strong>de</strong>cir a los tlahtoqueh<br />
[gobernantes], a los teteuhctin [señores], a los pipiltin<br />
[nobles] y a sus maceguales que haya preparación.<br />
Y luego sus m<strong>en</strong>sajeros le or<strong>de</strong>nan a todos<br />
los habitantes <strong>de</strong> allá, a los tlahtoqueh, a los pipiltin,<br />
etcétera, para que se prepar<strong>en</strong> bi<strong>en</strong>, puesto que va<br />
a v<strong>en</strong>ir su tlahtoani. Luego son reunidos [y] para<br />
que sea esperado, el tlahtoani or<strong>de</strong>na que sean<br />
limpiados y que sean lavados todos los rincones.<br />
Y luego todos los teteuhctin, los pipiltin, los tlahtoqueh<br />
<strong>en</strong>galanan el tecpancalli [casa señorial] <strong>de</strong>l<br />
tlahtoani, el lugar don<strong>de</strong> se irá a s<strong>en</strong>tar su tlahtoani.<br />
Así también lo hizo Dios, Aquél por qui<strong>en</strong> se vive, el<br />
tlahtoani <strong>de</strong> todas partes, nuestro creador. Cuando<br />
él se dispuso a aparecer aquí <strong>en</strong> la tierra, [cuando]<br />
solo se vino a hacer varón, [cuando] vino a hacerse<br />
carne por nosotros, les or<strong>de</strong>nó a sus predicadores,<br />
a sus m<strong>en</strong>sajeros, a sus amados, cuyo nombre es<br />
profetas, que por todas partes <strong>de</strong>l mundo predicaran<br />
cómo v<strong>en</strong>dría Aquél por qui<strong>en</strong> se vive, el Salvador<br />
Jesucristo, qui<strong>en</strong> v<strong>en</strong>dría a <strong>en</strong>contrarse con sus<br />
criaturas. Y por or<strong>de</strong>n suya los m<strong>en</strong>sajeros <strong>de</strong> Dios,<br />
los profetas, dijeron: “¡Fortalézcanse! ¡Prepár<strong>en</strong>se!,<br />
pues ya vi<strong>en</strong>e el tlahtoani, Aquél por qui<strong>en</strong> se vive,<br />
Jesucristo”.<br />
Vemos, pues, cómo <strong>en</strong> este ejemplo, que correspon<strong>de</strong><br />
precisam<strong>en</strong>te al sermón para la 4ª<br />
domínica <strong>de</strong> Advi<strong>en</strong>to, don<strong>de</strong> el tema es “prepararse<br />
para recibir al Señor <strong>en</strong> la tierra”, se hace<br />
<strong>en</strong>cajar la jerarquía social <strong>en</strong> la espiritual: el huey<br />
tlahtoani es equiparado a Dios y, así como el primero<br />
<strong>en</strong>carga a los tlahtoqueh, los teteuhctin y<br />
los pipiltin que le prepar<strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida, Dios<br />
lo hizo igual al mandar a sus profetas a anunciar<br />
el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Cristo. Nótese cómo los maceguales<br />
que aparec<strong>en</strong> al principio, <strong>en</strong>unciados<br />
junto a los miembros <strong>de</strong> la nobleza, no se <strong>en</strong>cargan<br />
<strong>de</strong> limpiar el tecpancalli, pues no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
la jerarquía sufici<strong>en</strong>te para <strong>en</strong>trar a la casa <strong>de</strong>l<br />
tlahtoani. Veamos ahora una comparación que<br />
se vale <strong>de</strong> un refer<strong>en</strong>te cultural indíg<strong>en</strong>a para<br />
captar la at<strong>en</strong>ción hacia el tópico <strong>de</strong> la humildad:<br />
comparatio yuhqui in tlatoani in iyeian ayac onpa<br />
cala[qui]z çan yaiyavque 10 in quimoqu<strong>en</strong>tia in quali<br />
tilmatli yvhqui in tlatoani ytilma inic quimixmati in<br />
itetlayecolticavan yehica quimoqu<strong>en</strong>titinemi yn itilma.<br />
Ça no iuhqui ca in ichantzinco yn dios inovian<br />
cemanavac tlatoani in ilvicatl itec iuhqui in iieantzinco<br />
aiac vel onpa calaquiz ça yaiiavque. in quimoqu<strong>en</strong>tia<br />
c<strong>en</strong>ca quali tilmati yuqui in itilmatzin in<br />
totemaquixticatzin in iesuxpisto inezca ineicnotecaliztli<br />
(JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23, f. 265r-265v).<br />
Comparación: así como nadie <strong>en</strong>traría al lugar <strong>de</strong>l<br />
tlahtoani visti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> marrón, bu<strong>en</strong>as tilmas, como<br />
si fueran tilmas <strong>de</strong> tlahtoani. Pues con lo que lo<br />
reconoce como uno <strong>de</strong> sus sirvi<strong>en</strong>tes es porque<br />
anda visti<strong>en</strong>do las tilmas <strong>de</strong> éstos. Así también es<br />
<strong>en</strong> la casa <strong>de</strong> Dios, <strong>de</strong>l tlahtoani <strong>de</strong> todas partes <strong>de</strong>l<br />
mundo, <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l cielo, <strong>de</strong> igual manera nadie<br />
<strong>en</strong>traría a su lugar visti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> marrón, bu<strong>en</strong>as<br />
tilmas, como si fueran las tilmas <strong>de</strong> Nuestro Salvador<br />
Jesucristo. [Esto] es señal <strong>de</strong> humildad.<br />
Aquí, el tlahtoani no solam<strong>en</strong>te se equipara<br />
con Dios, sino que también se trae a cu<strong>en</strong>to una<br />
práctica indíg<strong>en</strong>a bastante común <strong>en</strong>tre los na-<br />
10 Léase como yayauhqui.<br />
11
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
huas prehispánicos: la <strong>de</strong> cambiarse <strong>de</strong> ropas al<br />
<strong>en</strong>trar a ver al tlahtoani, <strong>en</strong> señal <strong>de</strong> humildad.<br />
Toribio <strong>de</strong> B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te registró la manera <strong>en</strong> que,<br />
incluso los “gran<strong>de</strong>s señores”, se <strong>de</strong>spojaban <strong>de</strong><br />
sus finas vestiduras y se ponían unas más “groseras”<br />
al <strong>en</strong>trar a ver a Moctezuma:<br />
Para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> su palacio, que ellos llaman tecpan,<br />
todos se <strong>de</strong>scalzaban, y los que <strong>en</strong>traban a<br />
negociar con él habían <strong>de</strong> llevar mantas groseras;<br />
y si eran gran<strong>de</strong>s señores <strong>en</strong> otro [o <strong>en</strong>] tiempo<br />
<strong>de</strong> frío, sobre las mantas bu<strong>en</strong>as ponían una pobre<br />
<strong>en</strong>cima y para hablarle, muy humillados sin levantar<br />
los ojos, y si él respondía [era con] muy sumisa<br />
voz, que ap<strong>en</strong>as parecía mover los labios, y esto<br />
era pocas veces, las más veces t<strong>en</strong>ía cabe sí qui<strong>en</strong><br />
respondiese, que eran algunos <strong>de</strong> sus continuos,<br />
que eran como secretarios; y esto no sólo <strong>en</strong> Moctezuma,<br />
pero <strong>en</strong> otros <strong>de</strong> los señores principales<br />
lo vi usar al principio, y esta gravedad t<strong>en</strong>ían más<br />
los mayores señores. Lo que los señores hablaban<br />
al fin <strong>de</strong> las pláticas e principales razones era <strong>de</strong>cir<br />
con muy baja voz [tlaa] quiere <strong>de</strong>cir “sí, bi<strong>en</strong>”<br />
(B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te, 1971: 208).<br />
Las cihuapipiltin (mujeres nobles) también<br />
figuran <strong>en</strong> este conjunto <strong>de</strong> sermones, muchas<br />
veces, como <strong>en</strong> el ejemplo que veremos a continuación,<br />
comparándolas con una “emperatriz”<br />
y con santa María. Se trata <strong>de</strong>l sermón para la<br />
fiesta <strong>de</strong> la Navidad; <strong>en</strong> él se relata cómo santa<br />
María está tan alegre <strong>de</strong> que haya nacido su hijo<br />
que podría darles a sus <strong>de</strong>votos todo lo que le<br />
pidan:<br />
Comparatio Ca yvqui yn iquac ç<strong>en</strong>ca vei tl çivapilli<br />
in teuhccivatl yn itoca emperatris oquitlacatili yn<br />
iconetzin vel quimati ca noviyan tlatovani yez. auh<br />
cequintin ychantlaca quimolhuilia ca oquitlacatili<br />
c<strong>en</strong>ca chipavac oquichpiltzintli ca yevatl in çovapilli<br />
yc ç<strong>en</strong>ca moyollalia c<strong>en</strong>ca papaqui ç<strong>en</strong>ca motlamachtia<br />
ca niman mochi tlacatl ç<strong>en</strong>ca papaqui ca<br />
yevantin quimolhuiliya yc quicuiltonova in civapilli<br />
ca quinmocnelilia auh yn aço aca quitlaitlanilia ca<br />
niman ic quipaccamaca yehica ç<strong>en</strong>ca yyollipachivi<br />
ca no yvqui yn ilhuicac çovapilli in totlaçonantzin<br />
yn Sancta maria ca axcan ç<strong>en</strong>ca motlamachtitica:<br />
yeica axcan c<strong>en</strong>ca vei ylhuiuh quiça yn inetlacatiliz<br />
yn itlaçoconetzin yn novian temaquixtiani yn<br />
hiesuchristo in vel quimomachitia (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x<br />
Indorum 23, f. 175r).<br />
Comparación: es como cuando una gran cihuapilli,<br />
una teuhccihuatl [señora], cuyo nombre es emperatriz,<br />
que dio a luz a su hijo, <strong>de</strong>l que sabe bi<strong>en</strong> que<br />
será tlahtoani <strong>de</strong> todas partes, y algunas personas<br />
<strong>de</strong> su casa le dic<strong>en</strong> que dio a luz a un niño varón<br />
muy puro, por lo que aquella cihuapilli se consuela<br />
mucho, se regocija mucho, se <strong>de</strong>leita mucho. Luego<br />
todas las personas se regocijan mucho, pues,<br />
con lo que le dic<strong>en</strong>, <strong>de</strong>leitan a la cihuapilli, qui<strong>en</strong> se<br />
compa<strong>de</strong>ce <strong>de</strong> ellos. Y quizá algui<strong>en</strong> le pi<strong>de</strong> algo,<br />
por lo que ella se lo da alegrem<strong>en</strong>te, puesto que<br />
está muy complacida. Así también la cihuapilli <strong>de</strong>l<br />
cielo, Nuestra preciosa madre santa María, hoy está<br />
muy gozosa, porque hoy se celebra la gran fiesta<br />
<strong>de</strong>l nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su precioso niño Jesucristo, el<br />
salvador <strong>de</strong> todas partes, que la <strong>de</strong>leita mucho.<br />
Teuhccihuatl es el término para referirse, <strong>de</strong><br />
manera mucho más específica, a esta cihuapilli<br />
o “emperatriz” que ha t<strong>en</strong>ido a su hijo, el futuro<br />
tlahtoani. Las cihuapipiltin eran mujeres pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />
a la nobleza indíg<strong>en</strong>a, <strong>en</strong> términos<br />
g<strong>en</strong>erales; pero la teuhccihuatl era una mujer<br />
noble <strong>en</strong> particular. De acuerdo con varios vocabularios,<br />
las palabras cihuatecuhtli y teuccihuatl<br />
hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a una mujer noble que t<strong>en</strong>ía esclavos<br />
a su cargo; no obstante, queda la duda si<br />
el término se usaba <strong>en</strong> tiempos prehispánicos. 11<br />
Se pue<strong>de</strong> ver que <strong>en</strong> esta comparación tanto las<br />
cihuapipiltin y las teteuhccihua, así como las emperatrices,<br />
son puestas al mismo nivel <strong>de</strong> santa<br />
María, <strong>en</strong> su aspecto <strong>de</strong> señoras <strong>de</strong>l mundo.<br />
Algo similar suce<strong>de</strong> con los tlahtoqueh y los emperadores<br />
<strong>en</strong> otra comparación <strong>de</strong>l sermonario<br />
<strong>de</strong> la JCB:<br />
comparatio yvhqui in c<strong>en</strong>ca vei tlatoani in emperador<br />
anmo çan ceccan yin itecpancalco ca c<strong>en</strong>ca<br />
miyeccan in cec<strong>en</strong>ca atl tepetl ipan moquetztica<br />
in icaltzin: çano iuqui in quimonequiltia yn icel tlatovani<br />
in dios inovian cemanauac cececcan atl tepetl<br />
ipan moquetztica in ichantzinco […] ca ça no<br />
ivan ca ca inic notzaloz oncan tlatlauhtiloz. auh in<br />
onpa castilan cececcan atl tepetl ipan miyeccan<br />
mani in dios in icaltzin çan ixcavilo in momoztlae<br />
neteochivalo yaquine ynpanpa in ixquichtin içouapipiltin<br />
mocquetztimani cececcan atl tepetl ipan<br />
miyecc<strong>en</strong> teopan in oncan mochipa caltzacuiticate<br />
in imichpochuan in tlatoque in oncan in monetoltia<br />
11 Véanse las <strong>en</strong>tradas <strong>de</strong> los vocabularios <strong>de</strong> Wimmer y Molina,<br />
respectivam<strong>en</strong>te (UNAM, 2012).<br />
12
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
in ivicpa in dios in ça mochipa cemilhuitl ceyoval<br />
quixcavizque in itetlayecoltiloca in vel ichpochtitinemi<br />
in aic quita oquichtli in ça no miectlamantitoque<br />
inic novian nemaquixtiloz (JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x<br />
Indorum 23, f. 263v).<br />
Comparación: así como el huey tlahtoani, el emperador,<br />
ti<strong>en</strong>e sus tecpancalli <strong>en</strong> varias partes, pues<br />
<strong>en</strong> muchos, <strong>en</strong> varios altepemeh 12 se erigieron sus<br />
casas, así también el único tlahtoani Dios quiere<br />
que <strong>en</strong> todas partes <strong>de</strong>l mundo, que <strong>en</strong> cada altepetl<br />
se erija su hogar, […] puesto que nomás es<br />
para que haya invocaciones, [para que] allí haya<br />
ruegos. Allá <strong>en</strong> Castilla <strong>en</strong> cada altepetl hay casas<br />
<strong>de</strong> Dios <strong>en</strong> varios lugares, cuya única ocupación es<br />
que cada día haya rezos. Y para todas las cihuapipiltin<br />
que están <strong>en</strong> cada altepetl hay templos <strong>en</strong><br />
varias partes, don<strong>de</strong> siempre están <strong>en</strong> <strong>en</strong>cierro las<br />
hijas jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los tlahtohqueh, allí se promet<strong>en</strong><br />
para siempre a Dios; todo el día, toda la noche se<br />
ocupan <strong>en</strong> su servicio, ellas andan doncellas, nunca<br />
v<strong>en</strong> varón ni ti<strong>en</strong><strong>en</strong> muchas cosas, a fin <strong>de</strong> que<br />
haya salvación por todas partes.<br />
Esta comparación me lleva, <strong>de</strong> nueva cu<strong>en</strong>ta,<br />
a proponer que estamos ante un sermonario<br />
cuya redacción original se remonta a los primeros<br />
<strong>años</strong> <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong>. Por un lado,<br />
explicita que Dios “quiere”, <strong>en</strong> tiempo pres<strong>en</strong>te,<br />
que por todas partes se construyan “sus casas”,<br />
es <strong>de</strong>cir, sus iglesias, a fin <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er lugar don<strong>de</strong><br />
rezar. La redacción primig<strong>en</strong>ia <strong>de</strong> estos sermones<br />
pareciera prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que<br />
los indíg<strong>en</strong>as, tanto pipiltin como macehualtin,<br />
ap<strong>en</strong>as com<strong>en</strong>zaban su instrucción religiosa (las<br />
sobreexplicaciones y la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> citas latinas<br />
son prueba <strong>de</strong> ello); mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que, a<strong>de</strong>más,<br />
parec<strong>en</strong> haberse com<strong>en</strong>zado a construir<br />
las iglesias y los conv<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la Nueva España,<br />
por lo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> la región <strong>de</strong> Tlaxcala. Lo que<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva parece no haber para el mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> que se redactó el sermonario son conv<strong>en</strong>tos<br />
para mujeres, pues no solam<strong>en</strong>te se les explica<br />
que éstos son exclusivos para las hijas <strong>de</strong> los nobles,<br />
las “cihuapipiltin”, sino también cómo es la<br />
vida <strong>en</strong> ellos y qué es lo que promet<strong>en</strong> allí las<br />
mujeres al <strong>en</strong>trar y cómo todo el tiempo <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
permanecer vírg<strong>en</strong>es.<br />
12 Para referirse al altepetl, <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to se usó el difrasismo<br />
alt tepetl, “agua-cerro”.<br />
Conclusión<br />
El texto <strong>de</strong>l sermonario cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Ms. Co<strong>de</strong>x<br />
Indorum 23 <strong>de</strong> la JCB fue concebido por algún<br />
fraile franciscano, quizá con la ayuda <strong>de</strong> uno<br />
o varios indíg<strong>en</strong>as, durante las primeras décadas<br />
<strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong>, cuando los naturales com<strong>en</strong>zaban<br />
a ser instruidos <strong>en</strong> los rudim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
la fe. La omisión <strong>de</strong> citas latinas y <strong>de</strong> alusiones<br />
directas al texto bíblico, las numerosas explicaciones<br />
<strong>de</strong> aspectos cristianos básicos, como<br />
el cal<strong>en</strong>dario, el significado <strong>de</strong> las fiestas y el<br />
motivo <strong>de</strong> invocar a santa María al principio <strong>de</strong><br />
cada sermón, <strong>en</strong>tre otras, <strong>de</strong>jan ver que qui<strong>en</strong><br />
quiera que haya elaborado estos sermones estaba<br />
al tanto <strong>de</strong> la ru<strong>de</strong>za <strong>de</strong> su público y <strong>de</strong>cidió<br />
elaborar textos para la prédica basados <strong>en</strong><br />
el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l sermón europeo, pero acoplando<br />
ciertos aspectos a las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su tiempo<br />
y espacio.<br />
Se trata, a<strong>de</strong>más, <strong>de</strong> un sermonario elaborado<br />
originalm<strong>en</strong>te para los tlaxcaltecas y, particularm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong>focado <strong>en</strong> la <strong>evangelización</strong> y<br />
educación cristiana <strong>de</strong> las élites, cuyo cont<strong>en</strong>ido<br />
se copió muchos <strong>años</strong> <strong>de</strong>spués y fue conservado<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las mismas élites indíg<strong>en</strong>as<br />
tlaxcaltecas, <strong>en</strong> particular por una mujer noble<br />
<strong>de</strong>l altepetl <strong>de</strong> Tepeticpac. Esto pue<strong>de</strong> verse <strong>en</strong><br />
las comparaciones pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los sermones;<br />
<strong>en</strong> la gran mayoría <strong>de</strong> ellas se alu<strong>de</strong>, <strong>de</strong> alguna<br />
manera, al comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l tlahtoani, <strong>de</strong> los<br />
pipiltin, <strong>de</strong> las cihuapipiltin. Este sermonario privilegia<br />
la comparatio como el recurso retórico a<br />
partir <strong>de</strong>l cual se construye la exposición y explicación<br />
<strong>de</strong> la Sagrada Escritura, y la mayoría <strong>de</strong><br />
las veces se usa para comparar a los miembros<br />
<strong>de</strong> la élite indíg<strong>en</strong>a con Cristo o con personajes<br />
como santa María, los apóstoles o los profetas.<br />
Por otro lado, el sermonario <strong>de</strong> la JCB, <strong>en</strong> su<br />
aspecto material, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> cuanto volum<strong>en</strong><br />
manuscrito que compila piezas <strong>de</strong> oratoria sagrada,<br />
pue<strong>de</strong> que sea mucho más tardío. Esta<br />
copia pudo haberse hecho <strong>años</strong> <strong>de</strong>spués, quizá<br />
hacia el último tercio <strong>de</strong>l siglo XVI o a principios<br />
<strong>de</strong>l XVII, a fin <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>voción privada <strong>de</strong>stinado a la edificación <strong>de</strong><br />
nobles indíg<strong>en</strong>as tlaxcaltecas, <strong>en</strong> particular a la<br />
cihuapilli doña Francisca <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, mujer indíg<strong>en</strong>a<br />
noble <strong>de</strong> Tepeticpac, uno <strong>de</strong> los cuatro<br />
altepemeh que conformaban la confe<strong>de</strong>ración<br />
13
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
<strong>de</strong> Tlaxcala <strong>en</strong> tiempos prehispánicos y que, durante<br />
la época colonial, siguieron si<strong>en</strong>do c<strong>en</strong>tros<br />
políticos y económicos <strong>de</strong> gran importancia. Si<br />
bi<strong>en</strong>, los textos habrían sido concebidos durante<br />
los primeros <strong>años</strong> <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong> <strong>en</strong> la<br />
región <strong>de</strong> Tlaxcala.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, no queda más que insistir <strong>en</strong> la<br />
anormalidad o rareza <strong>de</strong> este sermonario, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> lo tocante a la omisión <strong>de</strong> citas latinas<br />
y la forma <strong>en</strong> que se pres<strong>en</strong>ta o explica el<br />
tema <strong>de</strong> cada sermón. Quizá, aunque habría que<br />
investigarlo más a fondo, el sermonario cont<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> el Co<strong>de</strong>x Indorum 23 <strong>de</strong> la JCB fuera<br />
elaborado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio p<strong>en</strong>sado <strong>en</strong> una<br />
especie <strong>de</strong> libro <strong>de</strong> <strong>de</strong>voción privada, don<strong>de</strong>, a<br />
partir <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong>l sermón, y tomando como<br />
recurso base la comparatio, se expusieran las<br />
principales fiestas y los tópicos cristianos correspondi<strong>en</strong>tes<br />
a cada domingo <strong>de</strong>l año litúrgico<br />
<strong>de</strong> forma s<strong>en</strong>cilla y para po<strong>de</strong>r ser leídos y<br />
compr<strong>en</strong>didos por personas con pocos o nulos<br />
conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> latín. De manera que omitir las<br />
citas y las refer<strong>en</strong>cias a los versículos <strong>de</strong> la Sagrada<br />
Escritura, así como frases <strong>en</strong> latín <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong>l texto, se habría convertido <strong>en</strong> una bu<strong>en</strong>a <strong>de</strong>cisión.<br />
Al final <strong>de</strong> la obra, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l sermón para<br />
la 24ª domínica <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> P<strong>en</strong>tecostés, qui<strong>en</strong><br />
elaboró los sermones escribió:<br />
auh in tiqu<strong>en</strong>tami in tiquita in çan ipaltzinco in dios<br />
omicuillo itech nicquixtia in iamoxtlacuilol in dios in<br />
itoca Sacra scriptora inic timochicauaz ma mopaltzinco<br />
xinechmotlatlavtilili in icel teotl yn Jesuxpo<br />
inic nechpopulviz in notlatlacol ca nitetlatlacaluicauh<br />
(JCB, Ms. Co<strong>de</strong>x Indorum 23, f. 295v).<br />
Y qui<strong>en</strong> quiera que tú seas, ve que [esto] fue escrito<br />
por <strong>de</strong>signio <strong>de</strong> Dios. Yo lo saqué <strong>de</strong> su libro<br />
escrito llamado Sacra scriptura, para que te fortalezcas.<br />
¡Dígnate a rogarle al único teotl Jesucristo<br />
por mí, para que me perdone mis pecados, pues<br />
soy su of<strong>en</strong>sor!<br />
“Yo lo saqué <strong>de</strong> la Sagrada Escritura”, le dice<br />
el autor a qui<strong>en</strong> quiera que sea el dueño o la<br />
dueña <strong>de</strong>l sermonario. Luego, le pi<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más,<br />
que interceda por él ante Jesucristo. No lo hace<br />
<strong>en</strong> plural, no se lo pi<strong>de</strong> a los feligreses que “escucharon<br />
el sermón”. Esta parte está redactada<br />
<strong>en</strong> segunda persona, es un diálogo <strong>en</strong>tre un autor<br />
y un lector, don<strong>de</strong> el primero <strong>de</strong>clara que la<br />
exposición <strong>de</strong> la Sagrada Escritura que aquí está<br />
no es inv<strong>en</strong>ción suya, sino que “fue escrita por<br />
<strong>de</strong>signio Dios”, es <strong>de</strong>cir, por inspiración divina;<br />
le dice <strong>de</strong> dón<strong>de</strong> la tomó y para qué lo escribió:<br />
“para que te fortalezcas”.<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
Este trabajo se inscribe <strong>en</strong> el proyecto “Las obras<br />
manuscritas <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> para la educación<br />
<strong>de</strong>l gobernante indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional<br />
<strong>de</strong> México: los espejos <strong>de</strong> príncipes <strong>de</strong>l Ms.<br />
1477”, <strong>de</strong>sarrollado bajo la tutoría <strong>de</strong> la doctora<br />
Marina Garone Gravier, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong><br />
Becas Posdoctorales <strong>de</strong> la Universidad Nacional<br />
Autónoma <strong>de</strong> México (UNAM), <strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Bibliográficas. Agra<strong>de</strong>zco a la<br />
Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Asuntos <strong>de</strong>l Personal Académico<br />
<strong>de</strong> la UNAM por el apoyo brindado.<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Archivos<br />
John Carter Brown Library, Co<strong>de</strong>x Indorum, Ms. 23,<br />
Provi<strong>de</strong>nce, The John Carter Brown Library.<br />
Newberry Library, Colección Ayer, Ms. 1485. Bernardino<br />
<strong>de</strong> Sahagún, Sigu<strong>en</strong>se unos sermones <strong>de</strong><br />
dominicas y <strong>de</strong> sanctos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana,<br />
Chicago, The Newberry Library.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2019), “La ‘mala nueva’. La<br />
llegada <strong>de</strong>l cristianismo <strong>en</strong> sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> la primera mitad <strong>de</strong>l siglo XVI”, Iberoamericana,<br />
19 (71), Madrid / Frankfurt, Vervuert,<br />
pp. 77-98.<br />
Bautista, Juan (1606), A Iesu Christo S. N. ofrece este<br />
sermonario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana su indigno siervo<br />
fray Juan Bautista <strong>de</strong> la Or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Seraphico<br />
Padre Sanct Francisco, <strong>de</strong> la Provincia <strong>de</strong>l Sancto<br />
Evangelio, Ciudad <strong>de</strong> México, Diego López<br />
Dávalos.<br />
B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te, Toribio <strong>de</strong> (1971), Memoriales o Libro <strong>de</strong><br />
las cosas <strong>de</strong> la Nueva España y <strong>de</strong> los naturales<br />
<strong>de</strong> ella, ed. <strong>de</strong> Edmundo O`Gorman, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />
México-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas.<br />
14
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1-16<br />
Dehouve, Danièle (2010), Relatos <strong>de</strong> pecados <strong>en</strong> la<br />
<strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> los indios <strong>de</strong> México (siglos<br />
XVI-XVIII), Ciudad <strong>de</strong> México, CIESAS.<br />
Dehouve, Danièle (próximam<strong>en</strong>te), “El arte <strong>de</strong> la predicación<br />
<strong>en</strong> el Ms. 1482”, <strong>en</strong> Bernardino <strong>de</strong> Sahagún<br />
y Alonso <strong>de</strong> Escalona, Sermonario Sahagún-Escalona,<br />
Ms. 1482 <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad Nacional<br />
Autónoma <strong>de</strong> México-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas-Coordinación <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s.<br />
Gibson, Charles (1991), Tlaxcala <strong>en</strong> el siglo XVI, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Tlaxcala /<br />
Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
UNAM (Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México)<br />
(2012), “Gran Diccionario Náhuatl”, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM, , 5<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Klaus, Susanne (1999), Uprooted Christianity: The<br />
Preaching of the Christian Doctrine in Mexico;<br />
Based on Franciscan Sermons of the 16th C<strong>en</strong>tury<br />
Writt<strong>en</strong> in Nahuatl, Bonn, Universitat Bonn<br />
/ Bonner Amerikanistische Studi<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong>dieta, Jerónimo <strong>de</strong> (1993), Historia eclesiástica<br />
indiana, edición <strong>de</strong> Joaquín García Icazbalceta,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Porrúa.<br />
Reyes García, Luis (2013), “Introducción”, <strong>en</strong> Diego<br />
Muñoz Camargo, Historia <strong>de</strong> Tlaxcala, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Universidad Autónoma <strong>de</strong> Tlaxcala<br />
/ CIESAS, pp. 15-59.<br />
Rodríguez López, Emmanuel (2015), “Vínculos con Cihuapipiltin<br />
tlaxcaltecas <strong>de</strong>l siglo XVI: el acceso<br />
al po<strong>de</strong>r señorial indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l tlahtocayotl <strong>de</strong><br />
Ocotelulco”, Historia 2.0, Conocimi<strong>en</strong>to Histórico<br />
<strong>en</strong> Clave Digital, núm. 9, Bucaramanga,<br />
Asociación Historia Abierta, pp. 51-63, , 7 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Rojas Álvarez, Augusto (2010), “La predicación y el<br />
nuevo or<strong>de</strong>n social <strong>náhuatl</strong>. El Sermonario <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua mexicana <strong>de</strong> fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún<br />
(BNM, Ms. 1482)”, tesis <strong>de</strong> maestría, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, Ciudad <strong>de</strong><br />
México.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (2022), Sigu<strong>en</strong>se unos sermones<br />
<strong>de</strong> dominicas y <strong>de</strong> sanctos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana.<br />
Ms. 1485 <strong>de</strong> la Colección Ayer, Newberry<br />
library, edición y traducción <strong>de</strong> Mario Alberto<br />
Sánchez Aguilera, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas-Coordinación <strong>de</strong><br />
Humanida<strong>de</strong>s/UNAM Chicago/The Newberry<br />
Library.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> y Escalona, Alonso <strong>de</strong> (próximam<strong>en</strong>te),<br />
Sermonario Sahagún-Escalona, Ms.<br />
1482 <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México, coordinación<br />
<strong>de</strong> Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />
México-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas.<br />
Sánchez Aguilera, Mario Alberto (20<strong>21</strong>), “Las perícopas<br />
huérfanas. Fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dos leccionarios<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México”, Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl, vol. 61,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, pp. 199-263.<br />
Sánchez Aguilera, Mario Alberto (2019), “La doctrina<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el púlpito. Los sermones <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> Navidad<br />
<strong>de</strong> fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún”, tesis <strong>de</strong><br />
doctorado, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />
México, Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
Sánchez Aguilera, Mario Alberto (próximam<strong>en</strong>te A),<br />
“Lavar los pies <strong>de</strong>l altepetl. Los <strong>de</strong>beres <strong>de</strong>l<br />
tlahtoani <strong>en</strong> los sermones sahaguntinos”, <strong>en</strong> Inflexiones,<br />
México, Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México.<br />
Sánchez Aguilera, Mario Alberto (próximam<strong>en</strong>te B),<br />
“Un manuscrito, muchos proyectos. Los sermones<br />
<strong>de</strong>l Ms. 1482”, <strong>en</strong> Bernardino <strong>de</strong> Sahagún,<br />
Sermonario Sahagún-Escalona, Ms. 1482 <strong>de</strong> la<br />
Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México, coord. Ber<strong>en</strong>ice<br />
Alcántara Rojas, México, Universidad Nacional<br />
Autónoma <strong>de</strong> México, Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas.<br />
Sell, David Barry (1994), “All the way to Guatemala:<br />
Sahagun´s sermonario of 1548”, <strong>en</strong> Eloise Qinones<br />
Keber (ed.), Chipping Away on Earth: Studies<br />
in Prehispanic and Colonial Mexico in Honor<br />
of Arthur J. O. An<strong>de</strong>rson and Charles Dibble,<br />
Lancaster (California), Labyrinthos, p. 37-44.<br />
Tavárez, David (2013), “Nahua Intellectuals, Franciscan<br />
Scholars, and the Devotio Mo<strong>de</strong>rna in Colonial<br />
Mexico”, The Americas. A Quarterly Review of<br />
Latin American Cultural History, 70 (2), Cambridge,<br />
Cambridge University Press, pp. 203-235.<br />
Valadés, fray Diego (2003), Retórica Cristiana, intr. <strong>de</strong><br />
Esteban J. Palomera, trad. <strong>de</strong> Tarsicio Herrera<br />
Zapién, México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
Vetancourt, Agustín <strong>de</strong> (1982), Teatro mexicano. Descripción<br />
breve <strong>de</strong> los sucesos ejemplares, históricos<br />
y religiosos <strong>de</strong>l Nuevo Mundo <strong>de</strong> las Indias,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Porrúa.<br />
15
MARIO ALBERTO SÁNCHEZ AGUILERA, MODELOS CRISTIANOS PARA NOBLES TLAXCALTECAS,<br />
¿TESTIMONIOS DE UN PRIMER CONTACTO?<br />
Recibido: 20 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Aceptado: 7 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
Mario Alberto Sánchez Aguilera<br />
Es doctor <strong>en</strong> Estudios Mesoamericanos por<br />
la Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México<br />
(UNAM). Actualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sempeña como profesor<br />
<strong>de</strong> asignatura <strong>en</strong> la Facultad <strong>de</strong> Filosofía<br />
y Letras <strong>de</strong> la UNAM y becario posdoctoral <strong>en</strong><br />
el Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas <strong>de</strong><br />
la UNAM. Sus líneas <strong>de</strong> investigación son: intercambio<br />
cultural <strong>en</strong>tre frailes evangelizadores e<br />
indíg<strong>en</strong>as letrados durante el siglo XVI y Producción<br />
<strong>de</strong> obras <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>rivadas<br />
<strong>de</strong> esta conviv<strong>en</strong>cia. Entre sus más reci<strong>en</strong>tes<br />
publicaciones <strong>de</strong>stacan, como autor: “Las perícopas<br />
huérfanas. Fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> dos leccionarios<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional<br />
<strong>de</strong> México”, Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl, vol. 61,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, pp. 199-263 (20<strong>21</strong>); “Guerrear<br />
contra sí mismo: el gobernante nahua <strong>en</strong> un espejo<br />
<strong>de</strong> príncipes”, <strong>Revista</strong> <strong>de</strong> Indias, Madrid,<br />
Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas<br />
(2022); como editor y traductor: Bernardino <strong>de</strong><br />
Sahagún, Sigu<strong>en</strong>se unos sermones <strong>de</strong> dominicas<br />
y <strong>de</strong> sanctos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana.; Ms. 1485 <strong>de</strong><br />
la Colección Ayer, Newberry library, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México/The<br />
Newberry Library, (2022).<br />
16
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>2023104<br />
DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES<br />
CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
OF NEOPHYTES, CONCUBINES AND FORNICATORS<br />
NAHUAS AND THEIR SINS IN CONFESSIONALS FROM THE 16TH CENTURY<br />
Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
orcid.org/0000-0003-1889-0550<br />
UNAM-IIH<br />
México<br />
bealr@unam.mx<br />
Abstract<br />
The confessional manuals writt<strong>en</strong> in indig<strong>en</strong>ous languages in sixte<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury New<br />
Spain were used by preachers to guard and indoctrinate their parishioners, and to<br />
instill in them new forms of Christian subjectivity. This paper compares three Nahuatl<br />
confessionals preserved today in differ<strong>en</strong>t manuscripts, that had never before be<strong>en</strong><br />
translated or analyzed. The int<strong>en</strong>tion is to show the early character of these texts and<br />
the differ<strong>en</strong>t strategies used by the friars, during the first <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>s of the evangelization<br />
process, to try to convert the Nahuas into “sinners”.<br />
Keywords: Nahuatl, confession, Franciscans, neophytes, polygyny.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Durante el periodo novohispano los confesionarios <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as fueron uno <strong>de</strong><br />
los medios empleados por los evangelizadores para vigilar y adoctrinar a sus feligreses,<br />
y para inculcar <strong>en</strong> ellos nuevas formas <strong>de</strong> subjetividad cristianas. En este trabajo<br />
se comparan tres confesionarios <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> que han llegado hasta nosotros<br />
<strong>en</strong> distintos manuscritos y que nunca antes habían sido traducidos ni analizados. La<br />
int<strong>en</strong>ción es mostrar el carácter temprano <strong>de</strong> estos textos y las distintas estrategias<br />
empleadas por los frailes, durante las primeras décadas <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>,<br />
para int<strong>en</strong>tar convertir a los nahuas <strong>en</strong> pecadores.<br />
Palabras clave: <strong>náhuatl</strong>, confesión, franciscanos, neófitos, poliginia.<br />
17
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
Introducción<br />
La implantación <strong>de</strong>l catolicismo <strong>en</strong>tre los pueblos<br />
nahuas <strong>de</strong> la Nueva España <strong>en</strong> el siglo XVI<br />
perseguía como fin último la construcción <strong>de</strong><br />
hombres y mujeres nuevos. El recién converso<br />
<strong>de</strong>bía ser capaz, para po<strong>de</strong>r llamarse verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
cristiano, <strong>de</strong> interpretar y guiar cada uno<br />
<strong>de</strong> sus p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, palabras, obras y omisiones,<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> conceptos y normativas nacidos<br />
<strong>en</strong> otro contin<strong>en</strong>te y que poco t<strong>en</strong>ían que<br />
ver con lo que había sido su vida antes <strong>de</strong> la llegada<br />
<strong>de</strong> los europeos. Nociones como la <strong>de</strong> libre<br />
albedrío o la <strong>de</strong> recomp<strong>en</strong>sa o castigo eternos,<br />
<strong>en</strong> las que se basaba el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> sujeto ético<br />
propuesto por el cristianismo, <strong>de</strong>bieron resultarles<br />
a los nahuas, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to,<br />
extrañam<strong>en</strong>te incompr<strong>en</strong>sibles.<br />
La confesión auricular, parte medular <strong>de</strong>l sacram<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia, impuesta como obligatoria<br />
a todos los crey<strong>en</strong>tes —al m<strong>en</strong>os una vez<br />
al año durante la cuaresma— <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Concilio<br />
<strong>de</strong> Letrán <strong>en</strong> 1<strong>21</strong>5, fue uno <strong>de</strong> los principales medios<br />
con que contaron los ministros <strong>de</strong> la Iglesia,<br />
<strong>en</strong> el Viejo y <strong>en</strong> el Nuevo Mundo, para conocer,<br />
guiar y punir aquello que ocurría <strong>en</strong> la vida y la<br />
m<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus feligreses. Las sumas y manuales<br />
para confesores surgieron, así, por la necesidad<br />
<strong>de</strong> dotar a los ministros <strong>de</strong> textos <strong>en</strong> los que<br />
pudieran <strong>en</strong>contrar la normativa vig<strong>en</strong>te, junto<br />
con una serie <strong>de</strong> casos prácticos y consejos que<br />
les ayudarían a sortear los <strong>en</strong>g<strong>años</strong> <strong>de</strong>l Maligno,<br />
a fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er <strong>de</strong> los p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tes una bu<strong>en</strong>a y<br />
verda<strong>de</strong>ra confesión. 1 El sacram<strong>en</strong>to t<strong>en</strong>ía como<br />
propósito que los seres humanos mostraran su<br />
humildad y arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to ante su creador —al<br />
cual habían of<strong>en</strong>dido al haber pecado—, se reconciliaran<br />
con él y tuvieran, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, mejores<br />
oportunida<strong>de</strong>s para aspirar a la salvación. 2<br />
El exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>bía prece<strong>de</strong>r<br />
a la confesión y la respectiva <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> todos<br />
y cada uno <strong>de</strong> los pecados cometidos ante<br />
un sacerdote, implicaba para el neófito indíg<strong>en</strong>a,<br />
como lo han señalado varios autores, la necesi-<br />
1 Sobre la evolución y características <strong>de</strong> las sumas y manuales<br />
para confesores <strong>en</strong> Europa (Delumeau, 1983: 222-229;<br />
Martiar<strong>en</strong>a, 1999: 38-64).<br />
2 El sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia se halla compuesto <strong>de</strong> cuatro<br />
partes: la contrición (fruto <strong>de</strong>l exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, se<br />
manifestaba <strong>en</strong> el arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y dolor sincero <strong>de</strong> haber<br />
of<strong>en</strong>dido a Dios), la confesión propiam<strong>en</strong>te dicha ante un sacerdote,<br />
la satisfacción (o reparación <strong>de</strong> las faltas cometidas<br />
y cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia impuesta por el confesor) y<br />
la reconciliación (o absolución).<br />
dad <strong>de</strong> elaborar un relato <strong>de</strong> sí mismo a partir<br />
<strong>de</strong> parámetros que no eran <strong>de</strong>l todo, o <strong>en</strong> nada,<br />
los suyos (Klor <strong>de</strong> Alva, 1988; Gruzinski, 1988;<br />
Zietara, 1997). Los nahuas t<strong>en</strong>ían que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
a reconocerse como pecadores, a fragm<strong>en</strong>tarse<br />
<strong>en</strong> un alma siempre <strong>en</strong> conflicto con un cuerpo<br />
y a relatar <strong>de</strong> manera lineal y acumulativa sus<br />
actos y sus más íntimos p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> cuanto<br />
seres caídos y culpables. La paradoja, como<br />
lo señala Klor <strong>de</strong> Alva, es que los nahuas fueron<br />
<strong>en</strong>señados a pecar a través <strong>de</strong> las mismas prácticas<br />
y estrategias con que los frailes esperaban<br />
liberarlos <strong>de</strong>l pecado (Klor <strong>de</strong> Alva, 1988: 72-75).<br />
Los franciscanos, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus primeras décadas<br />
<strong>en</strong> la Nueva España, solían aparejar a sus<br />
feligreses con el objeto <strong>de</strong> prepararlos para<br />
realizar una bu<strong>en</strong>a confesión. 3 De acuerdo con<br />
el informe que redactaron para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
sus tareas pastorales ante el visitador Juan <strong>de</strong><br />
Ovando (c. 1569), cada domingo acostumbraban<br />
examinarlos sobre la doctrina cristiana y explicarles<br />
la necesidad, características y eficacia<br />
<strong>de</strong>l sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia. A<strong>de</strong>más, los<br />
días <strong>en</strong> que los nahuas se acercaban a confesarse,<br />
se les leía antes “un memorial que conti<strong>en</strong>e<br />
todas las cosas <strong>en</strong> que ordinariam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n o<br />
suel<strong>en</strong> los hombres pecar, procedi<strong>en</strong>do por los<br />
10 mandami<strong>en</strong>tos y por los pecados mortales”<br />
(García Icazbalceta, 1941: 88-89). Asimismo, fray<br />
Alonso <strong>de</strong> Molina indicó que la razón <strong>de</strong> haber<br />
compuesto y dado a la impr<strong>en</strong>ta dos confesionarios<br />
era que el “breve” fuera usado por los ministros<br />
para guiarse durante las confesiones y<br />
ayudarlos a <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r “el l<strong>en</strong>guaje y maneras <strong>de</strong><br />
hablar” <strong>de</strong> los nahuas; mi<strong>en</strong>tras que el “mayor”<br />
estaba dirigido al propio p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong> leyéndolo<br />
por sí mismo o a través <strong>de</strong> la mediación <strong>de</strong><br />
un catequista podría apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a “buscar y conocer<br />
los pecados que te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> puesto <strong>en</strong> peligro<br />
y te dan mucha aflicción, y el cómo lo has <strong>de</strong> relatar<br />
y has <strong>de</strong> confesar <strong>de</strong>llos ante el sacerdote”<br />
(Molina, 1569: 3r-7v; Durán, 1979: 32-39).<br />
Del periodo novohispano ha llegado a nosotros<br />
un bu<strong>en</strong> número <strong>de</strong> confesionarios <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong>, la mayoría <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong> formato bilin-<br />
3 Varios autores han explorado cómo fue que se introdujo el<br />
sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre los naturales <strong>de</strong> la Nueva<br />
España a partir <strong>de</strong> las obras <strong>de</strong> los cronistas (Durán, 1979;<br />
Azoulai, 1993; Zietara, 1997; Martiar<strong>en</strong>a, 1999). En esta primera<br />
época algunos naturales solían llevar sus pecados escritos<br />
“con caracteres y figuras” para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>clarárselos al confesor,<br />
como lo recuerda Motolinia (1990: 95).<br />
18
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
güe. Estos materiales han llamado la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
los estudiosos porque <strong>en</strong> ellos pue<strong>de</strong> observarse<br />
el tipo <strong>de</strong> asuntos sobre el que los nahuas solían<br />
ser interrogados y las formas <strong>en</strong> que mo<strong>de</strong>los<br />
europeos fueron adaptados a circunstancias locales,<br />
si bi<strong>en</strong> existe la discrepancia <strong>en</strong>tre los estudiosos<br />
acerca <strong>de</strong> si dichas adaptaciones afectaron<br />
el núcleo <strong>de</strong> nociones cristianas que llegó<br />
a los naturales o si éstas fueron solam<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
carácter anecdótico (Gruzinski, 1988; Azoulai,<br />
1993; Zietara 1997; Martiar<strong>en</strong>a 1999; Christ<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,<br />
2013).<br />
Muchos <strong>de</strong> los trabajos que se han <strong>de</strong>dicado<br />
al tema part<strong>en</strong> <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> impresos y suel<strong>en</strong><br />
arrancar con la revisión <strong>de</strong> los dos confesionarios<br />
<strong>de</strong> Molina, cuyas primeras ediciones vieron<br />
la luz <strong>en</strong> 1565. El trabajo que aquí pres<strong>en</strong>to, <strong>en</strong><br />
cambio, pret<strong>en</strong><strong>de</strong> atraer la at<strong>en</strong>ción hacia tres<br />
confesionarios manuscritos, redactados sólo<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> y que datan, como lo mostraré, <strong>de</strong><br />
un periodo anterior a la publicación <strong>de</strong> los manuales<br />
<strong>de</strong> Molina. Mi int<strong>en</strong>ción es evi<strong>de</strong>nciar los<br />
cambios sutiles que pue<strong>de</strong>n apreciarse <strong>en</strong>tre estos<br />
tres docum<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> cuanto a la forma <strong>en</strong><br />
que se caracterizó <strong>en</strong> ellos a los nahuas a los que<br />
estaban dirigidos y <strong>en</strong> que se les inquirió acerca<br />
<strong>de</strong> varios asuntos que, al parecer, atorm<strong>en</strong>taron<br />
mucho a los evangelizadores, como lo fueron<br />
la poliginia, el amancebami<strong>en</strong>to, el incesto<br />
y algunas prácticas sexuales consi<strong>de</strong>radas por<br />
ellos fuera <strong>de</strong> la norma. 4 Estos docum<strong>en</strong>tos, que<br />
hasta la fecha habían permanecido inexplorados<br />
y sin traducir, nos permitirán acercarnos a tres<br />
estrategias ligeram<strong>en</strong>te distintas, con las que<br />
se int<strong>en</strong>tó coadyuvar <strong>en</strong> la transformación <strong>de</strong><br />
los nahuas <strong>en</strong> pecadores; es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> personas<br />
siempre culpables y siempre <strong>de</strong>seosas <strong>de</strong>l perdón<br />
y la salvación.<br />
Los confesionarios<br />
Este trabajo se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> tres confesionarios<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> que hoy se conservan<br />
<strong>en</strong> distintos manuscritos. El primero <strong>de</strong> ellos, bajo<br />
el título <strong>de</strong> Yzcatqui achitçin tlahtolli ynic quima-<br />
4 La elección <strong>de</strong> estos tópicos <strong>de</strong>riva tanto <strong>de</strong> la importancia<br />
que se les conce<strong>de</strong> <strong>en</strong> los tres confesionarios objeto <strong>de</strong> estudio<br />
como <strong>de</strong> la que le han dado muchos <strong>de</strong> los investigadores<br />
sobre el tema (Delumeau, 1983; Gruzinski, 1988; Azoulai, 1993;<br />
Arcuri, 2018). En fechas reci<strong>en</strong>tes, Pastor (20<strong>21</strong>) ha explorado<br />
el papel que jugaron “los pecados <strong>de</strong> la carne” <strong>en</strong> el proceso<br />
<strong>de</strong> inferiorización <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, a partir <strong>de</strong> la revisión<br />
<strong>de</strong> las obras <strong>de</strong> los primeros exploradores y cronistas.<br />
tiz tlatlacoani yn qu<strong>en</strong>in moyolcuitiz […] 5 o “He<br />
aquí el discurso breve para que el pecador sepa<br />
cómo confesarse”, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre los folios<br />
12r y 19r <strong>de</strong>l manuscrito misceláneo RES/165/1 <strong>de</strong><br />
la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> España —<strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante<br />
BNE— (fig. 1). Este volum<strong>en</strong> es famoso por cont<strong>en</strong>er<br />
una <strong>de</strong> las primeras copias (c. 1543-1547) <strong>de</strong>l<br />
Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana <strong>de</strong> fray Andrés <strong>de</strong> Olmos<br />
(Hernán<strong>de</strong>z y León-Portilla, 2002: XVI-XVIII;<br />
Téllez, 2015: 209-<strong>21</strong>3), 6 a la cual este confesionario<br />
parece ser contemporánea. 7<br />
Luego <strong>de</strong> una introducción, con una serie <strong>de</strong><br />
amonestaciones y preguntas, cuyo propósito<br />
era explicarle al neófito las características <strong>de</strong> la<br />
confesión auricular y las implicaciones <strong>de</strong>l sacram<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia (f. 12r-14r), la parte c<strong>en</strong>tral<br />
<strong>de</strong>l opúsculo sigue el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Decálogo,<br />
interrogando al feligrés sobre sus posibles faltas<br />
<strong>en</strong> violación <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los mandami<strong>en</strong>tos<br />
(f. 14r-18r); al interior <strong>de</strong> estos apartados suel<strong>en</strong><br />
aparecer subdivisiones con preguntas específicas<br />
para diversos tipos <strong>de</strong> confesantes: “A ella”,<br />
“A la estéril”, “Al sodomita”, “Al casado”, “Al<br />
principal”, “Al merca<strong>de</strong>r”, etcétera, como es común<br />
<strong>en</strong> los manuales <strong>de</strong> confesión <strong>de</strong> este tipo.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, se incluy<strong>en</strong> brevísimas secciones<br />
con preguntas sobre los “siete pecados capitales”<br />
(f. 18r-18v), las “obras <strong>de</strong> misericordia”<br />
(f. 18v), los “mandami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la Santa Iglesia” y<br />
los “cinco s<strong>en</strong>tidos” (f. 19r). El texto finaliza con<br />
varios subtítulos, que indican que también <strong>de</strong>bía<br />
cuestionarse al feligrés acerca otros tópicos,<br />
como las “virtu<strong>de</strong>s teologales” o las “pot<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong>l alma” (f. 19r). A manera <strong>de</strong> cierre, se indica<br />
5 Los textos nahuas analizados <strong>en</strong> este trabajo han sido<br />
transcritos conservando la ortografía que pres<strong>en</strong>tan los originales;<br />
es <strong>de</strong>cir, sin normalización. Únicam<strong>en</strong>te se han separado<br />
o unido las palabras <strong>de</strong> acuerdo con la morfología <strong>de</strong>l<br />
<strong>náhuatl</strong> y se han <strong>de</strong>satado las abreviaturas y contracciones<br />
pres<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>tre corchetes las grafías <strong>de</strong>satadas. Todas las<br />
traducciones son <strong>de</strong> mi autoría, a m<strong>en</strong>os que se especifique<br />
lo contrario.<br />
6 Esta última autora ha publicado <strong>en</strong> fechas reci<strong>en</strong>tes su edición<br />
crítica <strong>de</strong>l Arte <strong>de</strong> Olmos (2022).<br />
7 En el Ms. RES/165/1 <strong>de</strong> la BNE se <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnaron juntas varias<br />
obras manuscritas e impresas que datan <strong>de</strong>l periodo <strong>en</strong>tre<br />
1540 y 1555, <strong>en</strong>tre las que <strong>de</strong>stacan, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l Arte <strong>de</strong><br />
Olmos, una copia manuscrita <strong>de</strong>l Enchiridion baptismi adultorum<br />
et matrimonii baptisandorum o Manual <strong>de</strong>l bautismo<br />
<strong>de</strong> adultos y <strong>de</strong>l matrimonio <strong>de</strong> los bautizados <strong>de</strong> fray Juan<br />
Focher (c. 1544) y un ejemplar <strong>de</strong>l Vocabulario <strong>de</strong> Molina <strong>de</strong><br />
1555. En su estado actual, sólo dos <strong>de</strong> las obras que lo conforman<br />
parec<strong>en</strong> haber sido copiadas por una misma mano<br />
<strong>de</strong> forma consecutiva. Este confesionario breve, que ocupa<br />
un solo cua<strong>de</strong>rnillo (f. 12r-19r) i<strong>de</strong>ntificado con la signatura<br />
“b” (fig. 1) y el Arte <strong>de</strong> Olmos (f. 20r-102v), que inicia <strong>en</strong> el<br />
sigui<strong>en</strong>te cua<strong>de</strong>rnillo, el “c”, y prosigue hasta el cua<strong>de</strong>rnillo<br />
“n” (véase facsímil: Olmos, 2002; Alcántara 2023).<br />
19
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
que el confesor <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>cir la “fórmula p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cial”<br />
y se consigna el respectivo incipit (f. 19r). 8<br />
Este confesionario <strong>de</strong>staca por haber sido escrito<br />
adoptando una sintaxis s<strong>en</strong>cilla y repetitiva<br />
que, <strong>en</strong> ocasiones, llega a parecer confusa o experim<strong>en</strong>tal;<br />
por cont<strong>en</strong>er elecciones léxicas que<br />
no aparecerán <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> otros confesionarios<br />
y, como lo veremos, por el tipo <strong>de</strong> asuntos sobre<br />
el que se interroga los nahuas y que, al parecer,<br />
nos hablan <strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to muy temprano <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>. 9<br />
Figura 1<br />
“He aquí el discurso breve para que<br />
el pecador sepa cómo confesarse”<br />
Fu<strong>en</strong>te: Biblioteca Nacional <strong>de</strong> España (BNE, Ms. RES/165/1,<br />
f. 12r).<br />
8 Des<strong>de</strong> que los manuales para confesores com<strong>en</strong>zaron a<br />
popularizarse <strong>en</strong> Europa (s. XIV-XV), su cont<strong>en</strong>ido se estructuraba<br />
sigui<strong>en</strong>do el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Decálogo, los siete pecados<br />
capitales y los cinco s<strong>en</strong>tidos. Sobre este núcleo, a veces se<br />
incorporaban preguntas sobre otros tópicos, como las obras<br />
<strong>de</strong> misericordia, las virtu<strong>de</strong>s teologales y cardinales, los <strong>en</strong>emigos<br />
<strong>de</strong>l alma y los artículos <strong>de</strong> la fe, etcétera (Delumeau,<br />
1983: 223). En la Edad Mo<strong>de</strong>rna, y <strong>de</strong> acuerdo con estos<br />
manuales, lo común era que los confesantes fueran interrogados<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> su condición (varones, mujeres, niños,<br />
adultos, etcétera) y su profesión (merca<strong>de</strong>res, gobernantes,<br />
sastres, pana<strong>de</strong>ros, etcétera) (Martiar<strong>en</strong>a, 1999). Como lo señala<br />
Christ<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (2013: 187-188), los confesionarios novohispanos<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as no suel<strong>en</strong> incorporar elem<strong>en</strong>tos<br />
relacionados con los mom<strong>en</strong>tos posteriores al interrogatorio<br />
confesional. En este confesionario, <strong>en</strong> cambio, se <strong>en</strong>uncia la<br />
fórmula con la que el sacerdote otorgaba al p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>te la absolución.<br />
9 En otro trabajo pres<strong>en</strong>to la traducción completa <strong>de</strong> este<br />
opúsculo (Alcántara, 2023).<br />
“Al ministro <strong>de</strong> la doctrina que se ouiere <strong>de</strong><br />
aprouechar <strong>de</strong> este aparejo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tes, pue<strong>de</strong><br />
añadir, o quitar, Auisos o preguntas: Conforme<br />
a la prouincia do estuviere” es el <strong>en</strong>cabezado<br />
que lleva el segundo texto que someteré a escrutinio.<br />
Éste se localiza <strong>en</strong> los folios 348r-351v<br />
<strong>de</strong>l Ms. 35-22 <strong>de</strong> la Biblioteca Capitular <strong>de</strong> la Catedral<br />
<strong>de</strong> Toledo —<strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante BCT— (fig. 2). Un<br />
volum<strong>en</strong> cuyo para<strong>de</strong>ro e importancia ha sido<br />
traída a la luz <strong>en</strong> fechas muy reci<strong>en</strong>tes (Téllez,<br />
2015; Téllez y B<strong>años</strong>, 2018) y que muy probablem<strong>en</strong>te<br />
llegara a España <strong>en</strong>tre los libros que<br />
llevara consigo fray Francisco <strong>de</strong> Bustamante <strong>en</strong><br />
1561 (Téllez y B<strong>años</strong>, 2018: 656-658).<br />
En este manuscrito se compilaron obras <strong>de</strong><br />
distintos géneros y autores, <strong>en</strong>tre las que sobresal<strong>en</strong><br />
una copia <strong>de</strong> las Epistolae et Evangelia,<br />
con la traducción al <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> las lecturas bíblicas<br />
asignadas para cada uno <strong>de</strong> los domingos y<br />
fiestas <strong>de</strong>l año —que abarcan la mayor parte <strong>de</strong>l<br />
volum<strong>en</strong>—, una versión temprana <strong>de</strong> los Colloquios<br />
<strong>de</strong> la paz <strong>de</strong> fray Juan <strong>de</strong> Gaona y otra <strong>de</strong>l<br />
Manual <strong>de</strong>l cristiano <strong>de</strong> fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún;<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> una doctrina, varias oraciones y<br />
otros opúsculos sobre la misa y la recepción <strong>de</strong><br />
los sacram<strong>en</strong>tos (Téllez y B<strong>años</strong>, 2018). 10 Sobre<br />
la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia, aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> este manuscrito al<br />
m<strong>en</strong>os dos textos. El primero, que prece<strong>de</strong> a un<br />
breve tratado sobre el sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Comunión,<br />
lleva por título “Neyolmelahualoni” —es <strong>de</strong>cir,<br />
confesionario— 11 (BCT, 35-22: f. 225v-226r) y<br />
consta sólo <strong>de</strong> dos partes. La primera, con una<br />
serie <strong>de</strong> indicaciones que el feligrés <strong>de</strong>bía seguir<br />
para realizar una bu<strong>en</strong>a confesión y, la segunda,<br />
con la oración conocida como Yo pecador o<br />
“Neuapol nitlatlacoani”, <strong>en</strong> la misma redacción<br />
que <strong>en</strong> varias obras <strong>de</strong> Molina (1565: 5v; 1569:<br />
19r-19v; 1941: 50). 12 Finaliza el opúsculo con una<br />
<strong>de</strong>claración —escrita igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> primera<br />
persona—, <strong>en</strong> la que el confesante expresa su int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>clarar todos sus pecados, cumplir<br />
con la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia que se le imponga y cambiar<br />
<strong>de</strong> modo <strong>de</strong> vida.<br />
El Aparejo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tes, la segunda obra<br />
sobre la confesión compilada <strong>en</strong> este manuscrito,<br />
se distingue, <strong>en</strong> primer lugar, por el tipo <strong>de</strong><br />
10 Acerca <strong>de</strong>l Manual <strong>de</strong>l cristiano <strong>de</strong> Sahagún véase también<br />
el reci<strong>en</strong>te trabajo <strong>de</strong> Sánchez (2022).<br />
11 Lit.: “con lo que uno se confiesa”, “instrum<strong>en</strong>to a través <strong>de</strong>l<br />
cual se realiza la confesión”.<br />
12 Sobre la forma <strong>en</strong> que se tradujo el Confiteor o “Confesión<br />
g<strong>en</strong>eral” <strong>en</strong> varias doctrinas y confesionarios novohispanos<br />
véase Christ<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (2013: 174).<br />
20
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
l<strong>en</strong>guaje y estilo adoptado por qui<strong>en</strong>quiera que<br />
haya sido su autor —a lo que podría añadirse la<br />
bella caligrafía y ornam<strong>en</strong>tos con que fue copiado—<br />
(fig. 2). El texto, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los otros dos<br />
confesionarios que analizaremos y que <strong>de</strong>stacan<br />
por su economía lingüística, hace uso <strong>de</strong> un <strong>náhuatl</strong><br />
pulido y elegante, rebosante <strong>de</strong> formas <strong>en</strong><br />
honorífico, paralelismos y algunos difrasismos.<br />
serie <strong>de</strong> preguntas y respuestas <strong>en</strong> torno a la naturaleza<br />
<strong>de</strong> la <strong>en</strong>tidad divina <strong>en</strong> la que cree el feligrés,<br />
sigui<strong>en</strong>do, <strong>en</strong> parte, el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l Credo (f.<br />
351r-351v).<br />
Figura 2<br />
“Aparejo <strong>de</strong> p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tes”<br />
Tla xicmocaquiti niccauhtçine, yn tevatl in timoiolmelavaznequi<br />
yixpantçinco padre sacerdote: ynic<br />
mitzmopopolhuiliz yn dios, yn ixquich motlatlacul:<br />
Tla xiccui, tla xicana, tla xiccaqui yn c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>tli yn<br />
ont<strong>en</strong>tli inic mitznehmachtia. ynic mitzc<strong>en</strong>cava. yn<br />
motlaçotatzin teopixqui. ynic vel timoyolcuitiz: ca<br />
vel nelli nimitznolhuiliah c<strong>en</strong>ca motech monequi,<br />
ynic qualli yez, ynic melavac yez in moneyolcuitiliz,<br />
ynic mitzmotlaocoliliz yn totecuiyo dios.<br />
Escucha, por favor, hermano m<strong>en</strong>or mío, tú que te<br />
quieres confesar ante el padre sacerdote para que<br />
Dios te perdone todos tus pecados. Toma, agarra,<br />
escucha “un labio, dos labios” [una o dos palabras],<br />
con los que te advierte, con los que te prepara tu<br />
amado padre el sacerdote, para que te confieses<br />
bi<strong>en</strong>. En verdad te digo que te es muy necesario<br />
que tu confesión sea bu<strong>en</strong>a, que sea sincera, para<br />
que Nuestro Señor Dios t<strong>en</strong>ga misericordia <strong>de</strong> ti<br />
(BCT, 35-22: f. 348r).<br />
A su vez, este Aparejo resalta por su mesura, ya<br />
que su autor no se rego<strong>de</strong>ó <strong>en</strong> hostigar a su <strong>de</strong>stinatario<br />
con preguntas sobre sus p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y<br />
comportami<strong>en</strong>tos más íntimos —sobre todo aquellos<br />
<strong>de</strong> índole sexual—. 13 Al parecer, y a difer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los otros dos confesionarios que tra<strong>en</strong> un poco<br />
<strong>de</strong> todo y están dirigidos a distintos sectores sociales,<br />
éste ti<strong>en</strong>e como su principal <strong>de</strong>stinatario a<br />
un nahua <strong>de</strong> la élite y, <strong>en</strong> teoría, con un mayor grado<br />
<strong>de</strong> instrucción cristiana. Este Aparejo pres<strong>en</strong>ta<br />
tres secciones. La primera, como suele ser común,<br />
conti<strong>en</strong>e una serie <strong>de</strong> avisos que informan al feligrés<br />
(f. 348r-349v) sobre cómo llevar a cabo una<br />
bu<strong>en</strong>a confesión.<br />
La segunda incluye consejos y preguntas para<br />
que éste <strong>de</strong>clare si es que ha pecado <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />
alguno <strong>de</strong> los Diez mandami<strong>en</strong>tos (f. 349v-351r); 14<br />
mi<strong>en</strong>tras que la tercera está compuesta por una<br />
13 Como sí ocurre <strong>en</strong> los otros dos opúsculos que revisaremos.<br />
14 A esta sección se le nombra <strong>en</strong> el texto “tlahtlacoltetlalnamictiloni”,<br />
es <strong>de</strong>cir: “aquello con lo que se recuerdan los<br />
pecados” o “el recordador <strong>de</strong> pecados” (BCT, 35-22: f. 349v).<br />
Fu<strong>en</strong>te: © Biblioteca Capitular <strong>de</strong> Toledo (reproducción autorizada)<br />
(BCT, Ms. 35-22 f. 348r).<br />
Por último, el tercer texto que analizaré se titula<br />
“Confessionario breve <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> mexico”<br />
y corre <strong>de</strong>l folio 492v al 498v <strong>de</strong>l Ms. NS3-<br />
28, hoy resguardado <strong>en</strong> The Hispanic Society<br />
Museum & Library <strong>en</strong> Nueva York —<strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante<br />
HSML— (fig. 3). En este manuscrito se conservan,<br />
a<strong>de</strong>más, una copia —hoy expoliada— <strong>de</strong><br />
la traducción al <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l libro bíblico <strong>de</strong> los<br />
Proverbios, <strong>de</strong>bida al franciscano fray Luis Rodríguez<br />
(f. 25r-192r) —la única obra que ha llamado<br />
la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los estudiosos a la fecha—<br />
(Tavárez, 2013a; 2013b; 2020) y dos conjuntos<br />
<strong>de</strong> homilías sobre los Salmos (f. 193r-492v y<br />
499r-627v). El confesionario que nos ocupa es<br />
una versión preliminar <strong>de</strong> la parte <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l<br />
Confesionario breve <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana y castellana,<br />
que diera a la impr<strong>en</strong>ta fray Alonso <strong>de</strong><br />
Molina por vez primera <strong>en</strong> 1565, por lo que su<br />
composición <strong>de</strong>bió ser necesariam<strong>en</strong>te anterior<br />
a esa fecha. 15 El confesionario <strong>de</strong>l manuscrito <strong>de</strong><br />
15 De los confesionarios <strong>de</strong> Molina, el Breve y el Mayor, se hicieron<br />
tres ediciones <strong>en</strong> el siglo XVI (1565, 1569 y 1577-1578).<br />
<strong>21</strong>
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
la HSML es, <strong>en</strong> primer lugar, mucho más breve<br />
que el que llegó a las pr<strong>en</strong>sas <strong>de</strong> Antonio <strong>de</strong> Espinosa;<br />
conti<strong>en</strong>e un m<strong>en</strong>or número <strong>de</strong> <strong>en</strong>tradas y<br />
algunas secciones pres<strong>en</strong>tan un <strong>de</strong>sarrollo muy<br />
incipi<strong>en</strong>te, sobre todo, hacia el final <strong>de</strong> la obra. 16<br />
A<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre ambas versiones cambios<br />
<strong>en</strong> el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> aparición <strong>de</strong> algunos apartados y<br />
preguntas, junto con variaciones —que van <strong>de</strong><br />
mínimas a importantes— <strong>en</strong> cuanto a redacción.<br />
En todo caso, lo más interesante por explorar<br />
son, precisam<strong>en</strong>te, los cambios <strong>en</strong>tre una versión<br />
y otra, pues este manuscrito nos permite<br />
indagar cómo fue evolucionando este confesionario,<br />
cuáles fueron los pecados sobre los que<br />
se juzgó indisp<strong>en</strong>sable interrogar a los nahuas<br />
<strong>en</strong> un primer mom<strong>en</strong>to, qué <strong>en</strong>tradas se eliminaron<br />
<strong>en</strong> la versión que llegó a la impr<strong>en</strong>ta, cuáles<br />
otras se añadieron, etcétera. 17<br />
En el Ms. NS3-28 <strong>de</strong> la HSML esta obra abre<br />
con la “Confesión g<strong>en</strong>eral” (f. 492v), es <strong>de</strong>cir con<br />
la oración <strong>de</strong>l Confiteor —o “Neuapol nitlatlacoani”—,<br />
<strong>de</strong> nuevo —y como no podría ser <strong>de</strong> otra<br />
forma— <strong>en</strong> la misma redacción con que aparece<br />
<strong>en</strong> la Doctrina breve <strong>de</strong> este franciscano <strong>de</strong> 1546<br />
(Molina, 1941: 50) y <strong>en</strong> sus dos confesionarios impresos<br />
(Molina, 1565: 5v; 1569: 19r-19v). Prosigue<br />
con el apartado “Lo que a <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir el sacerdote”<br />
(f. 492v-493v), que se correspon<strong>de</strong> parcialm<strong>en</strong>te<br />
con el texto <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> la “Amonestación” con<br />
que inicia el impreso (Molina, 1565: f. 2r-5r). A<br />
continuación, se consignan las preguntas sobre<br />
los “Diez mandami<strong>en</strong>tos” (f. 493v-497v, cfr. Molina,<br />
1565: f. 6r-17r) y los “7 pecados mortales” (f.<br />
497v-498r; cfr. Molina, 1565: f. 17r-18v). 18 El opús-<br />
Asimismo, hoy día, se conservan distintos manuscritos relacionados<br />
con estos confesionarios; sin bi<strong>en</strong>, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
que aquí estamos abordando, estos otros se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
los impresos. Por ejemplo, el Ms. 10267 <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional<br />
<strong>de</strong> México —<strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante BNM— es una copia manuscrita<br />
<strong>de</strong>l Confessionario mayor; mi<strong>en</strong>tras que el Ms. Mexicain 382<br />
<strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Francia conti<strong>en</strong>e una copia <strong>de</strong>l<br />
Confessionario breve y <strong>de</strong> varias secciones <strong>de</strong>l Confessionario<br />
mayor, con su traducción al otomí (Azoulai, 1993: 194). La<br />
transcripción <strong>de</strong> este último manuscrito se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra disponible<br />
<strong>en</strong>: , 22 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2022.<br />
16 Este confesionario manuscrito (HSML, NS3-28) coinci<strong>de</strong><br />
<strong>en</strong> un 60%, aproximadam<strong>en</strong>te, con el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l impreso<br />
(Molina, 1565).<br />
17 Una comparación que llevaré a cabo <strong>de</strong> forma <strong>de</strong>tallada<br />
<strong>en</strong> otro trabajo.<br />
18 En el manuscrito (HSML, NS3-28: f. 497v) al igual que <strong>en</strong><br />
el impreso (Molina, 1565: 17r), no se insertan preguntas sobre<br />
el 9º mandami<strong>en</strong>to, afirmando que sobre el particular <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
revisarse las que ya se incluyeron sobre el 6º. Asimismo, <strong>en</strong> el<br />
impreso se <strong>en</strong>vía al apartado sobre el 7º mandami<strong>en</strong>to, para<br />
<strong>en</strong>contrar preguntas sobre el 10º (Molina, 1565: 17r), si bi<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el manuscrito sí se registra al m<strong>en</strong>os una pregunta sobre<br />
el 10º mandami<strong>en</strong>to (HSML, NS3-28: f. 497v). Al igual que <strong>en</strong><br />
culo concluye con el apartado “Post confesione<br />
dic<strong>en</strong>da a sacerdote” (f. 498r-498v), una versión<br />
bastante difer<strong>en</strong>te y reducida <strong>de</strong> lo que <strong>en</strong> el impreso<br />
llegaría a ser la “Amonestación, con la que<br />
el sacerdote ha <strong>de</strong> amonestar al que se ouiere<br />
confesando” (Molina, 1565: f. 18v-20v).<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, si conce<strong>de</strong>mos que estos tres<br />
confesionarios se elaboraron, aproximadam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong>tre 1547 —la fecha tardía más aceptada<br />
para la copia <strong>de</strong>l Arte <strong>de</strong> Olmos que acompaña<br />
al confesionario <strong>de</strong> la BNE— y 1564 —es <strong>de</strong>cir, al<br />
m<strong>en</strong>os un año antes <strong>de</strong> que se publicara la versión<br />
final <strong>de</strong>l Confessionario m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> Molina—,<br />
estos textos habrían sido redactados <strong>en</strong> una época<br />
muy cercana a aquella <strong>en</strong> que tuvieron lugar<br />
las discusiones <strong>de</strong>l Concilio <strong>de</strong> Tr<strong>en</strong>to respecto<br />
a la naturaleza e impartición <strong>de</strong> este sacram<strong>en</strong>to<br />
(1547-1551) y antes <strong>de</strong> que el II Concilio Provincial<br />
Mexicano (1565) recom<strong>en</strong>dara apegarse a la<br />
normativa tri<strong>de</strong>ntina y tomar el Manual <strong>de</strong> Azpilcueta<br />
como mo<strong>de</strong>lo para la composición <strong>de</strong> todos<br />
los textos <strong>de</strong> este tipo (Azoulai, 1993: <strong>21</strong>-23;<br />
Zietara, 1997: 73- 74; Martiar<strong>en</strong>a, 1999: 49). En<br />
suma, estos tres confesionarios son una muestra<br />
<strong>de</strong> aquellos primeros memoriales <strong>de</strong> mano<br />
que se sabe que existieron y circularon <strong>en</strong>tre<br />
los confesores, los catequistas y los confesantes<br />
nahuas <strong>en</strong> la Nueva España <strong>en</strong> el siglo XVI y <strong>de</strong><br />
los que se p<strong>en</strong>saba no había quedado ninguna<br />
noticia (Azoulai, 1997: 43-46).<br />
Figura 3<br />
“Confessionario breve <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> mexico”<br />
Fu<strong>en</strong>te: Cortesía <strong>de</strong> The Hispanic Society<br />
Museum & Library (HSML, Ms. NS3-28, f.<br />
342v).<br />
otros confesionarios, estos apartados suel<strong>en</strong> <strong>de</strong>sglosarse <strong>en</strong><br />
preguntas para interlocutores específicos: “A ella”, “Para los<br />
principales”, “Si son casados”, etcétera.<br />
22
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
Los pecados y las amonestaciones<br />
El confesante<br />
Uno <strong>de</strong> los aspectos que nos revela el carácter<br />
temprano <strong>de</strong> estos tres confesionarios es la manera<br />
<strong>en</strong> que se caracteriza <strong>en</strong> ellos al nahua al cual<br />
estaban dirigidos. Es <strong>de</strong>cir, qué tan neófito era el<br />
neófito al que estos textos estaban ori<strong>en</strong>tados. El<br />
confesionario <strong>de</strong> la BNE, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la amonestación<br />
que abre el opúsculo, conti<strong>en</strong>e expresiones<br />
como: “moneq[ui] yoan ancan ticç<strong>en</strong>tlaliz ynic<br />
tictlaçaz yn ixquich in oticchiuh tlatlacolli ipam<br />
bap[tis]mo yehica aic huelh otimoyolcuiti / es<br />
necesario que luego reúnas, para que los <strong>de</strong>scargues,<br />
todos los pecados que cometiste <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
bautismo, puesto que nunca te habías confesado<br />
bi<strong>en</strong>” o “Yntla ca ayc timoyolcuiti: ma uel xiq[ui]<br />
lnamiq[ui] / si nunca te has confesado, recuerda<br />
bi<strong>en</strong>…” (BNE, RES/165/1: f. 12v).<br />
Asimismo, se le explica al feligrés:<br />
Amo moneq[ui] tiq[ui]lhuiz p[adr]e yn tlein otiq[ui]<br />
tlaco in ayamo ti[christ]iano çan moyollotlama tel<br />
moneq[ui] / c<strong>en</strong>ca yc tichocaz: vel mitçchoctiz in<br />
ixquich in amo qualli yn oticchiuh. Intlacamo titlaneltocaya<br />
/ anoço ipam tlatlaculli timoquaatequi<br />
tiq[ui]lhuiz in tlein amo niman oticcauh.<br />
No es necesario que le digas al padre lo que dañaste<br />
cuando aún no eras cristiano, si bi<strong>en</strong> es necesario<br />
que <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a voluntad llores mucho por<br />
ello. En verdad ha <strong>de</strong> hacerte llorar todo lo malo<br />
que hiciste. Si no creías o te bautizaste <strong>en</strong> pecado,<br />
le dirás [al padre] lo que no <strong>de</strong>jaste <strong>de</strong> inmediato<br />
(BNE, RES/165/1: f. 13v).<br />
En esto coinci<strong>de</strong> con el Aparejo <strong>de</strong> la BCT,<br />
don<strong>de</strong>, igualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la amonestación inicial,<br />
po<strong>de</strong>mos leer:<br />
Intlacayamo timoquaatequia, Ahuel timoyolcuitiz:<br />
ypanpay. Achto ticmonextililiz yn padre, in ca ayamo<br />
timoq[ua]atequia: ychtaca mitzmoquaatequiliz<br />
mitzmoyollaliliz. […] Intlacaic timoyolcuitia: vel monavatil<br />
yn vel ixquich ic timoyolcuitiz yn motlahtlacol<br />
yn oticchiuh yn ipan monequaatequiliz: Auh in<br />
ixquich motlahtlacol yn ticchiuh yn aiamo timoquaatequia,<br />
ca nequaatequiliztica otipopolviloc, yntla<br />
omitzchocti, omitztlaocolti yn iquac timoquaatequi.<br />
Si aún no te has bautizado, no podrás confesarte.<br />
Por esta causa, primero, le revelarás al padre que<br />
aún no te has bautizado. Él, <strong>en</strong> secreto, te bautizará,<br />
te consolará. […] Si nunca te has confesado, es<br />
tu mandato que confieses todos los pecados que<br />
hiciste <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong> tu bautismo. De todos los pecados<br />
que hiciste, cuando aún no te habías bautizado,<br />
fuiste perdonado por medio <strong>de</strong>l bautismo, si<br />
es que te hicieron llorar, [si es que] te hicieron <strong>en</strong>tristecerte,<br />
cuando te bautizaste (BCT, 35-22. fol.<br />
348v).<br />
Por su parte, la versión preliminar <strong>de</strong>l Confessionario<br />
breve <strong>de</strong> Molina <strong>de</strong> la HSML se limita<br />
a preguntar: “Cuix vtimoquahateq[ui]. cuix moyollocopa<br />
ticceli yn Dios yyatzi ytoca baptismo:<br />
Cuix opa otimoquahateq[ui]. […] Cuix noço q[ui]<br />
niopa yn axcan timoyolmelava / ¿Acaso te bautizaste?,<br />
¿acaso recibiste <strong>de</strong> corazón el agua <strong>de</strong><br />
Dios <strong>de</strong> nombre bautismo?, […] ¿acaso ahora es<br />
la primera vez que te confiesas?” (HSML, NS3-<br />
28: f. 493r), (Molina, 1565: f. 4v). 19<br />
Queda claro, <strong>en</strong>tonces, que los tres textos<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre sus posibles <strong>de</strong>stinatarios a nahuas<br />
que se acercaban por primera vez a la confesión<br />
auricular, si bi<strong>en</strong> tanto el confesionario <strong>de</strong><br />
la BNE como el Aparejo <strong>de</strong> la BCT se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a<br />
explicarle al feligrés que el bautismo había borrado<br />
todos sus pecados anteriores y que, por<br />
lo tanto, <strong>en</strong> la confesión ya no <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>clarar, <strong>de</strong><br />
nuevo, dichas faltas. Una aclaración que Molina<br />
ya no juzga pertin<strong>en</strong>te hacer <strong>en</strong> los <strong>años</strong> <strong>en</strong> que<br />
redactó la versión preliminar <strong>de</strong> su Confessionario<br />
breve.<br />
A su vez, resulta sintomática la indicación<br />
que aparece <strong>en</strong> el Aparejo <strong>de</strong> la BCT: “Si aún no<br />
te has bautizado, no podrás confesarte. Por esta<br />
causa, primero, le revelarás al padre que aún no<br />
te has bautizado. Él, <strong>en</strong> secreto, te bautizará, te<br />
consolará” (BCT, 35-22. fol. 348v). Esto, junto<br />
con otros indicios <strong>de</strong> carácter estilístico y temático,<br />
nos permite <strong>en</strong>trever que esta obra estaba<br />
prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tada a un nahua <strong>de</strong> la élite.<br />
Uno que <strong>en</strong> teoría ya <strong>de</strong>bería estar bautizado<br />
—al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> las cabeceras <strong>de</strong> los principales<br />
altepetl <strong>de</strong> la Cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> México— y que, <strong>en</strong> el<br />
caso <strong>de</strong> no estarlo, podría solicitar a los frailes<br />
recibir el sacram<strong>en</strong>to <strong>en</strong> secreto, sin que nadie<br />
19 Todo esto <strong>en</strong> una redacción muy similar a la que llegó al<br />
impreso; si bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> el impreso, no sólo se le pregunta al feligrés<br />
si se ha confesado antes, sino si ha recibido otros sacram<strong>en</strong>tos<br />
como el <strong>de</strong> la confirmación (Molina, 1565: 4v y 6v).<br />
23
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
<strong>de</strong> su comunidad lo supiera. Asimismo, exist<strong>en</strong><br />
huellas <strong>en</strong> este texto <strong>de</strong> que éste estaba dirigido<br />
a un nahua letrado:<br />
Yntla oceppa ticmocelili yn Santo Sacram<strong>en</strong>to, ahnoçoh<br />
yancuican ticmoceliliznequi. yn vel moyollo icah<br />
timoc<strong>en</strong>cauaznequi: tiquihtlaniliz machiyotl yn padre,<br />
ahnoço ticmotlatlauhtiliz ynic amapan mitzihcuiloz.<br />
Si recibiste alguna vez el Santo Sacram<strong>en</strong>to o si<br />
quieres recibirlo por primera vez, [si] quieres prepararte<br />
con todo tu corazón, le pedirás un mo<strong>de</strong>lo<br />
al padre o le rogarás que te lo escriba <strong>en</strong> un papel<br />
(BCT, 35-22: f. 349v).<br />
Otro <strong>de</strong> los mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> los que se manifiesta<br />
el carácter temprano <strong>de</strong> estos confesionarios,<br />
y <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> el <strong>de</strong> la BNE, lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong><br />
las preguntas <strong>en</strong> torno al 4º mandami<strong>en</strong>to:<br />
Acaçomo tiq[ui]nmocuitlauia motauan […] amo tiq[ui]nmachtia<br />
pater noster. credo, etc. anoço yn<br />
tleyn qualli ychantçinco yn dios oticcac.<br />
Yntla teoatl ya achitçin timozcalli acaçomo tiq[ui]<br />
nnonotça in motauan ynic uellaneltocazque ynic<br />
quicauazque diabloyotl uelh quicuizq[ue] yn teoyotl<br />
ynic yazq[ue] in ilhuicac.<br />
¿Quizás no cuidas <strong>de</strong> tus padres […]; no les <strong>en</strong>señas<br />
el Pater Noster, el Credo, etc., o lo bu<strong>en</strong>o que<br />
escuchaste <strong>en</strong> la casa <strong>de</strong> Dios?<br />
Si tú ya te instruiste un poco, quizás no amonestas<br />
a tus padres para que crean bi<strong>en</strong>, para que abandon<strong>en</strong><br />
lo propio <strong>de</strong>l diablo, [para que] puedan tomar<br />
lo propio <strong>de</strong> teotl [divinidad], para que vayan<br />
al cielo (BNE, RES/165/1: f. 15r).<br />
Es <strong>de</strong>cir, el autor <strong>de</strong> este confesionario dirige<br />
sus preguntas, <strong>en</strong> su mayoría, a un nahua jov<strong>en</strong><br />
que se ha acercado ya a la doctrina y que ti<strong>en</strong>e<br />
la obligación <strong>de</strong> transmitir esos conocimi<strong>en</strong>tos<br />
a sus mayores; como fue usual <strong>en</strong> las primeras<br />
décadas <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>, cuando<br />
los frailes conc<strong>en</strong>traron sus esfuerzos <strong>en</strong> la<br />
educación <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y estos se volvieron<br />
catequistas <strong>de</strong> sus propios padres y, <strong>en</strong> no pocas<br />
ocasiones, <strong>de</strong>latores <strong>de</strong> los mismos. Esto<br />
concuerda con los consejos que se dan los fieles<br />
<strong>en</strong> algunas <strong>de</strong> las primeras doctrinas, don<strong>de</strong> se<br />
invita a los hijos a instruir a sus padres o a repudiarlos,<br />
si es que estos los induc<strong>en</strong> a volver al<br />
pecado (Sayanyana, 1987).<br />
Por su parte, <strong>en</strong> el Aparejo <strong>de</strong> la BCT se asi<strong>en</strong>ta<br />
lo opuesto, es <strong>de</strong>cir, que son los padres <strong>de</strong> familia<br />
los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la obligación <strong>de</strong> velar por la<br />
instrucción cristiana <strong>de</strong> sus hijos y la g<strong>en</strong>te que<br />
vive <strong>en</strong> su casa: 20<br />
Intlacamo tiquinmocuitlauia yn mopilhuan, yvan<br />
mochan tlaca, ynic quimomachitizque ydoctrina in<br />
teotlahtolli: yhuan intlacamo tiquinnonotza. yntlacamo<br />
quauitl, tetl, tiquintoctia, yn iquac tlatlacova;<br />
Xiquilhui yn padre.<br />
Si no cuidas <strong>de</strong> tus hijos ni <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> tu casa,<br />
a fin <strong>de</strong> que estudi<strong>en</strong> la doctrina, la palabra divina;<br />
y si no los amonestas, si no los repr<strong>en</strong><strong>de</strong>s con “el<br />
palo, la piedra” [el castigo] cuando pecan, díselo al<br />
padre (BCT, 35-22: f. 349v).<br />
Lo que nos habla <strong>de</strong> que <strong>en</strong>tre la redacción<br />
<strong>de</strong> estos dos confesionarios ya se había dado<br />
un cambio g<strong>en</strong>eracional, <strong>en</strong> cuanto a su público<br />
meta. El primero, el confesionario <strong>de</strong> la BNE,<br />
parece prov<strong>en</strong>ir así <strong>de</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> verdad<br />
temprano <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>.<br />
Poliginia y amancebami<strong>en</strong>to<br />
Uno <strong>de</strong> los asuntos que más preocupó a los frailes<br />
y a las autorida<strong>de</strong>s españolas durante el siglo<br />
XVI fue la poliginia <strong>de</strong> las élites indíg<strong>en</strong>as y el<br />
amancebami<strong>en</strong>to, pues estas prácticas iban <strong>en</strong><br />
contra <strong>de</strong>l matrimonio monogámico católico y,<br />
por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>de</strong>l mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> familia nuclear cristiano,<br />
que se sust<strong>en</strong>taba <strong>en</strong> la unión voluntaria,<br />
indisoluble y sancionada por la Iglesia, <strong>en</strong>tre un<br />
hombre y una mujer que no estuvieran ligados<br />
por lazos <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco, al m<strong>en</strong>os hasta el 4º<br />
grado <strong>de</strong> afinidad, como lo señalaban los tratadistas<br />
<strong>de</strong> la época. <strong>21</strong> Ambas fom<strong>en</strong>taban la lujuria<br />
y el adulterio, y se oponían a la regulación<br />
<strong>de</strong> la vida familiar y social por parte <strong>de</strong> la Iglesia<br />
(Ortega Noriega, 1988).<br />
20 En esto concuerda con el impreso <strong>de</strong>l Confessionario breve<br />
(Molina, 1565: 10r), pero no así con la versión manuscrita<br />
<strong>de</strong> la HSML que v<strong>en</strong>imos revisando, don<strong>de</strong> no se asi<strong>en</strong>ta nada<br />
al respecto (HSML, NS3-28).<br />
<strong>21</strong> “Matrimonio es ayuntami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> macho y hembra, <strong>en</strong>tre<br />
legítimas personas, <strong>de</strong> individua sociedad, que es compañía<br />
perpetua, indivisible e inseparable” (Motolinia, 1971: 324).<br />
24
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
Los frailes, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus primeros <strong>años</strong> <strong>en</strong> la<br />
Nueva España, discutieron mucho al respecto.<br />
El padre Motolinía <strong>de</strong>dicó cinco capítulos <strong>de</strong> su<br />
obra al tema (Motolinía, 1971: 316-335), fray Juan<br />
Focher escribió el Enchiridion baptsimo adultorum<br />
et matrimonii baptizandorum (o Manual<br />
<strong>de</strong>l bautismo <strong>de</strong> adultos y <strong>de</strong>l matrimonio <strong>de</strong> los<br />
bautizados) 22 y fray Alonso <strong>de</strong> la Veracruz compuso<br />
su Speculum coniugiorum o Espejo <strong>de</strong> los<br />
cónyuges (Veracruz, 2009), <strong>en</strong>tre otros autores<br />
que int<strong>en</strong>taron proponer soluciones para administrar<br />
el sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l matrimonio a los recién<br />
conversos. 23 En los hechos, los frailes, <strong>en</strong> la gran<br />
mayoría <strong>de</strong> los casos, consi<strong>de</strong>raron legítimo el<br />
primer vínculo conyugal contraído por un varón<br />
y, por ello, <strong>de</strong>cidieron sancionarlo a través <strong>de</strong>l<br />
sacram<strong>en</strong>to, 24 si bi<strong>en</strong> es sabido que muchos <strong>de</strong><br />
sus feligreses solían m<strong>en</strong>tir o cambiar <strong>de</strong> opinión<br />
sobre quién había sido <strong>en</strong> realidad su primera<br />
esposa.<br />
Como lo dijera fray Toribio, el verda<strong>de</strong>ro problema<br />
<strong>de</strong> los frailes radicaba <strong>en</strong> su ignorancia:<br />
“Por falta <strong>de</strong> no haber bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido y sabido<br />
los ritos e ceremonias que estos naturales <strong>en</strong> la<br />
Nueva España t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> se casar e copular, y por<br />
no saber la difer<strong>en</strong>cia que había <strong>en</strong>tre mancebas<br />
y mujeres legítimas” (Motolinía, 1971: 316). Este<br />
franciscano refiere, <strong>en</strong> su int<strong>en</strong>to por probar<br />
la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l matrimonio legítimo <strong>en</strong>tre los<br />
nahuas (Gruzinski, 1980: <strong>21</strong>-31), que <strong>en</strong> algunas<br />
provincias, como México y Texcoco, don<strong>de</strong> el<br />
amancebami<strong>en</strong>to estaba permitido sobre todo<br />
<strong>en</strong>tre los jóv<strong>en</strong>es solteros, existía una distinción<br />
<strong>en</strong>tre las mujeres que eran pedidas a sus padres<br />
para ser mancebas o tlacatcahuilli y “la que se<br />
<strong>de</strong>mandaba por mujer legítima y verda<strong>de</strong>ra” (cihuatlantli<br />
o cihuatl); mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> aquellas<br />
regiones “don<strong>de</strong> no había costumbre <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandar<br />
mancebas” se referían a ellas por “el nombre<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> manceba, que se dice temecauh”<br />
(Motolinía, 1971: 322-323), término sobre el que<br />
22 Esta obra que nunca llegó a la impr<strong>en</strong>ta se conserva también,<br />
como ya se señaló, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Ms. RES/165/1 <strong>de</strong> la BNE;<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> el mismo manuscrito misceláneo don<strong>de</strong> se localiza<br />
uno <strong>de</strong> los confesionarios que estamos analizando <strong>en</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te trabajo. De esta obra existe una edición mo<strong>de</strong>rna<br />
(Focher, 1997).<br />
23 Este tema es explorado a profundidad por Ragon (1992).<br />
24 Por ejemplo, <strong>en</strong> el índice <strong>de</strong>l libro <strong>de</strong> los Colloquios <strong>de</strong> los<br />
doce, se consigna que existió un capítulo hoy perdido –el 19<br />
<strong>de</strong>l 2º libro— que trataba “<strong>de</strong> cómo se baptizaron las mugeres<br />
<strong>de</strong> los principales y se casaron <strong>de</strong>spues <strong>de</strong> aver bi<strong>en</strong><br />
examinado quales eran sus verda<strong>de</strong>ras mugeres” (Sahagún,<br />
1986: 77).<br />
volveremos más a<strong>de</strong>lante. Prosigui<strong>en</strong>do con la<br />
misma materia, Motolinía indica:<br />
Hay aún otra manera <strong>de</strong> mancebas, que aunque<br />
ilícitas y por tales juzgadas, se permitían, que son<br />
muchas que los principales y señores t<strong>en</strong>ían […] <strong>de</strong><br />
las que ellos tomaban […] antes o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> casados<br />
con la su igual y señora que dic<strong>en</strong> cihuapilli,<br />
todas las t<strong>en</strong>go por mancebas. También ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sus<br />
nombres particulares […] las que pedían a los padres<br />
<strong>de</strong> ellas que eran doncellas, y aunque no sean,<br />
llám<strong>en</strong>se cihuanemactli, las que ellos tomaban sin<br />
pedirlas díc<strong>en</strong>se tlacihuaantin (Motolinía, 1971: 323).<br />
Por su parte, <strong>de</strong> acuerdo con los trabajos <strong>de</strong><br />
Brígida von M<strong>en</strong>tz, varios c<strong>en</strong>sos y testam<strong>en</strong>tos<br />
tempranos que han llegado a nosotros <strong>de</strong>l siglo<br />
XVI muestran algunas <strong>de</strong> estas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre<br />
las mujeres con las que cohabitaban los señores.<br />
A aquellas con las que habían contraído nupcias<br />
según el rito católico se les solía <strong>de</strong>nominar ya<br />
<strong>en</strong> la década <strong>de</strong> 1540 teoyotica omonamicti (las<br />
casadas espiritualm<strong>en</strong>te o por la Iglesia), a sus<br />
otras mujeres legítimas les <strong>de</strong>cía icihuahuan (sus<br />
mujeres) y aquellas otras con las que también<br />
t<strong>en</strong>ían relaciones y <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, pero sin que<br />
hubiera t<strong>en</strong>ido lugar ninguna unión formal, les<br />
llamaban imecahuan o “sus mecates” (M<strong>en</strong>tz,<br />
2005). 25 Esta acepción <strong>de</strong>l término mecatl<br />
(cuerda o mecate) parece estar relacionada con<br />
la noción <strong>de</strong> tlacamecayotl (cuerda o mecate<br />
<strong>de</strong> personas), <strong>en</strong> cuanto estirpe o linaje (M<strong>en</strong>tz,<br />
2005). La voz mecatl aparece como “manceba”<br />
<strong>en</strong> los vocabularios <strong>de</strong>l s. XVI (Molina, 1571: I, f.<br />
81r) y <strong>de</strong> ella se <strong>de</strong>rivaba el verbo mecatia.nino,<br />
el cual fue usado como equival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> “amancebarse”<br />
o “luxuriar” <strong>en</strong> muchos textos <strong>de</strong> la época<br />
(Molina, 1571: I, f. 69r, 79r).<br />
Si bi<strong>en</strong> es muy poco lo que conocemos sobre<br />
la poliginia prehispánica y los estatutos <strong>de</strong><br />
los que gozaban las distintas mujeres que vivían<br />
<strong>en</strong> las casas <strong>de</strong> los antiguos señores (Gruzinski,<br />
1988; M<strong>en</strong>tz, 2005), esta discusión nos resulta<br />
relevante, <strong>en</strong> particular, porque <strong>en</strong> el confesionario<br />
<strong>de</strong> la BNE, el más temprano <strong>de</strong> los que estamos<br />
analizando, la poliginia nahua, el amancebami<strong>en</strong>to<br />
y el incesto, <strong>de</strong>l cual hablaremos<br />
más a<strong>de</strong>lante, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un lugar prepon<strong>de</strong>rante.<br />
25 Existe una traducción y edición reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> algunos <strong>de</strong><br />
estos c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong>l Valle <strong>de</strong> Morelos <strong>en</strong> los que se emplea esta<br />
terminología (Madajczac et al., 20<strong>21</strong>).<br />
25
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
En este texto la palabra mecatl, con la acepción<br />
<strong>de</strong> manceba (mujer que sosti<strong>en</strong>e con un varón<br />
una unión no sancionada), aparece al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />
ocho ocasiones. 26 Al confesante se le amonesta<br />
para que <strong>de</strong>clare si conservaba “sus mecates”<br />
al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recibir el bautismo —“[z]açoh<br />
quezquintin / cuantas quiera que hayan sido”—<br />
y se le indica que, por fuerza, <strong>de</strong>bía abandonarlas<br />
antes <strong>de</strong> acercarse a la confesión (BNE, RES/<br />
165/1: f. 12v). Asimismo, se le pregunta si acaso<br />
<strong>de</strong>cidió casarse con “su mecate” porque ya era<br />
anciana o <strong>en</strong>ferma su primera mujer (BNE, RES/<br />
165/1: f. 12v) o si fue, por t<strong>en</strong>er “mecates”, que<br />
su verda<strong>de</strong>ra esposa lo repr<strong>en</strong>dió (BNE, RES/<br />
165/1: f. 16v). Se le interroga, a<strong>de</strong>más, sobre<br />
cuantos “mecates” ti<strong>en</strong>e: “Aço onca momecauh<br />
anoço titlaomepia quezquintin? / ¿Acaso existe<br />
tu mecate [manceba] o ti<strong>en</strong>es <strong>de</strong> a dos?, ¿cuántas<br />
son?” (BNE, RES/ 165/1: f. 16r) y sobre si ya<br />
ha sido juzgado por esta falta: “Yntla otitlaçonteq[ui]liloc<br />
yehica oticmonamicti momecauh, uel<br />
xicnextilli p[adr]e / Si ya fuiste juzgado por haberte<br />
casado con tu mecate [manceba], revélaselo<br />
bi<strong>en</strong> al padre.” Lo que nos recuerda que, <strong>en</strong><br />
aquellos tiempos, la poliginia indíg<strong>en</strong>a no sólo<br />
era consi<strong>de</strong>rada adulterio por parte <strong>de</strong> la Iglesia,<br />
sino un <strong>de</strong>lito p<strong>en</strong>ado por el fuero civil (M<strong>en</strong>tz,<br />
2005). 27<br />
El fraile, autor <strong>de</strong> este confesionario, retomó<br />
voces indíg<strong>en</strong>as y las a<strong>de</strong>cuó a sus propias<br />
concepciones sobre los vínculos lícitos e ilícitos,<br />
estableci<strong>en</strong>do así claras distinciones, al m<strong>en</strong>os<br />
para él, <strong>en</strong>tre monamic (tu esposa o cónyuge),<br />
mopilhpo (tu primera mujer) y momecauh (tu<br />
mecate o manceba):<br />
Aço oticcauh in mopilhpo in achto monamic çan<br />
momecauh oticmonamicti tleipampa? acaçomo tiq[ui]lhui<br />
p[adr]e yn ihquac timoquaateq[ui] anoço<br />
in ihquac timonamictia noço in ihquac timoyolcuiti.<br />
26 Cabe <strong>de</strong>stacar que son muy pocos los textos <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
<strong>en</strong> los que aparece la palabra “mecatl” con esta acepción.<br />
Lo más frecu<strong>en</strong>te es que aparezca <strong>en</strong> su lugar el verbo<br />
mecatia.nino o “amancebarse.” La voz “mecatl” aparece, por<br />
ejemplo, <strong>en</strong> ocho ocasiones <strong>en</strong> el corpus <strong>de</strong> 84 sermones,<br />
atribuidos a Bernardino <strong>de</strong> Sahagún y Alonso <strong>de</strong> Escalona,<br />
<strong>de</strong>l Ms. 1482 <strong>de</strong> la BNM y <strong>en</strong> una ocasión <strong>en</strong> los sermones <strong>de</strong>l<br />
Sahagún <strong>de</strong>l Ms. Ayer 1485 <strong>de</strong> la Newberry Library. Agra<strong>de</strong>zco<br />
a Mario A. Sánchez el haberme proporcionado este último<br />
dato. Cabe resaltar que ninguno <strong>de</strong> estos sermones llegó a<br />
ser publicado <strong>en</strong> su época.<br />
27 Des<strong>de</strong> los tiempos <strong>de</strong> la Primera Audi<strong>en</strong>cia se habían impuesto<br />
leyes a este respecto y, <strong>en</strong>tre las p<strong>en</strong>as a los infractores,<br />
se <strong>en</strong>contraban la requisa <strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es y la pérdida <strong>de</strong><br />
sus cargos políticos (M<strong>en</strong>tz, 2005).<br />
¿Quizás <strong>de</strong>jaste a tu primera mujer, a tu primer cónyuge,<br />
[y] nomás te casaste con tu mecate [manceba]?.<br />
¿Por qué [lo hiciste]? ¿Quizás no se lo dijiste<br />
al padre cuando te bautizaste, o cuando te casaste,<br />
o cuando te confesaste? (BNE, RES/ 165/1: f. 17r).<br />
Las preguntas que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> los confesionarios<br />
nos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a las formas <strong>en</strong> que los frailes<br />
reprodujeron conceptos y mo<strong>de</strong>los que traían <strong>de</strong><br />
Europa, a la vez que retomaron elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />
l<strong>en</strong>gua y el medio <strong>en</strong> que vivían sus feligreses, sin<br />
que podamos, <strong>en</strong> muchos casos, discernir el orig<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> uno u otro elem<strong>en</strong>to. Esto salta a la vista,<br />
por ejemplo, <strong>en</strong> una pregunta como la sigui<strong>en</strong>te,<br />
dirigida “Al principal”: “Aço onca motlacauh?<br />
qu<strong>en</strong>in omochiuh yntla çihuatl aço momecauh?<br />
/ ¿Acaso existe tu esclavo?, ¿cómo sucedió? Si<br />
es una mujer, ¿acaso es tu mecate [manceba]?”<br />
(BNE, RES/ 165/1: f. 17v). A primera vista, esta<br />
pregunta pareciera ser reflejo <strong>de</strong> la sociedad indíg<strong>en</strong>a,<br />
don<strong>de</strong> las mujeres tlatlacohtin —término<br />
usualm<strong>en</strong>te traducido como “esclavo”— solían<br />
sost<strong>en</strong>er relaciones sexuales con sus “amos” y<br />
cohabitar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo grupo doméstico;<br />
no obstante, aquí se recuperaron también mo<strong>de</strong>los<br />
ya pres<strong>en</strong>tes los manuales europeos <strong>de</strong> la<br />
época: “y pregúntele si era ramera, o su esclava,<br />
o <strong>de</strong> otro, o viuda” (Flor<strong>en</strong>cia, 1499: f. LXXv-<br />
LXXIr).<br />
Como lo señala Flores, no todos los pecados<br />
referidos <strong>en</strong> los confesionarios, por estar allí,<br />
<strong>de</strong>be suponerse que eran consi<strong>de</strong>rados típicos<br />
únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as (Flores, 2001: 86).<br />
Por último, convi<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>cionar que <strong>en</strong> los<br />
otros dos confesionarios que estamos revisando,<br />
la única refer<strong>en</strong>cia al respecto aparece <strong>de</strong><br />
forma indirecta <strong>en</strong> el Aparejo <strong>de</strong> la BCT: 28<br />
“Ahmo tetech timotlamiz, ahmo teca timomapatlaz,<br />
ahtle ic timotzinquixtiz yn iixpantzinco padre: ahmo<br />
no tiquitoz nechmacaque in octli, ahmo nochan yn<br />
nitlavan çan nechcuitlaviltique: ahmo noiollocacopah<br />
yn oninomecatiuh, ahmo iuh tiquihtoz: çan necnomatiliztica<br />
ticmocuitiz yn motlahtlacol yn ca nelli<br />
motlachiual.<br />
28 No <strong>de</strong>be olvidarse, sin embargo, que <strong>en</strong> su Confessionario<br />
mayor, Molina incluye una serie <strong>de</strong> preguntas “para los que se<br />
quier<strong>en</strong> casar por la santa Iglesia”, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las que aparec<strong>en</strong><br />
varias amonestaciones <strong>en</strong> contra <strong>de</strong>l “amancebami<strong>en</strong>to”<br />
(Molina, 1569: f. 54r).<br />
26
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
No le achacarás cosas a nadie más, no <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rás<br />
a nadie más, <strong>de</strong> nada te excusarás <strong>de</strong>lante <strong>de</strong>l padre.<br />
Tampoco dirás: “me dieron pulque, no me emborraché<br />
<strong>en</strong> mi hogar, sólo me incitaron, no ando<br />
amancebándome por mi propia voluntad”. No lo<br />
dirás así, sino que con humildad confesarás tus pecados,<br />
las obras verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te tuyas” (BCT, 35-<br />
22: f. 349r).<br />
Al parecer, y como ha sido ya estudiado para<br />
el caso <strong>de</strong> los confesionarios impresos (Gruzinski,<br />
1988), las preguntas sobre la poliginia y el<br />
amancebami<strong>en</strong>to fueron perdi<strong>en</strong>do su especificidad<br />
conforme avanzó el siglo.<br />
El incesto<br />
Íntimam<strong>en</strong>te ligado con el tópico <strong>de</strong> la poliginia,<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el <strong>de</strong>l incesto, puesto que si bi<strong>en</strong><br />
ambos tipos <strong>de</strong> transgresiones podían ocurrir <strong>de</strong><br />
forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre los nahuas era usual<br />
—y <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> particular <strong>en</strong>tre las élites— establecer<br />
relaciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n conyugal <strong>en</strong>tre pari<strong>en</strong>tes.<br />
29 El incesto, como la poliginia y el amancebami<strong>en</strong>to,<br />
violaba el carácter monogámico<br />
<strong>de</strong>l matrimonio católico y era consi<strong>de</strong>rado un<br />
tipo <strong>de</strong> fornicación o cópula no lícita. Y, por ello,<br />
el incesto fue otro <strong>de</strong> los dolores <strong>de</strong> cabeza a los<br />
que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron los frailes a la hora <strong>de</strong> tratar<br />
<strong>de</strong> imponer <strong>en</strong>tre los nahuas nuevas formas <strong>de</strong><br />
sociabilidad cristianas.<br />
En el confesionario <strong>de</strong> la BNE se le pregunta al<br />
feligrés si acaso informó al padre sobre si su primera<br />
mujer había sido pari<strong>en</strong>ta suya (BNE, RES/<br />
165/1: f. 12v) o si se había casado por la Iglesia<br />
con alguna fuera <strong>de</strong> su familia (BNE, RES/ 165/1:<br />
f. 13r). Con más <strong>de</strong> 10 <strong>en</strong>tradas sobre el tema,<br />
<strong>en</strong> todo caso, lo que más le importaba al autor<br />
<strong>de</strong> este texto es que los confesores lograran <strong>de</strong>terminar<br />
el grado <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />
aquellos que habían incurrido <strong>en</strong> dicha falta:<br />
Amono tiq[ui]lhuiz padre in tlein ihtoca yn yehuatl<br />
yn itech titlatlaco tel intla tiq[ui]ximati / anoço<br />
qu<strong>en</strong> ticnoça / aço q[uez]qui tlama[n]pa[n] mohua[n]yolqui.<br />
29 “[…] diremos que la común y aprobada costumbre <strong>de</strong> casarse<br />
y darse por marido y mujer, cuanto a los grados y personas<br />
lícitas, era que no se casaban hijo con madre, ni padre<br />
con hija, ni hermanos unos con otros, ni suegro con nuera, ni<br />
suegra con yerno, ni padrastro con <strong>en</strong>t<strong>en</strong>ada, ni madrastra<br />
con <strong>en</strong>t<strong>en</strong>ado […] Todas las otras personas y grados all<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> las dichas eran lícitas casarse” (Motolinia, 1971: 324).<br />
Tampoco le dirás al padre cuál es el nombre <strong>de</strong><br />
aquel/la con qui<strong>en</strong> pecaste. [Le dirás], más bi<strong>en</strong>,<br />
si lo/la reconoces [como pari<strong>en</strong>te tuyo/a], si estás<br />
empar<strong>en</strong>tado con él/ella, o <strong>en</strong> qué grado es tu pari<strong>en</strong>te<br />
(BNE, RES/ 165/1: f.13r).<br />
Qu<strong>en</strong> ticnutça yn itech taçic. Aço movanyolq[ui].<br />
Aço q[ui]ximati y[n] monamic. Aço yuhq[ui] y[n]<br />
mamaza amonepanoua.<br />
¿Es tu pari<strong>en</strong>te [la persona] con qui<strong>en</strong> tuviste relaciones?<br />
Quizás lo/la reconoces como tu familiar. Quizás<br />
estás empar<strong>en</strong>tado con tu cónyuge. Quizás se juntaron<br />
como los v<strong>en</strong>ados (BNE, RES/ 165/1: f. 16v).<br />
El Aparejo <strong>de</strong> la BCT, <strong>en</strong> su característica<br />
mesura, se limita a aconsejar: “Intla acah ytech<br />
tahcic: tiquilhuiz yn padre, yn ahço t<strong>en</strong>amic, yn<br />
ahço vel ichpochtli, yn ahnoço movanyolqui / Si<br />
tuviste relaciones con algui<strong>en</strong>, díselo al padre.<br />
¿Acaso fue con el/la cónyuge <strong>de</strong> algui<strong>en</strong>, o con<br />
la que <strong>en</strong> verdad era muchacha [virg<strong>en</strong>], o acaso<br />
con un pari<strong>en</strong>te tuyo/a?” (BCT, 35-22: f. 350v);<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> la versión preliminar <strong>de</strong>l Confessionario<br />
breve <strong>de</strong> Molina <strong>de</strong> la HSML aparec<strong>en</strong><br />
unas cuantas preguntas al respecto, <strong>en</strong>tre<br />
las que <strong>de</strong>staco la sigui<strong>en</strong>te: “Cuix aca tictecac<br />
civatl. Auh yn tictecac yn itechtacic Cuix movanyolqui.<br />
cuix qu<strong>en</strong> ticmotza? Cuix mohuepol.<br />
/ ¿Acaso te acostaste con alguna mujer? Y con<br />
qui<strong>en</strong> te acostaste, ¿acaso es tu familiar, acaso<br />
estás empara<strong>en</strong>tado con ella, acaso es tu cuñada?”<br />
(HSML, NS3-28: f. 496r). 30<br />
Poliginia, amancebami<strong>en</strong>to, incesto y adulterio<br />
eran todos <strong>de</strong>litos contra la ley <strong>de</strong> Dios y<br />
<strong>de</strong> los hombres, <strong>de</strong> acuerdo con los códigos que<br />
los frailes y las autorida<strong>de</strong>s españolas estaban<br />
int<strong>en</strong>tando imponer <strong>en</strong>tre los pueblos indíg<strong>en</strong>as.<br />
Cabe recordar que los frailes solían examinar<br />
los “árboles g<strong>en</strong>ealógicos” <strong>de</strong> sus feligreses<br />
para <strong>de</strong>terminar el grado <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco <strong>en</strong>tre<br />
aquellos que querían contraer matrimonio (Ragon,<br />
1992). Y cabe señalar también que, a pesar<br />
<strong>de</strong> todos sus esfuerzos, les resultó tan complicado<br />
congraciar cierta tolerancia hacia las costumbres<br />
indíg<strong>en</strong>as y la normativa imperante <strong>en</strong><br />
Europa, que los m<strong>en</strong>dicantes apelaron a Roma<br />
y obtuvieron <strong>de</strong>l papa Julio III privilegios y dis-<br />
30 Serge Gruzinski analiza cómo <strong>en</strong> la gran mayoría <strong>de</strong> los<br />
confesionarios impresos <strong>en</strong> los siglos XVI y XVII el asunto <strong>de</strong><br />
las relaciones <strong>en</strong>tre cuñados se volvió la transgresión más<br />
constante relacionada con el incesto (Gruzinski, 1988).<br />
27
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
p<strong>en</strong>sas que les permitieron po<strong>de</strong>r casar a aquellos<br />
que no tuvieran vínculos hasta <strong>en</strong> un tercer<br />
grado <strong>de</strong> afinidad (Sayanyana, 1987; Gruzinski,<br />
1988; Ragon 1992; Azoulai, 1993). 31 Lo anterior<br />
permitió a muchos miembros <strong>de</strong> las élites indíg<strong>en</strong>as<br />
continuar casándose <strong>en</strong>tre primos.<br />
La fornicación<br />
Los confesionarios <strong>de</strong> la época mo<strong>de</strong>rna, tanto<br />
los europeos como los americanos, suel<strong>en</strong> ser<br />
prolijos <strong>en</strong> preguntas sobre todo tipo <strong>de</strong> asuntos<br />
<strong>de</strong> índole sexual; por lo que éste ha sido uno<br />
<strong>de</strong> los aspectos más estudiados (Gruzinski, 1988;<br />
Azoulai, 1993; Zietara, 1997). Los tres confesionarios<br />
que estamos explorando aquí con<strong>de</strong>nan,<br />
como era usual <strong>en</strong> la época, tanto los actos<br />
como los <strong>de</strong>seos y p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos lujuriosos, si<br />
bi<strong>en</strong> sólo dos <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong>tran <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>en</strong> preguntas<br />
sobre prácticas específicas. El confesionario<br />
<strong>de</strong> la BNE y el <strong>de</strong> la HSML conti<strong>en</strong><strong>en</strong> numerosas<br />
preguntas sobre posibles violaciones al 6º<br />
mandami<strong>en</strong>to. Ambos se <strong>de</strong>ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
tipos <strong>de</strong> fornicación: simple, estupro, rapto,<br />
adulterio, incesto, sacrilegio; a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las<br />
prácticas consi<strong>de</strong>radas contra natura (molicie o<br />
masturbación, posiciones ilícitas o modo animalium,<br />
sodomía o prácticas homosexuales —<strong>en</strong>tre<br />
varones y <strong>en</strong>tre mujeres— y bestialidad o cópula<br />
con animales).<br />
Así, <strong>en</strong> el confesionario <strong>de</strong> la BNE po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>en</strong>contrar preguntas como: “Aço mote[n]copa<br />
otetlaxin in monamic aço mixpa[n] / ¿Quizás<br />
por voluntad tuya tu cónyuge cometió adulterio,<br />
quizás <strong>de</strong>lante <strong>de</strong> ti?”, “¿acaçomo a[n]mixnamiq[ui]<br />
/ ¿quizás no se <strong>en</strong>contraron <strong>de</strong> fr<strong>en</strong>te?”,<br />
“Aço çan timomatoca, […] anoço ompa titlachia<br />
ynic tipahpaqui titlauelilocati? / ¿Quizás nomás<br />
te manoseas […] quizás por allá [andas] mirando<br />
[y] con ello te regocijas, te perviertes?” (BNE,<br />
RES/165/1: f. 16r y 17r).<br />
O como la sigui<strong>en</strong>te, por <strong>de</strong>más inquietante<br />
al ser la única dirigida “al sodomita”: “Aço otiquelleui<br />
yn oq[ui]chpiltontli aço ytech titlahtlaco<br />
oticcuillonti aço yc mitçmatocac aç ic ticmatocac?<br />
/ ¿Acaso <strong>de</strong>seaste al niñito varón?, ¿acaso<br />
pecaste con él, te lo cogiste?, 32 ¿acaso te mano-<br />
31 Por ello, es común <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> muchos confesionarios<br />
glosarios <strong>de</strong> términos <strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco (Azoulai, 1993: 124).<br />
32 Del sustantivo cuiloni (el que es cogido), empleado <strong>en</strong> los<br />
textos nahuas <strong>de</strong>l siglo XVI para hacer refer<strong>en</strong>cia al homosexual<br />
pasivo, se <strong>de</strong>rivó el verbo cuilontia.nite, “hazerlo el va-<br />
seó, acaso lo manoseaste?” (BNE, RES/165/1: f.<br />
16r).<br />
Por su parte, esta sección <strong>en</strong> la versión preliminar<br />
<strong>de</strong>l Confessionario breve <strong>de</strong> Molina<br />
(HSML, NS3-28: f. 495v-496v) es por <strong>de</strong>más interesante,<br />
pues es una <strong>de</strong> las que pres<strong>en</strong>ta mayores<br />
difer<strong>en</strong>cias con respecto al impreso. En el<br />
manuscrito <strong>de</strong>l HSML aparec<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os 10 preguntas<br />
que no llegaron al Confessionario breve<br />
publicado <strong>en</strong> 1565. A su vez, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran otras<br />
que fueron reelaboradas y aparecieron, <strong>de</strong> forma<br />
modificada, sólo <strong>en</strong> el Confessionario mayor<br />
(Molina, 1569); más otras tantas que fueron retomadas<br />
y retrabajadas tanto para el Confessionario<br />
breve (Molina 1565) como para el mayor<br />
(Molina, 1569). Veamos sólo un ejemplo <strong>de</strong> estas<br />
transformaciones:<br />
Cuix ymaxac cuix ytepotzco cuix noço ytzinco cuix<br />
noço ycamac yn oytech taçic. quetzq[ui]pa?<br />
¿Acaso <strong>en</strong> su <strong>en</strong>trepierna, acaso por <strong>de</strong>trás suyo, o<br />
acaso <strong>en</strong> su culo, o acaso <strong>en</strong> su boca tuviste parte<br />
con ella?, ¿cuántas veces? (HSML, NS3-28: f. 495v).<br />
Yn icuac anmonepanoque monamic cuix timonacacictecac<br />
cuix motepotzco yn mitecac? Si dixere que<br />
si interroget. Cuix vel motzinco motech açic cuix<br />
noce mocamac q[ue]zq[ui]pa yn oiuh q[ui]chiuh.<br />
Cuando uste<strong>de</strong>s se juntaron, ¿acaso te acostaste<br />
<strong>de</strong> costado con tu cónyuge?, ¿acaso se acostó<br />
por <strong>de</strong>trás tuyo? Si dijere que sí, interroguése:<br />
¿acaso tuvo parte contigo <strong>en</strong> tu culo o acaso <strong>en</strong> tu<br />
boca?, ¿cuántas veces lo hizo así? (HSML, NS3-28:<br />
f. 495v).<br />
Yn iquac ytech taci ticnepanoua, cuix mitzteputzmama,<br />
cuix tictzincolhuazuia? Anoço ytla occ<strong>en</strong>tlamantli<br />
tlaelpaquiliztli oticchiuh, yn amo nican mot<strong>en</strong>ehua.<br />
Muchi xiquilnamiqui ini, inic timoyolmelauaz.<br />
Cuando ti<strong>en</strong>es parte con ella, ¿acaso te carga por<br />
<strong>de</strong>trás?, ¿acaso se lo hiciste por <strong>de</strong>trás? 33 O quizás<br />
rón a otro varón” o “cometer pecado nefando” (Molina, 1571:<br />
I, 70r y II, f. 26r). Se le traduce aquí a partir <strong>de</strong> su significado<br />
primario <strong>de</strong> “coger”, el cual <strong>en</strong> el español actual <strong>de</strong> México<br />
ti<strong>en</strong>e también una connotación sexual.<br />
33 El verbo tzincolhuazhuia no aparece registrado <strong>en</strong> los Vocabularios<br />
<strong>de</strong> Molina, pero sí lo hace <strong>en</strong> sus confesionarios<br />
(1565, 1569) y <strong>en</strong> el <strong>de</strong> Juan Bautista (1599). Se reconoce <strong>en</strong><br />
su conformación la raíz tzin- <strong>de</strong> “culo” o “espalda”. Se sigue la<br />
traducción que da Molina <strong>en</strong> sus confesionarios.<br />
28
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
Al haberse conservado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> manuscritos<br />
<strong>en</strong> los que se copiaron o <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnaron juntas<br />
obras muy importantes y preciadas para los<br />
franciscanos, estos tres confesionarios son un<br />
ejemplo, sin duda, <strong>de</strong> aquellos “memoriales” que<br />
se compusieron durante las primeras décadas<br />
<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> y que circularon<br />
<strong>en</strong>tre los hermanos <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>n para ayudarlos<br />
<strong>en</strong> sus tareas pastorales. Es <strong>de</strong>cir, se trata<br />
<strong>de</strong> textos que <strong>en</strong> estas mismas versiones o <strong>en</strong><br />
otras muy parecidas llegaron a servir <strong>de</strong> pu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> comunicación <strong>en</strong>tre los m<strong>en</strong>dicantes y los nahuas<br />
que com<strong>en</strong>zaban a acercarse al sacram<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia. A su vez, al nunca haber llegado<br />
a la impr<strong>en</strong>ta, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el estado <strong>en</strong> que<br />
fueron consignados <strong>en</strong> estos manuscritos, estos<br />
tres confesionarios nos permit<strong>en</strong> observar algunos<br />
<strong>de</strong> los experim<strong>en</strong>tos que llevaron a cabo los<br />
franciscanos, a la hora <strong>de</strong> adaptar los mo<strong>de</strong>los<br />
que traían consigo a la circunstancia concreta<br />
<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>sarrollaba la vida los nahuas luego<br />
<strong>de</strong> la conquista.<br />
El confesionario <strong>de</strong> la BNE, compuesto <strong>en</strong> las<br />
primeras décadas <strong>de</strong> iniciado este proceso, estaba<br />
dirigido, prioritariam<strong>en</strong>te, a jóv<strong>en</strong>es nahuas<br />
que habían recibido instrucción cristiana y que<br />
t<strong>en</strong>ían la misión <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> motor <strong>de</strong> cambio<br />
<strong>en</strong> sus hogares, así como a todos aquellos<br />
adultos que, a pesar <strong>de</strong> haber sido bautizados,<br />
continuaban pecando al no abandonar algunas<br />
<strong>de</strong> sus costumbres <strong>de</strong> antaño. Escrito <strong>de</strong> manera<br />
s<strong>en</strong>cilla y directa, este confesionario pareciera<br />
hallarse <strong>en</strong> el justo medio <strong>en</strong>tre la recuperación<br />
puntual <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los europeos y la adaptación<br />
sutil <strong>de</strong> estos a la realidad americana, si bi<strong>en</strong> todas<br />
las categorías indíg<strong>en</strong>as que se recuperaron<br />
al interior <strong>de</strong> este texto fueron reinterpretadas,<br />
para bi<strong>en</strong> o para mal, a partir <strong>de</strong>l código moral<br />
<strong>de</strong>l cristianismo.<br />
Por su parte, el Aparejo <strong>de</strong> la BCT <strong>de</strong>staca<br />
por su elegancia, a nivel <strong>de</strong> estilo y <strong>de</strong> contele<br />
hiciste alguna otra cosa <strong>de</strong> sucia alegría [lujuria],<br />
que aquí no se m<strong>en</strong>ciona. Todo esto lo recordarás,<br />
para que te confieses (Molina, 1565: f. 14v).<br />
Auh in quezquipa anmonepanohua, cuix mitztepotzmama,<br />
anoço cecni yn itech tacic? Auh yntla<br />
ytla occ<strong>en</strong>tlamantli tlahelpaquiliztli ypan otiuetz,<br />
yn amo nican mot<strong>en</strong>ehua, ma mochi xiquilnamiqui,<br />
ynic timoyolmelahuaz ynic mochi tiquitoz.<br />
Cuantas veces uste<strong>de</strong>s se juntan, ¿acaso te carga<br />
por <strong>de</strong>trás o acaso <strong>en</strong> algún otro lugar ti<strong>en</strong>es parte<br />
con ella? Y si caíste <strong>en</strong> alguna otra cosa <strong>de</strong> sucia<br />
alegría [lujuria], que aquí no se m<strong>en</strong>ciona, recuérdalo<br />
todo, para que te confieses, para que todo lo<br />
digas (Molina, 1569: f. 35r).<br />
Al final, como pue<strong>de</strong> apreciarse, imperó <strong>en</strong><br />
Molina la pru<strong>de</strong>ncia —o la c<strong>en</strong>sura— y algunas<br />
minucias no pasaron a sus confesionarios impresos;<br />
quizás apegándose, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte,<br />
a lo recom<strong>en</strong>dado por Azpilcueta: “<strong>de</strong>t<strong>en</strong>erse<br />
mucho <strong>en</strong> las preguntas <strong>de</strong> esta materia es peligroso<br />
para el confessor, y para el p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>te: por<br />
<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>vese <strong>de</strong>spedir presto, preguntándole<br />
solam<strong>en</strong>te lo necesario, sin particularizar, ni <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>uzar<br />
<strong>de</strong>masiado” (Azpilcueta, 1556: 161).<br />
Por último, convi<strong>en</strong>e recordar que existieron<br />
otros modos más discretos, e igual <strong>de</strong> cabales<br />
—<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong>l confesor—, <strong>de</strong> interrogar<br />
a los nahuas sobre estos temas, como nos<br />
lo muestra el Aparejo <strong>de</strong> la BCT:<br />
Intla acah vel moiollocopah otiquixelevi, in vel itech<br />
ovetz yn moyollo, in vel otiquihto, ma ytech naçi:<br />
Xiquilhui yn padre.<br />
In tevatl yn otimonamicti: yntla ticcauhtinemi yn<br />
monamic: yhuan yn ahmo nehmatiliztica yn ticchiva<br />
yn neiximachiliztli, yn mon<strong>en</strong>amictiliztequiuh. Xiquilhui<br />
yn padre.<br />
Intla otictopeuh yn monamic, yn iquac motech<br />
aciznequi: Xiquilhui yn padre.<br />
Yntla aca oticcuitlavilti yn avilnemiliztli, yn ahçoh<br />
tlahtoltica, ahnoço tlachivaliztica; Xiquilhui y[n]<br />
p[adr]e.<br />
Si <strong>de</strong>seaste a algui<strong>en</strong> por tu propia voluntad, [si]<br />
te aficionaste a él/ella, [si] dijiste: “Ojalá t<strong>en</strong>ga yo<br />
parte con él/ella”, díselo al padre.<br />
Tú que te casaste, si andas <strong>de</strong>jando [sola] a tu cónyuge<br />
y no llevas a cabo, con pru<strong>de</strong>ncia, el mutuo<br />
conocimi<strong>en</strong>to [carnal], tu obligación <strong>de</strong> casado/a,<br />
díselo al padre.<br />
Si diste <strong>de</strong> empellones a tu cónyuge, cuando querías<br />
t<strong>en</strong>er relaciones con ella, díselo al padre.<br />
Si incitaste a alguna/o a la vida <strong>de</strong> placeres [lujuria],<br />
quizás por medio <strong>de</strong> palabras o quizás por medio<br />
<strong>de</strong> acciones, díselo al padre (BCT, 35-22: f. 350v).<br />
A modo <strong>de</strong> conclusión<br />
29
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
nidos. Ori<strong>en</strong>tado a —y escrito quizás <strong>en</strong> la colaboración<br />
<strong>de</strong>— un nahua letrado, este opúsculo<br />
resalta por su mesura, pues <strong>en</strong> él, a la vez que se<br />
<strong>de</strong>spachan todos los asuntos sobre los que un<br />
cristiano <strong>de</strong>bía confesarse, se eva<strong>de</strong>n los <strong>de</strong>talles<br />
trucul<strong>en</strong>tos o fuera <strong>de</strong> lugar. Podría <strong>de</strong>cirse<br />
que, <strong>en</strong> esta obra, se sustituye el interrogatorio<br />
incisivo por el bu<strong>en</strong> hablar, como un medio para<br />
exhortar a sus <strong>de</strong>stinatarios a realizar un minucioso<br />
exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia y llevar a cabo una<br />
bu<strong>en</strong>a confesión.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, la versión <strong>de</strong>l Confessionario<br />
breve <strong>de</strong> Molina <strong>de</strong> la HSML nos ofrece la oportunidad,<br />
preciosa y poco frecu<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> analizar<br />
cómo fue <strong>de</strong>purándose una obra a lo largo <strong>de</strong>l<br />
tiempo y cómo fueron evolucionando, <strong>en</strong> particular,<br />
los confesionarios <strong>de</strong> Molina, antes <strong>de</strong> llegar<br />
a la impr<strong>en</strong>ta y convertirse <strong>en</strong> los textos más<br />
usados y <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia para todos<br />
los manuales posteriores. Más escueta <strong>en</strong> algunas<br />
secciones y más prolija e indiscreta <strong>en</strong> otras,<br />
esta versión <strong>de</strong> su Confessionario breve se suma<br />
ahora al repertorio <strong>de</strong> las obras <strong>de</strong> este importante<br />
nahuatlato franciscano.<br />
A través <strong>de</strong> estas líneas, he int<strong>en</strong>tado atraer<br />
la at<strong>en</strong>ción, anclando la mirada <strong>en</strong> cuatro asuntos<br />
muy específicos, hacia tres confesionarios<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> que nunca antes habían sido<br />
analizados, para mostrar, a partir <strong>de</strong> ellos, algunos<br />
<strong>de</strong> los <strong>en</strong>sayos o experim<strong>en</strong>tos que llevaron<br />
a cabo los franciscanos. Como lo señaló Serge<br />
Gruzinski hace ya varias décadas: “los manuales<br />
<strong>de</strong> confesión no son textos fijos e inertes, al contrario,<br />
la s<strong>en</strong>sible evolución <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido invita<br />
constantem<strong>en</strong>te interrogar tanto el curso <strong>de</strong><br />
las i<strong>de</strong>ologías dominantes <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte como<br />
ev<strong>en</strong>tuales cambios <strong>de</strong> actitud <strong>en</strong> las poblaciones<br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> habla <strong>náhuatl</strong>” (Gruzinski, 1988:<br />
200). Des<strong>de</strong> esta perspectiva, estas tres obras,<br />
hasta ahora nunca analizadas, abr<strong>en</strong> nuevas vetas<br />
para acercarnos a las primeras décadas <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>.<br />
Muchos asuntos quedan aún por explorar<br />
<strong>en</strong> estos textos. Uno <strong>de</strong> los más importantes,<br />
y <strong>en</strong> el que no pudimos a<strong>de</strong>ntrarnos <strong>en</strong> este trabajo,<br />
es el estudio <strong>de</strong>l vocabulario incluido <strong>en</strong><br />
ellos para hablar <strong>de</strong> todas esas prescripciones y<br />
pecados. Por último, no <strong>de</strong>be per<strong>de</strong>rse <strong>de</strong> vista<br />
que los confesionarios <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as sólo<br />
nos permit<strong>en</strong> ver con relativa claridad una parte<br />
<strong>de</strong> un <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to: lo que los frailes acostumbraban<br />
preguntar y las formas <strong>en</strong> que creían<br />
que tales cosas <strong>de</strong>bían inquirirse. La otra parte:<br />
la forma <strong>en</strong> que los nahuas introyectaron o no<br />
todos esos preceptos y <strong>en</strong> que dieron cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong><br />
su vida y pecados ante los confesores, es algo<br />
que se nos escapa y que <strong>de</strong>be ser buscado <strong>en</strong>tre<br />
líneas. Algo a lo que los tres confesionarios aquí<br />
revisados también podrán, cada uno a su manera,<br />
contribuir.<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />
Quiero expresar mi agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to a Brígida<br />
von M<strong>en</strong>tz, por la valiosa información que compartió<br />
conmigo, y a Mario A. Sánchez Aguilera y<br />
a los evaluadores anónimos que revisaron este<br />
trabajo por sus valiosos com<strong>en</strong>tarios. Agra<strong>de</strong>zco<br />
también a John O’Neill por todas las facilida<strong>de</strong>s<br />
que me brindó durante mi visita a The Hispanic<br />
Society Museum and Library (2019) y por<br />
las noticias que me proporcionó sobre el manuscrito<br />
NS3-28. De igual forma, doy las gracias a<br />
Ilse Aimée Pedroza Olvera por su colaboración<br />
<strong>en</strong> la transcripción <strong>de</strong>l opúsculo <strong>de</strong> Molina proce<strong>de</strong>nte<br />
<strong>de</strong> este último docum<strong>en</strong>to.<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Archivo<br />
BCT (Biblioteca Capitular <strong>de</strong> Toledo) (s. XVI), Ms. 35-<br />
22, “Epistolae et evangelia”.<br />
BNE (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> España) (s. XVI), Ms.<br />
RES/165/1, “Papeles varios <strong>de</strong> México”.<br />
BNF (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Francia) (s/f), Ms. Mexicain<br />
382.<br />
BNM (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México) (s. XVI), Ms.<br />
1482, “Sermones <strong>en</strong> mexicano II”.<br />
BNM (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México) (s/f), Ms. 10267,<br />
“Confesionario mayor <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana y<br />
castellana”.<br />
HSML (The Hispanic Society Museum & Library) (s.<br />
XVI), Ms. NS3-28, “Sermones <strong>en</strong> megicano”.<br />
NB (The Newberry Library) (s. XVI), Colección Ayer,<br />
Ms. 1485. Bernardino <strong>de</strong> Sahagún, “Sigu<strong>en</strong>se<br />
unos sermones <strong>de</strong> dominicas y <strong>de</strong> sanctos <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua mexicana.”<br />
30
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2023), “Nada escon<strong>de</strong>rás,<br />
todo lo revelarás. Un temprano confesionario <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> España”,<br />
Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl, vol. 65 (<strong>en</strong>ero-junio),<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas, pp. 277-332.<br />
Arcuri, Andrea (2018), “Represión sexual y <strong>de</strong> género<br />
<strong>en</strong> la confesión: los manuales <strong>de</strong> confesores <strong>de</strong><br />
la Edad Mo<strong>de</strong>rna (siglos XVI-XVII)”, Ex aequo,<br />
núm. 37, Lisboa, Asociación Portuguesa <strong>de</strong> Estudios<br />
sobre las Mujeres, pp. 81-93, doi: https://<br />
doi.org/10.22355/exaequo.2018.37.06<br />
Azoulai, Martine (1993), Les péchés du Nouveau Mon<strong>de</strong>.<br />
Les manuels pour la confession <strong>de</strong>s Indi<strong>en</strong>s<br />
XVI e -XVII e siècle, París, Éditions Albin Michel.<br />
Azpilcueta, Martín <strong>de</strong> (1556), Manual <strong>de</strong> confessores<br />
y p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tes, Salamanca, Andrea <strong>de</strong> Portonariis.<br />
Christ<strong>en</strong>s<strong>en</strong> Z., Mark (2013), Nahua and Maya Catholicisms.<br />
Texts and Religion in Colonial C<strong>en</strong>tral<br />
Mexico and Yucatan, Stanford, Stanford University<br />
Pres.<br />
Delumeau, Jean (1983), Le peche et la peur. La culpabilisation<br />
<strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nt, XIII e -XVIII e siecles, París,<br />
A. Fayard.<br />
Durán, Juan Guillermo (1979), “El ‘Confesionario Breve’<br />
<strong>de</strong> Fr. Alonso <strong>de</strong> Molina (1565). Un ejemplo para<br />
el estudio <strong>de</strong> la disciplina p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el Nuevo<br />
Mundo”, Teología: revista <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong><br />
Teología <strong>de</strong> la Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tina, núm. 33, Bu<strong>en</strong>os Aires, Pontificia Universidad<br />
Católica <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina, pp. <strong>21</strong>-54, ,<br />
26 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2022.<br />
Flor<strong>en</strong>cia, Antonio <strong>de</strong> (1499), Suma <strong>de</strong> confession llamada<br />
Defecerunt, Burgos, Fadrique <strong>de</strong> Basilea.<br />
Flores Hernán<strong>de</strong>z, B<strong>en</strong>jamín (2001), “‘Para tu favor y<br />
ayuda’. El Confesionario mayor <strong>de</strong> fray Alonso<br />
<strong>de</strong> Molina, como texto para <strong>en</strong>señar a vivir<br />
su nueva religión a los indios mexicanos recién<br />
convertidos al cristianismo”, Caleidoscopio.<br />
<strong>Revista</strong> semestral <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias sociales y humanida<strong>de</strong>s,<br />
núm. 9, Aguascali<strong>en</strong>tes, Universidad<br />
Autónoma <strong>de</strong> Aguascali<strong>en</strong>tes, pp. 67-122, doi:<br />
https://doi.org/10.33064/9crscsh329<br />
Focher, Juan (1997), Manual <strong>de</strong>l bautismo <strong>de</strong> adultos y<br />
<strong>de</strong>l matrimonio <strong>de</strong> los bautizados, introducción<br />
<strong>de</strong> Fredo Arias <strong>de</strong> la Canal, traducción <strong>de</strong> José<br />
Pascual Guzmán <strong>de</strong> Alba, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Afirmación Hispanista A.C.<br />
Foucault, Michel (1976), Historia <strong>de</strong> la sexualidad: la<br />
voluntad <strong>de</strong> saber, Madrid, Siglo XXI.<br />
García Icazbalceta, Joaquín (ed.) (1941), “Informe <strong>de</strong><br />
la provincia <strong>de</strong>l Santo Evangelio al visitador Lic.<br />
Juan <strong>de</strong> Ovando”, <strong>en</strong> Códice franciscano. Siglo<br />
XVI, Ciudad <strong>de</strong> México, Salvador Chávez Hayhoe,<br />
pp. 1-102.<br />
Gruzinski, Serge (1988), “Confesión, alianza y sexualidad<br />
<strong>en</strong>tre los indios <strong>de</strong> Nueva España (introducción<br />
al estudio <strong>de</strong> los confesionarios <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas<br />
indíg<strong>en</strong>as)”, <strong>en</strong> Seminario <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong><br />
las M<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s (ed.), El placer <strong>de</strong> pecar y el<br />
afán <strong>de</strong> normar, Ciudad <strong>de</strong> México, Instituto Nacional<br />
<strong>de</strong> Antropología e Historia/Editorial Joaquín<br />
Mortiz, pp. 169-<strong>21</strong>6.<br />
Gruzinski, Serge (1980), “Matrimonio y sexualidad <strong>en</strong><br />
México y Texcoco <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong> la conquista<br />
o la pluralidad <strong>de</strong> los discursos”, <strong>en</strong> Solange<br />
Alberro, Jorge R<strong>en</strong>é González Marmolejo, Serge<br />
Gruzinski, Sergio Ortega Noriega y José Abel<br />
Ramos Soriano, Seis <strong>en</strong>sayos sobre el discurso<br />
colonial relativo a la comunidad doméstica, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología<br />
e Historia (Cua<strong>de</strong>rno <strong>de</strong> Trabajo <strong>de</strong>l Departam<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas, 35),<br />
pp. 19-78, , 26 <strong>de</strong> octubre<br />
<strong>de</strong> 2022.<br />
Hernán<strong>de</strong>z, Asc<strong>en</strong>sión y León-Portilla, Miguel (2002),<br />
“Estudio introductorio”, <strong>en</strong> Andrés <strong>de</strong> Olmos,<br />
Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas,<br />
pp. I-LXX.<br />
Klor <strong>de</strong> Alva, Jorge (1988), “Contar vidas: la autobiografía<br />
confesional y la reconstrucción <strong>de</strong>l ser<br />
nahua”, Arbor: Ci<strong>en</strong>cia, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y cultura,<br />
núms. 515-516, t. CXXXI, Madrid, Consejo Superior<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas.<br />
Madajczac, Julia; Granicka, Katarzyna Anna; Gruda, Szymon;<br />
Jaglarz, Monika y <strong>de</strong> Rojas José Luis (20<strong>21</strong>),<br />
Fragm<strong>en</strong>ts of the Sixte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Nahuatl C<strong>en</strong>sus<br />
from the Jagiellonian Library, Lei<strong>de</strong>n, Brill.<br />
Martiar<strong>en</strong>a, Óscar (1999), Culpabilidad y resist<strong>en</strong>cia.<br />
Ensayo sobre la confesión <strong>en</strong> los indios <strong>de</strong> la<br />
Nueva España, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Iberoamericana.<br />
M<strong>en</strong>tz, Brígida von (2005), “Las 6 novias <strong>de</strong>l tlatoani<br />
<strong>de</strong> Huitzillan (ymecahuan), las 5 mujeres <strong>de</strong><br />
Martín Molotecatl Tecuhtli (yzihuahuan) y la<br />
esposa <strong>de</strong> Mateo Tlacatecatl (teoyotica omonamicti)”,<br />
pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el FUAC 2005:<br />
Taller <strong>de</strong> los amigos <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas yutoaztecas,<br />
29 <strong>de</strong> junio-1 <strong>de</strong> julio, Taxco, Guerrero (México).<br />
31
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (1941), “Copia y relación <strong>de</strong>l catecismo<br />
<strong>de</strong> la doctrina cristiana que se <strong>en</strong>seña a los<br />
indios <strong>de</strong>sta Nueva España”, <strong>en</strong> Joaquín García<br />
Icazbalceta (ed.), Códice franciscano. Siglo XVI,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Salvador Chávez Hayhoe,<br />
pp. 29-54.<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (1571), Vocabulario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua castellana<br />
y mexicana, mexicana y castellana, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Antonio <strong>de</strong> Espinosa.<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (1569), Confessionario mayor <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua mexicana y castellana, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Antonio <strong>de</strong> Espinosa.<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (1565), Confessionario breve <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana y castellana, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Antonio <strong>de</strong> Espinosa.<br />
Motolinía, Toribio <strong>de</strong> B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te (1990), Historia <strong>de</strong> los<br />
indios <strong>de</strong> la Nueva España, edición <strong>de</strong> Edmundo<br />
O’Gorman, Ciudad <strong>de</strong> México, Editorial Porrúa.<br />
Motolinía, Toribio <strong>de</strong> B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te (1971), Memoriales o<br />
libro <strong>de</strong> las cosas <strong>de</strong> la Nueva España y <strong>de</strong> los<br />
naturales <strong>de</strong> ella, edición <strong>de</strong> Edmundo O’Gorman,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas.<br />
Olmos, Andrés <strong>de</strong> (2022), Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana,<br />
estudio preliminar, edición y notas <strong>de</strong> Heréndira<br />
Téllez Nieto, Madrid, Iberoamericana/Vervuert.<br />
Olmos, Andrés <strong>de</strong> (2002), Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana,<br />
edición, estudio introductorio, transliteración<br />
y notas <strong>de</strong> Asc<strong>en</strong>sión Hernán<strong>de</strong>z y Miguel<br />
Léon-Portilla, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas.<br />
Ortega Noriega, Sergio (1988), “El discurso teológico<br />
<strong>de</strong> Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino sobre el matrimonio,<br />
la familia y los comportami<strong>en</strong>tos sexuales”, <strong>en</strong><br />
Seminario <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> las M<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s (ed.),<br />
El placer <strong>de</strong> pecar y el afán <strong>de</strong> normar, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología e<br />
Historia/Editorial Joaquín Mortiz, pp. 17-78.<br />
Pastor, Marialba (20<strong>21</strong>), Los pecados <strong>de</strong> la carne <strong>en</strong> el<br />
Nuevo Mundo. La visión española <strong>de</strong>l indio americano,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Crítica.<br />
Ragon, Pierre (1992), Les indi<strong>en</strong>s <strong>de</strong> la <strong>de</strong>couverte.<br />
Evangélisation, mariage et sexualité, París,<br />
L’Harmattan.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (1986), Coloquios y doctrina<br />
cristiana, edición y traducción <strong>de</strong> Miguel<br />
León-Portilla, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Publicaciones/Fundación <strong>de</strong><br />
Investigaciones Sociales A.C.<br />
Sánchez Aguilera, Mario Alberto (2022), “Hacia una<br />
nueva caracterización <strong>de</strong>l Manual <strong>de</strong>l christiano<br />
<strong>de</strong> fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún: la obra y sus<br />
tratados”, Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl, vol. 63,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, pp. 15-66, , 26 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2022.<br />
Sayanyana, Josep-Ignasi (1987), “La vida cotidiana <strong>de</strong><br />
Nueva España según los primeros instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> pastoral (1544-1564). A propósito <strong>de</strong> la<br />
<strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> Mesoamérica”, Scripta Theologica,<br />
19 (1-2), Pamplona, Universidad <strong>de</strong> Navarra,<br />
pp. 387-408, ,<br />
27 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2022.<br />
Tavárez, David E. (2020), “Aristotelian Politics Among<br />
the Aztecs: A Nahuatl Adaptation of a Treatise by<br />
D<strong>en</strong>ys the Carthusian”, <strong>en</strong> David Midgley, J<strong>en</strong>ny<br />
Man<strong>de</strong>r y Christine Beaule (eds.), Translational<br />
Perspectives on the Conquest and Colonization of<br />
Latin America, Nueva York, Routledge, pp. 141-155.<br />
Tavárez, David E. (2013a), “A Banned Sixte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury<br />
Biblical Text in Nahuatl: The Proverbs of<br />
Solomon”, Ethnohistory, 60 (4), Durham, Duke<br />
University Press, pp. 759-762, doi: https://doi.<br />
org/10.1<strong>21</strong>5/00141801-2313912<br />
Tavárez, David E. (2013b), “Nahua Intellectuals, Franciscan<br />
Scholars, and the Devotio Mo<strong>de</strong>rna in Colonial<br />
Mexico”, The Americas, 70 (2), Oceansi<strong>de</strong>,<br />
The Aca<strong>de</strong>my of American Franciscan History,<br />
Cambridge University Press, pp. 203-235, ,<br />
27 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 2022.<br />
Téllez Nieto, Heréndira (2015), “La tradición gramatical<br />
clásica <strong>en</strong> la Nueva España: estudio y edición<br />
crítica <strong>de</strong>l Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana <strong>de</strong><br />
fray Andrés <strong>de</strong> Olmos”, tesis <strong>de</strong> doctorado <strong>en</strong><br />
Filología Clásica, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong><br />
Madrid, Madrid.<br />
Téllez Nieto, Heréndira y B<strong>años</strong> B<strong>años</strong>, José Miguel<br />
(2018), “Traducciones bíblicas <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indoamericanas.<br />
El Evangeliario <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> la Biblioteca<br />
Capitular <strong>de</strong> Toledo (MSS 35-22)”, Revue<br />
d’Histoire Ecclésiastique, 113 (3-4), Lovaina,<br />
Universidad Católica <strong>de</strong> Lovaina, pp. 656-689,<br />
doi: https://doi.org/10.1484/J.RHE.5.116425<br />
Veracruz, Alonso <strong>de</strong> (2009), Speculum coniugiorum<br />
/ Espejo <strong>de</strong> matrimonios, edición <strong>de</strong> Luciano<br />
Barp Fontana, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Facultad<br />
<strong>de</strong> Filosofía y Letras.<br />
Zietara, Maciej (1997), “La confesión <strong>de</strong> los naturales.<br />
(Estudio <strong>de</strong> una estrategia <strong>de</strong> conversión <strong>en</strong> la<br />
Nueva España)”, tesis <strong>de</strong> maestría <strong>en</strong> Estudios<br />
Latinoamericanos, UNAM, Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
32
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 17-34<br />
Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
Recibido: 1 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2022.<br />
Aceptado: 16 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
Es doctora <strong>en</strong> Estudios Mesoamericanos por<br />
la Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras <strong>de</strong> la Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México (UNAM).<br />
Actualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sempeña como profesora <strong>en</strong><br />
la Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras e investigadora<br />
<strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas <strong>de</strong> la<br />
UNAM. Es miembro <strong>de</strong>l Sistema Nacional <strong>de</strong> Investigadores,<br />
nivel I. Sus líneas <strong>de</strong> investigación<br />
son: Estudio sobre el proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
y el cambio cultural <strong>en</strong> el siglo XVI y Traducción<br />
<strong>de</strong> textos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l periodo novohispano.<br />
Entre sus publicaciones más reci<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>de</strong>stacan, como autora: Antonio Valeriano.<br />
Gobernante y sabio nahua <strong>de</strong>l siglo XVI, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, UNAM-Coordinación <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas-Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Publicaciones y Fom<strong>en</strong>to<br />
Editorial-C<strong>en</strong>tro Regional <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Multidisciplinarias-C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Enseñanza para<br />
Extranjeros (20<strong>21</strong>); “Intérpretes y traductores.<br />
Mediadores culturales <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> conquista y<br />
<strong>de</strong> dominación”, <strong>en</strong> Ana Carolina Ibarra y Pedro<br />
Marañón Hernán<strong>de</strong>z (eds.), 1519. Los europeos<br />
<strong>en</strong> Mesoamérica, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas-Dirección<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Publicaciones y Fom<strong>en</strong>to Editorial<br />
(20<strong>21</strong>); “La conquista <strong>de</strong> los mexicas”, <strong>en</strong> Martín<br />
F. Ríos Saloma (ed.), Conquistas. Actores,<br />
esc<strong>en</strong>arios y reflexiones. Nueva España (1519-<br />
1550), Madrid, Sílex Ediciones (20<strong>21</strong>); “La ‘mala<br />
nueva’. La llegada <strong>de</strong>l cristianismo <strong>en</strong> sermones<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> la primera mitad <strong>de</strong>l siglo<br />
XVI”, Iberoamericana. América Latina, España,<br />
Portugal, 19 (71), Madrid, Iberoamericana Editorial<br />
Vervuert, S.L., pp. 77-98 (2019); como coautora:<br />
“‘Nuestra madre mexicana’. La Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Guadalupe <strong>en</strong> un sermón <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l siglo<br />
XVIII”, <strong>en</strong> Gisela von Wobeser, María Fernanda<br />
Mora Reyes y Ramón Jiménez Gómez (coords.),<br />
Devociones religiosas <strong>en</strong> México y Perú, siglos<br />
XVI-XIX, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas (20<strong>21</strong>).<br />
33
BERENICE ALCÁNTARA ROJAS, DE NEÓFITOS, AMANCEBADOS Y FORNICARIOS.<br />
LOS NAHUAS Y SUS PECADOS EN TRES CONFESIONARIOS TEMPRANOS<br />
34
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>202391<br />
IN CIHUATLAHUELILOC<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS<br />
EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
IN CIHUATLAHUELILOC<br />
THE “EVIL WOMAN” IN NAHUATL CHRISTIAN TEXTS<br />
FROM THE SIXTEENTH-CENTURY<br />
Montserrat Mancisidor Ortega<br />
orcid.org/0000-0002-4527-8677<br />
UNAM-IIH<br />
México<br />
mancisidor.omont@gmail.com<br />
Abstract<br />
From differ<strong>en</strong>t texts in the Nahuatl language writt<strong>en</strong> by m<strong>en</strong>dicant friars in the 16th<br />
c<strong>en</strong>tury, oft<strong>en</strong> with the collaboration of indig<strong>en</strong>ous scholars, the teachings about<br />
feminine behavior that they tried to transmit to the native peoples can be observed.<br />
The article analyzes the strategies adopted by various authors to preach about<br />
wom<strong>en</strong>, particularly around the sins of pri<strong>de</strong> and lust, and how, while reproducing<br />
notions and images brought from Europe, they also took up elem<strong>en</strong>ts of indig<strong>en</strong>ous<br />
cultures, to build a peculiar repres<strong>en</strong>tation of what they consi<strong>de</strong>red an “evil woman”<br />
or “cihuatlahueliloc”.<br />
Keywords: evil woman, Nahuatl, repres<strong>en</strong>tation, pri<strong>de</strong>, lust.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
A partir <strong>de</strong> distintos textos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> elaborados por frailes m<strong>en</strong>dicantes<br />
<strong>en</strong> el siglo XVI, muchas veces con la colaboración <strong>de</strong> letrados indíg<strong>en</strong>as, pue<strong>de</strong>n<br />
observarse las <strong>en</strong>señanzas <strong>en</strong> torno al comportami<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino inculcadas a los<br />
pueblos nativos. El artículo analiza las estrategias adoptadas por varios autores para<br />
predicar sobre las mujeres, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> torno a los pecados <strong>de</strong> la vanidad y la<br />
lujuria, y cómo a la vez que reprodujeron nociones e imág<strong>en</strong>es traídas <strong>de</strong> Europa, se<br />
retomaron también elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las culturas indíg<strong>en</strong>as, para construir una peculiar<br />
repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> lo que ellos consi<strong>de</strong>raron una “mala mujer” o “cihuatlahueliloc”.<br />
Palabras clave: mala mujer, <strong>náhuatl</strong>, repres<strong>en</strong>tación, vanidad, lujuria.<br />
35
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
Introducción<br />
Un par <strong>de</strong> <strong>años</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que T<strong>en</strong>ochtitlan<br />
fuera sometida por los conquistadores españoles<br />
y los grupos indíg<strong>en</strong>as aliados, com<strong>en</strong>zaron<br />
a llegar misioneros dispuestos a implantar el<br />
cristianismo <strong>en</strong> los pueblos <strong>de</strong>l altiplano c<strong>en</strong>tral<br />
mexicano. Los primeros <strong>en</strong> hacerlo fueron religiosos<br />
<strong>de</strong> la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> san Francisco, qui<strong>en</strong>es a<br />
partir <strong>de</strong> 1523 y 1524 se acomodaron <strong>en</strong> Tlaxcala,<br />
Huexotzingo, Texcoco y la antigua capital mexica;<br />
todos estos pueblos hablantes <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong>. Como lo narró fray Gerónimo <strong>de</strong> M<strong>en</strong>dieta<br />
(1525-1604), una tarea primordial fue la <strong>de</strong><br />
conocer la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> los indios y para esto se<br />
pusieron <strong>en</strong> marcha diversas estrategias (M<strong>en</strong>dieta,<br />
1997: 365-366).<br />
Pocos <strong>años</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> la llegada <strong>de</strong> los primeros<br />
evangelizadores, los trabajos <strong>de</strong> los m<strong>en</strong>dicantes<br />
permitieron la elaboración <strong>de</strong> gramáticas,<br />
vocabularios, tratados y manuales. Paralelo<br />
a esta actividad, fueron confeccionados textos<br />
<strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> para ayudar a otros frailes a<br />
difundir el m<strong>en</strong>saje divino y sus preceptos fundam<strong>en</strong>tales.<br />
Entre esos materiales se pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrar<br />
doctrinas, confesionarios, cartillas, diálogos,<br />
meditaciones, sermones e incluso obras <strong>de</strong><br />
teatro; todos ellos preparados para la difusión<br />
<strong>de</strong>l cristianismo <strong>en</strong>tre los pueblos nahuas. Cabe<br />
señalar que todos estos esfuerzos se concretaron<br />
gracias al interés <strong>de</strong> los evangelizadores <strong>de</strong><br />
conseguir su empresa, pero también gracias a la<br />
ayuda <strong>de</strong> indios que, inmersos <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong><br />
conquista, tomaron como alternativa el trabajar<br />
junto a los religiosos europeos. Estos hombres<br />
fueron educados por los religiosos y se especializaron<br />
como informantes, traductores bilingües<br />
o trilingües (<strong>náhuatl</strong>, castellano, latín), redactores,<br />
copistas, revisores y correctores (Sánchez<br />
Aguilera, 2019: 37). La participación activa <strong>de</strong><br />
estos colaboradores fue <strong>de</strong>l todo significativa:<br />
se <strong>de</strong>dicaron a hacer compr<strong>en</strong>sible el m<strong>en</strong>saje<br />
cristiano al adaptarlo y hacerlo compatible con<br />
cre<strong>en</strong>cias y nociones conocidas por el resto <strong>de</strong><br />
los naturales.<br />
Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que los textos <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> escritos durante el siglo<br />
XVI son un producto híbrido, es <strong>de</strong>cir, textos<br />
don<strong>de</strong> convergieron la cultura cristiana-occi<strong>de</strong>ntal<br />
con algunos aspectos <strong>de</strong> la nahua. Tras<br />
examinar esta clase <strong>de</strong> obras, pue<strong>de</strong>n hallarse<br />
numerosos tópicos proclives a ser sometidos a<br />
un profundo análisis. De todos ellos, me propongo<br />
explorar las repres<strong>en</strong>taciones 1 que se fabricaron<br />
<strong>en</strong>tonces sobre la “mala mujer” y que fueron<br />
<strong>en</strong>señados a los naturales <strong>de</strong> la región. En este<br />
artículo buscaré respon<strong>de</strong>r ¿qué era una “mala<br />
mujer” según los frailes?, y ¿<strong>de</strong> qué elem<strong>en</strong>tos,<br />
imág<strong>en</strong>es, nociones o estrategias discursivas se<br />
valieron para comunicar e inculcar dicha visión<br />
sobre la mujer a los nahuas? Parto <strong>de</strong> la hipótesis<br />
<strong>de</strong> que, a fin <strong>de</strong> lograr transmitir sus i<strong>de</strong>as al<br />
respecto, los misioneros se informaron sobre las<br />
antiguas prácticas <strong>de</strong> los naturales, <strong>en</strong> especial<br />
sobre que era para ellos “lo fem<strong>en</strong>ino” y cómo<br />
vivían su sexualidad. Esos nuevos conocimi<strong>en</strong>tos<br />
les permitieron establecer una serie <strong>de</strong> equival<strong>en</strong>cias<br />
que hicieran más inteligible su m<strong>en</strong>saje<br />
para su audi<strong>en</strong>cia, al mismo tiempo que dichas<br />
i<strong>de</strong>as y costumbres indíg<strong>en</strong>as también fueron<br />
reinterpretadas y modificadas por los misioneros<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su propia perspectiva religiosa con el<br />
fin <strong>de</strong> instaurar la fe católica y sus códigos.<br />
Para exponer lo anterior he <strong>de</strong>cidido estructurar<br />
la exposición <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera. Com<strong>en</strong>zaré<br />
con una breve contextualización <strong>de</strong>l imaginario<br />
europeo <strong>en</strong> el que fueron formados los frailes<br />
y las <strong>en</strong>señanzas que transmitieron <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> la Nueva España; continuaré com<strong>en</strong>tando<br />
lo propio para el caso nahua, junto con algunas<br />
puntualizaciones necesarias. Enseguida me conc<strong>en</strong>traré<br />
<strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> las repres<strong>en</strong>taciones<br />
<strong>de</strong> la mujer “vanidosa” y “lujuriosa” que<br />
po<strong>de</strong>mos ubicar <strong>en</strong> textos cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong>. 2 Posteriorm<strong>en</strong>te, me <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dré <strong>en</strong> la problematización<br />
<strong>de</strong>l término “cihuatlahueliloc” empleado<br />
<strong>en</strong> los textos para referir a la “mala mujer”.<br />
Los docum<strong>en</strong>tos que he seleccionado como<br />
fu<strong>en</strong>tes fueron elaborados por o bajo la dirección<br />
<strong>de</strong> los franciscanos Andrés <strong>de</strong> Olmos (c.<br />
1485-1571), Bernardino <strong>de</strong> Sahagún (c. 1499-<br />
1590), Juan <strong>de</strong> Gaona (1507-1560), Alonso <strong>de</strong><br />
Molina (1513-1579) y Juan Bautista (1555-1613);<br />
1 Por “repres<strong>en</strong>tación” <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do que se trata <strong>de</strong> una construcción<br />
<strong>de</strong> las i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s sociales elaborada e impuesta<br />
por aquellos que pose<strong>en</strong> el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>signar y clasificar.<br />
Por medio <strong>de</strong> estas producciones se legitima y refuerza la<br />
difer<strong>en</strong>ciación social, se establec<strong>en</strong> las obligaciones <strong>en</strong>tre los<br />
sujetos. Para el caso <strong>de</strong> mi estudio, la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las<br />
“malas mujeres” se inscribe <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo cristiano,<br />
que se opone al i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> “mujer virtuosa” o “bu<strong>en</strong>a”.<br />
2 La elección <strong>de</strong> estos dos tópicos pudiera parecer arbitraria,<br />
pero cabe señalar que fue <strong>en</strong> torno a ellos que se prestó especial<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los textos analizados para repres<strong>en</strong>tar el<br />
comportami<strong>en</strong>to fem<strong>en</strong>ino.<br />
36
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> algunos docum<strong>en</strong>tos anónimos.<br />
Son numerosos los estudios <strong>en</strong> torno a la<br />
construcción histórica <strong>de</strong> “lo fem<strong>en</strong>ino” <strong>en</strong> las<br />
socieda<strong>de</strong>s occi<strong>de</strong>ntales, así como acerca <strong>de</strong> las<br />
repres<strong>en</strong>taciones sobre “la mujer” que se crearon<br />
durante la Edad Media y la mo<strong>de</strong>rnidad temprana<br />
<strong>en</strong> Europa (Delumeau, 1979; Duby y Perrot, 1991;<br />
Richards, 1994; Bechtel, 2001; Fernán<strong>de</strong>z, 2002;<br />
Ferrer, 2017). Es relevante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta estos<br />
trabajos porque son el punto <strong>de</strong> arranque para<br />
i<strong>de</strong>ntificar las i<strong>de</strong>as, los valores y las categorías<br />
que al respecto t<strong>en</strong>ían los evangelizadores. En el<br />
caso <strong>de</strong> los nahuas, estos tópicos también han<br />
sido objeto <strong>de</strong> diversos trabajos, algunos <strong>de</strong> ellos<br />
<strong>en</strong>focados <strong>en</strong> temas relativos a la sexualidad y su<br />
vínculo con la cosmovisión (López Austin, 1982;<br />
Quezada, 1996) o la vida cotidiana (Escalante<br />
Gonzalbo, 2004; Olivier, 2004; López Hernán<strong>de</strong>z,<br />
2012). Asimismo, cabe resaltar que la exploración<br />
<strong>de</strong> este tema <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> novohispanos<br />
—<strong>en</strong> cuanto productos <strong>de</strong> un diálogo<br />
intercultural— es un campo relativam<strong>en</strong>te emerg<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los estudios históricos (Burkhart, 1986;<br />
Schroe<strong>de</strong>r, Wood y Haskett, 1997; Sousa, 2002,<br />
2017; Alcántara Rojas, 2004, 2005, 2019). Así, el<br />
pres<strong>en</strong>te estudio se inscribe <strong>en</strong> dicha inquietud<br />
y me propongo realizar una pequeña contribución<br />
para profundizar <strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los<br />
discursos que se crearon para inculcar una nueva<br />
visión sobre las mujeres nahuas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong><br />
cristianización.<br />
Mo<strong>de</strong>los europeos sobre la “mala mujer”<br />
En la historia <strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte pue<strong>de</strong>n reconocerse<br />
numerosas obras <strong>en</strong> las que es posible i<strong>de</strong>ntificar<br />
repres<strong>en</strong>taciones negativas sobre “la mujer”.<br />
Algunas <strong>de</strong> ellas se pue<strong>de</strong>n rastrear hasta la Antigüedad,<br />
por ejemplo, con Platón cuando agra<strong>de</strong>cía<br />
a los dioses el haber nacido varón (citado<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong> Beauvoir, 2016: 24). Al pasar <strong>de</strong> los <strong>años</strong>, la<br />
visión negativa sobre “lo fem<strong>en</strong>ino” se mantuvo<br />
constante y, <strong>de</strong> hecho, cobró mayor ímpetu <strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>tos críticos, tales como la llamada Peste<br />
Negra o <strong>en</strong> el periodo <strong>de</strong> la Reforma y la Contrarreforma.<br />
Solía afirmarse que las mujeres eran<br />
ag<strong>en</strong>tes al servicio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>monio, que <strong>en</strong> ellas habitaba<br />
una naturaleza “perversa” y que disfrutaban<br />
provocar a los varones a toda clase <strong>de</strong> vicios<br />
(Delumeau, 1979).<br />
Para el siglo XVI muchas <strong>de</strong> estas nociones,<br />
cuyo orig<strong>en</strong> podía ser muy antiguo, se mantuvieron<br />
vig<strong>en</strong>tes. Como lo veremos, textos novohispanos<br />
<strong>de</strong>l siglo XVI parec<strong>en</strong> replicar lo expresado<br />
<strong>en</strong> obras, incluso, <strong>de</strong> los primeros tiempos <strong>de</strong><br />
la cristiandad; por ejemplo, Tertuliano (ca. 160-<br />
220) <strong>de</strong>cía: “¿No sabes que también tú eres Eva?<br />
La s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Dios conserva aún hoy todo su<br />
vigor sobre este sexo, y es m<strong>en</strong>ester que su falta<br />
también subsista. Tú eres la puerta <strong>de</strong>l Diablo, tú<br />
has cons<strong>en</strong>tido a su árbol, tú has sido la primera<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sertar <strong>de</strong> la ley divina” (Tertuliano, c. 223,<br />
citado <strong>en</strong> Dalarun, 1991: 32). Diversos autores<br />
continuaron la labor <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicar <strong>en</strong> sus obras espacio<br />
para advertir sobre la “maldad” fem<strong>en</strong>ina.<br />
Santo Tomás <strong>de</strong> Aquino (1225-1274), cuyo p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
tuvo notable influ<strong>en</strong>cia, aseguró que<br />
“las mujeres no son contin<strong>en</strong>tes porque no conduc<strong>en</strong><br />
como si tuvieran una razón sólida, sino<br />
que son conducidas, como seres que fácilm<strong>en</strong>te<br />
se <strong>de</strong>jan llevar por las pasiones” (Aquino, 2001:<br />
IV, q. 156, a. 2, 493). El franciscano Álvaro Pelayo<br />
(1280-1352) confeccionó, por su parte y por ór<strong>de</strong>nes<br />
<strong>de</strong>l papa Juan XXII, un ext<strong>en</strong>so catálogo<br />
sobre los “vicios y fechorías”, <strong>en</strong> el que m<strong>en</strong>cionó<br />
que la mujer era “arma <strong>de</strong>l diablo”, “la corrupción<br />
<strong>de</strong> toda ley”, “una fosa profunda”, “un pozo<br />
estrecho”, “la red <strong>de</strong>l cazador”. Cabe señalar que<br />
dicho docum<strong>en</strong>to fue reimpreso <strong>en</strong> 1517 y 1560,<br />
lo cual <strong>de</strong>muestra su continuada vig<strong>en</strong>cia (Pelayo,1330,<br />
citado <strong>en</strong> Delumeau, 1979: 395). Por su<br />
parte, el papa Pío II (1458-1464), para su tratado<br />
Remedios <strong>de</strong> amor, retomó el trabajo <strong>de</strong>l poeta<br />
y religioso Battista Mantovano (1447-1516),<br />
qui<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tó a la mujer bajo cuantiosos adjetivos<br />
tales como: ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong>o, cruel y fiera,<br />
sin fe, sin ley, sin s<strong>en</strong>tido común, sin razón, inconstante,<br />
móvil, vagabunda, sucia, vana, avara,<br />
indigna, sojuzgadora, m<strong>en</strong>tirosa, am<strong>en</strong>azadora,<br />
charlatana, arrebatada, <strong>en</strong>gañadora, borracha,<br />
falaz, chula, <strong>de</strong>voradora, perniciosa, <strong>de</strong>spechada<br />
y muy v<strong>en</strong>gativa, impetuosa, ingrata, muy cruel,<br />
audaz y maligna, rebel<strong>de</strong> (Mantovano, citado <strong>en</strong><br />
Delumeau, 1979: 417).<br />
Esta tradición se ext<strong>en</strong>dió hasta Nueva España<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros <strong>años</strong> <strong>de</strong>l contacto. Los<br />
evangelizadores, qui<strong>en</strong>es habían sido formados<br />
bajo dicho imaginario, interpretaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> esa<br />
óptica las realida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as y sus proyecciones<br />
mol<strong>de</strong>aron la manera <strong>en</strong> la que se aproximaron<br />
a indagar sobre el “Nuevo Mundo”, así como<br />
37
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
las interpretaciones que <strong>de</strong> él hicieron. Algunas<br />
veces los frailes int<strong>en</strong>taron a<strong>de</strong>cuar su m<strong>en</strong>saje<br />
a las realida<strong>de</strong>s locales, retomando ciertas palabras<br />
y elem<strong>en</strong>tos nativos que les parecían útiles<br />
o coinci<strong>de</strong>ntes con su marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia. En<br />
todo caso impusieron a esos elem<strong>en</strong>tos indíg<strong>en</strong>as<br />
su propia visión <strong>de</strong> las cosas.<br />
La i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que la mujer era un ser que pervertía<br />
las almas y causaba gran<strong>de</strong>s d<strong>años</strong> fue parte<br />
<strong>de</strong>l discurso evangelizador que t<strong>en</strong>ía como propósito<br />
imponer <strong>en</strong>tre los naturales los valores <strong>de</strong><br />
la fe católica. De hecho, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los casos,<br />
los frailes siguieron como mo<strong>de</strong>lo difer<strong>en</strong>tes<br />
tratados europeos a la hora <strong>de</strong> componer obras<br />
para la <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> los nahuas. Tómese el<br />
caso puntual <strong>de</strong> fray Andrés <strong>de</strong> Olmos, qui<strong>en</strong>,<br />
para componer sus siete sermones sobre los pecados<br />
capitales, retomó el trabajo <strong>de</strong>l dominico<br />
Vic<strong>en</strong>te Ferrer (1350-1419) (Baudot, 1996: XII); o<br />
bi<strong>en</strong> el exempla que elaboró fray Juan Bautista<br />
(1599), junto con sus colaboradores nahuas,<br />
inspirado <strong>en</strong> la Scala Coeli <strong>de</strong> Jean Gobi (1300-<br />
1350) (Alcántara Rojas, 2005: 387). También fue<br />
frecu<strong>en</strong>te que los frailes, o los colegiales nahuas<br />
que participaron <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> proyectos, partieran<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pasajes bíblicos. Destaca<br />
la influ<strong>en</strong>cia que tuvo <strong>en</strong> una primera época el libro<br />
<strong>de</strong> los Proverbios y sus exhortaciones sobre<br />
la “mujer virtuosa”. 3 De acuerdo con este libro, la<br />
mujer <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>dicarse a Dios y a su marido, ser<br />
dilig<strong>en</strong>te con las labores <strong>de</strong> su hogar y rechazar<br />
la indiscreción o los a<strong>de</strong>rezos consi<strong>de</strong>rados<br />
“vana hermosura” (Proverbios 31, 10-31). Estas<br />
indicaciones fueron dirigidas <strong>de</strong> forma recurr<strong>en</strong>te<br />
a los naturales <strong>en</strong> la Nueva España.<br />
Un par <strong>de</strong> precisiones sobre la mujer<br />
<strong>en</strong> el México prehispánico<br />
En los textos preparados <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> para<br />
la <strong>evangelización</strong> se filtraron elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />
cultura nahua para la cual fueron confeccionados.<br />
Los pueblos <strong>de</strong>l altiplano c<strong>en</strong>tral t<strong>en</strong>ían sus<br />
propias estructuras y códigos, igualm<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ían<br />
una serie <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong>l comportami<strong>en</strong>to que<br />
<strong>de</strong>bían mant<strong>en</strong>er varones y mujeres. Para el caso<br />
<strong>de</strong> los textos que exploro es muy posible que<br />
ciertos refer<strong>en</strong>tes indíg<strong>en</strong>as fueran reinterpretados,<br />
r<strong>en</strong>ovados y que perdieran los antiguos sig-<br />
3 Agra<strong>de</strong>zco a Mario Alberto Sánchez Aguilera esta valiosa<br />
observación.<br />
nificados, o bi<strong>en</strong> que fueran manipulados como<br />
algo negativo <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> las aspiraciones religiosas<br />
<strong>de</strong> los frailes. Tampoco pue<strong>de</strong> olvidarse la<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> paralelismos culturales: ¿acaso los<br />
misioneros tuvieron noticia <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as que <strong>en</strong>tre<br />
los naturales t<strong>en</strong>ían un s<strong>en</strong>tido análogo (o casi<br />
análogo) y las recuperaron porque funcionaban<br />
para articular su m<strong>en</strong>saje?<br />
El problema para i<strong>de</strong>ntificar esos compon<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> nahua con pl<strong>en</strong>a certeza al interior<br />
<strong>de</strong> estas obras es que lo que conocemos sobre<br />
estos temas provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> la Historiografía <strong>de</strong> tradición<br />
indíg<strong>en</strong>a, 4 la cual se caracteriza por haber<br />
privilegiado la voz <strong>de</strong> los cronistas e indios letrados<br />
que ya habían sido educados <strong>en</strong> el cristianismo<br />
y que, seguram<strong>en</strong>te, tuvieron <strong>en</strong> m<strong>en</strong>te<br />
muchos calificativos y prejuicios occi<strong>de</strong>ntales a<br />
la hora <strong>de</strong> brindar sus informaciones y elaborar<br />
sus relatos. Para subsanar estas dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong>be<br />
realizarse una lectura crítica cuidadosa a la luz <strong>de</strong><br />
la comparación <strong>de</strong> muy distintas fu<strong>en</strong>tes y con el<br />
apoyo <strong>de</strong> los estudios especializados. Retomaré<br />
brevem<strong>en</strong>te un par <strong>de</strong> ellos para establecer algunos<br />
puntos pertin<strong>en</strong>tes sobre el papel <strong>de</strong> la mujer<br />
<strong>en</strong>tre los nahuas <strong>en</strong> la época prehispánica.<br />
De acuerdo con Alfredo López Austin, el principio<br />
<strong>de</strong> opuestos complem<strong>en</strong>tarios era capital<br />
<strong>en</strong> la cosmovisión <strong>de</strong> los nahuas. Estos opuestos<br />
(masculino-fem<strong>en</strong>ino, macho-hembra, padre-madre,<br />
calor-frío, arriba-abajo, vida-muerte,<br />
perfume-feti<strong>de</strong>z, etcétera) que se confrontaban<br />
y alternaban hacían posible la exist<strong>en</strong>cia y daban<br />
estructura al universo, a partir <strong>de</strong> ellos era que se<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían tanto su estabilidad como sus dinámicas<br />
(López Austin, 1989: I, 54).<br />
Para los nahuas, el bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
cosmos requería un equilibrio <strong>en</strong>tre ambos ámbitos<br />
o fuerzas. Sobre la concepción que los nahuas<br />
t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>l cuerpo humano, López Austin<br />
(1989) indica que <strong>en</strong> el organismo existían diversas<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s anímicas. Eran tres las principales,<br />
el tonalli, cuyo c<strong>en</strong>tro principal estaba <strong>en</strong> la cabeza;<br />
el teyolia <strong>en</strong> el corazón y el ihiyotl que se<br />
<strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> el hígado. El equilibrio <strong>en</strong>tre estas<br />
4 Por Historiografía <strong>de</strong> tradición indíg<strong>en</strong>a consi<strong>de</strong>ro los registros<br />
escritos <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as que<br />
se produjeron, a partir <strong>de</strong> 15<strong>21</strong>, durante tres siglos <strong>en</strong> el territorio<br />
novohispano. Como todo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o historiográfico,<br />
estos docum<strong>en</strong>tos fueron <strong>de</strong>lineados por la i<strong>de</strong>ología dominante<br />
<strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> conquista; aun cuando, o los autores<br />
eran <strong>de</strong> asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia indíg<strong>en</strong>a y eso dotaba <strong>de</strong> legitimidad a<br />
la información, o bi<strong>en</strong> las narraciones se basaban <strong>en</strong> testimonios<br />
pres<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> los hechos. Véase José Rubén Romero<br />
Galván (2003).<br />
38
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
fuerzas mant<strong>en</strong>ía saludables todos los sistemas<br />
vitales <strong>de</strong>l individuo, mi<strong>en</strong>tras que algui<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermo<br />
era aquel que t<strong>en</strong>ía un <strong>de</strong>sajuste, ya fuera<br />
<strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> ellos.<br />
Ningún dominio era la excepción a dicho or<strong>de</strong>n;<br />
por ejemplo, <strong>en</strong> lo que ti<strong>en</strong>e que ver con las relaciones<br />
sexuales. En el catolicismo se indicaba<br />
que éstas sólo eran lícitas <strong>en</strong>tre los casados y<br />
que <strong>de</strong>bían limitarse con fines <strong>de</strong> procreación,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre los nahuas se creía que eran<br />
un don que los dioses les habían otorgado a los<br />
seres humanos. De acuerdo con la interpretación<br />
que Katarzyna Szoblik hace <strong>de</strong> un mito, la unión<br />
<strong>en</strong>tre Quetzalcóatl y Xochiquétzal habría simbolizado<br />
el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l placer erótico (Szoblik,<br />
2008: 205). O bi<strong>en</strong>, el hecho <strong>de</strong> que <strong>en</strong> las fiestas<br />
<strong>de</strong> las veint<strong>en</strong>as hubiera actos con alto cont<strong>en</strong>ido<br />
sexual da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> que este aspecto era<br />
consi<strong>de</strong>rado como parte constitutiva <strong>de</strong> la vida<br />
(Olivier, 2004: 302). Por otro lado, el exceso <strong>de</strong><br />
relaciones sexuales era consi<strong>de</strong>rado peligroso,<br />
dañino según esta misma lógica, pues su abuso<br />
provocaba un <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to tal que el cuerpo<br />
<strong>en</strong>fermaba, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l hígado don<strong>de</strong> residía<br />
una <strong>en</strong>tidad anímica asociada a las emociones<br />
fuertes (como el <strong>en</strong>ojo) o al <strong>de</strong>seo sexual<br />
(López Austin, 1989: I, 259). Incluso se estimaba<br />
que qui<strong>en</strong> había sido <strong>de</strong>sequilibrado podía llegar<br />
a morir; a los jóv<strong>en</strong>es les era advertido: “Se seca<br />
la g<strong>en</strong>te porque terminan nuestra sangre, vuestro<br />
color, nuestra grasa; porque termina nuestro<br />
sem<strong>en</strong>; termina nuestra resina, nuestra trem<strong>en</strong>tina”<br />
(Sahagún citado <strong>en</strong> López Austin, 1989; I,<br />
331.). Entonces, la sexualidad era algo que <strong>de</strong>bía<br />
ser vivido, disfrutado, pero con la justa medida. 5<br />
Otro espacio <strong>en</strong> el que regía el principio <strong>de</strong><br />
opuestos complem<strong>en</strong>tarios era el social. Gracias<br />
a él era explicado y legitimado el lugar que un individuo<br />
ocupaba <strong>en</strong> la sociedad a lo largo <strong>de</strong> su<br />
vida. Los nahuas, así como los europeos, t<strong>en</strong>ían<br />
i<strong>de</strong>as muy particulares sobre las mujeres y el sitio<br />
al que pert<strong>en</strong>ecían <strong>en</strong> el mundo. Es bi<strong>en</strong> sabido<br />
que el ombligo <strong>de</strong> las recién nacidas se <strong>en</strong>terraba<br />
junto al fogón <strong>de</strong> su casa como símbolo <strong>de</strong><br />
que ahí <strong>de</strong>bían permanecer. Era costumbre que<br />
sobre esto la partera dirigiera unas palabras a las<br />
pequeñas: “Habéis <strong>de</strong> estar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> casa como<br />
5 Para una mayor profundización pue<strong>de</strong>n recordarse trabajos<br />
<strong>de</strong> José Alcina Franch (1991), Alfredo López Austin (1982,<br />
1989), Noemí Quezada (1975, 1996), José Antonio Flores Farfán<br />
y Jan Elfernik (2001), Pablo Escalante Gonzalbo (2004) y<br />
Guilhem Olivier (2004), <strong>en</strong>tre otros.<br />
el corazón <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l cuerpo. No habéis <strong>de</strong> andar<br />
fuera <strong>de</strong> casa. No habéis <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er costumbre<br />
<strong>de</strong> ir a ninguna parte. Habéis <strong>de</strong> ser la c<strong>en</strong>iza con<br />
que se cubre el fuego <strong>en</strong> el hogar” (Sahagún,<br />
2000: II, 619-620). Des<strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s muy tempranas,<br />
las mujeres se <strong>de</strong>dicaban a activida<strong>de</strong>s que,<br />
si bi<strong>en</strong> eran fundam<strong>en</strong>tales (cocinar, tejer, participar<br />
como labradoras <strong>en</strong> labores agrícolas) y<br />
a<strong>de</strong>más t<strong>en</strong>ían una carga religiosa (barrer, servir<br />
<strong>en</strong> los templos), sus espacios <strong>de</strong> acción se<br />
limitaban a espacios interiores (M<strong>en</strong>dieta, 1997: I,<br />
240). Mi<strong>en</strong>tras se esperaba que los varones fueran<br />
guerreros diestros, que se <strong>de</strong>stacaran cada<br />
vez más <strong>en</strong> las batallas, <strong>de</strong> las mujeres se necesitaba<br />
que, <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración, realizaran<br />
las labores que les eran propias. Las mujeres<br />
<strong>de</strong>bían ser obedi<strong>en</strong>tes, discretas, y nada fuera <strong>de</strong><br />
este parámetro era visto con bu<strong>en</strong>os ojos; así <strong>en</strong><br />
el hablar, <strong>en</strong> el andar, <strong>en</strong> las relaciones que establecían<br />
con los <strong>de</strong>más, <strong>en</strong> la manera <strong>en</strong> la que<br />
se arreglaban cotidianam<strong>en</strong>te. Sólo las mujeres<br />
<strong>de</strong> la élite, como Ilancuéitl, gobernante colhua<br />
que estableció numerosas alianzas (Battcock y<br />
Aguilar, 2016; Battcock, 20<strong>21</strong>) llegaban a t<strong>en</strong>er<br />
importancia política.<br />
La mujer vanidosa<br />
En los mundos occi<strong>de</strong>ntal y nahua existían códigos<br />
que <strong>de</strong>lineaban i<strong>de</strong>ales <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to,<br />
así como prototipos contrarios que se calificaban<br />
como negativos. La vanidad era consi<strong>de</strong>rada como<br />
el afán excesivo por ser admirado; <strong>en</strong> los textos<br />
cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> fue <strong>en</strong>señada como<br />
un pecado característico <strong>de</strong> las “malas mujeres” y<br />
con el propósito <strong>de</strong> que los naturales pudieran <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
con mayor claridad dicho m<strong>en</strong>saje se aprovecharon<br />
refer<strong>en</strong>tes que les eran familiares.<br />
Com<strong>en</strong>cemos por observar este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
<strong>en</strong> los confesionarios. Esta clase <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />
fueron empleados <strong>en</strong> la Nueva España para servir<br />
<strong>de</strong> guía a los frailes y a los indíg<strong>en</strong>as para realizar<br />
una bu<strong>en</strong>a confesión. En el Confesionario<br />
mayor <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana y castellana (1565)<br />
<strong>de</strong> fray Alonso <strong>de</strong> Molina, para averiguar si una<br />
mujer había incurrido <strong>en</strong> el pecado <strong>de</strong> vanidad,<br />
se sugería cuestionar al confesante:<br />
Por v<strong>en</strong>tura con soberbia te atauiaste y adornaste<br />
con muchos vestidos, porque fuesses mas honrado<br />
que los <strong>de</strong>mas: o por v<strong>en</strong>tura andas muy <strong>de</strong>recho y<br />
39
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
alçada la cabeça, no t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do a los otros <strong>en</strong> nada,<br />
ni hazi<strong>en</strong>do cosa <strong>de</strong> alguno? […] o por v<strong>en</strong>tura te<br />
has rociado, o lauado, con muchas aguas odoriferas<br />
y rosadas, o con otras cosas semejantes: o<br />
quiça te sahumaste o pusiste olores, dime con que<br />
int<strong>en</strong>cion heziste esto? (Molina, 1578: f. 77v).<br />
La pregunta abarca difer<strong>en</strong>tes niveles, cada<br />
uno <strong>de</strong> ellos se expresa a partir <strong>de</strong> un refer<strong>en</strong>te<br />
que para los nahuas era conocido. A las jov<strong>en</strong>citas<br />
se les aconsejaba que cuando caminaran<br />
por la calle lo hicieran <strong>de</strong> una manera específica<br />
para <strong>de</strong>mostrar su mo<strong>de</strong>stia (Sahagún, 2000; II,<br />
560). A<strong>de</strong>más, las personas <strong>de</strong> esta región t<strong>en</strong>ían<br />
por costumbre bañarse cotidianam<strong>en</strong>te,<br />
cosa que sorpr<strong>en</strong>dió a los europeos. Fray Diego<br />
<strong>de</strong> Landa, qui<strong>en</strong> se estableció <strong>en</strong> el sureste novohispano,<br />
observó que “los indios se bañaban<br />
mucho” y “que eran amigos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>os olores y<br />
que por eso usaban ramilletes <strong>de</strong> flores y yerbas<br />
olorosas” (Landa, 1986: 35). Miriam López ha<br />
mostrado que las mujeres nahuas procuraban el<br />
uso <strong>de</strong> agradables fragancias, pues ésta era una<br />
forma <strong>de</strong> embellecimi<strong>en</strong>to (López Hernán<strong>de</strong>z,<br />
2012: 411). A su vez, <strong>en</strong> el Códice flor<strong>en</strong>tino se repres<strong>en</strong>tó<br />
a una jov<strong>en</strong> ahuiani (“alegre” o “puta”,<br />
para Sahagún) sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una mano un glifo<br />
para la palabra atl (agua) y <strong>en</strong> la otra un ramo<br />
<strong>de</strong> flores (figura 1); con ello se evocaba, <strong>en</strong> mi<br />
opinión, a la voz xochiatl (agua <strong>de</strong> flores), algo<br />
que, se <strong>de</strong>cía, utilizaban este tipo <strong>de</strong> mujeres<br />
para perfumarse y atraer los s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es<br />
se les acercaban. Finalm<strong>en</strong>te, el foco al que<br />
apuntaban cada una <strong>de</strong> las precisiones <strong>de</strong> Molina<br />
era para averiguar la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los actos <strong>de</strong><br />
los nahuas; al parecer, para los frailes cada uno<br />
<strong>de</strong> estos hábitos podían funcionar para perfilar<br />
lo que era una “mala mujer” y cuáles eran las cosas<br />
con las ésta que pecaba.<br />
Figura 1<br />
Ahuiani<br />
Fu<strong>en</strong>te: elaboración propia<br />
con base <strong>en</strong> el Códice flor<strong>en</strong>tino<br />
(Sahagún, 1969, lib.<br />
X: f. 39v).<br />
Un asunto más que ocupó la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />
frailes fue la vestim<strong>en</strong>ta fem<strong>en</strong>ina. En las escrituras<br />
bíblicas, <strong>en</strong> concreto la Epístola I a Timoteo,<br />
se estipulaba que “las mujeres <strong>de</strong>b<strong>en</strong> comportarse<br />
propiam<strong>en</strong>te. Deb<strong>en</strong> vestir mo<strong>de</strong>stam<strong>en</strong>te<br />
y sobriam<strong>en</strong>te, no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> vestir ricos peinados,<br />
ornam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> oro, perlas, ni ricos vestidos” (I<br />
Timoteo 2, 9). Asimismo, Tertuliano indicó con<br />
rigor a las mujeres: “Deberías llevar siempre luto,<br />
ir cubierta <strong>de</strong> harapos y abismarte <strong>en</strong> la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia,<br />
a fin <strong>de</strong> redimir la falta <strong>de</strong> haber sido la<br />
perdición <strong>de</strong>l género humano […]” (Tertuliano,<br />
citado <strong>en</strong> Delumeau, 1979: 386). Estos eran los<br />
refer<strong>en</strong>tes que los misioneros t<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> m<strong>en</strong>te.<br />
En un sermón elaborado por fray Bernardino<br />
<strong>de</strong> Sahagún para el Tercer Domingo <strong>de</strong> Cuaresma<br />
se vuelve a la cuestión <strong>de</strong>l arreglo fem<strong>en</strong>ino:<br />
“[…] no has <strong>de</strong> vestir con lo bu<strong>en</strong>o, ni con<br />
lo que está bordado; aunque sea necesario, sólo<br />
[usa] lo mo<strong>de</strong>sto y lo liso” (BNM, Ms. 1482: f. 70r;<br />
Sahagún y Escalona, próximam<strong>en</strong>te). Entre los<br />
nahuas estaban establecidos códigos <strong>de</strong> vestim<strong>en</strong>ta<br />
que <strong>de</strong>marcaban la estratificación social<br />
y la condición <strong>de</strong> cada individuo. Traspasar estos<br />
lineami<strong>en</strong>tos era un <strong>de</strong>safío a la estructura<br />
jerarquizada (Echeverría García, 2009: 155). Los<br />
privilegios a los que podía acce<strong>de</strong>r la élite se expresaban<br />
<strong>de</strong> distintas maneras y el vestido era<br />
una <strong>de</strong> ellas. En una oración a Tezcatlipoca as<strong>en</strong>tada<br />
<strong>en</strong> su Historia g<strong>en</strong>eral, Sahagún señaló que<br />
la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l pueblo estaba sometida a condiciones<br />
<strong>de</strong> pobreza y se m<strong>en</strong>cionó que las mujeres<br />
que no t<strong>en</strong>ían ropas sufici<strong>en</strong>tes para “tapar sus<br />
carnes” <strong>de</strong>bían conformarse con andrajos “todas<br />
partes rotos y que por todas partes <strong>en</strong>tra el aire<br />
y el frío” (Sahagún, 2000: II, 481).<br />
En contraposición, <strong>en</strong> este mismo docum<strong>en</strong>to<br />
se ilustró cómo vestían las cihuapipiltin (mujeres<br />
<strong>de</strong> las élites) y las varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> huipiles que<br />
podían llegar a lucir (figuras 2 y 3). Si se toma<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esa narración y se compara con la<br />
imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la ahuiani (figura 1), qui<strong>en</strong> era un actor<br />
social que se ubicaba <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los rangos<br />
más pobres <strong>de</strong> la sociedad, pue<strong>de</strong>n plantearse<br />
dos cosas. La primera, que ellas también sirvieron<br />
como un prototipo negativo para los nahuas,<br />
pero no por cómo ejercían su sexualidad, sino<br />
porque, aun bajo su restringida condición vestían<br />
<strong>de</strong>corados huipiles apar<strong>en</strong>tando el aspecto<br />
<strong>de</strong> las mujeres pipiltin.<br />
40
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
Figuras 2 y 3<br />
Huipiles “labrados y tejidos” y señoras pipiltin<br />
Fu<strong>en</strong>te: elaboración propia con base <strong>en</strong> el Códice flor<strong>en</strong>tino (Sahagún, 1969, lib. VIII: f. 30v y 31r).<br />
Élodie Dupey García ha estudiado que algo<br />
parecido ocurría con el uso <strong>de</strong> cosméticos. La investigadora<br />
explica que <strong>en</strong>tre los nahuas un criterio<br />
<strong>de</strong> belleza fem<strong>en</strong>ina era el tono amarill<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la piel. Las pipiltin utilizaban tintas como el<br />
tecozahuitl obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> una arcilla que llegaba<br />
a T<strong>en</strong>ochtitlan por medio <strong>de</strong>l tributo. A pesar <strong>de</strong><br />
que este material era para hermosearse, se esperaba<br />
que fuera evitado por la élite para mostrar<br />
discreción o no confundirse con otras “malas<br />
mujeres” (Dupey García, 2018: 96). Entre ellas<br />
estaban las ahuianimeh que, al pert<strong>en</strong>ecer a un<br />
estrato muy bajo <strong>de</strong> la sociedad, aprovechaban<br />
con el mismo fin otros materiales, aunque m<strong>en</strong>os<br />
exclusivos, como el axin, un ungü<strong>en</strong>to oleoso<br />
que prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> la grasa <strong>de</strong> ciertos gusanos.<br />
Igual pasaba con la tinta roja que se usaba <strong>en</strong><br />
los di<strong>en</strong>tes, las mujeres acomodadas aplicaban<br />
grana cochinilla mi<strong>en</strong>tras que otras mujeres buscaban<br />
hacerse <strong>de</strong> un ingredi<strong>en</strong>te más accesible<br />
(Dupey García, 2018: 97).<br />
Fray Andrés <strong>de</strong> Olmos, <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> sus sermones<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>, s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ció: “La mujer que<br />
se adorna como si fuera el diablo no <strong>de</strong>be ser<br />
mirada, no <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rada: porque está<br />
escrito: propter speciem mulieris multi perierunt.<br />
Lo que quiere <strong>de</strong>cir: a causa <strong>de</strong> la mujer muchos<br />
se han <strong>de</strong>struido [...] Y, ella, la mujer que se pinta<br />
con colorete amarillo, que se adorna para ser<br />
<strong>de</strong>seada, a fin <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tas será <strong>de</strong>spreciada” (Olmos,<br />
1996: 46-47; 50-51). 6 El franciscano utilizó<br />
6 “Cihuallachichiualli anoço mochichiuani yuhqui in diablo<br />
amo ytaloz, amo ixcotlachialoz: ca ycuiliuhtoc: ‘propter speciem<br />
mulieris multi perierunt’. Quitoznequi: ypampa ciuatl<br />
miequinti opoliuhque […] Auh, yehoatl, çiuatl in moxaua yn<br />
tecucauitl ic mochichiua ynic eleuiloz, catepan pinauhtiloz”<br />
la aplicación <strong>de</strong> maquillaje no como un signo <strong>de</strong><br />
estatus social, sino <strong>de</strong> vanidad y “maldad” que<br />
semejaba a todas las mujeres al Maligno.<br />
En la Psalmodia christiana (1583), obra elaborada<br />
por Sahagún y colaboradores nahuas, se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra un canto <strong>de</strong>dicado a elogiar la vida<br />
<strong>de</strong> Santa Clara, qui<strong>en</strong> siguió el ejemplo <strong>de</strong> san<br />
Francisco y r<strong>en</strong>unció a todos sus bi<strong>en</strong>es materiales<br />
para <strong>de</strong>dicarse al servicio <strong>de</strong> Dios. El rechazo<br />
que esta <strong>de</strong>vota tuvo hacia los a<strong>de</strong>rezos mundanos<br />
fue celebrado <strong>en</strong> la composición:<br />
Quimonaoatolli, inic quitelchiuaz tlalticpaccaiuitl<br />
Yoan quitelchiuaz in isquich in nechichializtli,<br />
yoan teuiutica mocaltzaquaz […]<br />
In ciuapipilti,<br />
Iehoatl in quitlaçotla<br />
Tlamachuipilli,<br />
çoluipilli,<br />
coioichcauipilli,<br />
nepapantlaçouipilli<br />
in quiueinequi<br />
in ciuapipilti,<br />
auh in itlaço in Dios,<br />
in sancta Clara, çan tequaquatilmatli in<br />
conmaqui,<br />
Moxaoa,<br />
mistlapaloatzaluia,<br />
misteciçauia,<br />
motlannochezuia in tlatlacoaniciua<br />
auh in itlaço in Dios<br />
in sancta Clara mistlapachotin<strong>en</strong>ca.<br />
(Olmos, 1996: 46-47; 50-51).<br />
41
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
Le or<strong>de</strong>nó [Dios] que <strong>de</strong>spreciara lo propio <strong>de</strong> la<br />
tierra,<br />
y que <strong>de</strong>spreciara todos los a<strong>de</strong>rezos<br />
y que divinam<strong>en</strong>te se recluyera […]<br />
Las mujeres nobles,<br />
Aquello que aman es:<br />
[…] [El] Huipil bordado,<br />
huipil <strong>de</strong> codorniz,<br />
huipil <strong>de</strong> algodón <strong>de</strong> coyote,<br />
diversos huipiles preciosos,<br />
las que los quier<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>m<strong>en</strong>te,<br />
[son] las mujeres nobles;<br />
mi<strong>en</strong>tras que la amada <strong>de</strong> Dios,<br />
santa Clara, sólo [con] la manta que<br />
muer<strong>de</strong> se vistió […]<br />
Se pintan,<br />
se tiñ<strong>en</strong> el rostro <strong>de</strong> colores,<br />
se cubr<strong>en</strong> <strong>de</strong> amarillo el rostro,<br />
se cubr<strong>en</strong> <strong>de</strong> grana los di<strong>en</strong>tes, las mujeres<br />
transgresoras;<br />
mi<strong>en</strong>tras que la amada <strong>de</strong> Dios,<br />
santa Clara, vivió cubriéndose el rostro. (Alcántara<br />
Rojas, 2004: 59. Las cursivas son mías.)<br />
Aunque <strong>en</strong> el fragm<strong>en</strong>to citado sólo se hizo<br />
refer<strong>en</strong>cia a las mujeres nobles, <strong>en</strong> otra sección<br />
se precisa que estos comportami<strong>en</strong>tos y el <strong>de</strong>seo<br />
por querer a<strong>de</strong>rezarse aplicaba para todas<br />
las mujeres sin distinción: “con ello se adornan<br />
las mujeres <strong>de</strong>l mundo” (“inic muchihiua, in cemanaoac<br />
ciua”) (Alcántara Rojas, 2004: 59). En<br />
el texto se con<strong>de</strong>nsan varios <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />
que he pres<strong>en</strong>tado, lo cual sirve para <strong>de</strong>mostrar<br />
las <strong>de</strong>talladas investigaciones que llevaron<br />
a cabo los frailes para crear sus composiciones<br />
y que los elem<strong>en</strong>tos que llegaban a retomar <strong>de</strong><br />
la cultura nahua no eran al azar sino elecciones<br />
seleccionadas cuidadosam<strong>en</strong>te.<br />
Otra conducta que los naturales vigilaban <strong>en</strong><br />
las mujeres era el modo <strong>de</strong> caminar y <strong>de</strong> relacionarse<br />
con los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong> la comunidad;<br />
un andar llamativo podía consi<strong>de</strong>rarse como negativo.<br />
Los Primeros memoriales constituy<strong>en</strong><br />
uno <strong>de</strong> los textos más tempranos fruto <strong>de</strong> las<br />
investigaciones <strong>de</strong> Sahagún sobre la cultura nahua,<br />
allí quedó as<strong>en</strong>tado que las mujeres que no<br />
obe<strong>de</strong>cían las exhortaciones <strong>de</strong> sus padres, se<br />
paseaban <strong>de</strong> un lado a otro: “Sigue el camino<br />
ancho, la s<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l conejo, <strong>de</strong>l v<strong>en</strong>ado” (Sahagún,<br />
citado <strong>en</strong> López Austin, 1989: II, 276). “El<br />
conejo, el v<strong>en</strong>ado” era un difrasismo 7 empleado<br />
por los nahuas para referirse a un tipo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
negativo, este par <strong>de</strong> animales era<br />
asociado a vagar lejos <strong>de</strong> la casa como criaturas<br />
salvajes, por lo que simbolizaban el hallarse<br />
fuera <strong>de</strong> las normas sociales (Burkhart, 1986).<br />
Tiempo <strong>de</strong>spués el fraile, con mayores conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
recurrió a esta i<strong>de</strong>a <strong>en</strong> un sermón <strong>de</strong><br />
Cuaresma para expresar: “Lo que es necesario<br />
es que te cubras bi<strong>en</strong>, que no muestres tu cuerpo,<br />
así como los animales que no se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vergü<strong>en</strong>za.<br />
Y es necesario que sigas el camino, que<br />
no veas a la g<strong>en</strong>te, que no vayas alzando la cabeza,<br />
que no mires a un lado y al otro, que no vayas<br />
agachando la cabeza, que vayas con tu mirada<br />
<strong>de</strong>recha, cuando vayas [por la calle]” (BNM, Ms.<br />
1482: f. 70r; Sahagún y Escalona, próximam<strong>en</strong>te.<br />
Las cursivas son mías). 8<br />
Europeos y nahuas t<strong>en</strong>ían sus propias<br />
normas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to acerca <strong>de</strong> “lo fem<strong>en</strong>ino”<br />
o <strong>de</strong> lo que se esperaba que hiciera una<br />
mujer que vivía conforme a las normas estipuladas.<br />
Cuando estas dos culturas <strong>en</strong>traron <strong>en</strong> contacto,<br />
varios elem<strong>en</strong>tos culturales <strong>de</strong> los nahuas<br />
fueron retomados por los frailes. Esos elem<strong>en</strong>tos<br />
fueron sometidos a un proceso <strong>de</strong> reinterpretación,<br />
resignificación y reajuste para que<br />
pudieran hacer funcionar los textos religiosos y<br />
po<strong>de</strong>r instaurar el cristianismo <strong>en</strong> estas tierras.<br />
La mujer lujuriosa<br />
Des<strong>de</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cristianismo <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte,<br />
el cuerpo fue <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como un espacio<br />
privilegiado <strong>en</strong> el que t<strong>en</strong>ía lugar el combate<br />
<strong>en</strong>tre el “bi<strong>en</strong>” y el “mal”, <strong>en</strong>tre Dios y el <strong>de</strong>monio.<br />
Según ha mostrado Robert Muchembled, la<br />
naturaleza fem<strong>en</strong>ina era interpretada como un<br />
recipi<strong>en</strong>te abierto <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l cual hervían<br />
pasiones irreprimibles (Muchembled, 2000: 116).<br />
Se p<strong>en</strong>saba que el Maligno sabía aprovecharse<br />
<strong>de</strong> las mujeres porque t<strong>en</strong>ían un espíritu débil y<br />
lujurioso, por ello se las ing<strong>en</strong>iaba para utilizarlas<br />
como ag<strong>en</strong>tes suyos para <strong>en</strong>gañar a los varo-<br />
7 Sigo la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> “difrasismo” como la estructura lingüística<br />
que se compone <strong>de</strong> la yuxtaposición <strong>de</strong> dos o más<br />
lexemas, para configurar un tercer significado. Entre las funciones<br />
<strong>de</strong> este recurso estaba el <strong>de</strong>nominar algo indirectam<strong>en</strong>te<br />
al focalizar ciertos rasgos <strong>de</strong> una cosa y oscurecer su<br />
s<strong>en</strong>tido literal (Montes <strong>de</strong> Oca, 2013: 13-19).<br />
8 “Yeuatl monequi vel timotlapachoz amo ticnextiz in monacayo<br />
in iuhqui y man<strong>en</strong>emi amo pinava yvan monequi yn otli<br />
tictocaz amo titeittaz amo taqueztiaz amo auic titlachiaz amo<br />
titolotiaz çan melauactiaz in motlachializ inic tiaz”.<br />
42
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
nes, justo como había sucedido, <strong>de</strong> acuerdo con<br />
la interpretación que se hacía <strong>de</strong>l Génesis, <strong>en</strong>tre<br />
Adán y Eva (Duby, 2013: 34). Cuando los evangelizadores<br />
conocieron las difer<strong>en</strong>tes costumbres<br />
<strong>de</strong> los nahuas sobre la sexualidad, se produjo<br />
<strong>en</strong> ellos una mezcla <strong>de</strong> asombro y espanto.<br />
Fray Toribio <strong>de</strong> B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te, conocido como Motolinía,<br />
recordó que no había ruego alguno para<br />
que funcionara a fin <strong>de</strong> que los señores <strong>de</strong>jaran<br />
a sus más <strong>de</strong> 200 mujeres; la cifra fue, muy posiblem<strong>en</strong>te,<br />
exagerada por el misionero para ilustrar<br />
su frustración (B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te, 2014: 134). Fray<br />
Gerónimo <strong>de</strong> M<strong>en</strong>dieta narró que <strong>en</strong> la mayoría<br />
<strong>de</strong> las fiestas <strong>de</strong> las veint<strong>en</strong>as el baile t<strong>en</strong>día a<br />
convertirse <strong>en</strong> un espectáculo sexual (M<strong>en</strong>dieta,<br />
1997: <strong>21</strong>2). Debe matizarse que los nahuas, <strong>de</strong><br />
acuerdo con las fu<strong>en</strong>tes, eran cuidadosos <strong>de</strong> no<br />
rebasar el “justo medio” <strong>en</strong> lo tocante a la sexualidad.<br />
A<strong>de</strong>más, se ti<strong>en</strong>e noticia <strong>de</strong> que había mom<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> abstin<strong>en</strong>cia rigurosa. Son numerosas<br />
las veces que m<strong>en</strong>ciona esto como uno <strong>de</strong> los<br />
preparativos para los rituales sagrados <strong>en</strong> ofr<strong>en</strong>da<br />
a las <strong>de</strong>ida<strong>de</strong>s (Durán, 1995; Sahagún, 2000).<br />
No obstante, sí que eran concepciones y experi<strong>en</strong>cias<br />
muy distintas a lo que promovía el cristianismo,<br />
las cuales era primordial erradicarlas.<br />
Sugiero que, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, las repres<strong>en</strong>taciones<br />
que se hicieron <strong>de</strong> la “mujer lujuriosa”<br />
durante la <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong>l altiplano c<strong>en</strong>tral<br />
fue un medio <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción a las prácticas sexuales<br />
<strong>de</strong> los indios. Y m<strong>en</strong>ciono “<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida”<br />
porque es cierto que los nahuas t<strong>en</strong>ían un<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to propio que con<strong>de</strong>naba el <strong>de</strong>sequilibrio<br />
<strong>en</strong> esta esfera. Lo que me interesa es<br />
i<strong>de</strong>ntificar aquellos recursos que sirvieron a los<br />
frailes para pres<strong>en</strong>tarles a los indios todo este<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los valores y juicios propios<br />
<strong>de</strong>l cristianismo.<br />
La sigui<strong>en</strong>te cita es <strong>de</strong> un sermón anónimo<br />
<strong>de</strong>dicado a María Magdal<strong>en</strong>a. En él se instó a todas<br />
las mujeres a arrep<strong>en</strong>tirse <strong>de</strong> sus pecados<br />
para que Dios pudiera perdonarlas. Para s<strong>en</strong>sibilizarlas,<br />
se <strong>en</strong>unció:<br />
[…] yhuan yn cihuatlahueliloc. ca ynemecatiliztica<br />
tlaelpactinemi. huey amo qualli amo yectli, cemacicatlahuelilocayotl,<br />
yn quichoctizquia, quitlaocultizquia<br />
yhuan quichoquizpatzcazquia, quixayopatzazquia<br />
tlatlacohuani ypampa ytlatlacol. auh<br />
çan tlaelpactinemi ahahuixtinemi yhuan mopacçotlauhtinemi<br />
Ca mochintin quitohua quit<strong>en</strong>ehua.<br />
ca yn tehuatl tic<strong>en</strong>tlaiximachtli ticihuatlahueliloc<br />
yhuan timomecatiani, moca motechpa mononotza,<br />
yhuan mitzteputzitohua mitzteputzahua quitohua<br />
ca titlahuanqui tixocomicqui. yhuan ca cemotlica<br />
c<strong>en</strong>caltzalan, yhuan c<strong>en</strong>memetla hahuiccampa tihuehuetztinemi,<br />
auh yn tehuatl amo tipinahua, atle<br />
mopinahuiz. ca çan nemecatiliztica titlaelpactinemi.<br />
Camo quallo amo yectli mopapaquiliz, yhuan moneyollaliliz.<br />
ca cemacicatlahuelilocayotl.<br />
La mala mujer [in cihuatlahueliloc] anda alegrándose<br />
suciam<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong>l amancebami<strong>en</strong>to,<br />
[esto] es una gran maldad, [es una gran] inrectitud,<br />
es una inm<strong>en</strong>sa perversidad. La pecadora <strong>de</strong>bería<br />
llorar por su pecado, <strong>de</strong>bería <strong>en</strong>tristecerse, <strong>de</strong>bería<br />
cubrirse <strong>de</strong> llanto, <strong>de</strong>bería cubrirse <strong>de</strong> lágrimas.<br />
Pero sólo anda alegrándose suciam<strong>en</strong>te, anda<br />
dándose al placer, anda afr<strong>en</strong>tándose. Muchos dic<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong>claran: “Tú, tú adúltera, tú mala mujer y tú<br />
amancebada; <strong>de</strong> ti, acerca <strong>de</strong> ti, se conversa y se<br />
te repr<strong>en</strong><strong>de</strong>, murmuran sobre ti, dic<strong>en</strong> que eres borracha,<br />
briaga, y por un camino, <strong>en</strong>tre las casas y<br />
<strong>en</strong> los magueyales, te andas cay<strong>en</strong>do hacia un lado<br />
y otro, y tú no te avergü<strong>en</strong>zas, por nada si<strong>en</strong>tes<br />
vergü<strong>en</strong>za, sino que andas alegrándote suciam<strong>en</strong>te<br />
por medio <strong>de</strong>l amancebami<strong>en</strong>to. No son bu<strong>en</strong>as<br />
tu dicha y tu consolación, no son rectas, son una<br />
inm<strong>en</strong>sa perversidad (UP<strong>en</strong>n, Ms. 700, f. 187r; traducción<br />
propia).<br />
En esta ocasión, se recupera <strong>de</strong> nuevo la noción<br />
<strong>de</strong> “andar por el camino” como recurso para<br />
<strong>de</strong>notar el comportami<strong>en</strong>to fuera <strong>de</strong> la norma.<br />
También se <strong>de</strong>staca que el sufrimi<strong>en</strong>to, el arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to<br />
y el llanto son lo que <strong>de</strong>bería hacer<br />
una “bu<strong>en</strong>a” cristiana, <strong>en</strong> contraposición a aquella<br />
que goza con su cuerpo y no si<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>a alguna.<br />
Asimismo, <strong>en</strong> este sermón se vincula a las<br />
“malas mujeres” con la embriaguez, que <strong>en</strong>tre<br />
los nahuas era una conducta reprobada y se castigaba<br />
con severidad. En tiempos prehispánicos,<br />
el pulque era la bebida por excel<strong>en</strong>cia para inducir<br />
la embriaguez <strong>en</strong> ancianos o guerreros <strong>de</strong>stacados,<br />
pero salvo estas contadas excepciones<br />
se recom<strong>en</strong>daba un consumo cauteloso, pues<br />
podía g<strong>en</strong>erar una intoxicación que <strong>de</strong>spertaba<br />
<strong>en</strong> la persona que lo bebía conductas viol<strong>en</strong>tas o<br />
a una excitación sexual <strong>de</strong>smedida. Cuando llegaron<br />
a estos pueblos productos como el vino,<br />
se advirtió <strong>de</strong> efectos similares. Sahagún supo<br />
<strong>de</strong> otras sustancias utilizadas por los indios para<br />
43
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
alterar la conci<strong>en</strong>cia y estimular la libido (López<br />
Austin, 1989: I, 280 y 295). Entre ellas la flor poyomatli,<br />
como preparación aromática que se untaba<br />
<strong>en</strong> el cuerpo; se <strong>de</strong>cía que qui<strong>en</strong> la olía estaba<br />
a voluntad <strong>de</strong>l otro (Garibay Kintana, 1967: f.<br />
125r, 38). El franciscano <strong>en</strong> un sermón <strong>de</strong>dicado<br />
a los varones jóv<strong>en</strong>es les advirtió:<br />
Especialm<strong>en</strong>te habéis <strong>de</strong> andar sobre aviso, <strong>de</strong> vivir<br />
con temor, respecto a las mujeres, especialm<strong>en</strong>te,<br />
aún más especialm<strong>en</strong>te, las mujeres malas. No habéis<br />
<strong>de</strong> comer lo que se sirve <strong>en</strong> la mesa, lo que se<br />
dice que es malo, funesto, lo mezclado, lo que conti<strong>en</strong>e<br />
brebajes. De algunos se dice que son por v<strong>en</strong>ganza:<br />
dizque dan placer. Algunos a los cuales las<br />
mujeres malas, las putas, dan a comer, dan a tragar<br />
o dan a beber a los hombres, les han <strong>de</strong> soltar los<br />
fluidos [<strong>de</strong>l cuerpo] para que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> los <strong>de</strong>leites<br />
carnales. Esto es lo que pone <strong>en</strong> peligro. Y es muy<br />
mortífero, porque se les han exprimido los fluidos;<br />
se acaba la sangre, el color, la fuerza […] Nadie ha<br />
<strong>de</strong> servirse <strong>de</strong> masacote, aunque sea [con] su mujer,<br />
porque por eso muere (Sahagún, 1993: 113).<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los “brebajes” no especificados<br />
por Sahagún, fue m<strong>en</strong>cionado el “masacote”.<br />
La mazacoatl era una serpi<strong>en</strong>te cuya carne era<br />
preparada <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>to o bebida que se utilizaba<br />
para aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> los varones su pot<strong>en</strong>cia sexual<br />
y “t<strong>en</strong>er cu<strong>en</strong>ta con muchas mujeres” (Sahagún,<br />
2000: III, 1044). Tal parece que con un uso precavido<br />
esta sustancia provocaba estímulos agradables<br />
<strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es la ingerían; el fraile m<strong>en</strong>cionó<br />
“dizque dan placer”. Esto era parte <strong>de</strong> las <strong>de</strong>scalificaciones<br />
a las que fueron sometidos usos y<br />
costumbres <strong>de</strong> los nahuas para erradicar <strong>de</strong> ellos<br />
todo signo <strong>de</strong> su g<strong>en</strong>tilidad.<br />
En este grupo <strong>de</strong> textos, una constante más<br />
fue repres<strong>en</strong>tar el castigo <strong>de</strong> la “mala mujer” por<br />
medio <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es que causaran temor <strong>en</strong>tre<br />
los indios. Imág<strong>en</strong>es como la manifestación <strong>de</strong><br />
llagas y <strong>de</strong> la lepra se usaron para este efecto.<br />
No hay pruebas que confirm<strong>en</strong> que la aparición<br />
<strong>de</strong> afecciones <strong>en</strong> la piel fuese tomada por los<br />
nahuas como un signo <strong>de</strong> una conducta sexual<br />
<strong>de</strong>smedida, tal parece que esto correspon<strong>de</strong> a<br />
una concepción europea (Delumeau, 1979: 169).<br />
En un sermón sahaguntino para la “Tercera Domínica<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Epifanía”, las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> la piel fueron un instrum<strong>en</strong>to para repres<strong>en</strong>tar<br />
el daño que causaban las prostitutas. En<br />
el manuscrito se indicó a los padres y madres<br />
nahuas lo que <strong>de</strong>bían <strong>de</strong>cirles a sus hijos para<br />
exhortarlos a cont<strong>en</strong>erse sexualm<strong>en</strong>te: “¡Querido<br />
hijo mío!, cuídate <strong>de</strong> que no se te pegu<strong>en</strong> las<br />
bubas, la peste, guárdate mucho <strong>de</strong> las que se<br />
alegran, <strong>de</strong> las malvadas mujeres, <strong>de</strong> las v<strong>en</strong><strong>de</strong>doras<br />
<strong>de</strong> nalgas, pues contagian fuertem<strong>en</strong>te a<br />
qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> relaciones con ellas, luego se les<br />
pegan las bubas, etcétera”. A las supuestas “malas”<br />
mujeres también les fueron <strong>de</strong>dicadas estas<br />
palabras: “[…] sólo pones cuidado <strong>en</strong> el placer<br />
carnal <strong>de</strong> tu cuerpo, <strong>en</strong> tu ánima hay gran peste,<br />
ella se pudre, hie<strong>de</strong>, causa repulsión <strong>en</strong> otros,<br />
precisam<strong>en</strong>te of<strong>en</strong><strong>de</strong>, está <strong>en</strong> ti el contagiar, el<br />
<strong>en</strong>fermar a otros, con tu maldad perturbas a<br />
otros y te difamas tú que eres leprosa” (BNM,<br />
Ms. 1482: f. 27r y 27v-28r; Sahagún y Escalona,<br />
próximam<strong>en</strong>te).<br />
Otro tópico que se abordó con relativa frecu<strong>en</strong>cia<br />
fue el <strong>de</strong> la suciedad. Fray Juan <strong>de</strong> la<br />
Anunciación (1514-1594), <strong>en</strong> su Doctrina cristiana<br />
muy cumplida, introdujo la lujuria con la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />
sigui<strong>en</strong>te: “Esta es la <strong>de</strong>claracion <strong>de</strong>l sexto<br />
mandami<strong>en</strong>to diuino, con que prohibe nuestro<br />
Señor Dios toda differ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pecados suzios<br />
y torpes, <strong>en</strong> que el Luxurioso y torpe anda rebolcandose,<br />
con lo qual es comparado al puerco<br />
que siempre se rebuelca <strong>en</strong> la suziedad con<br />
gran cont<strong>en</strong>to” (Anunciación, 1575: f. 90). Por su<br />
parte, Olmos señaló: “[…] Per<strong>de</strong>rá la gracia aquel<br />
que se corrompe, que <strong>de</strong>sea con ardor la mujer<br />
<strong>de</strong> alguno, la esposa, o quizá una que vive sola<br />
como una araña, soltera, que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra sabrosa<br />
la orina, la basura” (Olmos, 1996: 119). O bi<strong>en</strong>:<br />
[…] un hombre cuida <strong>de</strong> su hermoso vestido blanco<br />
para que este no se ponga negro, no se ponga sucio,<br />
muy útil y muy aprovechado será cuidar también<br />
<strong>de</strong> su alma, <strong>de</strong> su cuerpo, para no caer <strong>en</strong> la<br />
fosa, <strong>en</strong> la cloaca, <strong>en</strong> los malos lugares, <strong>en</strong> lo malo,<br />
porque no se <strong>en</strong>negrezca, se <strong>en</strong>sucie con lujuria,<br />
con la concupisc<strong>en</strong>cia (Olmos, 1996: 107).<br />
Los evangelizadores utilizaron el vocablo tlazolli<br />
para referir al polvo o la suciedad <strong>en</strong> la que<br />
se incurría cuando algui<strong>en</strong> era “lujurioso”. Las<br />
“malas mujeres”, se aseguraba, se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvían<br />
<strong>en</strong> ese tipo <strong>de</strong> espacios. No obstante, para los<br />
antiguos nahuas esta palabra guardaba s<strong>en</strong>tidos<br />
mucho más complejos. Sustancias como el<br />
excrem<strong>en</strong>to, la orina, el sudor, el lodo e incluso<br />
44
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
las telarañas y el cabello <strong>de</strong>speinado eran consi<strong>de</strong>radas<br />
por los nahuas como tlazolli (basura,<br />
<strong>de</strong>secho). Estos eran elem<strong>en</strong>tos con los que se<br />
t<strong>en</strong>ía una relación cotidiana, pero, sobre todo,<br />
eran <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos como es<strong>en</strong>ciales para el funcionami<strong>en</strong>to<br />
correcto <strong>de</strong>l mundo, por dar un ejemplo:<br />
sin el abono la tierra no fructificaba. La “suciedad”<br />
coadyuvaba al equilibrio <strong>de</strong>l mundo al<br />
m<strong>en</strong>guar el exceso <strong>de</strong> pureza, <strong>de</strong> limpieza (Burkhart,<br />
1986: 87-91). No obstante, ¿<strong>en</strong> qué medida<br />
los frailes conocieron estos matices? Lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te,<br />
por el mom<strong>en</strong>to no contamos con información<br />
sufici<strong>en</strong>te que confirme si el concepto<br />
fue malinterpretado bajo pl<strong>en</strong>a conci<strong>en</strong>cia o si<br />
acaso lo poco que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron les fue sufici<strong>en</strong>te<br />
para adaptarlo. Lo que <strong>de</strong>be <strong>de</strong>stacarse es que<br />
el tlazolli, como tantos conceptos más, fue objeto<br />
<strong>de</strong> reinterpretación y que, como parte <strong>de</strong> ese<br />
proceso, los <strong>de</strong>más significados a su alre<strong>de</strong>dor<br />
quedaron ocultos, o bi<strong>en</strong> fueron olvidados con<br />
el paso <strong>de</strong>l tiempo.<br />
Caso similar podría ser la <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong>l<br />
“corazón volteado” utilizado para señalar a las<br />
“malas mujeres” como seres iracundos, perversos.<br />
En un fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sermón ya citado sobre<br />
María Magdal<strong>en</strong>a se expresó: “[…] Y a ella,<br />
a la mala mujer [in cihuatlahueliloc], a la que no<br />
es <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> corazón, no es <strong>de</strong> recto [corazón]<br />
[…] déjala, amonéstala por causa <strong>de</strong> su lujuria y<br />
borrachera, su embriaguez: luego muy aprisa se<br />
<strong>en</strong>ojará contigo, te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tará, te molestará y te<br />
hablará mal, te provocará” (Up<strong>en</strong>n, Ms. 700: f.<br />
179r). 9 Igual <strong>en</strong> un texto preparado para hacer<br />
reflexionar a los naturales sobre los martirios<br />
que pa<strong>de</strong>cían los pecadores, se contó, como ya<br />
se señaló, el fatídico <strong>de</strong>s<strong>en</strong>lace <strong>de</strong> Jezabel, reina<br />
<strong>de</strong> Israel; <strong>en</strong>tre las transgresiones que se aseguraba<br />
ella había cometido, se apuntó:<br />
[…] Ésta es su saliva, su baba [el vino], la que nuestro<br />
<strong>en</strong>emigo, nuestro aborrecedor le da <strong>de</strong> beber, le<br />
hace tragar a la g<strong>en</strong>te; con ello trastorna a la g<strong>en</strong>te<br />
así como lo hacía Babilonia, mujer perversa (y) <strong>en</strong>gañadora,<br />
que daba a probar a la g<strong>en</strong>te, le daba a<br />
beber agua preparada <strong>en</strong> una olla <strong>de</strong> oro […] con<br />
lo <strong>de</strong> afuera parecía que daba bu<strong>en</strong> ejemplo a la<br />
g<strong>en</strong>te, pero con lo <strong>de</strong> a<strong>de</strong>ntro volteaba el corazón<br />
9 “[…] yyehuatl cihuatlahueliloc, amo qualli, amo yectli yyollo<br />
[…] tla xicahua, xicnonotza yn ipampa ynemecatiliz yhuan<br />
ytlahuanaliz yxocomiquiliz: ca niman yciuhca motech qualaniz<br />
tlahuelcuiz. ca mitzixnamiquiz mitztlahuelnamiquiz. yhuan<br />
mitztlahuelnotzaz. mitztlahuelnamiquiliz ca mitzilhuiz”.<br />
<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te, daba vueltas al corazón <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> la alegría mundana (Alcántara Rojas y Navarrete<br />
Linares, 2019: 502).<br />
Sobre esta <strong>en</strong>fermedad también t<strong>en</strong>emos lo<br />
que sobre la ahuiani fue <strong>de</strong>scrito <strong>en</strong> los Primeros<br />
memoriales, aunque no <strong>de</strong>bemos per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista<br />
que esta fu<strong>en</strong>te conti<strong>en</strong>e información mediatizada<br />
por el cristianismo y el proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>.<br />
De ella se as<strong>en</strong>tó: “[…] anda agitada,<br />
confusa, con el corazón palpitante, permanece<br />
huy<strong>en</strong>do, con el corazón bati<strong>en</strong>te” (Sahagún, citado<br />
<strong>en</strong> López Austin, 1989: II, 275). Jaime Echeverría<br />
explica que el “volteo <strong>de</strong> corazón” equivalía<br />
a un estado análogo a la locura, consi<strong>de</strong>rada<br />
una <strong>en</strong>fermedad; era una expresión <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sequilibrio<br />
<strong>de</strong> las fuerzas que residían <strong>en</strong> el cuerpo<br />
(Echeverría García, 2004: 37). Otros síntomas<br />
<strong>de</strong> dicho “volteo” eran el mareo, crisis epilépticas<br />
y el miedo. Es importante aclarar que, <strong>de</strong><br />
acuerdo con Alfredo López Austin, los naturales<br />
no asociaban este órgano a los s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos,<br />
sino que era el c<strong>en</strong>tro anímico <strong>de</strong> la volición y el<br />
raciocinio. Casi siempre se interpretaba que un<br />
corazón dañado, como <strong>en</strong> los textos expuestos,<br />
<strong>de</strong>rivaba <strong>de</strong> una conducta impropia vinculada a<br />
la sexualidad <strong>de</strong>smedida (López Austin, 1989: I,<br />
254-257). Los frailes usaron esta concepción a<br />
su favor y la adaptaron para exhibir la “perversidad”<br />
fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> términos que fueran familiares<br />
a los nahuas.<br />
Asimismo, el mictlan, el antiguo inframundo<br />
nahua, sufrió su propia resemantización. Ber<strong>en</strong>ice<br />
Alcántara ha <strong>de</strong>mostrado que los evangelizadores<br />
vieron <strong>en</strong> el mictlan un sitio semejante<br />
al infierno cristiano, pues era un lugar subterráneo<br />
y oscuro (relacionado <strong>en</strong>tre los nahuas con<br />
lo fem<strong>en</strong>ino) don<strong>de</strong> habitaban criaturas terrestres<br />
que podían servir para repres<strong>en</strong>tarlo como<br />
un esc<strong>en</strong>ario aterrador (Alcántara Rojas, 1999 y<br />
2005). Por ello, religiosos como Olmos exhortaban<br />
a reflexionar a los pecadores sobre la “región<br />
<strong>de</strong> los muertos”, como <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te ejemplo,<br />
que funcionaba para <strong>de</strong>mostrar lo que <strong>de</strong>bía<br />
hacerse si una mujer “lujuriosa” quería provocar<br />
a alguno:<br />
[…] una mujer perversa quiso t<strong>en</strong>er acceso […] don<strong>de</strong><br />
el padre hacía p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia, pero luego se quemó<br />
él mismo los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> la mano para s<strong>en</strong>tir gran<br />
dolor, y se los quemó, y el fuego le hizo sufrir, y<br />
45
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
así escapó <strong>de</strong>l pecado y apaciguó su cuerpo. Muy<br />
extrañada la mujer perversa lo llamó, le dijo: ¡Oh,<br />
padre mío! ¿qué estás haci<strong>en</strong>do? Contestó, le dijo:<br />
“Si yo no soporto con paci<strong>en</strong>cia este fuego <strong>de</strong> la<br />
tierra, que no es muy espantoso, que no es muy<br />
doloroso, ¿cómo podría yo soportar el fuego <strong>de</strong> la<br />
región <strong>de</strong> los muertos que es mucho más int<strong>en</strong>so,<br />
más espantoso, más p<strong>en</strong>oso, más doloroso?” (Olmos,<br />
1996: 115).<br />
Junto con el fuego, los frailes introdujeron <strong>en</strong><br />
las repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>l mictlan a criaturas terrestres<br />
que habitaban <strong>en</strong> el inframundo nahua,<br />
pero bajo el aspecto <strong>de</strong> seres malignos responsables<br />
<strong>de</strong> atorm<strong>en</strong>tar el cuerpo <strong>de</strong> los pecadores<br />
por la eternidad. Fray Juan Bautista confeccionó<br />
una narración acerca <strong>de</strong> este lugar y que daba<br />
cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> los castigos que había pa<strong>de</strong>cido una<br />
mujer lujuriosa. El franciscano explicó cada una<br />
<strong>de</strong> las aflicciones que pa<strong>de</strong>cía la pecadora: si ella<br />
había adornado su cabeza, <strong>en</strong>tonces “lagartijas<br />
<strong>de</strong> fuego” (tlecuetzpaltin) mordían su cabeza y<br />
“sapos <strong>de</strong> fuego” consumían sus ojos (tletamazoltin).<br />
Serpi<strong>en</strong>tes, sabandijas y “perros <strong>de</strong> fuego”<br />
<strong>de</strong>sgarraban y mutilaban su cuerpo (Alcántara<br />
Rojas, 2005: 394).<br />
Durante el exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> estos textos he <strong>en</strong>contrado,<br />
a<strong>de</strong>más, el uso <strong>de</strong> difrasismos; por ejemplo,<br />
“el conejo, el v<strong>en</strong>ado” <strong>de</strong>l cual ya hablamos<br />
arriba. Uno más era “el lazo, la cuerda”; tal como<br />
lo ha <strong>de</strong>mostrado Clau<strong>de</strong>-François Bau<strong>de</strong>z<br />
(2013), este último elem<strong>en</strong>to era asociado por<br />
los antiguos nahuas al autosacrificio. Olmos lo<br />
utilizó <strong>en</strong> un sermón <strong>de</strong>dicado a la lujuria para<br />
referirse a los placeres y a los bi<strong>en</strong>es materiales<br />
como “trampas” <strong>en</strong> las que caía el pecador, según<br />
la traducción <strong>de</strong> Georges Baudot:<br />
Por otra parte, no busques sin cesar, no <strong>de</strong>sees,<br />
no codicies el adorno, no te peines sin cesar, no<br />
te contemples, no te adornes siempre, no an<strong>de</strong>s<br />
buscando continuam<strong>en</strong>te bu<strong>en</strong> éxito, porque es<br />
trampa [el lazo, la cuerda], astucia <strong>de</strong>l Diablo para<br />
ahogarte, para per<strong>de</strong>rte, a m<strong>en</strong>os que llames a Dios<br />
para ayudarte, para sacarte <strong>de</strong> la trampa, <strong>de</strong>l lazo y<br />
<strong>de</strong> la cuerda (Olmos, 1996: 123).<br />
No fue gratuito que los frailes aprovecharan<br />
estos recursos (y otros más como los paralelismos)<br />
para componer sus textos. Los religiosos<br />
pudieron notar que el uso <strong>de</strong> estas expresiones<br />
dotaba <strong>de</strong> familiaridad a sus <strong>en</strong>unciaciones y, al<br />
m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> cuestión <strong>de</strong> estilo, no resultaban tan<br />
aj<strong>en</strong>as para los nahuas que las escuchaban el<br />
m<strong>en</strong>saje cristiano por primera vez porque reconocían<br />
<strong>en</strong> ellas formas utilizadas por sus antepasados.<br />
Aunado a esto, los evangelizadores<br />
i<strong>de</strong>ntificaron que el empleo <strong>de</strong> estos recursos se<br />
daba <strong>en</strong> contextos con alto grado <strong>de</strong> rever<strong>en</strong>cialidad;<br />
con ellos la audi<strong>en</strong>cia podía reconocer que<br />
se trataba <strong>de</strong> un discurso sagrado y que el interlocutor<br />
ocupaba una jerarquía superior a la cual<br />
<strong>de</strong>bían obe<strong>de</strong>cer (Montes <strong>de</strong> Oca, 2017: 157).<br />
“En la fosa, <strong>en</strong> la cloaca” es un caso interesante<br />
como problema <strong>de</strong> estudio. Éste fue aplicado<br />
por Olmos para señalar el tipo <strong>de</strong> lugares<br />
<strong>en</strong> los que las lujuriosas se regocijaban. En su<br />
texto, este difrasismo aparece ligado a una serie<br />
<strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es que se aplicaron directam<strong>en</strong>te<br />
para repres<strong>en</strong>tar “malas mujeres”: “es como una<br />
oveja ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> llagas […] es como una fruta podrida<br />
[…] es como un pozo, como una fosa, para<br />
que muchos caigan y se mueran. Bi<strong>en</strong> es como<br />
un hoyo, un abismo, un barranco […] una red […]<br />
como un ladrón” (Olmos, 1996: 1<strong>21</strong>). Todo esto<br />
<strong>de</strong>staca porque el franciscano hizo una reproducción<br />
muy cercana a lo que se había escrito<br />
<strong>en</strong> Europa, <strong>en</strong> especial lo que Pelayo llegó a <strong>de</strong>cir<br />
sobre la mujer: “[es] una fosa profunda”, “un<br />
pozo estrecho”.<br />
Cabe la posibilidad <strong>de</strong> que se trate <strong>de</strong> un difrasismo<br />
fabricado por el fraile, qui<strong>en</strong> logró recordar<br />
a los autores medievales. Empero, existe<br />
otra alternativa y es que esta i<strong>de</strong>a podía empatar<br />
con una noción indíg<strong>en</strong>a. Los nahuas creían<br />
que las <strong>en</strong>trañas <strong>de</strong> la tierra eran una réplica <strong>de</strong>l<br />
vi<strong>en</strong>tre fem<strong>en</strong>ino y viceversa; el sexo <strong>de</strong> la mujer<br />
podía ser expresado como una <strong>en</strong>trada profunda,<br />
húmeda y oscura que conducía al vi<strong>en</strong>tre visto<br />
como una cueva. A partir <strong>de</strong> esta asociación<br />
se explicaba, por ejemplo, la relación <strong>en</strong>tre la<br />
fecundidad fem<strong>en</strong>ina y la <strong>de</strong> la tierra (Alcántara<br />
Rojas, 2000: 45). Es arriesgado, y muy difícil,<br />
<strong>de</strong>cantarse por uno u otro <strong>de</strong> los posibles oríg<strong>en</strong>es.<br />
Lo que sí pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse es que, como <strong>en</strong><br />
los <strong>de</strong>más casos, el contacto intercultural produjo<br />
infinidad <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos híbridos que sirvieron<br />
para mezclar los códigos <strong>de</strong> las dos socieda<strong>de</strong>s<br />
y fruto <strong>de</strong> esa actividad fue la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
la “mala mujer”.<br />
46
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
In cihuatlahueliloc<br />
Los frailes, con la ayuda <strong>de</strong> sus colaboradores,<br />
indagaron sobre las palabras <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
que mejor se ajustaran al s<strong>en</strong>tido cristiano<br />
<strong>de</strong> los asuntos que querían inculcar. En este<br />
caso, “cihuatlahueliloc” o “mujer-malvada” fue<br />
el término empleado para referirse a las “malas<br />
mujeres”, su aparición es recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los textos<br />
cristianos, tómese tan sólo el ejemplo <strong>de</strong> un<br />
diálogo doctrinal compuesto por Fray Juan <strong>de</strong><br />
Gaona:<br />
[…] Auh in tlacateculotl, cuix amo vel nelli moyaouh?<br />
Auh in in<strong>en</strong>epil ciuatlahueliloc, cuix amo ipan poui,<br />
cuix amo ipan momati ma espada? Ca nelli occ<strong>en</strong>ca<br />
ye t<strong>en</strong>e. Ca in espada, çan yeio in quimictia t<strong>en</strong>acayo<br />
auh in in<strong>en</strong>epil ciuatlaueliloc iuhquimma necoc<br />
t<strong>en</strong>e: amo çan ye iyo in quimictia t<strong>en</strong>acayo, çan noyuan<br />
quimictia in teanima.<br />
[…] Y el tlacateculotl [<strong>de</strong>monio], ¿acaso no es él tu<br />
muy verda<strong>de</strong>ro <strong>en</strong>emigo? ¿La l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> la cihuatlahueliloc<br />
[la mujer malvada] acaso no le pert<strong>en</strong>ece<br />
a él, acaso no se parece a una espada? Es verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
muy filosa. La espada solo mata el cuerpo<br />
<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te, mi<strong>en</strong>tras que la l<strong>en</strong>gua <strong>de</strong> la mujer<br />
malvada es como si <strong>de</strong> ambas partes fuera filosa:<br />
no solam<strong>en</strong>te mata el cuerpo <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te, también<br />
mata el alma <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te (Gaona, 1582: f. 158v; traducción<br />
propia).<br />
En textos coloniales no religiosos, como <strong>en</strong><br />
varios relatos históricos, la palabra “tlahueliloc”<br />
se emplea para hacer refer<strong>en</strong>cia a <strong>en</strong>emigos y<br />
opositores. En la Historia <strong>de</strong> la v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong> los mexicanos,<br />
Cristóbal <strong>de</strong>l Castillo (c. 15<strong>21</strong>-1604) informó<br />
que Pedro <strong>de</strong> Alvarado fue bautizado por los<br />
nahuas como Tonatiuh y que <strong>de</strong> él se <strong>de</strong>cía era<br />
“malvado” (“Tlahueliloc capitan Tonatiuh”) (Castillo,<br />
2001: 136). Por su parte, Hernando <strong>de</strong> Alvarado<br />
Tezozomoc (c. 1525-1606), <strong>en</strong> su Crónica<br />
mexicayotl, recuperó el mito <strong>en</strong> el cual se explicaba<br />
que los peregrinos <strong>de</strong> Aztlán abandonaron<br />
a Malinalxóchitl por ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> Huitzilopochtli;<br />
éste había dado tal indicación porque ella era<br />
muy “malvada” (“[…] c<strong>en</strong>ca huey tlahuelilloc”);<br />
también lo era su hijo Copil, qui<strong>en</strong> quiso v<strong>en</strong>gar<br />
a su madre <strong>de</strong> la afr<strong>en</strong>ta (Tezozomoc, 1998: f.<br />
67r-69r). Domingo F. Chimalpahin (1579-1660)<br />
refirió <strong>en</strong> su Tercera relación que Maxtla era muy<br />
“malvado” (“[…] c<strong>en</strong>ca tlahuelliloc”), pues fue el<br />
responsable <strong>de</strong>l asesinato <strong>de</strong> Ixtlilxóchitl, señor<br />
<strong>de</strong> Texcoco, y la toma <strong>de</strong> ese altepetl durante<br />
la guerra tepaneca (c. 1370-1428) (Chimalpahin,<br />
1990: 103). De ese mismo periodo, <strong>en</strong> los Anales<br />
<strong>de</strong> Cuauhtitlan se estableció que Cihuacuecu<strong>en</strong><br />
era “malvado” (“[…] Cihuacuecu<strong>en</strong>otl ca tlahueliloc”)<br />
(Códice Chimalpopoca, 1992: f. 57r), pues<br />
había traicionado a Tezozomoc, qui<strong>en</strong> era su padre<br />
y gobernante <strong>de</strong> Azcapotzalco; por tal acto,<br />
los otompanecas lo apedrearon. En estas narraciones,<br />
la voz “tlahueliloc” se usó para caracterizar<br />
a los “villanos”, a los personajes que los autores<br />
querían recordar como crueles <strong>en</strong>emigos.<br />
Pero, ¿esta palabra la utilizaban los nahuas<br />
antes <strong>de</strong> la llegada <strong>de</strong> los frailes o acaso fue un<br />
neologismo creado por los evangelizadores?<br />
Para int<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>spejar esto, es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te revisar<br />
un poco más sobre el vocablo <strong>en</strong> cuestión.<br />
Tlahueliloc es un adjetivo que <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> elli (hígado).<br />
De acuerdo con los estudios <strong>de</strong> López Austin<br />
sobre la concepción que t<strong>en</strong>ían los nahuas <strong>de</strong>l<br />
cuerpo humano, existían <strong>en</strong> el organismo diversas<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s anímicas. Eran tres las principales,<br />
el tonalli, cuyo c<strong>en</strong>tro principal estaba <strong>en</strong> la cabeza;<br />
el teyolía <strong>en</strong> el corazón y el ihíyotl que se<br />
<strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> el hígado. El equilibrio <strong>en</strong>tre estas<br />
fuerzas mant<strong>en</strong>ía saludables todos los sistemas<br />
vitales <strong>de</strong>l individuo, mi<strong>en</strong>tras que algui<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermo<br />
era aquel que t<strong>en</strong>ía un <strong>de</strong>sajuste, ya fuera <strong>en</strong><br />
mayor o m<strong>en</strong>or medida <strong>en</strong> alguno <strong>de</strong> ellos.<br />
Del elli (hígado) <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían diversos procesos<br />
al interior <strong>de</strong>l cuerpo, como la g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes y la putrefacción <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos,<br />
también estaba asociado a la reproducción y la<br />
sexualidad. Cuando una persona <strong>en</strong>fermaba <strong>de</strong>l<br />
hígado, se <strong>de</strong>cía que se le había “torcido”, por<br />
ello llegaba a experim<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>seo, codicia, apet<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> relaciones sexuales o el aborrecimi<strong>en</strong>to<br />
a los <strong>de</strong>más. Entonces, qui<strong>en</strong> sufría <strong>de</strong>l “hígado<br />
torcido” era tomado como un sujeto “colérico”<br />
o “malvado” (López Austin, 1989: I, <strong>21</strong>0). Las<br />
causas <strong>de</strong> esta <strong>en</strong>fermedad podían variar según<br />
el caso. Se creía que si el paci<strong>en</strong>te había experim<strong>en</strong>tado<br />
gran<strong>de</strong>s agitaciones, como un <strong>en</strong>ojo<br />
int<strong>en</strong>so, la consecu<strong>en</strong>cia era dicho malestar físico.<br />
Una explicación más era si el individuo había<br />
mant<strong>en</strong>ido una vida lic<strong>en</strong>ciosa, es <strong>de</strong>cir, si había<br />
t<strong>en</strong>ido relaciones sexuales <strong>en</strong> <strong>de</strong>masía (López<br />
Austin, 1989: I, 259-260). Se <strong>de</strong>cía que <strong>en</strong> condiciones<br />
normales <strong>de</strong>l ihíyotl emanaba un vapor<br />
47
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
fétido, pero cuando el hígado se <strong>de</strong>smejoraba<br />
esta sustancia podía transmitirse a otras personas<br />
y dañarlas <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> palabra o emociones<br />
para afligirlas (Alcántara Rojas, 2003: 198).<br />
Con esto, investigadores como Agnieszka<br />
Brylak propon<strong>en</strong> que la palabra tlahueliloc era<br />
utilizada por los nahuas únicam<strong>en</strong>te para referirse<br />
a asuntos sobre la condición biológica <strong>de</strong>l<br />
cuerpo humano y que los frailes la manipularon.<br />
La autora <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que estos hombres utilizaron<br />
el vocablo para señalar a sujetos que etiquetaron<br />
como “perversos”, <strong>en</strong>tre ellos estaban los<br />
“hechiceros”, las “brujas” y los artistas <strong>de</strong>dicados<br />
a ofrecer <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to a los miembros<br />
<strong>de</strong> la élite; <strong>de</strong> estos últimos se argum<strong>en</strong>taba que<br />
con sus espectáculos promovían la embriaguez<br />
o la eroticidad. Brylak sosti<strong>en</strong>e que “tlahueliloc”,<br />
más que servir para conocer los códigos morales<br />
<strong>de</strong> los naturales, remite a valores occi<strong>de</strong>ntales<br />
(Brylak, 20<strong>21</strong>: 352). Comparto las dudas <strong>de</strong><br />
la investigadora sobre el empleo <strong>de</strong>l término <strong>en</strong><br />
la época prehispánica, es suger<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>sar que<br />
el uso <strong>de</strong>l vocablo <strong>en</strong> contextos cristianos r<strong>en</strong>ovó<br />
por completo su significado. Empero, lo que<br />
sí parece ser cierto es que la voz “tlahueliloc”<br />
era utilizada por los nahuas para i<strong>de</strong>ntificar a la<br />
persona <strong>de</strong>smesurada <strong>en</strong> su conducta, <strong>en</strong> sus<br />
emociones, a algui<strong>en</strong> que andaba agitado, incapaz<br />
<strong>de</strong> controlar sus impulsos, sus pasiones, sus<br />
<strong>de</strong>seos. En este s<strong>en</strong>tido coincidía con lo que los<br />
misioneros consi<strong>de</strong>raban <strong>de</strong> la “mala mujer”, lo<br />
que explicaría su adopción.<br />
En todo caso, lo que puedo plantear, al m<strong>en</strong>os<br />
por ahora, es que para el contexto novohispano<br />
<strong>de</strong>l siglo XVI, “tlahueliloc” fue un producto <strong>de</strong>l<br />
cruce <strong>en</strong>tre ambas concepciones y que para fines<br />
<strong>de</strong> implantación <strong>de</strong> la fe, funcionaba, aunque<br />
no pueda medirse con exactitud hasta qué grado.<br />
Este empate pue<strong>de</strong> observarse <strong>en</strong> una imag<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>l Códice flor<strong>en</strong>tino ubicada <strong>en</strong> el “Libro X”,<br />
don<strong>de</strong> fueron pres<strong>en</strong>tados personajes <strong>de</strong> la sociedad<br />
nahua según sus oficios y se les clasificó<br />
conforme a “vicios” y “virtu<strong>de</strong>s”, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto<br />
<strong>de</strong> vista occi<strong>de</strong>ntal. Allí aparece la repres<strong>en</strong>tación<br />
gráfica <strong>de</strong> una ahuiani (figura 4), qui<strong>en</strong> para<br />
Sahagún <strong>en</strong>cabezaba la lista <strong>de</strong> las “muchas maneras<br />
<strong>de</strong> malas mujeres” (“cioatlaueliloque”, plural<br />
<strong>de</strong> cihuatlahueliloc). A su lado fue colocado el<br />
glifo <strong>de</strong> un pie sobre lo que se cree que es un hígado.<br />
Jaime Echeverría consi<strong>de</strong>ra que este signo<br />
hace alusión a la inmoralidad <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es que se<br />
<strong>de</strong>dicaban a los “placeres carnales” (Echeverría,<br />
citado <strong>en</strong> López Hernán<strong>de</strong>z, 2012: 405). A mi parecer<br />
la ilustración refleja un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> hibridación<br />
cultural <strong>en</strong>tre las implicaciones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sequilibrio<br />
<strong>de</strong>l hígado, el comportami<strong>en</strong>to apasionado<br />
que <strong>de</strong> éste se <strong>de</strong>rivaba según los nahuas y<br />
el mo<strong>de</strong>lo cristiano <strong>de</strong> la “mujer lujuriosa” como<br />
algui<strong>en</strong> “maligno”. Porque a<strong>de</strong>más no pue<strong>de</strong> olvidarse<br />
que estas láminas fueran elaboradas por<br />
manos indíg<strong>en</strong>as y ha sido docum<strong>en</strong>tado que a<br />
través <strong>de</strong> ellas quedaron as<strong>en</strong>tadas muchas <strong>de</strong><br />
sus antiguas cre<strong>en</strong>cias (Magaloni Kerpel, 2014).<br />
Figura 4<br />
Ahuiani o una <strong>de</strong> las “muchas maneras<br />
<strong>de</strong> malas mujeres”<br />
Fu<strong>en</strong>te: elaboración propia con base <strong>en</strong> el Códice flor<strong>en</strong>tino<br />
(Sahagún, 1969, lib. X: f. 40r).<br />
Para continuar el estudio<br />
Des<strong>de</strong> los primeros <strong>años</strong> <strong>de</strong> la empresa evangelizadora,<br />
los misioneros reconocieron el problema<br />
<strong>de</strong> no ser capaces <strong>de</strong> transmitir el m<strong>en</strong>saje divino<br />
tal y como ellos hubieran <strong>de</strong>seado (Molina, 1571:<br />
“Prólogo al lector”). Muchas ocasiones convino<br />
crear m<strong>en</strong>sajes más amplios y <strong>de</strong>tallados para<br />
po<strong>de</strong>r <strong>en</strong>unciar lo que se necesitaba, otras veces<br />
se emplearon términos cercanos, aun cuando<br />
estos no fueran <strong>de</strong>l todo precisos, pues el objetivo<br />
era contribuir a una pronta conversión <strong>de</strong><br />
los pueblos nativos. A pesar <strong>de</strong> las limitantes, los<br />
frailes apr<strong>en</strong>dieron la l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> y supieron<br />
aprovechar toda la información <strong>de</strong> la que tuvieron<br />
noticia. La alianza que establecieron con los<br />
indios <strong>de</strong> las élites fue sustancial para p<strong>en</strong>etrar<br />
<strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la cultura que se propusieron<br />
transformar.<br />
48
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
Todo esto dio lugar a la elaboración <strong>de</strong> textos<br />
cristianos; <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> ellos pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse<br />
tanto los preceptos que fueron <strong>en</strong>señados<br />
a los naturales como las formas <strong>en</strong> que fueron<br />
expresados. El análisis <strong>de</strong> sus cont<strong>en</strong>idos permite<br />
reconocer las estrategias que <strong>de</strong>sarrollaron<br />
los evangelizadores para confeccionar m<strong>en</strong>sajes<br />
<strong>de</strong> conversión inteligibles. El estudio <strong>de</strong> estos<br />
materiales arroja el aviso <strong>de</strong> la persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos indíg<strong>en</strong>as que fueron reinterpretados<br />
<strong>en</strong> favor <strong>de</strong> la empresa cristiana. Esto supuso<br />
una transformación y por ello hoy estas fu<strong>en</strong>tes<br />
ofrec<strong>en</strong> la oportunidad <strong>de</strong> profundizar <strong>en</strong> torno<br />
al diálogo intercultural que <strong>de</strong>vino <strong>de</strong>l proceso<br />
<strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>.<br />
De tal suerte que he querido abordar el tema<br />
<strong>de</strong> la “mala mujer” y la repres<strong>en</strong>tación que se<br />
le dio <strong>en</strong> textos <strong>de</strong> la primera etapa <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
<strong>de</strong> los pueblos nahuas. Este personaje<br />
fue revestido <strong>de</strong> diversos elem<strong>en</strong>tos culturales<br />
conocidos por los indios, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cuestiones relativas<br />
a su cosmovisión como alusiones a actitu<strong>de</strong>s<br />
y costumbres <strong>de</strong> la vida cotidiana. A la<br />
par <strong>de</strong> este ejercicio, fueron introducidos conceptos<br />
que, si bi<strong>en</strong> los naturales t<strong>en</strong>ían i<strong>de</strong>as<br />
más o m<strong>en</strong>os paralelas, imponían el sistema <strong>de</strong><br />
valores occi<strong>de</strong>ntal. La figura <strong>de</strong> la “mala mujer”<br />
funcionó como medio conductor para educar<br />
a los nahuas bajo nuevos valores y dinámicas.<br />
La cihuatlahueliloc resultó <strong>de</strong> la combinación <strong>de</strong><br />
ambos mundos, pero <strong>en</strong> las narraciones imperó<br />
caracterizarla bajo los conceptos <strong>de</strong> “vanidosa”,<br />
“lujuriosa”, que <strong>en</strong> suma la convertían <strong>en</strong> un ser<br />
“perverso” <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la óptica <strong>de</strong>l catolicismo.<br />
Los testimonios escritos sobre el pasado<br />
prehispánico a los que se pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso<br />
fueron producidos <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario muy complejo;<br />
al haber sido dirigidos por los europeos,<br />
hay sospechas sobre la originalidad indíg<strong>en</strong>a o<br />
si se trata <strong>de</strong> una manipulación por parte <strong>de</strong> la<br />
influ<strong>en</strong>cia occi<strong>de</strong>ntal. Esto suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuestiones<br />
relativas a “lo fem<strong>en</strong>ino”. Dado que no existe<br />
otro registro que confronte esas fu<strong>en</strong>tes, el exam<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos cristianos pue<strong>de</strong> ayudar<br />
a resolver la car<strong>en</strong>cia, porque fueron elaborados<br />
<strong>en</strong> un periodo temprano <strong>de</strong> contacto y porque,<br />
al planearse como un instrum<strong>en</strong>to efectivo para<br />
la conversión, es posible que se retomaran cuestiones<br />
muy cercanas a la realidad <strong>de</strong> los indios.<br />
Así, po<strong>de</strong>mos estar más seguros <strong>de</strong> que, <strong>en</strong> efecto,<br />
los naturales t<strong>en</strong>ían toda una serie <strong>de</strong> normas,<br />
restricciones y mo<strong>de</strong>los; los miembros <strong>de</strong> la élite<br />
podían gozar <strong>de</strong> ciertas consi<strong>de</strong>raciones para<br />
<strong>de</strong>notar su estatus, pero siempre para el límite<br />
<strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>ración, pues el exceso <strong>de</strong> cosméticos,<br />
perfumes o finas ropas era una conducta que se<br />
reprobaba antiguam<strong>en</strong>te.<br />
Sin embargo, ¿cuánto <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />
los textos cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> provino<br />
<strong>de</strong> Occi<strong>de</strong>nte y cuánto <strong>de</strong>l mundo indíg<strong>en</strong>a? A<br />
lo largo <strong>de</strong> este trabajo he querido <strong>de</strong>mostrar<br />
la dificultad que supone respon<strong>de</strong>r a esta pregunta<br />
y que, más allá <strong>de</strong> una respuesta concreta,<br />
el camino a seguir es estudiar los productos<br />
<strong>de</strong>l diálogo intercultural y reconocer los métodos<br />
dirigidos por los frailes para <strong>en</strong>señar la fe<br />
católica a pueblos que eran aj<strong>en</strong>os a ella y que<br />
t<strong>en</strong>ían su propio sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. Por lo<br />
tanto, propongo seguir indagando sobre el vasto<br />
universo <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l contacto <strong>en</strong>tre Europa y los pueblos<br />
americanos, bajo el estímulo <strong>de</strong> que, a partir<br />
<strong>de</strong> su análisis, se podrán <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> nuevas<br />
preguntas y respuestas, que servirán, sin lugar a<br />
dudas, una mayor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />
<strong>evangelización</strong> novohispana.<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>tos<br />
El pres<strong>en</strong>te artículo fue <strong>de</strong>sarrollado gracias al<br />
proyecto “Sermones <strong>en</strong> mexicano. Catalogación,<br />
estudio y traducción <strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
<strong>de</strong>l siglo XVI <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México” (UNAM-PAPIIT IN401018). Agra<strong>de</strong>zco<br />
<strong>de</strong> manera especial a Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas,<br />
por el estímulo y apoyo que me ha brindado <strong>en</strong><br />
todo mom<strong>en</strong>to. Asimismo, a Mario Alberto Sánchez<br />
Aguilera, Clem<strong>en</strong>tina Battcock y Sergio Ángel<br />
Vásquez Galicia por los com<strong>en</strong>tarios y suger<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> sus lecturas a este trabajo.<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Archivos<br />
BNM (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México) (s/f), Sermón<br />
“Tercer domingo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Epifanía”, Ms.<br />
1482: ff. 27-29r.<br />
BNM (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México) (Is/f), Sermón<br />
“Primer domingo <strong>de</strong> Cuaresma”, Ms. 1482: ff.<br />
69r-70v.<br />
49
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
UP<strong>en</strong>n (Universidad <strong>de</strong> P<strong>en</strong>silvania) (s/f), Sermón “Pro<br />
María Magdal<strong>en</strong>a”, <strong>en</strong> Sermonario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong>, Ms. UP<strong>en</strong>n, Ms. Coll. 700, Item 189, f.<br />
177v-188v, , 4 <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2019), “Los textos cristianos<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l periodo novohispano:<br />
fu<strong>en</strong>tes para la historia cultural”, Dim<strong>en</strong>sión Antropológica,<br />
vol. 26, Ciudad <strong>de</strong> México, Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Antropología e Historia, pp. 64-94,<br />
, 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />
2022.<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2005), “El dragón y la mazacóatl.<br />
Criaturas <strong>de</strong>l Infierno <strong>en</strong> un exemplum<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> fray Ioan Baptista”, Estudios <strong>de</strong><br />
Cultura Náhuatl, núm. 36, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas,<br />
pp. 383-422, , 1 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2004), “Recreando valores<br />
sobre la feminidad: el canto <strong>de</strong> Santa Clara <strong>en</strong><br />
la Psalmodia christiana <strong>de</strong> Sahagún”, Estudios<br />
Mesoamericanos, núm. 6, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Filológicas,<br />
pp. 55-69, , 1 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2003), “Comer lo que hie<strong>de</strong>.<br />
Alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l ‘otro’ mundo según algunos<br />
relatos mayas”, Estudios <strong>de</strong> Cultura Maya, vol.<br />
24, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Filológicas, pp. 197-<strong>21</strong>9, , 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2000), “Miquizpan. El<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l parto, un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> muerte.<br />
Prácticas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l embarazo y parto <strong>en</strong>tre<br />
nahuas y mayas <strong>de</strong>l Posclásico”, Estudios<br />
Mesoamericanos, núm. 2, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Filológicas,<br />
pp. 37-48, , 1 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 2022.<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (1999), “El Mictlan <strong>en</strong> llamas.<br />
El infierno <strong>en</strong> la <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> la Nueva España”,<br />
tesis <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciatura, UNAM-Facultad <strong>de</strong><br />
Filosofía y Letras, Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice y Navarrete Linares, Fe<strong>de</strong>rico<br />
(2019), “Tlalnamiquilihmiquiztzonquitzaliztli.<br />
Meditación sobre la muerte y el fin”, <strong>en</strong><br />
Miguel León-Portilla (ed.) y Guadalupe Curiel<br />
Defossé y Salvador Reyes Equiguas (coords.),<br />
Cantares mexicanos, 3 vols., Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Filológicas/Fi<strong>de</strong>icomiso<br />
Teixidor, vol. III, pp. 469-508.<br />
Alcina Franch, José (1991), “Procreación, amor y sexo<br />
<strong>en</strong>tre los mexica”, Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl,<br />
vol. <strong>21</strong>, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas, pp. 59-82, , 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Anunciación, Juan <strong>de</strong> la (1575), Doctrina cristiana muy<br />
cumplida: don<strong>de</strong> se conti<strong>en</strong>e la exposición <strong>de</strong><br />
todo lo necesario para doctrinar a los indios, y<br />
administrarles los santos sacram<strong>en</strong>tos, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Pedro Balli.<br />
Aquino, Tomás <strong>de</strong> (2001), Suma <strong>de</strong> Teología, 5 vols.,<br />
Damián Byrne (introd.), Madrid, Reg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
Estudios <strong>de</strong> las Provincias Domincanas <strong>en</strong> España,<br />
Biblioteca <strong>de</strong> Autores Cristianos.<br />
Battcock, Clem<strong>en</strong>tina (20<strong>21</strong>), Las mujeres <strong>en</strong> el México<br />
Antiguo. Las que hilan, legitiman y r<strong>en</strong>uevan,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo Editorial <strong>de</strong> Nuevo<br />
León/Paseo <strong>de</strong> la Mujer Mexicana.<br />
Battcock, Clem<strong>en</strong>tina y Aguilar, Maribel (2016), “Transmisoras<br />
<strong>de</strong>l linaje: la mujer <strong>en</strong> el mundo prehispánico<br />
<strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> México”, <strong>en</strong> Natalia Montes<br />
Marín y Moroni Sp<strong>en</strong>cer Hernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong> Olarte<br />
(coords.), Mujeres, Historias y socieda<strong>de</strong>s: Latinoamérica,<br />
siglos XVI y XVII, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Fondo Editorial <strong>de</strong> la Administración Pública Estatal-Gobierno<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México, pp. 49-64.<br />
Bau<strong>de</strong>z, Clau<strong>de</strong>-François (2013), El dolor re<strong>de</strong>ntor: el<br />
autosacrificio prehispánico, Mérida, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México/C<strong>en</strong>tro P<strong>en</strong>insular<br />
<strong>en</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias Sociales.<br />
Baudot, Georges (1996), “Introducción”, <strong>en</strong> Andrés <strong>de</strong><br />
Olmos, Tratado <strong>de</strong> los pecados mortales (1551-<br />
1552). Los siete sermones principales sobre los<br />
siete pecados mortales y las circunstancias <strong>en</strong><br />
fin <strong>de</strong> cada uno por modo <strong>de</strong> pláticas, ed., introd.,<br />
trad. paleografía y notas <strong>de</strong> Georges Baudot,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, pp. VII-XVII.<br />
Bautista, Juan (1599), Confesionario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana<br />
y castellana, Ciudad <strong>de</strong> México, Melchior<br />
Ocharte.<br />
Beauvoir, Simone <strong>de</strong> (2016), El segundo sexo, trad. Juan<br />
García Pu<strong>en</strong>te, Ciudad <strong>de</strong> México, Debolsillo.<br />
Betchel, Guy (2001), Las Cuatro Mujeres <strong>de</strong> Dios: La<br />
puta, la bruja, la santa y la tonta, Barcelona, Ediciones<br />
B.<br />
50
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
B<strong>en</strong>av<strong>en</strong>te, Toribio <strong>de</strong> (2014), Historia <strong>de</strong> los indios<br />
<strong>de</strong> la Nueva España, edición, estudio y notas<br />
<strong>de</strong> Merce<strong>de</strong>s Serna y Bernat Castany, Madrid,<br />
Real Aca<strong>de</strong>mia Española, Fundación AQUAE,<br />
, 1 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 2022.<br />
Burkhart, Louise M. (1986), “Moral Deviance in Sixte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury<br />
Nahua and Christian Thought: The<br />
Rabbit and the Deer”, Journal of Latin American<br />
Lore, 12 (2), Los Ángeles, UCLA-Latin American<br />
Institute, pp. 107-139, ,<br />
1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Brylak, Agnieszka (20<strong>21</strong>), “Buffoons and Sorcerers:<br />
Witchcraft, Entertainm<strong>en</strong>t, and Evil Professions<br />
in Colonial Sources on Pre-Hispanic Nahuas”,<br />
Colonial Latin American Review, 30 (3), Londres,<br />
Routleged, pp. 342-360, doi: https://doi.<br />
org/10.1080/10609164.20<strong>21</strong>.1947043<br />
Castillo, Cristóbal <strong>de</strong>l (2001), Historia <strong>de</strong> la v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong><br />
los mexicanos y <strong>de</strong> otros pueblos e historia <strong>de</strong><br />
la conquista, est. prel. y trad., Fe<strong>de</strong>rico Navarrete<br />
Linares, Ciudad <strong>de</strong> México, Consejo Nacional<br />
para la Cultura y las Artes.<br />
Chimalpahin, Domingo (1990), Tercera Relación <strong>de</strong><br />
Chimalpahin, París, Biblioteca Nacional <strong>de</strong> París,<br />
núm. 74, Ediciones Sup-Infor, ,<br />
12 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 20<strong>21</strong>.<br />
Códice Chimalpopoca (Anales <strong>de</strong> Cuauhtitlan) (1992),<br />
París, Biblioteca Nacional <strong>de</strong> París, núm. 312,<br />
Ediciones Sup-Infor, , (12<br />
<strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 20<strong>21</strong>).<br />
Dalarun, Jacques (2000), “La mujer a ojos <strong>de</strong> los<br />
clérigos”, <strong>en</strong> Georges Duby y Michelle Perrot<br />
(coords.), Historia <strong>de</strong> las mujeres <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte,<br />
vol. 2, Madrid, Taurus, pp. 27-56.<br />
Delumeau, Jean (1979), El miedo <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte (Siglos<br />
XIV-XVIII). Una ciudad sitiada, Madrid, Taurus.<br />
Duby, Georges (2013), El caballero, la mujer y el cura.<br />
El matrimonio <strong>en</strong> la Francia feudal, París, Taurus.<br />
Duby, Georges y Perrot, Michelle (1991), Historia <strong>de</strong> Las<br />
Mujeres <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte, 5 vols., España, Taurus.<br />
Dupey García, Élodie (2018), “The Yellow Wom<strong>en</strong>.<br />
Naked Skin, Everyday Cosmetics, and Ritual<br />
Body Painting in Postclassic Nahua Society”, <strong>en</strong><br />
Élodie Dupey García y María Luisa Vázquez <strong>de</strong><br />
Ágredos Pascual (coords.), Painting the Skin.<br />
Pigm<strong>en</strong>ts on Bodies and Codices in Pre-Columbian<br />
Mesoamerica, Tucson, University of Arizona<br />
Press/UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, pp. 88-101.<br />
Durán, Diego (1995), Historia <strong>de</strong> las Indias <strong>de</strong> Nueva<br />
España e Islas <strong>de</strong> Tierra Firme, 2 vols., estudio<br />
preliminar <strong>de</strong> Rosa Camelo y José Rubén Romero,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Consejo Nacional para la<br />
Cultura y las Artes.<br />
Echeverría García, Jaime (2009), “Repres<strong>en</strong>tación y<br />
miedo al otro <strong>en</strong>tre los antiguos nahuas”, tesis<br />
<strong>de</strong> maestría, UNAM-Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Antropológicas,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
Echeverría García, Jaime (2004), “La locura <strong>en</strong>tre los<br />
mexicas”, Diario <strong>de</strong> Campo, núm. 72, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Instituto Nacional <strong>de</strong> Antropología e<br />
Historia, pp. 34-39, ,<br />
1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Escalante Gonzalbo, Pablo (2004), “La cortesía, los<br />
afectos y la sexualidad”, <strong>en</strong> Pablo Escalante<br />
Gonzalbo (coord.), Historia <strong>de</strong> la vida cotidiana<br />
<strong>en</strong> México, tomo I: Mesoamérica y los ámbitos<br />
indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> la Nueva España, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
El Colegio <strong>de</strong> México/Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica,<br />
pp. 261-278.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Álvarez, Manuel (2002), Casadas, monjas,<br />
rameras y brujas. La olvidada historia <strong>de</strong> la mujer<br />
española <strong>en</strong> el R<strong>en</strong>acimi<strong>en</strong>to, Madrid, Espasa-Calpe.<br />
Flores Farfán, José Antonio y Elferink, Jan R. (2001),<br />
“La prostitución <strong>en</strong>tre los nahuas”, Estudios <strong>de</strong><br />
Cultura Nahua, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, vol. 38, 2007, pp. 265-282,<br />
, 1 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />
2022.<br />
Gaona, Juan <strong>de</strong> (1582), Coloquios <strong>de</strong> la paz y tranquilidad<br />
cristiana, <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Pedro Ocharte.<br />
Garibay Kintana, Ángel María (1967), “Códice Carolino.<br />
Manuscrito anónimo <strong>de</strong>l siglo XVI <strong>en</strong> forma <strong>de</strong><br />
adiciones a la primera edición <strong>de</strong>l Vocabulario<br />
<strong>de</strong> Molina”, Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl, núm. 7,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, pp. 12-58.<br />
Landa, Diego <strong>de</strong> (1986), Relación <strong>de</strong> las cosas <strong>de</strong> Yucatán,<br />
Ángel María Garibay K. (introd.), Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Porrúa.<br />
López Austin, Alfredo (1989), Cuerpo humano e I<strong>de</strong>ología.<br />
Las concepciones <strong>de</strong> los antiguos nahuas,<br />
2 vols., Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Antropológicas.<br />
51
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
López Austin, Alfredo (1982), “La sexualidad <strong>en</strong>tre los<br />
antiguos nahuas”, <strong>en</strong> Familia y sexualidad <strong>en</strong><br />
Nueva España, Ciudad <strong>de</strong> México, Secretaría <strong>de</strong><br />
Educación Pública, pp. 141-176.<br />
López Hernán<strong>de</strong>z, Miriam (2012), “Ahuianime: las seductoras<br />
<strong>de</strong>l mundo nahua prehispánico”, <strong>Revista</strong><br />
Española <strong>de</strong> Antropología Americana, 42<br />
(2), Madrid, Universidad Complut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid,<br />
pp. 401-423, doi: https://doi.org/10.5209/<br />
rev_REAA.2012.v42.n2.40112<br />
Magaloni Kerpel, Diana (2014), Los colores <strong>de</strong>l Nuevo<br />
Mundo. Artistas, materiales y la creación <strong>de</strong>l Códice<br />
flor<strong>en</strong>tino, Ciudad <strong>de</strong> México-Los Ángeles,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Estéticas/<br />
The Getty Research Institute.<br />
M<strong>en</strong>dieta, Gerónimo <strong>de</strong> (1997), Historia Eclesiástica Indiana,<br />
2 vols., estudio preliminar <strong>de</strong> Antonio Rubial,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Consejo Nacional para<br />
la Cultura y las Artes.<br />
Montes <strong>de</strong> Oca, Merce<strong>de</strong>s (2013), Los difrasismos <strong>en</strong><br />
el <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> los siglos XVI y XVII, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Filológicas.<br />
Montes <strong>de</strong> Oca, Merce<strong>de</strong>s (2017), “El <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> escribanía.<br />
Hacia su caracterización como registro”,<br />
<strong>en</strong> Rosa H. Yáñez Rosales y Roland Schmidt-Riese<br />
(coords.), L<strong>en</strong>guas <strong>en</strong> contacto,<br />
procesos <strong>de</strong> nivelación y lugares <strong>de</strong> escritura.<br />
Variación y contextos <strong>de</strong> uso, Guadalajara, C<strong>en</strong>tro<br />
Universitario <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias Sociales y Humanida<strong>de</strong>s/Universidad<br />
<strong>de</strong> Guadalajara, pp. 145-167.<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (1571), Vocabulario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua castellana<br />
y mexicana, 2 vols., Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Antonio <strong>de</strong> Espinosa.<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (1578), Confesionario mayor, <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana y castellana, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Antonio <strong>de</strong> Espinosa.<br />
Muchembled, Robert (2002), Historia <strong>de</strong>l diablo. Siglos<br />
XX-XX, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />
Económica.<br />
Olmos, Andrés <strong>de</strong> (1996), Tratado <strong>de</strong> los pecados mortales<br />
(1551-1552). Los siete sermones principales<br />
sobre los siete pecados mortales y las circunstancias<br />
<strong>en</strong> fin <strong>de</strong> cada uno por modo <strong>de</strong> pláticas,<br />
Georges Baudot (ed., introd., trad. paleografía<br />
y notas), Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas.<br />
Olivier, Guilhem, (2004), “Homosexualidad y prostitución<br />
<strong>en</strong>tre los nahuas y otros pueblos <strong>de</strong>l posclásico”,<br />
<strong>en</strong> Pablo Escalante Gonzalbo (coord.),<br />
Historia <strong>de</strong> la vida cotidiana <strong>en</strong> México, tomo I:<br />
Mesoamérica y los ámbitos indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> la Nueva<br />
España, Ciudad <strong>de</strong> México, El Colegio <strong>de</strong> México/Fondo<br />
<strong>de</strong> Cultura Económica, pp. 301-338.<br />
Quezada, Noemí (1996), Sexualidad, amor y erotismo.<br />
México prehispánico y colonial, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM/Plaza y Valdés Editores.<br />
Quezada, Noemí (1975), Amor y magia amorosa <strong>en</strong>tre<br />
los aztecas, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Antropológicas.<br />
Richards, Jeffrey, (1994), Sex, dissi<strong>de</strong>nce and damnation.<br />
Minority groups in the Middle Ages, London,<br />
Routledge.<br />
Romero Galván, José Rubén (2003), “Introducción”,<br />
<strong>en</strong> José Rubén Romero Galván (coord.), Historiografía<br />
mexicana. <strong>Volum<strong>en</strong></strong> I. Historiografía<br />
novohispana <strong>de</strong> tradición indíg<strong>en</strong>a, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas,<br />
pp. 9-20.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> y Escalona, Alonso <strong>de</strong> (próximam<strong>en</strong>te),<br />
Sermonario Sahagún-Escalona. Ms.<br />
1482 <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México, Ber<strong>en</strong>ice<br />
Alcántara Rojas (coord.), Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (2000), Historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
las cosas <strong>de</strong> Nueva España, 3 vols., Alfredo<br />
López Austin y Josefina García Quintana (int.,<br />
paleografía, notas y glosario), Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Consejo Nacional para la Cultura y las Artes.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (1993), Adiciones, apéndice a<br />
la postilla y ejercicio cotidiano, Arthur An<strong>de</strong>rson<br />
(ed., trad. y notas), Miguel León-Portilla (pról.),<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (1969), Códice Flor<strong>en</strong>tino para<br />
mayor conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong>l pueblo <strong>de</strong><br />
México: manuscrito <strong>21</strong>8-20 <strong>de</strong> la Colección Palatina<br />
<strong>de</strong> la Biblioteca Medicea Laur<strong>en</strong>ziana <strong>de</strong><br />
Flor<strong>en</strong>cia, 3 vols., Ciudad <strong>de</strong> México, Flor<strong>en</strong>cia,<br />
Secretaría <strong>de</strong> Gobernación/Casa Editorial Giunti<br />
Barbéra.<br />
Sánchez Aguilera, Mario Alberto (2019), “La doctrina<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el púlpito. Los sermones <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong><br />
navidad <strong>de</strong> fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún”, tesis<br />
<strong>de</strong> doctorado, UNAM-Facultad <strong>de</strong> Filosofía y<br />
Letras-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Filológicas,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
Schroe<strong>de</strong>r, Susan, Wood, Stephanie y Haskett, Robert<br />
(1997), Indian Wom<strong>en</strong> of Early Mexico, Norman,<br />
University of Oklahoma Press.<br />
52
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 35-54<br />
Sousa, Lisa (2017), The Woman Who Turned Into a Jaguar<br />
and Other Narratives of Native Wom<strong>en</strong> in<br />
Archives of Colonial Mexico, Stanford, Stanford<br />
University Press.<br />
Sousa, Lisa (2002), “The Devil and Deviance in Native<br />
Criminal Narratives from Early Mexico”, The<br />
Americas, vol. 59, núm. 2, Cambridge, Cambridge<br />
University Press, pp. 161-179.<br />
Szoblik, Katarzyna (2008), “La ahuiani, ¿flor preciosa o<br />
m<strong>en</strong>sajera <strong>de</strong>l diablo? La visión <strong>de</strong> las ahuianime<br />
<strong>en</strong> las fu<strong>en</strong>tes indíg<strong>en</strong>as y cristianas”, Itinerarios,<br />
núm. 8, Varsovia, Universidad <strong>de</strong> Varsovia-Instituto<br />
<strong>de</strong> Estudios Ibéricos e Iberoamericanos,<br />
pp. 197-<strong>21</strong>4, , 1 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Tezozomoc, Fernando Alvarado (1998), Crónica mexicáyotl,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM.<br />
Recibido: <strong>21</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Aceptado: 7 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
Montserrat Mancisidor Ortega<br />
Es lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Historia por la Facultad <strong>de</strong> Filosofía<br />
y Letras <strong>de</strong> la Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México (UNAM) y becaria <strong>de</strong>l Proyecto<br />
“Sermones <strong>en</strong> mexicano. Catalogación, estudio<br />
y traducción <strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l<br />
siglo XVI <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México”,<br />
dirigido por Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas (Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas, UNAM). Su línea<br />
<strong>de</strong> investigación es el proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
<strong>de</strong> los pueblos nahuas y la elaboración <strong>de</strong> textos<br />
cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>. Entre sus más<br />
reci<strong>en</strong>tes participaciones se ubican la pon<strong>en</strong>cia<br />
“Los textos <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>:<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro, diálogo y conversión. Nueva España,<br />
Siglo XVI” <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l “I Seminario Internacional:<br />
dinámicas sociales territoriales e institucionales<br />
<strong>en</strong> la América española siglos XVI-XVIII”<br />
organizado por el Grupo <strong>de</strong> Investigación sobre<br />
Historia <strong>de</strong> América (GIR INDUSAL) <strong>de</strong> la Universidad<br />
Salamanca (24 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 20<strong>21</strong>); la<br />
pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> su trabajo <strong>de</strong> tesis “La ahuiani<br />
a la luz <strong>de</strong> los textos cristianos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
siglos XVI-XVII” <strong>en</strong> el XXXII Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigadores <strong>de</strong>l P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to Novohispano<br />
organizado por el Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Filológicas (UNAM ) y la Universidad Panamericana<br />
(11 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 20<strong>21</strong>); la pon<strong>en</strong>cia “La<br />
Conquista <strong>de</strong> la Feminidad. El caso <strong>de</strong> las mujeres<br />
nahuas <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong><br />
los siglos XVI-XVII” <strong>en</strong> el VII Congreso Internacional<br />
<strong>de</strong> Estudiantes <strong>de</strong> Historia organizado por<br />
la Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong> San Marcos (16<br />
<strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 20<strong>21</strong>).<br />
53
MONTSERRAT MANCISIDOR ORTEGA, IN CIHUATLAHUELILOC.<br />
LA “MALA MUJER” EN TEXTOS CRISTIANOS EN LENGUA NÁHUATL DEL SIGLO XVI<br />
54
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>2023107<br />
MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS<br />
EN LA DERROTA<br />
SONG OF THE FISHES<br />
A LACUSTRINE ALLEGORY OF THE MEXICA IN DEFEAT<br />
Salvador Reyes Equiguas<br />
orcid.org/0000-0001-<strong>500</strong>5-3715<br />
UNAM-IIB<br />
México<br />
equiguas@unam.mx<br />
Abstract<br />
The pres<strong>en</strong>t paper interprets the symbolic language of the Michcuicatl, one of the pieces<br />
inclu<strong>de</strong>d in the manuscript “Cantares Mexicanos”. The song repres<strong>en</strong>ts the Mexicas as<br />
fish who inhabit the lacustrine universe of the Anahuac, where the Spaniard conquerors<br />
are shown like fishers who burst into the lakes capturing the original inhabitants of the<br />
water. The Michcuicatl recaptures sacred elem<strong>en</strong>ts of the Nahuatl worldview and pres<strong>en</strong>ts<br />
them in the Christian way. The Michcuicatl also takes the metaphor of the biblical<br />
passage of the apostles as “fishers of m<strong>en</strong>”. The Mexica’s sacred aquatic universe becomes<br />
in the Christ<strong>en</strong>dom universe.<br />
Keywords: michcuicatl, song of the fish, Conquest of Mexico, Mexica dances, historical<br />
performance.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
En el pres<strong>en</strong>te trabajo se hace una interpretación <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje simbólico <strong>de</strong>l canto Michcuicatl,<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el manuscrito “Cantares mexicanos”. El canto repres<strong>en</strong>ta a los mexicas<br />
como los peces que habitan el universo lacustre <strong>de</strong>l Anáhuac, don<strong>de</strong> los conquistadores<br />
españoles, mostrados como pescadores, irrump<strong>en</strong> <strong>en</strong> los lagos, capturando a los habitantes<br />
<strong>de</strong>l agua. El Michcuicatl retoma elem<strong>en</strong>tos sagrados <strong>de</strong> la cosmovisión <strong>náhuatl</strong> y los<br />
pres<strong>en</strong>ta al modo cristiano; a<strong>de</strong>más, también echa mano <strong>de</strong> la metáfora <strong>de</strong>l paisaje bíblico<br />
<strong>de</strong> los apóstoles como “pescadores <strong>de</strong> hombres”. El universo acuático sagrado <strong>de</strong> los<br />
mexicas se convierte <strong>en</strong> el universo <strong>de</strong> la cristiandad.<br />
Palabras clave: michcuicatl, canto <strong>de</strong> peces, Conquista <strong>de</strong> México, danzas mexicas, esc<strong>en</strong>ificación<br />
histórica.<br />
55
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
Introducción<br />
Los estudios vig<strong>en</strong>tes sobre las fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> los nahuas <strong>en</strong> los tiempos contiguos<br />
a la Conquista nos han permitido reconstruir<br />
la tipología g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la literatura nahua,<br />
sus géneros y, <strong>en</strong> ocasiones, sus autores. Las<br />
creaciones que calificamos como tales, a las que<br />
se suman los textos <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to histórico,<br />
han quedado <strong>en</strong> los registros <strong>de</strong> la cultura escrita<br />
<strong>en</strong>tre los nahuas, que incluy<strong>en</strong> aquellos concebidos<br />
con el sistema autóctono y los trasladados<br />
al alfabeto.<br />
La sistematización que los especialistas <strong>en</strong><br />
códices y textos alfabéticos nahuas han hecho<br />
<strong>de</strong>l corpus <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales permite reconstruir<br />
las relaciones <strong>en</strong>tre la cultura escrita<br />
y la oralidad, como repositorios complem<strong>en</strong>tarios<br />
<strong>de</strong> la memoria. Así mismo, las aportaciones<br />
<strong>de</strong> las ediciones y traducciones <strong>de</strong> las principales<br />
fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales nahuas nos muestran<br />
que la memoria histórica se podía <strong>de</strong>splegar <strong>en</strong><br />
distintos formatos, que incluían el propiam<strong>en</strong>te<br />
escrito y el performativo, es <strong>de</strong>cir, el discurso<br />
público que se <strong>de</strong>splegaba <strong>en</strong> actos cívicos o religiosos,<br />
ejecutado a modo <strong>de</strong> canto, acompañado<br />
<strong>de</strong> un l<strong>en</strong>guaje musical y dancístico y aún <strong>de</strong><br />
otros elem<strong>en</strong>tos esc<strong>en</strong>ográficos, como aromas<br />
y vestuarios. Los pueblos nahuas que habitaron<br />
el Anáhuac mantuvieron la producción <strong>de</strong> textos<br />
<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido histórico tras la Conquista, <strong>en</strong> los<br />
que dieron noticia <strong>de</strong> esos elem<strong>en</strong>tos esc<strong>en</strong>ográficos,<br />
sumados al registro <strong>de</strong> su nueva realidad<br />
histórica colonial.<br />
Antes <strong>de</strong> iniciar con el análisis que propondremos,<br />
es necesario precisar que el concepto<br />
<strong>de</strong> historia se pue<strong>de</strong> asumir, por lo m<strong>en</strong>os, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
dos acepciones: por un lado, la que se refiere<br />
a los acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l pasado, es <strong>de</strong>cir, al<br />
<strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> la vida <strong>de</strong> las distintas socieda<strong>de</strong>s;<br />
por otro, al conjunto <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos sobre<br />
ese pasado y a su narración, acepción que suele<br />
ser referida por los especialistas como historiografía.<br />
Así, específicam<strong>en</strong>te, po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
historiografía como el conjunto <strong>de</strong> obras que<br />
narran un episodio <strong>de</strong>l pasado humano e, incluso,<br />
la reflexión sobre el método y proce<strong>de</strong>r que<br />
g<strong>en</strong>eró dicho conocimi<strong>en</strong>to (Pastrana, 2011: 55).<br />
De esta forma, po<strong>de</strong>mos hablar <strong>de</strong> la historiografía<br />
<strong>de</strong> cualquier tópico histórico, como <strong>de</strong> la<br />
Conquista, <strong>de</strong> la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, <strong>de</strong> la estructura<br />
social <strong>de</strong> una nación y <strong>de</strong> miles <strong>de</strong> etcéteras.<br />
Las historiografías <strong>de</strong> la literatura <strong>náhuatl</strong> y<br />
<strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong> han prestado poca at<strong>en</strong>ción<br />
a las expresiones populares, como la ejecución<br />
<strong>de</strong>l Michcuicatl, como un espacio <strong>en</strong> el que<br />
se amalgamaban dos l<strong>en</strong>guajes simbólicos <strong>de</strong><br />
las dos tradiciones culturales participantes <strong>de</strong><br />
la construcción <strong>de</strong> Nueva España. La indifer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> la que han sido objeto estas expresiones,<br />
por parte <strong>de</strong> los especialistas, pue<strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer a<br />
la car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> traducciones <strong>de</strong> los cantos y a la<br />
poca at<strong>en</strong>ción que se les dio como fu<strong>en</strong>te para<br />
la historia <strong>en</strong> las investigaciones mo<strong>de</strong>rnas. Fue<br />
hasta el siglo xix, por lo m<strong>en</strong>os tres siglos <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> su elaboración, que se les otorgó valor<br />
como parte <strong>de</strong> la herm<strong>en</strong>éutica <strong>de</strong> los nahuas.<br />
Particularm<strong>en</strong>te, el manuscrito Cantares<br />
mexicanos es una fu<strong>en</strong>te emblemática <strong>de</strong> esta<br />
realidad, <strong>en</strong> especial su primer opúsculo, que<br />
consiste <strong>en</strong> una colección <strong>de</strong> cantos, algunos<br />
prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los antiguos saberes históricos<br />
y <strong>de</strong> la oralidad, y otros compuestos <strong>en</strong> tiempos<br />
coloniales. Dicho opúsculo conti<strong>en</strong>e un nutrido<br />
número <strong>de</strong> cantos <strong>de</strong> carácter histórico, que recrean<br />
el s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> diversos pueblos nahuas sobre<br />
las primeras décadas coloniales <strong>de</strong> la Conquista,<br />
como m<strong>en</strong>cionaremos a<strong>de</strong>lante. Entre dichos<br />
cantos <strong>de</strong>staca, por su valor simbólico, el llamado<br />
Michcuicatl, pieza que conjuga elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
la cosmovisión <strong>náhuatl</strong> prehispánica con compon<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>l cristianismo. De esta forma, fu<strong>en</strong>tes<br />
como la que nos atañe <strong>en</strong> esta ocasión dan<br />
cu<strong>en</strong>ta no sólo <strong>de</strong> la percepción <strong>de</strong> la Conquista,<br />
sino también <strong>de</strong> los <strong>de</strong>talles y estrategias discursivas<br />
que los propios nahuas cristianizados<br />
utilizaron para conservar elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su cosmovisión,<br />
al tiempo que incorporaron, <strong>en</strong> su estructura,<br />
al cristianismo. Hipotéticam<strong>en</strong>te, para<br />
los nahuas el Michcuicatl significaba la repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos sagrados <strong>de</strong> su cosmovisión<br />
lacustre; para las autorida<strong>de</strong>s españolas,<br />
la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la conversión cristiana con<br />
las aguas purificadoras <strong>de</strong>l bautismo.<br />
La revisión y análisis <strong>de</strong>l Michcuicatl, propuestos<br />
<strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te trabajo, aunado a datos<br />
compilados <strong>de</strong> distintas fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales,<br />
permitirá sugerir, por un lado, una interpretación<br />
<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje simbólico <strong>de</strong> los nahuas y la forma<br />
<strong>en</strong> que éste interactuó con el l<strong>en</strong>guaje cristiano;<br />
por otro, reconstruir el contexto <strong>en</strong> el que<br />
56
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
se ejecutaba el Michcuicatl, para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
su función social como elem<strong>en</strong>to i<strong>de</strong>ntitario y<br />
como ag<strong>en</strong>te <strong>de</strong> producción y reproducción <strong>de</strong><br />
la memoria histórica y ritual <strong>de</strong> tiempos pretéritos.<br />
Historia <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> Cantares<br />
mexicanos, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong>l Michcuicatl<br />
La pieza que será objeto <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tarios <strong>en</strong> la<br />
pres<strong>en</strong>te colaboración está cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los folios<br />
43r a 46r <strong>de</strong>l preciado manuscrito misceláneo<br />
conocido como Cantares mexicanos, 1 que<br />
está resguardado <strong>en</strong> el Fondo Reservado <strong>de</strong><br />
la Biblioteca Nacional, con la signatura 1628bis<br />
(León-Portilla et al., 2011a y 2011b). Este docum<strong>en</strong>to,<br />
que pu<strong>de</strong> calificarse como tesoro patrimonial,<br />
está conformado por 13 opúsculos, 11 <strong>de</strong><br />
ellos escritos <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>. El primero es una colección<br />
<strong>de</strong> cantos nahuas, con piezas recuperadas<br />
<strong>de</strong> la antigua oralidad prehispánica y otras<br />
concebidas <strong>en</strong> tiempos coloniales. Otros opúsculos<br />
<strong>de</strong>l manuscrito consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el cal<strong>en</strong>dario<br />
solar mexicano, seguido <strong>de</strong> una exposición <strong>de</strong>l<br />
tonalamatl (el cal<strong>en</strong>dario ritual <strong>de</strong> 260 días), ambos<br />
<strong>en</strong> español y relacionados con el corpus <strong>de</strong><br />
textos sahaguntino; <strong>de</strong>spués, sigue un conjunto<br />
<strong>de</strong> textos propios <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong>, escritos<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, sobre la eucaristía, el bu<strong>en</strong> morir y<br />
una vida <strong>de</strong> san Bartolomé; le suce<strong>de</strong>n las fábulas<br />
<strong>de</strong> Esopo y cierra la miscelánea una historia<br />
<strong>de</strong> la Pasión <strong>de</strong> Nuestro Señor Jesucristo<br />
(León-Portilla et al., 2019).<br />
El valor cultural <strong>de</strong> los “Cantares mexicanos”<br />
resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> las piezas, que <strong>de</strong>ja<br />
ver el rescate <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong> sus compiladores y<br />
creadores y sus ancestros, sobre la percepción<br />
<strong>de</strong> lo sagrado, <strong>de</strong> los artificios <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua, <strong>de</strong><br />
la propia exist<strong>en</strong>cia humana y <strong>de</strong>l pasado <strong>en</strong> el<br />
contexto histórico <strong>de</strong> una profunda transformación<br />
<strong>de</strong> su tradición cultural. Los “Cantares mexicanos”<br />
registran una gama <strong>de</strong> percepciones <strong>de</strong><br />
este acontecimi<strong>en</strong>to histórico, cuyos polos pue<strong>de</strong>n<br />
ubicarse <strong>en</strong> el pesar <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota militar y<br />
la subsecu<strong>en</strong>te dominación colonial <strong>en</strong> el caso<br />
mexica t<strong>en</strong>ochca y tlatelolca y, <strong>en</strong> contraste, la<br />
celebración <strong>de</strong>l triunfo tlaxcalteca y otras expresiones<br />
intermedias, como las <strong>de</strong> los huexotzin-<br />
1 Cuando me refiera al manuscrito misceláneo <strong>en</strong> su totalidad,<br />
usaré cursivas: Cantares mexicanos; cuando me refiera<br />
al primer opúsculo <strong>de</strong>l manuscrito misceláneo, usaré comillas<br />
dobles: “Cantares mexicanos”.<br />
cas (Reyes Equiguas, próximam<strong>en</strong>te). Qui<strong>en</strong>es<br />
elaboraron este manuscrito eran consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
su circunstancia histórica tras la Conquista, por<br />
ello se preocuparon, por una parte, por consignar<br />
los conocimi<strong>en</strong>tos resguardados <strong>en</strong> su añeja<br />
tradición oral y, por otra, tomaron cuidado <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>jar constancia <strong>de</strong> las nuevas creaciones y <strong>de</strong>l<br />
nuevo acontecer, gracias a la perduración <strong>de</strong> su<br />
memoria histórica conjugada con la apropiación<br />
<strong>de</strong> la escritura alfabética. Muy probablem<strong>en</strong>te,<br />
qui<strong>en</strong> no esté familiarizado con la lectura <strong>de</strong> las<br />
fu<strong>en</strong>tes históricas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> los siglos xvi y<br />
xvii (no solam<strong>en</strong>te nahuas) pue<strong>de</strong> dudar sobre la<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia histórica nativa, <strong>de</strong> la<br />
conformación <strong>de</strong> los proyectos <strong>de</strong> consignación<br />
y reconstrucción <strong>de</strong>l recuerdo <strong>de</strong>l pasado y <strong>de</strong><br />
diversos saberes <strong>en</strong> textos <strong>de</strong> carácter colectivo,<br />
como ocurrió con el Códice Flor<strong>en</strong>tino y los<br />
Cantares mexicanos, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se observan diversas<br />
manos, con distintos borradores a modo<br />
<strong>de</strong> traslados fragm<strong>en</strong>tarios, que circularon <strong>en</strong>tre<br />
los frailes interesados <strong>en</strong> la historia y la cultura<br />
nativa y <strong>en</strong>tre los distintos indíg<strong>en</strong>as latinizados,<br />
y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> figuran los nombres <strong>de</strong> distintos autores<br />
y colaboradores, incluy<strong>en</strong>do a los propios<br />
frailes <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción<br />
textual, como lo fue el Colegio <strong>de</strong> la Santa Cruz<br />
<strong>de</strong> Tlatelolco.<br />
Para los especialistas <strong>en</strong> la tipificación <strong>de</strong>l<br />
discurso historiográfico, es condición necesaria<br />
que un texto cu<strong>en</strong>te con diversos elem<strong>en</strong>tos<br />
constitutivos para que pueda consi<strong>de</strong>rarse<br />
como tal, a saber: a) la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> historiar acontecimi<strong>en</strong>tos experim<strong>en</strong>tados<br />
por el hombre y, ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, que incluya<br />
su relación con personas sagradas; b) la pres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> los hechos <strong>en</strong> una secu<strong>en</strong>cia —prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
cronológica— y no referirse exclusivam<strong>en</strong>te<br />
a un pasaje aislado <strong>de</strong> un proceso; c)<br />
que la narrativa se vincule con el pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el cual se concibe el texto; y d) una explicación<br />
<strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> los hechos (Pastrana Flores, 2011:<br />
55-58). Sin ser este el espacio para <strong>de</strong>mostrar<br />
que los textos nahuas novohispanos (concebidos<br />
con el sistema autóctono <strong>de</strong> escritura o el<br />
alfabeto) pue<strong>de</strong>n ser t<strong>en</strong>idos como textos historiográficos,<br />
baste ahora con remitir a los interesados<br />
hacia los autores que han at<strong>en</strong>dido puntualm<strong>en</strong>te<br />
este aspecto (Romero Galván, 2003;<br />
Martínez, 2003; Pastrana Flores, 2003). En cambio,<br />
es pertin<strong>en</strong>te agregar que, <strong>en</strong>tre el círculo<br />
57
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
<strong>de</strong> los especialistas <strong>en</strong> el análisis historiográfico,<br />
exist<strong>en</strong> los textos parahistoriográficos para referirse<br />
a aquellos que no cumpl<strong>en</strong> con la totalidad<br />
<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>unciados, pero que, por su<br />
cont<strong>en</strong>ido, pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> alto valor por los datos,<br />
i<strong>de</strong>as o int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong>claradas por el autor.<br />
Como artificio intelectual, los nahuas abrevaron<br />
<strong>de</strong> otros pueblos mesoamericanos diversos<br />
artificios culturales, como la medición <strong>de</strong>l tiempo<br />
<strong>en</strong> distintos ciclos, expresada <strong>en</strong> dos cal<strong>en</strong>darios<br />
y la escritura, que incluía rastros <strong>de</strong> valor<br />
i<strong>de</strong>ográfico y fonético. Utilizando soportes<br />
como piedra, muros, vasijas, papel, piel o tela,<br />
los nahuas (como muchos otros pueblos antes<br />
que ellos), consignaron, por medio <strong>de</strong> signos y<br />
símbolos, textos glíficos <strong>en</strong> los que se vertían<br />
distintas formas <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to. La expresión<br />
<strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l hombre y los dioses, el registro<br />
<strong>de</strong> conquistas, los nombres <strong>de</strong> gobernantes y<br />
linajes se pue<strong>de</strong>n interpretar <strong>en</strong> lápidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el Preclásico, <strong>en</strong>tre olmecas y zapotecos, don<strong>de</strong><br />
se pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar elem<strong>en</strong>tos pictográficos<br />
utilizados hasta el Posclásico por otros<br />
pueblos, como los nahuas y mixtecos (Martínez,<br />
2003: <strong>21</strong>-25). Para Martínez Marín, la posibilidad<br />
<strong>de</strong> ubicar un acontecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> un tiempo y espacio<br />
precisos (a través <strong>de</strong> glifos cal<strong>en</strong>dáricos<br />
y toponímicos), agregados a la repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> protagonistas con glifos antropónimos que<br />
<strong>de</strong>spliegan acciones como guerra, migración,<br />
fundación, casami<strong>en</strong>tos y otros, son sufici<strong>en</strong>tes<br />
para suponer la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una conci<strong>en</strong>cia<br />
histórica, cuya narración quedaba registrada<br />
gracias a este conjunto <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas. Como<br />
apunta Romero Galván:<br />
El punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> este proceso historiográfico<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra mucho tiempo atrás, cuando <strong>en</strong> estas<br />
regiones cada comunidad guardaba, cuidadosam<strong>en</strong>te<br />
registrados <strong>en</strong> la memoria, los recuerdos<br />
<strong>de</strong> sus aconteceres pasados, mismos que se transmitían<br />
<strong>de</strong> viva voz <strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eración.<br />
Dichos recuerdos sust<strong>en</strong>taban las particularida<strong>de</strong>s<br />
que distinguían, dotándolos <strong>de</strong> características<br />
exclusivas, a cada uno <strong>de</strong> tales grupos humanos<br />
(2003: 12).<br />
En efecto, la relación <strong>en</strong>tre escritura y oralidad<br />
era complem<strong>en</strong>taria <strong>en</strong> la construcción <strong>de</strong><br />
la memoria y la reafirmación <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong><br />
cada pueblo.<br />
Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to histórico <strong>de</strong><br />
tradición nahua —sumam<strong>en</strong>te diverso <strong>en</strong> sus géneros<br />
y soportes (Baudot y Todorov, 1983: 15-<br />
22) 2 — incluía la expresión cantada <strong>de</strong> la historia,<br />
modalidad que fue consignada <strong>en</strong> diversos<br />
docum<strong>en</strong>tos escritos tras la Conquista, <strong>en</strong>tre<br />
ellos, los “Cantares mexicanos”. En esta colección<br />
<strong>de</strong> cantos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran diversas piezas<br />
que se pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rar expresión <strong>de</strong> la conci<strong>en</strong>cia<br />
histórica, pues se refier<strong>en</strong> a distintos<br />
acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l pasado, como las hazañas<br />
<strong>de</strong> distintos gobernantes y las relaciones <strong>en</strong>tre<br />
las ciuda<strong>de</strong>s-Estado, <strong>de</strong> las que se <strong>de</strong>stacan las<br />
guerras <strong>de</strong> la Triple Alianza (por ejemplo, la conquista<br />
<strong>de</strong> Chalco, la <strong>de</strong>rrota <strong>de</strong> los mexicas ante<br />
los purépechas, las guerras floridas con Tlaxcala<br />
y Huexotzinco) y la toma <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Tezozómoc,<br />
registros que no sólo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />
como simples datos <strong>de</strong> la memoria, sino también<br />
como antesala al cuestionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l futuro<br />
comunitario. En seguimi<strong>en</strong>to a estos registros<br />
históricos, es natural que la colección incluya<br />
numerosos cantos que vers<strong>en</strong> sobre la conquista<br />
española y, precisam<strong>en</strong>te, el “Canto <strong>de</strong> peces”<br />
es uno <strong>de</strong> ellos, como se verá.<br />
La temática histórica <strong>de</strong> la Conquista <strong>en</strong> las<br />
piezas <strong>de</strong> “Cantares mexicanos” se nos pres<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> diversas perspectivas, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong><br />
y la filiación <strong>de</strong> los distintos autores <strong>de</strong> los<br />
cantos. La colección incluye piezas cuyos protagonistas<br />
y voces son prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> México,<br />
Tlaxcala, Huexotzinco, Chalco, Tlacopan, Cuauhchinanco<br />
y Texcoco. Esto significa, muy probablem<strong>en</strong>te,<br />
que los autores, oriundos <strong>de</strong> varios <strong>de</strong><br />
estos pueblos, expresaron su s<strong>en</strong>tir y el <strong>de</strong> sus<br />
coterráneos a partir <strong>de</strong> su perspectiva e intereses:<br />
como <strong>de</strong>rrotados, como conquistadores o<br />
como solidarios con uno u otro bando (Reyes<br />
Equiguas, próximam<strong>en</strong>te). Los cantos, producidos<br />
y reproducidos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la comunidad,<br />
exhib<strong>en</strong> las i<strong>de</strong>as y la percepción <strong>de</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir<br />
histórico. Si bi<strong>en</strong>, somos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />
histórico <strong>de</strong> los cantos, hemos prestado<br />
poca at<strong>en</strong>ción a la repres<strong>en</strong>tación performativa<br />
<strong>de</strong> la historia, con la imbricación <strong>de</strong> l<strong>en</strong>guajes<br />
2 Entre lo que po<strong>de</strong>mos calificar como géneros <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
histórico nahua t<strong>en</strong>emos los xiuhamatl “papeles o<br />
libros <strong>de</strong> los <strong>años</strong>” (anales), códices que disponían la repres<strong>en</strong>tación<br />
pictográfica <strong>de</strong> los principales acontecimi<strong>en</strong>tos,<br />
sigui<strong>en</strong>do el or<strong>de</strong>n cronológico <strong>de</strong> los glifos cal<strong>en</strong>dáricos, y<br />
los textos orales nombrados como itoloca (“lo que se sabe o<br />
dice <strong>de</strong> algui<strong>en</strong> o algo), que también podían ser expresados<br />
por medio <strong>de</strong> cantos.<br />
58
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
orales, musicales, dancísticos y <strong>de</strong> carácter sinestésico<br />
(<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> que se mezclan s<strong>en</strong>saciones<br />
a la participación <strong>de</strong> todos los s<strong>en</strong>tidos<br />
<strong>en</strong> la percepción <strong>de</strong> una realidad), como un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
social <strong>de</strong> carácter cívico-ritual y forma<br />
<strong>de</strong> producción y reproducción <strong>de</strong> la memoria<br />
histórica. En este s<strong>en</strong>tido, los cantos son fu<strong>en</strong>tes<br />
idóneas para conocer los artificios intelectuales<br />
<strong>de</strong> los mexicas y la forma <strong>en</strong> que expresaron su<br />
s<strong>en</strong>tir y asimilación <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota.<br />
Des<strong>de</strong> que la historiografía mo<strong>de</strong>rna <strong>de</strong> la<br />
Conquista ha prestado at<strong>en</strong>ción a las fu<strong>en</strong>tes<br />
docum<strong>en</strong>tales elaboradas por los distintos pueblos<br />
nahuas (tratando <strong>de</strong> tomar como refer<strong>en</strong>cia<br />
sus propios conceptos y l<strong>en</strong>gua), hemos podido<br />
acce<strong>de</strong>r a su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to histórico, a su concepción<br />
<strong>de</strong>l tiempo y a las peculiarida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />
tipología textual que nos ha llegado, concebida<br />
<strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> escritura autóctona con la<br />
combinación <strong>de</strong>l alfabeto. Hoy <strong>en</strong> día, estamos<br />
<strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> asociar distintos l<strong>en</strong>guajes, el<br />
escrito y el iconográfico, para pot<strong>en</strong>ciar la compr<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to nahua sobre la Conquista<br />
y las consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> este hecho. Incluso,<br />
se han reconstruido los vínculos <strong>de</strong> la oralidad<br />
con la cultura escrita, a partir <strong>de</strong> los “rasgos<br />
orales” que han quedado registrados <strong>en</strong> los textos<br />
alfabéticos (León-Portilla, 1996). El estudio<br />
<strong>de</strong> la filología <strong>náhuatl</strong> nos muestra cómo las<br />
traducciones y su historia repres<strong>en</strong>tan un reto<br />
perman<strong>en</strong>te para acce<strong>de</strong>r a la posibilidad <strong>de</strong> la<br />
reconstrucción histórica. De hecho, la historia <strong>de</strong><br />
la historiografía <strong>de</strong> la literatura <strong>náhuatl</strong> ha <strong>de</strong>terminado<br />
<strong>en</strong> gran medida el estudio <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes<br />
docum<strong>en</strong>tales y ha dado cauce a la historia <strong>de</strong><br />
los estudios sobre los nahuas. Nuestros avances<br />
<strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los<br />
nahuas incluso han alcanzado a reconocer sus<br />
límites.<br />
Por esta razón, <strong>en</strong> la pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong>trega haremos<br />
un recu<strong>en</strong>to histórico <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> los<br />
cantos nahuas <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido histórico que han<br />
sido consi<strong>de</strong>rados como parte <strong>de</strong> las creaciones<br />
literarias nahuas. Aun así, somos consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
la imposibilidad <strong>de</strong> reconstruir la parafernalia<br />
ritual que integraba música, danza, esc<strong>en</strong>arios,<br />
vestim<strong>en</strong>tas, olores y sabores <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos ceremoniales<br />
que se <strong>de</strong>splegaba a lo largo <strong>de</strong> la liturgia<br />
nahua <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong> carácter<br />
cívico y religioso. Por más que <strong>de</strong>seemos,<br />
las fu<strong>en</strong>tes se limitan a alim<strong>en</strong>tar nuestra imaginación<br />
para recrear imág<strong>en</strong>es sobre el complejo<br />
l<strong>en</strong>guaje simbólico <strong>de</strong> la ritualidad. Estas consi<strong>de</strong>raciones<br />
son sustanciales antes <strong>de</strong> iniciar la<br />
lectura <strong>de</strong> cualquier texto que verse sobre lo<br />
que llamamos literatura <strong>en</strong>tre los nahuas.<br />
Antes <strong>de</strong> <strong>en</strong>trar <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o <strong>en</strong> los com<strong>en</strong>tarios<br />
al “Canto <strong>de</strong> peces”, es necesario hacer un paréntesis<br />
aclaratorio y un recu<strong>en</strong>to histórico <strong>de</strong>l<br />
estudio y publicaciones <strong>de</strong> los “Cantares”, como<br />
se indicó líneas antes. Cabe m<strong>en</strong>cionar que este<br />
canto, y la mayoría <strong>de</strong> los cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> el opúsculo,<br />
no contaban con traducciones al español<br />
sino hasta finales <strong>de</strong>l siglo XX, si bi<strong>en</strong> se sabía <strong>de</strong><br />
su exist<strong>en</strong>cia y relevancia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo XIX. La<br />
historia <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
estos cantos como fu<strong>en</strong>te histórica se remonta a<br />
la segunda mitad <strong>de</strong> ese siglo.<br />
Una primera aproximación a la antigua literatura<br />
<strong>náhuatl</strong> se <strong>de</strong>be a José Joaquín Pesado,<br />
que <strong>en</strong> su obra Las aztecas. Poesías tomadas <strong>de</strong><br />
los antiguos cantares mexicanos (Pesado, 1854),<br />
brindó sus creaciones propias, inspiradas <strong>en</strong> lo<br />
que se sabía <strong>en</strong>tonces <strong>de</strong> la cultura e historia<br />
nahua, <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales ya publicadas,<br />
sobre todo <strong>en</strong> la Historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las cosas<br />
<strong>de</strong> Nueva España, paráfrasis <strong>de</strong> fray Bernardino<br />
<strong>de</strong> Sahagún al texto <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l Códice Flor<strong>en</strong>tino<br />
(Sahagún, 1829). En sus rimas, cargadas<br />
<strong>de</strong> un ac<strong>en</strong>tuado romanticismo, Pesado retomó<br />
temas recurr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la prosa nahua: la bi<strong>en</strong>v<strong>en</strong>ida<br />
a un “príncipe” <strong>en</strong> su nacimi<strong>en</strong>to, los consejos<br />
<strong>de</strong> un padre y una madre a su hija cuando<br />
casa<strong>de</strong>ra, invocaciones a los dioses <strong>de</strong> la guerra<br />
y <strong>de</strong>l agua, la muerte <strong>de</strong>l guerrero y, finalm<strong>en</strong>te,<br />
los cantos <strong>de</strong> “Netzahualcoyotl”. Si bi<strong>en</strong> esta<br />
obra no pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como fu<strong>en</strong>te para<br />
la historia <strong>de</strong> la literatura <strong>náhuatl</strong>, sí po<strong>de</strong>mos<br />
consi<strong>de</strong>rarla como muestra <strong>de</strong>l interés <strong>de</strong> los intelectuales<br />
<strong>de</strong>l naci<strong>en</strong>te proyecto nacional <strong>en</strong> la<br />
búsqueda y construcción <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ntidad cultural<br />
basada <strong>en</strong> un pasado indíg<strong>en</strong>a i<strong>de</strong>alizado, a<br />
pesar <strong>de</strong> que para <strong>en</strong>tonces se carecía <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes<br />
docum<strong>en</strong>tales sufici<strong>en</strong>tes para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r la<br />
empresa.<br />
Para rematar esta circunstancia, el convulsivo<br />
siglo XIX mexicano, con la fragilidad <strong>de</strong> las naci<strong>en</strong>tes<br />
instituciones <strong>de</strong>l Estado recién creado,<br />
propició la dispersión <strong>de</strong> muchos acervos docum<strong>en</strong>tales,<br />
que cayeron <strong>en</strong> manos privadas, <strong>de</strong><br />
mexicanos y extranjeros. En ese contexto, el polígrafo<br />
José Fernando Ramírez i<strong>de</strong>ntificó el ma-<br />
59
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
nuscrito Cantares mexicanos <strong>en</strong> el acervo <strong>de</strong> la<br />
biblioteca <strong>de</strong> la antigua universidad. Consci<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong>l docum<strong>en</strong>to,<br />
<strong>en</strong>cargó hacer un traslado <strong>de</strong>l primer opúsculo<br />
al nahuatlatlo Faustino Galicia Chimalpopoca,<br />
copia que actualm<strong>en</strong>te se localiza <strong>en</strong> la Biblioteca<br />
Nacional <strong>de</strong> España. Pocos <strong>años</strong> <strong>de</strong>spués,<br />
<strong>en</strong> 1866, Charles Éti<strong>en</strong>ne Brasseur <strong>de</strong> Bourbourg<br />
<strong>en</strong>cargó la elaboración <strong>de</strong> otra copia, hoy resguardada<br />
<strong>en</strong> la Brinton Collection <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong><br />
la Universidad <strong>de</strong> P<strong>en</strong>nsylvania, misma que sirvió<br />
al polifacético Daniel Brinton para traducir<br />
varios cantos al inglés, como parte <strong>de</strong> su monum<strong>en</strong>tal<br />
Brinton’s Library of Aboriginal American<br />
Literature (Brinton, 1887; León-Portilla et al.,<br />
2011a: 173-174). La gran aportación <strong>de</strong> esta obra<br />
consiste <strong>en</strong> haber sido la primera publicación<br />
y traducción <strong>de</strong> los cantos, aunque <strong>de</strong> manera<br />
fragm<strong>en</strong>taria, así como llamar la at<strong>en</strong>ción sobre<br />
el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o histórico-cultural <strong>de</strong> las creaciones<br />
que hoy po<strong>de</strong>mos calificar <strong>de</strong> literarias <strong>en</strong>tre los<br />
pueblos originarios <strong>de</strong>l Nuevo Mundo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
y, <strong>en</strong> particular, <strong>de</strong> los nahuas, <strong>en</strong> el ámbito<br />
mundial.<br />
Dado el caótico contexto <strong>de</strong>l México <strong>de</strong>cimonónico,<br />
se t<strong>en</strong>ía por perdido el manuscrito<br />
original y se p<strong>en</strong>saba que sólo se preservaban<br />
las copias <strong>en</strong> el extranjero. Avanzado el siglo xix,<br />
cuando se alcanzó cierta estabilidad política, el<br />
gobierno pudo poner <strong>en</strong> marcha la Biblioteca<br />
Nacional; tras el restablecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la República,<br />
Juárez <strong>de</strong>cretó su creación <strong>en</strong> 1867, aunque<br />
<strong>en</strong> los hechos inició activida<strong>de</strong>s hasta 1884. Su<br />
fondo <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> se formó a partir <strong>de</strong> las bibliotecas<br />
<strong>de</strong> los colegios conv<strong>en</strong>tuales y la <strong>de</strong> la<br />
universidad, haci<strong>en</strong>do efectiva la Ley <strong>de</strong> Desamortización<br />
<strong>de</strong> los Bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> la Iglesia. Sin duda,<br />
el valor cultural y patrimonial <strong>de</strong> su fondo <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> era incalculable, como lo eran las fuerzas<br />
necesarias para sistematizarlo y preservarlo. La<br />
apremiante urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> procesar el acervo <strong>de</strong><br />
la Biblioteca Nacional era una tarea que no podía<br />
postergarse. Su propio director, el polígrafo<br />
José María Vigil, ponía manos <strong>en</strong> el empeño,<br />
cuando, estando <strong>en</strong> ello, tuvo la fortuna <strong>de</strong> hallar<br />
el manuscrito:<br />
Estos cantos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un antiguo códice<br />
que existía <strong>en</strong> la Biblioteca <strong>de</strong> la Universidad<br />
y que había <strong>de</strong>saparecido, según consta <strong>de</strong>l libro<br />
que escribió el Sr. García Icazbalceta con el título<br />
<strong>de</strong> Apuntes para un catálogo <strong>de</strong> escritores <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> América [1887]. Al organizar<br />
la Biblioteca Nacional tuve la fortuna <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar<br />
el referido códice <strong>en</strong>tre muchos libros viejos<br />
amontonados; <strong>en</strong> él se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran más <strong>de</strong> ses<strong>en</strong>ta<br />
cantares <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>, <strong>de</strong> los cuales han sido<br />
traducidos al inglés veinte y tantos, por el célebre<br />
americanista G. Brinton, acompañándolos una erudita<br />
disertación sobre la poesía <strong>náhuatl</strong>, y notas y<br />
com<strong>en</strong>tarios filológicos <strong>de</strong> mucha importancia. Según<br />
este escritor, los referidos cantares, coleccionados<br />
por algún fraile, cuyo nombre no se conoce,<br />
son realm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un orig<strong>en</strong> anterior á la Conquista,<br />
pues aunque <strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> ellos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
i<strong>de</strong>as cristianas, es fácil conocer que tales i<strong>de</strong>as<br />
fueron interpoladas por los frailes para adaptarlos<br />
á las nuevas cre<strong>en</strong>cias religiosas (Vigil, 1897: 297).<br />
La noticia <strong>de</strong>l hallazgo <strong>de</strong>bió provocar expectativas<br />
e interés <strong>en</strong>tre historiadores y filólogos.<br />
Antonio Peñafiel se dio a la tarea <strong>de</strong> publicar<br />
varias <strong>en</strong>tregas sobre los Cantares. La primera<br />
consistió <strong>en</strong> una transcripción paleográfica <strong>de</strong><br />
“Cantares” y la traducción <strong>de</strong> los que Brinton<br />
había publicado <strong>años</strong> atrás, que integró <strong>en</strong> su<br />
Colección <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos para la historia <strong>de</strong> México<br />
(Peñafiel, 1899). La segunda se trató <strong>de</strong> la<br />
reproducción fotográfica <strong>de</strong> los “Cantares Mexicanos”,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l primer opúsculo <strong>de</strong>l manuscrito<br />
(Peñafiel, 1904). El interés <strong>de</strong> Peñafiel<br />
no se ciñó al cancionero, pues también publicó<br />
la transcripción paleográfica <strong>de</strong> las Fábulas <strong>de</strong><br />
Esopo (Peñafiel, 1895).<br />
De esta forma, <strong>en</strong> los albores <strong>de</strong>l siglo XX,<br />
“Cantares mexicanos” quedó dispuesto para<br />
que los especialistas <strong>de</strong>s<strong>en</strong>trañaran sus secretos<br />
con posibles traducciones y difundieran su<br />
cont<strong>en</strong>ido. Sin embargo, <strong>en</strong> las postrimerías <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX, pocos fueron los avances <strong>en</strong> la traducción<br />
<strong>de</strong> los cantos, y muchos m<strong>en</strong>os los reportados<br />
para el resto <strong>de</strong> los opúsculos. El propio<br />
Vigil apuntó que:<br />
Desgraciadam<strong>en</strong>te mi ignorancia <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
me obstruía el camino para llegar á compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> aquellas páginas, que aguardan<br />
hace tres siglos la interpretación <strong>de</strong> alguno <strong>de</strong> nuestros<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos nahuatlatos, y varias veces pasé horas<br />
<strong>en</strong>teras contemplando esas amarill<strong>en</strong>tas hojas,<br />
que cerraba al fin <strong>de</strong>sesperado <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r p<strong>en</strong>etrar<br />
su s<strong>en</strong>tido para mí misterioso (Vigil, 1889: 362).<br />
60
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Por esos <strong>años</strong>, Peñafiel publicó el facsímil <strong>de</strong><br />
los cantos, don<strong>de</strong> se incluyó la traducción <strong>de</strong>l<br />
primero <strong>de</strong> ellos, firmada por Cecilio Robelo, <strong>en</strong><br />
Cuauhnáhuac, <strong>en</strong> 1900 (Peñafiel, 1904: 23-27;<br />
Zárate, 1962: 241-261). 3 Durante la segunda década<br />
<strong>de</strong>l siglo, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional<br />
y <strong>en</strong> continuidad a las publicaciones <strong>de</strong><br />
Peñafiel, Juan Bautista Iguiniz publicó la transcripción<br />
paleográfica <strong>de</strong>l cal<strong>en</strong>dario y las fotografías<br />
<strong>de</strong> los folios 95r-100r, que repres<strong>en</strong>tan<br />
las veint<strong>en</strong>as con el sistema <strong>de</strong> registro tradicional<br />
nahua (Iguiniz, 1918: 189-194). 4 A pesar <strong>de</strong> lo<br />
anterior, los trabajos <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> los cantos<br />
avanzaron muy poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> las aportaciones<br />
reportadas hasta <strong>en</strong>tonces. Luis Castillo<br />
Ledón, que a la sazón había sido secretario <strong>de</strong> la<br />
Biblioteca Nacional y director <strong>de</strong>l Museo Nacional,<br />
contagiado por el interés <strong>de</strong> Vigil, Peñafiel<br />
e Iguiniz, publicó su Antigua literatura indíg<strong>en</strong>a<br />
mexicana, don<strong>de</strong> publicó la traducción <strong>de</strong> doce<br />
cantos. Consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> versiones<br />
al español, precisó sobre los cantos que:<br />
Mr. Daniel G. Brinton es el único que ha publicado<br />
directam<strong>en</strong>te traducidos al inglés, junto con algunas<br />
otras composiciones indíg<strong>en</strong>as, veintisiete <strong>de</strong> los ses<strong>en</strong>ta<br />
y dos que son esos cantares, bajo el título <strong>de</strong><br />
Anci<strong>en</strong>t nahuatl poetry, containing the nahuatl test<br />
of XXVII anci<strong>en</strong>t Mexican poems with a translation,<br />
introduction, notes and vocabulary, <strong>en</strong> un volum<strong>en</strong><br />
impreso <strong>en</strong> Fila<strong>de</strong>lfia, <strong>en</strong> 1887. De esta edición tradujo<br />
don José María Vigil tres cantares al castellano,<br />
que son los únicos que se conoc<strong>en</strong>; y hasta ahora,<br />
comisionado por la Dirección <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Arqueología,<br />
Historia y Etnología, (actualm<strong>en</strong>te a mi cargo)<br />
y con la anu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las<br />
Bellas Artes, el señor profesor <strong>de</strong> idioma mexicano<br />
don Mariano J. Rojas, se ocupa <strong>en</strong> traducir todo el<br />
manuscrito para la publicación <strong>de</strong> un grueso volum<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> antigua literatura indíg<strong>en</strong>a, que<br />
el m<strong>en</strong>cionado Museo hará <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> poco, con sus<br />
<strong>de</strong>bidos estudios, anotaciones y com<strong>en</strong>tarios. Tal<br />
publicación será sin duda importantísima para la<br />
historia <strong>de</strong> nuestra literatura (Castillo, 1917: IX-X).<br />
3 Según Armando Zárate (1962), este canto, el primero <strong>de</strong> la<br />
colección, fue traducido al inglés por Brinton a partir <strong>de</strong> una<br />
primera traducción al español que había realizado Faustino<br />
Galicia Chimalpopoca, proce<strong>de</strong>r que <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> un conjunto<br />
<strong>de</strong> imprecisiones <strong>en</strong> la versión final publicada.<br />
4 La publicación incluye com<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong>l bibliógrafo. Las láminas<br />
cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> la colaboración correspon<strong>de</strong>n a las únicas<br />
que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> rasgos <strong>de</strong> la escritura nahua <strong>en</strong> el manuscrito<br />
<strong>en</strong> su conjunto.<br />
La publicación <strong>de</strong> la Antigua literatura indíg<strong>en</strong>a<br />
mexicana compiló piezas no sólo <strong>de</strong> “Cantares”<br />
sino también <strong>de</strong> otras fu<strong>en</strong>tes, que fueron<br />
incluidas <strong>en</strong> la obra, como himnos y oraciones,<br />
refiriéndose a otros cantos y a los huehuetlahtolli<br />
recogidos por fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún. Para<br />
<strong>en</strong>tonces, los historiadores <strong>de</strong> la literatura eran<br />
consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sustrato <strong>náhuatl</strong> precolombino y<br />
colonial. El propio Luis Castillo, refiriéndose a las<br />
i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> Vigil sobre la literatura nahua, escribió:<br />
El exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> ese valioso legado, sugiere una alta<br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo intelectual, moral, político y<br />
artístico <strong>de</strong> aquel pueblo. “El l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> sus discursos<br />
y oraciones, <strong>de</strong> sus himnos religiosos, <strong>de</strong><br />
las pláticas educativas <strong>de</strong> sus hijos y los cantares<br />
elegíacos <strong>en</strong> que asoma un sedim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> amargo<br />
pesimismo; ese l<strong>en</strong>guaje —dice don José María Vigil<br />
<strong>en</strong> su trunca Historia <strong>de</strong> la Literatura Mexicana—<br />
abunda <strong>en</strong> imág<strong>en</strong>es atrevidas que llegan a veces<br />
a lo terrible, <strong>en</strong> giros <strong>de</strong> la extraña elocu<strong>en</strong>cia que<br />
caracteriza las oraciones <strong>de</strong> pueblos acostumbrados<br />
a vivir <strong>en</strong> comunión íntima con una naturaleza<br />
<strong>de</strong> exuberancia monstruosa, como la naturaleza <strong>de</strong><br />
la India y la <strong>de</strong> México” (Castillo, 1917: VII).<br />
Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> Vigil prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong><br />
su percepción <strong>de</strong> las traducciones <strong>de</strong> Brinton.<br />
De aquí que la publicación <strong>de</strong> la compilación <strong>de</strong><br />
Castillo Ledón a partir <strong>de</strong> las traducciones <strong>de</strong><br />
Jacobo Rojas cobre un mayor valor. Si bi<strong>en</strong> el<br />
magno proyecto anunciado <strong>en</strong> la Antigua literatura<br />
indíg<strong>en</strong>a mexicana no se concretó, esta publicación<br />
puso a los cantos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la historia<br />
<strong>de</strong> las letras mexicanas como piedra fundacional.<br />
Particularm<strong>en</strong>te, el primer canto, el Cuicapeuhcayotl,<br />
cuya traducción “orig<strong>en</strong> o comi<strong>en</strong>zo<br />
<strong>de</strong> los cantos”, sirvió justam<strong>en</strong>te como pres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> las letras mexicanas<br />
(Reyes Equiguas, 2019: 131-144). Esta noción<br />
fue reproducida <strong>en</strong> La producción literaria <strong>de</strong> los<br />
aztecas, <strong>de</strong>l folklorista Rubén N. Campos (Campos,<br />
1936). Posteriorm<strong>en</strong>te, también como puerto<br />
<strong>de</strong> embarque para la antología <strong>de</strong> la historia<br />
literaria mexicana, Ermilo Abreu, Jesús Zavala,<br />
Clem<strong>en</strong>te López y Andrés H<strong>en</strong>estrosa (1936)<br />
volvieron a publicar la traducción <strong>de</strong> Rojas al<br />
canto m<strong>en</strong>cionado (Abreu et al., 1936: 16-18). Un<br />
rasgo común <strong>de</strong> estas tres obras es que publicaron<br />
los cantos sólo <strong>en</strong> su versión castellana y no<br />
las transcripciones <strong>de</strong>l texto original <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>,<br />
61
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
ni la acompañaron <strong>de</strong> notas o com<strong>en</strong>tarios que<br />
contextualizaran culturalm<strong>en</strong>te el canto.<br />
Fue hasta la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo xx que<br />
los “Cantares” fueron objeto <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> nueva<br />
cu<strong>en</strong>ta. Ángel María Garibay prestó at<strong>en</strong>ción<br />
al opúsculo como parte <strong>de</strong>l titánico proyecto<br />
<strong>de</strong> su Poesía <strong>náhuatl</strong>, que se distribuyó <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te<br />
manera: un primer volum<strong>en</strong> lo <strong>de</strong>dicó<br />
a la transcripción y traducción <strong>de</strong>l manuscrito<br />
Romances <strong>de</strong> los señores <strong>de</strong> la Nueva España<br />
(1964), que se trata <strong>de</strong> otra colección <strong>de</strong> cantos,<br />
cuyas piezas cont<strong>en</strong>idas coinci<strong>de</strong>n, <strong>en</strong> parte,<br />
con “Cantares mexicanos”. En las dos sigui<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong>tregas pres<strong>en</strong>taría transcripciones y traducciones<br />
<strong>de</strong> los “Cantares”. Sin seguir el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />
aparición <strong>de</strong> los cantos <strong>de</strong>l manuscrito original,<br />
Garibay publicó el segundo tomo <strong>de</strong> la Poesía<br />
<strong>náhuatl</strong> (1965):<br />
En este volum<strong>en</strong> doy a luz tres colecciones <strong>de</strong> poemas,<br />
elaborados <strong>en</strong> la zona c<strong>en</strong>tral, o sea T<strong>en</strong>ochtitlan,<br />
Tezcoco y Tlacopan, <strong>en</strong> primer lugar. En seguida<br />
van los poemas recogidos <strong>en</strong> Chalco. Cierra la edición<br />
<strong>de</strong> este tomo la colección <strong>de</strong> Huexotzinco […]<br />
Seguirán otros volúm<strong>en</strong>es similares <strong>en</strong> que se dará<br />
sistemáticam<strong>en</strong>te la poesía mímica, la poesía cristiana<br />
y la que no cabe <strong>en</strong> ninguna <strong>de</strong> estas clasificaciones<br />
(Garibay, 1993: LV-LVI).<br />
La muerte interrumpió sus afanes, <strong>de</strong>jando<br />
inconclusa la empresa. El tercer volum<strong>en</strong> quedó<br />
<strong>en</strong> borradores, que fueron recuperados y editados<br />
por su discípulo Miguel León-Portilla. Hasta<br />
<strong>en</strong>tonces, se contaba con la traducción al inglés<br />
<strong>de</strong> veintisiete cantos por Brinton y las doce <strong>de</strong><br />
Mariano Rojas; ahora, con la aportación <strong>de</strong>l padre<br />
Garibay, quedaba traducida la mayoría <strong>de</strong><br />
las piezas <strong>de</strong> los “Cantares”.<br />
El plan <strong>de</strong> Garibay era que el tercer volum<strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>tara el resto <strong>de</strong> las piezas <strong>de</strong> “Cantares<br />
mexicanos”, or<strong>de</strong>nadas sigui<strong>en</strong>do el sistema <strong>de</strong><br />
clasificación propuesto por él mismo. Es plausible<br />
que dos hayan sido los criterios imperantes<br />
<strong>de</strong>l padre para publicar primero Romances<br />
antes que Cantares. Sin duda, el <strong>de</strong> mayor peso<br />
fue que el primer manuscrito no había sido publicado<br />
ni traducido íntegram<strong>en</strong>te con anterioridad,<br />
mi<strong>en</strong>tras que el segundo ya contaba con<br />
traducciones parciales. Otro criterio es que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
su parecer, Romances no cu<strong>en</strong>ta con cantos<br />
cristianos y él estaba especialm<strong>en</strong>te interesado<br />
<strong>en</strong> i<strong>de</strong>ntificar los rasgos g<strong>en</strong>uinam<strong>en</strong>te prehispánicos<br />
<strong>de</strong> la literatura <strong>náhuatl</strong>, mi<strong>en</strong>tras que los<br />
“Cantares” contaban con muchas piezas cristianas.<br />
En su empeño, el padre procedió dando<br />
prioridad a los cantos que consi<strong>de</strong>ró <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia<br />
prehispánica. Por esta razón, sólo quedó<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> su proyecto <strong>de</strong> Poesía <strong>náhuatl</strong>, la<br />
traducción <strong>de</strong> los cantos que calificó como cristianos,<br />
<strong>en</strong>tre ellos el michcuicatl.<br />
Fue hasta 1985 que el primer opúsculo fue<br />
traducido <strong>en</strong> su totalidad, al inglés, por John<br />
Bierhorst. En 1994, la Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México conformó un grupo interinstitucional<br />
para editar, traducir y estudiar Cantares<br />
mexicanos, no sólo el primer opúsculo sino el<br />
volum<strong>en</strong> <strong>en</strong> su integridad, grupo que inició publicando<br />
por primera vez, <strong>de</strong> manera facsimilar,<br />
todo el manuscrito (León-Portilla y Mor<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
Alba, 1994). Tras ello, se logró una primera traducción<br />
completa <strong>de</strong> los “Cantares mexicanos”<br />
al español, aparecida <strong>en</strong> 2011, cuando un equipo<br />
dirigido por Miguel León-Portilla publicó nuevas<br />
traducciones <strong>de</strong> los cantos y completó aquellas<br />
<strong>de</strong> los restantes (León-Portilla et al., 2011b).<br />
A la luz <strong>de</strong>l tiempo y <strong>en</strong> el contexto <strong>de</strong> la conmemoración<br />
<strong>de</strong> los <strong>500</strong> <strong>años</strong> <strong>de</strong> la Caída <strong>de</strong> México<br />
T<strong>en</strong>ochtitlan, he preparado la publicación<br />
<strong>de</strong> una selección <strong>de</strong> piezas que versan sobre la<br />
Conquista a partir <strong>de</strong> “Cantares” (Reyes Equiguas,<br />
próximam<strong>en</strong>te). Entre las incluidas <strong>en</strong> esta<br />
obra se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el Michcuicatl. Esta nueva propuesta<br />
pres<strong>en</strong>ta ligeros cambios <strong>en</strong> la traducción<br />
y la edición paleográfica respecto a la publicada<br />
<strong>en</strong> 2011, y agrega algunos datos e interpretaciones<br />
sobre el contexto histórico <strong>en</strong> el que fue<br />
creado el canto y, posteriorm<strong>en</strong>te, reproducido<br />
y ejecutado <strong>en</strong> distintos mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l siglo xvi.<br />
En esta ocasión, se hac<strong>en</strong> matices a la interpretación<br />
sobre el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l canto <strong>de</strong>l Michchuicatl,<br />
se com<strong>en</strong>ta su cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />
simbólico nahua y su interacción con la memoria<br />
histórica y ritual, <strong>en</strong> seguimi<strong>en</strong>to a la propuesta<br />
sobre la repres<strong>en</strong>tación esc<strong>en</strong>ográfica <strong>de</strong> la historia.<br />
Remito a las dos traducciones al español<br />
exist<strong>en</strong>tes, para qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>see cotejarlas y proponer<br />
nuevas y mejores propuestas traductológicas.<br />
En suma, si bi<strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> estas<br />
<strong>en</strong>tregas m<strong>en</strong>cionadas es el mismo canto, sus<br />
cont<strong>en</strong>idos repres<strong>en</strong>tan ejercicios <strong>de</strong> interpretación<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, aunque complem<strong>en</strong>tarios.<br />
62
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Un primer elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l canto al que quiero referirme<br />
es a su <strong>en</strong>cabezado; su título es Michcuicatl,<br />
y <strong>en</strong> las dos líneas sigui<strong>en</strong>tes se lee la frase In<br />
iquac omotlali in oiuh tompehualoque intlanepanhuil<br />
mexica yhuan tlatilolca; <strong>en</strong> ella, la construcción<br />
intlanepanhuil fue traducida <strong>en</strong> la publicación <strong>de</strong><br />
2011 como “alegoría”, quedando el título: “Canto<br />
<strong>de</strong> peces. Se compuso cuando fuimos conquistados.<br />
Alegoría <strong>de</strong> los mexicas y tlatelolcas”,<br />
parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> su s<strong>en</strong>tido más que <strong>de</strong> su etimología<br />
(León-Portilla, 2011b: 625). A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
la propuesta <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> 2011, don<strong>de</strong> se incluyó<br />
el término “alegoría” para intlanepanhuil,<br />
he optado por el término “conjuntam<strong>en</strong>te”. Si<br />
asumimos, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido laxo, que la alegoría es un<br />
recurso retórico que, por medio <strong>de</strong> una imag<strong>en</strong><br />
(que suele ser humana o animal), repres<strong>en</strong>ta una<br />
o varias i<strong>de</strong>as o conceptos y que se caracteriza<br />
por la agregación <strong>de</strong> metáforas o símbolos (Durand,<br />
2007: 9-24), <strong>en</strong> efecto, el Michcuicatl es a<br />
simple vista una alegoría. Sin embargo, la l<strong>en</strong>gua<br />
<strong>náhuatl</strong> no cu<strong>en</strong>ta con un término que corresponda<br />
a este elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje, hablado o<br />
visual.<br />
El término tlanepahuilli pue<strong>de</strong> asumirse como<br />
cercano para el término “alegoría”, aunque su<br />
correspon<strong>de</strong>ncia no es exacta. Tlanepahuilli ti<strong>en</strong>e<br />
como elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral el verbo nepanhuia,<br />
con una marca <strong>de</strong> objeto in<strong>de</strong>finido (tla) y una<br />
terminación absolutiva (li) que, al estar poseído,<br />
se eli<strong>de</strong>. Tlanepahuilli, que significa “<strong>de</strong> común<br />
acuerdo”, 5 “conjuntam<strong>en</strong>te”, a su vez, provi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>samblar; <strong>de</strong> aquí que <strong>en</strong> los vocabularios<br />
<strong>de</strong> Alonso <strong>de</strong> Molina y Jerónimo Cortés y<br />
Ze<strong>de</strong>ño registr<strong>en</strong> nepanoa como “ayuntar”. En<br />
este s<strong>en</strong>tido, el <strong>en</strong>cabezado precisa que es una<br />
creación conjunta, creada <strong>en</strong> común, <strong>de</strong> ahí el<br />
proce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> la primera traducción. Ahora bi<strong>en</strong>,<br />
¿qué imag<strong>en</strong> es la que está repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el<br />
canto y qué metáforas o símbolos se agregan<br />
<strong>en</strong> él para <strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> la compleja construcción?<br />
Int<strong>en</strong>taré proponer una lectura <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos.<br />
Recor<strong>de</strong>mos que la construcción alegórica<br />
pue<strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar distintos niveles <strong>de</strong> lectura,<br />
<strong>de</strong> acuerdo con los elem<strong>en</strong>tos metafóricos que<br />
se agregan y a la suma misma <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es.<br />
Una panorámica <strong>de</strong> la construcción alegórica<br />
que nos ocupa consiste <strong>en</strong> la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
5 Según la plataforma Comp<strong>en</strong>dio Enciclopédico Náhuatl, <strong>en</strong><br />
especial la herrami<strong>en</strong>ta Gran Diccionario Náhuatl, <strong>de</strong>sarrollado<br />
por Alexis Wimmer, disponible <strong>en</strong> https://c<strong>en</strong>.iib.unam.<br />
mx/ (UNAM, 2012).<br />
los nahuas como peces que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> un paisaje<br />
lacustre, don<strong>de</strong> son capturados por los pescadores,<br />
que son los conquistadores españoles,<br />
guiados por el santo guerrero, Santiago. En un<br />
primer plano <strong>de</strong> lectura, ésta es la imag<strong>en</strong> principal<br />
<strong>de</strong>l canto. Evi<strong>de</strong>ntem<strong>en</strong>te, la forma <strong>de</strong> vida<br />
lacustre <strong>de</strong> los t<strong>en</strong>ochcas y tlatelolcas se impone<br />
como tema c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> su circunstancia espacial<br />
<strong>en</strong> el tiempo previo a la Conquista. Los personajes<br />
<strong>de</strong>l canto participan <strong>de</strong>l esc<strong>en</strong>ario natural,<br />
que para los nahuas estaba dotado <strong>de</strong> carácter<br />
sagrado, don<strong>de</strong> materializan su exist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong><br />
don<strong>de</strong> toman elem<strong>en</strong>tos naturales con los que<br />
conviv<strong>en</strong> y <strong>de</strong> los cuales obti<strong>en</strong><strong>en</strong> bastim<strong>en</strong>tos<br />
cotidianos.<br />
Recor<strong>de</strong>mos que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su orig<strong>en</strong> mítico, los<br />
mexicas <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvían su vida <strong>en</strong> un medio acuático.<br />
De este marco g<strong>en</strong>eral, po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>sglosar<br />
los elem<strong>en</strong>tos simbólicos que conforman el esc<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong>l canto y que cada uno <strong>en</strong>cierra <strong>en</strong> sí<br />
mismo un simbolismo, a saber: el propio medio<br />
lacustre, los colores <strong>de</strong> las aguas y los habitantes<br />
<strong>de</strong>l agua. Estos son algunos <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos<br />
simbólicos que figuran <strong>en</strong> el canto; con seguridad,<br />
otras exégesis pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar otros,<br />
que ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong>n interaccionar con<br />
los m<strong>en</strong>cionados. Veamos cada uno <strong>de</strong> ellos <strong>en</strong><br />
su antece<strong>de</strong>nte prehispánico, según las fu<strong>en</strong>tes.<br />
El medio lacustre<br />
El Michcuicatl vi<strong>en</strong>e a rematar una larga secu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong>l medio lacustre <strong>en</strong> la<br />
historia mítica mexica, que inicia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su sitio<br />
<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y culmina con la Conquista. Las <strong>de</strong>scripciones<br />
<strong>de</strong> Aztlán la <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> como una isla o,<br />
por lo m<strong>en</strong>os, como una ciudad relacionada a<br />
cuerpos <strong>de</strong> agua. Son bi<strong>en</strong> conocidas las láminas<br />
que repres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong> esta forma a Aztlán: <strong>en</strong><br />
la Tira <strong>de</strong> la Peregrinación, el Códice Aubin, el<br />
Mapa <strong>de</strong> Sigü<strong>en</strong>za y el Códice Azcatitlan. Contamos<br />
con un conjunto <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes alfabéticas<br />
que <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> este orig<strong>en</strong>, una <strong>de</strong> ellas se <strong>de</strong>be<br />
a Cristóbal <strong>de</strong>l Castillo, qui<strong>en</strong> amplía la imag<strong>en</strong><br />
mítica <strong>de</strong>l orig<strong>en</strong> acuoso primig<strong>en</strong>io <strong>de</strong> los aztecas:<br />
Dic<strong>en</strong> los viejos t<strong>en</strong>ochcas mexicas que sólo les fue<br />
dicho, sólo se les hizo oír que ellos no fueron los que<br />
primeram<strong>en</strong>te vinieron a salir por don<strong>de</strong> se parte el<br />
mar, pues cruzaron cuando se dividió, se separó el<br />
63
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
mar, también llamado agua divina. Y cuando esto<br />
sucedió, cuando se dividió <strong>en</strong> dos partes el océano,<br />
o agua divina, es cuando nos <strong>de</strong>tuvimos <strong>en</strong> la<br />
tierra, y fue sólo hasta <strong>en</strong>tonces que vinieron por la<br />
tierra firme, que pasaron por ahí los ahora llamados<br />
mexicas t<strong>en</strong>ochcas (Castillo, 1991: 113).<br />
Un poco más a<strong>de</strong>lante, apunta que los pescadores<br />
tributarios <strong>de</strong> los gobernantes <strong>de</strong> Aztlán,<br />
los mexicas (mecitin <strong>en</strong> su versión), “los <strong>de</strong> la<br />
gran ribera, estaban ro<strong>de</strong>ando la gran laguna llamada<br />
el apantle <strong>de</strong> la Luna” (Castillo, 1991: 117).<br />
El medio acuso vinculado al establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> una población humana es indisociable <strong>de</strong>l<br />
elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cerro <strong>en</strong> toda Mesoamérica, que,<br />
integrados, forman la construcción simbólica<br />
el altepetl. Durante la peregrinación azteca, los<br />
cuerpos <strong>de</strong> agua no figuran <strong>en</strong> el relato sino hasta<br />
que se manifiesta la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> establecer<br />
un poblado. Así ocurre <strong>en</strong> un pasaje <strong>de</strong> la historia<br />
mítica mexica durante la peregrinación. Según<br />
la Crónica mexicáyotl, durante la estancia<br />
<strong>en</strong> Coatepec,<br />
Y ellos los mexicanos luego alzan ya su templo,<br />
la casa <strong>de</strong> Huitzilopochtli, luego ya pon<strong>en</strong> allá el<br />
cuauhxicalli (…)<br />
Y él, Huitzilopochtli luego planta su juego <strong>de</strong> pelota,<br />
luego coloca su tzompantli; y luego por esto<br />
obstruy<strong>en</strong> el barranco, la cuesta empinada, allá se<br />
junta, se represa el agua, plantad, sembrad sauce,<br />
y ahuehuete, caña, tule, flor <strong>de</strong> atlacuezonalli, y ya<br />
echan simi<strong>en</strong>te los peces, las ranas, los ajolotes, los<br />
camaroncitos, los an<strong>en</strong>eztes, los gusanillos pantaneros,<br />
la mosca <strong>de</strong> agua, el insecto cabezón y el<br />
gusanillo lagunero, y los pájaros, el pato, el ána<strong>de</strong>,<br />
el quechoilton, el tordo, los acollatlauhque, los<br />
tozcacoztique, y Huitzilopochtli luego dijo: “este<br />
gusanillo lagunero pues es ciertam<strong>en</strong>te carne mía,<br />
sangre mía, color mío”. Y luego <strong>en</strong>tonó allá el canto<br />
suyo, cantaba y también bailaba: el canto <strong>de</strong> nombre<br />
Tlaxotecayotl y Tecuilhuicuicatl, allá lo compuso<br />
(Alvarado Tezozómoc, 1992: 32-33).<br />
Este fragm<strong>en</strong>to indica que el medio lacustre<br />
<strong>en</strong> Coatepec se hizo <strong>de</strong> manera artificial; los<br />
mexicas, sigui<strong>en</strong>do la indicación <strong>de</strong>l dios, hicieron<br />
represas para cultivar especies y sembrar<br />
plantas acuáticas. La construcción <strong>de</strong> este artificio<br />
confundió a los sacerdotes mexicas, que<br />
interpretaron este hecho como la culminación<br />
<strong>de</strong> su peregrinar, provocando la irá <strong>de</strong> Huitzilopochtli,<br />
que<br />
luego agujeró por <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l agua, <strong>de</strong>struyó con<br />
que obstruye el barranco que allá estaba, <strong>en</strong> que<br />
se hallaba el agua, luego secó todo: el ahuehuete,<br />
el sauce, la caña, el tule, la flor atlacuezonalli y murieron<br />
todos qui<strong>en</strong>es vivían <strong>en</strong> el agua: los peces,<br />
la rana, ajolote, mosca <strong>de</strong> los pantanos, el insecto<br />
cabezón, y el camaroncito, los an<strong>en</strong>eztin, y se <strong>de</strong>sbandaron,<br />
se fueron todos los patos, los ána<strong>de</strong>s,<br />
los cuachtin, los estorninos, la garza, los acollatlauhque,<br />
los tzcacoztique, ya los pájaros todos (Alvarado<br />
Tezozómoc, 1992: 35-36).<br />
Tras el abandono <strong>de</strong> Coatepec, los mexicas<br />
prosiguieron su peregrinar por distintos lugares<br />
y ciuda<strong>de</strong>s, sin que figure <strong>de</strong> manera notoria un<br />
cuerpo <strong>de</strong> agua. El establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>finitivo<br />
ocurre cuando los mexicas arriban a otro medio<br />
lacustre, don<strong>de</strong> se estableció lo que, a la postre,<br />
sería su ciudad:<br />
cuando vinieron a merecer tierra, aquí <strong>en</strong> la gran<br />
población ciudad <strong>de</strong> México T<strong>en</strong>ochtitlan, su lugar<br />
<strong>de</strong> fama, su lugar <strong>de</strong> ejemplo, el lugar <strong>de</strong> asi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l t<strong>en</strong>ochtli, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l agua, el lugar don<strong>de</strong> el<br />
águila se yergue, el lugar don<strong>de</strong> grita el águila, el<br />
lugar don<strong>de</strong> como el águila, el lugar don<strong>de</strong> es <strong>de</strong>sgarrada<br />
la serpi<strong>en</strong>te, el lugar don<strong>de</strong> nada el pez<br />
(Alvarado Tezozómoc, 1992: 3).<br />
La elección <strong>de</strong>l medio lacustre como el esc<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong>l Michcuicatl obe<strong>de</strong>ce a la continuidad<br />
<strong>de</strong>l significado <strong>de</strong> la atmósfera don<strong>de</strong> parte <strong>de</strong><br />
su historia se había <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vuelto como pueblo<br />
establecido, con un po<strong>de</strong>r político y una i<strong>de</strong>ntidad<br />
propia. Es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> su forma <strong>de</strong> vida urbana,<br />
los mexicas fijaban, como lugar <strong>de</strong> as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to,<br />
un lugar asociado al agua. Por esto, el esc<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong>l canto es el lago <strong>de</strong> Tezcoco, don<strong>de</strong> se<br />
ubicaba la isla <strong>de</strong> México-T<strong>en</strong>ochtitlan, y su ext<strong>en</strong>sión<br />
a México-Tlatelolco, que ahora se consagra<br />
a la nueva fe:<br />
Nompehua ya nocuica ya an a<br />
xochinquiyapan i<br />
noconahuiltia y yehuayan Dios<br />
ye xiuhquecholmichçaquantzitzin<br />
cuecueyocatinemi ye chalchiuhatitlan i<br />
xompaquica ahua tomachuane.<br />
64
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Empiezo mi canto, ya an a<br />
<strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> la lluvia florida i<br />
doy cont<strong>en</strong>to a Dios.<br />
Los peces preciosos color <strong>de</strong> aves quechol y<br />
zacuan,<br />
reverberan <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> ja<strong>de</strong> i.<br />
Alégr<strong>en</strong>se, sobrinos nuestros<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 44r).<br />
Los colores <strong>de</strong> las aguas<br />
La cu<strong>en</strong>ca <strong>de</strong> México t<strong>en</strong>ía cinco lagos; tres <strong>de</strong><br />
ellos, salobres (Xaltocan, Zumpango y Texcoco)<br />
y dos <strong>de</strong> agua dulce <strong>de</strong> manantiales (Chalco y<br />
Xochimilco). Dicho <strong>de</strong> manera económica, unas<br />
y otras se distinguían por su color, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong><br />
su propia naturaleza geológica, pues, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> los ciclos estacionales, fluctuaban <strong>en</strong><br />
tamaño y composición, variando su coloración.<br />
En el Michcuicatl, las aguas salobres se califican<br />
como teocuitlatl (“agua amarill<strong>en</strong>ta”, “dorada”,<br />
como el color <strong>de</strong>l oro), mi<strong>en</strong>tras que las ver<strong>de</strong>-azules,<br />
chalchiuhatl (“agua color <strong>de</strong>l chalchihuitl”,<br />
es <strong>de</strong>cir, ver<strong>de</strong> esmeralda). Esta dicotomía<br />
cromática aparece <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las aguas <strong>de</strong> las<br />
ciuda<strong>de</strong>s prototípicas <strong>de</strong>l pasado histórico glorioso,<br />
<strong>de</strong>l que los nahuas se apropiaron, <strong>de</strong> Tula<br />
y Cholula. Muy probablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la fundación<br />
<strong>de</strong> esas ciuda<strong>de</strong>s también se pres<strong>en</strong>tó la aflu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> dos aguas. En el folio 16v <strong>de</strong> la Historia<br />
tolteca chichimeca (Kirchhoff et al., 1989) está<br />
repres<strong>en</strong>tado un topónimo <strong>de</strong> Tollan, don<strong>de</strong> las<br />
plantas nac<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre dos cuerpos <strong>de</strong> agua, uno<br />
azul <strong>en</strong> contraste con negro y otro amarillo <strong>en</strong><br />
contrastes con rojo. Pareciera que la pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> estas dos clases <strong>de</strong> agua son condición necesaria<br />
para el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tulares.<br />
La dicotomía cromática acuática <strong>de</strong>l prototipo<br />
urbano <strong>de</strong> Tula, los mexicas la vinieron a re<strong>en</strong>contrar<br />
<strong>en</strong> Anáhuac. Su pres<strong>en</strong>cia posibilitaba<br />
el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las plantas y los animales que<br />
complem<strong>en</strong>taban el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te lacustre.<br />
El conjunto <strong>de</strong> estos elem<strong>en</strong>tos hacía <strong>de</strong>l<br />
sitio, el idóneo para su asi<strong>en</strong>to como pueblo:<br />
vinieron a merecer tierra, aquí <strong>en</strong> la gran población<br />
ciudad <strong>de</strong> México T<strong>en</strong>ochtitlan (…) el lugar don<strong>de</strong><br />
nada el pez, el agua azul, el agua amarilla, el lugar<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>tronque, el lugar <strong>de</strong>l agua abrasada, allá <strong>en</strong> el<br />
brazalete <strong>de</strong> plumas, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los tules, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
los carrizos, el lugar <strong>de</strong> reunión, el lugar <strong>de</strong> espera<br />
<strong>de</strong> las diversas g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los cuatro lados (Alvarado<br />
Tezozómoc, 1992: 3-4).<br />
El Michcuicatl reproduce el as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
México-T<strong>en</strong>ochtitlan <strong>en</strong> el sitio don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>trelazan<br />
las aguas:<br />
atly a y xictli manica<br />
timexica<br />
timimitzitzinti<br />
atl ymaxaliuhca<br />
..............................<br />
Don<strong>de</strong> está el ombligo <strong>de</strong>l agua,<br />
estamos nosotros los mexicas,<br />
nosotros pececillos.<br />
En la <strong>en</strong>crucijada <strong>de</strong>l agua,<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 46r).<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, los humedales son el ambi<strong>en</strong>te<br />
propicio para el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> plantas acuáticas,<br />
como el tule; los usos <strong>de</strong> esta planta fueron<br />
muy diversos para los pueblos ribereños <strong>de</strong>l<br />
Anáhuac. Se <strong>de</strong>staca su uso como insumo básico<br />
<strong>en</strong> la cestería y <strong>en</strong> la elaboración <strong>de</strong> petates y<br />
asi<strong>en</strong>tos. De aquí <strong>de</strong>be prov<strong>en</strong>ir el valor <strong>de</strong>l tule<br />
como emblema <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r, pues recor<strong>de</strong>mos que<br />
el icpalli, asi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tlahtohqueh, se elaboraba<br />
con tule. En los códices mexicas es común<br />
ver que la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l tlahtoani incluye<br />
necesariam<strong>en</strong>te su icpalli <strong>de</strong> tule, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l<br />
xiuhuitzolli y el xiuhtilmatli. Por otro lado, el nicho<br />
ecológico <strong>en</strong> el que crec<strong>en</strong> los tules es, <strong>en</strong> sí<br />
mismo, el sustrato para el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la vida<br />
tan diversa <strong>de</strong> los humedales, con anfibios, peces,<br />
insectos y aves, <strong>en</strong> cierto modo, similar al<br />
paisaje <strong>de</strong> la dim<strong>en</strong>sión trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l Tlalocan.<br />
La asociación <strong>de</strong>l tule con la bonanza y<br />
como emblema <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> el<br />
i<strong>de</strong>al prototípico <strong>de</strong> metrópoli, expresado con el<br />
topónimo Tollan (Lugar <strong>de</strong> tules, tular). Durante<br />
el Epiclásico, las dos ciuda<strong>de</strong>s más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
Altiplano C<strong>en</strong>tral, y que conc<strong>en</strong>traron po<strong>de</strong>r político<br />
y militar, incluían el topónimo como epíteto.<br />
Tollan Xicoctitlan y Tollan Chollolan (Hey<strong>de</strong>n,<br />
1983: 139-145). En la Relación <strong>de</strong> Cholula, se lee<br />
al respecto:<br />
Tullan significa “multitud <strong>de</strong> g<strong>en</strong>te congregada <strong>en</strong><br />
uno, a similitud <strong>de</strong> tule, que es “la <strong>en</strong>ea”, yerba. Y<br />
esto no parece ir fuera <strong>de</strong> camino, porque las armas<br />
<strong>de</strong>sta ciudad con una mata espesa <strong>de</strong> tulle y<br />
65
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
un cerro con una trompeta <strong>en</strong>cima, aunque otros<br />
dic<strong>en</strong> que, porque había un prado <strong>de</strong> tulle junto a<br />
don<strong>de</strong> edificaron el cerro, <strong>de</strong> que a<strong>de</strong>lante se dirá,<br />
cuando poblaron, lo pon<strong>en</strong> por armas. Y también<br />
dic<strong>en</strong> los indios que los fundadores <strong>de</strong>sta ciudad<br />
vinieron <strong>de</strong> un pueblo que se llama Tullan, <strong>de</strong>l cual<br />
por ser muy lejos y haber pasado mucho tiempo,<br />
no se ti<strong>en</strong>e noticia y que, <strong>de</strong> camino fundaron a<br />
Tullan, que está a 12 leguas <strong>de</strong> México y a Tullantzinco,<br />
también cerca <strong>de</strong> México, y que vinieron a<br />
parar a este pueblo y también le llamaron Tullan<br />
(Acuña, 1983: 128-129).<br />
Esta concepción se figura también <strong>en</strong> la Crónica<br />
mexicáyotl:<br />
Y luego allá se levantaron, fueron <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l tule,<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l carrizo, allá don<strong>de</strong> ahora se <strong>de</strong>nomina<br />
Toltzallan Acatzallan, luego <strong>en</strong>tonces fueron los<br />
viejos mexicanos, <strong>de</strong> nombre Cuauhtlequetzqui, o<br />
tal vez Cuauhcoatl, y también el <strong>de</strong> nombre Axolohua,<br />
sacerdote; ambos fueron a buscar tierra<br />
don<strong>de</strong> se establecerán.<br />
Y cuando fueron a salir, cuando vieron mucha maravilla<br />
allá está <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l carrizo, pues porque a<br />
causa <strong>de</strong>l mandato <strong>de</strong> Huitzilopochtlo a los teomamas<br />
(…) pues les or<strong>de</strong>nó, pues así les dijo todo lo<br />
que allá está <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l tule, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
carrizo (…) Y luego lo vieron blanco el sauce, que<br />
allá está <strong>en</strong> pie, y blanco el carrizo, blanco e tule y<br />
blanca la rana, blanco el pez, blanca la culebra, que<br />
allá viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el agua (Tezozómoc, 1992: 62-63).<br />
El lugar que reconocieron los sacerdotes<br />
mexicas como el revelado para fundar la ciudad<br />
<strong>de</strong> México-T<strong>en</strong>ochtitlan se hallaba “<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
los tules, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los carrizos”, y sería “el lugar<br />
<strong>de</strong> reunión, el lugar <strong>de</strong> espera <strong>de</strong> las diversas<br />
g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los cuatro lados”, como se m<strong>en</strong>cionó<br />
líneas atrás.<br />
De esta forma, las aguas amarillas y las aguas<br />
ver<strong>de</strong>-azules figuran <strong>en</strong> el Michcuicatl como el sustrato<br />
<strong>de</strong>l que brota una nueva figura <strong>de</strong> autoridad:<br />
In xiuhquecholimichin i<br />
on tzinitzcan pepetlacatinemi<br />
teocuitlatl<br />
a chalchihuatl in ye iteca ya<br />
in quetzalacpatl cuecueyahuatoc<br />
ytlan tonquiztinemi<br />
ahua totatzine obispo ye.<br />
..............................<br />
El pez-quechol precioso resplan<strong>de</strong>ce como el<br />
pájaro tzinitzcan<br />
<strong>en</strong> el agua dorada,<br />
<strong>en</strong> el agua color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong> ya<br />
las algas preciosas están reverberando ya,<br />
a su lado andas sali<strong>en</strong>do,<br />
ahua nuestro padre, oh obispo<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 43v).<br />
Es pertin<strong>en</strong>te recalcar que, <strong>en</strong> el Michcuicatl,<br />
la figura <strong>de</strong> autoridad resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> el padre (Pedro<br />
<strong>de</strong> Gante) y <strong>en</strong> el obispo, y el po<strong>de</strong>r, <strong>en</strong> Dios.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista político, no se reconoce<br />
la jerarquía <strong>de</strong> Cortés, <strong>de</strong>l virrey o <strong>de</strong>l rey. Notemos<br />
que, <strong>en</strong> el canto, Pedro <strong>de</strong> Gante y el obispo<br />
(que por la fecha probable <strong>de</strong> composición <strong>de</strong>l<br />
canto <strong>de</strong>be tratarse <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Zumárraga), son<br />
repres<strong>en</strong>tados como peces, es <strong>de</strong>cir, como parte<br />
<strong>de</strong> la parcialidad mexicana, insertados <strong>en</strong> el<br />
universo lacustre mexica:<br />
In xiuhquecholimichin i<br />
on tzinitzcan pepetlacatinemi<br />
teocuitlatl<br />
a chalchihuatl in ye iteca ya<br />
in quetzalacpatl cuecueyahuatoc<br />
ytlan tonquiztinemi<br />
ahua totatzine obispo ye<br />
In tla mochi tlacatl oncuica ya<br />
timitzitzinti<br />
otiquetzque ye tohuehuetzi<br />
xonmittoti pala petolotzi<br />
que ye mitzitaz ye totatzi<br />
obispon teuctli.<br />
..............................<br />
El pez-quechol precioso resplan<strong>de</strong>ce como el<br />
pájaro tzinitzcan<br />
<strong>en</strong> el agua dorada,<br />
<strong>en</strong> el agua color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong>,<br />
las algas preciosas están reverberando ya,<br />
a su lado andas sali<strong>en</strong>do,<br />
ahua tú, nuestro padre, oh obispo.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 43v)<br />
Que todas las g<strong>en</strong>tes cant<strong>en</strong> ya,<br />
nosotros los pececillos<br />
hemos erguido nuestro huéhuetl.<br />
66
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Baila, padre Pedro,<br />
te verá nuestro padre,<br />
el señor obispo.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 45r).<br />
El obispo sale <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre el agua y Gante baila al<br />
son que tocan los peces. En contraste, Cortés y<br />
Pedro <strong>de</strong> Alvarado no recib<strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to metafórico<br />
que los figure como peces, como tampoco<br />
ocurre con Santiago. Esta polaridad pudo<br />
ser la pauta para <strong>de</strong>finir las parcialida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />
personajes que cantaban y danzaban el Michcuicatl.<br />
Recor<strong>de</strong>mos que la persona <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong><br />
Gante fue <strong>de</strong> especial aprecio para los mexicas y<br />
su relación se remonta a los primeros <strong>años</strong> <strong>de</strong> la<br />
<strong>evangelización</strong>, cuando fue uno <strong>de</strong> los misioneros<br />
más activos y empeñosos <strong>en</strong> la educación <strong>de</strong> los<br />
infantes nahuas para propiciar su conversión:<br />
Fue el primero que <strong>en</strong> esta Nueva España <strong>en</strong>señó<br />
a leer y escribir, cantar y tañer instrum<strong>en</strong>tos musicales,<br />
y la doctrina cristiana, primeram<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
Tezcuco a algunos hijos <strong>de</strong> principales, antes que<br />
vinies<strong>en</strong> los doce, y <strong>de</strong>spués <strong>en</strong> México, don<strong>de</strong> residió<br />
cuasi toda su vida (M<strong>en</strong>dieta, 1945, IV: 53-54).<br />
La figura <strong>de</strong> autoridad <strong>de</strong> Gante <strong>en</strong>tre los<br />
mexicas fue asumida por él mismo, según lo<br />
<strong>de</strong>claró <strong>en</strong> una carta dirigida a Carlos V, don<strong>de</strong><br />
dice: “En este hábito <strong>de</strong> nuestro P. S. Francisco<br />
con esos naturales, que los t<strong>en</strong>go a todos por<br />
mis hijos, y así ellos me ti<strong>en</strong><strong>en</strong> por padre” (Códice<br />
Franciscano, 1941: 181). M<strong>en</strong>dieta, haci<strong>en</strong>do<br />
un recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su legado, aludió a su prestigio<br />
<strong>en</strong>tre los nahuas:<br />
y a él acudían a todos sus negocios, trabajos y necesida<strong>de</strong>s,<br />
y así <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dían <strong>de</strong> él principalm<strong>en</strong>te<br />
el gobierno <strong>de</strong> los naturales <strong>de</strong> toda la ciudad <strong>de</strong><br />
México y su comarca <strong>en</strong> lo espiritual y eclesiástico;<br />
tanto, que solía <strong>de</strong>cir el segundo arzobispo Fr.<br />
Alonso <strong>de</strong> Montúfar, <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los predicadores:<br />
“Yo no soy arzobispo <strong>de</strong> México, sino Fr. Pedro<br />
<strong>de</strong> Gante, lego <strong>de</strong> S. Francisco (M<strong>en</strong>dieta, 1945,<br />
IV:54).<br />
Entre la diversidad <strong>de</strong> estrategias a las que<br />
recurrió Gante para educar a los infantes se<br />
incluían “diversida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> letras, y a cantar y a<br />
tañer diversos géneros <strong>de</strong> músicas” (Códice<br />
Franciscano, 1941: 208). Como se ha <strong>de</strong>mostrado,<br />
Gante aprovechó el rico l<strong>en</strong>guaje musical y<br />
dancístico <strong>de</strong> los nahuas como medio <strong>de</strong> transmisión<br />
<strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to cristiano; incluso, llegó<br />
a componer él mismo un canto (Alcántara, 2010:<br />
378). La labor educativa musical <strong>de</strong> Gante contó<br />
con el auxilio <strong>de</strong> fray Juan Caro, qui<strong>en</strong>:<br />
sin saber palabra <strong>de</strong> su l<strong>en</strong>gua ni ellos <strong>de</strong> la española,<br />
se estaba todo el día <strong>en</strong>señándoles y hablando<br />
y platicándoles [a los niños nahuas] las reglas<br />
<strong>de</strong> canto <strong>en</strong> romance, tan <strong>de</strong> propósito y sin pesadumbre,<br />
como si ellos fueran meros españoles. Y<br />
los muchachos estaban la boca abierta mirándole,<br />
y oyéndole muy at<strong>en</strong>tos a ver lo que quería <strong>de</strong>cir.<br />
[…] <strong>de</strong> suerte que sin medio <strong>de</strong> otro intérprete, los<br />
muchachos <strong>en</strong> poco tiempo le <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dieron, <strong>de</strong> tal<br />
manera, que no sólo <strong>de</strong>pr<strong>en</strong>dieron y salieron con el<br />
canto llano, más también con el <strong>de</strong> órgano […] Y lo<br />
que más es, que pocos <strong>años</strong> <strong>de</strong>spués que apr<strong>en</strong>dieron<br />
el canto, com<strong>en</strong>zaron ellos a componer <strong>de</strong><br />
su ing<strong>en</strong>io villancicos <strong>en</strong> canto <strong>de</strong> órgano a cuatro<br />
voces y algunas misas y otras obras (M<strong>en</strong>dieta,<br />
1945, III: 63-65).<br />
La labor pionera <strong>de</strong> Gante <strong>en</strong> la introducción<br />
<strong>de</strong>l alfabeto con fines doctrinarios era bi<strong>en</strong> reconocida<br />
por sus correligionarios; sabedor <strong>de</strong><br />
la importancia <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las l<strong>en</strong>guas<br />
nativas <strong>en</strong> la labor misionera, se dio a la tarea<br />
<strong>de</strong> concebir una Doctrina cristiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana, poco <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> poner <strong>en</strong> marcha la<br />
capilla abierta <strong>de</strong> San José, conexa al conv<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> San Francisco, don<strong>de</strong> impartía clases <strong>de</strong><br />
distintas materias. T<strong>en</strong>emos noticia <strong>de</strong> que para<br />
1527 <strong>en</strong>vió a los Países Bajos, para su impresión,<br />
dicha obra, <strong>de</strong> la cual no queda ejemplar alguno<br />
(Gante, 1982: 80). Nos ha llegado un ejemplar<br />
<strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> esta Doctrina <strong>de</strong> 1553. De esta<br />
forma, los afanes <strong>de</strong> Gante <strong>en</strong> la <strong>en</strong>señanza musical,<br />
la pintura, la escritura alfabética y los oficios<br />
le valió la cara estimación <strong>de</strong> los mexicas, a<br />
tal grado que su obra permeó <strong>en</strong>tre los distintos<br />
sectores sociales nativos, incluso <strong>en</strong>tre los principales<br />
y gobernantes, como lo com<strong>en</strong>tó al monarca<br />
español: “mire V.M. si es necesario ayudar<br />
esta obra y sust<strong>en</strong>talla, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> sal<strong>en</strong> jueces <strong>de</strong><br />
los pueblos, alcal<strong>de</strong>s, regidores y los que ayudan<br />
a los friales, y ellos <strong>en</strong>señan a otros la doctrina y<br />
la predicación, y a mi me ayudan <strong>en</strong> lo que convi<strong>en</strong>e”<br />
(Códice Franciscano, 1941: 209).<br />
67
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
Este conjunto <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzas se asoma <strong>en</strong> el<br />
Michcuicatl como una <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> la consci<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> haber sido convertidos:<br />
In ye mamox ipan<br />
motlacuilol ye inepantla<br />
mitzontlachialti Icelteotl<br />
in Tapia ye Motelchiuh<br />
..............................<br />
En tu libro,<br />
<strong>en</strong> medio <strong>de</strong> tu pintura<br />
te hizo ver algo el Dios único,<br />
a ti Tapia, a ti Motelchiuh.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 44r)<br />
In huel pahpaqui<br />
y ellelquiza<br />
xiquittaca teocuitlaamox<br />
çan i matlatitech timahuilia.<br />
oncan ticpolohua in motlayocol.<br />
..............................<br />
Mucho se alegra,<br />
ti<strong>en</strong>e cont<strong>en</strong>to,<br />
mira el libro <strong>de</strong> oro,<br />
sólo junto a la red te alegras.<br />
Allí das fin a tu tristeza.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 43v)<br />
La relevancia que Gante tuvo <strong>en</strong>tre los nahuas<br />
le hizo merecedor <strong>de</strong>l reconocimi<strong>en</strong>to y<br />
aprecio público, aún <strong>en</strong> vida. Incluso, fue objeto<br />
<strong>de</strong> ceremonias don<strong>de</strong> se expresaba el afecto por<br />
el franciscano:<br />
T<strong>en</strong>ían los naturales también a este siervo <strong>de</strong> Dios<br />
mucho amor, <strong>en</strong> especial los <strong>de</strong> México, como lo<br />
mostraron claro volvi<strong>en</strong>do Fr. Pedro <strong>de</strong> Gante <strong>de</strong><br />
Tlascala (a don<strong>de</strong> por obedi<strong>en</strong>cia había morado un<br />
poco <strong>de</strong> tiempo) para México, porque lo salieron a<br />
recibir, haciéndole una solemne fiesta, a manera <strong>de</strong><br />
guerra naval, con sumo regocijo (M<strong>en</strong>dieta, 1945,<br />
IV: 55).<br />
Es plausible que la repres<strong>en</strong>tación a la que<br />
alu<strong>de</strong> M<strong>en</strong>dieta se trate <strong>de</strong>l Michcuicatl, pues el<br />
fraile es m<strong>en</strong>cionado <strong>en</strong> su discurso, don<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más,<br />
se le exhorta a participar <strong>en</strong> la danza <strong>de</strong><br />
forma activa. La impronta que Gante <strong>de</strong>jó <strong>en</strong> la<br />
memoria <strong>de</strong> los nahuas fue <strong>de</strong> tal magnitud, que<br />
le mereció perdurar <strong>en</strong> la memoria histórica <strong>de</strong><br />
los mexicas. El recuerdo <strong>de</strong> su vida y la aflicción<br />
<strong>de</strong> su muerte fueron recogidos por M<strong>en</strong>dieta:<br />
Murió año <strong>de</strong> mil y quini<strong>en</strong>tos y set<strong>en</strong>ta y dos, con<br />
cuya muerte sintieron los naturales gran<strong>de</strong> dolor y<br />
p<strong>en</strong>a, y <strong>en</strong> público la mostraron, porque <strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
acudir a su <strong>en</strong>terrami<strong>en</strong>to copiosísimo concurso <strong>de</strong><br />
ellos con <strong>de</strong>rramami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lágrimas, muchos <strong>de</strong><br />
ellos se pusieron luto por él, como por verda<strong>de</strong>ro<br />
padre que les había faltado… Fue tanto lo que ofrecieron<br />
por el siervo <strong>de</strong> Dios Fr. Pedro, que hincheron<br />
el conv<strong>en</strong>to <strong>de</strong> S. Francisco <strong>de</strong> México aquel<br />
año <strong>de</strong> provisión y avituallas. Pidieron el cuerpo los<br />
naturales a los prelados <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>n para sepultarlo<br />
<strong>en</strong> su solemne capilla <strong>de</strong> S. José. Concediéronselo,<br />
y tién<strong>en</strong>lo ahí el día <strong>de</strong> hoy <strong>en</strong> mucha v<strong>en</strong>eración<br />
(M<strong>en</strong>dieta, 1945, IV: 56-57).<br />
De esta forma, el Michcuicatl pres<strong>en</strong>ta a Gante<br />
—y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida, al obispo— como parte<br />
<strong>de</strong> su comunidad, <strong>de</strong> su universo y, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />
figura <strong>en</strong> el canto, a la par <strong>de</strong> todos<br />
los <strong>de</strong>stacados principales que han merecido un<br />
lugar <strong>en</strong> la memoria histórica y ritual <strong>de</strong> los nahuas.<br />
Habitantes <strong>de</strong>l agua<br />
Esta <strong>de</strong>signación <strong>de</strong>be <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />
amplio. Incluye a todos los animales que vivieron<br />
<strong>en</strong> los lagos, <strong>de</strong> forma perman<strong>en</strong>te o estacional,<br />
como anfibios, reptiles, aves, insectos y peces,<br />
tanto <strong>en</strong> las aguas salobres como <strong>en</strong> las dulces,<br />
y que su aprovechami<strong>en</strong>to era parte crucial <strong>en</strong><br />
el sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la sociedad mexica. La relación<br />
<strong>de</strong> los mexicas (también conocidos como mecitin)<br />
con estos seres ocurría <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su resi<strong>de</strong>ncia<br />
<strong>en</strong> Aztlán, don<strong>de</strong> pescaban para cumplir con el<br />
tributo que <strong>de</strong>bían pagar a los señores aztecas:<br />
Los que allá están haci<strong>en</strong>do su hogar, los que lo<br />
llaman su población, los que gobiernan <strong>en</strong> Aztlán<br />
Chicomoztoc son los aztecas chicomoztocas. Y sus<br />
macehuales eran los mecitin, los ribereños, los pescadores<br />
<strong>de</strong> los gobernantes aztecas: ciertam<strong>en</strong>te<br />
eran ellos sus macehuales, sus pescadores. Y sus<br />
gobernantes los maltrataban mucho, muchos los<br />
hacían tributar. A diario les daban todo lo que crece<br />
<strong>en</strong> el agua: pescados, ranas, el tecuitlatl, izcahuitl,<br />
los tamales <strong>de</strong> ocuiliztac, los panes <strong>de</strong> axaxayacatl.<br />
Y también las larvas <strong>de</strong> acocolin. Y <strong>de</strong>spués los<br />
68
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
patos, los ánsares, las grullas, los atzitzicuilotl, y el<br />
apopotli y el yacatzintli (Del Castillo, 1991: 115-117).<br />
Obt<strong>en</strong>er el alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas especies <strong>de</strong>bió<br />
ser indicativo <strong>de</strong> la pobreza <strong>en</strong> los tiempos inmediatam<strong>en</strong>te<br />
anteriores a la Conquista, pues era la<br />
propia <strong>de</strong> los tiempos <strong>de</strong> sujeción y sometimi<strong>en</strong>to.<br />
La Crónica mexicáyotl reafirma esta suposición<br />
cuando relata que, al <strong>en</strong>contrar el sitio para<br />
la fundación <strong>de</strong> México-T<strong>en</strong>ochtitlan, <strong>en</strong>tre los<br />
tulares, sigui<strong>en</strong>do la disposición <strong>de</strong> Huitzilopochtli,<br />
se organizaron para construir su apos<strong>en</strong>to,<br />
sumam<strong>en</strong>te humil<strong>de</strong> <strong>en</strong> sus inicios; se reunieron:<br />
Y luego ya también una vez se citan los mexicanos,<br />
ya dic<strong>en</strong>: “pues compremos la piedra, la ma<strong>de</strong>ra,<br />
pues aquello con los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el agua, los que<br />
están <strong>en</strong> el agua, el pez, el ajolote, y la rana, el camaroncito,<br />
el an<strong>en</strong>eztli, la culebra <strong>de</strong> agua, la mosca<br />
<strong>de</strong> los pantanos, el gusanillo lagunero, y el pato,<br />
el cuachili, el ána<strong>de</strong>, todos los pájaros habitantes<br />
<strong>en</strong> el agua, pues ello con los que compremos la<br />
piedrecita, la ma<strong>de</strong>rita, luego dijeron: “pues así se<br />
haga” luego ya por esto pescan mucho, agarran,<br />
cog<strong>en</strong> el pez, el ajolote, el an<strong>en</strong>eztli, el camaroncito,<br />
la rana, y todos los pájaros que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> el agua.<br />
Y luego fueron a v<strong>en</strong><strong>de</strong>r algo, y fueron a comprar<br />
algo, luego se regresaron hacia acá, vinieron, vinieron<br />
a coger la piedra, la ma<strong>de</strong>ra, no gran<strong>de</strong>, nomás<br />
pequeñilla, y la ma<strong>de</strong>ra nomás también así, nada<br />
<strong>de</strong> gruesa, nomás toda <strong>de</strong>lgadilla la ma<strong>de</strong>ra, luego<br />
ya con esto le cim<strong>en</strong>tan con estacas a la orilla <strong>de</strong><br />
la cueva, <strong>en</strong>tonces allá echaron la raíz <strong>de</strong> él, el poblado,<br />
la casa <strong>de</strong> él, el teocalli <strong>de</strong> él, Huitzilopochtli<br />
(Alvarado Tezozómoc, 1992: 72-73).<br />
Los personajes que <strong>de</strong>claran el Michcuicatl<br />
son, precisam<strong>en</strong>te, esos seres y <strong>en</strong>tre ellos se establece<br />
un diálogo para precisar el el<strong>en</strong>co <strong>de</strong> los<br />
participantes <strong>en</strong> el canto: “Yo, pececillo <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a”,<br />
“tú, eres el juil”, “tú, escarabajo <strong>de</strong>l agua”,<br />
“somos peces chichimecas”, “somos pobres ranas<br />
pequeñas”. La i<strong>de</strong>ntificación <strong>en</strong>tre los guerreros<br />
mexicas y los habitantes <strong>de</strong>l agua tuvo un<br />
antece<strong>de</strong>nte crucial <strong>en</strong> la peregrinación, cuando<br />
Huitzilopochtli <strong>de</strong>claró a los mexicas <strong>en</strong> Coatepec<br />
(<strong>en</strong> el lago artificial don<strong>de</strong> habían nacido<br />
muchos habitantes <strong>de</strong>l agua): “este gusanillo lagunero<br />
pues es ciertam<strong>en</strong>te carne mía, sangre<br />
mía, color mío”.<br />
Las val<strong>en</strong>cias simbólicas <strong>en</strong> el<br />
Michcuicatl<br />
Hasta aquí, hemos visto cómo algunos <strong>de</strong> los<br />
elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la cosmovisión nahua perduraron<br />
<strong>en</strong> los cantos, como un acto consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
los autores para <strong>de</strong>jar memoria <strong>de</strong>l cambio que<br />
provocó la Conquista, como una forma <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />
cultural. El <strong>de</strong>spliegue público <strong>de</strong> este y<br />
muchos otros cantos era vehículo <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>ificación<br />
histórica <strong>de</strong> rememoración <strong>de</strong> la guerra<br />
<strong>de</strong> conquista. Su complicado l<strong>en</strong>guaje producía<br />
y reproducía la memoria histórica y ritual. Con<br />
memoria ritual me refiero a la integración <strong>de</strong> la<br />
puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l Michcuicatl <strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />
específicos <strong>de</strong> la vida cívica y religiosa <strong>de</strong> los<br />
nahuas, que recreaban elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje<br />
sagrado <strong>de</strong>l tiempo mítico prehispánico y <strong>de</strong> la<br />
conversión al cristianismo. El canto <strong>de</strong>ja ver que<br />
la adopción <strong>de</strong>l cristianismo es un hecho histórico<br />
y, también, religioso. El significado <strong>de</strong> esta<br />
alegoría para los nahuas integraba tanto su propia<br />
tradición como su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to histórico y<br />
mítico. Para un nahua, que <strong>en</strong> su m<strong>en</strong>te conservaba<br />
los códigos <strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje simbólico sobre<br />
la geografía sagrada con la <strong>en</strong>crucijada <strong>de</strong> las<br />
aguas <strong>de</strong> distintos colores y sus elem<strong>en</strong>tos florísticos<br />
y faunísticos, la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> este<br />
canto daba continuidad al <strong>de</strong>spliegue <strong>de</strong> su<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to histórico y su esc<strong>en</strong>ario sagrado.<br />
A<strong>de</strong>más, ya convertidos, los nahuas agregaban<br />
al s<strong>en</strong>tido anterior, los introducidos por el cristianismo,<br />
como el <strong>de</strong>l agua purificadora y otros,<br />
como veremos a continuación. Estos valores<br />
eran inasequibles para los espectadores hispanos,<br />
que sólo distinguían <strong>en</strong> el Michcuicatl los<br />
elem<strong>en</strong>tos cristianos y la reconstrucción histórica<br />
<strong>de</strong> la Conquista.<br />
En principio, el medio lacustre propició, <strong>en</strong><br />
los hechos, el asedio clave para el ataque naval<br />
que <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong> el refugio t<strong>en</strong>ochca <strong>en</strong> Tlatelolco.<br />
El agua pasó a ser el cont<strong>en</strong>edor <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota,<br />
expresada <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> la captura <strong>de</strong> los peces.<br />
Cabe acotar que varios párrafos alu<strong>de</strong>n a un<br />
<strong>en</strong>cierro <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l agua. Se refier<strong>en</strong> a la técnica<br />
<strong>de</strong> estacado que los mexicas utilizaban para<br />
pescar, formando un espacio cerrado <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l<br />
cuerpo <strong>de</strong> agua, don<strong>de</strong> los pescadores podían<br />
disponer <strong>de</strong> los peces atrapados con fisga o con<br />
remos. Esa técnica pue<strong>de</strong> apreciarse <strong>en</strong> la lámina<br />
13v <strong>de</strong>l Códice Azcatitlan y, al parecer, es una<br />
69
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
<strong>de</strong> las formas <strong>en</strong> las que los pescadores-conquistadores<br />
sometieron a los peces-mexicas:<br />
Çan tichichimecamitzitzintin aayyahue<br />
titotolinia<br />
techatzatzaqua<br />
..............................<br />
Sólo somos pececillos chichimecas, aayyahue<br />
somos m<strong>en</strong>esterosos;<br />
nos <strong>en</strong>cierran <strong>en</strong> el agua.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 43v)<br />
O anca nicahuanee<br />
acatitlan tonoque<br />
man titotlatican<br />
ye no cepa huitze<br />
amoxtli in cue çan nohuiya<br />
tlaxixiltihuitze<br />
..............................<br />
Mis hermanos m<strong>en</strong>ores,<br />
estamos <strong>en</strong>tre cañas.<br />
Escondámonos,<br />
ya vi<strong>en</strong><strong>en</strong> otra vez;<br />
el musgo acuático está por todas partes,<br />
ya vi<strong>en</strong><strong>en</strong> oprimi<strong>en</strong>do.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 45r)<br />
El canto se refiere también a la pesca con re<strong>de</strong>s:<br />
O ach aqui ycniuh oo<br />
ocuel momatlahui<br />
xictlalcahuica ne antocnihuane<br />
tocnihuane<br />
yaa otitoc<strong>en</strong>quixtique ye Axomolco<br />
timimitzitzinti.<br />
..............................<br />
Qui<strong>en</strong>quiera que sea su amigo oo<br />
cayó <strong>en</strong> la red.<br />
Huyan uste<strong>de</strong>s, amigos nuestros,<br />
amigos nuestros,<br />
hemos salido juntos <strong>en</strong> Axomolco,<br />
nosotros pececillos.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 45v.)<br />
La transformación <strong>de</strong> los mexicas, <strong>en</strong> tiempos<br />
prehispánicos, <strong>de</strong> pescadores a pescados<br />
es una señal inequívoca <strong>de</strong> la aceptación <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>rrota <strong>en</strong> el canto. En su orig<strong>en</strong>, ellos <strong>de</strong>bían<br />
pescar para otros: primero para los gobernantes<br />
<strong>de</strong> Aztlán y, al llegar a México-T<strong>en</strong>ochtitlan,<br />
para po<strong>de</strong>r mercar y t<strong>en</strong>er insumos para construir<br />
el teocalli <strong>de</strong> Huitzilopochtli. Ahora, <strong>en</strong> el<br />
canto, son pres<strong>en</strong>tados cay<strong>en</strong>do a un rango aún<br />
m<strong>en</strong>or: no son ni pescadores ni tributarios, son<br />
el objeto tributado, para Dios. Esta última lectura<br />
<strong>de</strong>bió ser muy bi<strong>en</strong> recibida a la vista <strong>de</strong><br />
los cristianos, pues plantea un paralelismo con<br />
el pasaje bíblico <strong>en</strong> el que Jesús conmina a sus<br />
discípulos a seguirlo para hacerlos “pescadores<br />
<strong>de</strong> hombres” (Mateo 4: 19). Así, los no cristianos<br />
son pres<strong>en</strong>tados, <strong>en</strong> el canto, como los peces,<br />
que serán convertidos por los pescadores. La<br />
frase que se lee <strong>en</strong> el canto: “somos pececillos,<br />
hemos of<strong>en</strong>dido a Dios”, precisam<strong>en</strong>te alu<strong>de</strong> a<br />
que, <strong>en</strong> su g<strong>en</strong>tilidad, estaban alejados <strong>de</strong> Dios.<br />
A lo anterior, <strong>de</strong>bemos sumar un valor simbólico<br />
nuevo que se le da al agua <strong>en</strong> el Michcuicatl.<br />
Las aguas amarillas y ver<strong>de</strong> azules, matriz <strong>de</strong><br />
vida para sus habitantes, adquirieron el atributo<br />
purificador que le dota el bautismo, que, al redimir,<br />
provoca alegría, a pesar <strong>de</strong> la Conquista:<br />
In maoc tonahuiaca<br />
timexica<br />
timimitzitzinti<br />
atl ymaxalihuica<br />
teocuitlaitztolinpepetlani<br />
a ymanica quetzalhuexotitlan<br />
..............................<br />
Todavía alegrémonos,<br />
nosotros mexicas,<br />
nosotros pececillos.<br />
En la <strong>en</strong>crucijada <strong>de</strong>l agua,<br />
el brote dorado resplan<strong>de</strong>ce,<br />
don<strong>de</strong> están los sauces preciosos.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 46r)<br />
A in quiahua y yahue<br />
ye chalchiuhatl ymanca<br />
tiquetzalmichin i<br />
timoyehyectiya oo a in Mexico nica<br />
..............................<br />
Afuera y yahue,<br />
don<strong>de</strong> se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> el agua color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong>,<br />
tú, pez precioso i,<br />
te purificas oo a <strong>en</strong> México, aquí,<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 45r)<br />
Como es lógico, los lagos repres<strong>en</strong>tan, para<br />
el pez mexica, su universo. Los autores fueron<br />
70
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l fin <strong>de</strong> una época, don<strong>de</strong> ese universo<br />
se transformó radicalm<strong>en</strong>te. Esta <strong>de</strong>vastación<br />
necesariam<strong>en</strong>te produce tristeza:<br />
Inn ahua tomachuanee<br />
otechahuatz<br />
Ipalnemoa<br />
çan ca ye onnca Coyonacazco<br />
timimitzitzi ne<br />
ya ca tlami no.<br />
campa oc n<strong>en</strong> tonyazque<br />
..............................<br />
Sobrinos nuestros<br />
nos ha quitado el agua<br />
el Dador <strong>de</strong> la vida,<br />
allá <strong>en</strong> Coyonacazco<br />
a nosotros que somos pececillos.<br />
En verdad ya es el fin.<br />
¿A dón<strong>de</strong> <strong>en</strong> vano iremos?<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 45v)<br />
Ante la incertidumbre, los autores <strong>de</strong>l canto<br />
asum<strong>en</strong> que la adopción <strong>de</strong>l cristianismo es inevitable<br />
y que la alegría, más bi<strong>en</strong> cargada <strong>de</strong><br />
resignación, pue<strong>de</strong> resolver el futuro:<br />
¿can moztla huiptla tiz?<br />
¿can tematlac ce tihuetzitihui?<br />
çan ihuiya tonteçohuazque<br />
y xompaquica ne.<br />
..............................<br />
¿Dón<strong>de</strong> será el mañana, pasado mañana?<br />
¿<strong>en</strong> la red <strong>de</strong> algui<strong>en</strong> iremos a caer?<br />
Sólo nos sangraremos.<br />
Alégr<strong>en</strong>se.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 45v)<br />
Sin lugar a duda, el canto es reflejo <strong>de</strong> la angustia<br />
exist<strong>en</strong>cial que provoca la extinción <strong>de</strong> un<br />
mundo ante la <strong>de</strong>rrota militar y la aceptación <strong>de</strong><br />
una nueva era. Los mexicas t<strong>en</strong>ochcas y mexicas<br />
tlatelolcas aceptaron la <strong>de</strong>rrota, se i<strong>de</strong>ntificaron<br />
como peces, hechuras <strong>de</strong> Dios; vivi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> un<br />
nuevo universo, <strong>en</strong> las aguas <strong>de</strong>l bautismo, hijos<br />
<strong>de</strong> la cristiandad, conviert<strong>en</strong> a los primeros padres<br />
<strong>en</strong> peces. En el universo cristiano, el Edén<br />
era el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> y <strong>de</strong>stino <strong>de</strong>l hombre,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong>tre los nahuas, los lagos cumplían<br />
esta función:<br />
ye monahuatili totecuiyo<br />
ome michin in quinchiuh<br />
ce oquichtli niman ye cihuatl i<br />
ye quinmonahuatili<br />
amehua ye annemizque atly ia yteca.<br />
..............................<br />
lo or<strong>de</strong>nó el Señor Nuestro,<br />
dos peces hizo,<br />
uno varón, luego una mujer,<br />
así les or<strong>de</strong>nó:<br />
Uste<strong>de</strong>s andarán <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l agua.<br />
(Cantares mexicanos, 1994: 46r)<br />
El Michcuicatl <strong>de</strong>bió ser compuesto <strong>en</strong> Tlatelolco,<br />
poco tiempo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Cuauhtémoc, cuando estaba fresco el s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong><br />
la <strong>de</strong>rrota, pero una vez que había transcurrido<br />
el tiempo sufici<strong>en</strong>te para que la conversión al<br />
cristianismo fuese ya hecho consumado.<br />
Dado el el<strong>en</strong>co <strong>de</strong> los participantes <strong>de</strong>l canto,<br />
po<strong>de</strong>mos afirmar que se trataba <strong>de</strong> una repres<strong>en</strong>tación<br />
escénica multitudinaria. Es <strong>de</strong>cir, se<br />
trataba <strong>de</strong> un canto performativo, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> que se acompañaba con música y danzas, y<br />
su el<strong>en</strong>co incluía los personajes <strong>de</strong> peces, aves<br />
y otros seres, que tomaban la palabra <strong>en</strong> la ejecución<br />
<strong>de</strong>l canto, a modo <strong>de</strong> un diálogo. A estos<br />
cantos, Garibay los <strong>de</strong>signó como poemas mímicos.<br />
Sin embargo, creo que su <strong>de</strong>spliegue era<br />
mucho más complejo. Sabemos que el Michcuicatl<br />
se repres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 1565, según los Anales <strong>de</strong><br />
Juan Bautista:<br />
Sábado, <strong>en</strong>tonces se celebró la fiesta <strong>de</strong> los Reyes;<br />
<strong>en</strong> ese <strong>en</strong>tonces los alcal<strong>de</strong>s fueron a ver a los señores<br />
y <strong>en</strong> el patio <strong>de</strong>l arzobispo se fue a danzar<br />
el axochitlacayotl y el cohuixcayotl; los tlatelolcas<br />
vinieron a interpretar el michcuicatl. Y el día sigui<strong>en</strong>te,<br />
domingo, asimismo fueron a interpretar el<br />
cohuixcayotl <strong>en</strong> el patio <strong>de</strong>l palacio (Reyes García,<br />
2001: 299).<br />
Cuando el texto dice “vinieron”, se refiere<br />
a San Juan Moyotlán, una <strong>de</strong> las parcialida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> México-T<strong>en</strong>ochtitlan, don<strong>de</strong> se escribió este<br />
texto, como lo ha <strong>de</strong>mostrado cabalm<strong>en</strong>te Luis<br />
Reyes <strong>en</strong> la edición <strong>de</strong>l manuscrito. Esto implica<br />
que la composición fue conjunta y que la ejecutaban<br />
los tlatelolcas <strong>en</strong> espacios t<strong>en</strong>ochcas. Recor<strong>de</strong>mos<br />
que Tlatelolco fue la población don-<br />
71
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
<strong>de</strong> ocurrió el sitio final <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota mexica. Allí<br />
mismo, los franciscanos empr<strong>en</strong>dieron el magno<br />
proyecto <strong>de</strong> establecer el Colegio <strong>de</strong> la Santa<br />
Cruz, para dar formación a los jóv<strong>en</strong>es más<br />
<strong>de</strong>stacados <strong>de</strong> los pueblos nahuas <strong>de</strong>l Altiplano<br />
C<strong>en</strong>tral. El Michcuicatl no fue el único canto<br />
que se repres<strong>en</strong>tó, como la cita lo indica. Hipotéticam<strong>en</strong>te,<br />
las autorida<strong>de</strong>s civiles y eclesiásticas<br />
aceptaron dichas repres<strong>en</strong>taciones porque,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su perspectiva cristiana, expresaban el<br />
m<strong>en</strong>saje evangelizador, sin consi<strong>de</strong>rar el valor<br />
que los indíg<strong>en</strong>as daban a partir <strong>de</strong> su memoria<br />
histórica y ritual. En la lámina correspondi<strong>en</strong>te<br />
al año 1557 <strong>de</strong>l Códice <strong>de</strong> Tlatelolco, que repres<strong>en</strong>ta<br />
la ceremonia <strong>de</strong> juram<strong>en</strong>to <strong>de</strong>dicado a Felipe<br />
II como nuevo rey, <strong>en</strong> Tlatelolco, acto al que<br />
asistió el virrey Luis <strong>de</strong> Velasco; el presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong><br />
la Audi<strong>en</strong>cia, Alonso <strong>de</strong> Zorita; el arzobispo fray<br />
Alonso <strong>de</strong> Montufar y los gobernantes nahuas<br />
Diego <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza, <strong>de</strong> México Tlatelolco; Cristóbal<br />
<strong>de</strong> Guzmán, <strong>de</strong> México T<strong>en</strong>ochtitlan y Antonio<br />
Cortés Totoquihuaztli, <strong>de</strong> Tlacopan. Ante<br />
ellos se ejecutó el Michcuicatl, que se reconoce<br />
por el atu<strong>en</strong>do <strong>de</strong> tres danzantes, que guarda<br />
estrecha similitud a la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> los peces<br />
<strong>de</strong>l libro XI <strong>de</strong>l Códice Flor<strong>en</strong>tino y al pez <strong>de</strong> la<br />
pintura <strong>de</strong> la caja <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> Tlatelolco. Po<strong>de</strong>mos<br />
verificar que el atu<strong>en</strong>do <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los danzantes<br />
<strong>de</strong>l Tlatelolco cu<strong>en</strong>ta con escamas y dos<br />
más con la piel moteada <strong>de</strong>l ocelomichi <strong>de</strong>l Flor<strong>en</strong>tino.<br />
T<strong>en</strong>emos otra noticia <strong>de</strong> que el Michcuicatl<br />
fue ejecutado por or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l virrey <strong>en</strong> 1593:<br />
El domingo 5 <strong>de</strong> septiembre hubo danzas <strong>en</strong> la plaza<br />
<strong>de</strong>l Volador, por ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong>l virrey; se ejecutó el<br />
canto <strong>de</strong> pescadores. Vinieron todos los chinamp<strong>en</strong>ecas,<br />
los cuatros señores <strong>de</strong> Xochimilco, que trajeron<br />
sus divisas para la danza, y también danzaron<br />
los oficiales <strong>de</strong> México Tlatelolco y los tlacopanecas,<br />
<strong>de</strong> que se admiraron mucho las autorida<strong>de</strong>s<br />
[civiles] y los obispos (Chimalpahin, 2001: 49). 6<br />
Es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que el Michcuicatl captó la<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> otros pueblos anahuacas (prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> los pueblos chinamperos <strong>de</strong> Xochimilco<br />
y <strong>de</strong> Tlacopan), cuyos señores principales,<br />
6 Rafael T<strong>en</strong>a, como editor <strong>de</strong>l Diario <strong>de</strong> Chimalpahin,<br />
propone traducir michcuicatl como “canto <strong>de</strong> pescadores”.<br />
Según Molina, pescador es michacini, por lo que <strong>de</strong> ser<br />
“canto <strong>de</strong> pescadores”, como lo asi<strong>en</strong>ta T<strong>en</strong>a, el término sería<br />
michianicuicatl. En consecu<strong>en</strong>cia, es pertin<strong>en</strong>te proponer:<br />
“El domingo 5 <strong>de</strong> septiembre hubo danzas <strong>en</strong> la plaza <strong>de</strong>l<br />
Volador, por ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong>l virrey; se ejecutó el canto <strong>de</strong> peces”.<br />
que la ejecutaban, conservaban los atu<strong>en</strong>dos,<br />
emblemáticos <strong>de</strong> su rango político y social. Seguram<strong>en</strong>te<br />
varios <strong>de</strong> estos principales participaron<br />
<strong>en</strong> la elaboración <strong>de</strong> los Cantares mexicanos.<br />
Tlatelolco fue el c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> producción textual<br />
que resguardó <strong>en</strong> la memoria colectiva los hechos<br />
<strong>de</strong> la Conquista. T<strong>en</strong>emos noticia <strong>de</strong> que<br />
<strong>en</strong> el primer recinto eclesiástico <strong>de</strong> Tlatelolco se<br />
había pintado un pasaje <strong>de</strong> la Conquista, <strong>en</strong> el<br />
que Cortés estuvo a punto <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r la vida al<br />
caer <strong>en</strong> el canal <strong>de</strong> los Toltecas, pero fue salvado<br />
por un tlaxcalteca, gracias a la interv<strong>en</strong>ción milagrosa<br />
<strong>de</strong> Santiago (Barlow, 2018), cuya repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>l apóstol es lo único que perdura <strong>de</strong>l<br />
altar mayor <strong>de</strong>l templo, don<strong>de</strong> aparece matando<br />
indios, montado <strong>en</strong> su caballo blanco. Asimismo,<br />
se conserva la caja <strong>de</strong> agua <strong>de</strong> Tlatelolco, <strong>en</strong> cuyos<br />
muros internos se pintó el universo lacustre<br />
que ha trazado el Michcuicatl, con el mundo subacuático<br />
y el terrestre ribereño, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la<br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un pescador indíg<strong>en</strong>a y humedales<br />
don<strong>de</strong> crec<strong>en</strong> tulares, <strong>en</strong>tre los cuales se yergue<br />
una cruz como elem<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong>l discurso<br />
iconográfico. La relación <strong>en</strong>tre el canto y esta<br />
pintura, la reconstrucción histórica <strong>de</strong>l actuar <strong>de</strong><br />
los personajes y los lugares m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> el<br />
canto son temas que bi<strong>en</strong> pue<strong>de</strong>n ser objeto <strong>de</strong><br />
una interpretación futura.<br />
El l<strong>en</strong>guaje simbólico expresado <strong>en</strong> el Michcuicatl<br />
recoge los significados <strong>de</strong> sus códigos<br />
añejos y agrega los significados cristianos, <strong>en</strong> un<br />
ejercicio <strong>de</strong> amplificación. Santiago Tlatelolco<br />
fue el espacio don<strong>de</strong> se conc<strong>en</strong>tró la memoria<br />
<strong>de</strong> la Conquista <strong>en</strong> distintos soportes: los textos<br />
pictográficos combinados con los alfabéticos, la<br />
pintura y las repres<strong>en</strong>taciones escénicas <strong>de</strong> las<br />
danzas, <strong>en</strong>tre ellas, la <strong>de</strong>l Michcuicatl. Como es<br />
frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las piezas conocidas <strong>de</strong> la lírica <strong>náhuatl</strong>,<br />
se observa <strong>en</strong> el Michcuicatl un giro emocional.<br />
Si la conversión, <strong>en</strong> algunas estrofas <strong>de</strong>l<br />
canto, es motivo <strong>de</strong> regocijo, <strong>en</strong> contraste, concluye<br />
con la triste expresión <strong>de</strong> una s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>stino que provoca la <strong>de</strong>rrota y la sujeción<br />
que implica la conversión cristiana, que po<strong>de</strong>mos<br />
interpretar como un profundo s<strong>en</strong>tido crítico<br />
<strong>de</strong> la realidad política. La repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l<br />
Michcuicatl apunta a integrar la historia política<br />
<strong>de</strong> los mexicas con la historia sagrada bíblica.<br />
El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su cristiandad no exime<br />
al pez-mexica <strong>de</strong> su condición <strong>de</strong> sojuzgami<strong>en</strong>to;<br />
al contrario, el universo cristiano repres<strong>en</strong>-<br />
72
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
ta, para ellos, un cautiverio eterno. La estrofa<br />
final <strong>de</strong>clara la s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia para los <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />
mexicas:<br />
O ayc mocehuiz<br />
tetlayecoltiz ye ixquich michin i<br />
tlanel c<strong>en</strong>ca quexquich mitzanaz<br />
nomacehualhuan<br />
amehuan ye annemizque atly ya teca..<br />
..............................<br />
Nunca se extinguirá<br />
la servidumbre <strong>de</strong> todos los peces,<br />
cuantos sean los que te atrap<strong>en</strong>.<br />
Mis vasallos,<br />
uste<strong>de</strong>s vivirán <strong>en</strong> el agua ya teca.<br />
(Cantares Mexicanos, 1994: 46r)<br />
Conclusiones<br />
La cultura escrita autóctona <strong>de</strong> los nahuas registraba<br />
puntualm<strong>en</strong>te la memoria histórica <strong>en</strong><br />
diversos soportes y formatos, <strong>en</strong>tre ellos, los<br />
códices conocidos como xiuhamatl, que cont<strong>en</strong>ían<br />
la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
significativos, or<strong>de</strong>nados <strong>de</strong> manera cronológica,<br />
sigui<strong>en</strong>do la pauta <strong>de</strong> los jeroglíficos <strong>de</strong><br />
tiempo y lugar. Los elem<strong>en</strong>tos pictográficos <strong>de</strong><br />
los códices, concebidos e interpretados por un<br />
sector social con saberes especializados, funcionaban<br />
como recursos nemotécnicos que se<br />
complem<strong>en</strong>taban con la oralidad. La reproducción<br />
discursiva <strong>en</strong> actos cívico-religiosos aglomeraba<br />
l<strong>en</strong>guajes simbólicos, que expresaban<br />
conceptos sagrados <strong>de</strong> la antigua cosmovisión.<br />
La música, el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to religioso, la danza,<br />
los atavíos y los esc<strong>en</strong>arios eran elem<strong>en</strong>tos que<br />
producían y reproducían la memoria histórica <strong>de</strong><br />
los hechos repres<strong>en</strong>tados públicam<strong>en</strong>te, como<br />
elem<strong>en</strong>tos i<strong>de</strong>ntitarios <strong>de</strong> la comunidad.<br />
Una vez concretada la conquista militar, las<br />
ór<strong>de</strong>nes m<strong>en</strong>dicantes, con los franciscanos a la<br />
vanguardia, promovieron el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> difusión y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> los saberes<br />
canónicos <strong>de</strong> la cultura occi<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> los colegios<br />
conv<strong>en</strong>tuales (trivium y quadrivium), como<br />
el Colegio <strong>de</strong> la Santa Cruz <strong>de</strong> Tlatelolco, dirigidos<br />
sobre todo a la conversión religiosa <strong>de</strong> la<br />
infancia y la juv<strong>en</strong>tud nahua que, a la postre, se<br />
convirtió <strong>en</strong> el sector educado, privilegiado por<br />
sus saberes y por la apropiación <strong>de</strong> la escritura<br />
alfabética. Este grupo social fue vector <strong>en</strong>tre las<br />
autorida<strong>de</strong>s religiosas y civiles y el grueso <strong>de</strong> la<br />
población nativa, que no accedió a los saberes<br />
formales e institucionales. Este mismo sector social<br />
se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong>l registro <strong>de</strong> la historia, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
los tiempos más remotos hasta el tiempo que<br />
vivieron, <strong>en</strong> el siglo xvii. De hecho, la exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> dicho sector social pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como<br />
un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la continuidad <strong>de</strong><br />
la tradición escrita <strong>de</strong> los nahuas, particularm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> su historia. En los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> producción<br />
textual, <strong>de</strong> manera colectiva, se implem<strong>en</strong>taron<br />
proyectos <strong>de</strong> rescate <strong>de</strong> los antiguos saberes y<br />
la tradición cultural nahua a la par <strong>de</strong> los trabajos<br />
estrictam<strong>en</strong>te doctrinarios, que eran la labor<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los frailes misioneros.<br />
En el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> estos grupos <strong>de</strong> trabajo se<br />
concibieron textos que po<strong>de</strong>mos calificar como<br />
mixtos, por cont<strong>en</strong>er elem<strong>en</strong>tos pictográficos<br />
<strong>de</strong> la escritura nahua, combinados con textos alfabéticos<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, español y latín, con rasgos<br />
<strong>de</strong> la oralidad. Ese es otro rasgo <strong>de</strong> continuidad<br />
<strong>en</strong> la cultura escrita <strong>náhuatl</strong>: el estrecho vínculo<br />
<strong>en</strong>tre el registro escrito y la oralidad. Este es<br />
el contexto cultural <strong>en</strong> el que se concibieron<br />
y elaboraron fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales como los<br />
Cantares mexicanos, manuscrito colectivo que<br />
repres<strong>en</strong>ta el int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los nahuas educados<br />
por registrar sus creaciones, que hoy calificamos<br />
<strong>de</strong> literarias e históricas. Como quedó expuesto<br />
a lo largo <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo, diversas<br />
piezas <strong>de</strong> este manuscrito consignan el s<strong>en</strong>tir <strong>de</strong><br />
la Conquista <strong>de</strong>s<strong>de</strong> distintas perspectivas, según<br />
el grupo <strong>de</strong> autores <strong>de</strong> cada canto. En el caso<br />
particular <strong>de</strong>l Michcuicatl, repres<strong>en</strong>ta la visión<br />
conjunta <strong>de</strong> los mexicas, t<strong>en</strong>ochcas y tlatelolcas,<br />
qui<strong>en</strong>es han asumido su condición colonial, pero<br />
que, at<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do el discurso <strong>de</strong>l canto, no r<strong>en</strong>unciaron<br />
a la preservación <strong>de</strong> su memoria histórica<br />
y <strong>de</strong>l s<strong>en</strong>tido sagrado <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su<br />
geografía lacustre.<br />
La vida cotidiana <strong>de</strong> los lagos se refleja por<br />
medio <strong>de</strong> una metáfora <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los mexicas<br />
son repres<strong>en</strong>tados como sus habitantes: peces,<br />
aves y anfibios, que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> las aguas sagradas<br />
que propiciaron el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la ciudad<br />
y <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r político. El uso <strong>de</strong>l agua como símbolo<br />
sagrado coincidió con el discurso cristiano<br />
y el valor <strong>de</strong>l agua purificadora <strong>de</strong>l bautismo, <strong>de</strong><br />
aquí que las puestas <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong>l Michcuicatl<br />
73
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
contaran con la anu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s coloniales,<br />
religiosas y civiles. Sin embargo, <strong>de</strong>bemos<br />
consi<strong>de</strong>rar que la percepción <strong>de</strong>l <strong>de</strong>spliegue<br />
performativo <strong>de</strong>l canto <strong>de</strong>bió ser distinto<br />
para los nahuas y para los españoles: mi<strong>en</strong>tras<br />
que para los primeros se trataba <strong>de</strong> la alusión a<br />
la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la geografía sagrada <strong>de</strong> la<br />
antigua cosmovisión, para los españoles significaba<br />
la conversión al cristianismo.<br />
El análisis <strong>de</strong>l canto <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo propone<br />
abrir horizontes <strong>en</strong> cuanto a la transmisión<br />
<strong>de</strong> la memoria histórica <strong>en</strong>tre los nahuas, que<br />
abarcó formatos muy diversos, como el texto<br />
escrito, el discurso político canónico, la palabra<br />
cantada y su ejecución pública, cívica o religiosa.<br />
Consi<strong>de</strong>rar a la narrativa histórica con una<br />
expresión performativa pue<strong>de</strong> apuntar a concebir<br />
la participación <strong>de</strong> los nahuas <strong>en</strong> el complejo<br />
mundo <strong>de</strong> las repres<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> las danzas <strong>de</strong><br />
Conquista y <strong>en</strong> la producción y reproducción <strong>de</strong><br />
la memoria histórica como un acto ritual.<br />
Los cantos <strong>de</strong> carácter histórico que se concibieron<br />
<strong>en</strong> los tiempos coloniales tempranos nos<br />
muestran que la Conquista fue registrada como<br />
parte <strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> los nahuas, como un eslabón<br />
más <strong>de</strong> su <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir. El análisis <strong>de</strong>l Michcuicatl<br />
repres<strong>en</strong>ta un estudio <strong>de</strong> caso <strong>de</strong> las posibles<br />
interpretaciones <strong>de</strong> diversas piezas elaboradas<br />
<strong>en</strong> el contexto cristiano con recursos simbólicos<br />
específicos. El Michcuicatl pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />
como fu<strong>en</strong>te para la historia <strong>de</strong> los mexicas porque<br />
reproduce, <strong>de</strong> manera figurada, la percepción<br />
que tuvieron <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota y <strong>de</strong> la conversión<br />
al cristianismo, exponi<strong>en</strong>do simbólicam<strong>en</strong>te<br />
sus i<strong>de</strong>as sobre la transformación cultural y la<br />
auto<strong>de</strong>finición <strong>de</strong> su condición colonial. Dicho <strong>de</strong><br />
otro modo, este canto, y otros más, son textos<br />
parahistoriográficos <strong>de</strong> la conquista <strong>de</strong> los mexicas.<br />
Canto <strong>de</strong> peces<br />
Michcuicatl<br />
Se compuso cuando fuimos conquistados, por<br />
mexicas y tlatelolcas, conjuntam<strong>en</strong>te<br />
In iquac omotlali in oiuh tompehualoque<br />
intlanepanhuil mexica yhuan tlatilolca<br />
¡o ya Yérganse, que ya son cuar<strong>en</strong>ta días,<br />
<strong>en</strong> los que se ha ayunado!<br />
Uste<strong>de</strong>s son variados peces dorados,<br />
así ya ahora se levanta,<br />
ha resucitado Jesucristo,<br />
Aquél por qui<strong>en</strong> vivimos, ahua sobrino mío.<br />
Para siempre <strong>en</strong> verdad ha llegado al cielo,<br />
fue a s<strong>en</strong>tarse a la mano <strong>de</strong>recha<br />
<strong>de</strong> su padre, Dios, sobrino mío a.<br />
In ye o ya xamoquetzaca a in ye ompoaltonal<br />
ca yic onneçahualo ya,<br />
anteocuitlanepapamichime<br />
anqui nelli ye axcan moquetza<br />
mozcali o Jesucristo<br />
in Ipaltinemi in ahua nomatzi<br />
in a o anqui ça nelil ya yehcoc in ilhuicaquin<br />
in mayauhcampa motlalito<br />
itatzin in Dios, ahua nomatzin in a.<br />
¿Cómo pue<strong>de</strong>s temer tú,<br />
pez dorado?<br />
Somos m<strong>en</strong>esterosos,<br />
nada es nuestro canto,<br />
<strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l agua.<br />
Anhelamos la pluma preciosa <strong>de</strong>l pájaro zanate,<br />
el que su<strong>en</strong>a cual cascabel precioso,<br />
así le canta al Dios único, ahua sobrino mío.<br />
¿Qu<strong>en</strong> huel ximimati ya<br />
titeocuitlamichin?<br />
Titotolini ya<br />
y ie atle tocuic<br />
a in atlitec a anayahue<br />
toconelehuiya in quetzalacatzanatl<br />
ontlazocoyolcahuani ya<br />
ye concuicati ya Icelteotl in ahua nomatzin in a<br />
Por esto lloro.<br />
¿Es esto acaso nuestro merecimi<strong>en</strong>to?<br />
Yo soy pececillo <strong>de</strong> la ar<strong>en</strong>a,<br />
tú eres un pequeño juil i.<br />
Çan yeic nichoca<br />
¿can mach tomacehual?<br />
in nixalmitzin<br />
tixohuiltzin i<br />
74
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Ya por nosotros hace la fiesta el obispo, porque<br />
somos hechuras <strong>de</strong> Dios, ahua sobrino mío a.<br />
Suspiro por an a Tolocatzin, huiya<br />
mi hermano mayor, Axolohua, yeehuaya<br />
<strong>de</strong>seamos a nuestros amigos<br />
Axayacatzin, Cuatecomatzin.<br />
Están cantando sus bellos cantos,<br />
les respon<strong>de</strong> <strong>en</strong>tre las chilacas, i a<br />
la rana pequeña a.<br />
Qué <strong>de</strong>sdichados somos,<br />
tú, amigo mío,<br />
tú, escarabajo <strong>de</strong>l agua, langostilla <strong>de</strong> agua, huiya<br />
hemos of<strong>en</strong>dido a Dios.<br />
No somos algo que se coma,<br />
qué felices son<br />
el loro pequeño <strong>de</strong>l agua,<br />
el pequeño acocil, el quelite precioso i<br />
A él van,<br />
Lo escuchas a <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l cielo a an a.<br />
Sólo somos pececillos chichimecas, aayyahue<br />
somos m<strong>en</strong>esterosos;<br />
nos <strong>en</strong>cierran <strong>en</strong> el agua<br />
los que junto a nosotros están a y <strong>en</strong> México.<br />
¿A dón<strong>de</strong> <strong>en</strong> verdad iremos?<br />
Aquí sólo nos per<strong>de</strong>remos ana ma.<br />
Esfuérc<strong>en</strong>se,<br />
a Coyonacazco se han ido nuestros hijos,<br />
Oquihtzin, el pez color <strong>de</strong>l ave espátula roja,<br />
Tlacotzin, el juil-águila,<br />
Motelchiuhtzin, el pez ocelote.<br />
¿A ellos los quemarán?<br />
¿Acaso por ellos llega la fiesta<br />
<strong>de</strong> Dios, <strong>en</strong> Coyoacán? ana<br />
Pez colibrí,<br />
su libro dorado,<br />
sólo <strong>en</strong> la red te alegras,<br />
allí das fin a tu tristeza ohuioha.<br />
Mucho se alegra,<br />
ti<strong>en</strong>e cont<strong>en</strong>to,<br />
mira el libro <strong>de</strong> oro,<br />
sólo junto a la red te alegras.<br />
Allí das fin a tu tristeza.<br />
ye toca ilhuitla ya in obispo ya tel ahyeican<br />
titlachihualhuan in Dios a in ahua nomatzin in a.<br />
Nelcicihuiya an a Tolocatzi huiya<br />
in nachcahue Axolohua yeehuaya<br />
tiquimelehuia a in tocnihuan<br />
Axayacatzin Quatecomatzin<br />
a ihcahuacatimani yectli ya incuic<br />
çan quimonanquilia a chilacachtipan i a<br />
a y xochcatzi in a.<br />
Ototlahueliltic<br />
can tinocniuhtzin<br />
tatetepitz in atopinantzi huiya<br />
can ticyolitlacoque y yehuan Dios<br />
y ye ahtiqualoni<br />
qu<strong>en</strong>mach amique<br />
atozn<strong>en</strong>e ya<br />
in acociltzi chalchihuauhquilitl i<br />
a ypan huilohua<br />
ticaqui a ylhuicatl itec a an a.<br />
Çan tichichimecamitzitzintin aayyahue<br />
titotolinia<br />
techatzatzaqua<br />
in tonahuac onoque a y Mexico y<br />
¿canelpa tonyazque?<br />
in çan ca ye nican in tipopolihuizque ana ma.<br />
Ma xamelaquahuacan<br />
in Coyonacazco ohuiloac a in tepilhuan<br />
on tlauhquecholmichini in Oquiztzi<br />
quauhxohuili a in Tlacotzi<br />
a ocelomichini in Motelchiuhtzin<br />
¿in cuix quitlehuatzazque?<br />
¿in cuix inca ilhuitlazi<br />
y yehuan Dios in Coyohuaca? ana.<br />
-2-<br />
-2-<br />
In huitzitzili michin<br />
iteocuitlaamox<br />
çan i matlatitec timahuilia<br />
oncan ticpolohua in motlayocol ohuioha.<br />
In huel pahpaqui<br />
y ellelquiza<br />
xiquittaca teocuitlaamox<br />
çan i matlatitech timahuilia.<br />
oncan ticpolohua in motlayocol.<br />
75
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
En Acalan<br />
se <strong>en</strong>oja el Dador <strong>de</strong> la vida.<br />
El precioso pez color <strong>de</strong> pato oscuro ya sale <strong>de</strong> la<br />
red.<br />
Temilotzin allá es apresado.<br />
Ha sido cogido el juil rojo, don Hernando.<br />
Don Pedro <strong>en</strong> verdad está<br />
junto a la gran ceiba.<br />
Estamos manchados <strong>de</strong> sangre<br />
<strong>en</strong> el cañaveral.<br />
¿Quién <strong>en</strong>trará al agua?<br />
Porque nosotros somos pececillos ohuio ha.<br />
Sólo tú tlacatéccatl<br />
Temilotzin,<br />
llamas a tus amigos,<br />
recuerdas<br />
que con esto se <strong>en</strong>trelaza el dolor<br />
con tu llanto aya.<br />
Allá es apresado el juil rojo.<br />
El pez-quechol precioso resplan<strong>de</strong>ce como el<br />
pájaro tzinitzcan<br />
<strong>en</strong> el agua dorada,<br />
<strong>en</strong> el agua color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong>,<br />
las algas preciosas están reverberando ya,<br />
a su lado andas sali<strong>en</strong>do,<br />
ahua nuestro padre, oh obispo.<br />
Pececillo zacuan,<br />
pececillos <strong>de</strong> la ar<strong>en</strong>a,<br />
se alegran<br />
junto a la raíz <strong>de</strong> la caña preciosa, aya<br />
las algas preciosas están reverberando.<br />
Tú, cangrejo rojo,<br />
pluma <strong>de</strong> quetzal, an<br />
<strong>en</strong>tre las aguas fuiste con p<strong>en</strong>a abandonado,<br />
tú, San Juan, tú fuiste,<br />
al interior <strong>de</strong>l cielo,<br />
a la gloria <strong>de</strong> Jerusalén.<br />
Lo sabes, ya yan<br />
¿acaso es aquí nuestra casa, obispo? ya<br />
Hay alegría,<br />
que se dé cont<strong>en</strong>to<br />
al Dador <strong>de</strong> la vida.<br />
Sólo aquí, el camaroncito dorado;<br />
el pez <strong>de</strong> colores i,<br />
tú vas al interior <strong>de</strong>l cielo.<br />
Acalla<br />
mozoma Ipalnemoani<br />
in quetzalxomomichini matlac in ye quiça y in<br />
Temilotzini<br />
in oonanoc<br />
tlapalxohuili ton Helnanto<br />
in don Petolo<br />
in ye nelli huey pochotl itech<br />
teçohuaque<br />
acacueptitlani<br />
¿acon ah calaquiz?<br />
ca timitzitzinti ohuio ha.<br />
Zan tlacateccatl<br />
tiTemilotzini<br />
tiquiyanotza mocnihua<br />
tiquelnamiqui<br />
ye ic malintoc cococ<br />
yca ya mochoquiz<br />
aya in oonanoc tlapalxohuili.<br />
In xiuhquecholimichin i<br />
on tzinitzcan pepetlacatinemi<br />
teocuitlatl<br />
a chalchihuatl in ye iteca ya<br />
in quetzalacpatl cuecueyahuatoc<br />
ytlan tonquiztinemi<br />
ahua totatzine obispo ye.<br />
In michzaquantzin<br />
xalmitzitzintin<br />
ampapactoque<br />
xiuhacanelhuatl ye ytlan aya<br />
in quetzalacpatl y in cuecueyahuatoc.<br />
In titlapaltecuicitzini<br />
quetzalli an<br />
atzalan ticnocahualoc<br />
tiSan Joan otiya<br />
ilhuicatl ytec<br />
ye Jerusalem gloria<br />
ticmati ya yan<br />
¿cuix nican tocha obispo? ya<br />
in pahpacohua<br />
ma yahuiltilo<br />
Ipalnemoa<br />
çan ca ye nican i in teocuitlachacalin i<br />
tlapapalmichin i<br />
otiya ilhuicatl ytec.<br />
76
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Empiezo mi canto, ya an a<br />
<strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> la lluvia florida i<br />
doy cont<strong>en</strong>to a Dios.<br />
Los peces preciosos, color <strong>de</strong> aves quechol y<br />
zacuan,<br />
reverberan <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> ja<strong>de</strong> i.<br />
Alégr<strong>en</strong>se, sobrinos nuestros.<br />
Yo, que soy cantor, aya<br />
con carrizos preciosos,<br />
con cascabeles <strong>de</strong> oro,<br />
les doy cont<strong>en</strong>to.<br />
Dejamos a los peces preciosos,<br />
color <strong>de</strong> aves quechol y zacuan,<br />
que reverberan <strong>en</strong> el agua <strong>de</strong> ja<strong>de</strong>.<br />
Alégr<strong>en</strong>se, sobrinos nuestros.<br />
A su lado ando sali<strong>en</strong>do,<br />
yo pintor <strong>en</strong> el agua preciosa,<br />
también mis hermanos mayores,<br />
los que tañ<strong>en</strong> los carrizos dorados,<br />
tú, don Juan, también tú, Tapia.<br />
¿Acaso alguna vez v<strong>en</strong>drá<br />
la preciosa garza azul,<br />
v<strong>en</strong>drá a picotearlos?<br />
Esfuérc<strong>en</strong>se,<br />
<strong>en</strong> verdad.¿Acaso es verdad, mi hermano m<strong>en</strong>or?<br />
Que allá nos lleve, ya<br />
al interior <strong>de</strong>l cielo, aya a y<br />
somos también amados hijos <strong>de</strong> Dios,<br />
<strong>en</strong> verdad.<br />
Lo admiro,<br />
yo, pez color <strong>de</strong> ar<strong>en</strong>a<br />
junto a los <strong>de</strong>más me nombra ya<br />
Aquél por qui<strong>en</strong> vivimos;<br />
junto a los otros andamos danzando,<br />
parlotea como cascabel precioso,<br />
el pez,<br />
tú, don Juan Santiago ya yyanca yancaya.<br />
Vinimos a darle cont<strong>en</strong>to,<br />
elevamos su bello canto,<br />
sólo somos pececillos.<br />
No para siempre aquí yianca yanca.<br />
Nompehua ya nocuica ya an a<br />
xochinquiyapan i<br />
noconahuiltia y yehuayan Dios<br />
ye xiuhquecholmichçaquantzitzin<br />
cuecueyocatinemi<br />
ye chalchiuhatitlan i<br />
xompaquica ahua tomachuane.<br />
Auh in nehuatl nicuicanitl aya<br />
quetzalacatica<br />
teocuitlacoyoltica<br />
niquimelelquixtia<br />
ticcahua ye<br />
xiuhquecholmichzacuantzitzi<br />
cuecueyocatinemi ye chalchiuhatitlani<br />
xompaquica ahua tomachuan e.<br />
Amotlan nonquiztinemi<br />
nixiuhatlatlacuilotzi<br />
nachcahua<br />
teocuitlayancapitzalome<br />
çan titon Joahuan no tiTapia<br />
¿cuix qu<strong>en</strong>manian hualaz<br />
quetzalaxoque<br />
amechonchopiniquiuh?<br />
xamelaquahuacan<br />
o anqui ya nella. ¿In ye ya ço nelli niccahue?<br />
ma ye ompa techhuica ya<br />
a ilhuicatl itec aya a y<br />
çan no titlaçopilhuan ca yehuayan Dios<br />
o anqui ya nella.<br />
In nicmahuiçohua y<br />
nixalmitzin<br />
in tehuan necht<strong>en</strong>ehua ya<br />
Ipalnemoani<br />
tihuan tontitotitinemi ya<br />
ye xiuhcoyollatoa<br />
michini<br />
in ton Jihuan Santiago ya yyanca yancaya.<br />
Toconahuiltico<br />
ticayayehua yectliya incuic<br />
çan timimitzitzinti<br />
hanochipa ye nican yianca yanca.<br />
-3-<br />
-4-<br />
-3-<br />
-4-<br />
77
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
A la tierra seca nos arrojan,<br />
a nosostros peces,<br />
a nosotros mexicas.<br />
En el pastizal se salta,<br />
nosotros, ranas <strong>de</strong> los carrizales.<br />
La guerra florida<br />
sobre nosotros la exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n.<br />
Las casas humean, lo hace Santiago oyahueyao.<br />
El loro pequeño <strong>de</strong>l agua,<br />
Las cañas <strong>de</strong> teocintle han retoñado,<br />
las que junto a nosotros están.<br />
Que todos <strong>en</strong>tre las algas nos metamos,<br />
nosotros los mexicas.<br />
La guerra florida sobre nosotros la exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n.<br />
las casas humean, lo hace Santiago.<br />
En tu libro,<br />
<strong>en</strong> medio <strong>de</strong> tu pintura<br />
te hizo ver algo el Dios único,<br />
a ti Tapia, a ti Motelchiuh.<br />
Hace llorar, provoca tristeza,<br />
así ya se va la mexicanidad.<br />
Nos dispersa a nosotros, peces, Santiago.<br />
Cada uno se va ya yeha ayyo yahue.<br />
ahua Sobrino mío, hermano m<strong>en</strong>or,<br />
Tapia, tú don Juan.<br />
que con aves xiuhtótotl<br />
llevemos al señor Guzmán an a<br />
O an yo, pez precioso, i<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l agua vivo.<br />
junto a las flores <strong>de</strong> los carrizos color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong><br />
anda brotando,<br />
la busco,<br />
la palabra <strong>de</strong> Dios a.<br />
Vi<strong>en</strong>e, se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> el canto<br />
<strong>de</strong> las aves tzinitzcan,<br />
las ranas <strong>de</strong> los carrizales allí cantan,<br />
están inquietas<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se hallan las flores ao.<br />
Cerca <strong>de</strong> los juncos color <strong>de</strong> ave xiuhquéchol,<br />
vayamos a <strong>en</strong>tonar cantos <strong>de</strong> tristeza,<br />
sólo somos pobres ranas pequeñas,<br />
Tapia ao.<br />
Esperamos su palabra oo<br />
<strong>de</strong> Nuestro Señor,<br />
<strong>de</strong>l Dios único, i<br />
peces blancos,<br />
<strong>en</strong> sábado hay tributo ayio.<br />
In ça tlalhuacpan ye techtepehua<br />
ye timimichti<br />
ye timexica<br />
cueptitlan o yetla chocholihuin<br />
tacacueyame<br />
tlachinola xochiatl<br />
ye topan quimana<br />
calli popoca conayachihua Santiaco oyahueyao.<br />
In atozn<strong>en</strong>e<br />
c<strong>en</strong>cocopime onecuepaloc<br />
in tonahuac onoque<br />
ma ixquich o ma yacpatitlan titocalaquican<br />
ye timexica<br />
tlachinolla xochiatl ye topan quimana<br />
calli popoca conayachihua Santiaco.<br />
In ye mamox ipan<br />
motlacuilol ye inepantla<br />
mitzontlachialti Icelteotl<br />
in Tapia ye Motelchiuh<br />
techocti tetlaocolti<br />
y nica ye yauh in mexicayotl<br />
techmohmoyahua ye timimichtin Santiaco<br />
ce’ceyaca huilohua ya yeha ayyo yahue.<br />
ya ahua nomache niccahue<br />
in Tapia tidon Joano<br />
aya ma xiuhtototica ya<br />
ticayahuicaca in tlatohuani in Cosmaya an a.<br />
O an niquetzalmichin i<br />
atliyaytec niyanemi<br />
chalchiuhacaxochitl o ytlan<br />
onquiztinemi<br />
nicyatemoa<br />
ytlatol ye yehuan Dios a.<br />
Y hualla yo hualmomana<br />
necuicatilon tzinitzcan<br />
in acacueyame oncan tlatohua<br />
quequexquia<br />
xochitla ymancan ao.<br />
In ye xiuhquecholatetetzon<br />
ma ytlan a a tontlahtlaocolcuicatiyacan<br />
oo ticnoxoxochcame<br />
in Tapian ao.<br />
In itlatol ca ticchielia oo<br />
in Totecuiyo<br />
Icelteotl i<br />
yztacmichime<br />
sabadotica ya in tequitihua ayio.<br />
78
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Sólo con flautas <strong>de</strong> oro,<br />
amo son llevados nuestros cantos,<br />
con ellos bailan ya an i los pececitos,<br />
es la pintura <strong>en</strong> el agua preciosa,<br />
el grillito ver<strong>de</strong>.<br />
En México eleva tu canto ya<br />
ahua sobrino mío, amigo mío ya.<br />
Aquí, la flor, i como espiga preciosa,<br />
se abre <strong>en</strong> la tierra aya;<br />
como la flor <strong>de</strong> calabaza color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong>,<br />
estás echando brotes ya,<br />
<strong>en</strong> ella chupas y chupas,<br />
preciosa abeja silvestre.<br />
Sólo lo digo ya,<br />
yo, pececillo color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong>,<br />
¿a dón<strong>de</strong> iremos mañana,<br />
pasadomañana?<br />
¿Acaso <strong>en</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> tule <strong>en</strong>traremos?<br />
¿Acaso no amigo mío?<br />
Esforcémonos yiahue.<br />
Sólo lo recuerdo yehuaya,<br />
yo, como un pequeño acocil,<br />
con esto he salido<br />
<strong>en</strong>tre las algas <strong>de</strong>l agua i.<br />
Así ya llego a Colihuacan a,<br />
yo pez mexica i,<br />
¿acaso no amigo mío?<br />
Esforcémonos yiahue.<br />
V<strong>en</strong> a salir,<br />
somos pececillos,<br />
bailemos todos i,<br />
<strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> la lluvia <strong>de</strong> Dios,<br />
ante Él aya iremos a salir,<br />
señor obispo yancayio<br />
Que todas las g<strong>en</strong>tes cant<strong>en</strong> ya,<br />
nosotros los pececillos<br />
hemos erguido nuestro huehuetl.<br />
Baila, padre Pedro,<br />
te verá nuestro padre,<br />
el señor obispo.<br />
Del interior <strong>de</strong>l cielo<br />
vi<strong>en</strong>e a dar voces el pez Ayocuan,<br />
Çan teocuitlapitzxochitica<br />
amo huihuicomaya tocuic<br />
a yca onmitoti ya ym an i mimitzitzinti<br />
in quetzalatlacuilotzin<br />
ye xiuhchopiltzin a<br />
in Mexico xoncuica ya<br />
ahua nomatzine nocniuhtzine ya.<br />
O anqui ye nican i quetzalmiyahuaxochitl<br />
xeliuhtimani a in tlalticpac aya<br />
a chalchiuhayoxochiquilteuh<br />
toncuecuepontimani ya<br />
itech tontlahtlachichina<br />
xiuhtomiyolpipiyoltzine.<br />
Çan niquitohua ya<br />
nichalchiuhatopinantzin<br />
¿campa tiazque in moztla<br />
huiptla?<br />
¿tlanel tolmatlatitlan ticalaquican?<br />
¿ye y açomo nocniuhtzine?<br />
y ma timellaquahuacan yiahue.<br />
Can noconilnamiqui yehuaya<br />
ça iuhqui nacociltzin<br />
yca niquiz<br />
ye yacpatitlan i<br />
ye ic nonaci ye Colihuacan a<br />
a nimexicamichin i<br />
ye y açomo nocniuhtzine<br />
ya ma timelaquahuaca yiahue.<br />
Y xihualquiza<br />
timitzitzinti<br />
tla timochin tontihtotican i<br />
ye iquiyapa yehuayan Dios<br />
ye ixpan aya tonquiçatihui<br />
obispon teuctli yancayio.<br />
In tla mochi tlacatl oncuica ya<br />
timitzitzinti<br />
otiquetzque ye tohuehuetzi<br />
xonmittoti pala petolotzi<br />
que ye mitzitaz ye totatzi<br />
obispon teuctli.<br />
-5-<br />
-6-<br />
-5-<br />
-6-<br />
A ilhuicatl a ytec<br />
ye hualmotzatzilia Ayoquan michin i<br />
79
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
el <strong>de</strong> las barrancas y los juncos,<br />
el niño <strong>en</strong> el agua, <strong>en</strong> ella ha nacido,<br />
<strong>en</strong> el interior <strong>de</strong> las barcas preciosas ya,<br />
el jov<strong>en</strong> principal 1-Conejo,<br />
pez joyel,<br />
ha ocurrido el regreso,<br />
así mi hijo, mi sobrino.<br />
Aflígete, corazón mío huiya,<br />
yo don Juan, sólo yo Ahuelítoc huiya,<br />
sólo veo que está llegando el agua,<br />
la vino a arrojar él, el señor Motelchiuh,<br />
<strong>en</strong> verdad muy bu<strong>en</strong> pez.<br />
En Atexcalipa bi<strong>en</strong> llama a Santa María,<br />
así mi hijo, mi sobrino.<br />
Sólo v<strong>en</strong>go a <strong>de</strong>cirlo yehuaya,<br />
yo mosca preciosa,<br />
estamos acabando con nuestro corazón ya;<br />
estamos acabando <strong>de</strong>l todo por la esclavitud,<br />
por el tributo,<br />
nosotros peces blancos.<br />
Ha v<strong>en</strong>ido ya lo frío, lo helado.<br />
Por breve tiempo se busca el calor,<br />
nosotros, ranas mexicas,<br />
por siempre <strong>en</strong> verdad.<br />
¿Acaso aún sab<strong>en</strong> <strong>de</strong> nosotros<br />
nuestros hermanos mayores<br />
que han ido a yacer <strong>en</strong> el Qu<strong>en</strong>onamican,<br />
el señor Axayacatzin?<br />
Ha v<strong>en</strong>ido ya lo frío, lo helado.<br />
Mis hermanos m<strong>en</strong>ores,<br />
estamos <strong>en</strong>tre cañas.<br />
Escondámonos,<br />
ya vi<strong>en</strong><strong>en</strong> otra vez;<br />
el musgo acuático está por todas partes,<br />
ya vi<strong>en</strong><strong>en</strong> oprimi<strong>en</strong>do.<br />
¿A dón<strong>de</strong> <strong>en</strong> verdad iremos?<br />
En distintas partes <strong>de</strong>l agua estamos, yyancayome<br />
ho ahua yyahue<br />
Véme a mí, r<strong>en</strong>acuajo,<br />
que no <strong>en</strong> la guerra, aquí,<br />
estuve s<strong>en</strong>tado ya,<br />
le canto con silbidos al señor Jesucristo,<br />
Aquél por qui<strong>en</strong> vivimos ya,<br />
por Él todos vivimos hue.<br />
En el lodazal estoy escuchando,<br />
yo ajolote i.<br />
Ya <strong>de</strong>sata su cor<strong>de</strong>l florido <strong>de</strong> cantos<br />
atetetzonatlauhcatl<br />
ahua conetle a ypan ye tlapan<br />
atliyaitec chalchiuhacalli ya<br />
in tepiltzin Ce Tochtli<br />
cozcamichi<br />
onnecuepaloc<br />
in quine nopiltzi nomache.<br />
Xonicnotlamati noyol huiya<br />
y nidon Joano ça ye nAhuelitoc huiya<br />
çan niquita ya hualatoc atl<br />
quiya tlazaco teuctli ya yehua çan ca Motelchiuh<br />
y ye nelli huel yectli michin<br />
atexcall ipa huel coyanotza ya Santa Maria<br />
in quine nopiltze nomache.<br />
Ça niqualittoa yehuaya<br />
ye niquetzalxiuhzayolini<br />
toconcec<strong>en</strong>tlamitoque toyollo ya<br />
a toconcecehtlamitoque tlacoyotl<br />
tequiyotl<br />
tamilome<br />
ohualla in itztec y ye cecec<br />
o cuel achic onnetotonilotoca<br />
timexicacueyame<br />
¿c<strong>en</strong>manca ye nelli yahue<br />
y mach oc techalmati<br />
tachcahua<br />
ye omotecato qu<strong>en</strong>onamican i<br />
in Axayacatzin in teuctli yehua?<br />
ohualla in itztec y ye cecec.<br />
O anca nicahuanee<br />
acatitlan tonoque<br />
man titotlatican<br />
ye no cepa huitze<br />
amoxtli in cue çan nohuiya<br />
tlaxixiltihuitze<br />
¿can nelpa toyazque?<br />
in nepapan atlan tonoque yyancayome ho<br />
ahua yyahue<br />
ma xinechyayttacan y natepocatzin<br />
ma ya oc nicaan<br />
onehuato ya<br />
nictlanquiquizcuicatia ahua teuctzintle Jesu Christo<br />
in Ipalnemohua ya<br />
yxquich tiyanemi hue.<br />
In zoquititlan yc nontlacactoqui<br />
naxolotl i<br />
yecoya totoma incuicaxochimecauh<br />
80
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
el pequeño acocil Ahuihuitlatzin.<br />
Se llora,<br />
que se haga el canto ya y yancayome.<br />
acociltzin Ahuihuitlatzin<br />
nechoquililo<br />
ma necuicatilo ya y yancayome.<br />
Sólo soy m<strong>en</strong>esteroso,<br />
sólo lloro, yo ajolote huiya.<br />
T<strong>en</strong> cont<strong>en</strong>to,<br />
que yo por ellos beba.<br />
Ya llega,<br />
ya <strong>de</strong>sata su cor<strong>de</strong>l,<br />
florido <strong>de</strong> cantos,<br />
el pequeño acocil.<br />
Ahuihuitlatzin.<br />
Se llora.<br />
Que se haga el canto y yancayome.<br />
Çan ninotolinia<br />
y ça nichoca y naxolotl huiya<br />
in ma xonahuiaca<br />
man i tehuan<br />
in ma ya inpal natli<br />
yecoya<br />
totoma incuicaxochimecahui<br />
acociltzi.<br />
Ahuihuitlatzin<br />
nechoquililo<br />
ma necuicatiloya y yancayome.<br />
-7-<br />
-7-<br />
Afuera y yahue,<br />
don<strong>de</strong> se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> el agua color <strong>de</strong> ja<strong>de</strong>,<br />
tú, pez precioso i,<br />
te purificas oo a <strong>en</strong> México, aquí,<br />
alegráos, lo <strong>de</strong>jamos,<br />
mírame ca an a,<br />
a ti te veo con respeto,<br />
te sacu<strong>de</strong>s el rocío dorado aya.<br />
En el mundo se <strong>en</strong>tristece mi corazón.<br />
Alégrate,<br />
lo <strong>de</strong>jamos,<br />
mírame ca an a.<br />
A in quiahua y yahue<br />
ye chalchiuhatl ymanca<br />
tiquetzalmichin i<br />
timoyehyectiya oo a in Mexico nica<br />
xahuiya ca ticcahua<br />
xinechayta ca an a<br />
O anqui huel tehuatl nimitzonmahuizohua<br />
timoteocuitlaahuachtzetzelohua aya<br />
y cemanahuaqui tlaocoya noyollo<br />
xahuiya ca<br />
ticcahua<br />
xinechaytta ca an a.<br />
Pez pintado cual mariposa dorada,<br />
libas <strong>de</strong>l maguey que amarillece,<br />
es su tributo ya,<br />
¿acaso otra vez así?<br />
Que el canto que te componemos<br />
te lo <strong>en</strong>tonemos aya,<br />
que por ti nos esforcemos.<br />
Teocuitlapapalotlacuilomichini<br />
tontlachichina ya ye cozametl<br />
ytequi ya<br />
¿cuix occeppa yhuin?<br />
cuicatl aya man timitzonpiqui ca<br />
man timitzehuacan aya<br />
ma moca tontellaquahua ca.<br />
Pez color <strong>de</strong> ave xiuquéchol i,<br />
andas cantando con joyas <strong>de</strong> oro<br />
<strong>en</strong> las aguas preciosas,<br />
señor San Francisco,<br />
tú Guzmán.<br />
Xiuhquecholmichin i<br />
teocuitlatzitzicuicatinemi<br />
quetzalatl ytec aya<br />
San Palacisco teuctli<br />
tiCosmaya.<br />
Cuando es domingo<br />
allí temprano escuchan tu palabra<br />
los pececillos mexicas,<br />
él, don Juan, el señor Tapia,<br />
tú Guzmán.<br />
El pez florido vi<strong>en</strong>e volando<br />
A yquac domingo yehuaya<br />
oncan yancuican çan quiyacaqui motlatol<br />
mexicamimitzitzi<br />
ye don Joano ye Tapia teuctli<br />
tiCosmaya.<br />
Y xochimitzi patlantihuitz<br />
81
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
a México, aquí,<br />
reluce como perla ya,<br />
flores preciosas <strong>de</strong> mazorca tierna,<br />
se dispersan.<br />
Son el canto <strong>de</strong> San Francisco ya.<br />
in Mexico nican<br />
ani onahpetzcuecueyoca ya<br />
quetzalaxiloxochitl<br />
xelihuiya y<br />
ye icuic San Palacisco ya.<br />
Vuelas como ave tzinitzcan ya,<br />
toda la tierra se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> ya,<br />
reluce como perla ya,<br />
flores preciosas <strong>de</strong> mazorca tierna,<br />
se dispersan.<br />
Son el canto <strong>de</strong> San Francisco ya.<br />
Timotzinitzcantzetzelohua ya<br />
in c<strong>en</strong>tlal moteca ya<br />
ani onapetzcuecueyoca ya.<br />
quetzalaxiloxochitl<br />
xelihuiya y<br />
ye icuic San Palacisco ya.<br />
-8-<br />
-8-<br />
Da principio el canto ya,<br />
lo comi<strong>en</strong>za el obispo,<br />
<strong>en</strong> el mundo vive tu fama ya,<br />
anhelas plumas preciosas sin alcanzarlas,<br />
se esparc<strong>en</strong> tus palabras,<br />
flores cual conchas y ja<strong>de</strong>s,<br />
con esto alegrémonos hoy.<br />
Oncuicapehua ya<br />
quitzintiya o in obispo<br />
cemanahuac nemi a in moteyo ya<br />
quetzal tolini<br />
xelihuia in motlatol<br />
chalchiuhatatapalacaxochitli<br />
ma ic tonahuiyaca hoy.<br />
Ahua aho uste<strong>de</strong>s, señores,<br />
con esto quedará satisfecho nuestro corazón.<br />
También hemos visto al Dueño <strong>de</strong> la tierra,<br />
a Dios,<br />
nosotros los pececillos,<br />
alegrémonos hoy.<br />
In ahua aho aye anteteuctin i<br />
ye ic pachiuhtaz toyolliyo<br />
oa in otiquitaque tlalticpacque yeehua<br />
in Dios<br />
timimitzitzinti<br />
xahuiyacan hoy.<br />
Entrecruzada con los libros <strong>de</strong> pinturas a<br />
está su vida, uste<strong>de</strong>s, pececillos,<br />
ja<strong>de</strong>s <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> caña<br />
con ellos cantamos,<br />
le rogarán a Dios,<br />
ahua sobrino mío,<br />
pez <strong>de</strong>l Anáhuac,<br />
Tapia ayio.<br />
In tlahtlatlacuilolamoxnepaniuhtoc<br />
in amoyoli a<br />
anmimitzitzinti chalchihuitl in acatic<br />
in ican o ticuica<br />
ye coyatlatlauhtizque Dios<br />
ahua nomatzine<br />
anahuaca michin o<br />
in Tapian ayio.<br />
V<strong>en</strong>gan al agua,<br />
su casa,<br />
cual plumas <strong>de</strong> quetzal<br />
son uste<strong>de</strong>s, variados pececillos.<br />
Se le canta a Dios,<br />
sobrino mío.<br />
Pez <strong>de</strong>l Anáhuac,<br />
Tapia ayio.<br />
In tla xihualhuiyani in atlan<br />
amochan<br />
in quetzalteuh<br />
nepapan o anmimitzitzinti<br />
ye cuicatiloya a Dios<br />
ahua nomatzine<br />
anahuaca michino<br />
in Tapian ayio.<br />
Habitantes <strong>de</strong>l agua,<br />
hechuras <strong>de</strong> Dios,<br />
pez, ajolote,<br />
Atlan chaneque<br />
itlachihualhuan Dios<br />
çan ca michin axolotl,<br />
82
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
pececillo blanco,<br />
nada es su canto,<br />
el que <strong>en</strong>tonan ya.<br />
La rana pequeña,<br />
la rana <strong>de</strong> los carrizales<br />
canta mucho;<br />
las moscas <strong>de</strong> los pantanos,<br />
alegres pasan el tiempo o aye.<br />
Ya nadie los ve,<br />
tranquilam<strong>en</strong>te están<br />
sus cantos, sus flores,<br />
el chile <strong>de</strong> agua,<br />
las flores <strong>de</strong> la caña rojiza,<br />
la flor <strong>de</strong>l verano a,<br />
con las pinturas preciosas bailan,<br />
le cantan a la rana pequeña.<br />
Don<strong>de</strong> está el agua <strong>de</strong> ja<strong>de</strong> yayahui,<br />
aquí es México i,<br />
junto al libro precioso yaa a,<br />
andamos sali<strong>en</strong>do,<br />
junto a ellos andamos sali<strong>en</strong>do,<br />
nosotros peces <strong>de</strong> color <strong>de</strong> xiuhtótotl i,<br />
tú, don Juan; tú, Itztolinqui ya y,<br />
sólo <strong>en</strong> la casa <strong>de</strong> Dios.<br />
Escuch<strong>en</strong>, uste<strong>de</strong>s, ia huexotzincas,<br />
como cascabel precioso está resonando<br />
la campana florida<br />
<strong>de</strong> San Francisco.<br />
En el tiempo <strong>de</strong> mi aflixión i<br />
yo mexica yyehuaya,<br />
<strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> los carrizos preciosos<br />
ando, yo Achichimatzin i.<br />
Allá espero la palabra <strong>de</strong> Dios,<br />
<strong>en</strong> su casa.<br />
En verdad esfuérc<strong>en</strong>se.<br />
Sobrinos nuestros<br />
nos ha quitado el agua<br />
el Dador <strong>de</strong> la vida, allá <strong>en</strong> Coyonacazco<br />
a nosotros que somos pececillos.<br />
En verdad ya es el fin.<br />
¿A dón<strong>de</strong> <strong>en</strong> vano iremos?<br />
En verdad esfuérc<strong>en</strong>se.<br />
Qui<strong>en</strong>quiera que sea su amigo oo<br />
cayó <strong>en</strong> la red.<br />
amilotl,<br />
antle ye incuic<br />
quimocuicati ya<br />
xochcatzin<br />
acacueyatl<br />
huehyan cuica o<br />
axaxayacatzitzin<br />
mahuiltitinemi o aye.<br />
O ayac ye quimitta<br />
tlamach mani<br />
ye incuic yxochiuh<br />
achilin an tlapalacaxochitl<br />
tonalaxochitl a<br />
yca onmitotiya<br />
chalchiuhatlacuilolme<br />
quimocuicati ya xochcatzin.<br />
-9-<br />
-9-<br />
Can ca chalchiuhatl yayahui<br />
ca in Mexico nican i<br />
quetzallamoxtli yaa a<br />
ytlan<br />
tonquiquiztinemi<br />
çan tixiuhtotomichin i<br />
can tidon Joano tItztlolinqui ya y<br />
çan ca Dios ychani.<br />
Ma xoconcaquican ia huexotzinca<br />
y çan ca chalchiuhtetzilacatzitzilicatoc<br />
a yxochicampan a<br />
San Palaciscoya.<br />
In icnotlamatiyan i<br />
nimexicatl yyehuaya<br />
chalchiuhacatitlan<br />
nin<strong>en</strong>emi in nAchichimatzin i<br />
uncan aya nictlatolchi a yehuayan Dios<br />
ychan i y<br />
xamelaquahuaca ya nella.<br />
Inn ahua tomachuanee<br />
otechahuatz<br />
Ipalnemoa çan ca ye onnca Coyonacazco<br />
timimitzitzi ne<br />
ya ca tlami no<br />
campa oc n<strong>en</strong> tonyazque<br />
hui xamelaquahuaca ye nella.<br />
O ach aqui ycniuh oo<br />
ocuel momatlahui<br />
83
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
Huyan uste<strong>de</strong>s, amigos nuestros,<br />
amigos nuestros,<br />
hemos salido juntos <strong>en</strong> Axomolco,<br />
nosotros pececillos.<br />
¿Dón<strong>de</strong> será el mañana, pasado mañana?<br />
¿<strong>en</strong> la red <strong>de</strong> algui<strong>en</strong> iremos a caer?<br />
sólo nos sangraremos.<br />
Alégr<strong>en</strong>se.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l agua comi<strong>en</strong>zo ya,<br />
hago resonar mi atabal florido,<br />
yo cantor.<br />
Oh, Achichimatzin,<br />
alégrate con tus flores <strong>de</strong> papel ycaya o aylililili ho<br />
aya heya.<br />
Junto a los n<strong>en</strong>úfares multicolores<br />
vivimos ya,<br />
oh, Achichimatzin,<br />
alégrate con tus flores <strong>de</strong> papel ycaya.<br />
Se <strong>en</strong>tristece mi corazón.<br />
Don<strong>de</strong> está el ombligo <strong>de</strong>l agua,<br />
estamos nosotros los mexicas,<br />
nosotros pececillos.<br />
En la <strong>en</strong>crucijada <strong>de</strong>l agua,<br />
allí viviste, allí naciste,<br />
tú, don Juan, tú Tapia,<br />
el retoño dorado<br />
resplan<strong>de</strong>ce,<br />
don<strong>de</strong> están los sauces preciosos.<br />
Todavía alegrémonos,<br />
nosotros mexicas,<br />
nosotros pececillos.<br />
En la <strong>en</strong>crucijada <strong>de</strong>l agua,<br />
el brote dorado resplan<strong>de</strong>ce,<br />
don<strong>de</strong> están los sauces preciosos.<br />
Así ya por tercera vez<br />
lo or<strong>de</strong>nó el Señor Nuestro,<br />
dos peces hizo,<br />
uno varón, luego una mujer,<br />
así les or<strong>de</strong>nó:<br />
Uste<strong>de</strong>s andarán <strong>en</strong> el interior <strong>de</strong>l agua.<br />
Nunca se extinguirá<br />
la servidumbre <strong>de</strong> todos los peces,<br />
cuantos sean los que te atrap<strong>en</strong>.<br />
Mis vasallos,<br />
Uste<strong>de</strong>s vivirán <strong>en</strong> el agua ya teca.<br />
xictlalcahuica ne antocnihuane<br />
tocnihuane<br />
yaa otitoc<strong>en</strong>quixtique ye Axomolco<br />
timimitzitzinti<br />
¿can moztla huiptla tiz?<br />
¿can tematlac ce tihuetzitihui?<br />
çan ihuiya tonteçohuazque<br />
y xompaquica ne.<br />
In atli ye itec nompehua ya<br />
nicayahuitequi noxochihuehueuh<br />
nicuicanitl<br />
Achichimatzine<br />
xonmahuilti mamaxochiuh ycaya o aylililili ho<br />
aya heya.<br />
In tlapapalatlacuezona<br />
intlan tonemi ya<br />
Achichimatzine<br />
xonmahuilti mamacaxochiuh ycaya.<br />
In icnotlamati noyoliol<br />
atly a y xictli manica<br />
timexica<br />
timimitzitzinti<br />
atl ymaxaliuhca<br />
oncan tiyol oncan titlacat<br />
tidon Joano tiTapia<br />
teocuitlaitztolin<br />
pepetlani a<br />
ymanican quetzalhuexotitlan.<br />
In maoc tonahuiaca<br />
timexica<br />
timimitzitzinti<br />
atl ymaxalihuica<br />
teocuitlaitztolinpepetlani<br />
a ymanica quetzalhuexotitlan.<br />
In ye ic expa y<br />
ye monahuatili totecuiyo<br />
ome michin in quinchiuh<br />
ce oquichtli niman ye cihuatl i<br />
ye quinmonahuatili<br />
amehua ye annemizque atly ia ytec a.<br />
O ayc mocehuiz<br />
tetlayecoltiz ye ixquich michin i<br />
tlanel c<strong>en</strong>ca quexquich mitzanaz<br />
nomacehualhuan<br />
amehuan ye annemizque atly ya teca.<br />
84
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Abreu, Ermilo; Zavala, Jesús; López, Clem<strong>en</strong>te y H<strong>en</strong>estrosa,<br />
Andrés (1936), Cuatro siglos <strong>de</strong> literatura<br />
mexicana, Ciudad <strong>de</strong> México, Ley<strong>en</strong>da.<br />
Acuña, R<strong>en</strong>é (ed.) (1983), “Relación <strong>de</strong> Cholula”, <strong>en</strong><br />
R<strong>en</strong>é Acuña (ed.), Relaciones geográficas <strong>de</strong>l<br />
siglo XVI. Tlaxcala II, tomo 5, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Antropológicas,<br />
pp. 128-129.<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (2010), “El canto-baile nahua<br />
<strong>de</strong>l siglo XVI: espacio <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> y<br />
subversión”, <strong>en</strong> Andrés Ciudad Ruiz, María Josefa<br />
Iglesias y Miguel Sorroche (eds.), El ritual<br />
<strong>en</strong> el mundo maya: <strong>de</strong> lo privado a lo público,<br />
Madrid, Sociedad Española <strong>de</strong> Estudios Mayas<br />
/ C<strong>en</strong>tro P<strong>en</strong>insular <strong>en</strong> Humanida<strong>de</strong>s y Ci<strong>en</strong>cias<br />
Sociales-UNAM, pp. 377-393.<br />
Alvarado Tezozómoc, Fernando (1992), Crónica mexicáyotl,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas.<br />
Barlow, Robert (2018), “Una pintura <strong>de</strong> la Conquista<br />
<strong>en</strong> el Templo <strong>de</strong> Santiago”, <strong>en</strong> Andrés Lira González<br />
(comp.), Tlatelolco a través <strong>de</strong> los tiempos,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, El Colegio <strong>de</strong> México /<br />
Aca<strong>de</strong>mia Mexicana <strong>de</strong> la Historia / El Colegio<br />
Nacional, pp. 54-60.<br />
Baudot, Georges y Todorov, Tzvetan (1983), Relatos<br />
aztecas <strong>de</strong> la Conquista, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Consejo Nacional para la Cultura y las Artes /<br />
Grijalbo.<br />
Bierhorst, John (1985), Cantares Mexicanos: Songs of<br />
the Aztecs, Stanford, Stanford University Press.<br />
Brinton, Daniel G. (1887), Anci<strong>en</strong>t nahuatl poetry, containing<br />
the nahuatl test of XXVII anci<strong>en</strong>t Mexican<br />
poems with a translation, introduction,<br />
notes and vocabulary, Fila<strong>de</strong>lfia, D. G. Brinton,<br />
Brinton’s Library of Aboriginal American Literature,<br />
VII.<br />
Campos, Rubén M. (1936), La producción literaria <strong>de</strong><br />
los aztecas: compilación <strong>de</strong> cantos y discursos<br />
<strong>de</strong> los antiguos mexicanos tomados <strong>de</strong> viva voz<br />
por los conquistadores y dispersos <strong>en</strong> varios<br />
textos <strong>de</strong> la historia antigua <strong>de</strong> México, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Secretaría <strong>de</strong> Educación Pública.<br />
Castillo, Cristóbal <strong>de</strong>l (1991), Historia <strong>de</strong> la v<strong>en</strong>ida <strong>de</strong><br />
los mexicanos y otros pueblos e Historia <strong>de</strong> la<br />
Conquista, Ciudad <strong>de</strong> México, Instituto Nacional<br />
<strong>de</strong> Antropología e Historia.<br />
Castillo Ledón, Luis (1917), Antigua literatura indíg<strong>en</strong>a<br />
mexicana, tomo 5, núm. 4, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Cultura.<br />
Chimalpahin, Domingo (2001), Diario, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Consejo Nacional para la Cultura y las Artes.<br />
Edición <strong>de</strong> Rafael T<strong>en</strong>a.<br />
Códice Franciscano (1941), Códice Franciscano. Siglo<br />
XVI: Informe <strong>de</strong> la Provincia <strong>de</strong>l Santo Evangelio<br />
al visitador Lic. Juan <strong>de</strong> Ovando. Informe <strong>de</strong><br />
la Provincia <strong>de</strong> Guadalajara al mismo. Cartas <strong>de</strong><br />
religiosos, 1533-1569, Ciudad <strong>de</strong> México, Salvador<br />
Chávez Hayhoe.<br />
Durand, Gilbert (2007), La imaginación simbólica,<br />
Bu<strong>en</strong>os Aires, Amorrurtu Editores.<br />
Gante, Pedro <strong>de</strong> (1982), Doctrina cristiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana, Ciudad <strong>de</strong> México, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios<br />
Históricos Fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún.<br />
Garibay Kintana, Ángel María (1993), Poesía <strong>náhuatl</strong>,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas.<br />
Hey<strong>de</strong>n, Doris (1983), Mitología y simbolismo <strong>de</strong> la flora<br />
<strong>en</strong> el México prehispánico, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Antropológicas.<br />
Kirchhoff, Paul; Güemes, Lina O<strong>de</strong>na y Reyes García,<br />
Luis (eds.) (1989), Historia tolteca-chichimeca,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica<br />
/ Gobierno <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Puebla / C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigaciones y Estudios Superiores <strong>en</strong> Antropología<br />
Social.<br />
Iguiniz, Juan Bautista (1919), “Cal<strong>en</strong>dario Mexicano,<br />
atribuido a Fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún”, <strong>en</strong><br />
Boletín <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> los Estados<br />
Unidos Mexicanos, tomo 12, núm. 5, abril-septiembre<br />
<strong>de</strong> 1918, Ciudad <strong>de</strong> México, Po<strong>de</strong>r Ejecutivo<br />
Fe<strong>de</strong>ral, pp. 189-194.<br />
León-Portilla, Miguel; Curiel, Guadalupe; Hernán<strong>de</strong>z<br />
<strong>de</strong> León-Portilla, Asc<strong>en</strong>sión y Reyes Equiguas,<br />
Salvador (2019), Cantares mexicanos III, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, UNAM- Coordinación <strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Filológicas-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas / Fi<strong>de</strong>icomiso Teixidor.<br />
León-Portilla, Miguel; Curiel, Guadalupe; Hernán<strong>de</strong>z<br />
<strong>de</strong> León-Portilla, Asc<strong>en</strong>sión y Reyes Equiguas,<br />
Salvador (2011a), Cantares mexicanos I: Estudios,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM- Coordinación<br />
<strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
85
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
Históricas-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Filológicas<br />
/ Fi<strong>de</strong>icomiso Teixidor.<br />
León-Portilla, Miguel; Curiel, Guadalupe; Hernán<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />
León-Portilla, Asc<strong>en</strong>sión y Reyes Equiguas, Salvador<br />
(2011b). Cantares Mexicanos II. Tomo 2.<br />
Del f. 42v al 85r, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Coordinación<br />
<strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Bibliográficas-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Filológicas<br />
/ Fi<strong>de</strong>icomiso Teixidor.<br />
León-Portilla, Miguel (1996), El <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> la palabra.<br />
De la oralidad y los glifos mesoamericanos a la<br />
escritura alfabética, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo<br />
<strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
León-Portilla, Miguel y Mor<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Alba, José Guadalupe<br />
(eds.) (1994), Cantares mexicanos, edición<br />
facsimilar, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas.<br />
Martínez Marín, Carlos (2003), “El registro <strong>de</strong> la historia”,<br />
<strong>en</strong> José Rubén Romero Galván (coord.),<br />
Historiografía novohispana <strong>de</strong> tradición indíg<strong>en</strong>a,<br />
vol. 1, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas, pp. <strong>21</strong>-50.<br />
M<strong>en</strong>dieta, Gerónimo <strong>de</strong> (1945), Historia eclesiástica<br />
indiana, cuatro volúm<strong>en</strong>es, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Salvador Chávez Hayhoe.<br />
Pastrana Flores, Miguel (2003), “Códices anotados<br />
<strong>de</strong> tradición <strong>náhuatl</strong>”, <strong>en</strong> José Rubén Romero<br />
Galván (coord.), Historiografía novohispana<br />
<strong>de</strong> tradición indíg<strong>en</strong>a, vol. 1, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas,<br />
pp. 51-84.<br />
Pastrana Flores, Miguel (2011), “La historiografía <strong>de</strong><br />
tradición indíg<strong>en</strong>a”, <strong>en</strong> Rosaura Hernán<strong>de</strong>z<br />
Rodríguez y Raymundo César Martínez García<br />
(coords.), Historia g<strong>en</strong>eral ilustrada <strong>de</strong>l Estado<br />
<strong>de</strong> México, vol. 2 Etnohistoria, Toluca, Gobierno<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México, pp. 55-85.<br />
Peñafiel, Antonio (ed.) (1904), Cantares <strong>en</strong> idioma<br />
mexicano. Reproducción facsimilaria <strong>de</strong>l manuscrito<br />
original exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional<br />
que se imprime por acuerdo <strong>de</strong>l Sr. Gral. Don<br />
Manuel González Cosío, Secretario <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to,<br />
<strong>en</strong> el taller <strong>de</strong> fototipia <strong>de</strong>l mismo Ministerio,<br />
bajo la dirección <strong>de</strong>l Dr. Antoni Peñafiel, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Oficina Tipográfica <strong>de</strong> la Secretaría<br />
<strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to.<br />
Peñafiel, Antonio (ed.) (1899), Colección <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />
para la historia mexicana, publicados por el<br />
Dr. Antonio Peñafiel. Cantares <strong>en</strong> idioma mexicano,<br />
impresos según el manuscrito original que<br />
existe <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional, bajo el cuidado<br />
<strong>de</strong>l Dr. Antonio Peñafiel (Segundo cua<strong>de</strong>rno),<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Oficina Tipográfica <strong>de</strong> la Secretaría<br />
<strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to.<br />
Peñafiel, Antonio (ed.) (1895), Fábulas <strong>de</strong> Esopo <strong>en</strong><br />
idioma mexicano. Publicadas por el Dr. Antonio<br />
Peñafiel, Ciudad <strong>de</strong> México, Oficina Tipográfica<br />
<strong>de</strong> la Secretaría <strong>de</strong> Fom<strong>en</strong>to.<br />
Pesado, José Joaquín (1854), Las aztecas. Poesías<br />
tomadas <strong>de</strong> los antiguos cantares mexicanos,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Vic<strong>en</strong>te Segura<br />
Argüelles.<br />
Reyes Equiguas, Salvador (próximam<strong>en</strong>te), Cantos <strong>de</strong><br />
la Conquista, Ciudad <strong>de</strong> México, Secretaría <strong>de</strong><br />
Cultura <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
Reyes Equiguas, Salvador (2019), “Cuicapeuhcayotl,<br />
una <strong>de</strong>claratoria estética <strong>náhuatl</strong>”, <strong>en</strong> Pilar Máynez<br />
y Felipe Canuto (eds.), La experi<strong>en</strong>cia literaria<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as mexicanas. Creación y<br />
crítica, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad <strong>de</strong> Guanajuato,<br />
pp. 131-144.<br />
Reyes García, Luis (ed. y trad.) (2001), ¿Cómo te confun<strong>de</strong>s?<br />
¿Acaso no somos conquistados? Anales<br />
<strong>de</strong> Juan Bautista, Ciudad <strong>de</strong> México, Biblioteca<br />
Lor<strong>en</strong>zo Boturini / C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones y<br />
Estudios <strong>en</strong> Antropología Social.<br />
Romero Galván, José Rubén (coord.) (2003), Historiografía<br />
novohispana <strong>de</strong> tradición indíg<strong>en</strong>a, vol. 1,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (1829), Historia g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las<br />
cosas <strong>de</strong> Nueva España, que <strong>en</strong> doce libros y<br />
dos volúm<strong>en</strong>es escribió el r. p. fr. Bernardino <strong>de</strong><br />
Sahagún… dala a luz con notas y suplem<strong>en</strong>tos<br />
Carlos María <strong>de</strong> Bustamante, 4 vols., Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Casa <strong>de</strong> Alejandro Valdés.<br />
UNAM (Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México)<br />
(2012), “Gran Diccionario Náhuatl”, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM, , 10<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Vigil, José María (1897), “Informe sobre el manuscrito<br />
<strong>de</strong> Cantares mexicanos”, <strong>en</strong> Congreso Internacional<br />
<strong>de</strong> Americanistas, 14-23 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong><br />
1985, Ciudad <strong>de</strong> México, <strong>en</strong> Actas <strong>de</strong> la Undécima<br />
Reunión <strong>de</strong>l Congreso Internacional <strong>de</strong><br />
Americanistas, Ciudad <strong>de</strong> México, Ag<strong>en</strong>cia Tipográfica<br />
<strong>de</strong> F. Díaz <strong>de</strong> León, pp. 297-298.<br />
Vigil, José María (1889), “Cantares mexicanos”, <strong>Revista</strong><br />
Nacional <strong>de</strong> Letras y Ci<strong>en</strong>cias, tomo 1, Ciudad <strong>de</strong><br />
86
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 55-88<br />
México, Oficina Tipográfica <strong>de</strong> la Secretaría <strong>de</strong><br />
Fom<strong>en</strong>to, pp. 361-370.<br />
Zárate, Armando (1962), “El l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> las flores <strong>en</strong><br />
el diálogo <strong>de</strong> Huexotzinco”, Estudios <strong>de</strong> Cultura<br />
Náhuatl, núm. 3, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas, pp. 241-261,<br />
, 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2022.<br />
Recibido: 11 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2022.<br />
Aceptado: <strong>21</strong> <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
Salvador Reyes Equiguas<br />
Es doctor <strong>en</strong> Estudios Mesoamericanos por<br />
la Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México<br />
(UNAM); se <strong>de</strong>sempeña como investigador <strong>en</strong><br />
el Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas<br />
(IIB) <strong>de</strong> la misma institución. Es doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la<br />
Escuela Nacional <strong>de</strong> Antropología e Historia.<br />
Coordina el Seminario <strong>de</strong> Cantares Mexicanos<br />
y está adscrito al Seminario <strong>de</strong> Bibliografía<br />
Mexicana <strong>de</strong> los siglos XVI, XVII y XVIII, ambos<br />
<strong>de</strong> la UNAM. Como especialista <strong>en</strong> cultura <strong>náhuatl</strong>,<br />
<strong>de</strong>sarrolla los proyectos <strong>de</strong> investigación<br />
“La Pasión <strong>de</strong> Cristo <strong>en</strong>tre los nahuas según las<br />
Fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional”, “Los textos<br />
nahuas <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional: continuidad y<br />
discontinuidad <strong>de</strong> una tradición escrituraria” y<br />
“Testimonios <strong>de</strong> San Agustín. La metodología<br />
<strong>de</strong> la bibliografía mexicana <strong>de</strong>l siglo XVIII. Vida y<br />
obra <strong>de</strong> Francisco Antonio <strong>de</strong> la Rosa Figueroa”.<br />
También participa <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong> paleografía<br />
y traducción <strong>de</strong>l Códice Flor<strong>en</strong>tino y coordina<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la plataforma web Comp<strong>en</strong>dio<br />
Enciclopédico Náhuatl. En el Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
Educación Continua <strong>de</strong>l IIB, participa <strong>en</strong> el diplomado<br />
Pu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre la Historia y la Literatura.<br />
Entre sus publicaciones más reci<strong>en</strong>tes están: la<br />
coordinación <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong> Vivir la historia. Hom<strong>en</strong>aje<br />
a Miguel León-Portilla, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas<br />
(2008). En colaboración ha publicado: Cantares<br />
mexicanos, México, UNAM-Coordinación<br />
<strong>de</strong> Humanida<strong>de</strong>s-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Bibliográficas-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Filológicas-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas /<br />
Fi<strong>de</strong>icomiso Texidor (2011); Contactos lingüísticos<br />
y culturales <strong>en</strong> la época novohispana, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Bibliográficas-Facultad <strong>de</strong> Estudios Superiores<br />
Acatlán-C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones y Estudios <strong>en</strong><br />
Antropología Social (2014); L<strong>en</strong>guas y escrituras<br />
<strong>en</strong> los repositorios bibliohemerográficos, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, UNAM-IIB (2019).<br />
87
SALVADOR REYES EQUIGUAS, MICHCUICATL, “CANTO DE PECES”.<br />
UNA ALEGORÍA LACUSTRE DE LOS MEXICAS EN LA DERROTA<br />
88
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>202397<br />
CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE<br />
CANTARES MEXICANOS<br />
ARTES DEVOCIONALES CRISTIANAS Y NAHUAS:<br />
UN CANTO DE LA NATIVIDAD DE CANTARES MEXICANOS<br />
Stephanie Schmidt<br />
orcid.org/0000-0001-9987-0695<br />
University at Buffalo<br />
Estados Unidos<br />
ss573@buffalo.edu<br />
Abstract<br />
In the “Cozcacuicatl” or “Cozcatl Song”, a Nahua song from the Cantares mexicanos,<br />
the noble Nahua song master, Francisco Plácido, sings of Christ, as <strong>en</strong>countered<br />
and un<strong>de</strong>rstood from a distinctively Nahua Perspective. Innovating, Plácido fashions<br />
a clever system of parallels betwe<strong>en</strong> Christian and ancestral arts and objects of<br />
<strong>de</strong>votion.<br />
Keywords: Nahua song, song-dance, Christian <strong>de</strong>votion, Cantares mexicanos.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
En el “Cozcacuicatl” o canto <strong>de</strong>l “Cozcatl”, un canto nahua <strong>de</strong>l manuscrito Cantares<br />
mexicanos, el noble nahua, Francisco Plácido, canta acerca <strong>de</strong> Cristo, mostrándonos<br />
como se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra con él y lo <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva distintam<strong>en</strong>te nahua.<br />
Innovando, Plácido elabora un sistema <strong>de</strong> paralelos, al equiparar artes y objetos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>voción cristianos y nahuas.<br />
Palabras clave: El canto nahua, el canto-baile, <strong>de</strong>voción cristiana, Cantares mexicanos.<br />
89
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
Deca<strong>de</strong>s after Christianity was first introduced<br />
in C<strong>en</strong>tral Mexico, Nahuas continued to sing and<br />
dance ancestral songs with traditional sacred<br />
themes. The Mesoamerican g<strong>en</strong>re of Nahua song<br />
(cuicatl) served a range of purposes in ancestral<br />
culture. Ceremonial song was a fundam<strong>en</strong>tal<br />
aspect of the ritual life of Nahuas and various<br />
other Mesoamerican peoples, serving as a form<br />
of offering or “divine nourishm<strong>en</strong>t” (Chinchilla<br />
Mazariegos, 2017: 70). The yaocuicatl, or songs<br />
of war, conveyed a Nahua military ethos. The<br />
huehuecuicatl, or songs of the el<strong>de</strong>rs, also transmitted<br />
“the memory of local history” (Megged:<br />
2010, 205); and cultural memory (Szoblik: 2020:<br />
513-514). Other pieces were composed and performed<br />
to honor, <strong>en</strong>tertain, or ev<strong>en</strong> reprimand<br />
Nahua rulers and could also become part of a<br />
ruler’s cultural property or legacy (León-Portilla,<br />
1994: 16v, 39v, 72r, 73v; Chimalpáhin, 1998, vol.<br />
2: 112-113; León-Portilla 1992: 261-262).<br />
A range of early colonial texts docum<strong>en</strong>t the<br />
ongoing importance of Nahua song, or songdance,<br />
over the course of the sixte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury.<br />
One of the most important colonial sources of<br />
Nahua song is the Cantares mexicanos, a compilation<br />
of song texts, in the Nahuatl language,<br />
that were collected at the behest of a Christian<br />
friar and transcribed alphabetically in a monastery<br />
scriptorium. 1 The introductory glosses that<br />
accompany a selection of these pieces in the<br />
manuscript <strong>de</strong>scribe performances, during the<br />
early colonial era, in the palace of a native governor<br />
or during Christian feast days (Bierhorst,<br />
1985: 7; Cantares, 1994: 38v, 41r, 46r). Other<br />
colonial texts refer to the performance of Nahua<br />
song-dance for a range of ev<strong>en</strong>ts or occasions,<br />
including the celebration of the marriage<br />
of promin<strong>en</strong>t Nahuas in 1564, and as festival<br />
celebration during a Spanish military campaign<br />
on the northern frontier in 1541 (Lockhart, 1992:<br />
399; Megged, 2010: 205; Mundy, 2015: 183, 187-<br />
88; Sandoval Acazitli, 1866, vol. 2: 318).<br />
While many of the texts in the Cantares mexicanos<br />
c<strong>en</strong>ter on ancestral themes, some also<br />
incorporate Christian cont<strong>en</strong>t, ev<strong>en</strong> as they<br />
maintain the g<strong>en</strong>re conv<strong>en</strong>tions of Nahua song.<br />
According to Ángel María Garibay K., while certain<br />
pieces make only light refer<strong>en</strong>ces to Christian<br />
figures, in others: “Se toman temas antiguos<br />
1 Cantares mexicanos, 1994: 6r; Bierhorst, 1985: 9-13; León<br />
Portilla, 1992: 25; Lockhart, 1992: 393.<br />
y se adaptan a los nuevos p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos” (Garibay,<br />
1965, vol. 2: XX). Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
has also <strong>de</strong>scribed a process of adaptation that<br />
follows a reverse trajectory. Christian concepts,<br />
such as articles of faith, acquire native characteristics<br />
in the context of song texts that were<br />
composed during the early colonial era. 2 In such<br />
pieces, she also <strong>de</strong>scribes an interweaving of<br />
native and European themes (Alcántara, 2009:<br />
148-49). Similarly, Louise Burkhart refers to Nahua<br />
song texts that situate Christianity “very<br />
much within the context of indig<strong>en</strong>ous culture”<br />
(Burkhart, 1989: 57). In fact, the Franciscan friar<br />
Bernardino <strong>de</strong> Sahagún, whom scholars have<br />
speculated may have commissioned the collection<br />
and alphabetic transcription of the Cantares<br />
mexicanos (León-Portilla, 1992: 26; Bierhorst,<br />
1985: 7-9), i<strong>de</strong>ntified precisely this category of<br />
song as a source of heterodoxy among Nahua<br />
converts: “Y si algunos cantares vsan, que ellos<br />
han hecho, <strong>de</strong>spues aca <strong>de</strong> con conuertimj<strong>en</strong>to,<br />
<strong>en</strong> que se trata <strong>de</strong> las cosas <strong>de</strong> dios, y <strong>de</strong> sus<br />
sanctos; van <strong>en</strong>bueltos cõ muchos errores, y<br />
heregias” (Sahagún, 1950-82, vol. 1: 81). Sahagún<br />
<strong>de</strong>scribes a re-conceiving or resituating of the<br />
Christian <strong>de</strong>ity and saints, within the context of<br />
Nahua song, although he un<strong>de</strong>rstands this as a<br />
pernicious source of ongoing idolatry, from his<br />
perspective as a man of his time and context.<br />
My subsequ<strong>en</strong>t discussion c<strong>en</strong>ters on a single<br />
piece from the Cantares mexicanos that <strong>de</strong>monstrates<br />
this ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on of Christian figures<br />
or concepts, reconstrued in Nahua song. The<br />
“Cozcacuicatl”, or “Cozcatl Song”, 3 concerns<br />
the birth of Christ, according to the brief lines<br />
that introduce this piece in the manuscript pages<br />
of the Cantares mexicanos. These summary<br />
lines also i<strong>de</strong>ntify the Nahua composer, or song<br />
master, Francisco Plácido, and the date of composition<br />
or “arrangem<strong>en</strong>t” as 1553. In this piece<br />
from the mid-sixte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury, the baptized<br />
composer sings of Christ, as <strong>en</strong>countered and<br />
un<strong>de</strong>rstood from a distinctively Nahua perspective.<br />
León Portilla, Silva Galeana, Morales Baranda,<br />
and Reyes Equiguas have <strong>de</strong>scribed this<br />
song text as: “una muestra <strong>de</strong>l nuevo género <strong>de</strong><br />
composiciones <strong>de</strong> un tema cristiano <strong>en</strong> las que<br />
continuaron empleándose metáforas y formas<br />
2 The Cantares mexicanos dates sev<strong>en</strong> such pieces, composed<br />
betwe<strong>en</strong> the 1530s and 1560s (Bierhorst, 1985: 97-98).<br />
3 Bierhorst translates “Jewel Song” (1985: 255). León-Portilla<br />
et al., translate “Canto precioso” (2011, vol. 2: 489).<br />
90
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
<strong>de</strong> expresión frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> las producciones<br />
<strong>de</strong> la tradición prehispánica” (León-Portilla et<br />
al., 2011, vol. 2: 590). Yet the “Cozcatl Song” is<br />
a particularly compelling example of this song<br />
category. Plácido plays artfully upon the various<br />
meanings and metaphorical affiliations of<br />
the word “cozcatl”, as a jewel, a string of gem<br />
stones, Christian prayer beads, a precious child<br />
or childr<strong>en</strong>, and song. The composer resituates<br />
elem<strong>en</strong>ts of the Biblical Nativity story, invoking<br />
analogous figures and sc<strong>en</strong>arios from ancestral<br />
tradition. Throughout, he also r<strong>en</strong><strong>de</strong>rs a clever<br />
system of parallels betwe<strong>en</strong> Christian and ancestral<br />
arts and objects of <strong>de</strong>votion.<br />
To begin, Plácido fashions his network of<br />
analogies and parallels to c<strong>en</strong>ter and turn on<br />
the various meanings of a single word: “cozcatl”.<br />
The Franciscan lexicographer Alonso <strong>de</strong> Molina<br />
<strong>de</strong>fines “cozcatl” as a jewel or roun<strong>de</strong>d precious<br />
stone, in his Vocabulario of 1571. He also registers<br />
the s<strong>en</strong>se of “cozcatl” as a “necklace” in the<br />
compound noun “quechcuzcatl”. 4 This signifies<br />
beads or jewels worn round the neck. Similarly,<br />
the related verb “quechcuzcatia” means to place<br />
a necklace of gold around one’s neck (Molina,<br />
1571, II: 88r). We find additional meanings for the<br />
term “cozcatl” both in the work of Molina and<br />
that of a second major colonial lexicographer<br />
and grammarian Horacio Carochi. By the latter<br />
half of the sixte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury, the term “cozcatl”<br />
had additionally come to signify a Christian rosary,<br />
or “cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> rezar”. Similarly, a “cuzcamecatl”,<br />
“cuzcatlatectli”, or “cuzcatlauipantli” was<br />
a string of “cu<strong>en</strong>tas”, or rosary beads. Molina<br />
also registers a common figurative meaning for<br />
this term. As combined with “quezalli” (quetzal<br />
feather or featherwork), the word “cuzcatl” refers<br />
to “hijos o hijas”; that is, to one’s precious<br />
childr<strong>en</strong> (Molina, 1571, II: 32v, 27v). The Jesuit<br />
priest also registers a second figurative meaning<br />
of “cozcatl” as “song”, with its interlinked verses<br />
or expressions. His Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana,<br />
of 1645, cites a metaphorical refer<strong>en</strong>ce to<br />
a string of “cozcatl” beads: “Nic chalchiuhcozcameca<br />
qu<strong>en</strong>mach totoma innocuic” (Carochi,<br />
1645: 480) (As if it were a string of gre<strong>en</strong>stone<br />
gems, I untie my song). Carochi’s Spanish-language<br />
translation of this phrase reads: “Voi <strong>de</strong><br />
mil maneras <strong>de</strong>satando mi canto, como sarta <strong>de</strong><br />
piedras preciosas” (Carochi, 1645: 480). Over<br />
4 Molina uses a “u” in places of the “o” in “cozcatl”.<br />
the course of its five cantos, the “Cozcatl Song”<br />
plays on each of these meanings: jewel, roun<strong>de</strong>d<br />
gemstone, necklace, rosary beads or string of<br />
stones, precious child, and song.<br />
The “Cozcatl Song” concerns the “jewel” or<br />
“precious child” that is Christ. However, it also<br />
highlights the metaphorical s<strong>en</strong>se of “cozcatl” as<br />
song expression. It is therefore about both the<br />
Christian Nativity and singing as an act of rever<strong>en</strong>ce.<br />
This “cozcatl” piece is figuratively composed<br />
of precious stones, strung together. The<br />
op<strong>en</strong>ing verses <strong>de</strong>scribe these gems, unfast<strong>en</strong>ed<br />
in phonic performance as a form of prayer.<br />
Ma ontlatlauhtilo ya xicteoxiuhcozcatotomaca yn<br />
amotlayocol antepilhuan i ma chalchiuhcozcatl teocuitlacozcatl<br />
yn amocu<strong>en</strong>tax y ma yca ya ticahuiltiti<br />
yn oyehcoc in Belem cemanahuaqui temaquixtiani<br />
tla tihuiya tlatlaquauh çane (Cantares, 1994: 37v).<br />
Let there be going to make supplication (or<br />
prayers), ya, untie 5 your jewels of turquoise, your<br />
[expressions of] sorrow, oh princes, i. With gre<strong>en</strong>stone<br />
jewels, gol<strong>de</strong>n jewels, your rosary beads, y,<br />
let us, ya, go to glad<strong>de</strong>n the One who arrived in<br />
Bethlehem, the Savior of the World. May we go<br />
quickly, ho! 6<br />
As in Carochi’s refer<strong>en</strong>ce to a string of gems<br />
“untied”, Plácido – nearly a c<strong>en</strong>tury earlier – refers<br />
also to gems “loos<strong>en</strong>ed” in song. Carochi,<br />
in the sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury, acknowledges that<br />
this is a metaphor of “los indios antiguos” (Carochi,<br />
1654: 480). It was also likely an established<br />
metaphor wh<strong>en</strong> Plácido incorporated it into this<br />
piece. Yet he distinctively aggregates a refer<strong>en</strong>ce<br />
to an object of Spanish Christian material<br />
culture. Plácido in<strong>de</strong>xes the rec<strong>en</strong>t use of the<br />
word “cozcatl” to signify “rosary beads”, interjecting<br />
the Spanish loan word “cu<strong>en</strong>tax” (cu<strong>en</strong>tas).<br />
Using a series of parallel expressions – a<br />
stylistic technique that is common in Nahua discourse<br />
and poetics 7 – Plácido places Christian<br />
5 Molina <strong>de</strong>fines the transitive verb “totoma” as “<strong>de</strong>semvolver”<br />
(unwind, unwrap) or “<strong>de</strong>satar” (untie) (1571, II: 150v). The<br />
s<strong>en</strong>se appears to be to untie, unwind, or unwrap and lay out<br />
a string of turquoise beads or jewels.<br />
6 All translations from the Nahuatl are mine, unless otherwise<br />
indicated. My translation of the “Cozcatl Song” inclu<strong>de</strong>s the<br />
vocatives that are pres<strong>en</strong>t in the Nahuatl-language manuscript.<br />
I italicize these vocatives in translation. In the Englishlanguage<br />
translation, I also italicize the Spanish-language<br />
loan words that are part of the Nahuatl text.<br />
7 See León-Portilla on “parallel phrasing” in Nahuatl songs<br />
91
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
prayer beads in an analogous relationship with<br />
items of Nahua material culture: gre<strong>en</strong>stones<br />
and gol<strong>de</strong>n gems. As such, the Christian act of<br />
praying the rosary, bead by bead, also becomes<br />
analogous to the ancestral act of “untying” a<br />
song, as if it were a string of jewels.<br />
This piece, therefore, begins by <strong>en</strong>joining<br />
Nahuas to offer prayers to Christ, much as their<br />
ancestors ma<strong>de</strong> sacred offerings of masterfully<br />
r<strong>en</strong><strong>de</strong>red song. A Mesoamerican metaphor and<br />
act of rever<strong>en</strong>ce help to make s<strong>en</strong>se of a Christian<br />
practice of adoration. Of course, sacred<br />
song “untied”, or expressed and offered in an<br />
ancestral context, is not i<strong>de</strong>ntical to Christian<br />
prayer, as recited with a rosary. Yet Plácido aggregates<br />
synonymous, if distinctive acts, with<br />
no impulse to qualify their differ<strong>en</strong>ce. His work<br />
emerges from a tradition of song, discourse,<br />
art, and ceremony that highlights relationships<br />
of similitu<strong>de</strong>, if not equival<strong>en</strong>ce, in clusters of<br />
correlating images, terms, or objects. As Gary<br />
Tomlinson has observed, each item in such a series,<br />
within the context of Nahua song, “[gains]<br />
its signifying powers through its contact with<br />
the others” (Tomlinson, 2007: 72). Meaning<br />
emerges from the composite grouping. As<br />
James Lockhart has also noted, Nahua song oft<strong>en</strong><br />
“[achieves] coher<strong>en</strong>t wholes through symmetrical<br />
arrangem<strong>en</strong>t of in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nt parts”<br />
(Lockhart, 1992: 394-95). Meanwhile, Plácido’s<br />
pres<strong>en</strong>tation of parallel forms of sacred song<br />
and prayer, lik<strong>en</strong>ing one tradition to the other<br />
–with no move to distinguish pagan “error” from<br />
Christian “truth”– was certainly part of what Sahagún<br />
i<strong>de</strong>ntified as “heresy” in Nahua songs of<br />
this time and category.<br />
Subsequ<strong>en</strong>t cantos and stanzas 8 similarly<br />
make s<strong>en</strong>se of various aspects of the Nativity<br />
story with refer<strong>en</strong>ce to Nahua tradition or cultural<br />
practice. They also manifest a Mesoamerican<br />
aesthetic that favors multiplicity and multival<strong>en</strong>ce<br />
over singularity of image or meaning.<br />
At the beginning of the second canto, noblem<strong>en</strong><br />
are to make an offering of song as gemstones to<br />
the <strong>de</strong>ity. Yet this stylistically ancestral act incorporates<br />
a Christian object of adoration. As in<br />
(León-Portilla, 1992: 27); or James Lockhart on “double<br />
phrasing” in Nahuatl song, oratory, and polite conversation<br />
(Lockhart, 1992: 394).<br />
8 I borrow from Bierhorst (1985) his use of the terms “canto”<br />
and “stanza” to <strong>de</strong>scribe the sections or divisions of the song<br />
texts in the Cantares mexicanos.<br />
the example from the first canto, these verses<br />
also incorporate the Christian rosary as a material<br />
object that correlates to the act of prayer.<br />
The rosary, or “cu<strong>en</strong>tax” (prayer beads), gui<strong>de</strong>s<br />
or configures prayer recitation. In this stanza, the<br />
term “cu<strong>en</strong>tax” pairs with items of Nahua culture,<br />
“chalchihuitl” (gre<strong>en</strong>stones) and “cozcatl”<br />
(gems). As the composer strings these terms together,<br />
he invokes disparate traditions, pres<strong>en</strong>ting<br />
a bl<strong>en</strong><strong>de</strong>d form of sacred song offering:<br />
Cuelcã cuelcan pipilte tomachuane y yahue tla toyayatihuia<br />
yn ixpan Tiox Xpo. Teocuitlaxåcalli manca<br />
tictotlilizque ticchalchiuhcu<strong>en</strong>taxcozcamacazque<br />
o anqui ye chauhquecholtlaztalehualtotonatoc 9<br />
anqui ye oncan io ahe haoya yeha. (León-Portilla,<br />
1994: 37v).<br />
To the good place, 10 to the good place, oh, princes,<br />
our nephews, y yahue! Let us go unto the pres<strong>en</strong>ce<br />
of Dios, of Jesucristo, to the gol<strong>de</strong>n thatched hut<br />
where he resi<strong>de</strong>d. We will greatly esteem Him! We<br />
will offer him gems, gre<strong>en</strong>stone rosary beads. Oh, it<br />
is said, ye, that He is shining rosy pink, like a roseate<br />
swan, there, it is said, yio, aye, haoya, yeha.<br />
In this call to worship, Plácido also re-<strong>en</strong>visions<br />
the site of the Christian Nativity, in keeping<br />
with Nahua aesthetic conv<strong>en</strong>tions, in which<br />
the rich, artisan adornm<strong>en</strong>t of a seat or site of<br />
power signals an elevated stature. The stable,<br />
therefore, becomes a hut of “gold”, highlighting<br />
the divine nature of the newborn insi<strong>de</strong>. Christ is<br />
also respl<strong>en</strong><strong>de</strong>nt, a glist<strong>en</strong>ing native bird prized<br />
for its red-pink feathers.<br />
Refer<strong>en</strong>ces and comparisons to birds of<br />
sumptuous, colorful plumes are common in<br />
Nahua song and discourse. The quecholli or<br />
tlauhquecholli, specifically, has a solar affiliation,<br />
due to its fiery, dawn-colored hue. It’s feathers<br />
also featured in the accoutrem<strong>en</strong>ts or cult of the<br />
solar <strong>de</strong>ity Xochipilli and the warrior and solar<br />
<strong>de</strong>ity, Huitzilopochtli (Garibay, 1958: 161; Olivier<br />
and López, 2017: 186-187; Szoblik, 2020: 522).<br />
In<strong>de</strong>ed, with explicit emphasis on the color of<br />
Christ-as-quecholli, shining “pink” (tlaztalehualli),<br />
these verses would appear to un<strong>de</strong>rscore<br />
9 The manuscript reads “chauhquechol[li]”. León-Portilla, et<br />
al. read this as an orthographical error that should instead be<br />
“chanquechol[li]” or “tlauhquechol[li]” (roseate swan) (León-<br />
Portilla, et al., 2011, 2: 490, 561).<br />
10 Or “in good time”.<br />
92
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
this solar affiliation. Meanwhile, Mexica rulers<br />
frequ<strong>en</strong>tly wore quecholli feather headdresses<br />
in battle, in their guise as Xipe Totec, and this<br />
bird also more g<strong>en</strong>erally relates to warfare, nobility,<br />
and fall<strong>en</strong>, noble warriors (Olko, 2014: 198-<br />
200; Olivier and López, 2017: 165, 182, 186; Mikulska,<br />
20<strong>21</strong>: 7-8). The figure of Christ-as-quecholli,<br />
or tlauhquecholli, may therefore additionally<br />
suggest a noble, warrior affiliation and – perhaps<br />
also – in<strong>de</strong>x his sacrificial <strong>de</strong>ath. In these<br />
ways, the song-text draws upon the repertoire<br />
of Nahua metaphor and sacred culture to repres<strong>en</strong>t<br />
the Christian <strong>de</strong>ity. The Christ Child and his<br />
abo<strong>de</strong> are symbolically transformed, within the<br />
context of Plácido’s song composition.<br />
As this canto progresses to the third stanza,<br />
Plácido begins to play on additional meanings<br />
and applications of the term “cozcatl”. Christ as<br />
the object of rever<strong>en</strong>ce receives figurative song<br />
“gems” in offering. Yet He Himself is also a “gem”:<br />
O anqui ye huel axca tlaçocozcatl quetzalliyã<br />
tonilpililoque motlacoconetzi can yio mochalchiuhmaquiz<br />
mocozcatzin i mochipa ichpochtle<br />
Santa Mariani y lilili ya huiya toyolio aye<br />
aye ahuiya nicaan a. (León-Portilla, 1994:38r).<br />
Oh, it is said that rec<strong>en</strong>tly, this precious jewelry,<br />
this quetzal featherwork, yã, was fast<strong>en</strong>ed round<br />
us. It is your precious child only, yio, your gre<strong>en</strong>stone<br />
bracelet, your revered jewel, i, Ever Virgin<br />
Santa Mariani, i-li-li-li, yahuia. Our spirits, aye, aye,<br />
are cont<strong>en</strong>ted here, a.<br />
Christ is the “cozcatzin”, or “revered precious<br />
child” of Mary. Yet, like a string of gems or sumptuous<br />
featherwork, he also adorns or graces the<br />
newly baptized Nahua with Christianity. As this<br />
song g<strong>en</strong>re allows, there is extraordinary fluidity<br />
with regard to what a single term may signify<br />
within this piece. In this stanza alone, the word<br />
“cozcatl” refers to an offering ma<strong>de</strong> to the <strong>de</strong>ity,<br />
the <strong>de</strong>ity himself, and an adornm<strong>en</strong>t that the <strong>de</strong>ity<br />
bestows.<br />
Meanwhile, the act of song offering takes its<br />
most explicitly Christian form at the <strong>en</strong>d of the<br />
second canto:<br />
~<br />
Y quetzalpetlatipan aya tonca ca ye mocha ilhuica<br />
Cihuapilli yehua nepapan in maquizteoxiuhcalitequi<br />
tõtlatlauhtiloyan tlapalchalchiuhihuitl moxochicu<strong>en</strong>-<br />
taxtzin ticpouhtinemia ypã ypan aya timitztlatlaocoltemotinemiya<br />
ylilili yahuiya. (León-Portilla, 1994:<br />
38r).<br />
You are, aya, upon a [ruler or <strong>de</strong>ity’s] mat of quetzal<br />
featherwork. You are in your home, Lady of the<br />
Celestial Realm, 11 yehua. Various are they, within<br />
the turquoise house of bracelets, at the place<br />
where you are invoked with prayer. They are colored<br />
gre<strong>en</strong>stone feathers, your florid rosary beads.<br />
We go reciting from them, upon these, aya, we go<br />
seeking you with [expressions of] sorrow, i-li-li-li,<br />
yahuia.<br />
Here, the Virgin Mary is seated upon a lavishly<br />
adorned “reed mat” of “quetzal featherwork”, as<br />
a stylistically Nahua sacred figure. Yet the verb<br />
“pohua” (read or recite) makes clear that rosary<br />
beads conceptually organize the act of song adoration<br />
with which Nahuas, in this stanza, revere<br />
the Virgin.<br />
The third canto th<strong>en</strong> <strong>de</strong>velops the song<br />
theme of the Nativity to its fullest, before shifting<br />
to a parallel sc<strong>en</strong>ario from C<strong>en</strong>tral Mexican<br />
tradition, and to parallel objects of rever<strong>en</strong>ce. It<br />
begins with refer<strong>en</strong>ce to the Heav<strong>en</strong>ly host who<br />
announce the birth of Christ:<br />
Yn nepapã tototl y<br />
~<br />
moquecholhuan tiox tzatzihua<br />
ya nicaa aqu huel iuhqui tlahuizcalli patlantinemia<br />
angeloti oncuiya. 12 Gloria in excelsis <strong>de</strong>o xahuiaca<br />
xompaquica ane. (León-Portilla, 1994: 38r)<br />
There are various birds, your roseate spoonbills,<br />
Dios. There is loud proclamation, ya, here. Who can<br />
thus go flying through the dawn sky? Angeles sing:<br />
“Gloria in excelsis <strong>de</strong>o”. Be joyful, be glad, hey!<br />
The song composer refers unmistakably to<br />
the angels of the Nativity, with the Spanish loan<br />
word, “ángel”, to which he aggregates a Nahuatl<br />
plural suffix. He also borrows and inserts the<br />
Biblical Latin phrase, “Gloria in excelsis <strong>de</strong>o”. At<br />
the same time, Plácido draws from Nahua tradition<br />
to transform this image of Ju<strong>de</strong>o-Christian<br />
angels. In this stanza, the Heav<strong>en</strong>ly host of the<br />
Nativity story become prized Mesoamerican<br />
birds, soaring through the sky. Theirs is a form of<br />
11 Or “Que<strong>en</strong> of Heav<strong>en</strong>”<br />
12 My translation presumes that “cuiya” should read “cuica”<br />
or “cuicaya”. Prior translations also assume this (Bierhorst<br />
1985: 256-257; León-Portilla, et al., 2011, vol. 2: 494, 561).<br />
93
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
proclaiming (tzatzihua) that can also refer to the<br />
singing of birds. With this transformation, the celestial<br />
winged creatures of this Bible story come<br />
to recall the celebrated war <strong>de</strong>ad of Nahua tradition.<br />
Fall<strong>en</strong> or sacrificed warriors were thought<br />
to occupy the House of the Sun, in the celestial<br />
realm of Ilhuicac. There they transformed into<br />
birds. Wh<strong>en</strong> the sun rose at dawn, they would<br />
go out before it, skirmishing and rejoicing (Sahagún,<br />
1950-1982, bk. 3: 49; bk. 6: 162-63). In<strong>de</strong>ed,<br />
as Szoblik has noted, Nahua song texts<br />
frequ<strong>en</strong>tly inclu<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>ces to fall<strong>en</strong> warriors<br />
as eagles, quetzals, or – as in this multival<strong>en</strong>t refer<strong>en</strong>ce<br />
– roseate spoonbills (Szoblik, 2020: 516).<br />
Plácido thus introduces the Nativity angels<br />
with ambiguity, permitting a double reading of<br />
their role and i<strong>de</strong>ntity, from the l<strong>en</strong>ses of both<br />
Christian and ancestral tradition. This refer<strong>en</strong>ce<br />
to roseate spoonbills, who sing in the sphere of<br />
the rising sun, also interpolates their solar affiliation.<br />
In fact, the subsequ<strong>en</strong>t stanza <strong>de</strong>velops this<br />
theme:<br />
O anquin huel iquac topantemoc yn ilhuicac tlanextli<br />
ya nepapã xochitl moyahuaya oncuica ay in<br />
moquecholhuan Dios Gloria in excelsis.<br />
Oh, it is said that precisely wh<strong>en</strong> the light of the<br />
heav<strong>en</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>d upon us, ya, various flowers<br />
spill forth. They go to sing, ay, your roseate spoonbills,<br />
Dios: “Gloria in excelsis”.<br />
These verses play on the Christian epithet,<br />
“Light of the World”, suggestively i<strong>de</strong>ntifying<br />
Christ with c<strong>en</strong>tral Mexican solar <strong>de</strong>ities.<br />
In the stanzas that follow, the “Cozcatl Song”<br />
th<strong>en</strong> introduces a new elem<strong>en</strong>t of the Nativity<br />
story. The focus of this canto shifts from the Angelic<br />
Herald to the recipi<strong>en</strong>ts of their message.<br />
Much as the second canto elevates the stable at<br />
Bethlehem, adorning it with gold, the final stanzas<br />
of the third canto ignore the <strong>de</strong>tail of humble<br />
shepherds to focus instead on the noble figures<br />
and precious gifts of the Three Kings.<br />
A in oquicaque in Ori<strong>en</strong>te in teteuctini in ilh c pan<br />
on ilhuiloque aya tlpc. ca omonexti temaquixtiani<br />
teocuictlatl, copalli ya, Mirra concuique ye ic onacic<br />
oya im pelem coniximatque nelli tiox nelli oquichtli<br />
ya. (León-Portilla, 1994: 38r).<br />
Ah, the lords of the Ori<strong>en</strong>te heard it from the heav<strong>en</strong>s.<br />
They were told, aya: “On Earth a Savior has<br />
appeared!” They took gold, copalli, ya, and myrrh, 13<br />
ye. With this they arrived, oya, in Bethlehem. They<br />
met Him face to face, the true Dios, true Man, ya!<br />
There is an implicit relationship of similitu<strong>de</strong><br />
betwe<strong>en</strong> this stanza in Canto Three and the<br />
verses in Canto Two, in which Nahua lords offer<br />
gemstones, fine rosaries, or songs of prayer<br />
to Christ in his stable of gold. Plácido uses the<br />
loan word “Ori<strong>en</strong>te” to clarify that these are foreign<br />
lords of Biblical tradition, rather than Nahua<br />
“teteuctin” or “rulers”. The gifts of these kings,<br />
likewise, i<strong>de</strong>ntify them with the Nativity story,<br />
ev<strong>en</strong> as Plácido finds in “copalli” a lexical cognate<br />
for “frankinc<strong>en</strong>se” that also has a parallel<br />
ceremonial use in Nahua tradition.<br />
The fourth stanza goes on to reassert the<br />
role of the Christ Child as a precious “cozcatl”<br />
gem. “Yn attopa ya mitziximatque Tiox on cozcateuh<br />
quetzalteuh” (38r). ([They were] the first<br />
to meet you face to face, Dios, [esteeming you]<br />
as a jewel, as quetzal featherwork.) This verse<br />
repurposes a Nahuatl metaphor of par<strong>en</strong>tal love,<br />
as recor<strong>de</strong>d and translated by Molina: “Quetzalteuh,<br />
cozcateuh ipan nimitzmati” (t<strong>en</strong>er gran<br />
amor el padre al hijo) (Molina, 1571, II: 89r). 14<br />
By the <strong>en</strong>d of the third Canto, Plácido implicitly<br />
introduces one last elem<strong>en</strong>t of the Nativity<br />
story. After the Angelic Herald and the Three<br />
Kings comes a refer<strong>en</strong>ce to the Holy Innoc<strong>en</strong>ts,<br />
babes slain at Bethlehem and the first martyrs of<br />
Christian tradition.<br />
Yn tla timochi titlamahuiçocã ticcahuane 15 onca<br />
belem huel ixpoliuhtoc 16 quetzalli yan cozcatl chalchiuhteuh<br />
oncã xamãque y<br />
~<br />
pipiltzitzinti papalmaquizcozcatica<br />
a motimolotiaque ylh tl ytec aya in<br />
tepilhuã ana. (León-Portilla, 1994: 38r).<br />
Let us all marvel, we leave him, hey! There in Bethlehem<br />
they were quite vanquished, the quetzal<br />
13 The Nahuatl uses the Spanish loan word “mirra”.<br />
14 “For the par<strong>en</strong>t to have great love for the child”. This<br />
phrase literally translates, “As quetzal featherwork, as a jewel,<br />
I look upon you”.<br />
15 With the change of one letter, the expression: “Ticcahuane”<br />
(We leave them, hey) would read instead: “Tiacahuane,” as an<br />
address from a male speaker to “valiant m<strong>en</strong>” or “warriors”.<br />
16 This verb is used in the Anales <strong>de</strong> Tlatelolco to <strong>de</strong>scribe<br />
the <strong>de</strong>feat that the T<strong>en</strong>ochca suffered in 1508 and that the<br />
Tlatelolca suffered by the Spaniards in 15<strong>21</strong> (T<strong>en</strong>a, 2004: 112).<br />
94
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
feathers, yan, the jeweled ornam<strong>en</strong>ts. Like gre<strong>en</strong>stones<br />
there they shattered, the little childr<strong>en</strong>. 17<br />
With the bracelet gemstones of the talkative, they<br />
w<strong>en</strong>t rejoicing 18 within the heav<strong>en</strong>s, aya, those<br />
childr<strong>en</strong>, 19 ana.<br />
After the Wisem<strong>en</strong> of Christian lore <strong>de</strong>part,<br />
the Holy Family flees Bethlehem, narrowly escaping<br />
the slaughter of the Holy Innoc<strong>en</strong>ts, toddlers<br />
and infants killed because Herod fears the<br />
rumored newborn King. Within the context of<br />
song performance, Nahua lords – like the Three<br />
Kings - contemplate Christ, and th<strong>en</strong> figuratively<br />
<strong>de</strong>part. They shift their focus to a new cohort of<br />
precious childr<strong>en</strong>. These are the Holy Innoc<strong>en</strong>ts,<br />
treasured as “gems” and costly “featherwork”.<br />
Plácido draws upon the figurative language<br />
of ancestral discourse, affiliating the Holy Innoc<strong>en</strong>ts<br />
with young Nahua warriors, <strong>de</strong>ad in battle.<br />
20 In<strong>de</strong>ed, the babes at Bethlehem are slain<br />
by soldiers. Their <strong>de</strong>ath, therefore, has a military<br />
affiliation. <strong>21</strong> The composer interjects phrases<br />
that also appear in the third chapter of Book VI<br />
of the Flor<strong>en</strong>tine Co<strong>de</strong>x. There, warriors <strong>de</strong>ad<br />
in battle are the beloved of par<strong>en</strong>ts, nursed<br />
and coddled by mothers, but born for sacrifice.<br />
Mournful par<strong>en</strong>ts are remin<strong>de</strong>d that their fall<strong>en</strong><br />
sons now <strong>en</strong>joy honor in the heav<strong>en</strong>s: “Ca vncan<br />
xamantoque, in tepilhoan, in chalchiuhtin, in<br />
maqujztin, in tlaçoti ca vncan cozcateuh, quetzalteuh<br />
timotemanjlia…” (Sahagún, 1950-1982,<br />
bk. 6: 12). (There [on the field of battle] they<br />
w<strong>en</strong>t to shatter, the sons of nobles, the gre<strong>en</strong>stones,<br />
the bracelets, the precious ones. There<br />
as jewels, as featherwork, You [Lord] arrange<br />
them…) The same passage later continues: “Auh<br />
in quezquj oticmomaceujli, manoço ivian, iocuxca<br />
itech onaciz in Tonatiuh” (Sahagún, 19150-82,<br />
bk. 6: 12). (And of all whom You have [thus] rewar<strong>de</strong>d:<br />
may they in good time and with peace<br />
17 The language here recalls a parallel passage in the Flor<strong>en</strong>tine<br />
Co<strong>de</strong>x (Sahagún, 1950-82, bk. 6: 12).<br />
18 This translation presumes an orthographical error for “timaloa.nino”<br />
(alegrarse) (Simeon, 1977: 548).]<br />
19 Or nobles, sons of nobles.<br />
20 Bierhorst un<strong>de</strong>rstands these verses to refer instead to military<br />
<strong>de</strong>aths of the Three Kings (Bierhortst, 1985: 457). While<br />
I disagree with this interpretation, my own reading concurs<br />
g<strong>en</strong>erally with Bierhorst’s i<strong>de</strong>ntification of a parallel refer<strong>en</strong>ce<br />
to a sc<strong>en</strong>ario of Nahua warfare and war <strong>de</strong>ath.<br />
<strong>21</strong> Similarly, the colonial Nahuatl drama, The Star Sign, construes<br />
the slaughter of the Holy Innoc<strong>en</strong>ts as warfare. Soldiers<br />
in the play plan to “arm for war” (yaochichihua) and<br />
“make war” (yaotia) against babies and toddlers in Bethlehem<br />
(Burkhart and Sell, 2009: 102, 112, 114)<br />
arrive unto the Sun.) This passage th<strong>en</strong> goes on<br />
to <strong>de</strong>scribe the warrior’s afterworld, “in jlvicatl<br />
itic” (within the Heav<strong>en</strong>s) as a place of rejoicing<br />
and abundance (Sahagún, 1950-1982, bk. 6:<br />
13). Plácido directly reproduces these figurative<br />
refer<strong>en</strong>ces to slain young warriors as beloved<br />
“featherwork” (quetzal), “jewels” (cozcatl), and<br />
“gre<strong>en</strong>stones” (chalchihuitl). He also borrows<br />
the image of these precious items “shattered”<br />
(xamani) on the field of battle, and refers to the<br />
joy of the slain “in the Heav<strong>en</strong>s” (ilhuicatl itec 22 ).<br />
Plácido therefore finds within Nahua tradition<br />
a recognizable parallel for the role and sacred<br />
i<strong>de</strong>ntity of the Christian child martyr, as first <strong>en</strong>countered<br />
in the Nativity story.<br />
This is a clear example of what Alcántara Rojas<br />
has <strong>de</strong>scribed, in the song texts of Plácido<br />
and other baptized Nahua song masters of his<br />
time, as an “interlacing” of “temas y recursos<br />
discursivos nativos con otros prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
Europa” (Alcántara, 2009: 49). Plácido further<br />
complicates this “interlacing of themes” by interjecting<br />
a Christian refer<strong>en</strong>ce within the passage<br />
borrowed from ancestral discourse. The<br />
slain boys of Bethlehem go on to the celestial<br />
realm to rejoice, as do their Nahua counterparts,<br />
<strong>de</strong>ad in war. However, their rejoicing takes the<br />
form of Christian prayer: “Papalmaquizcozcatica<br />
a motimolotiaque ylh tl ytec” (León-Portilla, 1994:<br />
38r) (With the bracelet gemstones of the talkative,<br />
they w<strong>en</strong>t rejoicing within the Heav<strong>en</strong>s.)<br />
Prior translators have read this first compound<br />
expression, as if the term “papal” were an error.<br />
They translate as if it reads instead, “tlapapal”,<br />
a reduplicated form of “tlapalli”, which relates<br />
to colors, the color red, or pigm<strong>en</strong>tation. Bierhorst<br />
translates: “as multicolored bracelet jewels”<br />
(Bierhorst, 1985: 257), and León-Portilla, et<br />
al. translate: “con collares y bracaletes <strong>de</strong> colores”<br />
(León-Portilla, et al., 2011, vol. 2: 497, 561).<br />
Such a choice in translation is logical, because<br />
“papalmaquizcozcatica”, as writt<strong>en</strong>, is an unusual<br />
expression. More importantly, the next stanza<br />
repeats this phrase with a slight variation, such<br />
that it begins with “tlapapal” instead of “papal”.<br />
Previous translators assume that these nearly<br />
i<strong>de</strong>ntical expressions in paired stanzas should, in<br />
fact, be the same.<br />
Yet this assumption of error overlooks the<br />
strong possibility that this differ<strong>en</strong>ce betwe<strong>en</strong><br />
22 Or “itic”.<br />
95
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
similar expressions may not, in fact, be an orthographical<br />
error. My translation reads this as<br />
a <strong>de</strong>liberate choice: a pun. The word “papal”<br />
means “parlero” (talkative) or “hablador que<br />
habla mucho” (one who talks a lot) (Molina, 1571,<br />
II: 67v, 92v). Meanwhile, the related noun “papallotl”,<br />
means “parlería” or “verbosity” (Molina,<br />
1571, II: 79v). The compound expression “papalmaquizcozcatl”,<br />
therefore, would appear to be a<br />
neologism and play on words that achieves two<br />
purposes. It explains the material nature of the<br />
“cozcatl” as “cu<strong>en</strong>tas”, as a bracelet or string of<br />
stones. It also explains the ritual use of rosary<br />
beads for a foreign oratory practice that may<br />
have be<strong>en</strong> striking to Nahuas because of its repetitive<br />
nature. The “cozcatl”, as rosary beads,<br />
facilitated an especially verbose form of prayer.<br />
Rather than “colorful” (tlapapal) bracelet beads,<br />
they were the bracelet beads of a “talkative”<br />
(papal) art of <strong>de</strong>votion.”.<br />
Meanwhile, the parallel sc<strong>en</strong>arios of Christian<br />
martyrdom and Mesoamerican war <strong>de</strong>ath serve<br />
Plácido as a point of thematic transition. The focus<br />
of this piece shifts exclusively, in the fourth<br />
canto, to ancestral history and ancestral mo<strong>de</strong>s<br />
of adoration. The second stanza of this p<strong>en</strong>ultimate<br />
canto begins:<br />
Teocuitlacoyolihcahuaca ye nocuic huiya niquiyatemoa<br />
yn cozcateca y<br />
~<br />
nohueyohuan i nichalchiuhçoçoya<br />
intlatol niquimilnamiqui ye nelli yehuan<br />
o contlalitiaque yn atl o yã tepetli yaho yaho.<br />
(León-Portilla, 1994: 38r – 38v).<br />
My song, ye, resounds like a gol<strong>de</strong>n bell, huiya. I<br />
seek out the Cozcateca, my great ones, i. I thread<br />
their words as gre<strong>en</strong> stones. I remember, truly,<br />
those, oh, who w<strong>en</strong>t to establish the water, oh, yã,<br />
the mountain (the city), 23 yaho, yaho.<br />
The singer has now fully <strong>de</strong>parted from the<br />
sc<strong>en</strong>e of the Christian Nativity. Moving his gaze<br />
from the Christ Child, he addresses a new “Great<br />
One”. Doing so, he also introduces a new s<strong>en</strong>se<br />
of the word cozcatl, as he honors the founding<br />
rulers of Cozcatlan, or Place of the Cozcatl. 24 The<br />
term cozcatl now connotes an ethnic i<strong>de</strong>ntity,<br />
23 Together, “atl” and “tepetl” connote “the city” or “ethnic<br />
state”.<br />
24 The Cozcateca, like the Mexica, emerged from Chicomoztoc<br />
and migrated south. By the time of Motecuzoma II, they<br />
were <strong>en</strong>emies of the Mexica (Umberger, 1996:170).<br />
in addition to its other meanings. Addressing<br />
“Cozcateca” lords, the singer also more g<strong>en</strong>erally<br />
addresses Nahua ancestors. He figuratively<br />
“threads” (çoço) their words as if they were precious<br />
stones, resituating established phrases or<br />
metaphors of Nahua song, and fashioning his<br />
piece with ancestral compon<strong>en</strong>ts and wisdom.<br />
As objects of rever<strong>en</strong>ce, Nahua lords of old<br />
become parallel figures to Christ. Yet the next<br />
stanza clarifies that these “Great Ones” are not<br />
<strong>de</strong>ities to worship. Instead, they are figures of<br />
r<strong>en</strong>own, elevated in the afterlife, lam<strong>en</strong>ted and<br />
honored by the living:<br />
Yio ahua yiaoo hohuaye yaho aye ye moxiuhtomolcozqui<br />
ypan nitlatlayocolcuica nicnotlamatia ancatlique y<br />
~<br />
tepilhuan o catli yã quauhtl[i] ocelotl ynin ca ye micuilo<br />
atloyantepetl o nel yaque ximoaya. (León-Portilla,<br />
1994: 38v).<br />
Yio, ahua, yiaoo, hohuaye, yaho, aye, ye, upon your<br />
gemstones of turquoise I sing lam<strong>en</strong>tations, I am<br />
sad<strong>de</strong>ned. Where are you, oh princes. Oh, where,<br />
yan, are the eagle and jaguar warriors? For the<br />
water, oh, yan, the mountain (the city) has already<br />
be<strong>en</strong> writt<strong>en</strong>, oh, truly they have gone to the Place<br />
Where All Are Shorn. 25<br />
The singer seeks <strong>de</strong>parted lords, “upon” or<br />
through the song g<strong>en</strong>re that was theirs, and that<br />
they – as ancestors – bestowed. This stanza features<br />
the s<strong>en</strong>se of “cozcatl” as song, an interlinked<br />
sequ<strong>en</strong>ce of polished or precious expressions.<br />
At this point, in Canto Four, the song no<br />
longer corresponds to the Christian art of recited<br />
prayer. Instead, it becomes a new iteration of<br />
an ancestral art that originated with the princes<br />
of old and celebrates their <strong>de</strong>eds. Replicating a<br />
common theme of this g<strong>en</strong>re, the singer pays<br />
homage to Nahua heroes, as he contemplates<br />
their passing. He also more broadly celebrates<br />
the history of ancestral place and people, suggesting<br />
that – through the fame of early lords –<br />
“adquirió r<strong>en</strong>ombre la ciudad” (León-Portilla et<br />
al., 2011, vol. 2: 591).<br />
The “Cozcatl Song” th<strong>en</strong> closes with a final<br />
canto that returns to the theme of the Nativity.<br />
However, Plácido makes clear that the organizing<br />
principle of his song remains ancestral. He<br />
effectively sets asi<strong>de</strong> the Christian rosary to fo-<br />
25 A refer<strong>en</strong>ce to the afterlife.<br />
96
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
cus instead on a Mesoamerican form of song<br />
adoration:<br />
Yancuica[n] chalchiuhtl i nocuic tlacati niquelcahuaya<br />
nicempoaltecametl a nohueyohua ololihuic<br />
acatic c<strong>en</strong>quiztoc nichuipan ye yxpan nonquiztihuetzi<br />
icelteotl o anqui ye huell axcã tlaltech acic<br />
yehcoc y<br />
~<br />
bel<strong>en</strong> yiaha yaha ylilili hao ahua ye nel a<br />
ma onnetotilo nican. (León-Portilla, 1994: 38v).<br />
Newly, as a gre<strong>en</strong>stone, i, my song is born. [And]<br />
I forget it, I a Cempoalteca, a, my Great One. [My<br />
expressions] are well roun<strong>de</strong>d, cylindrical: finely<br />
crafted. I have arranged them all together, ye. I<br />
come forth quickly, before the One Deity. Oh, it is<br />
said that just now He has arrived on Earth, He has<br />
come to Bethlehem, yiaha, yaha, ylilili, hao, ahua, ye.<br />
Truly, a, let there be dancing here.<br />
The singer now honors the Christian <strong>de</strong>ity,<br />
“Icelteotl”, the “Only God”. He also invokes the<br />
arrival of Christ as a newborn babe. Yet while<br />
these thematic elem<strong>en</strong>ts are Christian, and are<br />
therefore foreign to rec<strong>en</strong>t converts of the midsixte<strong>en</strong>th<br />
c<strong>en</strong>tury, these verses i<strong>de</strong>ntify the singer’s<br />
role and mo<strong>de</strong> of song expression as indig<strong>en</strong>ous.<br />
The singer assumes a traditional i<strong>de</strong>ntity,<br />
as a man of Cempoala. Such i<strong>de</strong>ntification would<br />
appear to place him in a parallel relationship with<br />
the “lords of the Ori<strong>en</strong>te”. He becomes a man of<br />
the East, who has now come to worship a foreign<br />
child-<strong>de</strong>ity. Additionally, the singer g<strong>en</strong>erates<br />
song in the traditional style, as a “jewel”,<br />
or series of “jewels”. These “cozcatl” expressions<br />
are finely-shaped, “roun<strong>de</strong>d” and “cylindrical”. In<br />
this refer<strong>en</strong>ce, the composer recurs to a Nahuatl<br />
metaphor of artisan stonework that <strong>de</strong>scribes<br />
well-crafted discourse (Sahagún, 1950-82, bk.<br />
6: 248). A Mesoamerican image of perfectly<br />
shaped “gems”, laid out in song before the <strong>de</strong>ity,<br />
replaces the images in earlier cantos of precious<br />
stones, strung and recited as a rosary. What is<br />
more, the singer now <strong>en</strong>joins others to dance, as<br />
an integral feature of Nahua song art and ceremonial<br />
performance. The subsequ<strong>en</strong>t stanza<br />
also <strong>de</strong>velops this s<strong>en</strong>se of a traditional mo<strong>de</strong><br />
of adoration, with song expressions arranged in<br />
a native format, as if “cozcapetlatipan” (upon a<br />
reed mat of jewels).<br />
With the same fluidity of subject position<br />
that, in a single stanza, allows the term “cozcatl”<br />
to refer to a mo<strong>de</strong> of worship, object of worship,<br />
and gift that graces the worshipper, the<br />
final cantos position the singer to both revere<br />
<strong>de</strong>parted lords and sing as a <strong>de</strong>parted lord. In<br />
Canto Four, the singer honors Nahua heroes of<br />
old. Yet in the final two stanzas of Canto Five,<br />
he becomes stylized as a brightly colored bird,<br />
suckling nectar and spreading his wings in the<br />
celestial afterworld of ancestral warriors:<br />
Chalchiuhizquixochitl y<br />
~<br />
manca nontlachichina ya<br />
nitlacuilolcozcaquetzaltototl nictzinitzcanAmatlapaltzetzeloan<br />
cuicayecahuiloyotica can nonpahpatlantinemio<br />
o ahuayia oo ay lili yanca ya.<br />
Gre<strong>en</strong>stone isthmus jasmines ext<strong>en</strong><strong>de</strong>d, and I suckle<br />
nectar, ya. I am a jewel-like quetzal bird, like a<br />
painted text. I flutter the wings of the trogon bird.<br />
With shadows of song, I just fly along, oh, ahuayia,<br />
oo, ay, lili, yanca, ya.<br />
On nepapan in cozcan<strong>en</strong>elhuatica nicxeloa ye oncan<br />
noncuicapehp<strong>en</strong>a ya nitlacuilolcozcaquetzaltototl<br />
nictzinitzcanamatlapaltzetzeloa cuicayehcahuiloyotica<br />
çan nõpåpatlantinemio o ahuayia oo.<br />
(León-Portilla, 1994: 38v).<br />
O, various are they, with roots like jeweled necklaces,<br />
I separate them, ye, th<strong>en</strong>ce I choose songs,<br />
ya, I am a jewel-like quetzal bird, like a painted text.<br />
I flutter the wings (or pages) of the trogon bird.<br />
With shadows of song, I just fly along, oh, ahuayia,<br />
oo.<br />
The singer in the last verses of the “Cozcatl<br />
Song” takes an avian form. He is a painted, jewelcolored<br />
quetzal, or a quetzal bird, here characterized<br />
through the material and symbolic qualities<br />
that this brightly-feathered bird shares with<br />
gems and painted texts. Within the compound<br />
phrase “nitlacuilolcozcaquetzaltototl” – which<br />
literally reads, “I am a painted text-jewel-quetzal<br />
bird” – the vivid colors of the quetzal recall the<br />
gre<strong>en</strong>s and turquoises of Mesoamerican gems,<br />
as well as the blue-gre<strong>en</strong>s and reds of co<strong>de</strong>x<br />
pages. The precious quality of the quetzal, or<br />
quetzal plumes, also stands in parallel to the<br />
precious quality of both gems and finely painted<br />
books. Moreover, the quetzal, as a creature of<br />
song, becomes analogous to the painted text, as<br />
a conduit of <strong>en</strong>unciation.<br />
97
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
The singer thus assumes the i<strong>de</strong>ntity of a<br />
prized bird, whose nature – in color, with treasured<br />
plumes, or as a conduit of song-speech<br />
– is analogous to that of a painted text. Meanwhile,<br />
the terms “jewel” and “quetzal bird” also<br />
recall the metaphor “cozcatl quetzalli” or “precious<br />
child” which, in prior cantos, <strong>de</strong>scribes<br />
the Christ Child. In the context of the “Cozcatl<br />
Song”, this compound expression may therefore<br />
also speak implicitly to the sacred affiliation betwe<strong>en</strong><br />
the Christ child and the singer, as a Christian<br />
convert. 26<br />
Plácido th<strong>en</strong> echoes this appar<strong>en</strong>t refer<strong>en</strong>ce<br />
to painted text with a partner avian image. The<br />
singer is both a “quetzal” and a “trogon”, who<br />
flutters his “wings” or “pages”. The word “amatlapalli”<br />
may signify either: “ala <strong>de</strong> ave o <strong>de</strong> papel”<br />
(Molina, 1571, II: 4v). The singer, therefore,<br />
flutters the wings of a bird, or perhaps ev<strong>en</strong> figurative<br />
“wings” of paper. Plácido would appear<br />
to in<strong>de</strong>x both of these meanings, with refer<strong>en</strong>ce<br />
to the textual elem<strong>en</strong>t of Nahua song, as composed<br />
and alphabetically recor<strong>de</strong>d in his day.<br />
He may also hark<strong>en</strong> back to the ancestral g<strong>en</strong>re<br />
of painted song books, as <strong>de</strong>scribed in the Flor<strong>en</strong>tine<br />
Co<strong>de</strong>x (Sahagún, 1950-82, bk. 3: 67). The<br />
singer casts “shadows of song”, intoning hymns<br />
as the ancestors did. He spreads the r<strong>en</strong>own<br />
of bygone lords, as he figuratively spreads his<br />
wings to soar besi<strong>de</strong> them. With artful verses,<br />
he also makes the pages of his “cuica amatl”<br />
(“Cancionero”, Molina, 1571, II: 24r), flutter, taking<br />
flight in music and dance.<br />
The song <strong>en</strong>ds as it begins, with parallel<br />
phrases and compound expressions that permit<br />
multiple readings. The s<strong>en</strong>se of Plácido’s verses<br />
emerges from these composite, sometimes ambiguous<br />
articulations. Likewise, the nature of this<br />
category of Nahua song, by baptized composers,<br />
or song masters such as Plácido, is characterized<br />
by a conjoining of elem<strong>en</strong>ts from Nahua<br />
and Christian sacred cultures; and of refer<strong>en</strong>ces<br />
to figures or ev<strong>en</strong>ts of both pre-Columbian and<br />
early colonial history. In this piece, Plácido in-<br />
26 Pablo Escalante Gonzalbo has also writt<strong>en</strong> of an affiliation<br />
betwe<strong>en</strong> Christ and Quetzalcoatl, the quetzal-serp<strong>en</strong>t <strong>de</strong>ity<br />
and Toltec princely priest, or “hombre-Dios,” in various early<br />
colonial texts. He points to appar<strong>en</strong>t analogies based on the<br />
elem<strong>en</strong>t of sacrificial blood, birth leg<strong>en</strong>ds, and the cycles<br />
of <strong>de</strong>ath and re-emerg<strong>en</strong>ce that feature in the traditions of<br />
both Christ and Quetzalcoatl (Escalante, 2002: 78-79). This<br />
association may further qualify the role of the “quetzal bird”<br />
singer as a convert to Christianity.<br />
vokes parallel traditions of song art, adoration,<br />
and – perhaps also – book culture. The “Cozcacuicatl”<br />
is neither wholly ancestral nor, as Sahagun<br />
i<strong>de</strong>ntifies, Christian in an orthodox s<strong>en</strong>se.<br />
However, Plácido composes as a song master<br />
schooled in a Mesoamerican art. Nahua aesthetics<br />
distinguish this text, with multival<strong>en</strong>t expressions<br />
and images, as well as sumptuosity in its<br />
repres<strong>en</strong>tations of the <strong>de</strong>ity and other revered<br />
figures. Also, while the Christian Nativity is the<br />
ost<strong>en</strong>sible theme of this piece, the “Cozcatl<br />
Song” does not solely refer to the Christ Child<br />
with Biblical epithets. The first canto, e.g., refers<br />
to the “Savior of the World”. The second refers<br />
to the “Lady of the Heav<strong>en</strong>ly Realm”, or “Que<strong>en</strong><br />
of Heav<strong>en</strong>”. The third also i<strong>de</strong>ntifies Christ as<br />
“Savior” and appears to in<strong>de</strong>x and transform the<br />
epithet “Light of the World”. Throughout, however,<br />
this piece also conceives of the Christ Child<br />
by means of Nahua metaphors. He is a roseate<br />
spoonbill, a flower, and – in multiple verses – a<br />
“cozcatl”. These are terms with varied meanings<br />
and figurative affiliations that <strong>de</strong>rive from Nahua<br />
sacred culture rather than Christian scripture.<br />
Nahua notions of sacred offering and adoration<br />
also make s<strong>en</strong>se of song refer<strong>en</strong>ces to the<br />
Christian rosary, prayer recitation, or the gifts of<br />
the Wisem<strong>en</strong>. Furthermore, while Plácido refers<br />
to bl<strong>en</strong><strong>de</strong>d arts of prayer and supplication, song<br />
adoration within this piece takes a more promin<strong>en</strong>tly<br />
traditional form. This is especially so in<br />
the final cantos, in which Plácido explicitly i<strong>de</strong>ntifies<br />
the singer’s articulations with the song art<br />
of Nahua forebears. In these ways, the “Cozcatl<br />
Song” is less an example of “adaptation” to new<br />
forms of thought, as Garibay <strong>de</strong>scribes, 27 than it<br />
is a distinctive heralding of the new in the voice<br />
and from the perspective of an ancestral g<strong>en</strong>re.<br />
27 Garibay, 1965, Vol. 2: XX<br />
98
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
App<strong>en</strong>dix<br />
Translation of the “Cozcatl Song”<br />
[Folio 37v]<br />
Nican ompehua Cozcacuicatl ytechpa yn itlacatilitzin<br />
tot o Jesu x o . oquitecpan don fran co placido<br />
ypan xihuitl 1553 <strong>años</strong>.<br />
Here begins the jewel song about the birth of Our<br />
Lord Jesus Christ. Don Francisco Plácido composed<br />
(or arranged) it in the year 1553.<br />
Tiqui, tiqui, tocoto, tiqui, tiqui, tocoto, tiqui, tiqui,<br />
tiquiti, tiqui, tiqui, tiquiti.<br />
Ma ontlatlauhtilo ya Xicteoxiuhcozcatotomaca<br />
yn amotlayocol antepilhuan i ma chalchiuhcozcatl<br />
teocuitlacozcatl yn amocu<strong>en</strong>tax y ma yca ya<br />
ticahuiltiti yn oyehcoc in Belem cemanahuaqui<br />
temaquixtiani tla tihuiya[n] tlatlaquauh çane.<br />
Let there be going to make supplication (or<br />
prayers), ya, untie your jewels of turquoise, your<br />
[expressions of] sorrow, 28 oh princes, i. With gre<strong>en</strong>stone<br />
jewels, gol<strong>de</strong>n jewels, your rosary beads, y,<br />
let us, ya, go to glad<strong>de</strong>n the One who arrived in<br />
Bethlehem, the Savior of the World. May we go<br />
quickly, ho!<br />
Yn ma ontlachielo ya tomachvane ticcahua<br />
tlapalizquixochitl moyahua yehua oncan temoc<br />
28 León Portilla, et al. translate “tlayocol” as “p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to” or<br />
“p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos” (León Portilla, et al., 2011, 2; 489). Bierhorst<br />
translates it differ<strong>en</strong>tly, as “creation” (Bierhorst, 1985: 255).<br />
He appears to i<strong>de</strong>ntify this noun as a variant of “tlayocoyaliztli”<br />
(inu<strong>en</strong>cion, fabricacion, o formacion <strong>de</strong> algo; el acto <strong>de</strong><br />
fabricar) or “tlayocoyalli” (cosa inu<strong>en</strong>tada assi) (Molina, 1571,<br />
II: 122r). However, “tlayocolli” is a variant of “tlaocolli” (sorrow)<br />
which, in combined forms, means “sad” or “piteous” (An<strong>de</strong>rson<br />
et al., 1976: 36; Lockhart, 2001: 237). Molina <strong>de</strong>fines the<br />
term “tlaocolli” in the context of compound expressions, e.g.,<br />
“tlaocolcuicatl” (canto triste y lastimero) and, as a verb form,<br />
in the compound expression: “tlaocolellelaxitia” (<strong>en</strong>tristecer<br />
y angustiar) (Molina, 1571, II: 229v). This second compound<br />
verb also appears in the Primeros memorials as a diphrastic<br />
expression that features “tlaocolli” as a noun: “in tlavcolli yn<br />
elçiçiuhtli” (sadness, sighs) (Sullivan, 1997: 240). I therefore<br />
translate with this s<strong>en</strong>se, reading “amotlayocol” (your sorrow)<br />
as emotive expression in song. This verb also appears<br />
with the same s<strong>en</strong>se in the subsequ<strong>en</strong>t stanza of Canto One<br />
as “itlayocol” ([His expression of] sorrow); at the <strong>en</strong>d of the<br />
second canto – as a reduplicated, compound verbal expression<br />
– as “tlatlaocoltemoa” (to seek with [expressions of]<br />
sorrow); and in the fourth canto, as “tlatlayocolcuica” (sing<br />
lam<strong>en</strong>tations), a reduplicated, verbal form of the compound<br />
expression “tlaocolcuicatl” (canto triste y lastimero).<br />
yn itlayocol yehuaã Dioxi cemanahuaqui.<br />
Let there be going to view [Him], ya, oh our nephews,<br />
we leave Him [rare and fragrant] tlapalizquixochitl<br />
flowers. They spill forth, yehua. There, the<br />
[Expression of] Sorrow, yehuayan, of Dios, i, <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>d<br />
to the Earth, i.<br />
Yn quetzalcalitec hot<strong>en</strong>co ya oncan ye tonca<br />
yn tichpochtli Santa M a . que[n]ço huel oncan ticyatlacatili<br />
yn Dios ypiltzin nepapan cozcatl ma<br />
yca ya man tlatlauhtilo ya.<br />
Insi<strong>de</strong> the house of quetzal featherwork, alongsi<strong>de</strong><br />
the road, ya, there you are, you who are the Virgin<br />
Santa María. Oh, how you gave birth there to the<br />
revered Son of Dios! With various gemstones, ya,<br />
let Him be supplicated prayerfully, ya.<br />
Çan timotimaloa ynic aya iuhquin cozcatl toyahuaya<br />
ye momactzinco moyetztica in Dios<br />
piltzintli nepapan cozcatl.<br />
You are glorified, so that, aya, like jewels spilling<br />
forth, ye, in your arms rests the revered Son of<br />
Dios, [like] various jewels.<br />
Titoco, toto, titocototo, titiquititi, titiquiti.<br />
Cuelcã cuelcan pipilte tomachuane y yahue tla<br />
toyayatihuia yn ixpan Tiox Xpo. Teocuitlaxåcalli<br />
manca tictotlilizque ticchalchiuhcu<strong>en</strong>taxcozcamacazque<br />
o anqui ye chauhquecholtlaztalehualtotonatoc<br />
anqui ye oncan io ahe haoya yeha.<br />
To the good place, to the good place, oh, princes,<br />
oh, our nephews, y yahue! Let us go unto the pres<strong>en</strong>ce<br />
of Dios, of Jesucristo, to the gol<strong>de</strong>n thatched<br />
hut where He resi<strong>de</strong>d. We will greatly esteem Him!<br />
We will offer Him gems, gre<strong>en</strong>stone rosary beads.<br />
Oh, it is said, ye, that He is shining rosy pink, like a<br />
roseate swan, there, they say, yio, aye, haoya, yeha.<br />
Cuicoya tlapitzalcalitequi toncuicatinemi tleon<br />
mach y xochitl ahuiaxtimani a o anqui ya tlauhquecholtlaztalehualtotonatoc.<br />
There is singing in the House of Flutes. We go<br />
along singing. What, y, is this flower that ext<strong>en</strong>ds,<br />
giving fragrance, a? Oh, it is said, ya, that He is shining<br />
rosy pink, like a roseate swan.<br />
99
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
[Folio 38r]<br />
O anqui ye huel axca tlaçocozcatl quetzalliyã<br />
tonilpililoque motlacoconetzi can yio mochalchiuhmaquiz<br />
mocozcatzin i mochipa ichpochtle<br />
Santa Mariani y lilili ya huiya toyolio aye aye<br />
ahuiya nicaan a.<br />
Oh, it is said that rec<strong>en</strong>tly, this precious jewelry,<br />
this quetzal featherwork, yã, was fast<strong>en</strong>ed round<br />
us. It is your precious child, only, yio, your gre<strong>en</strong>stone<br />
bracelet, your revered jewel, i, Ever Virgin<br />
Santa Mariani, i-li-li-li, yahuia. Our spirits, aye, aye,<br />
are cont<strong>en</strong>ted here, a.<br />
~<br />
Y quetzalpetlatipan aya tonca ca ye mocha ilhuica<br />
Cihuapilli yehua nepapan in maquizteoxiuhcalitequi<br />
tõtlatlauhtiloyan tlapalchalchiuhihuitl<br />
moxochicu<strong>en</strong>taxtzin ticpouhtinemia ypã ypan<br />
aya timitztlatlaocoltemotinemiya ylilili yahuiya.<br />
You are, aya, upon a [ruler or <strong>de</strong>ity’s] mat of quetzal<br />
featherwork. You are in your home, Lady of the<br />
Celestial Realm, 29 yehua. Various are they, within<br />
the turquoise house of bracelets, at the place<br />
where you are invoked with prayer. They are colored<br />
gre<strong>en</strong>stone feathers, your florid rosary beads.<br />
We go reciting from them, upon these, aya, we go<br />
seeking you with [expressions of] sorrow, i-li-li-li,<br />
yahuia.<br />
Toquiti toquiti tiqui tiqui tiquiti tiqui tocoto.<br />
~<br />
Yn nepapã tototl y moquecholhuan tiox tzatzihua<br />
ya nicaa aqu huel iuhqui tlahuizcalli patlantinemia<br />
angeloti oncuiya. Gloria in excelsis <strong>de</strong>o<br />
xahuiaca xompaquica ane.<br />
There are various birds, your roseate spoonbills,<br />
Dios. There is loud proclamation, ya, here. Who can<br />
thus go flying through the dawn sky? Angeles sing:<br />
“Gloria in excelsis <strong>de</strong>o”. Be joyful, be glad, hey!<br />
O anquin huel iquac topantemoc yn ilhuicac<br />
tlanextli ya nepapã xochitl moyahuaya oncuica<br />
ay in moquecholhuan Dios Gloria in excelsis.<br />
Oh, it is said that precisely wh<strong>en</strong> the light of the<br />
heav<strong>en</strong>s <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>d upon us, ya, various flowers<br />
spill forth. They go to sing, ay, your roseate spoon-<br />
29 Or “Que<strong>en</strong> of Heav<strong>en</strong>”<br />
bills, Dios: “Gloria in excelsis”.<br />
A in oquicaque in Ori<strong>en</strong>te in teteuctini in ilhc<br />
pan on ilhuiloque aya tlpc. ca omonexti temaquixtiani<br />
teocuictlatl, copalli ya, Mirra concuique<br />
ye ic onacic oya im pelem coniximatque nelli<br />
tiox nelli oquichtli ya.<br />
Ah, the lords of the Ori<strong>en</strong>te heard it from the heav<strong>en</strong>s.<br />
They were told, aya: “On Earth a Savior has<br />
appeared!” They took gold, copalli, ya, and myrrh,<br />
ye. With this they arrived, oya, in Bethlehem. They<br />
met Him face to face, the true Dios, true Man, ya!<br />
Yn attopa ya mitziximatque Tiox on cozcateuh<br />
quetzalteuhtlamatque yn tlatoque aya<br />
contlatlauhtique aya yn ichpochtli Santa Maria<br />
aqui[n] huel yehuan conitquitaque moteyo ya<br />
nelli Dios nelli oquichtli ya.<br />
The first to meet you face to face, Dios, [esteeming<br />
you] as a jewel, as quetzal featherwork,<br />
the wise m<strong>en</strong>, the lords, aya, w<strong>en</strong>t to pray, aya, to<br />
the Virgin Santa Maria.<br />
They were the ones who w<strong>en</strong>t bearing your glory,<br />
ya, true Dios, true Man, ya.<br />
Yn tla timochi titlamahuiçocã ticcahua [a]ne<br />
onca belem huel ixpoliuhtoc 30 quetzalli yan cozcatl<br />
chalchiuhteuh oncã xamãque y<br />
~<br />
pipiltzitzinti<br />
papalmaquizcozcatica a motimolo-tiaque ylh tl<br />
ytec aya in tepilhuã ana.<br />
Let us all marvel, we leave him, hey! There in Bethlehem<br />
they were quite vanquished, the quetzal<br />
feathers, yan, the jeweled ornam<strong>en</strong>ts. Like gre<strong>en</strong>stones<br />
there they shattered, the little childr<strong>en</strong>. With<br />
the bracelet gemstones of the talkative, they w<strong>en</strong>t<br />
rejoicing in the heav<strong>en</strong>s, aya, those childr<strong>en</strong>, ana.<br />
Yn choquizcuicatl momamalintoc tlayocolxochitica<br />
ay melelquica in motlaçohuan Dios tlapapalmaquizcozcatica<br />
y.<br />
Songs of weeping are winding round, with flowers<br />
of sorrow, ay, your precious ones, Dios, express anguish,<br />
with colorful bracelet beads, y.<br />
100
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
Tico toco ticoti ticotoco ticoti tiquitititi tocotiti.<br />
Nonohualco ye nicã in tlalhuacpan ic onchalchiuhyhcuilotihui<br />
ya in nonohualcatl teuctli y<br />
~<br />
don Diego y ye o nel yao ximohuayan i concauhtehuaco<br />
yn atl o yan tepetli yaho yaho yli yaho<br />
aye ma yca nichoca yio.<br />
In Nonohualco, here, in Tlalhuac, they go along<br />
painting with gre<strong>en</strong>stones, ya. The Nonohualca<br />
lord Don Diego, y, already, oh, has truly gone to<br />
the Place Where All Are Shorn, i. He has gone and<br />
left the water, oh, yan, the mountain (the city),<br />
yaho, yaho, yli, yaho, aye. Let me weep because of<br />
this, yio.<br />
Teocuitlacoyolihcahuaca ye nocuic huiya niquiyatemoa<br />
yn cozcateca y<br />
~<br />
nohueyohuan i nichalchiuhçoçoya<br />
intlatol niquimilnamiqui ye nelli<br />
ye-<br />
My song, ye, resounds like a gol<strong>de</strong>n bell, huiya. I<br />
seek out the Cozcateca, my great ones, i. I thread<br />
their words as gre<strong>en</strong>stones. I remember, truly,<br />
[Folio 38v]<br />
huan o contlalitiaque yn atl o yã tepetli yaho<br />
yaho.<br />
those, oh, who w<strong>en</strong>t to establish the water, oh, yã,<br />
the mountain (the city), yaho, yaho.<br />
Yio ahua yiaoo hohuaye yaho aye ye moxiuhtomolcozqui<br />
ypan nitlatlayocolcuica nicnotlamatia<br />
ancatlique y ~ tepilhuan o catli yã quauhtl[i]<br />
ocelotl ynin ca ye micuilo atloyantepetl o nel yaque<br />
ximoaya.<br />
Yio, ahua, yiaoo, hohuaye, yaho, aye, ye, upon your<br />
gemstones of turquoise I sing lam<strong>en</strong>tations, I am<br />
sad<strong>de</strong>ned. Where are you, oh princes. Oh, where<br />
yan, are the eagle and jaguar warriors? For the<br />
water, oh, yan, the mountain (the city) has already<br />
be<strong>en</strong> writt<strong>en</strong>, oh, truly they have gone to the Place<br />
Where All Are Shorn.<br />
Totiqui titiquito totiquititiqui toti toti totoco<br />
totoco totocoto<br />
Yancuica[n] chalchiuhtl i nocuic tlacati niquelcahuaya<br />
nicempoaltecametl a nohueyohua<br />
ololihuic acatic c<strong>en</strong>quiztoc nichuipan ye yxpan<br />
nonquiztihuetzi icelteotl o anqui ye huell axcã<br />
~<br />
tlaltech acic yehcoc y bel<strong>en</strong> yiaha yaha ylilili hao<br />
ahua ye nel a ma onnetotilo nican.<br />
Newly, as a gre<strong>en</strong>stone, i, my song is born. [And]<br />
I forget it, I a Cempoalteca, a, my Great One. [My<br />
expressions] are well roun<strong>de</strong>d, cylindrical: finely<br />
crafted. I have arranged them all together, ye. I<br />
come forth quickly, before the One Deity. Oh, it is<br />
said that just now He has arrived on Earth, He has<br />
come Bethlehem, yiaha, yaha, ylilili, hao, ahua, ye.<br />
Truly, a, let there be dancing here.<br />
On tlaçotlanqui cozcapetlatipan a nocoyectlalia<br />
nocuic nicc<strong>en</strong>pohualtecametl a nohueyohua ololihuic<br />
acatic.<br />
As precious [strung] items, upon a reed mat of<br />
jewels, a, I arrange my songs, I, a Cempoalteca, a,<br />
my Great One. They are cylindrical, well roun<strong>de</strong>d:<br />
finely crafted.<br />
Chalchiuhizquixochitl y ~ manca nontlachichina<br />
ya nitlacuilolcozcaquetzaltototl nictzinitzcan<br />
Amatlapaltzetzeloan cuicayecahuiloyotica can<br />
nonpahpatlantinemio o ahuayia oo ay lili yanca<br />
ya.<br />
Gre<strong>en</strong>stone isthmus jasmines ext<strong>en</strong><strong>de</strong>d, and I suckle<br />
nectar, ya. I am a jewel-like quetzal bird, like a<br />
painted text. I flutter the wings of the trogon bird.<br />
With shadows of song, I just fly along, oh, ahuayia,<br />
oo, ay, lili, yanca, ya.<br />
On nepapan in cozcan<strong>en</strong>elhuatica nicxeloa ye<br />
oncan noncuicapehp<strong>en</strong>a yanitlacuilolcozcaquetzaltototl<br />
nictzinitzcanamatlapaltzetzeloa cuicayehcahuiloyotica<br />
çan nõpåpatlantinemio o ahuayia oo.<br />
On, various are they, with roots like jeweled necklaces,<br />
I separate them, ye, th<strong>en</strong>ce I choose songs,<br />
ya, I am a jewel-like quetzal bird, a painted text. I<br />
flutter the wings (or the pages) of the trogon bird.<br />
With shadows of song, I just fly along, oh, ahuayia,<br />
ooo.<br />
101
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
Refer<strong>en</strong>ces<br />
Alcántara, Ber<strong>en</strong>ice (2009), “La resurrección <strong>de</strong> Cristo<br />
<strong>en</strong> tres cantares nahuas <strong>de</strong>l siglo XVI”, Kar<strong>en</strong> Dakin,<br />
Merce<strong>de</strong>s Montes <strong>de</strong> Oca and Claudia Parodi<br />
(eds.), Visiones <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> dos mundos<br />
<strong>en</strong> América: l<strong>en</strong>gua, cultura, traducción y transculturación,<br />
Mexico City, UNAM, pp. 147-176.<br />
An<strong>de</strong>rson, Arthur; Berdan, Frances and Lockhart,<br />
James (1976), Beyond the Codices: the Nahua<br />
View of Colonial Mexico, Berkeley and Los Angeles,<br />
University of California Press.<br />
Bierhorst, John (trans.) (1985), Cantares Mexicanos:<br />
Songs of the Aztecs, Stanford, Stanford University<br />
Press.<br />
Burkhart, Louise (1989), The Slippery Earth: Nahua-<br />
Christian Moral Dialogue in Sixte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury<br />
Mexico, Tucson, University of Arizona Press.<br />
Burkhart, Louise and Sell, Berry (2009), Nahuatl Theater,<br />
Volume 4: Nahua Christianity in Performance,<br />
Norman, University of Oklahoma Press.<br />
Carochi, Horacio (1645), Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana,<br />
Mexico City, Juan Ruyz.<br />
Chimalpáhin, Domingo (1998), Las Ocho relaciones y<br />
el memorial <strong>de</strong> Colhuacan, Rafael T<strong>en</strong>a (trans.<br />
and ed.), 2 vol, Mexico City, Consejo Nacional<br />
para la Cultura y las Artes (Ci<strong>en</strong> <strong>de</strong> México).<br />
Chinchilla, Oswaldo (2017), Art and Myth of the Anci<strong>en</strong>t<br />
Maya, New Hav<strong>en</strong>, Yale University Press.<br />
Escalante, Pablo (2002), “Cristo, su sangre, y los indios.<br />
Exploraciones iconográficas sobre el arte<br />
mexicano <strong>de</strong>l siglo XVI”, in Helga von Kugelg<strong>en</strong><br />
(ed.), Her<strong>en</strong>cias indíg<strong>en</strong>as, tradiciones europeas<br />
y la mirada europea, Madrid, Iberoamericana,<br />
pp. 71-93.<br />
Garibay, Ángel (1965), Poesía Náhuatl, vol. 1, Mexico<br />
City, UNAM.<br />
Garibay, Ángel (1958), Veinte himnos sacros <strong>de</strong> los nahuas,<br />
Mexico City, UNAM.<br />
León-Portilla, Miguel (1992), Fifte<strong>en</strong> Poets of the Aztec<br />
World, Norman, University of Oklahoma Press.<br />
León-Portilla, Miguel; (ed.) (1994), Cantares mexicanos,<br />
Mexico City, UNAM.<br />
León-Portilla, Miguel; Silva, Librado; Morales, Francisco<br />
and Reyes, Salvador (trans. and eds.) (2011),<br />
Cantares mexicanos, 3 vol, Mexico City, UNAM.<br />
Lockhart, James (2001), Nahuatl as Writt<strong>en</strong>: Lessons in<br />
Ol<strong>de</strong>r Writt<strong>en</strong> Nahuatl, with Copious Examples<br />
and Texts. Stanford: Stanford University Press,<br />
2001.<br />
Lockhart, James (1992), The Nahuas after the Conquest,<br />
Stanford, Stanford University Press.<br />
Megged, Amos (2010), Social Memory in Anci<strong>en</strong>t and<br />
Colonial Mesoamerica, Cambridge, Cambridge<br />
University Press.<br />
Mikulska, Katarzyna (20<strong>21</strong>), “The Deity as Mosaic: Images<br />
of the God Xipe Totec in Divinatory Codices<br />
from C<strong>en</strong>tral Mesoamerica”, in Anci<strong>en</strong>t Mesoamerica,<br />
pp. 1-27, doi: https://doi.org/10.1017/<br />
S0956536120000553<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (1571), Vocabulario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua castellana<br />
y mexicana, Mexico City, Casa <strong>de</strong> Antonio<br />
Spinosa.<br />
Mundy, Barbara (2015), The Death of Aztec T<strong>en</strong>ochtitlan,<br />
the Life of Mexico City, Austin, University of<br />
Texas Press.<br />
Olivier, Guilhem and López Luján, Leonardo (2017),<br />
“De ancestros, guerreros y reyes muertos: el<br />
simbolismo <strong>de</strong> la espátula rosada (Platalea ajaja)<br />
<strong>en</strong>tre los antiguos nahuas”, in Eduardo Matos<br />
Moctezuma and Ángela Ochoa (eds.), Hom<strong>en</strong>aje<br />
a Alfredo López Austin, vol. 1, Mexico City,<br />
UNAM.<br />
Olko, Justyna (2014), Insignia of Rank in the Nahua<br />
World: from the Fifte<strong>en</strong>th to the Sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th<br />
C<strong>en</strong>tury, Boul<strong>de</strong>r, University of Colorado Press.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (1997), Primeros memoriales,<br />
Thelma D. Sulivan (trans.) and H. B. Nicholson,<br />
Arthur J. O.An<strong>de</strong>rson, Charles E. Dibble, Eloise<br />
Quiñones Keber, and Wayne Ruwet (eds.), Norman,<br />
University of Oklahoma Press.<br />
Sahagún, Bernardino <strong>de</strong> (1950-1982), Flor<strong>en</strong>tine Co<strong>de</strong>x:<br />
G<strong>en</strong>eral History of the Things of New Spain,<br />
Arthur J. O. An<strong>de</strong>rson and Charles E. Dibble<br />
(trans. and ed.), 12 bks, in 13 vols, Salt Lake City,<br />
University of Utah Press.<br />
Sandóval, Acazitli (1866), “Relación <strong>de</strong> la jornada<br />
que hizo don Francisco Sandoval Acazitli”, in<br />
Joaquín García Icazbalceta (ed.), Colección <strong>de</strong><br />
docum<strong>en</strong>tos para la historia <strong>de</strong> México, 2 vols.,<br />
Mexico City, J. M. Andra<strong>de</strong>.<br />
Simeon, Remi (1977), Diccionario <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
o mexicana, Josefina Oliva <strong>de</strong> Coll (trans.), Mexico<br />
City, Siglo Veintiuno.<br />
102
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 89-104<br />
Szoblik, Katarzyna (2020), “Traces of Aztec Cultural Memory<br />
in Sixte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Songs and Chronicles: The<br />
Case of Tlacahuepan”, The Americas, 77 (4), Cambridge,<br />
Cambridge University Press, pp. 513-537.<br />
T<strong>en</strong>a, Rafael (trans. and ed.) (2004), Anales <strong>de</strong> Tlatelolco,<br />
Mexico City, Conaculta.<br />
Tomlinson, Gary (2007), The singing of the New<br />
World: Indig<strong>en</strong>ous Voice in the Era of European<br />
Contact, Cambridge, Cambridge University<br />
Press.<br />
Umberger, Emily (1996), “Aztec Pres<strong>en</strong>ce and Material<br />
Remains in Outer Provinces”, in Berdan,<br />
Frances; Blanton, Richard; Hill Elizabeth; Hodge,<br />
Mary; Smith, Michael and Umberger, Emily<br />
(eds.), Aztec Imperial Strategies, Washington,<br />
D.C., Dumbarton Oaks, pp. 125-148.<br />
Received: February 14th, 2022.<br />
Accepted: March <strong>21</strong>th, 2022<br />
Published: January 6th, 2023.<br />
Stephanie Schmidt<br />
She has a PhD in Spanish and Humanities from<br />
Stanford University. She is curr<strong>en</strong>tly an Assistant<br />
Professor in the Departm<strong>en</strong>t of Romance<br />
Languages and Literatures, at the University at<br />
Buffalo (SUNY). Her research interests inclu<strong>de</strong><br />
Nahua song, doctrinal literature in Nahuatl, colonial<br />
studies, and early mo<strong>de</strong>rn Spanish theater.<br />
Among her most rec<strong>en</strong>t publications are: “Conceiving<br />
of the End of the World: Christian Doctrine<br />
andNahua Perspectives in the Sermonary<br />
of Juan Bautista Viseo”, Ethnohistory, 68 (1),<br />
Durham, Duke University Press, pp. 125-144<br />
(20<strong>21</strong>); “Cervantes and His Sources: on Virtue<br />
and Infamy in La Numancia”, Cervantes: Bulletin<br />
of the Cervantes Society of America, 39 (2), San<br />
Francisco, Cervantes Society of America, pp. 111-<br />
137 (2019), and “World Time and Imperial Allegory<br />
in a Nahuatl Manuscript on the Final Judgm<strong>en</strong>t”,<br />
Writing in the End Times: Apocalyptic<br />
Imagination in the Hispanic World, special issue<br />
of Hispanic Issues Online, 23, Nashville, Van<strong>de</strong>rbilt<br />
University Press, pp. 55-71 (2019).<br />
103
STEPHANIE SCHMIDT, CHRISTIAN AND NAHUA ARTS OF DEVOTION:<br />
A SONG OF THE NATIVITY FROM THE CANTARES MEXICANOS<br />
104
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>2023100<br />
LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA<br />
BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
THE RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANALYSIS OF THE MANUSCRIPT 1475 OF THE<br />
NATIONAL LIBRARY OF MEXICO<br />
Tesiu Rosas Xelhuantzi<br />
orcid.org/0000-0002-8557-2977<br />
UNAM<br />
México<br />
tesiurosas@gmail.com<br />
Abstract<br />
The main objective of this article is to explore new approaches to the study of the<br />
Relación Primitiva, which is the ol<strong>de</strong>st known Nahuatl manuscript version that <strong>de</strong>als<br />
with the miraculous appearance of the Virgin Mary on the Tepeyacac hill. The analysis<br />
addresses the historical context and textual cont<strong>en</strong>t of the manuscript 1475 of the<br />
National Library of Mexico. In addition, a Spanish translation of the Relación Primitiva<br />
is proposed in which some linguistic elem<strong>en</strong>ts consi<strong>de</strong>red relevant are marked.<br />
Keywords: Lady of Guadalupe, Flos Sanctorum, Juan <strong>de</strong> Tovar, manuscript version,<br />
Nahuatl.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
El objetivo <strong>de</strong>l artículo es explorar nuevas aproximaciones al estudio <strong>de</strong> la Relación<br />
primitiva, la versión manuscrita <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> más antigua conocida sobre la milagrosa<br />
aparición <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María <strong>en</strong> el cerro <strong>de</strong>l Tepeyacac. El análisis aborda el contexto<br />
histórico y el cont<strong>en</strong>ido textual <strong>de</strong>l manuscrito 1475 <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México; <strong>en</strong> forma complem<strong>en</strong>taria, se propone una traducción al español <strong>de</strong>l mismo<br />
texto, <strong>en</strong> la que se marcan algunos elem<strong>en</strong>tos lingüísticos consi<strong>de</strong>rados relevantes.<br />
Palabras clave: Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe, Flos Sanctorum, Juan <strong>de</strong> Tovar, versión manuscrita,<br />
<strong>náhuatl</strong>.<br />
105
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
Introducción<br />
En 1649, Luis Lasso <strong>de</strong> la Vega publicó la obra <strong>en</strong><br />
<strong>náhuatl</strong> cuyo largo título inicia como Huei tlamahuiçoltica.<br />
Este libro incluye tres apartados textuales<br />
que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como eje temático la <strong>de</strong>scripción<br />
<strong>de</strong> los milagros <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe.<br />
El primer apartado se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> las apariciones<br />
<strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Tepeyac y es conocido por<br />
su íncipit, es <strong>de</strong>cir, por las palabras con las que<br />
comi<strong>en</strong>za el texto: Nican mopohua. Este término<br />
se pue<strong>de</strong> traducir como “aquí se cu<strong>en</strong>ta” o “aquí<br />
se narra”, una conv<strong>en</strong>ción literaria utilizada para<br />
iniciar textos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>, <strong>de</strong> forma similar<br />
a las fórmulas “había una vez” o “hace mucho<br />
tiempo” <strong>de</strong>l español; por ello es que Ángel María<br />
Garibay Kintana <strong>de</strong>scartó este término para<br />
nombrar el relato:<br />
Hago a un lado la mal fundada costumbre <strong>de</strong> llamar<br />
a estos docum<strong>en</strong>tos Nican mopohua… Nican<br />
motecpana, por ser los más vagos posibles. Como<br />
si al referirnos a múltiples trabajos <strong>en</strong> castellano<br />
dijéramos: “En don<strong>de</strong> se expone... <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se narra...”,<br />
comunes formas <strong>de</strong> <strong>en</strong>cabezar capítulos <strong>de</strong><br />
historias o novelas (Garibay Kintana, 2007: 756).<br />
A pesar <strong>de</strong> esta aclaración, hecha por Garibay<br />
<strong>en</strong> 1953, el término es utilizado <strong>en</strong> la actualidad<br />
para nombrar, <strong>de</strong> forma exclusiva, al relato <strong>de</strong><br />
las apariciones <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe que<br />
se publicó por primera vez <strong>en</strong> la edición <strong>de</strong> Lasso<br />
<strong>de</strong> la Vega (1649). Por ejemplo, Edmundo<br />
O’Gorman lo <strong>de</strong>finió así:<br />
NICAN MOPOHUA. Por ser ésas las palabras iniciales<br />
<strong>de</strong>l texto, así se conoce y cita el relato <strong>en</strong><br />
<strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> las manifestaciones <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> a Juan<br />
Diego y a Juan Bernardino y <strong>de</strong> la aparición <strong>de</strong> la<br />
imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> María <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l obispo don fray<br />
Juan <strong>de</strong> Zumárraga (O’Gorman, 2001: 296).<br />
Aunque la obra <strong>de</strong> Lasso <strong>de</strong> la Vega (1649)<br />
conti<strong>en</strong>e la versión <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> más conocida <strong>de</strong>l<br />
relato <strong>de</strong> las apariciones <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>en</strong> el Tepeyac,<br />
existe otra versión <strong>en</strong> un manuscrito que<br />
se conserva <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México<br />
(<strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante BNM) con la clasificación Ms. 1475.<br />
En este libro manuscrito, el texto que narra la<br />
aparición es muy breve, y se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un<br />
estado <strong>de</strong> borrador sin terminar, como lo muestran<br />
las correcciones que el mismo amanu<strong>en</strong>se<br />
hace sobre el cont<strong>en</strong>ido narrativo. Sobre esta<br />
versión, O’Gorman dijo: “Es pertin<strong>en</strong>te advertir<br />
la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una brevísima narración <strong>de</strong><br />
las apariciones guadalupanas conocida como la<br />
“Relación primitiva” que se supone anterior al<br />
Nican mopohua, o <strong>en</strong> todo caso in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> éste” (O’Gorman, 2001: 45). El término “Relación<br />
primitiva” fue acuñado <strong>en</strong> 1953 por Garibay,<br />
<strong>en</strong> su obra Historia <strong>de</strong> la literatura <strong>náhuatl</strong>, para<br />
referirse a la versión cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el manuscrito<br />
<strong>de</strong> la BNM, y así difer<strong>en</strong>ciarla con claridad <strong>de</strong>l<br />
“Relato <strong>de</strong> las apariciones guadalupanas”, título<br />
con el que el mismo autor se refería a la versión<br />
publicada por Lasso <strong>de</strong> la Vega (Garibay Kintana,<br />
2007: 754-755).<br />
Aunque Garibay (1966) había consultado, <strong>en</strong><br />
1945, el aludido manuscrito <strong>de</strong> la BNM, no alcanzó<br />
a <strong>de</strong>sarrollar un análisis a profundidad <strong>de</strong> la<br />
Relación primitiva y éste quedó como un proyecto<br />
sin realizar: “A otro <strong>en</strong>sayo sobre esta materia<br />
exclusivam<strong>en</strong>te escrito relego tanto la cuidadosa<br />
traducción, como la historia <strong>de</strong> ese pequeño<br />
relato, fundam<strong>en</strong>tal para la historia pero lejano a<br />
la literatura” (Garibay Kintana, 2007: 761).<br />
Esta ruta <strong>de</strong> investigación fue retomada parcialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> 1979 por el presbítero Mario Rojas,<br />
qui<strong>en</strong> realizó una transcripción paleográfica y<br />
traducción <strong>de</strong> la Relación primitiva (Rojas, 1979:<br />
139-144). La traducción formó parte <strong>de</strong> una publicación<br />
más amplia, <strong>en</strong> la que se recopilaron<br />
varios textos <strong>de</strong> religiosos historiadores, cuyo<br />
eje articulador fue la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mostrar que<br />
las apariciones <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> podrían ser <strong>de</strong>mostradas<br />
históricam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes como<br />
el Nican Mopohua y la Relación primitiva. Ese<br />
fue el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong>l padre Luis Medina<br />
Asc<strong>en</strong>cio titulado “Las apariciones como un hecho<br />
histórico” (Medina Asc<strong>en</strong>cio, 1979: <strong>21</strong>-40),<br />
así como <strong>de</strong>l apartado <strong>de</strong>l presbítero Jesús Jiménez,<br />
<strong>en</strong> el que atribuyó la autoría <strong>de</strong> la Relación<br />
primitiva a Juan González, supuesto testigo<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre el obispo Zumárraga y Juan<br />
Diego (Jiménez, 1979: 104).<br />
Esta aproximación planteada por historiadores<br />
crey<strong>en</strong>tes guadalupanos tuvo una reacción<br />
antagónica por parte <strong>de</strong> Edmundo O’Gorman<br />
(1986), qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su obra Destierro <strong>de</strong> sombras<br />
se tomó el tiempo para criticar minuciosam<strong>en</strong>te<br />
a los que <strong>de</strong>nominó “historiadores aparicionistas”,<br />
tomando como blanco principal a Garibay.<br />
106
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
Las críticas planteadas por O’Gorman se nutrieron<br />
constantem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> todas las afirmaciones<br />
sin sust<strong>en</strong>tar y errores que pudo <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> la<br />
tradición aparicionista; la postura que tomó respecto<br />
<strong>de</strong> la Relación primitiva se conc<strong>en</strong>tró <strong>en</strong><br />
un ataque a la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> tomar al relato como<br />
una comprobación histórica. El resultado <strong>de</strong> su<br />
posicionami<strong>en</strong>to extremo fue que sus críticas no<br />
sólo atacaron las interpretaciones <strong>de</strong> los historiadores<br />
aparicionistas, sino que se ext<strong>en</strong>dieron<br />
al relato <strong>en</strong> sí mismo, como quedó planteado <strong>en</strong><br />
el apartado “Una supuesta relación primitiva <strong>de</strong><br />
las apariciones guadalupanas (la fabricación <strong>de</strong><br />
un testimonio histórico)”. La conclusión a la que<br />
llegó O’Gorman fue que:<br />
[el] relato <strong>de</strong>l manuscrito <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional<br />
[...] no se trata <strong>de</strong> un resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> Valeriano<br />
[el Nican Mopohua], sino <strong>de</strong> un relato que<br />
priva a esa obra <strong>de</strong> sus pret<strong>en</strong>siones a la verdad<br />
histórica para así convertir lo es<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido<br />
narrativo <strong>en</strong> un texto con pret<strong>en</strong>siones a la<br />
verdad mítica cuyo m<strong>en</strong>saje atesoran sus comulgantes<br />
como una realidad trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal invulnerable<br />
al asedio <strong>de</strong> la insol<strong>en</strong>te crítica <strong>de</strong> la razón<br />
(O’Gorman, 2001: <strong>21</strong>2).<br />
La polarización que se g<strong>en</strong>eró <strong>en</strong>tre la historiografía<br />
aparicionista y la crítica <strong>de</strong> O’Gorman<br />
condujo a un punto <strong>de</strong> estancami<strong>en</strong>to para el<br />
análisis <strong>de</strong> la Relación primitiva, cuyo efecto secundario<br />
parece haber sido que los posteriores<br />
estudios se conc<strong>en</strong>traron solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Nican<br />
Mopohua.<br />
A partir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces han sido muy pocos los<br />
trabajos que han continuado las rutas <strong>de</strong> investigación<br />
abiertas sobre el docum<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tre los<br />
que cabe <strong>de</strong>stacar la traducción realizada por<br />
Xavier Noguez y Alfredo López Austin (1993).<br />
Aunque han pasado casi 30 <strong>años</strong> <strong>de</strong> este último<br />
aporte, no se ha r<strong>en</strong>ovado el interés por plantear<br />
otros <strong>en</strong>foques sobre la Relación primitiva, y han<br />
sido pocas las voces que resaltan la necesidad<br />
<strong>de</strong> estudiar el manuscrito 1475, como recuerda<br />
Martínez Baracs:<br />
Debe consi<strong>de</strong>rarse el texto <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, conservado<br />
<strong>en</strong> el Fondo Reservado <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional<br />
<strong>de</strong> México (ms. 1475, núm 49), conocido como Inin<br />
ihuei tlamahuiçoltzin, “Este es el gran milagro”, que<br />
la historiografía aparicionista ha pres<strong>en</strong>tado como<br />
la “Relación primitiva” <strong>de</strong> las apariciones, anterior<br />
incluso al Nican mopohua (2014: 387-388).<br />
El pres<strong>en</strong>te estudio pret<strong>en</strong><strong>de</strong> salirse <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate<br />
aparicionista-antiaparicionista y explorar<br />
nuevas aproximaciones <strong>de</strong> análisis sobre la Relación<br />
primitiva. Aunque, <strong>en</strong> lo personal, no me<br />
parece un título a<strong>de</strong>cuado, consi<strong>de</strong>ro que éste<br />
ya se ha fijado para nombrar al relato <strong>de</strong>l MS.<br />
1475 sobre la Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe, <strong>de</strong> la misma<br />
manera que el <strong>de</strong> Nican Mopohua se ha fijado<br />
para <strong>de</strong>signar al relato impreso por Lasso<br />
<strong>en</strong> 1649. Más allá <strong>de</strong>l <strong>de</strong>bate que pue<strong>de</strong>n conllevar<br />
esos términos, el objetivo <strong>de</strong> este trabajo se<br />
conc<strong>en</strong>trará <strong>en</strong> ofrecer un contexto histórico-bibliográfico<br />
<strong>de</strong> la Relación primitiva, pues los estudios<br />
previos han t<strong>en</strong>dido a revisar el relato <strong>de</strong><br />
forma aislada respecto al resto <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />
textual que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el manuscrito 1475<br />
<strong>de</strong> la BNM. En forma complem<strong>en</strong>taria, se realizará<br />
una propuesta <strong>de</strong> traducción <strong>de</strong> la Relación<br />
primitiva, <strong>en</strong> la que se marcan tipográficam<strong>en</strong>te<br />
algunos elem<strong>en</strong>tos lingüísticos que serán analizados<br />
con mayor <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> otro trabajo.<br />
Ficha bibliográfica<br />
Lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>pósito: Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México.<br />
Fondo Reservado.<br />
Colección: Manuscritos.<br />
Clasificación: MS. 1475.<br />
Autor: atribuido a Juan <strong>de</strong> Tovar, Diego <strong>de</strong> Torres,<br />
Oracio Chiapa y Lor<strong>en</strong>ço.<br />
Título original: no ti<strong>en</strong>e.<br />
Título facticio: Santoral <strong>en</strong> mexicano.<br />
Título facticio alternativo: Flos Sanctorum <strong>en</strong><br />
<strong>náhuatl</strong>.<br />
Datación: circa 1585.<br />
Lugar geográfico: c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> México > Tepotzotlán.<br />
Idiomas: <strong>náhuatl</strong>, otomí, español, latín.<br />
Formato: in octavo (8º).<br />
Dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l folio: 156 x 105 mm.<br />
Encua<strong>de</strong>rnación: re<strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX. Tapas <strong>de</strong> cartón cubiertas <strong>de</strong> piel color café<br />
oscuro jaspeado. En el lomo aparece el texto<br />
SANTORAL EN MEXICANO con letras mayúsculas<br />
<strong>en</strong> color dorado sobre un fondo ver<strong>de</strong> oliva,<br />
cuatro líneas simples <strong>en</strong> dorado.<br />
Dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> la <strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación: 167 x 116 x 22 mm.<br />
Soporte: papel artesanal verjurado con marcas<br />
<strong>de</strong> agua <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> europeo.<br />
107
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
Tipo <strong>de</strong> filigrana: i) escudo con cruz latina sin<br />
iniciales; ii) escudo con cruz latina e iniciales IA;<br />
iii) escudo con cruz latina e inicial B; iv) escudo<br />
con cruz bizantina e iniciales BN.<br />
Ubicación <strong>de</strong> la marca <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> el folio: cuarto<br />
<strong>de</strong> filigrana <strong>en</strong> el bor<strong>de</strong> interior superior.<br />
Tinta: ferrogálica color negro.<br />
<strong>Número</strong> <strong>de</strong> folios: [i] h. <strong>de</strong> guarda anterior + [II]<br />
h. <strong>de</strong> respeto + 236 ff. numerados + [II] h. <strong>de</strong><br />
respeto + [i] h. <strong>de</strong> guarda posterior. El manuscrito<br />
ti<strong>en</strong>e los sigui<strong>en</strong>tes errores <strong>de</strong> foliación:<br />
se repit<strong>en</strong> los folios 96 y 181; aparec<strong>en</strong> hojas sin<br />
numerar <strong>en</strong>tre los folios 96-97 y 181-182; no se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran los folios 103-107, 120 y 132, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
por error <strong>de</strong>l copista. Asimismo, hay reman<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> una hoja que fue mutilada <strong>en</strong>tre los<br />
folios 203-204. 1<br />
El cont<strong>en</strong>ido textual <strong>de</strong>l MS. 1475<br />
El libro manuscrito con clasificación MS. 1475 <strong>de</strong><br />
la BNM se compone <strong>de</strong> 41 apartados que narran<br />
la vida <strong>de</strong> santos, personajes bíblicos o sucesos<br />
que son consi<strong>de</strong>rados maravillosos. En el manuscrito<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran algunas frases <strong>en</strong> español y<br />
latín, si bi<strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido parece estar dirigido a<br />
un público indíg<strong>en</strong>a. El texto está escrito mayoritariam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>, con la excepción <strong>de</strong> tres<br />
apartados que están <strong>en</strong> otomí, i<strong>de</strong>ntificados <strong>en</strong><br />
la tabla 1 con los números 30, 31 y 32.<br />
El manuscrito es una compilación <strong>de</strong> varios<br />
relatos escritos por difer<strong>en</strong>tes copistas, <strong>en</strong>tre los<br />
cuales <strong>de</strong>staca un amanu<strong>en</strong>se que <strong>de</strong>jó plasmada<br />
su letra a lo largo <strong>de</strong> todo el volum<strong>en</strong> <strong>en</strong> los<br />
títulos <strong>en</strong> castellano o latín que se sobrepusieron<br />
al texto <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> y otomí. Aunque hay textos<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te orig<strong>en</strong>, es evi<strong>de</strong>nte la int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> conformar una obra que tuviera como eje las<br />
vidas <strong>de</strong> santos, lo cual ti<strong>en</strong>e un refer<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la<br />
literatura medieval <strong>de</strong> la Leg<strong>en</strong>da aurea o Flos<br />
Sanctorum, tal como veremos más a<strong>de</strong>lante.<br />
El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la obra se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un<br />
estado sin terminar, <strong>en</strong> el cual falta la selección y<br />
or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to final <strong>de</strong> los apartados, el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> secciones faltantes y la afinación <strong>de</strong> apartados<br />
que aún no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran completam<strong>en</strong>te<br />
bajo el mo<strong>de</strong>lo narrativo <strong>de</strong> vidas <strong>de</strong> santos. El<br />
apartado 34 es un claro ejemplo <strong>de</strong> esta etapa<br />
1 Esta ficha fue elaborada especialm<strong>en</strong>te para <strong>de</strong>scribir el<br />
ejemplar que se analizó materialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el acervo nacional.<br />
Los campos <strong>de</strong> autor, datación y título facticio alternativo<br />
reflejan la propuesta vertida <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te artículo.<br />
preliminar <strong>de</strong> trabajo, pues se trata <strong>de</strong> un cua<strong>de</strong>rnillo<br />
con nueve folios <strong>en</strong> blanco que quedó<br />
dispuesto para su posterior transcripción, con<br />
una nota que dice “Catìtzinozque in santa Barbara<br />
&ª”, la cual parece hacer refer<strong>en</strong>cia a que<br />
se ubicará <strong>en</strong> esas hojas <strong>en</strong> blanco el apartado<br />
sobre Santa Bárbara.<br />
La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> las narraciones es muy diversa,<br />
como muestra el apartado 25, que abarca<br />
solam<strong>en</strong>te un folio recto, o el apartado 7, que<br />
conti<strong>en</strong>e el relato <strong>de</strong> la aparición <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el Tepeyac y se ubica <strong>en</strong>tre los folios 51r y<br />
53r, lo cual repres<strong>en</strong>ta 1% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />
textual <strong>de</strong>l libro manuscrito. En contraste, el<br />
apartado 39 sobre la vida <strong>de</strong> San Sebastián Mártir<br />
abarca 26 folios recto y verso, que equivale<br />
a 10% <strong>de</strong> la ext<strong>en</strong>sión total <strong>de</strong>l volum<strong>en</strong>. Algunos<br />
apartados se conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un solo santo,<br />
mi<strong>en</strong>tras que otros pue<strong>de</strong>n abordar varios personajes.<br />
Por ejemplo, <strong>en</strong> el apartado 31, escrito<br />
<strong>en</strong> otomí, que trata sobre Santa Úrsula, también<br />
aparec<strong>en</strong> San Pablo, San Juan, Santa Isabel, Santa<br />
Catalina, Santa Cecilia, Santa Efig<strong>en</strong>ia y San<br />
Ambrosio. Del mismo modo, <strong>en</strong> el relato 39 sobre<br />
San Sebastián Mártir aparec<strong>en</strong> San Marcelino,<br />
San Pablo, San Marcos, el profeta Isaías, Policarpo,<br />
Nicóstrato, Cromacio, Tranquilino y Zoa.<br />
Otra muestra <strong>de</strong> que la obra se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
un estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo preliminar se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> los apartados que no concuerdan cabalm<strong>en</strong>te<br />
con el estilo literario <strong>de</strong> las vidas <strong>de</strong> santos.<br />
Por ejemplo, los apartados 14, 15, 16, 17, 25, 27,<br />
36 y 37 conti<strong>en</strong><strong>en</strong> un estilo narrativo que parece<br />
más cercano al <strong>de</strong> los sermones, pero posiblem<strong>en</strong>te<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> la compilación por su<br />
cont<strong>en</strong>ido temático vinculado a los santos. Otro<br />
ejemplo es el <strong>de</strong>l apartado 38, titulado Te <strong>de</strong>um<br />
Laudamus buelto <strong>en</strong> Alabança A la virg<strong>en</strong> Maria<br />
Nue∫tra Señora, cuyo orig<strong>en</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un<br />
himno para la liturgia <strong>de</strong> las horas.<br />
El Te <strong>de</strong>um mariano parece <strong>en</strong>contrar s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>en</strong> la ori<strong>en</strong>tación predominante <strong>de</strong>l manuscrito<br />
hacia la virg<strong>en</strong> María. Si bi<strong>en</strong> la int<strong>en</strong>ción que parece<br />
t<strong>en</strong>er el MS. 1475 es la <strong>de</strong> compilar relatos<br />
<strong>de</strong> vidas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes santos, es posible i<strong>de</strong>ntificar<br />
que el eje temático principal recae <strong>en</strong> las narraciones<br />
relacionadas con la Virg<strong>en</strong> “cihuapilli”<br />
Santa María, lo cual se hace evi<strong>de</strong>nte a lo largo<br />
<strong>de</strong> todo el volum<strong>en</strong>, tal como se muestra <strong>en</strong> los<br />
apartados 2, 6, 7, 10, 11, 12, 18, 22, 26, 27, 29, 38<br />
y 41. De estos ejemplos, nos interesa resaltar el<br />
108
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
apartado 7 titulado Nuestra Señora <strong>de</strong> Guadalupe, puesto que se trata <strong>de</strong> la narración conocida actualm<strong>en</strong>te<br />
como la Relación primitiva. Consi<strong>de</strong>rando el contexto, la narración <strong>de</strong> la aparición <strong>de</strong> la<br />
Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe forma parte <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> varios relatos <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> la Virg<strong>en</strong><br />
María, que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM.<br />
A continuación, se muestra una tabla que <strong>de</strong>scribe cada uno <strong>de</strong> los apartados <strong>de</strong>l MS. 1475. En<br />
la primera columna se coloca, <strong>en</strong>tre corchetes, el número asignado a cada uno <strong>de</strong> los apartados; <strong>en</strong><br />
la segunda se transcribe el título añadido por el amanu<strong>en</strong>se principal, seguido <strong>de</strong>l íncipit, es <strong>de</strong>cir<br />
las primeras palabras <strong>de</strong>l texto <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> u otomí correspondi<strong>en</strong>te. En la tercera columna<br />
se indican los folios <strong>en</strong> los que se ubican. La transcripción respeta la ortografía, pero separa las palabras<br />
<strong>de</strong> acuerdo con la morfología <strong>de</strong>l <strong>náhuatl</strong>, registra los textos tachados legibles y <strong>de</strong>sata las<br />
abreviaturas con letra cursiva. Se muestra sombreada la fila con el apartado que correspon<strong>de</strong> a la<br />
Relación primitiva.<br />
Tabla 1<br />
Cont<strong>en</strong>ido textual <strong>de</strong>l MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM<br />
Núm. Apartado Folios<br />
[1] Nican inicuiloa yn innemilitzin in Santos martires Nerèo, yhuan archileo yhuan yn ichpotzintli Domicilia 1r-14r<br />
[2]<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
Milagros <strong>de</strong> Nuestra señora. Auh yn oc noce in tlatòcacihuapilli, ic quimotey´ttili in qu<strong>en</strong>in c<strong>en</strong>ca<br />
quimocuittitzinoaya yn itlateomatcatelpotzin<br />
15r-16v<br />
17r-32v<br />
[3]<br />
Confirma hoc Deus, quod operatus es in nobis. Psalmos 67<br />
Quittoznequi, ynin teotlatolli, ynic onoconpepechti in notemachtil ynic c<strong>en</strong>ca matzintli namechontlalnamictiz.<br />
33r-40r<br />
[4] Ynemilitzin Santa Petronila, ichpochtli. San Pedro apostol, ychpotzin 41r-46r<br />
[5] Oracion ic quimotlatlauhtilizque in Santa Petronila 46v-47v<br />
[6]<br />
[7]<br />
Nuestra Señora aparece con su hijo a una donzella y abri<strong>en</strong>dose el coraçon la lleva al cielo. Tlatiquittacan yn<br />
ichichihualtzin San Joan Baptista<br />
Nuestra señora <strong>de</strong> Guadalupe. Ynin yhuey tlamahuiçoltzin in totecuyo Dios, in quimochihuili yn ipampatzinco<br />
Cemicaca ichpochtli Santa Maria<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
48r-50v<br />
51r-53r<br />
53v-56v<br />
[8] San Macario curo a una muger que parecia yegua. Ynipan inemilitzin San Macario 57r-59r<br />
[9]<br />
San Andrés libra a un obispo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>monio que se le apareció <strong>en</strong> figura <strong>de</strong> muger. Yn tichristiano yn zçaçotac<br />
tehuatl, tlaxiccaqui<br />
60r-62r<br />
[10] De la Conception. mittoa in teoamoxpan, iuh ihcuiliuhtoc, ca yn yehuatzin tlacatl, tlahtohuani Rey Salomon 62v-64r<br />
[11]<br />
[12]<br />
[13]<br />
Para el día <strong>de</strong> Nuestra señora <strong>de</strong> la O. tlahtocacihuapille ilhuicac cihuapille namitzmoyectehuilican in<br />
mopilhuantzitzin<br />
De la expectación <strong>de</strong>l parto. Nopilhuane xicmocaquiltican ca yn axcan techmolnamictilia in tonantzin Santa<br />
yglesia<br />
Parabola <strong>de</strong> San Vic<strong>en</strong>te ferrer. De passione domini. Yn itlaçotzin Dios, San Vic<strong>en</strong>te Ferrer, quimitalhuia<br />
c<strong>en</strong>tlamantli machiotl<br />
64r-65v<br />
66r-68v<br />
69r-72v<br />
[14] Del judio que se persigno. Mihtoa in itechpatzinco santa Cruz 73r-74v<br />
[15]<br />
Un indio vio las p<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l ynfierno y con esto <strong>de</strong>xo las borracheras. c<strong>en</strong> tlamantli tlamahuiçolnexcuitilli<br />
namechnopuililiznequi<br />
75r-78r<br />
[16] Del pecador que rev<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Italia. Yn nican tica in tichristiano in titlaneltocani omitzmochiuili in motatzin dios 78v-84r<br />
[17]<br />
[18]<br />
Quanto le valio a una profana doncella aver apr<strong>en</strong>dido <strong>de</strong> suma llamar a la virg<strong>en</strong> <strong>en</strong> sus necesida<strong>de</strong>s, pues<br />
dici<strong>en</strong>do Jesus maria la <strong>de</strong>xó el <strong>de</strong>monio. Quimopohuilia ce tlacatzintli huey amoxyhcuiloani Doctor ytocatzin<br />
Jacobo Carturi<strong>en</strong>se<br />
Nuestra señora remedio 2 doncellas por auersele dado Por hijas. Ynipan Capitulo 117 yn ipan Amoxtli in<br />
quitocayotia Scala Cœli<br />
85r-86v<br />
87r-89r<br />
[19] Del pecador que rev<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Italia. Emâmâcô baticcâheq tinne caxiccohe [<strong>en</strong> otomí] 89v-91v<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
92r-92v<br />
109
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
Continuación Tabla 1<br />
Núm. Apartado Folios<br />
[20] Una bu<strong>en</strong>a exortación a un moço. Totlaçoteopixcatzin tomahuiztlaçotatzin 93r-94v<br />
[<strong>21</strong>]<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
Eclipse <strong>de</strong>l sol y <strong>de</strong> la luna aplicado a la passion <strong>de</strong> cristo nuestro señor. Ca in totemaquixtìcatzin Jesucristo<br />
yhuan totecuyo, totlàtòcatzin, ca motocayotìtzinoa yoliliz tonatiuhtzintli<br />
95r-96v<br />
96r-96rbis<br />
[22]<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
Ynic anquittazque Ne. in qu<strong>en</strong>in quimonequiltia totecuyo Dios in huel anquitlaçòtlazque, anquitlaçòpiezque, ic<br />
ahmo tlahuiztizque, yn itlaçòicpac xoclitzin in tlàtòcacihuapilli santa Maria<br />
[Folios que no aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el manuscrito]<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
97r-100v<br />
101r-102r<br />
103r-107v<br />
108r-109v<br />
[23] Exemplo <strong>de</strong> las dos escaleras que vio fray Leon. Mopohua ynin huey tlamahuiçolli 110r-112v<br />
[24]<br />
[25]<br />
[26]<br />
Christo nuestro señor da a santa Catalina <strong>de</strong> S<strong>en</strong>a la saya. Ceppa ce motolinicatzintli ohualla ixpantzinco in<br />
santa Catalina <strong>de</strong> S<strong>en</strong>a<br />
Como el rrayo quema la espada sin tocar <strong>en</strong> la vayna. sic el pecado mortal mata el alma sin tocar <strong>en</strong> el<br />
cuerpo. In santos in motlatztimotlaliliani ca quimìtalhuia, in temictiani tlàtlacolli<br />
[Folio <strong>en</strong> blanco]<br />
Comparase nuestra señora al alva y rocio <strong>de</strong> la mañana. In teoamoxtlàcuilolpan yn ipan sagrada escritura, ca<br />
iz cemìcaca ichpochtli Cihuapilli Santa Maria<br />
113r-114r<br />
115r<br />
115v<br />
116r-118r<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
[Folio que no aparece <strong>en</strong> el manuscrito]<br />
118v-119v<br />
120r-120v<br />
[27] Comparase nuestra señora a la torre <strong>de</strong> David. Iz cemicaca ichpochtli in Dios ytlaçònantzin 1<strong>21</strong>r-131v<br />
[Folio que no aparece <strong>en</strong> el manuscrito]<br />
132r-132v<br />
[28] Expectatio Partus. Tlayollòteohuiliztlalnamiquiliztli 133r-144v<br />
[29]<br />
Del nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cristo nuestro señor. Nican molnamiquiz in qu<strong>en</strong>in totecuyo Jesucristo omotlacatilitzino yn<br />
ompa Bel<strong>en</strong><br />
145r-156v<br />
[30] In Circuncitione Domini. Nobe xoquez<strong>en</strong>ecâ chiando mapanohe xonahiando mahpa [<strong>en</strong> otomí] 157r-162v<br />
[31] In festo Santa Ursula. N. nopâ mapaya yhûboga mâhe yûhta gahe [<strong>en</strong> otomí] 163r-172v<br />
[32] De San Bartolome. Nôpâ tegopâ yhçôtiya yhp<strong>en</strong>ya ty que netzuhpingo [<strong>en</strong> otomí] 173r-180v<br />
[33] De San Dionisio Areopagita. Ynìcuac in San Dionisio; omotlananquilili, in ca a`mo nelli teteò in quinmoteotiaya 181r-181v<br />
[34] Catìtzinozque in santa Barbara et cetera [escrito <strong>en</strong> vertical]<br />
[Folios <strong>en</strong> blanco]<br />
Folio sin<br />
numerar<br />
181r-188v<br />
[35]<br />
[36]<br />
La ystoria <strong>de</strong> Booz y Rud aplicado ala santo sacram<strong>en</strong>to<br />
In teoamoxyxamapan ycuiliuhtoc, ca iuh mitoa, in yehuècauh, in oc yohuayan<br />
De passione domini. Yn aquin quilnamiquiz quitztimotlailizpan moyolquexquihtzahuiz yn huelypan mopacca<br />
choquiztaliz ynic quimochoquililiz yn itlaçopa∫siontzin totecuyo Jesucristo<br />
189r-190v<br />
191r-192r<br />
[37] Dominica yn Ramis. Quimitalhuia in Zacarias ic nechacqui 192v-194v<br />
[38]<br />
El Te <strong>de</strong>um Laudamus buelto <strong>en</strong> Alabança A la virg<strong>en</strong> Maria Nue∫tra Señora. Ca timitztoyect<strong>en</strong>ehuilia santa<br />
Mariatzine<br />
195r-198r<br />
[39] LA VIDA DE SAN Seba∫tian Martyr 199r-225v<br />
[40] Del santisimo sacram<strong>en</strong>to.Ynin tlacatl, tlàtoani, in cecexiuhtica mìtòtiuh yn ipan santo evangelio 226r-229v<br />
V<strong>en</strong>ter tuus sieuo aceruus [?] tritici valintus lilijs. cant. [?] 7. In teoamoxpan y tauhticâ quimitalhuia in espiritu<br />
[41]<br />
santo c<strong>en</strong>tlaolollalilli<br />
Fu<strong>en</strong>te: elaboración propia con base <strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong>l MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM.<br />
230r-236r<br />
Autores registrados <strong>en</strong> el MS. 1475<br />
El MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM no registra el autor <strong>de</strong><br />
la obra <strong>en</strong> su conjunto. Sin embargo, <strong>en</strong> la marginalia<br />
se registran tres nombres que parec<strong>en</strong><br />
referirse a los autores <strong>de</strong> ciertos relatos <strong>en</strong> particular.<br />
El primer nombre se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los<br />
apartados 31 y 32, escritos <strong>en</strong> otomí, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
aparece al marg<strong>en</strong> “P e. Torres” (f. 157r, 163r). El<br />
segundo nombre se ubica <strong>en</strong> el apartado 33,<br />
110
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
también escrito <strong>en</strong> otomí, pero con un sistema<br />
difer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> signos diacríticos, don<strong>de</strong> se escribe<br />
al marg<strong>en</strong> “P. Oracio Chiapa” (f. 173r). El tercer<br />
nombre aparece <strong>en</strong> los apartados <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> 36,<br />
37 y 41, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se registra “Lor<strong>en</strong>ço” (f. 191r,<br />
192v, 230r).<br />
La única propuesta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> estos<br />
nombres fue realizada por Roberto Mor<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong> los Arcos y por Ángel María Garibay Kintana.<br />
Al respecto, Mor<strong>en</strong>o dijo: “El P. Oracio seguram<strong>en</strong>te<br />
es Horacio Carochi. Del P. Torres no se<br />
han <strong>en</strong>contrado datos” (Mor<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los Arcos,<br />
1966: 90). Ni Mor<strong>en</strong>o ni Garibay registraron o<br />
m<strong>en</strong>cionaron el nombre <strong>de</strong> Lor<strong>en</strong>ço que aparece<br />
<strong>en</strong> el manuscrito. Roberto Mor<strong>en</strong>o parece<br />
haber retomado la interpretación <strong>de</strong> Garibay,<br />
qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l manuscrito añadió<br />
<strong>en</strong>tre paréntesis “P. Oracio (Carochi)” (Garibay<br />
Kintana, 1966: 17). De forma complem<strong>en</strong>taria,<br />
Garibay afirmó que el MS. 1475, anteriorm<strong>en</strong>te<br />
bajo la clasificación Vol. 132 bis, había formado<br />
parte <strong>de</strong>l acervo <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong><br />
Tepotzotlán (Garibay Kintana, 1966: 5).<br />
La propuesta <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l “P. Oracio<br />
Chiapa” como el jesuita Horacio Carochi podría<br />
parecer viable, si se consi<strong>de</strong>ra que Carochi elaboró<br />
una gramática y un vocabulario <strong>en</strong> otomí<br />
(Viñaza, 1892: 266). La erudición <strong>de</strong> Carochi <strong>en</strong><br />
el otomí podría explicar el complejo sistema <strong>de</strong><br />
signos diacríticos utilizado <strong>en</strong> el apartado 33, a<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l sistema gráfico más s<strong>en</strong>cillo utilizado<br />
por el Padre Torres <strong>en</strong> los apartados 31 y<br />
32. Sin embargo, a la propuesta <strong>de</strong> Garibay-Mor<strong>en</strong>o<br />
aún le falta una mayor argum<strong>en</strong>tación para<br />
su <strong>de</strong>mostración, por lo cual consi<strong>de</strong>raré por el<br />
mom<strong>en</strong>to que la marginalia que dice “P. Oracio<br />
Chiapa” se refiere al nombre <strong>de</strong> una persona difer<strong>en</strong>te<br />
a Carochi. Aún así, continuaré explorando<br />
la hipótesis <strong>de</strong> Garibay <strong>de</strong> que el manuscrito<br />
provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l Colegio jesuita <strong>de</strong> Tepotzotlán.<br />
En esta dirección, el nombre <strong>de</strong>l “P e. Torres”<br />
podría tratarse <strong>de</strong>l padre Diego <strong>de</strong> Torres, <strong>de</strong><br />
qui<strong>en</strong> existe registro <strong>de</strong> su capacidad <strong>de</strong> predicar<br />
<strong>en</strong> otomí y <strong>de</strong> su actividad <strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong><br />
Tepotzotlán. Sobre este jesuita dice Gonzalez <strong>de</strong><br />
Cossío: “El P. Diego <strong>de</strong> Torres nació <strong>en</strong> Valladolid,<br />
año <strong>de</strong> 1557; <strong>en</strong>tró <strong>en</strong> la Cía. <strong>en</strong> 1577 […] y murió<br />
<strong>en</strong> el Colegio <strong>de</strong> Tepotzotlán <strong>en</strong> 1633” (González<br />
<strong>de</strong> Cossío, 1949: 205). La información <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
sobre el padre Diego <strong>de</strong> Torres se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> el “Catálogo <strong>de</strong> los Padres y Hermanos <strong>de</strong> la<br />
Compañía <strong>de</strong> IHS <strong>de</strong> la Resi<strong>de</strong>ntia <strong>de</strong> Tepotzotlan,<br />
<strong>de</strong> la Nueva España, <strong>de</strong>l año <strong>de</strong> 1585”, <strong>en</strong> el<br />
que se registró: “P. Diego <strong>de</strong> Torres - Valladolid,<br />
<strong>en</strong> Castilla - 29 <strong>años</strong>, ti<strong>en</strong>e flaqueza <strong>de</strong> cabeza y<br />
estómago - 10 <strong>años</strong> - Los votos <strong>de</strong> dos <strong>años</strong> - 3<br />
<strong>años</strong> <strong>de</strong> artes y 4 <strong>de</strong> theología - Predicar y confessar<br />
a yndios otomites y españoles” (Zubillaga,<br />
1959: 751). En un previo “Catálogo <strong>de</strong> las personas<br />
que ay <strong>en</strong> esta provincia <strong>de</strong> la Nueva España,<br />
segun el grado <strong>de</strong> cada uno. 25 marzo 1582”,<br />
Diego <strong>de</strong> Torres aún se <strong>en</strong>contraba con el grado<br />
<strong>de</strong> “hermano”, puesto que estaba <strong>en</strong> formación,<br />
como “Escolar theologo” (Zubillaga, 1959: 53).<br />
Esta situación se mantuvo <strong>en</strong> 1583, como muestra<br />
el “Catálogo <strong>de</strong> la Provincia <strong>de</strong> Nueva España.<br />
20 Abril 1583”, don<strong>de</strong> aún apareció como “F.<br />
Didacus Torres, theologus Hermano” (Zubillaga,<br />
1959: 152). Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> el catálogo <strong>de</strong> 1585<br />
arriba m<strong>en</strong>cionado, ya apareció como “padre”. Si<br />
consi<strong>de</strong>ramos viable que el nombre “P e. Torres”<br />
que se m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> el MS. 1475 hace refer<strong>en</strong>cia a<br />
Diego <strong>de</strong> Torres, <strong>en</strong>tonces se podría acotar la fecha<br />
<strong>de</strong> elaboración <strong>de</strong>l texto otomí <strong>en</strong>tre el año<br />
1585, cuando Torres se or<strong>de</strong>nó como padre, y el<br />
año 1633, cuando murió.<br />
Recapitulando: <strong>de</strong> un total <strong>de</strong> 41 apartados<br />
textuales que hay <strong>en</strong> el MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM, seis<br />
<strong>de</strong> ellos registran los nombres <strong>de</strong> los padres<br />
Oracio Chiapa, Torres y Lor<strong>en</strong>ço. De estos nombres,<br />
se propone la i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong>l padre Diego<br />
<strong>de</strong> Torres, con una acotación temporal que<br />
va <strong>de</strong> 1585 a 1633. Esta posible refer<strong>en</strong>cia cronológica<br />
<strong>de</strong> los apartados textuales 31 y 32 podría<br />
también dar una refer<strong>en</strong>cia al manuscrito <strong>en</strong> su<br />
conjunto y, con ello, explorar la posible autoría<br />
<strong>de</strong> los 35 apartados restantes.<br />
Como se ha m<strong>en</strong>cionado, el autor <strong>de</strong> la obra<br />
<strong>en</strong> su conjunto parece haber estado trabajando<br />
<strong>en</strong> la compilación <strong>de</strong> relatos <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> santos,<br />
la mayoría <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>, más tres <strong>en</strong> otomí.<br />
Se revisarán, a continuación, las refer<strong>en</strong>cias a las<br />
obras <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> sobre vidas <strong>de</strong> santos elaboradas<br />
<strong>en</strong> la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XVI.<br />
Flos Sanctorum <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong><br />
Se conoce como Flos Sanctorum a un género <strong>de</strong><br />
comp<strong>en</strong>dios <strong>de</strong> vidas <strong>de</strong> santos, cuyo antece<strong>de</strong>nte<br />
es la Leg<strong>en</strong>da aurea, compuesta por Jacobo<br />
<strong>de</strong> la Vorágine a finales <strong>de</strong>l siglo XIII. Esta<br />
obra tuvo muy bu<strong>en</strong>a recepción, por lo que, con<br />
111
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
el tiempo, surgieron versiones que adaptaron<br />
su cont<strong>en</strong>ido (Gre<strong>en</strong>wood, 2018). En el contexto<br />
<strong>de</strong>l siglo XVI, Flos Sanctorum pue<strong>de</strong> referirse<br />
tanto a la obra <strong>de</strong> Jacobo <strong>de</strong> la Vorágine como<br />
a la <strong>de</strong> autores posteriores, como Gonzalo <strong>de</strong><br />
Ocaña, Alonso <strong>de</strong> Villegas (1588) o Pedro <strong>de</strong> Riba<strong>de</strong>neyra,<br />
<strong>en</strong>tre otros.<br />
En la Nueva España, se compusieron al m<strong>en</strong>os<br />
tres Flos Sanctorum <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> durante<br />
el siglo XVI, si bi<strong>en</strong> no se conoce su cont<strong>en</strong>ido,<br />
puesto que sólo sabemos <strong>de</strong> ellos a través<br />
<strong>de</strong> m<strong>en</strong>ciones <strong>en</strong> otras fu<strong>en</strong>tes. Por este motivo,<br />
tampoco se sabe cuál fue la edición (o ediciones)<br />
que se tomó como mol<strong>de</strong> para hacer la traducción<br />
o adaptación <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana. La<br />
primer refer<strong>en</strong>cia fue hecha por fray Gerónimo<br />
<strong>de</strong> M<strong>en</strong>dieta, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su Historia eclesiástica<br />
indiana m<strong>en</strong>ciona: “Fr. Juan <strong>de</strong> Ribas compuso<br />
un catecismo cristiano y sermones dominicales<br />
<strong>de</strong> todo el año: un Flos Sanctorum breve, y<br />
unas preguntas y respuestas <strong>de</strong> la vida cristiana”<br />
(M<strong>en</strong>di<strong>en</strong>ta, 1870: 550). En forma complem<strong>en</strong>taria,<br />
M<strong>en</strong>dieta (1870: 625) también m<strong>en</strong>ciona que<br />
Juan <strong>de</strong> Ribas murió el 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1562, por<br />
lo que su Flos Sanctorum breve t<strong>en</strong>dría que haber<br />
sido compuesto antes <strong>de</strong> esa fecha.<br />
La segunda refer<strong>en</strong>cia a un Flos Sanctorum<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una carta 2 fechada el 30 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 1585, <strong>en</strong> Tepotzotlán, <strong>de</strong>l padre Antonio<br />
<strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza al padre Claudio Aquaviva,<br />
g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Compañía <strong>de</strong> Jesús. En la carta, el<br />
padre M<strong>en</strong>doza dice:<br />
Hase hecho aquí, <strong>en</strong> Tepoçotlán, este año [1585],<br />
un bocabulario <strong>de</strong>sta l<strong>en</strong>gua othomite, con harto<br />
trabajo <strong>de</strong> los Padres, y con ayuda <strong>de</strong> un hombre,<br />
muy diestro <strong>en</strong> tres l<strong>en</strong>guas: castellana, mexicana y<br />
othomite. Será cosa que facilitará mucho esta l<strong>en</strong>gua.<br />
Para los mexicanos empieça, agora, el Padre<br />
Juan <strong>de</strong> Tobar, que [es] escogida l<strong>en</strong>gua, a escrebir<br />
su flos sanctorum, <strong>de</strong> vidas <strong>de</strong> santos selectos.<br />
Entiéndase que será obra <strong>de</strong> grandíssimo probecho<br />
para ellos (Zubillaga, 1959: 720-7<strong>21</strong>).<br />
La tercera refer<strong>en</strong>cia fue hecha por fray Juan<br />
Bautista (1606) <strong>en</strong> el prólogo a su Sermonario <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua mexicana. Ahí m<strong>en</strong>ciona que él compuso,<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana, un Flos Sanctorum, con<br />
la ayuda <strong>de</strong>l nahua latinista Hernando <strong>de</strong> Ribas,<br />
2 Tuve conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esta carta a través <strong>de</strong>l artículo <strong>de</strong><br />
Mónica Martí Cotarelo (2010).<br />
qui<strong>en</strong> también había colaborado con otros religiosos:<br />
Con su ayuda compuso el Padre fray Alonso <strong>de</strong><br />
Molina el Arte, y Vocabulario Mexicano […] y yo<br />
he compuesto el Vocabulario Ecclesiastico (obra a<br />
mi parecer bi<strong>en</strong> necessaria para los Predicadores)<br />
y gran parte <strong>de</strong> las vanida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Estela, <strong>de</strong>l Flos<br />
Sanctorum o Vidas <strong>de</strong> Santos, <strong>de</strong> la Exposicion <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong>calogo, y otros muchos tratados, y libros, que<br />
procuraré sacar a luz (Bautista, 1606: prólogo).<br />
Bautista (1606) m<strong>en</strong>cionó que el nahua Hernando<br />
<strong>de</strong> Ribas murió el 11 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />
1597, por lo que se <strong>de</strong>duce que la versión que<br />
realizó <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l Flos Sanctorum <strong>de</strong>bería<br />
ser anterior a esa fecha. En resum<strong>en</strong>, sólo se conoc<strong>en</strong><br />
tres versiones <strong>de</strong>l Flos Sanctorum compuestas<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> durante el siglo XVI, que son<br />
las sigui<strong>en</strong>tes:<br />
i) Una versión breve elaborada antes <strong>de</strong> 1562 por<br />
fray Juan <strong>de</strong> Ribas.<br />
ii) Una versión selecta iniciada <strong>en</strong> 1585 por el padre<br />
Juan <strong>de</strong> Tovar, sin que haya noticia <strong>de</strong> que<br />
haya sido terminada.<br />
iii) Una versión concluida antes <strong>de</strong> 1597 por fray<br />
Juan Bautista y el nahua Hernando <strong>de</strong> Ribas.<br />
Ninguna <strong>de</strong> estas tres versiones <strong>de</strong>l Flos<br />
Sanctorum <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> fueron publicadas y la sobrevi<strong>en</strong>cia<br />
o para<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> los manuscritos que<br />
las conti<strong>en</strong><strong>en</strong> es <strong>de</strong>sconocido <strong>en</strong> la actualidad.<br />
En la pres<strong>en</strong>te investigación, se propone que el<br />
manuscrito 1475 <strong>de</strong> la BNM podría ser un borrador<br />
<strong>de</strong> la versión <strong>de</strong>l Flos Sanctorum <strong>de</strong>l jesuita<br />
Juan <strong>de</strong> Tovar, la cual fue iniciada <strong>en</strong> 1585, y no<br />
hay testimonios <strong>de</strong> que la haya terminado.<br />
Es posible <strong>en</strong>unciar al m<strong>en</strong>os tres argum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> favor <strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>ntificación propuesta. El<br />
primero parte <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que la versión inconclusa<br />
<strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Tovar coinci<strong>de</strong> con el MS.<br />
1475, que muestra un trabajo <strong>en</strong> proceso que<br />
busca compilar relatos <strong>de</strong> vidas <strong>de</strong> santos <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua mexicana, principalm<strong>en</strong>te. La versión <strong>de</strong><br />
fray Juan <strong>de</strong> Ribas, al ser breve, contrasta con<br />
los 236 folios recto y verso que conti<strong>en</strong>e el MS.<br />
1475.<br />
Por su parte, la versión <strong>de</strong> fray Juan Bautista<br />
podría correspon<strong>de</strong>r mejor <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sión, aunque<br />
se sabe que fue una obra terminada. Si bi<strong>en</strong><br />
112
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
el manuscrito podría reflejar una versión preliminar<br />
<strong>de</strong>l Flos Sanctorum <strong>de</strong> Bautista, también<br />
es posible <strong>de</strong>scartarlo por el sistema ortográfico<br />
<strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> el MS. 1475, como argum<strong>en</strong>to a<br />
continuación.<br />
El sistema <strong>de</strong> signos diacríticos constituye el<br />
segundo argum<strong>en</strong>to que vincula al MS. 1475 <strong>de</strong><br />
la BNM con un orig<strong>en</strong> jesuita. La primera gramática<br />
publicada que incluyó un sistema <strong>de</strong> signos<br />
diacríticos para repres<strong>en</strong>tar elem<strong>en</strong>tos fonológicos<br />
<strong>de</strong>l <strong>náhuatl</strong>, tales como el salto glotal y la<br />
longitud vocálica, fue el Arte mexicana, <strong>de</strong>l jesuita<br />
Antonio <strong>de</strong>l Rincón, <strong>en</strong> 1595. Este sistema<br />
<strong>de</strong> signos diacríticos <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> fue retomado y<br />
<strong>de</strong>sarrollado por Horacio Carochi <strong>en</strong> su Arte <strong>de</strong><br />
la l<strong>en</strong>gua mexicana, <strong>de</strong> 1645, y es posible afirmar<br />
que el uso <strong>de</strong> este sistema gráfico se mantuvo<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>n jesuita, al m<strong>en</strong>os durante el<br />
siglo XVII, g<strong>en</strong>erando así una clara difer<strong>en</strong>cia<br />
respecto a otras ór<strong>de</strong>nes, como la franciscana,<br />
que prefirió no utilizar los signos diacríticos para<br />
escribir el <strong>náhuatl</strong>. El MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM muestra<br />
<strong>en</strong> el texto <strong>náhuatl</strong> un incipi<strong>en</strong>te sistema <strong>de</strong><br />
signos diacríticos que aún no está pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>sarrollado. En el manuscrito se observa el uso<br />
<strong>de</strong>l ac<strong>en</strong>to grave (`) para marcar la aspiración y<br />
un uso ocasional no sistemático <strong>de</strong>l macrón (¯)<br />
para marcar longitud vocálica. Este uso simplificado<br />
<strong>de</strong> dos signos diacríticos parece prece<strong>de</strong>r<br />
a la obra <strong>de</strong> Antonio <strong>de</strong>l Rincón (1595), qui<strong>en</strong><br />
propuso el uso sistemático <strong>de</strong> cuatro signos. En<br />
el MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM también aparece un ac<strong>en</strong>to<br />
circunflejo (^) <strong>en</strong> los apartados 31 y 32 <strong>de</strong>l<br />
padre Torres, que están escritos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua otomí,<br />
así como <strong>en</strong> el apartado 33 <strong>de</strong>l padre Oracio<br />
Chiapa, también <strong>en</strong> otomí, <strong>en</strong> el cual se aña<strong>de</strong>n<br />
diéresis (¨) y puntos (.) <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> vocales que<br />
parec<strong>en</strong> graficar los tonos característicos <strong>de</strong><br />
esta l<strong>en</strong>gua otomangue.<br />
La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ido textual <strong>en</strong> otomí<br />
se relaciona con el tercer argum<strong>en</strong>to que acerca<br />
al MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM con el Flos Sanctorum <strong>de</strong><br />
Tovar. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los franciscanos fray Juan<br />
<strong>de</strong> Ribas y fray Juan Bautista, el jesuita Juan <strong>de</strong><br />
Tovar radicó principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Tepotzotlán,<br />
una región bilingüe <strong>náhuatl</strong>-otomí. En el Colegio<br />
<strong>de</strong> Tepotzotlán se erigió, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su inicio, un proyecto<br />
<strong>de</strong> educación para indios nahuas y otomís,<br />
tal como lo atestigua, <strong>en</strong> 1585, el provincial<br />
jesuita Antonio <strong>de</strong> M<strong>en</strong>doza: “Un indio que está<br />
aquí por gobernador, que se llama don Martín<br />
Maldonado, ha fundado y dotado, <strong>de</strong> su haci<strong>en</strong>da,<br />
este seminario <strong>de</strong> niños indios, mexicanos y<br />
otomís, que aquí había” (Zubillaga, 1959: 7<strong>21</strong>). En<br />
esta misma carta <strong>de</strong> 1585 dirigida al g<strong>en</strong>eral jesuita<br />
Aquaviva, el provincial sugiere la pertin<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> instalar una impr<strong>en</strong>ta para imprimir lo que<br />
se elabora <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Tepotzotlán,<br />
m<strong>en</strong>cionando <strong>en</strong> específico un vocabulario otomí<br />
y un Flos Sanctorum <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>:<br />
También estará aquí muy bi<strong>en</strong> una empr<strong>en</strong>ta; y se<br />
podrá imprimir qualquiera cosa, sin más costa que<br />
la <strong>de</strong>l papel y tinta. Porque estos indios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estraño<br />
ing<strong>en</strong>io para todos estos officios. Y no hai<br />
otro modo, para po<strong>de</strong>rse imprimir el bocabulario<br />
otomí, y el flos sanctorum mexicano; porque costará<br />
los ojos <strong>de</strong> la cara; y hay muy poca salida <strong>de</strong>llos<br />
(Zubillaga, 1959: 7<strong>21</strong>).<br />
En ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l argum<strong>en</strong>to que vincula a<br />
la or<strong>de</strong>n jesuita, el Colegio <strong>de</strong> Tepotzotlán y el<br />
Flos Sanctorum <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Tovar con el manuscrito<br />
resguardado por la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México, cabe añadir la relación <strong>de</strong>l nombre <strong>de</strong>l<br />
“P e. Torres” <strong>en</strong> los folios 157r y 163r <strong>de</strong>l MS. 1475.<br />
Como habíamos visto, propusimos la i<strong>de</strong>ntificación<br />
<strong>de</strong>l padre Diego <strong>de</strong> Torres <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong><br />
Tepotzotlán como autor <strong>de</strong> los apartados 31 y<br />
32 escritos <strong>en</strong> otomí. Asimismo, <strong>en</strong> el “Catálogo<br />
<strong>de</strong> la Provincia <strong>de</strong> Nueva España. 20 Abril 1583”<br />
aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el mismo listado Juan <strong>de</strong> Tovar y<br />
Diego <strong>de</strong> Torres:<br />
Resi<strong>de</strong>ntia Tepotzotlán, annexa colegio mexicano.<br />
1. P. Ioannes Díaz, rector. 2. P. Ioannes <strong>de</strong> Tobar,<br />
concionator et confessor indorum. 3. Ferdinandus<br />
Xuárez, confessor indorum. 4. P. Ferdinandus Gómez,<br />
concionator et confessor indorum. 5. F. Didacus<br />
Torres, theologus; est in tercia probationes<br />
(Zubillaga, 1959: 152).<br />
Como se pue<strong>de</strong> apreciar, <strong>en</strong> 1583, Juan <strong>de</strong><br />
Tovar aparece como padre predicador y confesor<br />
<strong>de</strong> indios, mi<strong>en</strong>tras que Diego <strong>de</strong> Torres<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra como hermano estudiante aún sin<br />
or<strong>de</strong>narse. Esta jerarquía <strong>en</strong> un espacio tan acotado<br />
abre la posibilidad <strong>de</strong> que Diego <strong>de</strong> Torres<br />
haya sido alumno <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Tovar, por lo que<br />
<strong>en</strong> 1585, cuando se com<strong>en</strong>zó a <strong>de</strong>sarrollar el Flos<br />
Sanctorum, Tovar pudo haber incluido los apartados<br />
<strong>en</strong> otomí <strong>de</strong> Torres, qui<strong>en</strong> para <strong>en</strong>tonces<br />
113
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
ya estaría or<strong>de</strong>nado, <strong>de</strong> acuerdo a los catálogos<br />
jesuitas.<br />
Esta i<strong>de</strong>ntificación propuesta coinci<strong>de</strong> con<br />
la atribución <strong>de</strong> autoría <strong>de</strong> la Relación primitiva<br />
que sugirió Mariano Cuevas <strong>en</strong> 1930: “los PP.<br />
Rincón o Tovar, ellos fueron tal vez autores <strong>en</strong><br />
alguna manera <strong>de</strong> esta pieza histórica y oratoria.<br />
Hay razones positivas para creerlo así” (Cuevas,<br />
1930: 99). Retomando la propuesta <strong>de</strong> Cuevas,<br />
Ángel María Garibay atribuyó la autoría a Tovar<br />
<strong>de</strong> este apartado: “lo <strong>de</strong>bemos al P. Tovar, jesuita<br />
<strong>de</strong> los primeros ingresados <strong>en</strong> la Compañía,<br />
al llegar ésta a México (1572), y que había sido<br />
antes Secretario <strong>de</strong>l naci<strong>en</strong>te Cabildo <strong>de</strong> la Catedral”<br />
(Garibay Kintana, 2007: 761). Cabe resaltar<br />
que tanto Cuevas como Garibay no dieron<br />
mayores argum<strong>en</strong>tos al respecto.<br />
En suma, <strong>de</strong> los 41 apartados que conti<strong>en</strong>e el<br />
MS. 1475, seis habrían sido elaborados por los<br />
padres Oracio Chiapa, Torres y Lor<strong>en</strong>ço, <strong>de</strong> los<br />
cuales sólo se logró i<strong>de</strong>ntificar al segundo como<br />
el padre Diego Torres <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> Tepotzotlán.<br />
Sigui<strong>en</strong>do esta propuesta, los 35 apartados<br />
restantes <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> serían parte <strong>de</strong>l Flos Sanctorum<br />
<strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Tovar, incluy<strong>en</strong>do el apartado<br />
7 sobre la aparición <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong> Guadalupe,<br />
relato al que se le conoce <strong>en</strong> la actualidad con el<br />
título facticio <strong>de</strong> Relación primitiva.<br />
Transcripción paleográfica <strong>de</strong> la<br />
Relación primitiva<br />
La Relación primitiva se ubica <strong>en</strong>tre los folios 51r<br />
y 53r <strong>de</strong>l MS. 1475 <strong>de</strong> la BNM. Los criterios <strong>de</strong><br />
transcripción utilizados tomaron como refer<strong>en</strong>te<br />
la metodología paleográfica <strong>de</strong>sarrollada por el<br />
proyecto Sermones <strong>en</strong> mexicano <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong><br />
Investigaciones Históricas <strong>de</strong> la UNAM (Alcántara<br />
Rojas, 2022), que se caracteriza por recuperar<br />
las especificida<strong>de</strong>s gráficas y la int<strong>en</strong>ción<br />
semántica <strong>de</strong>l amanu<strong>en</strong>se mediante el uso <strong>de</strong><br />
resaltes tipográficos. Con este antece<strong>de</strong>nte metodológico,<br />
se buscó <strong>en</strong>fatizar ciertos elem<strong>en</strong>tos<br />
lingüísticos que se consi<strong>de</strong>raron relevantes<br />
<strong>en</strong> la argum<strong>en</strong>tación narrativa <strong>de</strong> la Relación primitiva:<br />
mediante el uso <strong>de</strong> negritas se marcaron<br />
los rever<strong>en</strong>ciales, mi<strong>en</strong>tras que los paralelismos<br />
y difrasismos fueron subrayados. En términos<br />
g<strong>en</strong>erales, se recuperó la ortografía <strong>en</strong>contrada<br />
<strong>en</strong> el manuscrito, pero se procuró que la transcripción<br />
respetara la composición morfológica<br />
<strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>. Las palabras o frases tachadas <strong>en</strong><br />
el manuscrito que se alcanzaron a leer fueron<br />
transcritas con un tachado linear. A pie <strong>de</strong> página<br />
se especificó cuando un elem<strong>en</strong>to textual<br />
apareció añadido <strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>glones o al marg<strong>en</strong>.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sataron las abreviaturas y se<br />
marcaron con letra cursiva.<br />
[f. 51r] Nuestra Señora <strong>de</strong> + Guadalupe<br />
Ynin yhuey tlamahuiçoltzin totecuyo Dios, in quimochihuili<br />
yn ipampatzinco Cemicaca ichpochtli<br />
santa Maria Ca yèhuatl: in anquimocuilizque, in<br />
anquimocaquilitizque, in qu<strong>en</strong>in tlamahuiçoltica,<br />
quimonequilti mocalquechilitzinoz, mochantlalitzinoz<br />
in quimotocayotilia Cihuapilli santa Maria<br />
tepeacac. Ca iuhqui inin mochiuh, ce icnotla[ca]<br />
tzintl[i]i 3 , macehualtzintli, ànel huel ytlateomatcatzin<br />
ynin icnohuictzintli, icnomecapaltzintli,<br />
yn oncan tepeacac tepetozcac n<strong>en</strong><strong>en</strong>tin<strong>en</strong>ca, ànel<br />
àço tlanelhuatzintli, quimotàtaquilitin<strong>en</strong>ca, yn oncan<br />
quimottititzino in Dios ytlaçonantzin, quimonochili,<br />
quimolhuili noxocoyouh, tlaxonmohuica<br />
in huey altepetl y`tic Mexico, xicmolhuili yn ompa<br />
teoyotica tepachoa, arçobispo, Cano connequi,<br />
Notlanequiliztica ynic nican in tepèacac Nechmòchantilizque,<br />
nechmoquechililizque nocaltzin<br />
y`nic oncan [f. 51v] nechonc<strong>en</strong>matiquihui nech[tlà]tlauhtiquihui<br />
4 in tlaneltocanime, Christianosme;<br />
huel oncan in ca ninochihuaz yn ìquac nechmotepantlàtòcatizque<br />
niman yà ynin icnooquichtzintli<br />
ixpantzinco necito.+ 5 macamó nimitznotlapololtili,<br />
Ca yz onechalmih[c]uali 6 y`n ilhuicac Cihuapilli,<br />
onechmolhuili ynic nimitznolhuiliquiuh yn qu<strong>en</strong>i<br />
quimonequiltia yn ompa tep[ua]eacac 7 mochihuaz<br />
moquetzaz c<strong>en</strong>tetl ycaltzin ynic oncan quimotlatlauhtilizque<br />
in Christianosme huel yuh onechmolhuili<br />
in ca hueliyoca oncan in ca mochiuhtzinoz<br />
yn ìquac oncan quimotlatlautilizque: auh yn<br />
arçobispo àmo quimonel[quiti]toquiti 8 çan quilmolhúili<br />
tley`n tiquitoa nopiltze. aço [o]tictemic 9<br />
ànoçe otihuintic, intla nelli, neltiliztli++ 10 [ynhua in<br />
ticquitohua xinechhui] 11 ynon Cihuapilli yn[hua] 12<br />
3 Tachado: i.<br />
4 Añadido <strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>glones: tlà.<br />
5 Glosa al marg<strong>en</strong>: + in huey teopixca tlàtoani arçobispo,<br />
quimolhuili tlàtoanie.<br />
6 Añadido <strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>glones: c.<br />
7 Tachado: ua[?].<br />
8 Tachado: quiti[?].<br />
9 Añadido <strong>en</strong>tre r<strong>en</strong>glones.<br />
10 Glosa al marg<strong>en</strong>: ++ in tlein quìtoa: xicmolhuili.<br />
11 Tachado: ynhua in ticquitohua xinechui.<br />
12 Tachado: hua.<br />
114
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
tlein omitzmolhuili, Ma ytla nezcayotl, mitzmomaquili<br />
ynic toconneltocazque, yn ca ye nelli, neltiliztli<br />
in tlein tiquitoa.<br />
[f. 52r.] Occepa + 13 [quimottitzino: auhual mocuep<br />
in toquichtin, tlatlaocoxtihuitz: auh in tlàtòcacihuapilli<br />
occepa] 14 quimottitìtzino: auh in toquichtin 15<br />
yn oquimottili, quimolhuili, Cihuapille Ca onihuia<br />
yn ompa otinechmotitlani: auh àmo nechmoneltoquitia<br />
in tlàtoani, Çan nechmolhuilia àço onictemic,<br />
ànoce onihuintic, yhuan onechmolhuili ynic<br />
quimoneltoquitiz, Ma ytla nezcayotl xinechmomaquili,<br />
ynic noconnotquililiz? auh in tlàtòcacihuapilli<br />
in Dios ytlaçonantzin, niman quimolhuili ma ca<br />
ximotlaocolti notelpotzin, tlaxoconmocuicuili,<br />
xoconmotètequili yn oncan oncuecuepocatoc xochitzintli:<br />
ynin xochitl çan tlamahuiçoltica yn oncan<br />
cuecuepon auh yn iquac yn ca tlalli huàhuaqui<br />
acantlexochitl cueponia yn ocontètec in toquichtin<br />
ic concuexano yn itilmá ompa ya in mexico, quimolhuilito<br />
yn teopixca tlàtoani: [f. 52v] tlatoanie<br />
Ca nican niquitquitz in xochitl onechmomaquili in<br />
ilhuicac cihuapilli ynic. timotlaneltoquitiz in caye<br />
neltiliztli, ca ytlàtoltzin, ytlanequilitzin, in tleyn<br />
onimitznolhuilico in caye nelli in ca yèhuatzin onechmolhuili,<br />
Auh yn ìquac quiçouh yn itilma ynic<br />
quimottitiliz in xochitl in arçobispo, oncan yhuan<br />
quimottili ytilmàtitech yn toquichtin, oncan ycuiliuhtoca,<br />
ye oncan omocopinca nezcayotitzino in<br />
tlàtòcàcihuapilli, tlamahuiçoltica, ynic ye quinemotlaneltoquili<br />
in arçobispo, ixpantzinco. motlanquaquetzinòque,<br />
quimomahuiztililique auh cahuel<br />
yeehuatl. yn ixiptlatzin in tlàtòcacihuapilli yz çan<br />
tlàmahuiçoltica, yn itilmàtitech yn icnotlacatzintli<br />
moco+ 16 y`cuilotzino yn axcan ompa momaniltia in<br />
mochi cemanahuàca tocatl: oncan quimomachiltitihuitz,<br />
in quihualmotlatlauhtilia: auh in yèhuatzin<br />
yn ica yhueytetlaocoliliznanyotzin [f. 53r] oncan<br />
quinmopalehuilia, quinmomaquilia in tlein quimitlànililia,<br />
Ça nelli Ca yn aquin huel quimotepantlàtòcatitzinoz,<br />
quimoc<strong>en</strong>macatzinoz, tetlàçotlaliztica<br />
huel ytlacauhtzin mochiuhtzinoz in Dios ytlaçonantzin<br />
Ça nelli ca huel quimopalehuiliz, quimoteyttitiliz<br />
in ca quimotlaçotilia in ca ycehuallotitlàntzinco<br />
yècauhyotitlantzinco maquiztinemi.<br />
13 Glosa al marg<strong>en</strong>: + hualmocuep in toquichtin<br />
tlàtlaocoxtihuitz: auh in tlàtòcacihuapilli occeppa.<br />
14 Tachado: quimottitzino: auhual mocuep in toquichtin,<br />
tlatlaocoxtihuitz: auh in tlàtòcacihuapilli occepa.<br />
15 A lo largo <strong>de</strong>l texto aparece cinco veces la palabra:<br />
toquichtin. Se consi<strong>de</strong>ró que <strong>de</strong>be leerse: toquichtzin.<br />
16 Glosa al marg<strong>en</strong>: + pinca.<br />
Traducción <strong>de</strong> la Relación primitiva<br />
La traducción al español aquí propuesta 17 ti<strong>en</strong>e la<br />
int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fatizar ciertos elem<strong>en</strong>tos lingüísticos<br />
<strong>de</strong>l texto <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> que fueron i<strong>de</strong>ntificados<br />
y marcados <strong>en</strong> la transcripción <strong>de</strong> la Relación<br />
primitiva: los paralelismos, los difrasismos y<br />
las construcciones rever<strong>en</strong>ciales. Para realizarlo,<br />
exti<strong>en</strong><strong>de</strong> a la traducción los resaltes tipográficos<br />
utilizados <strong>en</strong> la transcripción paleográfica. 18 En<br />
la elaboración <strong>de</strong> esta versión se consultaron las<br />
traducciones publicadas por Mario Rojas (1979)<br />
y Noguez y López Austin (1993). En la primera<br />
<strong>de</strong> ellas es evi<strong>de</strong>nte la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> reflejar las<br />
estrategias literarias <strong>de</strong>l relato, aunque no se alcanzaron<br />
a marcar <strong>de</strong> forma sistemática. Precisam<strong>en</strong>te<br />
el uso <strong>de</strong> los resaltes tipográficos, <strong>en</strong><br />
la pres<strong>en</strong>te traducción, busca ofrecer, al m<strong>en</strong>os,<br />
una sistematización gráfica. Por otra parte, se<br />
consi<strong>de</strong>raron valiosas las especificida<strong>de</strong>s culturales<br />
que Noguez y López Austin lograron plasmar<br />
<strong>en</strong> su traducción, por ejemplo, <strong>en</strong> algunas<br />
<strong>de</strong> las frases que correspon<strong>de</strong>n a paralelismos y<br />
difrasismos, pero no fueron pres<strong>en</strong>tadas explícitam<strong>en</strong>te<br />
como binomios <strong>en</strong> su versión. De esta<br />
manera, la pres<strong>en</strong>te traducción recupera el <strong>de</strong>sglose<br />
semántico elaborado por Noguez y López<br />
Austin, lo reconstruye <strong>en</strong> binomios y marca con<br />
subrayado, para que se muestre con claridad el<br />
paralelismo y el difrasismo <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la<br />
traducción castellana. Respecto al rever<strong>en</strong>cial,<br />
se prefirió no utilizar la forma diminutiva que<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> la versión <strong>de</strong> Noguez y López<br />
Austin, don<strong>de</strong> se traduce “in Dios ytlaçonantzin”<br />
como “preciosa Madrecita <strong>de</strong> Dios” (1993: 206).<br />
En cambio, se marcaron con negritas únicam<strong>en</strong>te<br />
las palabras <strong>en</strong> español que correspon<strong>de</strong>n a<br />
la forma honorífica <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>: “la Amada Madre<br />
<strong>de</strong> Dios”. Asimismo, se integraron traducciones<br />
que <strong>en</strong> las versiones <strong>de</strong> Rojas (1979) y Noguez<br />
y López Austin (1993) no se alcanzaron a i<strong>de</strong>ntificar.<br />
Por ejemplo: “icnooquichtzintli” fue traducido<br />
<strong>en</strong> ambas versiones como “pobre hombrecito”,<br />
pero <strong>de</strong> acuerdo al Vocabulario <strong>de</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana y castellana, <strong>de</strong> Alonso <strong>de</strong> Molina, la<br />
traducción correspon<strong>de</strong>ría a la <strong>de</strong> un hombre<br />
viudo: “Icno oquichtli. biudo” (Molina, 2001: 33).<br />
17 Agra<strong>de</strong>zco a Ber<strong>en</strong>ice Alcántara por sus valiosos com<strong>en</strong>tarios<br />
y suger<strong>en</strong>cias para la elaboración <strong>de</strong> esta traducción.<br />
18 Véase arriba.<br />
115
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
Este ejemplo muestra la importancia <strong>de</strong> rescatar,<br />
<strong>en</strong> la traducción, pequeños elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l<br />
relato que, como <strong>en</strong> este caso, constituye una<br />
caracterización <strong>de</strong>l personaje.<br />
Por último, cabe m<strong>en</strong>cionar, sobre la traducción<br />
<strong>de</strong>l término cihuapilli, que <strong>en</strong> el texto <strong>náhuatl</strong><br />
aparece <strong>en</strong> formas difer<strong>en</strong>tes. La forma<br />
s<strong>en</strong>cilla cihuapilli fue <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la<br />
jerarquía social <strong>de</strong> la nobleza indíg<strong>en</strong>a, por lo<br />
que se tradujo como “noble Señora”. En cambio,<br />
cuando se <strong>en</strong>contró compuesta como ilhuicac<br />
cihuapilli, se consi<strong>de</strong>ró que el ámbito era divino,<br />
posiblem<strong>en</strong>te aludi<strong>en</strong>do al término latino Regina<br />
Coeli o Reina <strong>de</strong>l Cielo; <strong>en</strong> este caso, se tradujo<br />
como “noble Señora <strong>de</strong>l Cielo”, y se reservó la<br />
traducción <strong>de</strong> Reina para la tercera forma: tlàtòcacihuapilli.<br />
En este caso, el término <strong>en</strong>fatiza<br />
el carácter <strong>de</strong> gobernante, por lo que se optó<br />
por la traducción <strong>de</strong> “Señora Reina”. Finalm<strong>en</strong>te,<br />
se consi<strong>de</strong>ró que cihuapilli también podría t<strong>en</strong>er<br />
una función g<strong>en</strong>érica más amplia que las anteriores,<br />
lo cual se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> el relato cuando<br />
se m<strong>en</strong>ciona cómo <strong>de</strong>sea ser llamada la Virg<strong>en</strong>:<br />
“Cihuapilli Santa María Tepeyacac”. Solam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> este caso se mantuvo el término cihuapilli<br />
como un préstamo <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la traducción<br />
castellana.<br />
Nuestra Señora <strong>de</strong> Guadalupe<br />
[Prólogo]<br />
Este es el gran milagro que Dios Nuestro Señor<br />
hizo por medio <strong>de</strong> la Siempre Virg<strong>en</strong> Santa María.<br />
Uste<strong>de</strong>s recibirán, uste<strong>de</strong>s escucharán cómo milagrosam<strong>en</strong>te<br />
quiso que se le edifique casa, se le<br />
establezca resi<strong>de</strong>ncia, y que sea llamada Cihuapilli<br />
Santa María Tepeyacac.<br />
[Primera parte]<br />
[Primera aparición <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>]<br />
Así aconteció a un pobre hombre, a un macehual,<br />
ciertam<strong>en</strong>te muy <strong>de</strong>voto. Este pobre campesino (pobre<br />
coa - pobre mecapal) andaba <strong>en</strong> el collado <strong>de</strong>l<br />
cerro <strong>de</strong>l Tepeyacac, quizá escarbando raíces, don<strong>de</strong><br />
vio a la Amada Madre <strong>de</strong> Dios que le llamó, le dijo:<br />
–“Hijo mío el m<strong>en</strong>or: ve al interior <strong>de</strong>l gran altepetl<br />
<strong>de</strong> México. Dile al superior religioso <strong>de</strong> ahí, el Arzobispo,<br />
que quiero con gran <strong>de</strong>seo que aquí <strong>en</strong> el<br />
Tepeyacac me establezcan resi<strong>de</strong>ncia, me erijan<br />
mi digna casa, para que ahí v<strong>en</strong>gan a conocerme,<br />
v<strong>en</strong>gan a rogarme los crey<strong>en</strong>tes cristianos. Entonces,<br />
ahí me haré cuando me hagan su abogada”.<br />
[Primera pres<strong>en</strong>tación ante el Arzobispo]<br />
Enseguida este hombre viudo se apareció ante el<br />
gran superior <strong>de</strong> los religiosos, el Arzobispo, y le dijo:<br />
–“Señor: ojalá que no lo importune, pero me ha<br />
mandado la noble Señora <strong>de</strong>l Cielo, me ha dicho<br />
que le viniera a <strong>de</strong>cir cómo <strong>de</strong>sea que allá <strong>en</strong> el<br />
Tepeyacac se construya, se erija una casa, para<br />
que ahí le ruegu<strong>en</strong> los cristianos, así me dijo, un<br />
bu<strong>en</strong> lugar don<strong>de</strong> pueda hacerse cuando ahí le<br />
ruegu<strong>en</strong>”.<br />
Pero el Arzobispo no le creyó y sólo le dijo:<br />
–“¿Qué es lo que dices, hijo mío? ¡Acaso lo soñaste<br />
o estabas borracho! Si es cierto, si es verdad lo que<br />
dices, ve a <strong>de</strong>cirle a aquella noble Señora que te<br />
habló, que te dé alguna señal, para que creamos<br />
que es cierto, que es verdad lo que dices”.<br />
[Segunda parte]<br />
[Segunda aparición <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong>]<br />
Otra vez vi<strong>en</strong>e nuestro hombre muy afligido, y la<br />
Señora Reina se <strong>de</strong>jó ser vista una vez más. Cuando<br />
nuestro hombre la vio, le dijo:<br />
–“Noble Señora: he ido allá don<strong>de</strong> me mandaste,<br />
pero no me cree el señor, sólo me dice que tal vez<br />
lo soñé o que estaba borracho, y me dijo que para<br />
creerlo, me dieras alguna señal para llevarle”.<br />
En seguida la Señora Reina, la Amada Madre <strong>de</strong><br />
Dios, le dijo:<br />
–“No te aflijas hijo mío, ve a recoger, ve a cortar a<br />
don<strong>de</strong> están brotando las flores”.<br />
Esas flores sólo por milagro brotaron ahí, pues<br />
cuando la tierra está seca no hay lugar don<strong>de</strong> brote<br />
flor alguna. Nuestro hombre las cortó y llevó <strong>en</strong><br />
su tilma.<br />
[Segunda pres<strong>en</strong>tación ante el Arzobispo]<br />
Allá <strong>en</strong> México le dijo al superior <strong>de</strong> los religiosos:<br />
116
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
–“Señor: aquí le traigo las flores que me dio la noble<br />
Señora <strong>de</strong>l Cielo para que <strong>en</strong> verdad crea su<br />
palabra, su voluntad, la que vine a <strong>de</strong>cirte, que es<br />
cierto lo que ella me dijo”.<br />
Y cuando ext<strong>en</strong>dió su tilma para mostrarle las flores<br />
al Arzobispo, también vio ahí <strong>en</strong> la tilma <strong>de</strong><br />
nuestro hombre, ahí pintada, ahí repres<strong>en</strong>tada, la<br />
figura <strong>de</strong> la Señora Reina, por medio <strong>de</strong> un milagro.<br />
Con ello ya le creyó el Arzobispo. Ante su pres<strong>en</strong>cia<br />
se arrodillaron, la v<strong>en</strong>eraron.<br />
[Conclusión]<br />
Y así, la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> la Señora Reina está aquí, milagrosam<strong>en</strong>te,<br />
se pintó <strong>en</strong> la tilma <strong>de</strong>l pobre hombre.<br />
Y ahora se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra dispuesta ahí para honra<br />
<strong>de</strong> todo el mundo. Allí vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a conocerla los<br />
que le rezan. Y ella, con su inm<strong>en</strong>sa y misericordiosa<br />
maternidad, ahí les ayuda, les brinda lo que<br />
le ruegan.<br />
En verdad, a qui<strong>en</strong> bi<strong>en</strong> la haga su abogada, qui<strong>en</strong><br />
bi<strong>en</strong> se le <strong>en</strong>tregue con caridad, la Amada Madre<br />
<strong>de</strong> Dios bi<strong>en</strong> se convertirá <strong>en</strong> su intercesora.<br />
En verdad, mucho le ayudará, mirará por él. Ella<br />
protege al que está metido bajo su sombra, bajo<br />
su resguardo.<br />
Conclusiones<br />
El objetivo <strong>de</strong> este artículo fue explorar nuevas<br />
aproximaciones <strong>de</strong> estudio sobre la Relación<br />
primitiva, que es la versión manuscrita <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong><br />
más antigua conocida que trata sobre la<br />
milagrosa aparición <strong>de</strong> la Virg<strong>en</strong> María <strong>en</strong> el cerro<br />
<strong>de</strong>l Tepeyacac. El relato constituye ap<strong>en</strong>as<br />
una mínima fracción <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido textual <strong>de</strong> los<br />
41 apartados relacionados con vidas <strong>de</strong> santos<br />
y sucesos maravillosos que conforman el libro<br />
manuscrito conservado <strong>en</strong> la Biblioteca Nacional<br />
<strong>de</strong> México con la clasificación MS. 1475. La<br />
propuesta vertida <strong>en</strong> este trabajo consi<strong>de</strong>ra que<br />
el MS. 1475 pue<strong>de</strong> ser el Flos Sanctorum <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong><br />
<strong>de</strong>l jesuita Juan <strong>de</strong> Tovar, obra inconclusa<br />
y conocida únicam<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias. De ser así, la autoría <strong>de</strong> la<br />
Relación primitiva estaría asociada a Juan <strong>de</strong><br />
Tovar y a una fecha <strong>de</strong> elaboración cercana a<br />
1585. Esta propuesta <strong>de</strong> datación <strong>de</strong>rivó <strong>de</strong>l análisis<br />
textual e histórico <strong>de</strong>l manuscrito, y se podría<br />
complem<strong>en</strong>tar con un análisis material <strong>de</strong>l<br />
papel que permitiera la i<strong>de</strong>ntificación y datación<br />
<strong>de</strong> las cuatro filigranas que fueron <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong><br />
la ficha bibliográfica incluida al principio <strong>de</strong>l artículo.<br />
Esta labor queda p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, al igual que el<br />
análisis lingüístico <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos que fueron<br />
marcados tipográficam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la transcripción<br />
y <strong>en</strong> la traducción. Esperamos que los datos y<br />
propuestas vertidas <strong>en</strong> este artículo proporcion<strong>en</strong><br />
elem<strong>en</strong>tos que se puedan ori<strong>en</strong>tar hacia<br />
nuevas rutas <strong>de</strong> investigación sobre la Relación<br />
primitiva.<br />
Agra<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to<br />
A la Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México<br />
y el Programa <strong>de</strong> Becas Posdoctorales <strong>de</strong> la<br />
UNAM que me permitió ser becario <strong>de</strong>l Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas con la asesoría<br />
<strong>de</strong> la doctora Marina Garone.<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Archivos<br />
Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México, MS. 1475, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice (coord.) (2022), “Sermones<br />
<strong>en</strong> mexicano. Catalogación, estudio y traducción<br />
<strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l siglo<br />
XVI <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México”, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas, , 11 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Bautista, Juan (1606), Sermonario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Diego López Dávalos.<br />
Carochi, Horacio (1645), Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gva mexicana<br />
con la <strong>de</strong>claracion <strong>de</strong> los adverbios <strong>de</strong>lla, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Iuan Ruyz.<br />
Castillo Farreras, Victor; Dakin, Kar<strong>en</strong> y Mor<strong>en</strong>o <strong>de</strong><br />
los Arcos, Roberto (1966), “Las partículas <strong>de</strong>l<br />
<strong>náhuatl</strong>”, Estudios <strong>de</strong> Cultura Náhuatl, núm. 6,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México, pp. 187-<strong>21</strong>0.<br />
117
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
Cuevas, Mariano (1930), Álbum histórico guadalupano<br />
<strong>de</strong>l IV c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario, Ciudad <strong>de</strong> México, Escuela Tipográfica<br />
Salesiana.<br />
Garibay Kintana, Ángel María (2007), Historia <strong>de</strong> la literatura<br />
<strong>náhuatl</strong>, Ciudad <strong>de</strong> México, Porrúa [1ª<br />
ed.1953].<br />
Garibay Kintana, Ángel María (1966), “Manuscritos <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México”,<br />
Boletín <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional, tomo<br />
17, núm. 1 y 2, <strong>en</strong>ero-junio, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM, pp. 5-20.<br />
González <strong>de</strong> Cossío, Francisco (1949), “Tres colegios<br />
mexicanos. Tepotzotlán, San Gregorio y San<br />
I<strong>de</strong>lfonso”, Boletín <strong>de</strong>l Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación,<br />
tomo 20, abril-junio, Ciudad <strong>de</strong> México, Archivo<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, pp. 201-249.<br />
Gre<strong>en</strong>wood, Jonathan (2018), “Readable flowers: global<br />
circulation and translation of saint´s lives”,<br />
Journal of Global History, 13 (1), Cambridge,<br />
Cambridge University Press, pp. 22-45.<br />
Jiménez, Jesús (1979), “El testimonio guadalupano <strong>de</strong>l<br />
padre Juan González. Un docum<strong>en</strong>to valioso<br />
<strong>de</strong>l siglo XVI”, <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Guadalupanos<br />
A.C., II Encu<strong>en</strong>tro Nacional Guadalupano.<br />
México, D. F., 2 y 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1977, C<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> Estudios Guadalupanos A.C., Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Jus, pp. 103-137.<br />
Lasso <strong>de</strong> la Vega, Luis (1649), Hvei tlamahviçoltica<br />
omonexiti in ilhvicac tlatoca çihvapilli Santa Maria<br />
totlaçonantzin Gvadalvpe in nican hvei altep<strong>en</strong>ahvac<br />
Mexico itocayocan Tepeyacac, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Iuan Ruyz.<br />
León-Portilla, Miguel (2002), Tonantzin Guadalupe.<br />
P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>náhuatl</strong> y m<strong>en</strong>saje cristiano <strong>en</strong> el<br />
“Nican mopohua”, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong><br />
Cultura Económica.<br />
Martí Cotarelo, Mónica (2010), “Arquitectura jesuita<br />
para la formación: noviciado y juniorado <strong>en</strong> el colegio<br />
<strong>de</strong> Tepozotlán”, Dim<strong>en</strong>sión Antropológica,<br />
vol. 49, Ciudad <strong>de</strong> México, INAH, pp. 43-89, ,<br />
23 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2022.<br />
Martínez Baracs, Rodrigo (2014), “La aparición <strong>de</strong>l Nican<br />
mopohua”, <strong>en</strong> Pilar Máynez, Salvador Reyes<br />
Equihuas y Frida Villavic<strong>en</strong>cio (eds.), Contactos<br />
lingüísticos y culturales <strong>en</strong> la época novohispana.<br />
Perspectivas multidisciplinares, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM-C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones y Estudios<br />
Superiores <strong>en</strong> Antropología Social.<br />
Medina Asc<strong>en</strong>cio, Luis (1979), “Las apariciones como<br />
un hecho histórico”, <strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Guadalupanos<br />
A.C., II Encu<strong>en</strong>tro Nacional Guadalupano.<br />
México, D. F., 2 y 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1977,<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Guadalupanos A.C., Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Jus, pp. <strong>21</strong>-40.<br />
M<strong>en</strong>dieta, fray Gerónimo <strong>de</strong> (1870), Historia eclesiástica<br />
indiana, Ciudad <strong>de</strong> México, Antigua Librería<br />
Portal <strong>de</strong> Agustinos [1ª ed. 1597].<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong> (2001), Vocabulario <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua castellana<br />
y mexicana y mexicana y castellana, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Porrúa [1ª ed. 1555-1571].<br />
Mor<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los Arcos, Roberto (1966), “Guía <strong>de</strong> las<br />
obras <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la Biblioteca<br />
Nacional”, Boletín <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional,<br />
tomo 17, núm. 1 y 2, <strong>en</strong>ero-junio, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, UNAM, pp. <strong>21</strong>-<strong>21</strong>0.<br />
Noguez, Xavier y Alfredo López Austin (trads.) (1993),<br />
“Inin huei tlamahuizoltzin”, <strong>en</strong> Xavier Noguez,<br />
Docum<strong>en</strong>tos guadalupanos. Un estudio sobre<br />
las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información tempranas <strong>en</strong> torno<br />
a las mariofanías <strong>en</strong> el Tepeyac, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se/Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />
Económica, pp. 205-<strong>21</strong>0.<br />
O’Gorman, Edmundo (2001), Destierro <strong>de</strong> sombras.<br />
Luz <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> la imag<strong>en</strong> y culto <strong>de</strong> Nuestra<br />
Señora <strong>de</strong> Guadalupe <strong>de</strong>l Tepeyac, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM [1ª ed. 1986].<br />
Rojas, Mario (1979), “Relación primitiva guadalupana”,<br />
<strong>en</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Guadalupanos A.C., II Encu<strong>en</strong>tro<br />
Nacional Guadalupano. México, D. F., 2<br />
y 3 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1977, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios<br />
Guadalupanos A.C., Ciudad <strong>de</strong> México, Jus, pp.<br />
139-144.<br />
Rincón, Antonio <strong>de</strong>l (1595), Arte mexicana, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Pedro Balli.<br />
UNAM (Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México)<br />
(2012), “Gran Diccionario Náhuatl”, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, UNAM, ,11 <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Viñaza, Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> la (1892), Bibliografía española <strong>de</strong><br />
l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong> América, Madrid, Sucesores<br />
<strong>de</strong> Riva<strong>de</strong>neyra.<br />
Villegas, Alonso <strong>de</strong> (1588), Flos Sanctorum, Toledo,<br />
Juan Rodríguez.<br />
Zubillaga, Félix (1959), Monum<strong>en</strong>ta Missionum Societatis<br />
Iesu vol. XV. Missiones Occi<strong>de</strong>ntales. Monum<strong>en</strong>ta<br />
Mexicana II (1581-1585), Roma, Monum<strong>en</strong>ta<br />
Historica Societatis Iesu.<br />
118
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 105-120<br />
Tesiu Rosas-Xelhuantzi<br />
Recibido: 18 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2022.<br />
Aceptado: 4 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
Es doctor <strong>en</strong> Historia por la Universidad Nacional<br />
Autónoma <strong>de</strong> México (UNAM), así como<br />
doctor <strong>en</strong> Estudios Latinoamericanos por la<br />
misma universidad. Investigador posdoctoral<br />
<strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Bibliográficas<br />
<strong>de</strong> la UNAM; es miembro <strong>de</strong>l Sistema Nacional<br />
<strong>de</strong> Investigadores, nivel Candidato. Sus líneas<br />
<strong>de</strong> investigación se <strong>en</strong>focan <strong>en</strong> la relación <strong>en</strong>tre<br />
l<strong>en</strong>gua y cultura <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong><br />
América Latina. Su interés disciplinar se <strong>en</strong>foca<br />
<strong>en</strong> la Historia, Antropología y Lingüística; su línea<br />
<strong>de</strong> investigación actual es el estudio <strong>de</strong> manuscritos<br />
novohispanos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as.<br />
Entre sus más reci<strong>en</strong>tes publicaciones <strong>de</strong>stacan,<br />
como autor: “Propuesta <strong>de</strong> una tipología <strong>de</strong> los<br />
manuscritos novohispanos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as<br />
<strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México”, <strong>en</strong> Bibliographica,<br />
4 (2), Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM, pp.<br />
159-182 (20<strong>21</strong>); “Colonización lingüística y subversión<br />
<strong>de</strong>colonial nahua <strong>en</strong> el siglo XVI”, NuestrAmérica,<br />
6 (11), Concepción, Corri<strong>en</strong>te nuestrAmérica<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> Abajo, pp. 73-89 (2018); “El<br />
Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua Teguima y el Vocabulario <strong>de</strong> la<br />
l<strong>en</strong>gua Ore: manuscritos <strong>en</strong> una l<strong>en</strong>gua extinta<br />
<strong>de</strong>l norte <strong>de</strong> México (MS 1494 BNM)”, <strong>en</strong> Marina<br />
Garone y Patricia Me<strong>de</strong>llín (coords.), Historia<br />
<strong>de</strong>l libro y la cultura escrita <strong>en</strong> México. Perspectivas<br />
regionales. <strong>Volum<strong>en</strong></strong> Norte I, Aguascali<strong>en</strong>tes,<br />
Universidad Autónoma <strong>de</strong> Aguascali<strong>en</strong>tes<br />
(próximam<strong>en</strong>te).<br />
119
TESIU ROSAS XELHUANTZI, LA RELACIÓN PRIMITIVA:<br />
ANÁLISIS DEL MANUSCRITO 1475 DE LA BIBLIOTECA NACIONAL DE MÉXICO<br />
120
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>202393<br />
“MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN<br />
SERMON IN NAHUATL<br />
“MARÍA MAGDALENA NO ERA<br />
COMO UN PERRO”<br />
UN SERMÓN GUATEMALTECO EN NÁHUATL DEL SIGLO XVII<br />
Agnieszka Brylak<br />
orcid.org/0000-0002-5268-2248<br />
University of Warsaw<br />
Polonia<br />
a.brylak@uw.edu.pl<br />
Julia Madajczak<br />
orcid.org/0000-0002-6309-2243<br />
University of Warsaw<br />
Polonia<br />
julia@al.uw.edu.pl<br />
Mary Magdal<strong>en</strong>e was not like a dog”. A sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury Guatemalan sermon in Nahuatl 1<br />
Abstract<br />
This paper pres<strong>en</strong>ts the transcription and translation of Chapter III of the Teotamachilizti,<br />
an anonymous collection of sermons in Nahuatl printed in Guatemala probably in the<br />
late sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury. This hitherto unpublished docum<strong>en</strong>t evolves around the life<br />
of Jesus Christ and closely follows the text of the gospels. A brief introduction to this<br />
source <strong>de</strong>scribes particular traits of its language and comm<strong>en</strong>ts on the resources used<br />
to transmit the Christian doctrine. It also focuses on the figures of Mary Magdal<strong>en</strong>e<br />
and Judas, whose stories served its author to build the moral lesson pres<strong>en</strong>ted in this<br />
fragm<strong>en</strong>t.<br />
Keywords: Teotamachilizti, Guatemala, Nahuatl, sermon, language contact.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Este artículo pres<strong>en</strong>ta la transcripción y traducción <strong>de</strong>l Capítulo III <strong>de</strong> Teotamachilizti,<br />
una colección anónima <strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> impresos <strong>en</strong> Guatemala probablem<strong>en</strong>te<br />
a finales <strong>de</strong>l siglo XVII. Este docum<strong>en</strong>to, hasta ahora inédito, gira <strong>en</strong> torno a la vida<br />
<strong>de</strong> Jesucristo y se basa estrecham<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los evangelios. La introducción a esta fu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>scribe rasgos particulares <strong>de</strong>l idioma <strong>en</strong> el que fue escrita y com<strong>en</strong>ta los recursos<br />
utilizados para transmitir la doctrina cristiana. También se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> las figuras <strong>de</strong> María<br />
Magdal<strong>en</strong>a y Judas, cuyos relatos sirvieron al autor para construir la lección moral<br />
pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> este fragm<strong>en</strong>to.<br />
Palabras clave: Teotamachilizti, Guatemala, <strong>náhuatl</strong>, sermón, contacto lingüístico.<br />
1 We want to thank John Carter Brown Library for providing Julia Madajczak with an opportunity<br />
to study the Teotamachilizti’s original during her short-term fellowship in the summer of 2013. We<br />
also thank Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas for her insightful comm<strong>en</strong>ts that improved this paper.<br />
1<strong>21</strong>
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
Pres<strong>en</strong>tation of the docum<strong>en</strong>t<br />
Teotamachilizti in yiuliliz auh in ymiquiliz Tutemaquizticatzim<br />
Iesu Christo qu<strong>en</strong>ami in quimpua<br />
teotacuiloque itech teomauxti 2 is a short collection<br />
of sermons in Nahuatl, printed in the late<br />
sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th or early eighte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury in Guatemala<br />
(Brasseur <strong>de</strong> Bourbourg, 1871: 141; Medina,<br />
1910: 382). Only one copy of this book has<br />
survived until today. In the ninete<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury, it<br />
formed part of the collection of the famous pioneer<br />
Mesoamericanist, the Fr<strong>en</strong>ch priest Charles<br />
Éti<strong>en</strong>ne Brasseur <strong>de</strong> Bourbourg. Today, it is held<br />
at the John Carter Brown Library in Provi<strong>de</strong>nce,<br />
Rho<strong>de</strong> Island (Madajczak and Pharao Hans<strong>en</strong>,<br />
2016: 226–227). Although various scholars have<br />
be<strong>en</strong> aware of the Teotamachilizti’s exist<strong>en</strong>ce<br />
and addressed it in various scholarly publications<br />
(e.g., Matthew and Romero 2012: 769–771;<br />
Romero 2014; Madajczak and Pharao Hans<strong>en</strong><br />
2016; Lara Martínez 2019: 83–84), no one has<br />
ever published a complete or partial translation<br />
of this text from Nahuatl. However, scans of the<br />
complete book are available in several online<br />
repositories: Brown Digital Repository, 3 archive.<br />
org, 4 Wikimedia Commons, 5 and Theological<br />
Commons. 6<br />
The Teotamachilizti’s title translates to “A<br />
treatise 7 on the life and <strong>de</strong>ath of our Savior Jesus<br />
Christ, according to how the evangelists relate<br />
it in the Holy Bible”. The book divi<strong>de</strong>s the<br />
biography of Jesus into six chapters: I. “Where it<br />
is revealed who is our Lord God, how he created<br />
heav<strong>en</strong> and the universe, and why he <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>d<br />
on earth” (fols. 1r–4r); II. “Where it is revealed<br />
2 Sic; instead of teoamoxti.<br />
3 https://repository.library.brown.edu/studio/item<br />
bdr:576189/<br />
4 https://archive.org/<strong>de</strong>tails/teotamachiliztii00bras/mo<strong>de</strong>/<br />
2up<br />
5 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Teotamachilizti_<br />
iny_iuliliz_auh_yni_miquiliz_Tu_Temaquizticatzim_Iesu_<br />
Christo_qu<strong>en</strong>ami_in_quim_pua_teotacuiloque_tech_<br />
teomauxti._%3D_Ó_sea_(IA_teotamachiliztii00bras).pdf<br />
6 https://commons.ptsem.edu/id/teotamachiliztii00bras<br />
7 The term teotamachilizti is an active action noun <strong>de</strong>rived<br />
from the verb machtia, “to teach”, combined with the<br />
in<strong>de</strong>finite object prefix tla- and the morpheme teo, “divine”.<br />
Together, they r<strong>en</strong><strong>de</strong>r the meaning of “teaching things in a<br />
divine way”, which can refer to preaching (fol. 11r). However,<br />
in the title, the author of the book used this term with the<br />
s<strong>en</strong>se of “treatise”, which is evi<strong>de</strong>nt from his explanation in<br />
the introduction “Al lector”: “Yo te ofresco, carisimo letor,<br />
este pequeño tratado <strong>de</strong> la vida, y muerte <strong>de</strong> Nuestro Señor<br />
Iesu Christo…” (fol. Ir, highlight ours). We have <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>d to<br />
acknowledge his choice by translating teotamachilizti as<br />
“treatise”.<br />
that the son of God <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>d to earth because<br />
of people’s sins, and he took on flesh and was<br />
born of Saint Mary, and everything that had<br />
happ<strong>en</strong>ed until he <strong>en</strong>tered in his thirtieth year”<br />
(fols. 4r–9v); III. “Where it is revealed how Saint<br />
John the Baptist baptized our Lord Jesus Christ<br />
and how our Lord Jesus Christ taught in many<br />
towns and everything that had passed until the<br />
great Passover came” (fols. 9v–15r); IV. “Where<br />
it is revealed how the great Passover came and<br />
how our Savior Jesus prayed to God his Father”<br />
(fols. 15r–19v); V. “Where it is related how the<br />
Jews seized our Lord Jesus Christ, and everything<br />
that had happ<strong>en</strong>ed until they whipped<br />
him” (fols. 19v–25v); and VI. “Where it is related<br />
how the Jews put a crown of thorns on Jesus,<br />
and everything that had happ<strong>en</strong>ed until he died<br />
on the cross, revived by himself, asc<strong>en</strong><strong>de</strong>d to<br />
heav<strong>en</strong>, [and] sat down at the right hand of God<br />
his Father” (fols. 26r–32v).<br />
The anonymous author of these sermons –<br />
undoubtedly a Spanish friar or priest– prece<strong>de</strong>d<br />
them with a brief introduction in Spanish, which<br />
he mainly <strong>de</strong>dicated to classifying Nahua languages<br />
in the region. The author’s reasons for<br />
putting together his little book seem not to<br />
drift far from the Christianization of Nahuatlspeaking<br />
people, although he tries to be very<br />
secretive about his motivation (Madajczak and<br />
Pharao Hans<strong>en</strong>, 2016: 227–228). In the introduction,<br />
he writes:<br />
For any book’s writer, the custom has always be<strong>en</strong><br />
to reveal to the rea<strong>de</strong>r the motives that he had to<br />
have it printed. Dear rea<strong>de</strong>r, I offer you this small<br />
treatise on the life and <strong>de</strong>ath of our Lord Jesus<br />
Christ, in the Mexican language, without explaining<br />
the motives I had to bring it to light. Because, while<br />
after telling you them, you would judge against<br />
them to your liking, by not telling you [the motives],<br />
I justify you who oppose their truth (fol. Ir 8 ).<br />
Thus, the author suspected that his motives<br />
for writing a little summary of Jesus’s life in Nahuatl<br />
might not receive a warm welcome from<br />
the rea<strong>de</strong>r. This rea<strong>de</strong>r could have only be<strong>en</strong> an-<br />
8 For the numbering of the Teotamachilizti’s folios, we follow<br />
the numbers printed at the bottom of the book’s pages (for<br />
the introductory “Al lector”) or their top right corner (for the<br />
sermons). The original numbering of the introduction and<br />
the sermons is separate. To reduce confusion, we use Roman<br />
numerals for the introduction (I-II) and Arabic numerals for<br />
the rest of the book’s cont<strong>en</strong>ts (1-32).<br />
122
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
other priest or a literate Nahuatl-speaking person<br />
who, due to their education, would be familiar<br />
with at least the basics of the Christian doctrine.<br />
What could be so controversial for the late Colonial<br />
Guatemalan Christians that the author felt<br />
uneasy about exposing it? The Teotamachilizti<br />
leaves this question unanswered, but what we<br />
know about its historical context may clarify why<br />
the anonymous author felt the urge to release<br />
this evangelizing work at an advanced stage of<br />
the Christianization <strong>en</strong>terprise. He might have<br />
attempted to remedy the alarming situation and<br />
an appar<strong>en</strong>t failure of the Spanish clergy in converting<br />
the natives to Christianity. Pedro Cortés<br />
y Larraz (1958), who, upon his appointm<strong>en</strong>t as<br />
the archbishop of Guatemala, traveled betwe<strong>en</strong><br />
1768 and 1770 through his “dominion” to verify<br />
the condition of the archdiocese, testified that<br />
the problems were so far-reaching that he faced<br />
the need to start the whole process almost from<br />
scratch. Not only had the natives resisted and<br />
stuck to their traditional religious practices, but<br />
also the local ecclesiastics had to overcome issues<br />
of their own. Among them, Paola García<br />
(2005: 130) indicates the internal t<strong>en</strong>sions betwe<strong>en</strong><br />
regular and secular clergy, their lack of<br />
<strong>en</strong>thusiasm and proper linguistic and cultural<br />
preparation to target the indig<strong>en</strong>ous population<br />
effici<strong>en</strong>tly, and their relatively low number. In<br />
these chall<strong>en</strong>ging circumstances, the brief Teotamachilizti,<br />
not charged with tiresome exegesis<br />
of Christian doctrine, was a handy evangelization<br />
tool.<br />
The language of the Teotamachilizti<br />
This paper pres<strong>en</strong>ts a transcription and translation<br />
of Chapter III of the Teotamachilizti. The<br />
most sali<strong>en</strong>t feature of this text and the remaining<br />
five chapters in the collection is the language.<br />
The Nahuatl of the Teotamachilizti differs from<br />
C<strong>en</strong>tral Mexican Nahuatl, evi<strong>de</strong>nced in pieces<br />
like Fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún’s Flor<strong>en</strong>tine<br />
Co<strong>de</strong>x. Among others, it sometimes drops the<br />
absolutive suffix -li, e.g., taxcal, instead of tlaxcalli<br />
(“tortilla”); it uses aiac for negation along<br />
with ahmo (here: amu), and nemi for a copula<br />
verb along with cah (here: ca); it sometimes adds<br />
-c or -qui to class 2 verbs in the preterit, e.g.,<br />
vtamic (“he finished,” from tlami); it may build<br />
reflexive forms based on the prefix mo- only,<br />
e.g., ma nimumiquilli (“may I die”). In their analysis<br />
of the Teotamachtilizti, Julia Madajczak and<br />
Magnus Pharao Hans<strong>en</strong> (2016: 229–232) conclu<strong>de</strong>d<br />
that these inconsist<strong>en</strong>t variations arose<br />
from the influ<strong>en</strong>ce of both the Eastern variety of<br />
Nahuatl and the Pipil language on the vernacular<br />
spok<strong>en</strong> in the c<strong>en</strong>tral region of Guatemala,<br />
where the author of the Teotamachilizti worked.<br />
Another same-period Guatemalan source from<br />
Brasseur <strong>de</strong> Bourbourg’s collection, Arte <strong>de</strong> la<br />
l<strong>en</strong>gua vulgar Mexicana <strong>de</strong> Guatemala qual se<br />
habla <strong>en</strong> Ezcuintla y otros pueblos <strong>de</strong>ste Reyno<br />
(Anonymous ca. 1700b), <strong>de</strong>scribes many similar<br />
features. Also, Kar<strong>en</strong> Dakin (1996: 179–185)<br />
i<strong>de</strong>ntified some of them in the sixte<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury<br />
corpus of Guatemalan petitions, writt<strong>en</strong> in<br />
Nahuatl by speakers of a Mayan language. The<br />
Teotamachilizti’s author admits that his goal was<br />
to compose this text in the local vernacular (fol.<br />
Ir), as opposed to the “rever<strong>en</strong>tial” Nahuatl of<br />
C<strong>en</strong>tral Mexico (see Romero 2014 for a comparison<br />
of honorific forms in these two subco<strong>de</strong>s).<br />
In Christian Guatemala, the latter must have<br />
be<strong>en</strong> a sort of a refer<strong>en</strong>tial language, in terms<br />
of H<strong>en</strong>ri Gobard (after: Brisset 2004: 345), i.e.,<br />
a language tied to the Nahuatl writt<strong>en</strong> tradition,<br />
which arose from the sixte<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury efforts<br />
to translate the Christian doctrine. On the lexical<br />
level, the author of the Teotamachtilizti recurred<br />
to C<strong>en</strong>tral Mexican Nahuatl for the “canonical”<br />
ecclesiastical or theological vocabulary while<br />
using the local vernacular in the terms belonging<br />
to everyday speech. Examples of the latter<br />
are taxcal (fol. 10r), or the author’s choice to refer<br />
to a “dog” with the Nahuatlized Spanish loan<br />
pelu (fol. 11v) instead of using one of the Nahuatl<br />
terms (chichi, itzcuintli, or xolotl) or perro<br />
(Madajczak and Pharao Hans<strong>en</strong>, 2016: 233).<br />
The author of the Teotamachilizti was by no<br />
means a flu<strong>en</strong>t Nahuatl speaker. He struggled<br />
to r<strong>en</strong><strong>de</strong>r Spanish idioms, grammar, and syntax<br />
word-for-word, creating an extraordinary text<br />
that those Nahua who did not know Spanish<br />
could hardly un<strong>de</strong>rstand. In the Teotamachilizti,<br />
one of the noticeable traits of this Hispanized<br />
Nahuatl is the frequ<strong>en</strong>t use of the headword<br />
auh as a conjunction y (“and”). In “classical Nahuatl”<br />
or colonial Nahuatl from C<strong>en</strong>tral Mexico,<br />
the most common use of auh was as a gui<strong>de</strong>post<br />
signaling the introduction of a new topic<br />
on the s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce level (see Lockhart 2001: 82).<br />
123
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
However, J. Richard Andrews (2003: 546-547)<br />
points out that in some instances attested in the<br />
Flor<strong>en</strong>tine Co<strong>de</strong>x, auh could also be used as additive<br />
conjunction (“and”):<br />
1) Picietl, papatlaoac, achi viac in iqujllo: auh in<br />
jsuchio coztic, “Tobacco plant: its leaves are wi<strong>de</strong>, a<br />
little bit long, and its flowers are yellow” (Sahagún<br />
1950-82, XI: 146; transl. ours);<br />
as alternative conjunction (“or”):<br />
2) ça tehoan, yn: auh ça tiuhque yn, in titlatlacocaoan<br />
totecujo, “We are (now) only these, or we<br />
are (now) only such as these, who are we sinners<br />
of our lord” (Sahagún 1950-82, VI: 137, transl. Andrews);<br />
or as adversative conjunction (“but”):<br />
3) qualli in qujtoa panj, auh in jtic amo qualli in<br />
qujtoa tevicpa, “What he says on the surface is<br />
good, but on the insi<strong>de</strong>, what he says against people<br />
is bad” (Sahagún 1950-82, VI: 2<strong>21</strong>, transl. ours).<br />
In all of these cases, 9 auh is linking the conjoined<br />
clauses or s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces. The Teotamachilizti<br />
features many examples of such structure, like<br />
the following one:<br />
4) avh in nem vquitanahuati Hero<strong>de</strong>s in ma<br />
quicutunazquia ytzuntecum, avh in quitemictizquia<br />
(fol. 12v), “and th<strong>en</strong> Herod or<strong>de</strong>red that they cut off<br />
his head and kill him”..”<br />
If we assume that the use of auh in the Flor<strong>en</strong>tine<br />
Co<strong>de</strong>x is an original Nahuatl feature, 10<br />
some of the concurr<strong>en</strong>t Teotamachilizti cases<br />
may simply follow this mo<strong>de</strong>l. However, it must<br />
be stressed that the instances where auh functions<br />
as a conjunction in the Teotamachilizti<br />
<strong>en</strong>ormously exceed those from the Flor<strong>en</strong>tine<br />
Co<strong>de</strong>x. Moreover, the Teotamachilizti has pas-<br />
9 All these examples come from Andrews (2003).<br />
10 Nevertheless, one should remember that the corpus of texts<br />
composing the Flor<strong>en</strong>tine Co<strong>de</strong>x comes from the colonial<br />
period and the context of language contact. Sahagún’s<br />
informants were flu<strong>en</strong>t speakers of not only Nahuatl but also<br />
Spanish. Therefore, the Nahuatl of this source is not free from<br />
Spanish influ<strong>en</strong>ce. Such contact-induced changes are mainly<br />
visible on the lexical level, in the form of loans, ext<strong>en</strong>sions of<br />
meaning, and neologisms, but these could also have affected<br />
the syntax of Nahuatl in the Flor<strong>en</strong>tine Co<strong>de</strong>x, including the<br />
use of auh.<br />
sages that, in the word-for-word translation, unmistakably<br />
use auh as the Spanish conjunction<br />
y, “and,” joining either two verbs: ipal in quimatizquia,<br />
avh in quiquitazquia (fol. 10r), “so that<br />
they would know him and see it” (Sp. para que<br />
le conocieran y lo vieran); or two nouns, e.g., in<br />
fariceosme, avh in Iudiosme (fol. 12r), “the Pharisees<br />
and the Jews” (Sp. los fariseos y los judíos).<br />
In the latter example, the particle in works as a<br />
<strong>de</strong>finite article.<br />
In another lexico-syntactic calque, the relational<br />
words ica and itech correspond with<br />
Spanish prepositions por and <strong>en</strong>, respectively.<br />
Thus, we read: ica muchintim altepet (fol. 11r),<br />
“to all the towns” (Sp. por todas las ciuda<strong>de</strong>s);<br />
itech itucatzim tutecuiutzim (fol. 14r), “on behalf<br />
of our Lord” (Sp. <strong>en</strong> nombre <strong>de</strong> nuestro señor).<br />
Also, the author adopts some interesting strategies<br />
to r<strong>en</strong><strong>de</strong>r particular forms pres<strong>en</strong>t in the<br />
Spanish language and abs<strong>en</strong>t from the pre-contact<br />
Nahuatl. To reflect the Spanish subjunctive<br />
mo<strong>de</strong>, non-exist<strong>en</strong>t in Nahuatl, the author of the<br />
Teotamachilizti oft<strong>en</strong> (though not consist<strong>en</strong>tly)<br />
recurs to the conditional form -zquia, introduced<br />
by the optative mo<strong>de</strong> particle ma, ma<strong>de</strong> equival<strong>en</strong>t<br />
to Spanish que (“that”), or ipal ma, operating<br />
as the Spanish para que (“so that,” “in or<strong>de</strong>r<br />
that”), as in the following examples:<br />
1) avh in vquit<strong>en</strong>ehuac Apostolosme ipal ma<br />
temachtizquia ica muchi talticpac (fol. 10v), “and<br />
he named them ‘the apostles’ so that they would<br />
preach all over the earth” (Sp. y les llamó ‘apóstoles’<br />
para que prediqu<strong>en</strong> por toda la tierra)<br />
2) azu in ticahcahua ma panulti yuqui (fol. 12r),<br />
“if we let it happ<strong>en</strong> this way” (Sp. si <strong>de</strong>jamos que<br />
pase así).<br />
Apart from syntactic calques, the latter example<br />
inclu<strong>de</strong>s lexical calques from the Spanish<br />
verbs. Cacahua, originally “to leave, abandon,” is<br />
ext<strong>en</strong><strong>de</strong>d to mean “to allow,” just like the Spanish<br />
<strong>de</strong>jar, and pano, “to pass,” earlier used exclusively<br />
as the verb of movem<strong>en</strong>t, here, just<br />
like in other late colonial Nahuatl texts, takes on<br />
the <strong>en</strong>tire semantic field of the Spanish pasar,<br />
“to pass”. On fol. 13v, the Nahuatl expression<br />
cuepa ica is a highly uncommon loan translation<br />
of the Spanish volver por, meaning “to <strong>de</strong>f<strong>en</strong>d,”<br />
“to support.”. Finally, in the Teotamach-<br />
124
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
ilizti, we <strong>en</strong>counter the calque of Spanish <strong>de</strong>,<br />
“of,” in possessive constructions. This case is<br />
ev<strong>en</strong> more striking giv<strong>en</strong> that there is an easy<br />
way to express such a concept in Nahuatl grammar.<br />
A possessive prefix ad<strong>de</strong>d to a noun stem<br />
turns it into a possessed noun. Surprisingly, the<br />
author of the Guatemalan sermons recurs to this<br />
method in an unorthodox way, by adding the<br />
possessive prefix not to the noun <strong>de</strong>noting the<br />
possessed object, but to the one <strong>de</strong>noting the<br />
possessor, e.g., Pontifices yfariceov, “the pontiffs<br />
of the Pharisees” (fol. 12r) or pasqua yIudivam,<br />
“the Passover of the Jews” (fol. 12v). In this way,<br />
the 3rd person possessive Nahuatl prefix y- operates<br />
like the Spanish preposition <strong>de</strong> (pontífices<br />
<strong>de</strong> fariseos and pascua <strong>de</strong> judíos, respectively)<br />
(see also Madajczak and Pharao Hans<strong>en</strong>, 2016:<br />
236). To further stress this shift, the printed Teotamachilizti<br />
oft<strong>en</strong> separates y- from the following<br />
noun as if it were a free-standing preposition (we<br />
have not reflected this in our transcription; see<br />
below). Finally, a ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on that may or may<br />
not arise from contact with Spanish is the almost<br />
complete abs<strong>en</strong>ce, throughout Teotamachilizti’s<br />
sermons, of the 3rd person plural possessive prefix<br />
yn-/ym-. Y- indicates both singular and plural<br />
refer<strong>en</strong>ts, e.g., ytacuicaliz tutume, “the singing of<br />
birds” (fol. 11r).<br />
The Spanish influ<strong>en</strong>ce on early eighte<strong>en</strong>thc<strong>en</strong>tury<br />
Guatemalan Nahuatl, which we can<br />
presume based on the contemporary C<strong>en</strong>tral<br />
Mexican corpus, cannot <strong>en</strong>tirely explain the Hispanization<br />
of the Teotamachilizti (see Lockhart<br />
1992: 304–318). The lexico-syntactic analysis of<br />
the text suggests that it could be a direct translation<br />
from some earlier Spanish treatise on the<br />
life of Jesus Christ. 11 Alternatively, the author<br />
could have first writt<strong>en</strong> his Spanish sermons and<br />
th<strong>en</strong> painstakingly translated them into the Guatemalan<br />
vernacular. For a mo<strong>de</strong>rn rea<strong>de</strong>r of the<br />
Teotamachilizti accustomed to a Nahuatl with<br />
a significantly smaller Spanish compon<strong>en</strong>t, the<br />
best trick is to first translate this text to Spanish<br />
word-for-word, <strong>de</strong>ciphering the author’s substitutions<br />
as if working with a Guatemalan Nahuatl<br />
Rosetta Stone. We have followed this method<br />
wh<strong>en</strong> elaborating our translation of Chapter III<br />
11 Interestingly <strong>en</strong>ough, as observed by Madajczak and<br />
Pharao Hans<strong>en</strong> (2016: 236), in one instance, the author of<br />
the Teotamachilizti uses the Latin g<strong>en</strong>itive (in Tutecuio Iesu<br />
Christi, fol. 25r), which might suggest that he was also using<br />
some portions of text in Latin.<br />
into English. Although we have not be<strong>en</strong> able to<br />
i<strong>de</strong>ntify the direct Spanish source for the Teotamachilizti,<br />
in the footnotes, we have reconstructed<br />
some Spanish phrases or s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ces<br />
from the Nahuatl. We did it in situations where<br />
we felt that a giv<strong>en</strong> construction could be difficult<br />
to un<strong>de</strong>rstand without reversing the process<br />
of translation undoubtedly used by the<br />
Teotamachilizti’s author.<br />
Chapter III’s preaching tools<br />
Chapter III of the Teotamachilizti, whose translation<br />
we pres<strong>en</strong>t below, embraces the life of<br />
Jesus Christ from wh<strong>en</strong> he meets Saint John<br />
the Baptist until Judas’s betrayal. It is an original<br />
collage from the four gospels, with Matthew<br />
giv<strong>en</strong> clear prece<strong>de</strong>nce. Details and passages<br />
<strong>de</strong>rived from Mark, John (e.g., fol. 12r, the visit<br />
to Lazarus’s house), and Luke (e.g., fol. 13r, the<br />
announcem<strong>en</strong>t of Jesus’s <strong>de</strong>ath) supplem<strong>en</strong>t<br />
the narrative. The text also inclu<strong>de</strong>s some fragm<strong>en</strong>ts<br />
abs<strong>en</strong>t from the New Testam<strong>en</strong>t. One of<br />
the author’s comm<strong>en</strong>ts regarding Jesus, “This<br />
is the custom on earth that they hate the one<br />
who teaches the truth” (fol. 12v), may be directly<br />
or indirectly inspired by Plato’s Apology<br />
of Socrates - the only non-Christian text<br />
paraphrased in Chapter III. According to Plato,<br />
Socrates once said: “I know rather well that I incur<br />
hatred by these very things; which is also a<br />
proof that I speak the truth”. 12<br />
Ev<strong>en</strong> though the Teotamachilizti is not a classical<br />
book of sermons (divi<strong>de</strong>d into preaching<br />
material for particular days of the liturgical cycle),<br />
the differ<strong>en</strong>t episo<strong>de</strong>s of Jesus’s biography<br />
serve the author as a pretext to teach or remind<br />
its recipi<strong>en</strong>ts about the basic precepts of Christian<br />
doctrine. In Chapter III, the author’s didactic<br />
comm<strong>en</strong>ts focus on the miracles performed<br />
by the Son of God and on the remarkable effect<br />
that Jesus’s preaching had on the hearts and<br />
minds of sinners and idolaters. Such a focus has<br />
a particular significance in the context of Cortés<br />
y Larraz’s observations that in the second half<br />
of the eighte<strong>en</strong>th c<strong>en</strong>tury, the native religious<br />
practices in Guatemala were still alive and thriving<br />
(see García 2005).<br />
12 Apology of Socrates, verse 24a, in https://chs.harvard.<br />
edu/primary-source/plato-the-apology-of-socrates-sb<br />
[28.12.20<strong>21</strong>].<br />
125
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
The Teotamachilizti contains some pre-contact<br />
Nahuatl vocabulary that could pot<strong>en</strong>tially<br />
attest to the continuity of the specific elem<strong>en</strong>ts<br />
of the pre-Christian Mesoamerican tradition into<br />
the late colonial period. For example, the author<br />
<strong>de</strong>scribes the “idolaters” with the names of<br />
“sorcerers” known from the pre-Hispanic Nahua<br />
culture, such as tlachihuiani, texochihuiani (in<br />
the docum<strong>en</strong>t spelled as texuchizivianime, see<br />
note 30), and nahualli (see fols. 11r-11v) (see Molina<br />
1565, Olko and Brylak 2018). However, we<br />
should approach such data cautiously because<br />
they may arise from a differ<strong>en</strong>t process. The text<br />
of the Teotamachilizti was created in Guatemala,<br />
with the predominant Maya population whose<br />
systems of belief and religious practices, though<br />
sharing many concepts with a broa<strong>de</strong>r Mesoamerican<br />
tradition, were not i<strong>de</strong>ntical with those<br />
of the C<strong>en</strong>tral Mexican Nahua. In this s<strong>en</strong>se, it is<br />
highly probable that the pres<strong>en</strong>ce, in the Teotamachilizti,<br />
of the terms like tlacatecolotl, “manowl”<br />
(a kind of ritual specialist, or “witch” with<br />
supernatural powers, later equated with “<strong>de</strong>mon”)<br />
or the m<strong>en</strong>tioned above texochihuiani,<br />
did not reflect the belief in such beings among<br />
the late colonial Guatemalan natives. Instead,<br />
it may have aris<strong>en</strong> from the author’s t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncy<br />
to recur to the doctrinal Nahuatl vocabulary of<br />
sixte<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury C<strong>en</strong>tral Mexico wh<strong>en</strong>ever he<br />
drifted away from mundane themes. Perhaps<br />
the Teotamachilizti’s author relied on his training<br />
rather than the insi<strong>de</strong> knowledge of the local<br />
situation.<br />
The lessons inclu<strong>de</strong>d in Chapter III stress the<br />
contrast betwe<strong>en</strong> two biblical characters: Mary<br />
Magdal<strong>en</strong>e and Judas. Mary Magdal<strong>en</strong>e stands<br />
out as an exemplary mo<strong>de</strong>l of a great sinner<br />
who, thanks to Jesus’s teachings, forever abandoned<br />
her immoral way of living. New Spain’s<br />
evangelists frequ<strong>en</strong>tly used her story in their<br />
Nahuatl doctrinal writings (e.g., Fray Juan <strong>de</strong><br />
la Anunciación’s 1577 book of sermons, fols.<br />
166r-167r). In the Teotamachilizti, it collates<br />
with another recurring motif: Mary Magdal<strong>en</strong>e’s<br />
counterexample, a dog that eats its vomit. The<br />
comparison of the indig<strong>en</strong>ous people returning<br />
to their “idolatries” to vomit-eating dogs is wellrooted<br />
in the Old Testam<strong>en</strong>tary educational<br />
paradigms. Book of Proverbs 26:11 says, “As a<br />
dog that returneth to his vomit, so is the fool<br />
that repeateth his folly”. Also, other sections of<br />
both the Old and New Testam<strong>en</strong>t inclu<strong>de</strong> quite a<br />
few passages equating a sinner with a dog (e.g.,<br />
Isaias 56:11, Revelation 22:15). Using this antiexample<br />
in colonial doctrinal texts and writings<br />
<strong>de</strong>dicated to the status of evangelization project<br />
among the native peoples in New Spain was<br />
by no means original; it is pres<strong>en</strong>t, among others,<br />
in the acts of the 1585 Third Mexican Provincial<br />
Council (Book I, Title 1, in Martínez López-<br />
Cano 2004: 16). 13 Likewise, Fray Bernardino <strong>de</strong><br />
Sahagún (1540-1563?: 95) compares those who<br />
receive communion without proper sacram<strong>en</strong>tal<br />
preparation to dogs, pigs, and Judas. The dog’s<br />
negative connotations are also visible in other<br />
sections of the Teotamachilizti, e.g., Chapter IV<br />
<strong>de</strong>scribes the Pharisees going after Jesus Christ<br />
as hungry dogs that run for the meat (fol. <strong>21</strong>r).<br />
The second biblical character explored in<br />
Chapter III of the Teotamachilizti is Judas. This<br />
classical scapegoat of the Christian literature<br />
appears in the sc<strong>en</strong>e in which Mary Magdal<strong>en</strong>e<br />
(i<strong>de</strong>ntified by this name only in John 11:2 and referred<br />
to as a prostitute in Luke 7:37) washes<br />
Jesus’s feet with a precious ointm<strong>en</strong>t. In the gospels,<br />
a group of people (Mark 14:4) or unnamed<br />
apostles (Matthew 26:8–11) criticize this “waste”,<br />
pointing out that the money for the ointm<strong>en</strong>t<br />
could have served the poor. However, the Teotamachilizti<br />
puts this argum<strong>en</strong>t in the mouth of<br />
Judas, who t<strong>en</strong>ds to steal alms from Jesus and<br />
feels that Mary Magdal<strong>en</strong>e’s act of piety will diminish<br />
his dirty income (fols. 13r–13v). The sermon<br />
returns to this topic toward the <strong>en</strong>d wh<strong>en</strong> it<br />
explains Judas’s motivation for betraying Jesus.<br />
It stresses that Judas hated his teacher because<br />
of the money he lost on the ointm<strong>en</strong>t, and it follows<br />
by <strong>de</strong>scribing how Judas offered to turn<br />
Jesus to the Pharisees for 30 “reales” (fols. 14v–<br />
15r). The motif of greedy Judas upset with Mary<br />
Magdal<strong>en</strong>e’s “waste” of the ointm<strong>en</strong>t appears in<br />
other Nahuatl texts: the Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México’s Ms. 1487, the Harold B. Lee Library at<br />
the Brigham Young University’s Manuscript on<br />
Christian Doctrine, and the Co<strong>de</strong>x Indianorum 7<br />
of the John Carter Brown Library, Provi<strong>de</strong>nce.<br />
The latter manuscript explicitly connects Judas’s<br />
inability to profit from the ointm<strong>en</strong>t and his<br />
later interest in the Pharisees’ 30 “reales,” which<br />
the Teotamachilizti only vaguely suggests. Ac-<br />
13 We are in<strong>de</strong>bted to Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas for pointing<br />
this example to us and for all her feedback on this subject.<br />
126
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
cording to the Co<strong>de</strong>x Indianorum 7, 30 “reales”<br />
was 10 perc<strong>en</strong>t of the ointm<strong>en</strong>t’s value, which<br />
Judas would typically steal as he always took 10<br />
perc<strong>en</strong>t of everything. The similarities in <strong>de</strong>tails<br />
are striking; however, the Teotamachilizti cannot<br />
have a direct relationship with these earlier<br />
Nahuatl manuscripts. Instead, they all must have<br />
drawn from the same tradition: Justyna Olko<br />
(2017: 156–7) traced the involvem<strong>en</strong>t of Judas<br />
in the ointm<strong>en</strong>t story to fifte<strong>en</strong>th- and sixte<strong>en</strong>thc<strong>en</strong>tury<br />
Spanish editions of the Flos Sanctorum.<br />
As a late Guatemalan Christian text in Nahuatl,<br />
the Teotamachilizti inclu<strong>de</strong>s material to<br />
study numerous cultural and linguistic ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a.<br />
It comes from the region of dominant Mayan<br />
languages, yet it retains close ties to C<strong>en</strong>tral<br />
Mexican doctrinal Nahuatl. It arose from a<br />
period of seemingly advanced evangelization,<br />
yet it contains basic teachings of the Christian<br />
doctrine. It bears witness to both the poor linguistic<br />
preparation of the Guatemalan clergy<br />
and their good compet<strong>en</strong>ce in standard didactic<br />
tools and tropes. With this partial publication,<br />
we would like to contribute to exploring this<br />
unique source.<br />
Transcription and translation –<br />
adopted conv<strong>en</strong>tions<br />
In the transcription of the selected fragm<strong>en</strong>t<br />
of Teotamachilizti, we tried to reflect all the<br />
diacritic signs and abbreviations visible in the<br />
printed text. We did not correct the spelling to<br />
fit any standard system. In the colonial period,<br />
both Spanish and Spanish American writing<br />
still lacked fixed orthographic rules, and every<br />
scribe used their own measures to r<strong>en</strong><strong>de</strong>r the<br />
regional pronunciation—h<strong>en</strong>ce the Teotamachilizti’s<br />
frequ<strong>en</strong>t t instead of the C<strong>en</strong>tral Mexican<br />
tl, u instead of o, c in place of the glottal stop<br />
(Romero 2014: 11; Madajczak and Pharao Hans<strong>en</strong><br />
2016: 228, 232), z instead of tz or x, or m<br />
instead of n. We did not follow the original word<br />
division (sometimes not evi<strong>de</strong>nt in the original<br />
docum<strong>en</strong>t) but introduced our own, closely corresponding<br />
with the translation. In the translation<br />
itself, we tried to avoid unnatural English<br />
constructions resulting from a purely philological<br />
translation and opted for a compromise betwe<strong>en</strong><br />
staying close to the original and making<br />
the text accessible to a mo<strong>de</strong>rn rea<strong>de</strong>r. Also, the<br />
author int<strong>en</strong><strong>de</strong>d to write the text in vernacular<br />
Nahuatl, which again favors an easily compreh<strong>en</strong>sible<br />
translation based on colloquial vocabulary<br />
and simple phrasing. Nevertheless, bearing<br />
in mind that the Teotamachilizti paraphrases the<br />
gospels (and sometimes offers a word-for-word<br />
translation of its passages), we tried to find a<br />
balance betwe<strong>en</strong> adopting the ol<strong>de</strong>r vocabulary<br />
and avoiding too many archaic forms. Finally,<br />
the Guatemalan text features many progressive<br />
verbal forms, expressed in Nahuatl through the<br />
auxiliary verb -catca. We did not consist<strong>en</strong>tly reflect<br />
this grammatical form in our translation for<br />
flu<strong>en</strong>cy.<br />
As for the layout of the text, the printed<br />
Teotamachilizti indicates a division into chapters<br />
which th<strong>en</strong> divi<strong>de</strong> into rather l<strong>en</strong>gthy paragraphs.<br />
In the scholarly tradition of publishing<br />
Nahuatl sources, there are several ways of making<br />
such a “wall of words” more accessible to<br />
rea<strong>de</strong>rs. Some published editions of sources,<br />
particularly those of strongly formulaic g<strong>en</strong>res,<br />
adopt a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>ding rather than linear layout,<br />
which reflects the internal structure and parallelism<br />
proper to Nahuatl (see Montes <strong>de</strong> Oca<br />
2013, Alcántara Rojas 2008, among others). A<br />
similar procedure could also be applied to the<br />
Teotamachilizti, for example:<br />
tacuilutuc nemi in aiac titaieiecuz muteotzim,<br />
mutecuiutzim,<br />
intacamo in timuteutiz,<br />
avh in titaiecultiz (fol. 10v)<br />
“It has be<strong>en</strong><br />
writt<strong>en</strong><br />
that you will not tempt<br />
but instead you will<br />
worship him,<br />
and you will serve him”.<br />
your God,<br />
your Lord,<br />
Nevertheless, we focus on assisting the rea<strong>de</strong>r<br />
in following the Nahuatl text and its English<br />
translation rather than the syntactic structure of<br />
the sermon. For this reason, we have chos<strong>en</strong> to<br />
pres<strong>en</strong>t Chapter III in two parallel columns, splitting<br />
the text into shorter, more or less s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cel<strong>en</strong>gth<br />
units.<br />
127
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
Chapter III of the Teotamachilizti<br />
[9v] YECTEI AMVXXELVLIZTI CAMPA MVNEZTIA QVENAMI San<br />
Iuan Baptista vmutaquatequilli in Tutecuio Iesu Christo<br />
avh in qu<strong>en</strong>ami Tutecuio Iesu Christo vquitemachti 14 itech miaquintim<br />
altepet,<br />
avh inmuchi temvpanulti ixquichcahuit vaçit huei pasqua.<br />
Vcalaquic Tutecuio Iesu Christo itech çempualli matacti xihuit,<br />
Avh in itech nicam cavit temachtiacacatca San Iuan Baptista [10r]<br />
inahuac atēcu Iordā.<br />
Vacic Tutecuio Iesu Christo in apā Iordam,<br />
avh in vmpa vquiacic San Iuan in taquatequicatca,<br />
Avh in vquilhui Tutecuio Iesu Christo in San Iuan in ma quiquatequizquia,<br />
aiac quinequicatca San Iuā.<br />
Vquilhui Tutecuio Iesu Christo huel munequi in ma tinechtaquatequiz,<br />
avh in çan neman in vpehuac San Iuan taquatequiliz Tutecuio Iesu<br />
Christo, vmucaquic ilhuicapa tatultzim Dios itatzim,<br />
avh in quilhuiacatca, inin ca huel nelli nutazoptltzim, 15<br />
avh in vtemuc Spiritu Santo icpac ytzuntecum Tutecuio Iesu Christo<br />
ixpam muchintim<br />
ipal in quimatizquia, avh in quiquitazquia 16 qu<strong>en</strong>ami Tutecuio Iesu<br />
Christo huel nelli catca ipiltzim Dios.<br />
Neman vicaloc Tutecuio Iesu Christo ica Spiritu Santo, in coctam 17<br />
iztahuacam,<br />
avh in umpa vmuzahuac vmpualli tunalli,<br />
avh in qu<strong>en</strong>ami tacateculut vquiquitac, qu<strong>en</strong>ami Tutecuio Iesu<br />
Christo in maianacatca, ipampa neçahuahualizti vquichihuaca,<br />
vmunezti tacatecvlut ixpantzinco Tutecuio Iesu Christo,<br />
[9v] Chapter Three, where it is revealed how Saint John the<br />
Baptist baptized our Lord Jesus Christ<br />
and how our Lord Jesus Christ taught in many towns<br />
And everything that had passed until the great Passover<br />
came.<br />
Our Lord Jesus Christ <strong>en</strong>tered his thirtieth year.<br />
At this time, Saint John the Baptist was teaching [10r] near<br />
the bank of the river Jordan.<br />
Our Lord Jesus Christ arrived at the river Jordan,<br />
and there he found Saint John, who was performing the<br />
baptism.<br />
And our Lord Jesus Christ told Saint John to baptize him,<br />
[but] Saint John repeatedly refused it.<br />
Our Lord Jesus Christ said to him, “I really need you to<br />
baptize me”.<br />
And as soon as Saint John began the baptism [of] our Lord<br />
Jesus Christ, the words of God, his father, were heard from<br />
heav<strong>en</strong>.<br />
He told him, “This is my true beloved son”.<br />
And the Holy Spirit <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>d on the head of our Lord<br />
Jesus Christ in the pres<strong>en</strong>ce of everybody<br />
so that they would know him and see that our Lord Jesus<br />
Christ was the true son of God.<br />
Th<strong>en</strong> our Lord Jesus Christ was tak<strong>en</strong> by the Holy Spirit to<br />
the mountains, the <strong>de</strong>sert.<br />
And there, he fasted for forty days.<br />
And as the <strong>de</strong>vil saw that our Lord Jesus Christ was hungry<br />
because of the fasting he was doing,<br />
the <strong>de</strong>vil appeared before our Lord Jesus Christ,<br />
avh in vquilhui tacateculut: azu tipiltzim Dios xicuepa tet itech<br />
caztilam taxcal ica iexpa tacateculut vtaieiucu Tutecuio Iesu<br />
Christo,<br />
and the <strong>de</strong>vil said to him, “If you are the son of God, turn<br />
the rock into bread”. Three times the <strong>de</strong>vil tempted our<br />
Lord Jesus Christ.<br />
14 The <strong>de</strong>finite object prefix qui- has no refer<strong>en</strong>t in the text. It is not a scribal error because a similar construction appears on fol. 10v<br />
(quitemachtizquia with no refer<strong>en</strong>t for qui-).<br />
15 Printing error. It should be nutlazopiltzim.<br />
16 Quiquitazquia seems to inclu<strong>de</strong> two object prefixes, one of them treated as part of the verb root. As explained by Madajczak and Pharao<br />
Hans<strong>en</strong> (2016: 241, n. 12), “the repeated qui is probably the reduplicated form of the verb itta ‘to see,’ with a glottal stop inserted betwe<strong>en</strong> the<br />
reduplicated /i/ and the /i/ of the stem. In other words, the text repres<strong>en</strong>ts the glottal stop with the orthographic ” .<br />
17 The term coctam may be related to the Pipil kohtan, “woods, the bush, uncleared land” (Campbell 1985: 282) or the C<strong>en</strong>tral Mexican<br />
Nahuatl cuauhtlan, lit. “place of trees”, or “among trees”, usually translated as “woods”,. However, in the Teotamachilizti, coctam may also mean<br />
“mountain”, like in fol. 13v’s collocation “coctam olibas”, “Mount of Olives”. Here it is juxtaposed with the term iztahuacam, “<strong>de</strong>sert, plain, valley”<br />
(Gran Diccionario Náhuatl, <strong>en</strong>try “ixtlahuacan”, accessed Jan 20, 2022), r<strong>en</strong><strong>de</strong>ring the meaning of a “<strong>de</strong>solate place”. Ber<strong>en</strong>ice Alcántara Rojas<br />
(personal communication, Jan 7, 2022) has pointed to us the occurr<strong>en</strong>ce of the doublet cuauhtla ixtlahuacan in the Doctrina cristiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana by Fray Pedro <strong>de</strong> Gante (1553: fol. 142r). It also appears in other C<strong>en</strong>tral Mexican sources, e.g., a theatrical piece titled “The Mother of<br />
the Best” (Sell et al.,2008: 345). It can also form part of a longer metonymic series (see Dehouve, 2011), like quauhtla yxtlahuacan atlauhco, “in<br />
the forests, the <strong>de</strong>serts, the ravines” (Reyes García, 2001: 156) or in quauhtla, in çacatla, in jxtlaoacan in texcalla, “the forests, the grassy plains,<br />
the <strong>de</strong>serts, among the crags” (Sahagún 1950-82, X: 171), referring to peripheral and hostile areas.<br />
128
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
avh in vquinan[10v]quili Tutecuio Iesu Christo in tacateculut:<br />
tacuilutuc nemi in aiac titaieiecuz muteotzim, mutecuiutzim, intacamo<br />
in timuteutiz, avh in titaiecultiz.<br />
Tatultica Tutecuio Iesu Christo vchulu tacateculut,<br />
avh in vtemuque miaquintim Angelosme, avh in vtaiecultique<br />
Tutecuio Iesu Christo.<br />
Vtac<strong>en</strong>cavh Tutecuio Iesu Christo ytemachtiliz,<br />
avh in qu<strong>en</strong>ami quinezquizquia quitemachtizquia itech cemanahuac<br />
in vquichtime 18 vcti ilhuicapa,<br />
avh in ica vni vmuc<strong>en</strong>talili matacti vme icniutim, avh in vquit<strong>en</strong>ehuac<br />
20 Apostolosme ipal ma temachtizquia ica muchi talticpac.<br />
Vquiçac Tutemaquizticatzim Iesus ihuam Aspostolosme in muchintim<br />
altepet, avh in chinamit.<br />
Vquichivh Tutemaquizticatzim Iesus in campa necnemia miaquintim<br />
tamahuizoltim miaquintim iectiliztim in vquichtime,<br />
ypehualiz ytemachtiliz taquatequicatca ihuam y Apostolhuā<br />
miaquintim tacame ica muchintim nepa altepet avh in muchintim<br />
chinamit.<br />
Vquitac<strong>en</strong>cauh Tutecuio Iesu Christo, qu<strong>en</strong>ami in iahuiznequi in<br />
altepet Ierusalem<br />
quiluiquiztiz iluit huei pasqua ihuam ytamachtilhuam vquic hualactca<br />
cavit pasqua.<br />
Necnemia yu[c]qui vni[11r]quilhui 22 ica muchintim altepet, in<br />
campa quipacticatca cucuxquime 23 , in quimacacatca tachializti in<br />
pupuiume quipacticatca in vquichtime:<br />
avh quiquizticatca in tacatecolome yt<strong>en</strong>acaioque vquichhvam,<br />
quipactia ixicutu, macutu, in huilantime.<br />
Vquitaqualti macuilmilli 24 vquichtim, 25 avh in yzihuahuam, avh<br />
in ypilhuam çan izel ihuam macuil caztilam taxcal, avh in acame<br />
mimichtim,<br />
miaquintim tactacuanime vquincahcauhque ytactaculhuam,<br />
And our Lord Jesus Christ answered [10v] the <strong>de</strong>vil,<br />
“It has be<strong>en</strong> writt<strong>en</strong> that you will not tempt your God, your<br />
Lord, but instead you will worship him, and you will serve<br />
him”.<br />
Because of the words of our Lord Jesus Christ, the <strong>de</strong>vil<br />
fled,<br />
and many angels <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>d, and they served our Lord<br />
Jesus Christ.<br />
Our Lord Jesus Christ prepared his teachings<br />
as he wanted to show and teach people 19 in the <strong>en</strong>tire<br />
world the road to heav<strong>en</strong>.<br />
For this reason <strong>21</strong> , he gathered twelve fri<strong>en</strong>ds, and named<br />
them “the apostles” so that they would preach all over the<br />
earth.<br />
Our Savior Jesus and the apostles passed through every<br />
town and village.<br />
Wherever he was walking, our Savior Jesus did many<br />
miracles, many good things to the m<strong>en</strong>.<br />
At the beginning of his teachings, [he] and the apostles<br />
baptized many people in all these towns and villages.<br />
Wh<strong>en</strong> the Passover time was coming, our Lord Jesus Christ<br />
<strong>de</strong>ci<strong>de</strong>d that he wanted to go to the city of Jerusalem<br />
to celebrate the day of the great Passover with his disciples.<br />
Like I said, he was walking [11r] to all the towns, where he<br />
was curing the sick, giving sight to the blind, curing people.<br />
And he was taking the <strong>de</strong>vils out of the m<strong>en</strong>’s bodies. He<br />
fixed the crippled, the one-han<strong>de</strong>d, the lame.<br />
He fed five thousand m<strong>en</strong> and their wives and childr<strong>en</strong> with<br />
only five pieces of bread and some fish.<br />
Many sinners abandoned their sins,<br />
avh in vmuiulcuepacque in Tutecuio Iesu Christo;<br />
and they turned their hearts 26 to our Lord Jesus Christ.<br />
Amu huelizi muneztiz in tamahuizoltim in vquichivh Tutecuio Iesu<br />
Christo itech muchi talticpac,<br />
It is impossible to show the miracles that our Lord Jesus<br />
Christ performed all over the earth.<br />
18 For the term oquichtli, “man”, the Teotamachilizti consequ<strong>en</strong>tly uses a double plural <strong>en</strong>ding -time (there is one exception, see n. 25). Only one<br />
other noun receives it in this source: huilantli - huilantime, “the crippled” (fol. 11r).<br />
19 Throughout the text, oquichtli is used both as a g<strong>en</strong>eric term for human beings (interchangeable with tlacatl, also frequ<strong>en</strong>tly attested in the<br />
Teotamachilizti) and with the meaning of “man”, “male human being”.<br />
20 Sic; instead of oquint<strong>en</strong>ehuac.<br />
<strong>21</strong> Ica vni is the literal translation of the Spanish por eso, “because of this”.<br />
22 Throughout the Teotamachilizti, the author several times addresses his audi<strong>en</strong>ce using 1st person singular, “like I said” or “like I told you”.<br />
Other examples are on fols. 8v, 18v, 20r, 23r.<br />
23 In the Teotamachilizti, this is the only example that combines the ag<strong>en</strong>tive suffix -qui with the absolutive <strong>en</strong>ding -me. There are several<br />
examples of combining two ag<strong>en</strong>tive suffixes, ni- and qui-, with -me: ichtequinime (“thieves”, fol. 11v), papaquinime (“happy ones”, fol. 15r), and<br />
tapiquinime (“liars”, 22r). Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana vulgar <strong>de</strong> Guatemala m<strong>en</strong>tions both forms in the possible region of the Teotamachilizti’s<br />
prov<strong>en</strong>ance. Wh<strong>en</strong> discussing the plural suffix -me, it gives an example of taichtequini, “thief”, taichtequinime, “thieves”. In connection with<br />
the plural suffix -que, it says: “This term, teopixqui, some use in the plural, teopixque, while others say teopixquime, ‘priests’” (Anonymous ca.<br />
1700b: 184r, 185r).<br />
24 Here the Spanish loan mil, “thousand”, appears with the Nahuatl absolutive suffix -tli.<br />
25 This is the only occurr<strong>en</strong>ce of the plural oquichtim–instead of oquichtime–throughout the Teotamachilizti.<br />
26 In C<strong>en</strong>tral Mexican Nahuatl, the reflexive verb yolcuepa meant “to change one’s mind” (Molina 1977 II: fol. 39v). However, here it calques the<br />
Spanish expression volver su corazón a (Dios).<br />
129
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
Tateutucanime in mutevtiacatca in tequacuilme ilihuiz teteo<br />
in taneltucatca itech tet, itech quahuit, itech muzcut 29 itech ytacuicaliz<br />
tutume, itech temiquiliztim.<br />
Muchintim vquichtime t<strong>en</strong>tuque nemia ytactaculhuam,<br />
Idolaters had worshipped idols 27 , false 28 gods;<br />
they believed in rocks, in wood, in fire, in the singing of<br />
birds, in dreams.<br />
All the m<strong>en</strong> had be<strong>en</strong> filled up with their sins,<br />
avh in teotamachtiliztica Tutemaquizticatzim Iesu Christo,<br />
miaquintim çan neman in vq’uicaquique t<strong>en</strong>unuzaliz Iesus quincahcahuacatca<br />
ilihuiz inemiliz in tateutucani<br />
vquicahcauh in tequacuiltim, tahchivianime, auh in texuchizivianime<br />
30 vquicahcavque ytachihuilizvam, avh in texuchizihuilizvam<br />
vquicahcauque na[11v]hualtim, ipampa muchintim nicam tamantim<br />
ilihuiz catca iztacatilizuam tacateculut,<br />
muchintim vquichtime nemia iztacaviltim ica tacatecolome, muchintim<br />
vquichtime nemia ixpupuiuchihualtim,<br />
avh in Tutecuio Iesu Christo yhualaliztica in çemanahuac vquiquizti,<br />
iztacatilizti avh taiuhualot,<br />
avh in vtechqualhuicac ilhuicapa taneztilizti<br />
ichtequinime, ahuiln<strong>en</strong>eq’ vquicahcavq’ ynemiliz ilihuiz,<br />
avh in itzalā tactaquanime in vquicahcauque ytactaculhuā vcatca<br />
Santa Maria Magdal<strong>en</strong>a, in vcatca huei tactaquani,<br />
avh in tamachtiliztica tutemaquizticatzim Iesus,<br />
vmuiulcuepac in Tutecuio Dios, vmuiulcuiti in muchintim ytactaculhuam<br />
manel çe aiac vquinaiac, muchintim vquinezti,<br />
avh in çan neman vmuiulcuiti, avh in vchucac ytactacul, aiucac<br />
vquicuepac in tactaculli<br />
çan cecpa vquicahcavh y inemiliz ilihuiz, aiac vquichihuac iuqui<br />
pelu tiquitaz qu<strong>en</strong>ami pelu taqua,<br />
avh in çan neman taqua in mizuta, neman t<strong>en</strong> vmizutac occepa<br />
in taqua, iuqui quichihua tactaquani, icuac zatepan in vmuiulcuiti<br />
mucuepa in tactaculli.<br />
Santa Maria Magdal<strong>en</strong>a aiac vquichivh vuqui çan cecpa vquicahcauh<br />
tactaculli, vquitalli muchi ytazotaliz itech Tutecuio Iesu [12r]<br />
Christo,<br />
avh in ipampa vquitapupului Tutecuio Iesu Christo muchintim<br />
ytactaculhuam.<br />
and through the sermons of our Savior Jesus Christ,<br />
many of them immediately after they heard the admonitions<br />
of Jesus were abandoning the bad habits of idolaters.<br />
They abandoned 31 idols, sorcerers, and those who bewitch<br />
wom<strong>en</strong>. They abandoned the practice of sorcery on people<br />
and casting spells on wom<strong>en</strong>.<br />
They abandoned the nahualli 32 [11v] because all these things<br />
are evil; they were <strong>de</strong>vil’s lies.<br />
All the m<strong>en</strong> had be<strong>en</strong> <strong>de</strong>ceived by <strong>de</strong>vils; all the m<strong>en</strong> had<br />
be<strong>en</strong> cheated.<br />
And through his coming to the world, our Lord Jesus Christ<br />
took out falsehood and darkness,<br />
and he brought us the heav<strong>en</strong>ly light.<br />
Thieves, lustful people quit their bad habits,<br />
and among those sinners who abandoned their sins was<br />
Saint Mary Magdal<strong>en</strong>e, who was a great sinner.<br />
And through the teachings of our Savior Jesus,<br />
she turned towards our Lord God, confessed all her sins,<br />
did not hi<strong>de</strong> a single one; she revealed everything.<br />
And right after she confessed and wept over her sins, she<br />
no longer returned to sin.<br />
She abandoned her bad habits once and for all; she did not<br />
do it like a dog.<br />
You will see that the dog eats and vomits right after it eats.<br />
Th<strong>en</strong> it eats again what it has vomited. This is how the sinner<br />
does: they return to sin after confessing.<br />
Saint Mary Magdal<strong>en</strong>e did not do it this way. She abandoned<br />
the sin once and for all; she put all her love in our<br />
Lord Jesus [12r] Christ,<br />
and because of this, our Lord Jesus Christ pardoned all her<br />
sins.<br />
27 The author of the Teotamachilizti refers to idols or false gods with the term tecuacuilli, which, according to Fray Diego Durán, means “god<br />
or its lik<strong>en</strong>ess” (2006, II: 160).<br />
28 Ilihuiz means “inconsi<strong>de</strong>rately, mindlessly” (see Carochi, 1645). Giv<strong>en</strong> the context, we translate it here as “false”.<br />
29 Muzcut is the Nahuatl term for fire, also attested by Campbell in the colonial texts from Salamá and Acasaguastlán in Guatemala, and by<br />
Reyes in a variety of Nahuat from Soyaló in Chiapas (in Madajczak and Pharao Hans<strong>en</strong>, 2016: 230-231).<br />
30 There are two ways of breaking down the term texochicihuani. One is an ag<strong>en</strong>tive from the verb icihuia, “to pursue” (Gran Diccionario<br />
Náhuatl, <strong>en</strong>try “icihuia”, accessed Aug 18, 2022) with xochitl, “flower”, as an object: “he who pursues people like flowers”. Another one could be<br />
the author’s reinterpretation of the term texochihuiani, in pre-Hispanic times, <strong>de</strong>signating a man with supernatural powers (a kind of “sorcerer”)<br />
who used them to <strong>en</strong>chant wom<strong>en</strong> and take advantage of them (Molina, 1977 II: 112v). To further clarify that this name implies taking actions<br />
against female victims, the author of the Teotamachtilizti inserted -ci- from cihuatl, “woman”. While this interpretation is more complicated than<br />
the former, it points to an attested term for a sorcerer, which makes s<strong>en</strong>se in a passage concerned with sorcery.<br />
31 Ev<strong>en</strong> though the verb vquicahcauh is singular (probably a scribal error, corrected in the following s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ce), the int<strong>en</strong><strong>de</strong>d meaning was<br />
undoubtedly plural.<br />
32 This Nahuatl term refers to either a person capable of transforming into an animal or such person’s animal alter ego (see Martínez González,<br />
2011). We have <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>d to leave it untranslated.<br />
130
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
Aqui huelitiz quipuaz tamahuizoltim in vquichivh tutemaquizticatzim<br />
Iesus:<br />
in miaquintim vqu[i]thcime 33 mimihque viulitic, itzalam iehuantim<br />
vcatca Lazaro teicavh Marta, avh in Māgdal<strong>en</strong>a,<br />
ya nahui tunalli in vmiquica Lazaro, t<strong>en</strong>acaiot 34 putunicatca miac,<br />
avh in çan neman in Tutecuio Iesu Christo vquinuzac Lazaro zactuc<br />
nemia itic tatucaloiam, vmuquezac iultuc,<br />
avh in ipampa inim huei tamahuizolli miaquintim tacame vquintepuztucaque,<br />
avh in vtaneltucaque itech Tutecuio Iesu Christo<br />
oc cequintim tacame viaque vquiquitaque in fariceosme, avh in<br />
Iudiosme, vmuc<strong>en</strong>talique in tepachuanime Pontifices yfariceovā,<br />
avh in quilhuiacatca, t<strong>en</strong> tichihuazque ihuam inin vquichti, miaquintim<br />
nechcautiliztim, miaquintim tamahuizoltim quichihua?<br />
azu in ticahcahua ma panulti yuqui, in teixpam, muchintim taneltucazque<br />
itech yehuat,<br />
avh in quicelizque ica titanituc, ica tatocaiot,<br />
avh in azu in quimati Romanosme altepet hualazque,<br />
Who will be able to count all the miracles that our Savior<br />
Jesus performed?<br />
He resuscitated many <strong>de</strong>ceased m<strong>en</strong>, among whom was<br />
Lazarus, a younger brother of Martha and Magdal<strong>en</strong>e.<br />
It has already be<strong>en</strong> four days since Lazarus died, the body<br />
was stinking a lot,<br />
and immediately after our Lord Jesus Christ called Lazarus,<br />
who was locked insi<strong>de</strong> a tomb 35 , he w<strong>en</strong>t out alive.<br />
And because of this great miracle, many people followed<br />
and believed in our Lord Jesus Christ.<br />
Other people w<strong>en</strong>t to see the Pharisees and the Jews. The<br />
lea<strong>de</strong>rs of the Pharisees, the pontiffs, assembled,<br />
and they talked to each other, “What will we do with this<br />
man who performs many signs, 36 many miracles?<br />
If we let it happ<strong>en</strong> this way, before the people, many will<br />
believe in him,<br />
and they will accept him as He Who Has Be<strong>en</strong> S<strong>en</strong>t, as the<br />
king. 37<br />
And if the Romans know it, they will come to the country,<br />
avh in techquiztizque tualtepet, tuchinamit, avh in quitemictizque<br />
tutacavam.<br />
Ce tacat iaxca 38 ynec<strong>en</strong>[12v]taliliz in quimutucaiutiacatca Caifaz,<br />
in catca tepachuani Pōtifice y nepa xihuit<br />
vquilhui. huel munequi ma miqui ce vquichti, ipal muchinti, tacame<br />
amuma quimpulihuicam.<br />
Vtac<strong>en</strong>cavhque Iudiosme, avh in fariceosme in ma miquizquia<br />
Tutecuio Iesu Christo.<br />
Ya ynemiliz talticpac; in aquin in temachtia melahualizti in quinyhia.<br />
San Iuan Baptista vtemachti y melahualizti,<br />
avh in nemā vquitanahuati Hero<strong>de</strong>s in ma quicutunazquia ytzuntecum,<br />
avh in quitemictizquia,<br />
vucqui Iudiosme ipampa temachtia Tutecuio Iesu Christo melahualizti<br />
in quiyhiacatca Iudiosme, avh in quitac<strong>en</strong>cahuacatca<br />
miquilizti.<br />
and they will make us leave our cities, our villages, and they<br />
will kill our vassals”.<br />
One man of their assembly, [12v] named Caiaphas, was the<br />
chief pontiff that year.<br />
He said to them, “It is expedi<strong>en</strong>t for one man to die for all<br />
the people, so they do not perish”.<br />
The Jews and the Pharisees arranged that our Lord Jesus<br />
Christ should die.<br />
This is the custom on earth that they hate the one who<br />
teaches the truth.<br />
Saint John the Baptist taught the truth,<br />
and th<strong>en</strong> Herod or<strong>de</strong>red that they cut off his head and kill<br />
him.<br />
The same with the Jews: because our Lord Jesus Christ<br />
taught the truth, the Jews hated him and were planning<br />
[his] <strong>de</strong>ath.<br />
Iudiosme quinequizquia quitemictizquia Tutecuio Iesu Christo,<br />
The Jews wanted to kill our Lord Jesus Christ,<br />
33 Printing error; it should be vquichtime.<br />
34 In the term t<strong>en</strong>acaiot, the in<strong>de</strong>finite possessive prefix te- is reinterpreted as part of the noun root.<br />
35 Tatucaloiam is a neologism that literally reads as “the place where things are buried”.<br />
36 The translation of nechcautiliztim as “signs” is t<strong>en</strong>tative. Its etymology is unclear; this active action noun might be <strong>de</strong>rived from the verb<br />
nezcacahua, “to leave a mark on someone” (Gran Diccionario Náhuatl, <strong>en</strong>try “nezcacahua”, accessed Jan 20, 2022). The corresponding passage<br />
from John 11:47 states: “The chief priests therefore, and the Pharisees, gathered a council, and said: What do we, for this man doth many<br />
miracles?” in the Douay-Rheims edition, and “Th<strong>en</strong> the chief priests and the Pharisees gathered a council and said, “What shall we do? For this<br />
Man works many signs” according to the New King James Version Bible translation (1975). In Vulgata, the term used is signum.<br />
37 In the Teotamachilizti, the abstract noun tatocaiot refers to both “rulership” and “ruler” or “king”.<br />
38 According to the Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua vulgar mexicana <strong>de</strong> Guatemala, yaxca was a third person singular possessive pronoun, “her/his”, the<br />
whole set of pronouns in the local variant being nuaxca, muaxca, yaxca, tuaxca, amuaxca, ynaxca (Anonymous 1700b: fol. 202v–203r). In the<br />
Teotamachilizti, iaxca oft<strong>en</strong> serves as an equival<strong>en</strong>t of the Spanish preposition <strong>de</strong>.<br />
131
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
avh in qu<strong>en</strong>ami amu vazica tunalli ymiquiliz, vminaiac Tutecuio<br />
Iesu Christo ihuam ytamachtilhuam itic ce tepitzim altepet, in<br />
mut<strong>en</strong>ehua Efr<strong>en</strong>,<br />
catca t<strong>en</strong>ahuac pasqua yIudivam, avh in quinchiacatca Iudiosme<br />
in ma hualazquia Tutecu Iesu Christo in quiluiquiztizquia in<br />
yaltepet Ierusalem. 39<br />
avh in qu<strong>en</strong>ami Tutecu Iesu Christo quinequizquia miquizquia<br />
iulucupa,<br />
vtac<strong>en</strong>cavh qu<strong>en</strong>ami in iaznequi ihuam ytamachtilhuam iu<br />
Ieru[13r]salem in quiluiquiztiliz pasqua ipampa ymiquiliz amu<br />
huecca nemia:<br />
miaquintim tacame in tepuztucacatca Tutecuio Iesu Christo, vmicquani<br />
ihuam ytamachtilvam ichtaca, avh in vquilhui:<br />
xiquitacam in tictecuzque in Ierusalem, in campa muçumquiztizque<br />
muchintim tamantim in nemi tacuiloque ica achtupaituanime<br />
ipāpa ipiltzim vquichti<br />
qu<strong>en</strong>ami in calzaqualoz tahuitecoz, avh in macaloz in tatevtucanime,<br />
aquique quintemictizque,<br />
but as the day of his <strong>de</strong>ath has not [yet] come, our Lord<br />
Jesus Christ hid, together with his disciples, in a small town<br />
called Efr<strong>en</strong>.<br />
The Passover of the Jews was to be held soon, 40 and the<br />
Jews were waiting for our Lord Jesus Christ to come and<br />
celebrate it in the city of Jerusalem.<br />
And as our Lord Jesus Christ wanted to die of his own<br />
choice,<br />
he <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>d to go with his disciples to Jerusalem [13r] to<br />
celebrate the Passover because his <strong>de</strong>ath was not far away.<br />
Many people were following our Lord Jesus Christ. He withdrew<br />
with his disciples secretly and said to them,<br />
“See that we will go up to Jerusalem, where everything<br />
writt<strong>en</strong> by the prophets concerning the Son of man will be<br />
fulfilled.<br />
How he will be arrested, whipped, and giv<strong>en</strong> to idolaters<br />
who will kill him,<br />
avh in munuma izcaliz ieluitica<br />
Vacic tutemaquizticatzim Iesu Christo in yaltepet Betania in aiamu<br />
hualazquia huei pasqua<br />
avh in vmpa in vquitaqualti Simon Leproso,<br />
avh in Maria Magdal<strong>en</strong>a vquipacac ixitam yaxca Tutecuio Iesu<br />
Christo ihuam ixaio,<br />
avh in vtevçac ixitā puputucaliztica, 41<br />
and he will resuscitate of his own will on the third day”.<br />
Before the great Passover came, our Savior Jesus Christ<br />
had arrived in the town of Betania.<br />
And there, the one who fed him was Simon the Leper.<br />
And Mary Magdal<strong>en</strong>e washed the feet of our Lord Jesus<br />
Christ with her tears,<br />
and she anointed his feet with perfume,<br />
avh in vquipupu tzuncaltica:<br />
vmpa nemia Iudas Apostol iaxca Tutecuio Iesu Christo; quichtequicatca<br />
tetavculiliztim in quimmutemaquiliacatca in Tutecuio<br />
Iesu Christo,<br />
vpehuac Iudas vchicuitu, avh in vquilhui, in nepa puputucalizti<br />
catca iecti in ma tanamacazquia, avh in ma temacazquia in mutulinianime<br />
in aiac in pulihuizquia<br />
avh in aiac ipāmpa, Iudas quinequisquia in ma munamacaz[13v]<br />
quia ipal mutulinianime, intacamo in ma munamacazquia,<br />
and she cleaned them with [her] hair.<br />
Judas, the apostle of our Lord Jesus Christ, was there. He<br />
was stealing alms that they were giving to our Lord Jesus<br />
Christ.<br />
Judas began to criticize 42 [her], and he said to her, “This<br />
perfume was good for selling and giving to the poor, not<br />
for wasting”.<br />
And Judas by no means wanted it to be sold [13v] for the<br />
poor, but rather to be sold,<br />
avh in neman quinequizquia quichtequizquia tumin, ipāpa Iudas<br />
catca huel huei taichtequini,<br />
and th<strong>en</strong> he wanted to steal the money because Judas was<br />
a very great thief.<br />
nu zam Simon fariseo vquichicuitu y Magdal<strong>en</strong>a;<br />
Similarly, Simon the Pharisee criticized Magdal<strong>en</strong>e.<br />
39 Giv<strong>en</strong> the author’s universal t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncy to follow the word-by-word translation from Spanish, we interpret yaltepet Ierusalem as the literal<br />
translation of ciudad <strong>de</strong> Jerusalem, “city of Jerusalem” (see also yaltepet Betania on fol. 13r). However, another (though less probable) possibility<br />
is that y functions here not as the third person singular possessive prefix but as the subordinator in (with the final n dropped); in that case, it<br />
should be transcribed as a separate word.<br />
40 Here t<strong>en</strong>ahuac is a calque of Spanish cerca.<br />
41 The term popotocaliztli is yet another neologism, appar<strong>en</strong>tly created from the fusion of ipotocaliztli (“vapor”, “steam”) and popochtli<br />
(“perfume”). Earlier authors of doctrinal texts in Nahuatl found more straightforward solutions to r<strong>en</strong><strong>de</strong>r the name of this substance, which in<br />
Matthew 26:7 is called “precious ointm<strong>en</strong>t” (ungu<strong>en</strong>ti pretiosi according to Vulgata). Fray Juan <strong>de</strong> la Anunciación (1577: 166r), for example, uses<br />
the name pahatl, lit. “curative water”.<br />
42 Molina (1977 II: fol. 20r) glosses the verb chicoitoa as “to speak ill of the other”.<br />
132
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
vquicuepac Tutecuio Iesu Christo ica Magdal<strong>en</strong>a, ipampa miac<br />
quimutazotiliacatca Magdal<strong>en</strong>a in Tutecuio Iesu Christo,<br />
avh in yucqui vquilhui Tutecuio Iesu Christo in Iudas:<br />
Our Lord Jesus Christ <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>d 43 Magdal<strong>en</strong>e because our<br />
Lord Jesus Christ loved Magdal<strong>en</strong>e very much.<br />
And this is how our Lord Jesus Christ said to Judas:<br />
xicmati Iudas, in Maria Magdal<strong>en</strong>a tacēcahua puputucalizti<br />
tevçalizti ipal nutatucaia, in mutulinianime, cemicac in vmca itech<br />
cemanahuac.<br />
Vhualacatca miaquintim tacame y Ierusalem, amu za ixquiz, ipampa<br />
Tutecuio Iesu Christo,<br />
intacamo quiquitaz nequia Iudiosme in Lazaro iulituc, avh in<br />
ipampa nu zam quinequizquia Iudiosme temictizquia in Tutecuio<br />
Iesu Christo<br />
ipampa huei tamahuizolli ica vquimacac iulitizti Lazaro, miaquintim<br />
tacame quitaneltucacatca itech Tutecu Iesu Christo.<br />
Occe tunalli vcalaquic Tutecuio Iesus itic altepet Ierusalem,<br />
avh in qu<strong>en</strong>ami azizquia in coctam olibas, vtatitanic vme ytamachtilvam<br />
ipal quihualicazquia y altepet vme bestias, in vquihualicaque<br />
bestias.<br />
Apostolome iu vquita[14r]lique icpac ce bestia ytilmahuam, vtehcu<br />
icpac bestia Tutecu Iesus,<br />
avh in vtaiahualuque miaq’uintim tacame,<br />
“Know, Judas, that Mary Magdal<strong>en</strong>e prepares the perfume,<br />
the ointm<strong>en</strong>t for my tomb. As for the poor, they will always<br />
be in the world”.<br />
Many people were coming from Jerusalem, not only because<br />
of our Lord Jesus Christ<br />
but [because] the Jews wanted to see Lazarus resuscitated<br />
and because the Jews likewise wanted to kill our Lord<br />
Jesus Christ.<br />
Because of the great miracle through which he had giv<strong>en</strong><br />
life to Lazarus, many people believed in our Lord Jesus<br />
Christ.<br />
On the following day, our Lord Jesus <strong>en</strong>tered the city of<br />
Jerusalem,<br />
and as he was to arrive at the Mount 44 of Olives, he s<strong>en</strong>t<br />
two of his disciples to bring two animals 45 from the town.<br />
They brought the animals.<br />
The apostles put [14r] their cloaks on one of the animals,<br />
our Lord Jesus mounted the animal,<br />
and many people w<strong>en</strong>t in procession.<br />
avh in icuac ya nemia inahuac t<strong>en</strong>amit yaltepet Ierusalem, vquizacque<br />
vquinamiquique miaquintim tacame,<br />
cequintim tatequicatca ima iquavit, avh zuiate, avh izuate. 46<br />
avh in quintaxixiniacatca ica vcti, in campa vpanultizquia Tutecu<br />
Iesus, oc cequintim quinzuacatca ytilmahuam ipal panultizquia<br />
icpac Tutecu Iesus,<br />
miaquintim cucune y altepet Ierusalem nu zam vquizaque vquinamiquique<br />
Iesus,<br />
avh in çan neman pipiltotonti vquiquitaque Tutemaquizticatzin<br />
Iesus vpehuacque vtacuicaque,<br />
ma iect<strong>en</strong>ehualo tatitanilli Mesias, ma teuchihualo cemicac in<br />
huala itech itucatzim tutecuiutzim,<br />
xitechmumaquiztili Dios veccapam, t<strong>en</strong>tuc nemi ilhuicac, avh in<br />
talticpac muc<strong>en</strong>cahueitepapaquiliz gloria.<br />
And wh<strong>en</strong> they were already near the walls of the city of<br />
Jerusalem, many people came out to meet him.<br />
Some of them had cut the branches of trees and palm<br />
trees,<br />
and they were scattering them on the road, where our Lord<br />
Jesus was to pass. Others were spreading their cloaks so<br />
our Lord Jesus would step on them.<br />
Many childr<strong>en</strong> in the city of Jerusalem likewise w<strong>en</strong>t out to<br />
meet Jesus,<br />
and immediately after the childr<strong>en</strong> saw our Savior Jesus,<br />
they began to sing,<br />
“May the mess<strong>en</strong>ger, Messiah, be praised, forever may be<br />
blessed he who comes in the name of our Lord.<br />
Save us, God in the highest! Heav<strong>en</strong> and earth are full of<br />
your very great rejoicing, glory”.<br />
Vacic Tutemaquizticauh Iesus in ytachializ Ierusalem, 47<br />
Our Savior Jesus arrived in sight of Jerusalem.<br />
avh in neman in vquiquitac altepet vpehuac vchucac Iesus,<br />
And wh<strong>en</strong> Jesus saw the city, he began to cry,<br />
43 The author’s choice to use here the Nahuatl verb cuepa, “to turn”,“to return”, is a non-obvious one. With all probability, it is a calque of the<br />
Spanish verb volver por used with the meaning of “to <strong>de</strong>f<strong>en</strong>d” or “support” (with the Spanish por r<strong>en</strong><strong>de</strong>red by the Nahuatl ica). We want to<br />
thank Kamil Seruga for a fruitful discussion on this example.<br />
44 In the Teotamachilizti, the doublet coctam iztahuacam refers to the <strong>de</strong>sert, while coctam alone stands for the “mountain”. Other sermons in<br />
the set m<strong>en</strong>tion “the Mount of Tabor” (coctam tabor, fol. 19r) and “the Mount of Calvary” (coctam calbario, fol. 28r).<br />
45 Ev<strong>en</strong> though the gospels i<strong>de</strong>ntify this animal as a donkey (asinus in Vulgata), the author of the Teotamachtilizti opted for the Spanish bestia,<br />
a g<strong>en</strong>eric term for the quadruped animals, both wild and domestic, such as donkeys, ox<strong>en</strong>, mules, and horses.<br />
46 The phrase avh izuate appears twice. The second occurr<strong>en</strong>ce corrects the first, erroneous one.<br />
47 This phrase is another literal translation from Spanish: llegó Nuestro Salvador Jesús a la vista <strong>de</strong> Jerusalem.<br />
133
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
avh in vquilhui in ipampa ytactaculhuam in quichihuaz tehuicpa<br />
Tutecuio Dios<br />
tatzatzaianilosquia, avh in aiac nacaz itech altepet, tet icpac tet<br />
and he said to them, “It is because of their sins that our<br />
Lord God will do it to the people.<br />
It is going to be torn to pieces, and no stone on another will<br />
stay in the city”.<br />
vquilhui Tutecuio Iesu Christo miaquintim tatultzim ytaiucuializ,<br />
[14v] Vcalaquic itech teupam Ierusalem Tutecuio Iesu Christo,<br />
avh in fariceosme qu<strong>en</strong>ami vquicaquiq’ in iect<strong>en</strong>ehualiztim,<br />
in quimmacacatca in Tutecuio Iesu Christo, vqualamque miac<br />
tehuicpa Iesus,<br />
avh in vquinanquili Iesus, in ica it<strong>en</strong> y cucunetzitzihuam quiceliacatca<br />
Dios in iect<strong>en</strong>ehualiztim,<br />
tetech nemia iluit pasqua vmuc<strong>en</strong>talique tactatuanime yfariceovam,<br />
avh in teopixque,<br />
avh in vquichihuaque nec<strong>en</strong>talilizti itic ycalli atrio Caifaz tehuicpa<br />
Iesus,<br />
avh in quintemuacatca qu<strong>en</strong>ami huelitizquia, in teanazquia, in<br />
quilpizquia, avh in temictizquia, vqualāq’ miac, ipampa in teahuacatca<br />
ytactaculhuam:<br />
muchintim vquilhuique in quintemuzquia qu<strong>en</strong>ami temictizquia<br />
manel ca aiac iluit pialuni,<br />
ipampa chinamit aiac muçunehuazquia avh in quicuepazquia<br />
ipampa iehuat,<br />
ya vcalaquica tacateculut itic yiulu Iudas iscariote,<br />
avh in vcatca ipampa in vquiyhiac miac in Tutecu Iesu Christo,<br />
ica vquiquitac vquituiahuaca teuçalizti puputucalizti, ihuam in<br />
vteuçac Magdal<strong>en</strong>a in Tutecu Iesu Christo,<br />
vquimatic Iudas qu<strong>en</strong>ami fariceosme quintemuacatca in Tutecu<br />
Iesu Christo ipampa quinequizquia temictizquia,<br />
avh yucqui Iudas viahuic ixpam yfariceo[15r]vā<br />
Our Lord Jesus Christ told them many words of anguish.<br />
[14v] Our Lord Jesus Christ <strong>en</strong>tered the temple of Jerusalem.<br />
And wh<strong>en</strong> the Pharisees heard the praise [the childr<strong>en</strong>]<br />
were giving to our Lord Jesus Christ, they became very<br />
angry with Jesus.<br />
And Jesus answered them, “It was through the lips of the<br />
childr<strong>en</strong> that God was receiving praise”.<br />
Wh<strong>en</strong> the day of the Passover was close, the Pharisees’<br />
lea<strong>de</strong>rs and the priests assembled,<br />
and they held the assembly against Jesus in the atrium of<br />
the house of Caiaphas.<br />
And they were looking for him as they could; they int<strong>en</strong><strong>de</strong>d<br />
to seize, arrest, and kill him; they were very angry because<br />
their sins had besotted them.<br />
They said to everybody who was to look for him that they<br />
should kill him, although not on a feast day,<br />
so that the townfolks would not get rowdy and so that they<br />
would not support him. 48<br />
The <strong>de</strong>vil had already <strong>en</strong>tered insi<strong>de</strong> the heart of Judas<br />
Iscariot,<br />
and it was because he hated our Lord Jesus Christ very<br />
much,<br />
for he had se<strong>en</strong> that Magdal<strong>en</strong>e had be<strong>en</strong> pouring ointm<strong>en</strong>t,<br />
perfume, with which she had anointed our Lord Jesus<br />
Christ.<br />
Judas knew that the Pharisees were looking for our Lord<br />
Jesus Christ because they wanted to kill him.<br />
And thus Judas w<strong>en</strong>t before the Pharisees, [15r]<br />
avh in vquilhui, açu in temacacatca vmpualli matacti tumin in<br />
temacazquia in IesuChristo ytemachticavh, vnacacque fariceosme<br />
and he asked them whether they were giving 30 reales 49 to<br />
the one who would give them Jesus Christ, his teacher.<br />
ihuam inim huel c<strong>en</strong>ca papaquinime ipāpa huel miac quilehuia<br />
ymiquiliz Tutecuio Iesu Christo.<br />
The Pharisees agreed to this 50 because they very much<br />
<strong>de</strong>sired the <strong>de</strong>ath of our Lord Jesus Christ.<br />
48 It is another example of the calque from the Spanish volver por. However, in this example, the Nahuatl verb cuepa is followed by the<br />
relational word ipampa and not ica, as on fol. 13v.<br />
49 The author of the Teotamachilizti “domesticates” the Biblical story to make it better compreh<strong>en</strong>sible to his Guatemalan audi<strong>en</strong>ce. For this<br />
reason, the 30 pieces of silver that Judas received for his betrayal (Matthew 26:15) become here thirty tomines (or reales). In Nahuatl texts, this<br />
colonial monetary value can refer to either money in g<strong>en</strong>eral or a particular curr<strong>en</strong>cy, silver coins equival<strong>en</strong>t to one-eighth of the peso.<br />
50 Vnacacque ihuam inim is calquing the Spanish se quedaron con esto with the use of the Pipil verb naca, “to stay”, “to remain” (spelled naka<br />
in Campbell, 1985: 357).<br />
134
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
Refer<strong>en</strong>ces<br />
Alcántara, Ber<strong>en</strong>ice (2008) “Cantos para bailar un<br />
cristianismo reinv<strong>en</strong>tado. La nahuatlización<br />
<strong>de</strong>l discurso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> <strong>en</strong> la Psalmodia<br />
christiana <strong>de</strong> Fray Bernardino <strong>de</strong> Sahagún”,<br />
Ph.D. Dissertation, Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México, Mexico City.<br />
Andrews, J. Richard (2003), Introduction to Classical<br />
Nahuatl. Revised Edition, Norman, University of<br />
Oklahoma Press.<br />
Anonymous (ca. 1700a), Teotamachilizti iny iuliliz auh<br />
yni miquiliz Tu Temaquizticatzim Iesu Christo<br />
qu<strong>en</strong>ami in quim pua teotacuiloque tech teomauxti<br />
[A divine instruction on the life and <strong>de</strong>ath<br />
of our re<strong>de</strong>emer Jesus Christ, according to<br />
how the divine scribes relate it in the holy Bible],<br />
Guatemala City, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> las Ánimas, [copy<br />
held by the John Carter Brown Library, Provi<strong>de</strong>nce].<br />
Anonymous (ca. 1700b), “Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua vulgar<br />
mexicana <strong>de</strong> Guatemala que se habla <strong>en</strong> Ezcuintla<br />
y otros pueblos <strong>de</strong> este reyno”, University<br />
of P<strong>en</strong>nsylvania. ,<br />
January 11, 20<strong>21</strong>.<br />
Anunciación, Fray Juan <strong>de</strong> la (1577), Sermonario <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua mexicana don<strong>de</strong> se conti<strong>en</strong><strong>en</strong> (<strong>en</strong> or<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong>l nuevo misal romano) dos sermones <strong>en</strong> todas<br />
las dominicas y fiestas principales <strong>de</strong>l año,<br />
y otro <strong>en</strong> las fiestas <strong>de</strong> los santos, Mexico, Antonio<br />
Ricardo.<br />
Brasseur <strong>de</strong> Bourbourg, Éti<strong>en</strong>ne-Charles (1871), Bibliothèque<br />
Mexico-Guatemali<strong>en</strong>ne: Précédée d’Un<br />
Coup d’Oeil Sur Les Étu<strong>de</strong>s Américaines, Paris,<br />
Maisonnueve.<br />
Brisset, Annie (2004), “The Search for a Native Language:<br />
Translation and Cultural I<strong>de</strong>ntity”, in The<br />
Translation Studies Rea<strong>de</strong>r, Lawr<strong>en</strong>ce V<strong>en</strong>uti<br />
(ed.), London and New York, Taylor & Francis<br />
e-Library, pp. 343–375.<br />
Campbell, Lyle (1985), The Pipil Language of El Salvador,<br />
Berlin-New York-Amsterdam, Mouton<br />
Publishers.<br />
Carochi, Horacio (1645), Arte <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua mexicana<br />
con la <strong>de</strong>claracion <strong>de</strong> los adverbios, Mexico,<br />
Juan Ruíz.<br />
Cortés y Larraz, Pedro (1958), Descripción geográfico-moral<br />
<strong>de</strong> la diócesis <strong>de</strong> Goathemala, Guatemala,<br />
Sociedad <strong>de</strong> Geografía e Historia <strong>de</strong> Guatemala.<br />
Dakin, Kar<strong>en</strong> (1996), “El <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> las memorias: los<br />
rasgos <strong>de</strong> una lingua franca indíg<strong>en</strong>a”, in Dakin,<br />
Kar<strong>en</strong> and Lutz, Christopher (eds.), Nuestro<br />
pesar, nuestra aflicción, tutetuliniliz, tucucuca.<br />
Memorias <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>en</strong>viadas a Felipe II<br />
por indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l valle <strong>de</strong> Guatemala hacia 1572,<br />
Mexico City, Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México, pp. 167–189.<br />
Dehouve, Danièle (2011), “Analogía y contigüidad <strong>en</strong> la<br />
plegaria indíg<strong>en</strong>a mesoamericana”, Itinerarios,<br />
14, Universidad <strong>de</strong> Varsovia, pp. 153-184.<br />
Doctrina, evangelios y epístolas <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong>. n.d. Co<strong>de</strong>x<br />
Indianorum 7. The John Carter Brown Library,<br />
Brown University, Provi<strong>de</strong>nce, RI.<br />
Douay-Rheims Bible (1582–1611), , 10 December 20<strong>21</strong>.<br />
Durán, Fray Diego (2006), Historia <strong>de</strong> las Indias <strong>de</strong><br />
Nueva España e Islas <strong>de</strong> Tierra Firme, 2 vols.,<br />
Mexico City, Porrúa.<br />
Gante, Pedro <strong>de</strong> (1553), Doctrina christiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
mexicana, Mexico, Juan Pablos.<br />
García, Paola (2005), “La religiosidad <strong>de</strong>l mundo indíg<strong>en</strong>a<br />
guatemalteco <strong>de</strong>l siglo XVIII: espacio <strong>de</strong><br />
reconquista política, social y económica”, P<strong>en</strong>ínsula,<br />
1 (0), UNAM, pp. 129-150.<br />
Gran Diccionario Náhuatl (2017), Mexico City, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, , December 15, 20<strong>21</strong>.<br />
Lara, Rafael (2019), Recordar la difer<strong>en</strong>cia, San Salvador,<br />
Editorial Universidad Don Bosco.<br />
Lockhart, James (1992), The Nahuas After the Conquest:<br />
A Social and Cultural History of the Indians<br />
of C<strong>en</strong>tral Mexico, Sixte<strong>en</strong>th Through<br />
Eighte<strong>en</strong>th C<strong>en</strong>turies, Stanford, Stanford University<br />
Press.<br />
Lockhart, James (2001), Nahuatl as Writt<strong>en</strong>. Lessons<br />
in ol<strong>de</strong>r Writt<strong>en</strong> Nahuatl, with Copious Examples<br />
and Texts, Stanford-Los Angeles, Stanford<br />
University Press- UCLA Latin American C<strong>en</strong>ter<br />
Publications.<br />
Madajczak, Julia and Pharao Hans<strong>en</strong>, Magnus (2016),<br />
“Teotamachilizti: an analysis of the language<br />
in a Nahua sermon from colonial Guatemala”,<br />
Colonial Latin American Review,<br />
25 (2), Taylor & Francis, pp. 220-244, doi:<br />
10.1080/10609164.2016.1205254.<br />
Manuscript on Christian doctrine. n.d. MSS 279. L. Tom<br />
Perry Special Collections, Harold B. Lee Library,<br />
135
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
Brigham Young University. https://cont<strong>en</strong>tdm.<br />
lib.byu.edu/digital/collection/p15999coll16/<br />
id/89104/ [12.12.2022]<br />
Martínez, Roberto (2011), El nahualismo, Mexico City,<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México.<br />
Martínez, María (2004), “Concilio III Provincial Mexicano<br />
celebrado <strong>en</strong> México el año 1585. Aprobación<br />
<strong>de</strong>l concilio confirmación <strong>de</strong>l Sínodo Provincial<br />
<strong>de</strong> México Sixto V, Papa para futura memoria”,<br />
in Martínez, María, (coord.), Concilios provinciales<br />
mexicanos. Época colonial, Mexico City, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México.<br />
Matthew, Laura E. and Romero, Sergio (2012), “Nahuatl<br />
and Pipil in colonial Guatemala: A c<strong>en</strong>tral<br />
American counterpoint”, Ethnohistory, 59 (4),<br />
Durham, Duke University Press, pp. 765–83, doi:<br />
10.1<strong>21</strong>5/00141801-1642743.<br />
Medina, José Toribio (1910), La impr<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> Guatemala<br />
(1660–18<strong>21</strong>), Santiago <strong>de</strong> Chile, José Toribio<br />
Medina.<br />
Molina, Fray Alonso <strong>de</strong> (1565), Confesionario mayor,<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana y castellana, Mexico, Antonio<br />
<strong>de</strong> Espinosa.<br />
Molina, Fray Alonso <strong>de</strong> (1977[1571]), Vocabulario <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua castellana y mexicana y mexicana y castellana,<br />
2 vols., Mexico City, Editorial Porrúa.<br />
Romero, Sergio (2014), “Grammar, dialectal variation,<br />
and honorific registers in Nahuatl in sev<strong>en</strong>te<strong>en</strong>th-c<strong>en</strong>tury<br />
Guatemala”, Anthropological Linguistics,<br />
56 (1), University of Nebraska Press, pp.<br />
54-77, doi: 10.1353/anl.2014.0001.<br />
Sahagún, Fray Bernardino <strong>de</strong> (1540-1563?), “Sigu<strong>en</strong>se<br />
unos sermones <strong>de</strong> dominicas y <strong>de</strong> santos <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua mexicana”, Newberry Library, , January <strong>21</strong>, 2022.<br />
Sahagún, Fray Bernardino <strong>de</strong> (1950-1982), Flor<strong>en</strong>tine<br />
Co<strong>de</strong>x. G<strong>en</strong>eral History of the things of New<br />
Spain, ed. and trans. by Dibble, Charles and<br />
An<strong>de</strong>rson, Arthur, Santa Fe (New Mexico), The<br />
School of American Research-The University of<br />
Utah.<br />
Sell, Barry; Burkhart, Louise and Wright, Elizabeth<br />
(eds. and trans.) (2008), Nahuatl Theater, vol.<br />
3. Spanish Gol<strong>de</strong>n Age Drama in Mexican Translation,<br />
Norman, University of Oklahoma Press.<br />
Sermones <strong>en</strong> Mexicano. n.d. Ms. 1487. Fondo reservado,<br />
Biblioteca Nacional <strong>de</strong> México, Mexico City.<br />
Received: January 27th 2022.<br />
Accepted: June 28th 2022.<br />
Published: January 6th 2023.<br />
Montes <strong>de</strong> Oca Vega, Merce<strong>de</strong>s (2013), Los difrasismos<br />
<strong>en</strong> el <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong> los siglos XVI y XVII, Mexico City,<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México.<br />
New King James Version Bible (1975), Nashville, Thomas<br />
Nelson Publishers, , December 29, 20<strong>21</strong>.<br />
Olko, Justyna (2017), “The Nahua Story of Judas: Indig<strong>en</strong>ous<br />
Ag<strong>en</strong>cy and Loci of Meaning”, in David<br />
Tavárez (ed.), Words and Worlds Turned<br />
Around: Indig<strong>en</strong>ous Christianities in Colonial<br />
Latin America, Boul<strong>de</strong>r, University Press of Colorado,<br />
pp. 150–171.<br />
Olko, Justyna and Agnieszka, Brylak (2018), “Def<strong>en</strong>ding<br />
local autonomy and facing cultural trauma.<br />
A Nahua or<strong>de</strong>r against idolatry, Tlaxcala 1543”,<br />
Hispanic American Historical Review, 98 (4),<br />
Durham, Duke University Press, pp. 573-604,<br />
doi: 10.1<strong>21</strong>5/0018<strong>21</strong>68-7160325.<br />
Reyes García, Luis (ed. and trans.) (2001), ¿Cómo te<br />
confun<strong>de</strong>s? ¿Acaso no somos conquistados?<br />
Anales <strong>de</strong> Juan Bautista, Mexico City, C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Investigaciones y Estudios Superiores <strong>en</strong> Antropología<br />
Social.<br />
136
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 1<strong>21</strong>-138<br />
Agnieszka Brylak<br />
Es doctora <strong>en</strong> L<strong>en</strong>guas Mo<strong>de</strong>rnas por la Universidad<br />
<strong>de</strong> Varsovia, Polonia. Actualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sempeña<br />
como profesora adjunta <strong>en</strong> el Instituto<br />
<strong>de</strong> Estudios Ibéricos e Iberoamericanos <strong>de</strong> la Facultad<br />
<strong>de</strong> L<strong>en</strong>guas Mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Varsovia. Sus líneas <strong>de</strong> investigación son: Historia<br />
y antropología <strong>de</strong> las culturas mesoamericanas<br />
prehispánicas, con un énfasis particular <strong>en</strong><br />
la cultura nahua (azteca), L<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>, Concepto<br />
mesoamericano <strong>de</strong> dios y <strong>de</strong> lo sagrado,<br />
Antropología <strong>de</strong> espectáculo y Performance Studies,<br />
Espectáculos <strong>de</strong>l México prehispánico y colonial,<br />
Humor y risa como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os culturales,<br />
Contacto intercultural <strong>en</strong> el México <strong>de</strong> los siglos<br />
XVI y XVI. Entre sus más reci<strong>en</strong>tes publicaciones<br />
<strong>de</strong>stacan, como autora: “Buffoons and sorcerers:<br />
witchcraft, <strong>en</strong>tertainm<strong>en</strong>t, and evil professions<br />
in colonial sources on pre-Hispanic Nahuas”, Colonial<br />
Latin American Review, 30 (3), Londres,<br />
Routledge, pp. 342-360, doi: https://doi.org/10<br />
.1080/10609164.20<strong>21</strong>.1947043 (20<strong>21</strong>); “Hurtling<br />
off a Precipice, Falling into a River: A Nahuatl Metaphor<br />
and the Christian Concept of Sin”, Ethnohistory.<br />
66 (3), Duke, Duke University Press, pp.<br />
489-513, doi: https://doi.org/10.1<strong>21</strong>5/00141801-<br />
7517904 (2019); “Some of Them Just Die Like<br />
Horses. Contact-Induced Changes in Peripheral<br />
Nahuatl of the Sixte<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury Petitions from<br />
Santiago <strong>de</strong> Guatemala”, Journal of Language<br />
Contact, 12 (2), Amsterdam, Brill, pp. 344-377,<br />
doi: https://doi.org/10.1163/19552629-01202004<br />
(2019); como coautora: Loans in Colonial and<br />
Mo<strong>de</strong>rn Nahuatl. A Contextual Dictionary, Berlin–<br />
Boston, De Gruyter Mouton (20<strong>21</strong>).<br />
Julia Madajczak<br />
Es doctora <strong>en</strong> Artes Liberales por la Universidad<br />
<strong>de</strong> Varsovia, Polonia. Actualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sempeña<br />
como profesora adjunta <strong>en</strong> la Facultad <strong>de</strong> Artes<br />
Liberales <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Varsovia. Sus<br />
líneas <strong>de</strong> investigación son: Historia y antropología<br />
<strong>de</strong> las culturas mesoamericanas prehispánicas,<br />
L<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong>, Concepto mesoamericano<br />
<strong>de</strong> dios y <strong>de</strong> lo sagrado. Entre sus más reci<strong>en</strong>tes<br />
publicaciones <strong>de</strong>stacan, como coautora: “El c<strong>en</strong>so<br />
<strong>de</strong> Calihtec <strong>de</strong>l Ms. Mexicain 393, Biblioteca<br />
Nacional <strong>de</strong> Francia”, Itinerarios, vol. 34, Varsovia,<br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios Ibéricos e Iberoamericanos<br />
<strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> L<strong>en</strong>guas Mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> la<br />
Universidad <strong>de</strong> Varsovia, pp. 9-65 (20<strong>21</strong>); Loans<br />
in Colonial and Mo<strong>de</strong>rn Nahuatl. A Contextual<br />
Dictionary, Berlin–Boston, De Gruyter Mouton<br />
(20<strong>21</strong>), “An animating principle in confrontation<br />
with Christianity? De(re)constructing the nahua<br />
‘soul’, Anci<strong>en</strong>t Mesoamerica, 30 (1), Cambridge,<br />
Cambridge University Press, pp. 75–88 (2019).<br />
137
AGNIESZKA BRYLAK & JULIA MADAJCZAK, “MARY MAGDALENE WAS NOT LIKE A DOG”.<br />
A SEVENTEENTH-CENTURY GUATEMALAN SERMON IN NAHUATL<br />
138
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>202396<br />
SERVIR EN LA TIERRA<br />
PARA GOZAR EN EL CIELO<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN<br />
(SIGLO XVIII)<br />
SERVE ON EARTH TO ENJOY IN HEAVEN<br />
CHRISTIAN IDENTITY AND EVANGELIZATION<br />
(XVIIITH CENTURY MEXICO)<br />
Andrea Ayala Hernán<strong>de</strong>z<br />
orcid.org/0000-0002-5675-9978<br />
UNAM-Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras<br />
México<br />
tampere_1.28@hotmail.com<br />
Abstract<br />
The doctrines from the XVIII c<strong>en</strong>tury reflect the strategies used by the catechists to<br />
teach the Christian doctrine to indig<strong>en</strong>ous people, while they show the construction<br />
of a catechum<strong>en</strong>, as a Christian subject, based on the i<strong>de</strong>as around “indios” as “miserables”,<br />
predominant at the time. These i<strong>de</strong>as, which originate in medieval religious<br />
beliefs, were used to justify the colonizing <strong>en</strong>terprise, forming a hierarchical society<br />
that instilled in the catechum<strong>en</strong>s, an inferiorizing i<strong>de</strong>ntity of themselves, which prevailed<br />
and continued to be built ev<strong>en</strong> in the late XVIII c<strong>en</strong>tury.<br />
Keywords: New Spain, evangelization, doctrines, i<strong>de</strong>ntity, society.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Las doctrinas <strong>de</strong>l siglo XVIII reflejan las estrategias <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> utilizadas por<br />
los catequistas para <strong>en</strong>señar la doctrina a los indíg<strong>en</strong>as y evi<strong>de</strong>ncian, también, la<br />
construcción <strong>de</strong> un catecúm<strong>en</strong>o, <strong>en</strong> cuanto sujeto cristiano, basado <strong>en</strong> las i<strong>de</strong>as <strong>en</strong><br />
torno a los indios como miserables, predominantes <strong>en</strong> la época, mismas que t<strong>en</strong>ían su<br />
orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> cre<strong>en</strong>cias religiosas medievales y fueron utilizadas para justificar la empresa<br />
colonizadora, dando como consecu<strong>en</strong>cia la conformación <strong>de</strong> una sociedad jerárquica,<br />
que inculcó <strong>en</strong> el catecúm<strong>en</strong>o una i<strong>de</strong>ntidad inferiorizante acerca <strong>de</strong> sí mismo,<br />
la cual imperó y siguió <strong>en</strong> construcción aún <strong>en</strong> el tardío siglo XVIII.<br />
Palabras clave: Nueva España, <strong>evangelización</strong>, doctrinas, i<strong>de</strong>ntidad, sociedad.<br />
139
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
Introducción<br />
La sociedad <strong>de</strong> la Nueva España, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus primeros<br />
<strong>años</strong>, se caracterizó por ser heterogénea,<br />
pluriétnica y, sobre todo, jerárquica, pues cada<br />
individuo jugaba un <strong>de</strong>terminado rol, a la vez<br />
que estaba subordinado a otro. Pero, ¿cuál era<br />
el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> esta sociedad jerárquica? ¿Cómo se<br />
inculcó esta i<strong>de</strong>a <strong>en</strong> los integrantes <strong>de</strong> la misma?<br />
En el pres<strong>en</strong>te artículo, c<strong>en</strong>traremos nuestra<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> algunas doctrinas <strong>de</strong><br />
<strong>evangelización</strong>, particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el Catecismo<br />
mexicano o Christianoyotl Mexicanemachtiloni,<br />
escrito por el jesuita Ignacio Pare<strong>de</strong>s. A través<br />
<strong>de</strong> dicho análisis, observaremos algunas <strong>de</strong> las<br />
estrategias utilizadas <strong>en</strong> ese texto por su autor<br />
para transmitir los conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la doctrina<br />
a su público, sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la hipótesis <strong>de</strong> que<br />
este proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> conllevaba intereses<br />
que iban más allá <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar la doctrina,<br />
pues también se buscaba conformar y <strong>en</strong>señar<br />
los roles que <strong>de</strong>bían <strong>de</strong>sempeñar cada uno <strong>de</strong><br />
los individuos y grupos que integraban la sociedad<br />
colonial, justificando, así, la pres<strong>en</strong>cia europea<br />
<strong>en</strong> tierras americanas.<br />
Bajo este supuesto, exploraremos las principales<br />
i<strong>de</strong>as que originaron la conformación <strong>de</strong><br />
jerarquías sociales, y cómo la <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> éstas<br />
se trasladó a difer<strong>en</strong>tes espacios <strong>de</strong>l virreinato,<br />
finalizando con un breve estudio sobre el<br />
papel <strong>de</strong>l sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia —también<br />
incluido <strong>en</strong> la doctrina—, el cual permitirá reforzar<br />
la hipótesis, observando cómo la <strong>en</strong>señanza<br />
<strong>de</strong> valores cristianos, a través <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong>,<br />
ayudaba a mant<strong>en</strong>er el control sobre el catecúm<strong>en</strong>o.<br />
Lo anterior nos permitirá acercarnos no sólo<br />
a la conformación <strong>de</strong> ciertos roles <strong>en</strong> la sociedad<br />
colonial novohispana y a la creación <strong>de</strong> nuevas<br />
i<strong>de</strong>ntida<strong>de</strong>s basadas <strong>en</strong> el cristianismo, sino que<br />
también posibilitará conocer un poco acerca <strong>de</strong>l<br />
proceso <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> y sus objetivos durante<br />
el siglo XVIII, el cual, sobra <strong>de</strong>cir, ha sido<br />
poco estudiado. 1<br />
La fu<strong>en</strong>te principal <strong>de</strong> este trabajo es el Catecismo<br />
mexicano, que conti<strong>en</strong>e toda la doctri-<br />
1 Respecto a la <strong>evangelización</strong>, la mayoría <strong>de</strong> los trabajos e<br />
investigaciones se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> el siglo XVI, <strong>de</strong>jando un poco<br />
<strong>de</strong> lado que <strong>en</strong> el siglo XVIII este proceso seguía <strong>en</strong> marcha.<br />
Los trabajos <strong>de</strong> Margarita M<strong>en</strong>egus (2012, 20<strong>21</strong>), Sonia<br />
Corcuera (2012) y Serge Gruzinsky (1985) han planteado la<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una problemática <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> <strong>en</strong> el siglo<br />
XVIII, pero c<strong>en</strong>trando su at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> otros contextos.<br />
na christiana o Christianoyotl Mexicanemachtiloni<br />
(“Instrum<strong>en</strong>to para apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>en</strong> mexicano<br />
lo propio <strong>de</strong>l cristianismo”), que nos permitirá<br />
acercarnos a un miembro <strong>de</strong>l clero y a su visión<br />
respecto a la población indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Nueva España<br />
(el público que se pret<strong>en</strong>día fuera receptor<br />
<strong>de</strong> la obra), aspecto sobre el que este catecismo<br />
brinda información significativa. Esta obra, publicada<br />
<strong>en</strong> 1758, fue escrita por el jesuita Ignacio<br />
Pare<strong>de</strong>s, 2 pero <strong>en</strong> realidad se trata <strong>de</strong> una traducción<br />
a la l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l Catecismo <strong>de</strong> la<br />
doctrina cristiana, escrito por el también jesuita<br />
Jerónimo <strong>de</strong> Ripalda y publicado por primera<br />
vez <strong>en</strong> 1591.<br />
Doctrinas y <strong>evangelización</strong><br />
No es <strong>de</strong> extrañar que a nuestros días hayan llegado<br />
diversas copias <strong>de</strong> catecismos y doctrinas<br />
nacidos <strong>en</strong>tre los siglos XVI y XVIII <strong>en</strong> la mayoría<br />
<strong>de</strong> las colonias americanas, pues estos docum<strong>en</strong>tos<br />
fueron valiosas herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> apoyo<br />
para la <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes grupos,<br />
ya que permitían un importante acercami<strong>en</strong>to<br />
al catecúm<strong>en</strong>o, posibilitando el apr<strong>en</strong>dizaje <strong>de</strong><br />
la doctrina <strong>de</strong> manera autodidacta o, bi<strong>en</strong>, con<br />
apoyo <strong>de</strong> un catequista.<br />
Muy posiblem<strong>en</strong>te estos interesantes docum<strong>en</strong>tos<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los siglos VIII y IX,<br />
aunque cobraron mayor auge precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
el siglo XVI, a raíz <strong>de</strong>l <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro con los pueblos<br />
nativos <strong>de</strong> América y la reforma protestante <strong>de</strong><br />
Lutero. A partir <strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to com<strong>en</strong>zaron a<br />
nacer varios catecismos, algunos <strong>de</strong> los cuales<br />
cobraron popularidad, esto los llevó a que se divulgaran<br />
por todo el orbe. Entre los catecismos<br />
americanos po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>stacar la Doctrina christiana<br />
para instrucion et información <strong>de</strong> los indios:<br />
por manera <strong>de</strong> hystoria (1544), compuesta<br />
por fray Pedro <strong>de</strong> Córdoba, la Doctrina cristiana<br />
breve traduzida <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana (1546), por<br />
el padre Alonso <strong>de</strong> Molina, y la Doctrina cristiana<br />
<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana (1553) <strong>de</strong> fray Pedro <strong>de</strong> Gante<br />
(Resines, 1992). A nivel mundial, gozaron <strong>de</strong><br />
2 Los datos biográficos que conocemos acerca <strong>de</strong>l padre Pare<strong>de</strong>s<br />
son pocos. De forma g<strong>en</strong>eral po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir que nació<br />
<strong>en</strong> San Juan <strong>de</strong> los Llanos, Puebla, <strong>en</strong> 1703. Ingresó al noviciado<br />
a la edad <strong>de</strong> 19 <strong>años</strong> <strong>en</strong> la Compañía <strong>de</strong> Jesús. Enseñó<br />
gramática <strong>en</strong> el seminario <strong>de</strong> Tepozotlán, don<strong>de</strong> también fue<br />
superior <strong>en</strong> 1744. Asimismo, fue rector <strong>de</strong>l Colegio <strong>de</strong> San<br />
Andrés <strong>de</strong> la Ciudad <strong>de</strong> México y <strong>de</strong>sempeñó otros cargos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>señanza y <strong>de</strong> gobierno eclesiástico. Murió <strong>en</strong> 1762 (Chinchilla,<br />
2013: 64; Zambrano, 1977: 338).<br />
140
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
gran popularidad el catecismo <strong>de</strong> Pedro Canisio,<br />
publicado <strong>en</strong> Alemania <strong>en</strong> 1556, seguido <strong>de</strong>l catecismo<br />
francés <strong>de</strong> Edmond Auger, <strong>de</strong> 1563, y el<br />
portugués <strong>de</strong> Marcos Jorge, <strong>de</strong> 1566 (Guerrero,<br />
2018: 238). En España y sus colonias fueron ampliam<strong>en</strong>te<br />
difundidos los catecismos <strong>de</strong> Gaspar<br />
<strong>de</strong> Astete y Jerónimo <strong>de</strong> Ripalda, publicados <strong>en</strong><br />
1593 y 1591, 3 respectivam<strong>en</strong>te. El último fue uno<br />
<strong>de</strong> los más populares, tomándose incluso como<br />
mo<strong>de</strong>lo para realizar muchos más, ya <strong>en</strong> territorio<br />
americano. Fue traducido a diversas l<strong>en</strong>guas,<br />
<strong>en</strong>tre ellas el <strong>náhuatl</strong>, traducción que corrió a<br />
cargo <strong>de</strong>l jesuita Ignacio Pare<strong>de</strong>s, qui<strong>en</strong> lo publicó<br />
<strong>en</strong> 1758 y le dio el nombre <strong>de</strong> Catecismo<br />
mexicano o Christianoyotl Mexicanemachtiloni.<br />
En la “Razón <strong>de</strong> la obra al Lector”, Pare<strong>de</strong>s específica<br />
que <strong>de</strong>cidió traducir este catecismo <strong>en</strong><br />
específico por ser “el mejor, y mas a<strong>de</strong>quado <strong>en</strong><br />
la materia; y tanto, quanto publica la universal<br />
aprobación, y aceptación <strong>de</strong> tan gran parte <strong>de</strong>l<br />
Orbe Christiano” (Pare<strong>de</strong>s, 1758).<br />
Al igual que la mayoría <strong>de</strong> los catecismos,<br />
éste último nos permite acercarnos a temas diversos,<br />
<strong>en</strong> este caso, su análisis, junto al <strong>de</strong> otros<br />
catecismos novohispanos, nos permitirá conocer<br />
parte <strong>de</strong> la conformación <strong>de</strong> la sociedad novohispana<br />
a lo largo <strong>de</strong>l periodo colonial.<br />
Designación <strong>de</strong> roles y público meta<br />
La forma <strong>en</strong> que los catecismos asignaban e<br />
inculcaban ciertos roles sociales a la población<br />
indíg<strong>en</strong>a resalta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> analizar<br />
su concepción, <strong>en</strong>focada <strong>en</strong> el público al cual<br />
se dirigían. En el caso <strong>de</strong>l Christianoyotl Mexicanemachtiloni,<br />
traducido por Ignacio Pare<strong>de</strong>s, él<br />
mismo nos a<strong>de</strong>lanta que está dirigido:<br />
á la ruda y necessitada G<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los Indios: los quales<br />
saldrán por este medio <strong>de</strong> las muchas dudas,<br />
é ignorancias, y aun errores, que <strong>en</strong> esta materia<br />
3 Si bi<strong>en</strong> el texto <strong>de</strong> Ripalda no es el objeto c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> este<br />
estudio, es importante m<strong>en</strong>cionar la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una carta<br />
que evi<strong>de</strong>ncia la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una edición anterior <strong>de</strong> su<br />
doctrina, fechada <strong>en</strong> 1586; sin embargo, ésta no se conserva<br />
físicam<strong>en</strong>te, por lo que se afirma que la primera edición conocida<br />
<strong>de</strong> la obra data <strong>de</strong> 1591 (Resines. 1981: 244).<br />
A partir <strong>de</strong> dicho mom<strong>en</strong>to, la popularidad <strong>de</strong> la misma creció.<br />
Juan M. Sánchez logró <strong>en</strong>umerar aproximadam<strong>en</strong>te 471<br />
ediciones difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la obra alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l mundo hasta<br />
1909 (Sánchez, 1909: VIII). En este caso, hemos optado por<br />
utilizar la edición <strong>de</strong> 1754, impresa <strong>en</strong> México, <strong>de</strong>bido a la cercanía<br />
que ésta ti<strong>en</strong>e con la traducción realizada por Pare<strong>de</strong>s,<br />
que figura como nuestro principal objeto <strong>de</strong> estudio.<br />
vémos, y aun con las manos palpamos; y que son á<br />
la verdad muchas veces, la única causa <strong>de</strong> muchos<br />
pecados; que si<strong>en</strong>do cometidos solam<strong>en</strong>te por ignorancia,<br />
quitada esta, no se cometieran (Pare<strong>de</strong>s,<br />
1758: 26).<br />
Vemos que el público meta eran “los indios”,<br />
a los cuales el autor <strong>de</strong>fine como “ruda y necessitada<br />
g<strong>en</strong>te”, calificándolos <strong>de</strong> “ignorantes” y<br />
“pecadores”, a pesar <strong>de</strong> haber nacido y vivido<br />
<strong>en</strong> un contexto ya cristiano. La finalidad <strong>de</strong> la<br />
obra es, <strong>en</strong>tonces, quitarles esa ignorancia y evitar<br />
que, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ésta última, caigan<br />
<strong>en</strong> pecado. Así, uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> esta<br />
doctrina es que los indíg<strong>en</strong>as, por su propia voluntad,<br />
puedan acercarse al conocimi<strong>en</strong>to, pues:<br />
“ya que no [los] vamos á visitar con nuestros<br />
passos, é instruirlos á todos con nuestra pres<strong>en</strong>cia<br />
[…] al m<strong>en</strong>os los ilustremos por medio <strong>de</strong><br />
esta Doctrina; que como clarissima luz alumbra,<br />
y da <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to á los más pequeños” (Pare<strong>de</strong>s,<br />
1758: 26). Se aña<strong>de</strong> aquí una concepción<br />
más acerca <strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a, a saber: el ser “pequeño”,<br />
semejante a un niño sin <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, que<br />
sólo pue<strong>de</strong> adquirirlo a través <strong>de</strong> la iluminación<br />
que le otorgue la doctrina. 4 Pero ¿cómo se refleja<br />
esto a través <strong>de</strong> las <strong>en</strong>señanzas que imparte<br />
esta doctrina?<br />
La estrategia más evi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la que hace<br />
uso Pare<strong>de</strong>s para acercarse a su público es traduci<strong>en</strong>do<br />
a su propia l<strong>en</strong>gua la doctrina <strong>de</strong> Ripalda,<br />
pues esto les permitirá compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, <strong>de</strong><br />
forma apta a su corto <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, los cont<strong>en</strong>idos<br />
cristianos; sin embargo, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
hacer su traducción, Pare<strong>de</strong>s modificó el texto,<br />
agregando algunas preguntas que, <strong>en</strong> sus palabras,<br />
“juzgo necessario, <strong>en</strong> aquellos puntos, que<br />
los Indios no suel<strong>en</strong> tan fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r y<br />
<strong>en</strong> que se suel<strong>en</strong> equivocar” (Pare<strong>de</strong>s, 1758: 26).<br />
Esta modificación <strong>de</strong> la doctrina <strong>de</strong> Ripalda refleja,<br />
<strong>en</strong> cierta forma, una primera inferiorización<br />
<strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a con respecto al catecúm<strong>en</strong>o europeo:<br />
su corto <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to precisa que se modifique<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> la doctrina, ya que no<br />
son capaces <strong>de</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r todos los temas<br />
4 Luis Resines m<strong>en</strong>ciona que las doctrinas se pue<strong>de</strong>n clasificar<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> su <strong>de</strong>stinatario; así, <strong>en</strong>contramos que había<br />
algunas <strong>de</strong>stinadas únicam<strong>en</strong>te a adultos, jóv<strong>en</strong>es, niños o<br />
indíg<strong>en</strong>as. De esa forma, la ext<strong>en</strong>sión y cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> la doctrina<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong>l público al que iba dirigida (1992: 22). En<br />
este caso, se evi<strong>de</strong>ncia que la única versión exist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />
doctrina <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s está <strong>de</strong>stinada solam<strong>en</strong>te a indíg<strong>en</strong>as, a<br />
los que se equipara con niños pequeños.<br />
141
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
expuestos <strong>en</strong> la doctrina original. Por si ello fuera<br />
poco, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> analizar la traducción y<br />
compararla con su mo<strong>de</strong>lo (el catecismo <strong>de</strong> Ripalda),<br />
observamos que las explicaciones y respuestas<br />
son mucho más <strong>de</strong>talladas y que, lejos<br />
<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er la brevedad y ligereza <strong>de</strong> la doctrina<br />
<strong>de</strong> Ripalda, se ofrec<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes ejemplos y <strong>de</strong>talles<br />
muy precisos, que no están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
el original, como si fuera necesario explicar más<br />
l<strong>en</strong>to y ser reiterativo para que el torpe público<br />
indíg<strong>en</strong>a pudiera <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el punto principal.<br />
Veamos un ejemplo:<br />
Al ahondar <strong>en</strong> los primeros mandami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
Dios, la doctrina <strong>de</strong> Ripalda únicam<strong>en</strong>te se limita<br />
a <strong>de</strong>cir:<br />
Cómo se ha <strong>de</strong> adorar [a Dios]?<br />
Con rever<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Cuerpo, y Alma<br />
Pues si<strong>en</strong>do Dios espiritu no basta la <strong>de</strong> el Alma?<br />
No, porque huvimos <strong>de</strong> èl tambi<strong>en</strong> el cuerpo.<br />
Qué es amar à Dios sobre todas las cosas?<br />
Querer antes per<strong>de</strong>rlas, que of<strong>en</strong><strong>de</strong>rle (Ripalda,<br />
1754: 50).<br />
Por su parte, la misma sección <strong>en</strong> el Christianoyotl<br />
Mexicanemachtiloni 5 indica:<br />
Tetl. Qu<strong>en</strong>amî tictoteotitzinozque in huel cetzin,<br />
huel nelli Teotl Dios?<br />
Pregunta: ¿De qué manera adoraremos al bi<strong>en</strong> único,<br />
al bi<strong>en</strong> verda<strong>de</strong>ro Teotl Dios? 6<br />
T<strong>en</strong>. Ca in itemahuiztililiztica in Tonacayô, ihuan in<br />
Toyolia, in Tanima.<br />
Respuesta: Con la rever<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuestro cuerpo y<br />
<strong>de</strong> nuestro yolia, nuestra alma.<br />
Tetl. Auh intla ca nelli, ca in Teotl Dios ca âmo Nacayôcatzintli;<br />
ca zanye mocemitquiticâ Espiritu;<br />
cuix amo ye qualli, ye ixquich yez; inic zanye in Tanima<br />
quimomahuiztililiz?<br />
Pregunta: Y si es verdad que el Teotl Dios no [ti<strong>en</strong>e]<br />
5 Al inicio <strong>de</strong> su doctrina, Pare<strong>de</strong>s realiza la sigui<strong>en</strong>te advert<strong>en</strong>cia:<br />
“para la Pregunta se pone Tetlatlaniliztli, y abreviado,<br />
Tetl. Y para la Respuesta se pone T<strong>en</strong>anquililiztli; y abreviado,<br />
T<strong>en</strong>,” (Pare<strong>de</strong>s, 1758: 53). En función <strong>de</strong> ello, traducimos<br />
Tetlatlaniliztli como “pregunta” y T<strong>en</strong>anquililiztli como “respuesta”.<br />
6 Todas las traducciones <strong>de</strong>l <strong>náhuatl</strong> al español fueron elaboradas<br />
por la autora, con el apoyo <strong>de</strong> la doctora Ber<strong>en</strong>ice<br />
Alcántara.<br />
cuerpo, que solo es espíritu, ¿acaso no basta, [no]<br />
será sufici<strong>en</strong>te que solo lo honremos con nuestra<br />
alma?<br />
T<strong>en</strong>. Ca niman amo ye ixquich: ipampa ca in Totecuiyo<br />
Dios oquiyocox amo çanyeiyo in Tanima; ca<br />
oc noihuan oquimochihuili in Tonacayô.<br />
Respuesta: No es sufici<strong>en</strong>te, porque Nuestro Señor<br />
Dios creó no solam<strong>en</strong>te nuestra ánima, sino que<br />
también hizo nuestro cuerpo.<br />
Tetl. Tlein quitoznequi: Ca tictotlazotilizque in Dios<br />
ipan cemixquich in nepapan Tlachihualli.<br />
Pregunta: ¿Qué quiere <strong>de</strong>cir “amaremos a Dios sobre<br />
todos los distintos géneros <strong>de</strong> criaturas [hechuras]”?<br />
T<strong>en</strong>. Quitoznequi: Ca oc ye achtopa ticnequizque,<br />
in ma cempopolihui in cemixquich, in c<strong>en</strong>nonohuian<br />
onoc, tlachihualli; in amo machyuhqui in Dios<br />
tictoyolîtlacalhuizque. (Pare<strong>de</strong>s, 1758: 79-80).<br />
Respuesta: Quiere <strong>de</strong>cir que, primero, mucho más<br />
querremos que <strong>de</strong>saparezcan por completo todas<br />
las criaturas [hechuras], las que están por todas<br />
partes, que así of<strong>en</strong><strong>de</strong>r a Dios.<br />
Resalta, <strong>en</strong> este ejemplo, cómo se elabora<br />
una explicación más cuidadosa y <strong>de</strong>tallada por<br />
parte <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, disminuy<strong>en</strong>do el espacio para<br />
posibles dudas, si<strong>en</strong>do reiterativo y repetitivo.<br />
En el caso <strong>de</strong> la pregunta relativa al alma, se resalta<br />
que Dios hizo no sólo la propia alma humana<br />
sino también el cuerpo y, por ello, se le <strong>de</strong>be<br />
honrar con ambos, énfasis que no se hace <strong>en</strong> el<br />
Catecismo <strong>de</strong> Ripalda.<br />
Así pues, la concepción <strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a como<br />
un ser <strong>de</strong> corto <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y, <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido,<br />
inferior, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> el aspecto intelectual,<br />
fr<strong>en</strong>te al europeo, se observa no sólo al mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> concebirlo como público meta, sino <strong>en</strong> el<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> toda la doctrina, pues es necesario<br />
adaptar y, <strong>en</strong> ocasiones, agregar información<br />
para que este ignorante público la pueda <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r.<br />
Es <strong>en</strong> función <strong>de</strong> esta concepción primig<strong>en</strong>ia<br />
que los temas cont<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> la doctrina comi<strong>en</strong>zan<br />
a asignar un lugar al indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
la sociedad colonial y, con ello, una serie <strong>de</strong> roles<br />
específicos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeñar.<br />
La doctrina <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, sigui<strong>en</strong>do a su mo<strong>de</strong>lo<br />
Ripalda, indica explícitam<strong>en</strong>te que el ser<br />
humano <strong>en</strong> cuerpo y alma fue creado por Dios<br />
142
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
con una finalidad específica, la cual <strong>de</strong>b<strong>en</strong> buscar<br />
con codicia y dilig<strong>en</strong>cia:<br />
Tetl. Catlehuatl, in oc huel achtopa huei in inahuatil,<br />
ihuan ineixcahuiltequîuh, in Tlalticpac Tlacatl?<br />
Pregunta: ¿Cuál es el más gran<strong>de</strong> y primero <strong>de</strong> los<br />
mandatos y oficios <strong>de</strong> las personas <strong>de</strong> la tierra?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl: Inic quinematcatemoz, quixtocaz,<br />
ihuan quicnopilhuiz in Ic<strong>en</strong>quiçayan, in Itzonquizcac<strong>en</strong>nemian;<br />
ic nican tlaltichpac [sic] chihualoc.<br />
Respuesta: Es este: que busqu<strong>en</strong> con dilig<strong>en</strong>cia,<br />
que codici<strong>en</strong> y que alcanc<strong>en</strong> el fin último, la vida<br />
última, con la que aquí <strong>en</strong> la tierra fueron creados.<br />
Tetl. Auh tlêic ochihualoc in Tlalticpac Tlacatl.<br />
Pregunta: Y ¿por qué fue creada la persona sobre<br />
la tierra?<br />
T<strong>en</strong>. Ca inic in nican Tlalticpac quîmotlacotiliz,<br />
ihuan quimotequipanilhuiz in Dios; auh inic çatepan<br />
quimottiliz, ihuan quimotlamachtitzinoz in Ilhuicac.<br />
(Pare<strong>de</strong>s, 1758: 58)<br />
Respuesta: Aquí <strong>en</strong> la tierra, para servir y trabajar<br />
para Dios; para <strong>de</strong>spués verle y gozarle <strong>en</strong> el cielo.<br />
Servir a Dios <strong>en</strong> la tierra para <strong>de</strong>spués gozarle<br />
<strong>en</strong> el cielo es la consigna principal <strong>de</strong> ser cristiano<br />
y, aunque resulte bastante aj<strong>en</strong>a a lo que fueron<br />
las cosmovisiones indíg<strong>en</strong>as prehispánicas,<br />
esta noción fue poco a poco aceptada e integrada<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as, pero<br />
¿qué más conllevaba esta i<strong>de</strong>a?<br />
Inicialm<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia, la indicación<br />
“servir <strong>en</strong> la tierra para <strong>de</strong>spués gozar <strong>en</strong> el cielo”<br />
alu<strong>de</strong> a un <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> los seres humanos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
señalando que todos sin excepción fueron<br />
creados con la finalidad <strong>de</strong> servir a Dios <strong>en</strong> esta<br />
vida para ganar la gloria <strong>de</strong>l cielo; sin embargo,<br />
más a<strong>de</strong>lante, <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />
la <strong>de</strong>claración <strong>de</strong> los mandami<strong>en</strong>tos y, específicam<strong>en</strong>te,<br />
al hablar <strong>de</strong>l cuarto mandami<strong>en</strong>to, se<br />
hace explícito que exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> relaciones<br />
jerárquicas que, <strong>de</strong> alguna forma, replican un<br />
or<strong>de</strong>n divino:<br />
Tetl. In Namiqueque, Cihuahuâque qu<strong>en</strong>ami quinnemitizque<br />
in Innamichuan? Qu<strong>en</strong>ami cepanpaccanemizque?<br />
Pregunta: ¿Los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cónyuge, los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
mujer, <strong>de</strong> qué manera sust<strong>en</strong>tarán a sus cónyuges?<br />
¿De qué manera vivirán conjuntam<strong>en</strong>te con alegría?<br />
T<strong>en</strong>. Ca tetlaçotlaliztica, ihuan nematcayotica; in<br />
yuh in Totecuiyo Jesu-Christo quimonematcatlaçotilia<br />
in Santa Iglesia.<br />
Respuesta: Con amor y con pru<strong>de</strong>ncia, así como<br />
Nuestro Señor Jesucristo ama con pru<strong>de</strong>ncia a la<br />
Santa Iglesia.<br />
Tetl. Ihuan in Namiqueque, Oquichhuaque qu<strong>en</strong>in<br />
quimmottitizque zan no in Innamichuan?<br />
Pregunta: Y las que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cónyuge, las que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
varón, ¿cómo es que procurarán sólo a sus cónyuges?<br />
T<strong>en</strong>. Ca tetláçotlaliztica, ihuan temahuiztililiztica; in<br />
yuhqui in Santa Iglesia quimomahuiztlaçotilia in Totecuiyo<br />
Jesu-Christo.<br />
Respuesta: Con amor y con honra, así como la Santa<br />
Iglesia ama y honra a Nuestro Señor Jesucristo.<br />
Tetl. Auh in Tlacahuâque, in Tetlâtocahuan [sic]<br />
qu<strong>en</strong> quinyacanazque in Intlacahuan, in Intlacôhuan?<br />
Pregunta: ¿Y los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> siervos, los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
esclavos, cómo guiarán a sus siervos, a sus esclavos?<br />
T<strong>en</strong>. Ca quimocnoittazque, in yuh in Dios Ipilhuantzitzin.<br />
Respuesta: Los procurarán así como a hijos <strong>de</strong> Dios.<br />
Tetl. Ihuan in Tlatlâcotin, in Tetlacahuan qu<strong>en</strong>in<br />
quintequipanozque Intlâtocahuan, Intecuiyohuan?<br />
Pregunta: ¿Y los esclavos, los siervos <strong>de</strong> algui<strong>en</strong>,<br />
cómo es que trabajarán para sus amos, para sus<br />
señores?<br />
T<strong>en</strong>. Ca quintequipanozque, yuhquimmâ in huel<br />
yehuatzin in Dios quimotlayecoltilizquia. (Pare<strong>de</strong>s,<br />
1758: 85)<br />
Respuesta: Les trabajarán como si <strong>en</strong> verdad sirvieran<br />
a aquel que es Dios.<br />
Con base <strong>en</strong> estos ejemplos, po<strong>de</strong>mos observar<br />
que la apar<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eralización exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
la indicación “el ser humano fue creado con la<br />
finalidad <strong>de</strong> servir a Dios <strong>en</strong> la tierra para <strong>de</strong>spués<br />
gozarle <strong>en</strong> el cielo” no es tan neutral como<br />
apar<strong>en</strong>ta. Por un lado, se pres<strong>en</strong>ta una evi<strong>de</strong>nte<br />
143
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
inferiorización <strong>de</strong> la mujer fr<strong>en</strong>te al varón, equiparando<br />
tal vez las relaciones conyugales con el<br />
vínculo exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre Jesucristo y su Iglesia;<br />
mi<strong>en</strong>tras que, por otro, se observa la exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> otras categorías jerárquicas complem<strong>en</strong>tarias,<br />
a saber: los amos o señores y sus siervos o<br />
esclavos; los primeros <strong>de</strong>bían procurar y guiar<br />
a los segundos, mi<strong>en</strong>tras que estos últimos <strong>de</strong>bían<br />
servir a los primeros. Así, aunque <strong>en</strong> apari<strong>en</strong>cia<br />
todos los seres humanos eran iguales y,<br />
por lo tanto, habían sido creados con la misma<br />
finalidad <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cer y servir a Dios, <strong>en</strong> realidad<br />
existían jerarquías que los difer<strong>en</strong>ciaban <strong>en</strong>tre sí<br />
y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, sus <strong>de</strong>beres y obligaciones también<br />
eran difer<strong>en</strong>tes.<br />
De esa forma, aunque no se dice explícitam<strong>en</strong>te,<br />
este fragm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la doctrina expresa<br />
que, <strong>en</strong> efecto, Dios creó a los seres humanos<br />
para que lo sirvieran a él, pero también para que<br />
se sirvieran los unos a los otros; <strong>de</strong> modo que,<br />
como mandato <strong>de</strong> Dios, existían ciertas jerarquías<br />
que, como todo <strong>en</strong> la doctrina, no <strong>de</strong>bían<br />
cuestionarse, sino sólo apr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse y respetarse.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el público<br />
meta al que se dirigía esta doctrina y las adaptaciones<br />
que se hicieron <strong>en</strong> función <strong>de</strong> ello, es<br />
interesante notar que el tipo <strong>de</strong> distinción jerárquica<br />
amo-esclavo no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
otras doctrinas bilingües que circularon <strong>en</strong> Nueva<br />
España.<br />
Por ejemplo, la Doctrina cristiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
española y mexicana hecha por los religiosos <strong>de</strong><br />
la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santo Domingo (Anónimo, 1550) y la<br />
Doctrina cristiana muy cumplida escrita por Juan<br />
<strong>de</strong> la Anunciación (1575) conti<strong>en</strong><strong>en</strong> una explicación<br />
<strong>de</strong>tallada <strong>de</strong>l cuarto mandami<strong>en</strong>to; <strong>de</strong> hecho,<br />
<strong>en</strong>fatizan que se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er mucha honra y<br />
respeto hacia los padres y las personas mayores<br />
pero, aun así, no se les <strong>de</strong>b<strong>en</strong> permitir los malos<br />
consejos con los que pue<strong>de</strong>n persuadir a otros<br />
a cometer agravios contra Dios o la Iglesia. 7 Sin<br />
7 Al respecto, la Doctrina cristiana <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Santo Domingo<br />
m<strong>en</strong>ciona: “estad at<strong>en</strong>tos amados hermanos míos: que<br />
si los padres o madres mandan o diz<strong>en</strong> alguna cosa injusta<br />
o <strong>de</strong> pecado persuadi<strong>en</strong>dolo a sus hijos: los que assi son induzidos<br />
no convi<strong>en</strong>e que les obe<strong>de</strong>zcan <strong>en</strong> cosa <strong>de</strong> peccado”<br />
(Anónimo, 1550: fj. LXXXIII v). Mi<strong>en</strong>tras que la doctrina<br />
<strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> la Anunciación indica que: “Ninguno <strong>de</strong> vosotros<br />
Christianos se satine ni se turbe, sino sabes que si los padres<br />
y madres, […] o cualquiera calidad y condición que sean os<br />
mandar<strong>en</strong> o persuadier<strong>en</strong>, alguna cosa mala dici<strong>en</strong>do que hagays<br />
algún peccado y of<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Dios nuestro señor indigna<br />
<strong>de</strong> ser obrada, por ser contraria a sus mandami<strong>en</strong>tos: <strong>en</strong>tonces<br />
no t<strong>en</strong>eys obligación <strong>de</strong> obe<strong>de</strong>cerles, sino <strong>de</strong>xadlos y m<strong>en</strong>osprecia<br />
sus palabras” (Anunciación, 1575: 82).<br />
embargo, <strong>en</strong> estas doctrinas no se pres<strong>en</strong>ta la<br />
relación amo-esclavo, como sí lo observamos <strong>en</strong><br />
Pare<strong>de</strong>s, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> conservar este tópico <strong>en</strong><br />
su traducción <strong>de</strong>stinada a indíg<strong>en</strong>as nahuas.<br />
Por su parte, la Doctrina cristiana breve y<br />
comp<strong>en</strong>diosa por vía <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre un maestro<br />
y un discípulo: sacada <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua castellana<br />
y mexicana escrita por Domingo <strong>de</strong> la Anunciación<br />
(1565), al igual que la Doctrina cristiana <strong>en</strong><br />
l<strong>en</strong>gua castellana y zapoteca (Feria, 1567) indican<br />
únicam<strong>en</strong>te que se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er honra y respeto<br />
por los gobernadores y regidores, así como<br />
hacia las autorida<strong>de</strong>s eclesiásticas:<br />
Asi mismo (hijo muy amado) han <strong>de</strong> ser obe<strong>de</strong>cidos<br />
y honrrados los padres espirituales, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cargo<br />
<strong>de</strong> las cosas divinas y <strong>de</strong> predicar y confessar.<br />
Y asi mismo los que rig<strong>en</strong> y goviernan la republica<br />
temporal, como son los governadores alcal<strong>de</strong>s regidores<br />
y otras personas semejantes las quales todas<br />
han <strong>de</strong> ser obe<strong>de</strong>cidas y honrradas <strong>en</strong> lo bu<strong>en</strong>o que<br />
manda, porque todos son <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong><br />
padres y madres (Anunciación, 1565: fj. 46).<br />
En este último caso, sí observamos la alusión<br />
y repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> distintas categorías sociales;<br />
no obstante, hemos visto que la doctrina<br />
<strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, también dirigida a indíg<strong>en</strong>as, ti<strong>en</strong>e<br />
la característica particular <strong>de</strong> estar adaptada a<br />
su “corto <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to” y, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> esto,<br />
reduce el asunto <strong>de</strong> las jerarquías a la relación<br />
<strong>en</strong>tre “amo” y “sirvi<strong>en</strong>te.” ¿Pero por qué la insist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> esta relación jerárquica?<br />
Miserable e inferior<br />
La inferiorización social <strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a y la <strong>de</strong>signación<br />
<strong>de</strong> los roles que éste <strong>de</strong>bía <strong>de</strong>sempeñar<br />
y que, como hemos visto, se v<strong>en</strong> reflejados <strong>en</strong> la<br />
doctrina, no nace <strong>en</strong> el siglo XVIII. Paulino Castañeda<br />
señala que <strong>en</strong> una or<strong>de</strong>nanza dada por<br />
Felipe II <strong>en</strong> 1563, éste ya se refería a los indíg<strong>en</strong>as<br />
como “miserables” <strong>de</strong>bido al “estado <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>tilidad <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran” (Castañeda,<br />
1971: 264). Fue bajo esta i<strong>de</strong>a que nació el argum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> que los indios, antes <strong>de</strong> la llegada <strong>de</strong><br />
los españoles, t<strong>en</strong>ían un “ejercicio rudim<strong>en</strong>tario<br />
<strong>de</strong> la vida racional que casi los volvía irracionales”;<br />
eran, pues, seres rudos, idiotas, <strong>de</strong> poca fe,<br />
holgazanes e idólatras; pero, a su vez, nobles e<br />
inoc<strong>en</strong>tes, s<strong>en</strong>sibles a ser mol<strong>de</strong>ados hacia las<br />
144
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
bu<strong>en</strong>as usanzas cristianas. Hombres y mujeres<br />
que, habi<strong>en</strong>do sido aturdidos psicológica y moralm<strong>en</strong>te<br />
por el trauma <strong>de</strong> la conquista, precisaban<br />
ahora <strong>de</strong> la figura <strong>de</strong> un protector que,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos y ampararlos, velara<br />
por su conversión, ext<strong>en</strong>diera la fe <strong>en</strong>tre ellos y<br />
extirpara sus supersticiones e idolatrías. Así, el<br />
indíg<strong>en</strong>a fue consi<strong>de</strong>rado inferior <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />
contactos <strong>de</strong>bido a sus costumbres y vida<br />
espiritual, <strong>en</strong>tre otras cosas, y, por lo tanto, relegado<br />
a la categoría <strong>de</strong> miserable, que lo ponía<br />
<strong>en</strong> un espacio subalterno —y con necesidad <strong>de</strong><br />
protección— con respecto al europeo recién llegado<br />
(Castañeda, 1971).<br />
La categoría <strong>de</strong> miserable tuvo su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> la<br />
ley única <strong>de</strong> Constantino Quando imperator inter<br />
pupillos et viduas et alias miserabiles personas<br />
cognoscar, el ne exhibe, la cual indica a gran<strong>de</strong>s<br />
rasgos que pupilos y viudas son seres <strong>de</strong>samparados<br />
y <strong>de</strong>svalidos <strong>en</strong> una situación <strong>de</strong>mandante.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista religioso, el término<br />
estaba muy ligado a su etimología, la cual vi<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong>l latín miserabilis: digno <strong>de</strong> compasión, <strong>de</strong>plorable,<br />
triste, patético (Pim<strong>en</strong>tel, 1999: 316) y se<br />
relacionaba con pobreza, <strong>de</strong>bilidad e infelicidad<br />
y, por lo tanto, con una necesidad <strong>de</strong> amparo y<br />
ayuda. Se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día que el miserable era acogido<br />
por Dios y los monarcas bajo su protección y,<br />
<strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, los pecados y abusos cometidos<br />
contra el débil y el miserable eran consi<strong>de</strong>rados<br />
<strong>de</strong> especial malicia: provocaban la ira <strong>de</strong> Dios y<br />
hacían al pecador acreedor a un castigo ejemplar<br />
(Castañeda, 1971).<br />
Dichas i<strong>de</strong>as se mantuvieron a lo largo <strong>de</strong><br />
toda la Edad Media; sufri<strong>en</strong>do ligeros cambios<br />
y arrastrándose al Nuevo Mundo, se aplicaron<br />
sobre la población nativa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />
contactos. Anthony Padg<strong>en</strong> nos recuerda que<br />
una serie <strong>de</strong> bulas, conocidas como “bulas alejandrinas”,<br />
dadas a los Reyes Católicos <strong>en</strong> 1493,<br />
le concedían a éstos “la soberanía sobre todas<br />
las tierras <strong>de</strong>scubiertas <strong>en</strong> el Atlántico que no<br />
estuvieran ocupadas previam<strong>en</strong>te por otro rey<br />
cristiano” (Padg<strong>en</strong>, 1982: 54). Sin embargo, <strong>en</strong>fatiza<br />
también <strong>en</strong> que “el objetivo <strong>de</strong>clarado <strong>de</strong><br />
la concesión papal no había sido increm<strong>en</strong>tar el<br />
po<strong>de</strong>r y la riqueza <strong>de</strong> Castilla, sino capacitar a<br />
Fernando y a Isabel “para que […] queráis y <strong>de</strong>bais<br />
conducir a los pueblos que vivan <strong>en</strong> tales<br />
islas y tierras a recibir la religión católica” (Padg<strong>en</strong>,<br />
1982). De esa manera, observamos que,<br />
bajo las bulas alejandrinas, se otorgaba a los reyes<br />
una misión espiritual hacia los naturales <strong>de</strong><br />
los territorios recién “<strong>de</strong>scubiertos” y que, para<br />
ello, era necesario su gobierno terr<strong>en</strong>al.<br />
Para los europeos, los indíg<strong>en</strong>as americanos<br />
eran, por un lado, calificados como seres casi<br />
irracionales, incivilizados e idólatras, mi<strong>en</strong>tras<br />
que, por el otro, se les consi<strong>de</strong>ró similares a niños,<br />
los cuales, sigui<strong>en</strong>do la filosofía <strong>de</strong> Aristóteles<br />
–dominante <strong>en</strong> esa época–, eran<br />
poco más que animales <strong>en</strong> tanto que su razón permanecía<br />
<strong>en</strong> el estado <strong>de</strong> llegar a ser. [De esa manera]<br />
era necesario educar a los indios para que<br />
percibieran lo que otros hombres percib<strong>en</strong> sin esfuerzo,<br />
para que aceptaran lo que otros hombres<br />
consi<strong>de</strong>ran axiomático sin ninguna reflexión previa<br />
[…] pero hasta que llegara ese mom<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>bían<br />
permanecer bi<strong>en</strong> bajo la tutela justa <strong>de</strong>l rey <strong>de</strong> España<br />
(Padg<strong>en</strong>, 1982: 148).<br />
En suma, precisaban <strong>de</strong>l cuidado y <strong>en</strong>señanzas<br />
<strong>de</strong> los recién llegados, qui<strong>en</strong>es se consi<strong>de</strong>raban<br />
a sí mismos superiores. Fue bajo esta i<strong>de</strong>a<br />
que se justificó no sólo la <strong>evangelización</strong>, sino<br />
también la pres<strong>en</strong>cia europea <strong>en</strong> tierras americanas.<br />
Con el paso <strong>de</strong> los <strong>años</strong> fue necesario seguir<br />
justificando la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los europeos <strong>en</strong> el<br />
Nuevo Mundo, <strong>de</strong> modo que se crearon espacios<br />
y estrategias que, <strong>en</strong> su mayoría, buscaban<br />
la catequización básica <strong>de</strong>l indio, pero ya no su<br />
formación <strong>en</strong> altos estudios. Una vez pasado el<br />
siglo XVI se com<strong>en</strong>zó a aludir, cada vez con más<br />
fuerza, a la condición <strong>de</strong> los indios como miserables,<br />
pero ahora no sólo por ser nuevos <strong>en</strong> la<br />
fe, sino <strong>de</strong>bido a sus escasas capacida<strong>de</strong>s intelectuales,<br />
según se p<strong>en</strong>saba. Para los europeos,<br />
existían claras difer<strong>en</strong>cias morales, intelectuales<br />
y psicológicas <strong>en</strong>tre cristianos viejos y nuevos,<br />
señalando que éstos últimos <strong>de</strong>bían “ser criados<br />
como niños <strong>de</strong> leche y con manjar ligero […]<br />
conforme a su poca capacidad e infancia <strong>en</strong> la<br />
religión cristiana” (Castañeda, 1971: 288).<br />
Respecto a este punto, es importante t<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los argum<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tados por Caroline<br />
Cunill, qui<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ciona que la i<strong>de</strong>a <strong>en</strong> torno<br />
a la necesidad <strong>de</strong> amparo y protección que<br />
otorgaba al indio la condición <strong>de</strong> miserable,<br />
t<strong>en</strong>ía también un fundam<strong>en</strong>to político, pues “a<br />
partir <strong>de</strong> la segunda mitad <strong>de</strong>l siglo XVI la teo-<br />
145
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
ría <strong>de</strong>l indio miserable también fue utilizada por<br />
las autorida<strong>de</strong>s civiles con el fin <strong>de</strong> justificar y<br />
afianzar la figura <strong>de</strong>l protector civil” (Cunill, 2011:<br />
38). De esta forma, <strong>en</strong> los siglos posteriores a<br />
la conquista, existió una constante lucha <strong>en</strong>tre<br />
el po<strong>de</strong>r eclesiástico y la corona por t<strong>en</strong>er control<br />
sobre los indios, <strong>en</strong> la cual, la condición miserable<br />
<strong>de</strong>l indio fue clave y, por ello, se buscó<br />
mant<strong>en</strong>erla a lo largo <strong>de</strong> todo el periodo colonial,<br />
como se observa <strong>en</strong> el Christianoyotl Mexicanemachtiloni,<br />
nacido <strong>en</strong> un tardío siglo XVIII,<br />
y el cual refleja la forma <strong>en</strong> que se concebía al<br />
catecúm<strong>en</strong>o como un ser inferior y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, las<br />
estrategias que utilizaban para <strong>en</strong>señarle a los<br />
indíg<strong>en</strong>as su lugar <strong>en</strong> el mundo.<br />
De esta manera, la concepción colonial <strong>de</strong>l<br />
indíg<strong>en</strong>a, reducido a la categoría <strong>de</strong> miserable<br />
y, por lo tanto, inferior, ti<strong>en</strong>e su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> i<strong>de</strong>as<br />
gestadas durante la Edad Media, que permanecieron<br />
y se adaptaron al contexto americano<br />
y sirvieron no sólo para justificar la pres<strong>en</strong>cia<br />
europea <strong>en</strong> tierras americanas sino también<br />
la <strong>evangelización</strong>; fue a través <strong>de</strong> ésta última<br />
que dichas i<strong>de</strong>as se fueron introduci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> la<br />
m<strong>en</strong>talidad y vida cotidiana <strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as. El<br />
resultado fue una asimilación, por parte <strong>de</strong> los<br />
indíg<strong>en</strong>as, <strong>de</strong> su condición, lugar y funciones<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la sociedad. Todo ello <strong>en</strong> torno a la<br />
conformación <strong>de</strong> una nueva i<strong>de</strong>ntidad cristiana,<br />
inculcada, <strong>en</strong> parte, a través <strong>de</strong> las doctrinas y<br />
catecismos. Ahora bi<strong>en</strong> ¿cuáles eran las características<br />
<strong>de</strong> esta i<strong>de</strong>ntidad?<br />
I<strong>de</strong>ntidad cristiana<br />
Respecto al tema <strong>de</strong> los <strong>de</strong>beres y obligaciones<br />
<strong>de</strong> los individuos, el catecismo <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s indica<br />
lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
In cemixquich in Teotlaneltocani, in Christianotlacatl<br />
ca huei imamal, huei inahuatil; inic tlateomatiliztica<br />
quimahuiztiliz in Imiquizquauhtzin in Totecuiyo<br />
Jesu-Christo; ca yehuatl in Santa Cruz; in itech,<br />
otlazotic, otlacauh in Iteoyollotzin, inic momiquiliz,<br />
ihuan techmomaquixtiliz in itechpa in totlâtlacol,<br />
ihuan intechpa in Toyaohuan, in Mictlan Tlatlacatecolô.<br />
Auh ipampai, in Actè in Tichristiano, huel<br />
motech onmonequi, ticmomachtiz, ihuan itech timomatiz<br />
in Teoyotica Nemachiotiliztli, in Neteochihualiztli.<br />
Auh yehuatlin Neteochihualiztli ca yei<br />
Crùz Imachiotica ticchihuaz (Pare<strong>de</strong>s, 1758: 34).<br />
El gran <strong>de</strong>ber, la gran obligación <strong>de</strong> absolutam<strong>en</strong>te<br />
todos los crey<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong> todas las personas cristianas,<br />
es honrar con <strong>de</strong>voción el ma<strong>de</strong>ro mortal<br />
<strong>de</strong> Nuestro Señor Jesucristo, aquel que es la Santa<br />
Cruz, <strong>en</strong> la que por su divina voluntad 8 moriría<br />
y nos salvaría <strong>de</strong> nuestros pecados, y <strong>de</strong> nuestros<br />
<strong>en</strong>emigos los tlatlacatecoloh [<strong>de</strong>monios] <strong>de</strong>l mictlan<br />
[infierno]. Y por esta causa, tú que eres cristiano <strong>en</strong><br />
verdad necesitas apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r y acostumbrarte al signo<br />
divino, al rezo. Y este rezo es el <strong>de</strong> los tres signos <strong>de</strong><br />
la cruz que harás.<br />
Esta cita correspon<strong>de</strong> a la traducción <strong>de</strong> la<br />
oración “Todo fiel cristiano”, la cual era difundida<br />
por la Compañía <strong>de</strong> Jesús y, como se observa,<br />
insiste <strong>en</strong> la <strong>de</strong>voción a la cruz, cuya importancia<br />
estudiaremos a continuación. El texto<br />
refiere una obligación que distingue a los cristianos<br />
y que consiste <strong>en</strong> la <strong>de</strong>voción a la cruz, que<br />
Pare<strong>de</strong>s pres<strong>en</strong>ta como el “ma<strong>de</strong>ro mortal” <strong>en</strong><br />
el que murió Cristo, y que repres<strong>en</strong>ta el medio<br />
a través <strong>de</strong>l cual salvó a la humanidad; por esta<br />
razón, la cruz se utiliza como una marca distintiva<br />
<strong>de</strong>l cristiano:<br />
Tetl. Catlehuatl in Teoyotica Itlahuiz, ihuan in Imachiyô<br />
in Christiano?<br />
Pregunta: ¿Cuál es la insignia espiritual y la marca<br />
<strong>de</strong>l cristiano?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl in Imiquizquauhnepanoltzin in Totecuiyo<br />
Jesu Christo, in Santa Crùz.<br />
Respuesta: Es el cruce <strong>de</strong> los ma<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> la muerte<br />
<strong>de</strong> Nuestro Señor Jesucristo: la Santa Cruz.<br />
Tetl. Auh tleipampa in Santa Crùz omochiuh in<br />
Itlahuiz, ihuan in Imachiyô in Christiano?<br />
Pregunta: ¿Por qué la Santa Cruz se convirtió <strong>en</strong> la<br />
insignia y marca <strong>de</strong>l cristiano?<br />
T<strong>en</strong>. Ipampa ca in Santa Cruz ca in Inezcayotzin,<br />
ihuan in Ixiptlayotzin, in ye omamaçoaltiloc, Totecuiyo<br />
Jesu Christo; in yehuatzin Cruz titech otechmomaquixtili.<br />
8 La expresión otlazotic otlacauh + yollo (se amó, se quedó<br />
… corazón) aparece solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las obras <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s y <strong>en</strong><br />
textos anónimos jesuitas que quizás se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> relacionados<br />
con él o con su labor. A partir <strong>de</strong> una revisión <strong>de</strong> los<br />
contextos <strong>en</strong> que la emplea el autor y <strong>de</strong> una expresión similar<br />
registrada <strong>en</strong> el diccionario <strong>de</strong> Molina, pue<strong>de</strong> inferirse<br />
el significado que aquí proponemos (Alcántara y Cabrera,<br />
20<strong>21</strong>). Molina (1992: 178r) traduce la expresión otlazotic immoyollotzi<br />
como “hago gracias a vuestra merced.”<br />
146
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
Respuesta: Porque la Santa Cruz es señal e imag<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> Nuestro Señor Jesucristo, el que fue ext<strong>en</strong>dido<br />
<strong>de</strong> brazos [crucificado], el que nos salvó <strong>en</strong> la cruz.<br />
Tetl. Auh tehuatl qu<strong>en</strong>amî Cruztica timopalehuia?<br />
Pregunta: ¿Y <strong>de</strong> qué manera te ayudas con la cruz?<br />
T<strong>en</strong>. Ca nemachiotiliztica, ihuan neteochihualiztica.<br />
Respuesta: Por medio <strong>de</strong> la <strong>de</strong>voción y <strong>de</strong> la oración.<br />
Tetl. Ma ye cuel niquitta, qu<strong>en</strong>ami timomachiotia.<br />
Pregunta: Ya, pues, voy a ver <strong>de</strong> qué manera te<br />
signas.<br />
T<strong>en</strong>. Ca yuh ninomachiotia: Ipampa in Imachiyo +<br />
in Cruz, In inhuicpa + in Toyaohuan, ma xitechmomaquixtili<br />
+ in Totecuiyoè, Diosè, Ica in Itocatzin in<br />
Dios Tetâtzin, ihuan in Dios Ipiltzin, + ihuan in Dios<br />
Espiritu-Santo. Ma yuh mochihua, Jesusè. (Pare<strong>de</strong>s,<br />
1758: 56-57).<br />
Respuesta: Me signo así: por la marca <strong>de</strong> la Cruz, <strong>de</strong><br />
nuestros <strong>en</strong>emigos líbranos Nuestro Señor Dios. En<br />
nombre <strong>de</strong> Dios Padre y Dios su hijo y Dios Espíritu<br />
Santo. ¡Oh Jesús, que así sea!<br />
Tal como lo indican estas preguntas cont<strong>en</strong>idas<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la doctrina, la cruz constituye<br />
una marca <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> las personas cristianas;<br />
pue<strong>de</strong> tratarse <strong>de</strong> una cruz física (una<br />
imag<strong>en</strong> o escultura), a la cual se le <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />
<strong>de</strong>voción; o bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> gestos que los<br />
cristianos dibujan <strong>en</strong> su fr<strong>en</strong>te, boca y pecho, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
cada una <strong>de</strong> ellas un significado, tal como<br />
lo tradujo el mismo Pare<strong>de</strong>s:<br />
Inic ceppa in mixquac Cruztica timomachiotiz:<br />
inic Totecuiyo Dios mitzmomaquixtiliz in ihuicpa<br />
in âquallalnamiquiliztli. Inic oppa Cruztica timomachiotiz<br />
in mocamac: inic Totecuiyo Dios mitzmomaquixtiliz<br />
in ihuicpa in âquallâtolli. Inic yexpa<br />
Cruztica in melpan timomachiotiz: inic Totecuiyo<br />
Dios mitzmomaquixtiliz in ihuicpa in âquallachihualli<br />
(Pare<strong>de</strong>s, 1758: 33).<br />
La primera vez te signarás con la cruz <strong>en</strong> tu fr<strong>en</strong>te,<br />
para que Nuestro Señor Dios te libre <strong>de</strong> los p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos<br />
que no son bu<strong>en</strong>os. La segunda vez te<br />
signarás con la cruz <strong>en</strong> tu boca, para que Nuestro<br />
Señor Dios te libre <strong>de</strong> las palabras que no son bu<strong>en</strong>as.<br />
Una tercera vez te signarás con la cruz <strong>en</strong> tu<br />
pecho, para que Nuestro Señor Dios te libre <strong>de</strong> los<br />
actos que no son bu<strong>en</strong>os.<br />
La cruz juega un importante papel <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />
la religión cristiana, pues es nada m<strong>en</strong>os que la<br />
marca distintiva <strong>de</strong> los cristianos, un elem<strong>en</strong>to<br />
externo que podía mostrarse públicam<strong>en</strong>te y<br />
que era indicador <strong>de</strong> la transformación <strong>de</strong> g<strong>en</strong>tiles<br />
o impíos a cristianos y, por lo tanto, pasó a<br />
formar parte <strong>de</strong> la vida cotidiana <strong>de</strong> todos los<br />
conversos. 9 Su significado recaía, principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el contexto indíg<strong>en</strong>a, <strong>en</strong> otorgarles un sello<br />
distintivo o <strong>de</strong> exclusividad, integrado a su cotidianeidad,<br />
a través <strong>de</strong>l cual podían anunciar y<br />
mostrar <strong>de</strong> forma voluntaria, al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> signarse,<br />
la pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia a la comunidad cristiana;<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que les ayudaba a librarse <strong>de</strong>l castigo<br />
eterno, pues, al ser cristianos, t<strong>en</strong>ían posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> alcanzar la salvación. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> este<br />
contexto, ¿qué significaba ser cristiano? ¿qué<br />
implicaciones t<strong>en</strong>ía el pert<strong>en</strong>ecer a este privilegiado<br />
grupo? La respuesta a estas preguntas las<br />
traduce Pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
Tetl. Tlein quîtoznequi Tlaneltocani, nozo Christianotlacatl?<br />
Pregunta: ¿Qué significa “crey<strong>en</strong>te” o persona cristiana?<br />
T<strong>en</strong>. Quîtoznequi: In aquin quimocuitia in Totecuiyo Jesu-Christo<br />
in Ineltococatzin; ic omonêtolti in Inquaatequilizpan,<br />
in ipan in Santo Baptismo (Pare<strong>de</strong>s, 1758: 54).<br />
Respuesta: Quiere <strong>de</strong>cir el que profesa la cre<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> Nuestro Señor Jesucristo, que es lo que prometió<br />
al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su mojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cabeza <strong>en</strong> el<br />
Santo Bautismo.<br />
Las implicaciones <strong>de</strong>l ser crey<strong>en</strong>te nos remit<strong>en</strong><br />
al tema <strong>de</strong>l bautismo; éste era el ritual que<br />
9 La señal <strong>de</strong> la cruz fue, junto a otros elem<strong>en</strong>tos, una <strong>de</strong> las<br />
marcas distintivas y más características <strong>de</strong>l cristiano, pues,<br />
por un lado, era una forma <strong>de</strong> inculcar una gestualidad propia<br />
<strong>de</strong>l cristiano <strong>en</strong> los nuevos conversos, la cual se consi<strong>de</strong>raba<br />
que t<strong>en</strong>ía una carácter edificante y contagioso, ya que era<br />
una forma pública <strong>de</strong> manifestar su fe cristiana y, por lo tanto,<br />
su adhesión al cristianismo; se consi<strong>de</strong>raba, a<strong>de</strong>más, como un<br />
arma <strong>de</strong> fácil acceso, la cual se utilizaba para protegerse <strong>de</strong><br />
los principales <strong>en</strong>emigos <strong>de</strong>l alma, a saber: el diablo, el mundo<br />
y la carne. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este elem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el catecismo<br />
evoca a algunos textos que circulaban <strong>en</strong> Europa <strong>en</strong> la misma<br />
época, y com<strong>en</strong>zó a introducirse <strong>en</strong> la sociedad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros<br />
<strong>años</strong> <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>, como lo <strong>de</strong>muestran algunos<br />
catecismos pictográficos e incluso la m<strong>en</strong>cionada Doctrina<br />
cristiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua española y zapoteca, <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong> Feria<br />
(Gaillemin, 2018).<br />
147
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
marcaba la transformación <strong>de</strong>l individuo, por lo<br />
que constituía, <strong>de</strong> cierta forma, una marca interna<br />
o espiritual. Respecto a este sacram<strong>en</strong>to, el<br />
catecismo <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s dice:<br />
Tetl. Tlein yehuatl, in Teoyotica Nequaatequiliztli; in<br />
itoca, Baptismo?<br />
Pregunta: ¿Qué es esto, el mojami<strong>en</strong>to espiritual <strong>de</strong><br />
la cabeza, <strong>de</strong> nombre Bautismo?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl: In c<strong>en</strong>tetl Teoyotica Tlacatiliztli; in<br />
techmaca in Teoyectiliztli, Gracia; ihuan in Imachiyo<br />
10 in Christiano.<br />
Respuesta: Es esto: el primer nacimi<strong>en</strong>to espiritual,<br />
nos da la rectitud divina –Gracia–, y es la marca <strong>de</strong>l<br />
cristiano.<br />
Tetl. Catlehuatl in Tonepalehuiaya techmaca in<br />
Nequaatequiliztli, in itech pohui, in inemiliz in Christiano?<br />
Pregunta: ¿Cuál <strong>de</strong> las ayudas nuestras nos da el<br />
“mojami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la cabeza” [Bautismo], que pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong><br />
a la vida <strong>de</strong>l cristiano?<br />
T<strong>en</strong>. Techmaca in Qualtihuani, Yectihuani; in huel<br />
totech monequi.<br />
Respuesta: Nos da la bondad, la rectitud [las virtu<strong>de</strong>s]<br />
que necesitamos.<br />
Tetl. Catlehuatl in Tlatlacolli, quipôpoloa in Nequaatequiliztli?<br />
Pregunta: ¿Qué pecados <strong>de</strong>struye el bautismo?<br />
T<strong>en</strong>. Quipopoloa in Tlâtlacolpeuhcayotl, ihuan in<br />
çaçoîtla occequi tlâtlacolli; intla in itech cá in moquaatequia<br />
(Pare<strong>de</strong>s, 1758: 95).<br />
Respuesta: Destruye el pecado inicial [pecado original]<br />
y cualquier otro pecado, si es que lo hubiere,<br />
<strong>en</strong> el que se bautiza.<br />
Pese a que no se brinda <strong>de</strong>masiada información<br />
<strong>en</strong> torno a este sacram<strong>en</strong>to, sí observamos<br />
que el bautismo otorga la m<strong>en</strong>cionada marca <strong>de</strong>l<br />
cristiano, pero, <strong>en</strong> este caso –como a<strong>de</strong>lantábamos–,<br />
<strong>de</strong> manera espiritual o interna, es <strong>de</strong>cir,<br />
que otorga las virtu<strong>de</strong>s necesarias para ser consi<strong>de</strong>rado<br />
un bu<strong>en</strong> cristiano, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>struir<br />
los pecados que se pudieran t<strong>en</strong>er. En ese s<strong>en</strong>ti-<br />
10 En este caso, <strong>de</strong>staca el uso <strong>de</strong>l mismo término (machiyotl)<br />
para referirse a dos elem<strong>en</strong>tos que conforman la marca<br />
distintiva <strong>de</strong>l cristiano, a saber: el bautismo y –como se observa<br />
unas líneas arriba– la señal <strong>de</strong> la cruz.<br />
do, po<strong>de</strong>mos notar que ambos elem<strong>en</strong>tos –la señal<br />
<strong>de</strong>l cristiano y el bautismo– formaban parte<br />
<strong>de</strong> la vida cotidiana <strong>de</strong> los individuos; <strong>en</strong> el caso<br />
<strong>de</strong>l bautismo, y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el contexto<br />
<strong>en</strong> que vivían los nahuas, don<strong>de</strong> muy posiblem<strong>en</strong>te,<br />
para la época <strong>en</strong> que Pare<strong>de</strong>s traduce su<br />
doctrina, eran bautizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nacimi<strong>en</strong>to,<br />
obt<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su primera infancia esa marca<br />
<strong>de</strong>l cristiano y sólo reforzaban esa i<strong>de</strong>ntidad a lo<br />
largo <strong>de</strong> su vida con cada uno <strong>de</strong> sus actos o con<br />
marcas externas, como la señal <strong>de</strong> la cruz.<br />
Ya <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este contexto, para las personas<br />
evangelizadas el hecho <strong>de</strong> haber sido bautizadas<br />
posiblem<strong>en</strong>te las hacía s<strong>en</strong>tirse no sólo parte <strong>de</strong><br />
la comunidad cristiana, sino que, al incluirse <strong>en</strong><br />
ésta, pasaban a pert<strong>en</strong>ecer al exclusivo grupo <strong>de</strong><br />
individuos que t<strong>en</strong>ían posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> alcanzar<br />
la salvación. Dicha salvación era repres<strong>en</strong>tada a<br />
través <strong>de</strong> la cruz, a la que era obligación t<strong>en</strong>erle<br />
<strong>de</strong>voción; por otro lado, otra <strong>de</strong> las obligaciones<br />
<strong>de</strong>l cristiano, <strong>en</strong> palabras <strong>de</strong> Ripalda, era: “Rezemos<br />
lo que <strong>de</strong>bemos, lo que la Iglesia Romana<br />
nos muestra. Lo que manda saber, creer y hacer:<br />
Credo y Mandami<strong>en</strong>tos, Oraciones, y Sacram<strong>en</strong>tos,<br />
bi<strong>en</strong> pronunciado, creido, y obrado” (Ripalda,<br />
1754: 3-4). De esta forma, muy probablem<strong>en</strong>te<br />
la fe <strong>en</strong> Cristo que se profesaba al recibir el<br />
bautismo recaía <strong>en</strong> conocer, creer y seguir todo<br />
lo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> la doctrina, 11 y <strong>en</strong> ello consistía el<br />
ser cristiano.<br />
La comunidad religiosa <strong>en</strong> la que se insertaba<br />
el individuo <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ser bautizado llevaba<br />
también un nombre distintivo, tal como lo<br />
tradujo Pare<strong>de</strong>s:<br />
Tetl. Tlein quîtoznequi Santa Iglesia?<br />
Pregunta: ¿Qué quiere <strong>de</strong>cir Santa Iglesia?<br />
T<strong>en</strong>. Quîtoznequi: In innec<strong>en</strong>tlaliliz in mochintin in<br />
Tlaneltocanime, in Christianotlacâ, in quimmoyacanilia,<br />
ihuan quimmoyect<strong>en</strong>emitilia in Totecuiyo Jesu-Christo,<br />
ihuan in Ipatillotzin, in motocayotitzima,<br />
Papa.<br />
Respuesta: Quiere <strong>de</strong>cir: reunión <strong>de</strong> todos los crey<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>de</strong> las personas cristianas, a las que guía y<br />
lleva por bu<strong>en</strong> camino Nuestro Señor Jesucristo y<br />
su vicario, llamado Papa.<br />
11 Al respecto, vale la p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar que los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las<br />
doctrinas se divi<strong>de</strong>n efectivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> “saber, creer y obrar”,<br />
resaltando <strong>en</strong> este caso que éstas eran las obligaciones que<br />
se adquirían al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> profesar el bautismo.<br />
148
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
Tetl. Ac yehuatzin in Papa?<br />
Pregunta: ¿Quién es el Papa?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatzin in C<strong>en</strong>ca huei Teopixcatlâtocatzintli,<br />
Itocatzin, Sumo Pontifice Romano; in huei<br />
Altepepan Roma moc<strong>en</strong>tlátocatilia; auh ca huei<br />
tonahuatl; inic in yehuatzin tictoc<strong>en</strong>quizcatlacamachiltizque<br />
12 (Pare<strong>de</strong>s, 1758: 89-90).<br />
Respuesta: Es el más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> los gobernantes<br />
sacerdotales, <strong>de</strong> nombre Sumo Pontífice Romano.<br />
En el gran altepetl <strong>de</strong> Roma gobierna por <strong>en</strong>tero y<br />
es nuestro gran mandami<strong>en</strong>to que lo obe<strong>de</strong>zcamos<br />
<strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te a él.<br />
En este caso, es notorio el énfasis <strong>en</strong> la completa<br />
obedi<strong>en</strong>cia al papa, lo cual recalca el elem<strong>en</strong>to<br />
jerárquico <strong>de</strong> obedi<strong>en</strong>cia y control. Por<br />
otra parte, observamos que una vez bautizados,<br />
los indíg<strong>en</strong>as se integraban <strong>en</strong> la exclusiva comunidad<br />
<strong>de</strong> la Iglesia, la cual t<strong>en</strong>ía la privilegiada<br />
posibilidad <strong>de</strong> alcanzar la salvación. Gisela Von<br />
Wobeser nos recuerda que <strong>en</strong> esta época<br />
La iglesia estableció una vinculación estrecha <strong>en</strong>tre<br />
las difer<strong>en</strong>tes partes <strong>de</strong>l universo, que <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> “cuerpo místico <strong>de</strong> Jesucristo” y que<br />
<strong>en</strong>globaba a la tierra como Iglesia militante, al cielo<br />
como Iglesia triunfante […] y al purgatorio como<br />
Iglesia purgante (Von Wobeser, 2015: 64).<br />
Antonio Rubial explica que, <strong>en</strong> conjunto, la<br />
Iglesia triunfante habitaba <strong>en</strong> el cielo, la purgante<br />
<strong>en</strong> el purgatorio y, finalm<strong>en</strong>te, la militante se<br />
<strong>en</strong>contraba formada por los diversos cuerpos<br />
sociales <strong>de</strong> la cristiandad (Rubial, 2010: 53). Esta<br />
última era aquella que integraba la privilegiada<br />
comunidad a la que pasaban a pert<strong>en</strong>ecer los<br />
nahuas una vez que contaban con las m<strong>en</strong>cionadas<br />
marcas <strong>de</strong>l cristiano. Así, <strong>de</strong> esta división<br />
<strong>de</strong> los distintos cuerpos que integraban la Iglesia<br />
prov<strong>en</strong>ían las jerarquías <strong>de</strong> la sociedad, pues<br />
cada integrante <strong>de</strong> la Iglesia militante <strong>de</strong>bía ocupar<br />
un lugar pre<strong>de</strong>terminado por Dios, para, <strong>en</strong><br />
conjunto con los miembros <strong>de</strong> los otros cuerpos,<br />
“luchar por la salvación <strong>de</strong> las almas y combatir<br />
el mal” (Von Wobeser, 2015: 64). En ese s<strong>en</strong>tido,<br />
cualquier indíg<strong>en</strong>a que formara parte <strong>de</strong> la<br />
12 Aunque esta frase la traduce Pare<strong>de</strong>s retomando el mo<strong>de</strong>lo<br />
<strong>de</strong> Ripalda, es importante <strong>de</strong>stacar que esta i<strong>de</strong>a ya<br />
aparece <strong>en</strong> la Doctrina Christiana, y cathecismo <strong>en</strong> L<strong>en</strong>gua<br />
Mexicana, <strong>de</strong> Alonso <strong>de</strong> Molina ([1546] 1675).<br />
comunidad cristiana pasaba, a<strong>de</strong>más, a integrarse<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> esa Iglesia militante, que era a la<br />
que pert<strong>en</strong>ecían los otros sectores sociales <strong>de</strong> la<br />
Nueva España.<br />
Conformación <strong>de</strong> la sociedad colonial<br />
La sociedad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la cual nacían los nahuas<br />
<strong>de</strong>l siglo XVIII era compleja; se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que<br />
era heterogénea, pues estaba integrada por una<br />
gran cantidad <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a difer<strong>en</strong>tes<br />
pueblos y culturas, que convivían junto<br />
a un reducido número <strong>de</strong> españoles nacidos <strong>en</strong><br />
la p<strong>en</strong>ínsula y otros más nacidos <strong>en</strong> Nueva España,<br />
llamados criollos. Junto a ellos confluían los<br />
esclavos, arrancados principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> África,<br />
pero también <strong>de</strong> China e India; a<strong>de</strong>más, había<br />
una gran cantidad <strong>de</strong> afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, qui<strong>en</strong>es,<br />
junto a migrantes <strong>de</strong> otras regiones, como<br />
Europa y Asia, formaban un gran número <strong>de</strong> castas<br />
(como se les llamaba <strong>en</strong> la época), resultado<br />
<strong>de</strong> las mezclas <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes grupos.<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esta diversidad, Felipe<br />
Castro recuerda que:<br />
la sociedad […] no se configuraba <strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s bloques<br />
o estratos socioeconómicos coher<strong>en</strong>tes y sobrepuestos.<br />
Constituía, más bi<strong>en</strong>, una diversidad<br />
tridim<strong>en</strong>sional <strong>de</strong> corporaciones y estam<strong>en</strong>tos con<br />
fueros y privilegios particulares otorgados por el<br />
monarca (<strong>en</strong> principio) […], que daba a cada qui<strong>en</strong><br />
lo que correspondía según sus méritos (Castro,<br />
2019: 9).<br />
En este s<strong>en</strong>tido y <strong>de</strong>bido a que “la Iglesia era<br />
el verda<strong>de</strong>ro pilar <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n colonial” (Castro,<br />
2019: 12) fue que se difundieron i<strong>de</strong>as como las<br />
que hemos v<strong>en</strong>ido estudiando. 13 Hemos visto que<br />
algunos eran consi<strong>de</strong>rados superiores a otros<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes puntos <strong>de</strong> vista, y con base <strong>en</strong><br />
ello se les asignaban los roles y funciones que<br />
cada uno <strong>de</strong>sempeñaría <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> la sociedad.<br />
A gran<strong>de</strong>s rasgos, <strong>en</strong> la cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong> esta jerarquía<br />
se <strong>en</strong>contraba la clase aristócrata, consti-<br />
13 Es importante resaltar que, como se m<strong>en</strong>ciona <strong>en</strong> la cita<br />
prece<strong>de</strong>nte, la configuración <strong>de</strong> la sociedad era heterogénea<br />
y, <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido, la constitución <strong>de</strong> cargos y privilegios no<br />
era estática, sino que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>día <strong>de</strong> diversos factores. Este trabajo<br />
busca <strong>de</strong>mostrar cómo las doctrinas <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong><br />
fueron uno <strong>de</strong> los medios a través <strong>de</strong> los cuales se inculcó <strong>en</strong><br />
la población indíg<strong>en</strong>a su condición inferior respecto <strong>de</strong> los<br />
europeos, si bi<strong>en</strong>, esto no quiere <strong>de</strong>cir que hubiera muchos<br />
indíg<strong>en</strong>as que, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n colonial, gozaran <strong>de</strong> cargos y<br />
privilegios <strong>de</strong>ntro y fr<strong>en</strong>te a sus propias comunida<strong>de</strong>s.<br />
149
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
tuida principalm<strong>en</strong>te por españoles y criollos,<br />
que eran qui<strong>en</strong>es –con base <strong>en</strong> sus capacida<strong>de</strong>s<br />
y conocimi<strong>en</strong>tos– constituían el sector gobernante<br />
y, por lo tanto, <strong>de</strong>t<strong>en</strong>taban la mayor parte<br />
<strong>de</strong> las riquezas. Esta clase, con base <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sarrollada<br />
intelig<strong>en</strong>cia y civilidad –según se argum<strong>en</strong>taba<br />
<strong>en</strong> la época–, ocupaba, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te,<br />
los puestos <strong>de</strong> gobierno así como <strong>de</strong> administración<br />
civil y eclesiástica, pues ésta era la forma <strong>en</strong><br />
que se consi<strong>de</strong>raba que podían <strong>de</strong>sempeñar su<br />
<strong>en</strong>cargo divino <strong>de</strong> cuidar y velar por la protección<br />
<strong>de</strong> los miserables, rechazando las labores<br />
serviles, las cuales eran ejecutadas por indíg<strong>en</strong>as,<br />
mestizos o esclavos.<br />
Por su parte, los indíg<strong>en</strong>as, consi<strong>de</strong>rados<br />
miserables e incapaces <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeñar altas<br />
funciones <strong>de</strong> gobierno 14 –salvo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus<br />
propias comunida<strong>de</strong>s–, podían estar incluidos<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> las capas medias o mo<strong>de</strong>stas <strong>de</strong> la sociedad,<br />
trabajando como servidumbre o como<br />
artesanos y comerciantes, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicarse<br />
a labores agrícolas. Las autorida<strong>de</strong>s europeas<br />
promovieron instituciones –la <strong>en</strong>comi<strong>en</strong>da, el<br />
repartimi<strong>en</strong>to, las congregaciones y las reducciones–<br />
como una forma <strong>de</strong> buscar su amparo,<br />
protección y adoctrinami<strong>en</strong>to, pues se consi<strong>de</strong>raba<br />
que sería la única manera <strong>en</strong> que podrían<br />
ser evangelizados y civilizados, <strong>de</strong> modo que<br />
se siguió justificando la dominación europea<br />
sobre los indíg<strong>en</strong>as y la servidumbre <strong>de</strong> éstos<br />
últimos. Sobra <strong>de</strong>cir que, <strong>en</strong> los primeros <strong>años</strong><br />
<strong>de</strong>l periodo virreinal, muchos naturales fueron<br />
sometidos a esclavitud, la cual fue erradicada<br />
posteriorm<strong>en</strong>te, aunque no cesó por completo<br />
<strong>en</strong> todas las regiones. A lo que hay que sumar<br />
la esclavización <strong>de</strong> los grupos traídos <strong>de</strong> África<br />
y Asia, qui<strong>en</strong>es constituían uno <strong>de</strong> los estratos<br />
más inferiores <strong>de</strong> la sociedad, ap<strong>en</strong>as emparejados<br />
con los vagos y malvivi<strong>en</strong>tes, qui<strong>en</strong>es, a<br />
difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los esclavos, eran un grupo inferior<br />
pero libre. En medio <strong>de</strong> estos grupos, se <strong>en</strong>con-<br />
14 La condición miserable <strong>de</strong>l indio era una <strong>de</strong> las normas g<strong>en</strong>erales<br />
para otorgarles un lugar <strong>en</strong> la sociedad colonial <strong>de</strong> la<br />
época; no obstante, como se matizó al inicio <strong>de</strong> este apartado,<br />
es importante recordar que “los distintos grupos nativos<br />
t<strong>en</strong>ían condiciones particulares que <strong>de</strong>terminaban si podían<br />
o no ser <strong>en</strong>com<strong>en</strong>dados, exigírseles servicio personal o someter<br />
al pago <strong>de</strong> tributo” (Castro, 2019: 9), <strong>en</strong>tre otras cosas.<br />
Por lo tanto, si bi<strong>en</strong> hubo grupos <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as que pert<strong>en</strong>ecían<br />
a una élite, éstos nunca fueron consi<strong>de</strong>rados iguales<br />
que los europeos, ya que <strong>de</strong> una u otra forma su condición<br />
<strong>de</strong> miserable se mantuvo, ya sea por razones intelectuales<br />
o espirituales, o bi<strong>en</strong>, porque ellos mismos adoptaban esta<br />
caracterización para obt<strong>en</strong>er ciertos privilegios propios <strong>de</strong><br />
esa condición (Cunill, 2011).<br />
traban asiáticos, europeos, mestizos, mulatos y<br />
castas que podían ocupar puestos que iban <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
sirvi<strong>en</strong>tes, <strong>de</strong>ntro las capas inferiores, hasta<br />
importantes puestos <strong>de</strong> administración, <strong>en</strong> las<br />
capas más altas. 15<br />
Así, y parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a que concebía a<br />
los indíg<strong>en</strong>as como miserables, con todo lo que<br />
ello conllevaba, ese p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to fluctuó <strong>en</strong>tre<br />
el ámbito religioso y el civil, dando como resultado<br />
la <strong>evangelización</strong> o catequesis que hemos<br />
estudiado, la cual, bajo el argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adoctrinar<br />
a los indíg<strong>en</strong>as y guiarlos a la salvación, se<br />
concibió como una forma <strong>de</strong> cuidar y proteger<br />
al miserable, inculcando <strong>en</strong> ese catecúm<strong>en</strong>o todas<br />
las i<strong>de</strong>as <strong>en</strong> torno a su propia inferiorización,<br />
al grado <strong>de</strong> que fueran asimiladas lo sufici<strong>en</strong>te<br />
como para conformar una nueva i<strong>de</strong>ntidad. De<br />
esa forma se fue constituy<strong>en</strong>do una sociedad jerárquica,<br />
16 <strong>en</strong> la cual, las esferas sociales más altas<br />
eran consi<strong>de</strong>radas necesarias para mant<strong>en</strong>er<br />
el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> las más bajas, según un mandato<br />
divino; al mismo tiempo, todo esto justificaba la<br />
pres<strong>en</strong>cia europea <strong>en</strong> tierras americanas y, con<br />
ello, el control y dominio que ejercían sobre la<br />
población <strong>de</strong> estos espacios.<br />
Transmisión <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje<br />
Hasta este mom<strong>en</strong>to hemos estudiado la manera<br />
<strong>en</strong> que se construía la figura <strong>de</strong>l catecúm<strong>en</strong>o indíg<strong>en</strong>a<br />
<strong>en</strong> las doctrinas, la cual t<strong>en</strong>ía su orig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
i<strong>de</strong>as gestadas <strong>en</strong> la Edad Media, que se adaptaron<br />
al contexto novohispano y, asignando una<br />
i<strong>de</strong>ntidad específica <strong>en</strong> el catecúm<strong>en</strong>o, ayudaron,<br />
<strong>en</strong> cierta medida, a que se conformaran los<br />
roles y categorías sociales <strong>en</strong> la Nueva España.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, vale la p<strong>en</strong>a reflexionar ¿cómo lle-<br />
15 Como pue<strong>de</strong> observarse, la sociedad novohispana era ampliam<strong>en</strong>te<br />
plural y heterogénea, por lo tanto, su clasificación<br />
y or<strong>de</strong>n resultó compleja, pero, sin lugar a dudas, se trataba<br />
<strong>de</strong> una sociedad jerárquica, cuyos estam<strong>en</strong>tos se basaban <strong>en</strong><br />
los elem<strong>en</strong>tos religiosos que se han analizado a lo largo <strong>de</strong><br />
este artículo y que se reflejan <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> las doctrinas.<br />
Este pequeño resum<strong>en</strong> <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> estas jerarquías es<br />
útil únicam<strong>en</strong>te para los fines que el pres<strong>en</strong>te artículo pret<strong>en</strong><strong>de</strong>.<br />
La información fue extraída <strong>de</strong> Ernesto <strong>de</strong> la Torre (2013)<br />
y Rubial (1999).<br />
16 Si bi<strong>en</strong> la conformación <strong>de</strong> jerarquías sociales es casi inher<strong>en</strong>te<br />
al ser humano y, como tal, se ha visto <strong>en</strong> gran número<br />
<strong>de</strong> socieda<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre las que <strong>de</strong>stacan el régim<strong>en</strong> absolutista<br />
<strong>de</strong>l que prov<strong>en</strong>ían los europeos e inclusive la sociedad prehispánica<br />
<strong>de</strong> Nueva España –al respecto, Danièle Dehouve<br />
(2013) ha estudiado la organización y conformación <strong>de</strong> jerarquías<br />
<strong>en</strong> las socieda<strong>de</strong>s prehispánicas–, <strong>en</strong> este caso interesa<br />
<strong>de</strong>stacar cómo las i<strong>de</strong>as religiosas, transmitidas a través <strong>de</strong><br />
las doctrinas <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>, jugaron un papel es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong><br />
la adopción <strong>de</strong> las jerarquías novohispanas.<br />
150
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
garon estas i<strong>de</strong>as, transmitidas a través <strong>de</strong> la<br />
doctrina, a los difer<strong>en</strong>tes espacios <strong>de</strong> la Nueva<br />
España? O bi<strong>en</strong>, ¿<strong>de</strong> qué estrategias se valió la<br />
Compañía <strong>de</strong> Jesús para hacer llegar este m<strong>en</strong>saje<br />
a difer<strong>en</strong>tes lugares <strong>de</strong>l virreinato?<br />
Como hemos visto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio, el mismo<br />
Pare<strong>de</strong>s indica <strong>en</strong> su obra que ésta se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>de</strong>dicada a los indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, pero específicam<strong>en</strong>te<br />
a aquellos que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> espacios<br />
alejados, pues “ya que no [los] vamos á visitar<br />
con nuestros passos, é instruirlos á todos con<br />
nuestra pres<strong>en</strong>cia […] al m<strong>en</strong>os los ilustremos<br />
por medio <strong>de</strong> esta Doctrina” (Pare<strong>de</strong>s, 1758). En<br />
la labor <strong>de</strong> la Compañía <strong>de</strong> Jesús <strong>en</strong> la época po<strong>de</strong>mos<br />
distinguir dos tipos <strong>de</strong> misión: la primera<br />
estaba <strong>de</strong>stinada a los lugares más remotos y<br />
lejanos, conocida como misión circular, temporal<br />
o rural, por lapsos <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> tres meses<br />
(Gonzalbo, 1989: 48). Ya <strong>en</strong> la práctica, se <strong>en</strong>viaba<br />
a un misionero acompañado <strong>de</strong> otro padre<br />
que le ayudaba con las confesiones, procesiones<br />
y la celebración <strong>de</strong> la eucaristía; una variación<br />
<strong>de</strong> esta práctica fue la llevada a cabo por los padres<br />
l<strong>en</strong>gua, qui<strong>en</strong>es estaban especializados <strong>en</strong><br />
predicar y confesar <strong>en</strong> l<strong>en</strong>guas indíg<strong>en</strong>as y que<br />
“salían <strong>de</strong> las resi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s<br />
para adoctrinar a los indios <strong>de</strong> los barrios<br />
próximos o <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s rurales más o<br />
m<strong>en</strong>os alejadas” (Gonzalbo, 1989).<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta esta última información,<br />
es importante aclarar que, como hemos estudiado,<br />
Pare<strong>de</strong>s traduce y adapta los cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong><br />
la doctrina para un público específico, a saber:<br />
los indíg<strong>en</strong>as nahuas; sin embargo, también indica<br />
que su obra pue<strong>de</strong> servir <strong>de</strong> “alguna ayuda<br />
á los Parrochos, y <strong>de</strong>mas Evangelicos Ministros”<br />
(Pare<strong>de</strong>s, 1757: 26). Lo anterior indica que los<br />
misioneros o padres l<strong>en</strong>gua que salían <strong>en</strong> estas<br />
misiones también hacían uso <strong>de</strong> la doctrina, asegurando<br />
la transmisión <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>saje <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
rincones <strong>de</strong> Nueva España.<br />
Por otro lado, “la misión urbana” fue consi<strong>de</strong>rada<br />
un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o pastoral propiam<strong>en</strong>te jesuita<br />
que tuvo mucho éxito y alcance a finales<br />
<strong>de</strong>l siglo XVII y durante todo el XVIII. Como su<br />
nombre lo indica, <strong>en</strong> un inicio ésta se realizó <strong>en</strong><br />
espacios urbanos, por lo que su exist<strong>en</strong>cia se g<strong>en</strong>eralizó<br />
conforme las ciuda<strong>de</strong>s fueron cobrando<br />
mayor importancia. La “misión urbana” respondió,<br />
<strong>en</strong> parte, a la escasez <strong>de</strong> personal y recursos<br />
para sost<strong>en</strong>er un programa <strong>de</strong> misiones mayor y<br />
“proporcionaba a los jesuitas un radio <strong>de</strong> alcance<br />
social sin prece<strong>de</strong>ntes, pues at<strong>en</strong>día […] a todos<br />
los estratos <strong>de</strong> la población y diversidad étnica”<br />
(Chinchilla, 2013: 36). Posteriorm<strong>en</strong>te, este<br />
mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> misión adoptó el nombre <strong>de</strong> “misión<br />
popular” y se com<strong>en</strong>zó a utilizar <strong>en</strong> las misiones<br />
rurales. Es posible que <strong>en</strong> este mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> misión<br />
también se hiciera uso <strong>de</strong> catecismos y doctrinas<br />
<strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>, <strong>de</strong> esa forma, aunque los<br />
miembros <strong>de</strong> la Compañía <strong>de</strong> Jesús no tuvieran<br />
la administración <strong>de</strong> indios <strong>en</strong> todos los espacios<br />
<strong>de</strong> la Nueva España, el m<strong>en</strong>saje seguía llegando<br />
a ellos.<br />
Para terminar, retomaremos el análisis <strong>de</strong>l<br />
texto <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, estudiando uno <strong>de</strong> los temas<br />
que fue consi<strong>de</strong>rado fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la <strong>en</strong>señanza<br />
<strong>de</strong>l catecismo y que materializaba algunas <strong>de</strong><br />
las i<strong>de</strong>as analizadas hasta este punto, principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> torno a buscar ejercer control y po<strong>de</strong>r<br />
sobre el catecúm<strong>en</strong>o miserable.<br />
Inferiorización, i<strong>de</strong>ntidad y control:<br />
el sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia<br />
La i<strong>de</strong>ntidad que el cristiano adquiría al mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> ser bautizado y que iba reforzando a lo largo<br />
<strong>de</strong> su vida estaba acompañada <strong>de</strong> una serie<br />
<strong>de</strong> obligaciones. Entre ellas estaba rezar “lo que<br />
<strong>de</strong>bemos, lo que la Iglesia Romana nos muestra.<br />
Lo que manda saber, creer y hacer: Credo y Mandami<strong>en</strong>tos,<br />
Oraciones, y Sacram<strong>en</strong>tos, bi<strong>en</strong> pronunciado,<br />
creido, y obrado” (Ripalda, 1754: 3-4).<br />
Refer<strong>en</strong>te a los sacram<strong>en</strong>tos, observamos anteriorm<strong>en</strong>te<br />
que el bautismo t<strong>en</strong>ía gran importancia<br />
<strong>en</strong> la formación <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntidad cristiana;<br />
junto a éste, otro importante sacram<strong>en</strong>to era el<br />
<strong>de</strong> la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia, que fue evolucionando a través<br />
<strong>de</strong>l tiempo hasta formar parte <strong>de</strong> los mecanismos<br />
que permitían la conformación <strong>de</strong> la<br />
i<strong>de</strong>ntidad cristiana, ya se tratara <strong>de</strong> un cristiano<br />
<strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> un neófito. Este sacram<strong>en</strong>to<br />
es <strong>de</strong>finido, <strong>en</strong> el catecismo <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> la<br />
sigui<strong>en</strong>te forma:<br />
Tetl. Tlein yehuatl, in Tlamacehualizteyectililoni; in<br />
Itoca, P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia?<br />
Pregunta: ¿Qué es aquello que hace a la g<strong>en</strong>te digna<br />
<strong>de</strong> rectitud, <strong>de</strong> nombre P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl: In c<strong>en</strong>tetl Teoyotica Pátli; in quipôpoloa<br />
in tlátlacolli; in ôticchiuhque, in ye otiqua-<br />
151
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
atequiloque.<br />
Respuesta: Es esto: una medicina espiritual, que<br />
borra el pecado que hicimos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> que fuimos<br />
bautizados.<br />
Tetl. Catlehuatl in qualli, yectli, ic techicnelia in Neyolmelahualiztli?<br />
Pregunta: ¿Cuáles cosas bu<strong>en</strong>as, cosas rectas, nos<br />
conce<strong>de</strong> la confesión?<br />
T<strong>en</strong>. Techicnelia in Teoqualtiliztli, Gracia; ic tipôpolhuilô,<br />
in ye otticchiuhque, tlâtlacolli; ihuan ic titachtopapieliá,<br />
ihuan titomanahuiâ; inic ye aocmo yancuican<br />
in ipan tihuetizque in tlátlacolli.<br />
Respuesta: Nos conce<strong>de</strong> la bondad divina –Gracia–,<br />
con la que somos perdonados por los pecados que<br />
hemos cometido y con la que nos preservamos y nos<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>mos, para no caer <strong>de</strong> nuevo <strong>en</strong> el pecado.<br />
Tetl. Quezquican xêxeliuhtoc in Neyolmelahualiztli?<br />
Pregunta: ¿En cuántas partes está dividida la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia?<br />
T<strong>en</strong>. Ca excan. Auh ca yehuatl in Neyoltequipacholiztli:<br />
in Neyolcuitiliztli; ihuan in Tlaxtlahualiztli (Pare<strong>de</strong>s,<br />
1758: 96).Respuesta: En tres. En aquella que<br />
es el arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, la confesión y el pago.<br />
Con el paso <strong>de</strong> los siglos, el sacram<strong>en</strong>to y sus<br />
cont<strong>en</strong>idos fueron evolucionando y adaptándose<br />
a su contexto. En la Nueva España, el Tercer<br />
Concilio Mexicano elaboró el Directorio <strong>de</strong> confesores<br />
y p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tes que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>en</strong>señar<br />
todo lo necesario para hacer una bu<strong>en</strong>a confesión,<br />
explicaba los tres actos o partes <strong>en</strong> que<br />
consistía el sacram<strong>en</strong>to, según lo dictado <strong>en</strong> el<br />
Concilio <strong>de</strong> Tr<strong>en</strong>to: contrición, confesión y satisfacción<br />
(García, 2005) y que fueron traducidos<br />
por Pare<strong>de</strong>s como arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, confesión y<br />
pago; éstos se podían <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como se observa<br />
<strong>en</strong> la sigui<strong>en</strong>te <strong>en</strong>trada. Vale la p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar<br />
que las preguntas marcadas por nosotros con<br />
un asterisco (*) son aquellas que no se <strong>en</strong>contraban<br />
originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la doctrina <strong>de</strong> Ripalda y<br />
que Pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong>cidió agregar:<br />
Tetl. Tlein yehuatl in Neyoltequipacholiztli?<br />
Pregunta: ¿Qué cosa es el arrep<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl: Ic titoyoltonehuá ipan cemixquich<br />
in neyoltonehualoni; inic otictoyolîtlacalhuique in<br />
Dios; ihuan ic titocemixnahuatiá; inic titoyolcuitizque,<br />
ihuan titonemilzcuepazque.<br />
Respuesta: Es esto: cuando nos afligimos <strong>de</strong> corazón<br />
por absolutam<strong>en</strong>e todo lo que es digno <strong>de</strong><br />
aflicción <strong>de</strong> corazón, con lo que hemos dañado a<br />
Dios, y por lo que nos hemos con<strong>de</strong>nado; a fin <strong>de</strong><br />
que nos confesemos y cambiemos nuestro modo<br />
<strong>de</strong> vida.<br />
Tetl. Auh catlehuatl in Tonahuatil in itechpa in Neyolcuitiliztli?<br />
Pregunta: ¿Y cuál es nuestro mandami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> lo<br />
refer<strong>en</strong>te a la confesión?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl: Inic achtopa tictolnamictizque in<br />
cemixquich temictiani in totlatlacol; auh çatepan tiquilhuizque<br />
in Teyolcuitiani: auh niman átle, in maitlá,<br />
tomachizpan tictlatizque.<br />
Respuesta: Es este: primeram<strong>en</strong>te, recordaremos<br />
absolutam<strong>en</strong>te todos nuestros pecados mortales y,<br />
<strong>de</strong>spués, se los diremos al confesor. Absolutam<strong>en</strong>te<br />
ninguno escon<strong>de</strong>remos a propósito.<br />
*Tetl. Auh iniquac aca tlacatl iyollocacopa; ca zan<br />
ipinahuiztica, nozo inemauhtiliztica quitlatia, quixpachoa<br />
manel c<strong>en</strong>tetl temictiani in itlâtlacol; tleipan<br />
mochihua?<br />
Pregunta: ¿Y cuando alguna persona, por su propia<br />
voluntad, sólo por vergü<strong>en</strong>za suya, o quizás por cobardía<br />
suya, escon<strong>de</strong>, oculta aunque sea uno solo<br />
<strong>de</strong> sus pecados mortales, qué es lo que ocurre?<br />
T<strong>en</strong>. Ca nelli: Ca c<strong>en</strong>ca ic tlátlacoa; ipampa ca quîtlacoa<br />
in ineyolcuitiliz: Auh manel c<strong>en</strong>tetl tlâtlacolli ca<br />
amo quimopôlhuilia in Dios. Ca nozo nel ixpantzinco<br />
in Dios niman ámo moyolcuitia.<br />
Respuesta: En verdad por ello peca mucho, puesto<br />
que daña su confesión. Aunque sea por un solo pecado<br />
no lo perdona Dios. Quizás tampoco <strong>en</strong> verdad<br />
<strong>de</strong>lante <strong>de</strong> Dios se confiesa.<br />
*Tetl. Auh in aquin yuh omoyolcuiti, tlein quichihuaz?<br />
Pregunta: ¿Y quién así se confesó, qué hará?<br />
T<strong>en</strong>. Ca moyolchicahuaz, inic quimocuitiz ixquich<br />
in itlátlacol; in oquixpachô: ca nel mochi tepôpolhuiloni:<br />
auh niman aic hueliti in Teyolcuitiani aca<br />
occe tlacatl quimixpantiliz. No ihuan quimocuitiz in<br />
ye quezquipa çan noyuh tlátlacoltica omoyocuiti,<br />
ihuan otlaceli.<br />
152
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
Respuesta: Fortalecerá su corazón para confesar<br />
todos los pecados que ocultó, pues <strong>en</strong> verdad todo<br />
es digno <strong>de</strong> ser perdonado. Absolutam<strong>en</strong>te nunca<br />
pue<strong>de</strong> el confesor exhibir a una persona con otra.<br />
También confesará cuántas veces así <strong>en</strong> pecado se<br />
confesó y recibió [el santísimo sacram<strong>en</strong>to].<br />
*Tetl. Auh catli in occ<strong>en</strong>tlamantli quitequipanoz?<br />
Pregunta: ¿Y <strong>de</strong> qué otra cosa se ocupará?<br />
T<strong>en</strong>. Ca noihuan occeppa yancuican quimocuitiz in<br />
cemixquich in occequi in itlátlacol; in ye oquimocuiti;<br />
iniquac ámo qualli in moyolcuitiaya: yuhquimma átle,<br />
in mâitla in itlátlacol, ipan mochi inon cahuitl oquimocuitiani.<br />
Ihuan ocno quitoz in occequi in itlátlacol, in<br />
çatepan yancuican oquichiuh.<br />
Respuesta: Otra vez, <strong>de</strong> nuevo, confesará absolutam<strong>en</strong>te<br />
todos y cada uno <strong>de</strong> sus pecados que ya<br />
confesó, cuando no se haya confesado bi<strong>en</strong>, como<br />
si absolutam<strong>en</strong>te ninguno <strong>de</strong> sus pecados, durante<br />
todo ese tiempo, hubiera confesado. Y también<br />
dirá sus otros pecados, que <strong>de</strong>spués nuevam<strong>en</strong>te<br />
haya cometido.<br />
Tetl. Tlein quitoznequi Teoyotica Tlaxtlahualiztli?<br />
Pregunta: ¿Qué significa el pago espiritual?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl: Ic tlamacehualiztlachihualtica tiquixtlahua<br />
in Totlatzacuiltiloca, in tictohuiquililia in<br />
Dios, ipampa in totlatlacol.<br />
Respuesta: Es esto: cuando por medio <strong>de</strong> actos p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciales<br />
[o merecimi<strong>en</strong>tos] pagamos el castigo<br />
que hemos recibido, lo que le <strong>de</strong>bemos a Dios por<br />
causa <strong>de</strong> nuestros pecados.<br />
Tetl. Auh cuix âmo totech ye qualli, ye ixquich yez<br />
in Itonehuitzin in Totecuiyo Jesu-Christo; in ye topampa<br />
omotlaxtlahuili?<br />
Pregunta: ¿Y acaso no ya bi<strong>en</strong> pagó por nosotros, y<br />
por todo lo que será, el torm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nuestro Señor<br />
Jesucristo?<br />
T<strong>en</strong>. Ca noço, ca ye ixquich; yece in yehuatzin oquimonequilti;<br />
inic no tehuantin ihuantzinco titlaxtlahuazque.<br />
Respuesta: Quizás ya está [pagado] todo, pero él<br />
quiere que también nosotros paguemos junto con él.<br />
Tetl. Catlehuatl in Tlamacehualiztlachihualli?<br />
Pregunta: ¿Cuáles son los actos p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>ciales [o<br />
merecimi<strong>en</strong>tos]?<br />
T<strong>en</strong>. Ca yehuatl in Tatlatlauhtiliztli; in Tetlaocoliliztli;<br />
in Tonacayotonehuiztli; ihuan in nepapan Netoliniliztli;<br />
in Dios techhualmotitlanililia; ihuan in ipaltzinco<br />
ticpaccaihiyohuiá (Pare<strong>de</strong>s, 1758: 97-98).<br />
Respuesta: Son estos: el ruego, la limosna, el torm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> nuestro cuerpo y las otras diversas aflicciones<br />
que Dios nos <strong>en</strong>vía y que por él sufrimos<br />
con alegría.<br />
En este caso, las preguntas añadidas por<br />
Pare<strong>de</strong>s se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong>caminadas, principalm<strong>en</strong>te,<br />
a reforzar la importancia <strong>de</strong> la confesión<br />
fr<strong>en</strong>te al sacerdote, <strong>en</strong>fatizando que no<br />
se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> callar u ocultar pecados. Se m<strong>en</strong>ciona,<br />
también, que este sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be repetirse<br />
cada <strong>de</strong>terminado tiempo, pues el individuo es<br />
un pecador constante, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que cabe la<br />
posibilidad <strong>de</strong> que no se haya confesado correctam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> ocasiones anteriores. Al analizar los<br />
<strong>de</strong>tallados pasos que se pres<strong>en</strong>tan para realizar<br />
el sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia, po<strong>de</strong>mos notar<br />
que todos están <strong>en</strong>caminados a una autovigilancia,<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una constante intimidación,<br />
lo que hacía que el sacram<strong>en</strong>to se convirtiera<br />
<strong>en</strong> una forma práctica y segura <strong>de</strong> conocer<br />
las acciones, prácticas e, incluso, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong>l catecúm<strong>en</strong>o y, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que éstos fueran<br />
prohibidos por la religión, restringirlos. Era,<br />
pues, una manera <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er seguros a los indíg<strong>en</strong>as<br />
y alejarlos <strong>de</strong>l pecado, cumpli<strong>en</strong>do así la<br />
labor <strong>de</strong> las jerarquías más altas <strong>de</strong> protegerlos<br />
e instruirlos <strong>en</strong> los valores sociales propios <strong>de</strong><br />
un ser civilizado, mi<strong>en</strong>tras que, por otro lado, se<br />
reforzaba el control que los mismos grupos ejercían<br />
sobre los indíg<strong>en</strong>as.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> la <strong>evangelización</strong>,<br />
la confesión jugaba también un importante papel<br />
<strong>en</strong> la trasmisión <strong>de</strong> valores cristianos, ayudando<br />
con ello a la adaptación o a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong>l<br />
catecúm<strong>en</strong>o a la comunidad católica <strong>de</strong> la que<br />
formaba parte. De esta manera, bajo la óptica<br />
<strong>de</strong>l proceso evangelizador, la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia ayudaba<br />
a reforzar todos los conocimi<strong>en</strong>tos que se<br />
suponían adquiridos <strong>en</strong> la catequesis, ya que implicaba<br />
anular cre<strong>en</strong>cias anteriores consi<strong>de</strong>radas<br />
pecaminosas y, por otro lado<br />
<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> la que el pecador estaba obligado<br />
a verbalizar sus culpas, al m<strong>en</strong>os una vez al año, el<br />
sacerdote t<strong>en</strong>ía la posibilidad <strong>de</strong> conocer el grado<br />
153
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
<strong>de</strong> adoctrinami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>contraban sus<br />
fieles, e incluso podía fortalecer su predicación por<br />
medio <strong>de</strong>l diálogo confesional mismo (Martiar<strong>en</strong>a,<br />
1999: 63).<br />
Así, con base <strong>en</strong> este breve análisis <strong>en</strong> torno<br />
al tópico <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia, po<strong>de</strong>mos ver como,<br />
ya <strong>en</strong> la práctica y bajo la justificación <strong>de</strong> velar<br />
por el bi<strong>en</strong>estar espiritual <strong>de</strong>l indíg<strong>en</strong>a consi<strong>de</strong>rado<br />
miserable, las élites ejercieron control<br />
y po<strong>de</strong>r sobre el catecúm<strong>en</strong>o, lo cual reforzaba<br />
su posición jerárquica y la inferiorización <strong>de</strong> los<br />
indíg<strong>en</strong>as. Este sacram<strong>en</strong>to constituyó, junto al<br />
bautismo y a otras prácticas exteriores, como<br />
el santiguarse, un elem<strong>en</strong>to más <strong>de</strong> la i<strong>de</strong>ntidad<br />
cristiana que <strong>de</strong>bían adoptar los indíg<strong>en</strong>as para<br />
po<strong>de</strong>r optar por la salvación.<br />
Conclusión<br />
Las doctrinas y catecismos fueron, tal vez, una <strong>de</strong><br />
las herrami<strong>en</strong>tas más útiles y difundidas, durante<br />
el periodo colonial, como apoyo para las labores<br />
<strong>de</strong> <strong>evangelización</strong>; al realizar un análisis <strong>de</strong> algunas<br />
<strong>de</strong> estas doctrinas po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar una<br />
construcción <strong>de</strong>l catecúm<strong>en</strong>o, visible a través <strong>de</strong><br />
varios elem<strong>en</strong>tos, los cuales nos brindan información<br />
útil acerca <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>cias sociales y<br />
culturales que se le atribuía. La condición <strong>de</strong> miserable<br />
<strong>de</strong>l catecúm<strong>en</strong>o se basaba <strong>en</strong> la cre<strong>en</strong>cia<br />
religiosa <strong>de</strong> que todos los seres humanos fueron<br />
creados por Dios para servirle <strong>en</strong> la tierra y<br />
<strong>de</strong>spués gozarle <strong>en</strong> el cielo; no obstante, dicha<br />
aseveración, ya <strong>en</strong> el plano <strong>de</strong> lo terr<strong>en</strong>al, t<strong>en</strong>ía<br />
ciertos matices, ya que existían numerosas difer<strong>en</strong>cias<br />
que indicaban qui<strong>en</strong>es podían gobernar,<br />
controlar, cuidar, tutelar y proteger a otros seres<br />
humanos. Fue bajo este argum<strong>en</strong>to que se<br />
justificó no sólo la pres<strong>en</strong>cia europea <strong>en</strong> tierras<br />
americanas sino también la <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong><br />
los indíg<strong>en</strong>as <strong>de</strong>l Nuevo Mundo y, precisam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este proceso les fue inculcada la<br />
i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> su propia caracterización e inferiorización,<br />
que los colocaba <strong>en</strong>tre los grupos más bajos<br />
<strong>de</strong> la sociedad y les atribuía roles y funciones<br />
acor<strong>de</strong>s con esa jerarquía. Las doctrinas, como<br />
el Catecismo <strong>de</strong> Pare<strong>de</strong>s, contribuyeron, aún <strong>en</strong><br />
el siglo XVIII, a conformar la sociedad colonial<br />
jerárquica que imperó <strong>en</strong> la Nueva España. Estas<br />
doctrinas <strong>de</strong> <strong>evangelización</strong> seguían buscando<br />
reforzar viejas y nuevas i<strong>de</strong>as, conv<strong>en</strong>ci<strong>en</strong>do al<br />
catecúm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> que una forma <strong>de</strong> servir a Dios<br />
era a través <strong>de</strong> los servicios que realizaban para<br />
“sus amos” inmediatos aquí <strong>en</strong> la tierra, bajo la<br />
promesa <strong>de</strong> la gloria eterna <strong>de</strong>l cielo.<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Alcántara Rojas, Ber<strong>en</strong>ice y Cabrera Vázquez, Adán<br />
(20<strong>21</strong>), “Nuestra madre mexicana. La Virg<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
Guadalupe <strong>en</strong> un sermón <strong>en</strong> <strong>náhuatl</strong> <strong>de</strong>l siglo<br />
XVIII”, <strong>en</strong> Gisela von Wobeser, María F. Mora Reyes<br />
y Ramón Jiménez Gómez (coords.), Devociones<br />
religiosas <strong>en</strong> México y Perú, siglos XVI-XVIII,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas/Estampa Artes Gráficas.<br />
Anónimo (1550), Doctrina cristiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua española<br />
y mexicana hecha por los religiosos <strong>de</strong> la or<strong>de</strong>n<br />
<strong>de</strong> Santo Domingo, Ciudad <strong>de</strong> México, Impr<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> Juan Pablos.<br />
Anunciación, Domingo <strong>de</strong> la, (1565), Doctrina cristiana<br />
breve y comp<strong>en</strong>diosa por vía <strong>de</strong> diálogo <strong>en</strong>tre<br />
un maestro y un discípulo: sacada <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
castellana y mexicana, Ciudad <strong>de</strong> México, Impr<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong> Ocharte.<br />
Anunciación, Juan <strong>de</strong> la, (1575), Doctrina cristiana muy<br />
cumplida: don<strong>de</strong> se conti<strong>en</strong>e la exposición <strong>de</strong><br />
todo lo necesario para doctrinar a los indios, y<br />
administrarles los santos sacram<strong>en</strong>tos, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Pedro Balli.<br />
Castañeda Delgado, Paulino (1971), “La condición miserable<br />
<strong>de</strong>l indio y sus privilegios”, Anuario <strong>de</strong><br />
Estudios Americanos, vol. 28, Sevilla, Editorial<br />
Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas/<br />
Escuela <strong>de</strong> Estudios Hispano-Americanos,<br />
pp. 245-335.<br />
Castro Gutiérrez, Felipe (2019), “Los indios y el Imperio.<br />
Pactos, conflictos y rupturas <strong>en</strong> las transiciones<br />
<strong>de</strong>l siglo XVIII”, <strong>en</strong> Bernard Lavallé (dir.), Los<br />
virreinatos <strong>de</strong> Nueva España y <strong>de</strong>l Perú (1680-<br />
1740), Madrid, Casa <strong>de</strong> Velázquez, pp. 7-22, <<br />
https://books.op<strong>en</strong>edition.org/cvz/7089> 18<br />
<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2022.<br />
Chinchilla Pawling, Perla (2013), El sermón <strong>de</strong> misión y<br />
su tipología: antología <strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> español,<br />
<strong>náhuatl</strong> e italiano, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Iberoamericana.<br />
Corcuera <strong>de</strong> Mancera, Sonia, (2012), Del amor al temor.<br />
Borrachez, catequesis y control <strong>en</strong> la Nueva España,<br />
(1555-1771), Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong><br />
Cultura Económica.<br />
154
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 139-156<br />
Cunill, Caroline, (2011), “El indio miserable: nacimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la teoría legal <strong>en</strong> la América cColonial <strong>de</strong>l<br />
siglo XVI”, Cua<strong>de</strong>rnos Inter.c.a.mbio sobre C<strong>en</strong>troamérica<br />
y el Caribe, año 8, (número 9), Costa<br />
Rica, Universidad <strong>de</strong> Costa Rica, pp. 229-248.<br />
De la Torre, Ernesto (2013), “Época colonial. Siglos XVI<br />
y XVII”, <strong>en</strong> Miguel León-Portilla (coord.), Historia<br />
dDocum<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> México 1, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
UNAM.<br />
Dehouve, Danièle (2013), “Las funciones rituales <strong>de</strong> los<br />
altos personajes mexicas”, Estudios <strong>de</strong> Cultura<br />
Náhuatl, núm.ero 45, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, pp. 37-68.<br />
Feria, Pedro <strong>de</strong>, (1567), Doctrina cristiana <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
castellana y zapoteca, Ciudad <strong>de</strong> México, Impr<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong> Ocharte.<br />
Gaillemin, Bérénice, (2018), “Outils pédagogiques ou<br />
armes politiques? Mettre <strong>en</strong> scène la conversion<br />
dans et avec les catechisms mexicains (XVI e -<br />
XIX e siècle)”, Archives <strong>de</strong> Ssci<strong>en</strong>ces Ssociales<br />
<strong>de</strong>s Rreligions, núum.ero 182, FranceParís, Éditions<br />
<strong>de</strong> l’EHESS, pp. 49-74, doi: <br />
García Hernán<strong>de</strong>z, Marcela Rocío (2005), “La confesión<br />
<strong>en</strong> el tercer concilio mexicano”, <strong>en</strong> María <strong>de</strong>l<br />
Pilar Martínez López-Cano (coord.), Los concilios<br />
provinciales <strong>en</strong> Nueva España. Reflexiones<br />
e influ<strong>en</strong>cias, Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Históricas.<br />
Gonzalbo Aizpuru, Pilar (1989), La educación popular<br />
<strong>de</strong> los jesuitas, México, Universidad Iberoamericana.<br />
Gruzinski, Serge (1985), “La ‘”segunda aculturación’”:<br />
El estado ilustrado y la religiosidad indíg<strong>en</strong>a <strong>en</strong><br />
Nueva España (1775-1800)”, Estudios De Historia<br />
Novohispana, 8 (8), Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México,<br />
pp. 175-201, doi: <br />
Guerrero Mosquera, Paola Andrea (2018), “De África a<br />
la Nueva Granada: lLa <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> africanos<br />
<strong>en</strong> Cartag<strong>en</strong>a <strong>de</strong> Indias <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
atlántica (1605-1698)”, tesis <strong>de</strong> doctorado,<br />
Universidad Autónoma Metropolitana, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México.<br />
Martiar<strong>en</strong>a, Óscar (1999), Culpabilidad y resist<strong>en</strong>cia:<br />
<strong>en</strong>sayo sobre la confesión <strong>de</strong> los indios <strong>de</strong> la<br />
Nueva España, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Iberoamericana.<br />
M<strong>en</strong>egus Bornemann, Margarita, (2012), “El colegio <strong>de</strong><br />
misioneros nacionales”, pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />
el XI Congreso Internacional <strong>de</strong> Historia <strong>de</strong> las<br />
Uuniversida<strong>de</strong>s Hhispánicas, Val<strong>en</strong>cia, noviembre<br />
<strong>de</strong> 2011, <strong>en</strong> Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia, Matrículas<br />
y lecciones, Val<strong>en</strong>cia, Universidad <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia,<br />
pp. 79-84.<br />
M<strong>en</strong>egus Bornemann, Margarita, (20<strong>21</strong>), “Las voces indíg<strong>en</strong>as<br />
ante la crisis <strong>de</strong> la monarquía hispana”,<br />
Estudios <strong>de</strong> Historia Mo<strong>de</strong>rna y Contemporánea<br />
<strong>de</strong> México, número especial, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México,<br />
pp. 61-84, doi: <br />
Molina, Alonso <strong>de</strong>, ([1546] 1675), Doctrina christiana<br />
y Cathecismo <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua mexicana: nueuam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>m<strong>en</strong>dada, dispuesta y añadida: para el uso<br />
y <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> los naturales, México, Impr<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> la viuda <strong>de</strong> Cal<strong>de</strong>rón.<br />
Molina, Alonso <strong>de</strong>, (1992), Vocabulario <strong>de</strong> la l<strong>en</strong>gua<br />
Castellana y Mexicana y Mexicana y Castellana,<br />
3a edición facsimilar, Ciudad <strong>de</strong> México, Porrúa.<br />
Padg<strong>en</strong>, Anthony (1982), La caída <strong>de</strong>l hombre natural,<br />
Madrid, Alianza Editorial.<br />
Pare<strong>de</strong>s, Ignacio (1758), Catecismo Mexicano, que<br />
conti<strong>en</strong>e toda la Doctrina Christiana, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la Biblioteca Mexicana.<br />
Pim<strong>en</strong>tel Álvarez, Julio (2014), Breve diccionario Latín-Español,<br />
Español-Latín, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Porrúa.<br />
Resines, Luis (1981), “Lectura crítica <strong>de</strong> los catecismos<br />
<strong>de</strong> Astete y Ripalda (II)”, <strong>Revista</strong> Estudio Agustiniano,<br />
vol. 16, (número 2), Valladolid, Estudio<br />
Teológico Agustiniano <strong>de</strong> Valladolid, pp. 241-297.<br />
Resines, Luis (1992), Catecismos americanos <strong>de</strong>l siglo<br />
XVI, Castilla y León, Junta <strong>de</strong> Castilla y León,<br />
Consejería <strong>de</strong> cultura y turismo.<br />
Ripalda, Gerónimo (1754), Catecismo y exposición breve<br />
<strong>de</strong> la doctrina christiana, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l Nuevo Rezado.<br />
Rubial, Antonio (1999), La Nueva España, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Consejo Nacional para la Cultura y las<br />
Artes.<br />
Rubial, Antonio (2010), El paraíso <strong>de</strong> los elegidos. Una<br />
lectura <strong>de</strong> la historia cultural <strong>de</strong> Nueva España,<br />
(15<strong>21</strong>-1804), Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad Nacional<br />
Autónoma <strong>de</strong> México/Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />
Económica.<br />
155
ANDREA AYALA HERNÁNDEZ, SERVIR EN LA TIERRA PARA GOZAR EN EL CIELO.<br />
IDENTIDAD CRISTIANA Y EVANGELIZACIÓN (SIGLO XVIII)<br />
Sánchez, Juan M. (1909), Doctrina cristiana <strong>de</strong>l P. Jerónimo<br />
<strong>de</strong> Ripalda é int<strong>en</strong>to bibliográfico <strong>de</strong> la<br />
misma. Años 1591-1900, Madrid, Impr<strong>en</strong>ta Alemana,<br />
, 28 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 20<strong>21</strong>.<br />
Von Wobeser, Gisela (2015), Cielo, Infierno y Purgatorio<br />
durante el virreinato <strong>de</strong> la Nueva España,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, UNAM-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas.<br />
Zambrano, Francisco (1977), Diccionario bio-bibliográfico<br />
<strong>de</strong> la Compañía <strong>de</strong> Jesús <strong>en</strong> México, Tomo<br />
XVI, Ciudad <strong>de</strong> México, Editorial Tradición,<br />
, 18 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2022.<br />
Recibido: 12 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2022.<br />
Aceptado: 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
Andrea Ayala Hernán<strong>de</strong>z<br />
Es lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Historia por la Facultad <strong>de</strong> Filosofía<br />
y Letras <strong>de</strong> la Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México (UNAM) con la tesis “Esta doctrina<br />
es bu<strong>en</strong>a para uste<strong>de</strong>s. Doctrinas y catecismos<br />
para la <strong>evangelización</strong> <strong>de</strong> indíg<strong>en</strong>as y esclavos,<br />
<strong>en</strong> la Nueva España y Cuba (Siglo XVIII)”. Su línea<br />
<strong>de</strong> investigación gira <strong>en</strong> torno a los procesos <strong>de</strong><br />
<strong>evangelización</strong> <strong>en</strong>tre población indíg<strong>en</strong>a y esclavos<br />
afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la América española<br />
durante el período colonial. Participó <strong>en</strong> los proyectos<br />
“Sermones <strong>en</strong> mexicano. Catalogación,<br />
estudio y traducción <strong>de</strong> sermones <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua <strong>náhuatl</strong><br />
<strong>de</strong>l siglo XVI <strong>de</strong> la Biblioteca Nacional <strong>de</strong><br />
México”, <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas,<br />
y “La metodología <strong>de</strong> la Historia <strong>en</strong> el siglo<br />
XXI”, <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Filosofía y Letras, ambos<br />
<strong>de</strong> la UNAM. Ha dictado difer<strong>en</strong>tes pon<strong>en</strong>cias <strong>en</strong><br />
coloquios nacionales e internacionales, <strong>en</strong>tre las<br />
que <strong>de</strong>stacan: “Más allá <strong>de</strong> las siete ciuda<strong>de</strong>s: la<br />
expedición a Quivira y Cíbola <strong>de</strong> Juan Jaramillo”,<br />
<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong>l Coloquio Internacional La espada,<br />
la cruz y la tinta. La conquista <strong>de</strong> las Indias<br />
a través <strong>de</strong> la paleografía y “El sacram<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
la P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>cia: ¿Elem<strong>en</strong>to evangelizador o herrami<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> control?”, <strong>en</strong> el Coloquio Nacional <strong>de</strong><br />
Estudios Virreinales.<br />
156
INFOGRAFÍA
SECCIÓN GENERAL
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>2023120<br />
¿FEMINISMO CRISTIANO?<br />
NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
CHRISTIAN FEMINISM?<br />
NOTES FOR A CONCEPTUAL HISTORY OF THE LATE 19TH CENTURY<br />
IN MEXICO<br />
Pedro Espinoza Melén<strong>de</strong>z<br />
orcid.org/0000-0001-6125-8468<br />
Universidad Autónoma <strong>de</strong> Baja California<br />
México<br />
pespinoza@colmex.mx<br />
Abstract<br />
This paper analyzes the reception that feminism had by Mexican Catholicism (19th<br />
c<strong>en</strong>tury), based on a review of the press from the 1890s, wh<strong>en</strong> the appearance of<br />
this concept took place. The hypothesis is that the Catholic Church and Catholicism<br />
maintained an ambival<strong>en</strong>t relationship with this concept since its appearance. The<br />
review of the press reveals that the Catholics who participated in the public discussion<br />
through the press did not have a <strong>de</strong>fined position on feminism. Some had antifeminist<br />
views, but others recognized the legitimacy of some feminist <strong>de</strong>mands, ev<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>ring the possibility of a “Christian feminism”.<br />
Keywords: Catholic Feminism, Anti-feminism, Conceptual History, Mexican Catholicism,<br />
Late Ninete<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury..<br />
Resum<strong>en</strong><br />
Este artículo analiza la recepción que tuvo el feminismo por parte <strong>de</strong>l catolicismo<br />
mexicano a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, a partir <strong>de</strong> una revisión <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> la década <strong>de</strong><br />
1890, cuando apareció este concepto. La hipótesis es que el catolicismo mantuvo una<br />
relación ambival<strong>en</strong>te con este concepto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su aparición. Los católicos que participaban<br />
<strong>en</strong> la discusión pública a través <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa no t<strong>en</strong>ían una postura <strong>de</strong>finida<br />
sobre el feminismo. Algunos t<strong>en</strong>ían visiones antifeministas, pero otros reconocían la<br />
legitimidad <strong>de</strong> algunas reivindicaciones feministas, llegando a plantearse la posibilidad<br />
<strong>de</strong> que existiera un “feminismo cristiano”.<br />
Palabras clave: feminismo católico, antifeminismo, historia conceptual, catolicismo<br />
<strong>en</strong> México, siglo XIX.<br />
161
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
Introducción<br />
En marzo <strong>de</strong> 1899 el periódico católico La Voz<br />
<strong>de</strong> México publicó “Feminismo cristiano”, un artículo<br />
relevante para p<strong>en</strong>sar la intersección <strong>en</strong>tre<br />
catolicismo y feminismo por al m<strong>en</strong>os dos<br />
razones. Por un lado, reconoce que feminismo<br />
era un concepto difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir y que se le atribuían<br />
significados diversos: “como el s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> la palabra feminismo es bastante vago, no<br />
<strong>de</strong>be sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que varias doctrinas diverg<strong>en</strong>tes<br />
puedan <strong>en</strong>arbolarlo como ban<strong>de</strong>ra” (La Voz<br />
<strong>de</strong> México, 1899b: 2). Ciertam<strong>en</strong>te, feminismo<br />
era un concepto reci<strong>en</strong>te, pues apareció <strong>en</strong> la<br />
pr<strong>en</strong>sa mexicana ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong> 1896. Por otro lado,<br />
el texto apunta una distinción conceptual que<br />
ciertos sectores <strong>de</strong>l catolicismo sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> hasta<br />
nuestros días, <strong>en</strong>tre el bu<strong>en</strong> y el mal feminismo.<br />
El primero sost<strong>en</strong>ía “las justas reivindicaciones<br />
fem<strong>en</strong>inas”, es <strong>de</strong>cir, redimir el valor <strong>de</strong> las mujeres,<br />
sus <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres, “a la luz <strong>de</strong> las<br />
doctrinas cristianas”, mi<strong>en</strong>tras que el segundo<br />
“predica la insurrección” (La Voz <strong>de</strong> México,<br />
1899b: 2). No se trata <strong>de</strong> una discusión aislada,<br />
sino <strong>en</strong>lazada con la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l concepto<br />
<strong>de</strong> feminismo <strong>en</strong> el mundo occi<strong>de</strong>ntal y con la<br />
recepción ambival<strong>en</strong>te que el catolicismo tuvo<br />
<strong>de</strong> las reivindicaciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las<br />
mujeres.<br />
Este artículo forma parte <strong>de</strong> una indagación<br />
más amplia sobre la recepción que distintos actores<br />
católicos tuvieron sobre el feminismo <strong>en</strong><br />
México antes <strong>de</strong>l Concilio Vaticano II. Se trata<br />
<strong>de</strong> una segunda exposición <strong>de</strong> avances, c<strong>en</strong>trada<br />
<strong>en</strong> la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> feminismo<br />
durante la década <strong>de</strong> 1890 a través <strong>de</strong> una revisión<br />
<strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa mexicana, por lo que podría<br />
leerse como un preámbulo <strong>de</strong> las discusiones<br />
públicas que tuvieron lugar durante el siglo XX<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> dos “olas” <strong>de</strong>l feminismo: la lucha<br />
por el voto y la revolución sexual. Mi hipótesis es<br />
que la Iglesia católica y el catolicismo mantuvieron<br />
una relación ambival<strong>en</strong>te con este concepto<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su aparición. Por un lado, es posible <strong>en</strong>contrar<br />
una posición dominante: Christine Bard<br />
lo llama antifeminismo filógino, retic<strong>en</strong>te a aceptar<br />
las posiciones feministas, pero antes que una<br />
postura misógina, consi<strong>de</strong>raba al feminismo una<br />
am<strong>en</strong>aza para los atributos tradicionales <strong>de</strong> las<br />
mujeres (Bard, 2000). Por otro lado, hay refer<strong>en</strong>cias<br />
tempranas a un feminismo católico y a<br />
un int<strong>en</strong>to por compaginar algunas reivindicaciones<br />
feministas con los principios <strong>de</strong> esta religión.<br />
Una mirada a la pr<strong>en</strong>sa mexicana muestra<br />
que el feminismo fue motivo <strong>de</strong> discusión a finales<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX, y que las publicaciones católicas<br />
fueron relevantes <strong>en</strong> la disputa alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong><br />
los diversos significados atribuidos a este concepto.<br />
De las 75 notas que localicé <strong>en</strong> la base <strong>de</strong><br />
datos <strong>de</strong> la Hemeroteca Digital Nacional <strong>de</strong> la<br />
UNAM que cont<strong>en</strong>ían la palabra feminismo <strong>en</strong>tre<br />
1896 y 1899, 26 correspon<strong>de</strong>n a cuatro periódicos<br />
católicos <strong>de</strong>l porfiriato: La Semana Católica,<br />
El Nacional, El Tiempo y La Voz <strong>de</strong> México. 1 En<br />
su conjunto, se trata <strong>de</strong> publicaciones <strong>de</strong> hombres<br />
católicos <strong>de</strong> letras, principalm<strong>en</strong>te seglares,<br />
que <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa y <strong>en</strong> la discusión<br />
pública una forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r algunos principios<br />
católicos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un régim<strong>en</strong> laico y una<br />
sociedad <strong>en</strong> vías <strong>de</strong> secularización.<br />
La intersección <strong>en</strong>tre catolicismo y feminismo<br />
<strong>en</strong> México ha sido abordada reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los trabajos <strong>de</strong> Saúl Espino Arm<strong>en</strong>dáriz<br />
(2019), Elizabeth Cejudo Ramos (20<strong>21</strong>) y Ricardo<br />
Álvarez-Pim<strong>en</strong>tel (2017). Ya sea que refieran<br />
al contexto previo o posterior al Concilio Vaticano<br />
II, recurr<strong>en</strong> al concepto <strong>de</strong> feminismo como<br />
una categoría analítica que permite articular las<br />
reivindicaciones <strong>en</strong> torno a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las<br />
mujeres y su inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los espacios públicos.<br />
En este caso, me interesa aproximarme al tema<br />
1 La Voz <strong>de</strong> México fue fundado <strong>en</strong> 1870 como órgano oficial<br />
<strong>de</strong> la Sociedad Católica <strong>de</strong> México, un grupo formado <strong>en</strong><br />
1868 por intelectuales y políticos católicos luego <strong>de</strong> la <strong>de</strong>rrota<br />
<strong>de</strong>l partido conservador. El diario rompió con la Sociedad<br />
Católica <strong>en</strong> 1875. Junto con El Tiempo, fue uno <strong>de</strong> los principales<br />
críticos <strong>de</strong>l liberalismo durante el Porfiriato (Torres<br />
Gutiérrez, 2017: 20-37). A finales <strong>de</strong>l siglo XIX estuvo a cargo<br />
<strong>de</strong> la edición Trinidad Sánchez Santos. El Tiempo fue un<br />
periódico fundado por una publicación católica fundada por<br />
Victoriano Agüeros, periodista, que circuló <strong>en</strong>tre 1883 y 1912.<br />
T<strong>en</strong>ía una ori<strong>en</strong>tación religiosa y conservadora, persisti<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> sus críticas al liberalismo luego <strong>de</strong> la Reforma, así como<br />
a aquellas corri<strong>en</strong>tes políticas que consi<strong>de</strong>raban perniciosas<br />
para la cohesión <strong>de</strong> la sociedad que, <strong>en</strong> su lectura, estaba<br />
dada por dicha religión. La Semana Católica fue un boletín semanal<br />
que tuvo una exist<strong>en</strong>cia breve, pero funcionaba como<br />
“Órgano autorizado <strong>de</strong> la sagrada mitra metropolitana” <strong>de</strong><br />
la arquidiócesis <strong>de</strong> México y estaba <strong>de</strong>dicado a “fom<strong>en</strong>tar la<br />
piedad <strong>en</strong> las familias mexicanas”. En la Hemeroteca Nacional<br />
<strong>de</strong> la UNAM se conservan los números que van <strong>en</strong>tre febrero<br />
<strong>de</strong> 1897 y julio <strong>de</strong> 1899. El Nacional tuvo una trayectoria particular.<br />
Fundado <strong>en</strong> 1880 por Gonzalo Esteva, es consi<strong>de</strong>rado<br />
como uno <strong>de</strong> los primeros periódicos mo<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> México.<br />
Los primeros <strong>años</strong> reunió a una diversidad <strong>de</strong> plumas, ya que<br />
Esteva era católico y liberal. En 1885 cambió <strong>de</strong> dueño, quedando<br />
<strong>en</strong> manos <strong>de</strong> Manuel Díaz <strong>de</strong> la Vega y acercándose<br />
más al perfil <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa católica <strong>de</strong> la época. A finales <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX era dirigido por Gregorio Aldasoro.<br />
162
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
por medio <strong>de</strong> un ejercicio <strong>de</strong> historia conceptual.<br />
Por ello, no me refiero al feminismo como<br />
una categoría analítica sino como un concepto<br />
histórico, indagando su emerg<strong>en</strong>cia y los distintos<br />
significados que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus comi<strong>en</strong>zos, se<br />
<strong>en</strong>contraban <strong>en</strong> pugna. Recurro a las herrami<strong>en</strong>tas<br />
propuestas por Reinhart Koselleck (2009)<br />
e i<strong>de</strong>ntifico el concepto <strong>de</strong> feminismo como un<br />
neologismo que surgió para dar cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os<br />
dos nuevas realida<strong>de</strong>s: las transformaciones<br />
<strong>en</strong> los roles socialm<strong>en</strong>te asignados a las mujeres<br />
y las reivindicaciones políticas <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos.<br />
En cierta medida, el concepto <strong>de</strong> feminismo siguió<br />
los procesos i<strong>de</strong>ntificados para el l<strong>en</strong>guaje<br />
político durante el Sattlezeit o tiempo bisagra<br />
(1750-1850): <strong>de</strong>mocratización, temporalización,<br />
i<strong>de</strong>ologización y politización. 2<br />
Aunque <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro indicios <strong>de</strong> la <strong>de</strong>mocratización<br />
y la politización <strong>de</strong>l concepto, resultan<br />
aún más evi<strong>de</strong>ntes su i<strong>de</strong>ologización y temporalización.<br />
El primero <strong>de</strong> estos procesos resi<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
que, aunque <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to el feminismo no<br />
repres<strong>en</strong>taba un cuerpo i<strong>de</strong>ológico consolidado,<br />
le fueron atribuidos significados específicos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el catolicismo, anclados tanto <strong>en</strong> dicha<br />
tradición religiosa como <strong>en</strong> las formulaciones<br />
que el magisterio <strong>de</strong> la Iglesia llevó a cabo <strong>en</strong> la<br />
Doctrina Social Cristiana a finales <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />
La temporalización refiere a que el concepto <strong>de</strong><br />
feminismo pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como síntoma <strong>de</strong><br />
un tiempo que se aceleraba y que apuntaba hacia<br />
un futuro distinto al pasado, don<strong>de</strong> las relaciones<br />
<strong>en</strong>tre hombres y mujeres podrían ser distintas<br />
y más igualitarias. Para algunas voces, la<br />
creci<strong>en</strong>te igualdad <strong>en</strong>tre hombres y mujeres era<br />
motivo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tusiasmo, mi<strong>en</strong>tras que para otras<br />
2 La <strong>de</strong>mocratización refiere a la manera <strong>en</strong> la que ciertas palabras,<br />
antes restringidas a estam<strong>en</strong>tos sociales específicos,<br />
com<strong>en</strong>zaron a circular fuera <strong>de</strong> ellos y formaron parte <strong>de</strong> las<br />
discusiones públicas, lo que no significa que hayan permeado<br />
a la totalidad <strong>de</strong> la sociedad. La temporalización ti<strong>en</strong>e que<br />
ver con cómo los nuevos conceptos evocaban una nueva relación<br />
con el tiempo, don<strong>de</strong> el pasado perdía su capacidad<br />
rectora y pedagógica <strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te ante la creci<strong>en</strong>te importancia<br />
<strong>de</strong>l futuro <strong>en</strong> los distintos proyectos políticos. La<br />
i<strong>de</strong>ologización remite a cómo, <strong>en</strong> la medida que se diluyeron<br />
ciertos cons<strong>en</strong>sos sobre la realidad y el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to social,<br />
muchos conceptos com<strong>en</strong>zaron a formular abstracciones<br />
que no resultaban evi<strong>de</strong>ntes para la totalidad <strong>de</strong> la sociedad<br />
ni buscaban simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scribir la realidad, sino que remitían<br />
a visiones <strong>de</strong>l mundo particulares. Finalm<strong>en</strong>te, la politización<br />
se refiere a la capacidad <strong>de</strong> los conceptos para movilizar<br />
a distintos actores a favor o <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> distintas causas y a<br />
la c<strong>en</strong>tralidad que tuvieron <strong>en</strong> la discusión pública. Para Koselleck,<br />
se trata <strong>de</strong> criterios que se cumpl<strong>en</strong>, <strong>en</strong> mayor o m<strong>en</strong>or<br />
medida, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los conceptos que conformaron<br />
el vocabulario político <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad (Koselleck, 2009).<br />
era un síntoma <strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia. No se trataba <strong>de</strong><br />
una polémica exclusiva <strong>de</strong>l ámbito religioso, ya<br />
que <strong>en</strong> medios seculares se <strong>en</strong>contraban reacciones<br />
similares.<br />
Una limitante <strong>de</strong> la historia conceptual es que<br />
remite a un universo social <strong>de</strong>limitado: las élites<br />
letradas (Wasserman, 2020: 16-<strong>21</strong>). No obstante,<br />
resulta un recurso útil para observar no sólo al<br />
l<strong>en</strong>guaje, sino también las transformaciones políticas,<br />
sociales y culturales que experim<strong>en</strong>taron<br />
las socieda<strong>de</strong>s durante los siglos XVIII y XIX, una<br />
época marcada por el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una nueva<br />
manera <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar el tiempo, y por la<br />
c<strong>en</strong>tralidad que los medios impresos, especialm<strong>en</strong>te<br />
la pr<strong>en</strong>sa, tuvieron <strong>en</strong> la formación y la<br />
evolución <strong>de</strong> la opinión pública. La historia <strong>de</strong><br />
los conceptos permite, <strong>de</strong> este modo, dar cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> las respuestas que las socieda<strong>de</strong>s elaboraron<br />
hacia nuevas interrogantes (Zermeño Padilla,<br />
2017: 31-35) que, <strong>en</strong> última instancia, estaban<br />
vinculadas a una nueva manera <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tar<br />
el tiempo (Wasserman, 2020). En este s<strong>en</strong>tido,<br />
el método elegido limita la observación a un<br />
sector reducido: el <strong>de</strong> varones católicos letrados<br />
que, sin ser necesariam<strong>en</strong>te parte <strong>de</strong>l clero, buscaban<br />
ori<strong>en</strong>tar la opinión <strong>de</strong> la feligresía hacia<br />
diversos temas políticos por medio <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa,<br />
con base <strong>en</strong> la tradición católica y el magisterio<br />
<strong>de</strong> la Iglesia.<br />
El artículo consta <strong>de</strong> dos apartados. El primero<br />
está <strong>de</strong>dicado a rastrear la emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />
concepto <strong>de</strong> feminismo <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa mexicana<br />
<strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l siglo XIX, con énfasis <strong>en</strong> algunos<br />
periódicos católicos. En el segundo se analizan<br />
las posturas <strong>en</strong>contradas <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l catolicismo<br />
con respecto al feminismo, buscando dar cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> una discusión subyac<strong>en</strong>te sobre la posibilidad<br />
<strong>de</strong> un feminismo cristiano o católico. Al final se<br />
apuntan algunas reflexiones sobre la recepción<br />
católica <strong>de</strong>l feminismo a finales <strong>de</strong>l siglo XIX.<br />
Feminismo y antifeminismo<br />
En 1899 algunos diarios mexicanos publicaron<br />
noticias sobre el ev<strong>en</strong>to más importante <strong>de</strong>l siglo<br />
que estaba por terminar. De acuerdo con El Comercio<br />
<strong>de</strong> Morelia, un periódico <strong>de</strong> Berlín abrió<br />
un concurso para <strong>de</strong>cidir cuál era el logro más<br />
importante <strong>de</strong> la humanidad <strong>en</strong> esa c<strong>en</strong>turia (El<br />
Comercio <strong>de</strong> Morelia, 1899a). Según El Tiempo,<br />
163
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
la convocatoria prov<strong>en</strong>ía <strong>de</strong> Le Petit Journal. Entre<br />
las respuestas que los lectores dieron se contaron<br />
la fundación <strong>de</strong>l imperio alemán por Otto<br />
von Bismarck, el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l principio<br />
<strong>de</strong> la conservación <strong>de</strong> la <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> Robert Mayer,<br />
la teoría <strong>de</strong> la evolución <strong>de</strong> Charles Darwin<br />
y <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos como el cloroformo,<br />
la bacteriología o el análisis espectral (El<br />
Tiempo, 1899a). También se m<strong>en</strong>cionaron ev<strong>en</strong>tos<br />
políticos, sociales y culturales, tales como<br />
la propuesta <strong>de</strong>l imperio ruso para el <strong>de</strong>sarme<br />
europeo, el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l socialismo, la apertura<br />
<strong>de</strong>l ferrocarril <strong>de</strong>l Pacífico o la publicación<br />
<strong>de</strong> la segunda parte <strong>de</strong>l Fausto <strong>de</strong> Goethe. Ambas<br />
notas m<strong>en</strong>cionan al feminismo como uno <strong>de</strong><br />
los ev<strong>en</strong>tos más notables <strong>de</strong>l siglo. De acuerdo<br />
con El Comercio <strong>de</strong> Morelia, el feminismo había<br />
sido propuesto por mujeres estadouni<strong>de</strong>nses. El<br />
diagnóstico sobre la conti<strong>en</strong>da resultaba diverg<strong>en</strong>te.<br />
Dicha publicación señalaba que<br />
dado el prodigioso e íntimo <strong>en</strong>lace <strong>de</strong> todos los hechos,<br />
que han <strong>de</strong>terminado el grado <strong>de</strong> progreso<br />
que alcanza la humanidad contemporánea y que<br />
constituy<strong>en</strong> la civilización actual, no es posible <strong>de</strong>terminar<br />
cuál es el más importante […] puesto que<br />
ninguno podría subsistir ni explicarse sin los <strong>de</strong>más<br />
(El Comercio <strong>de</strong> Morelia, 1899a).<br />
El Tiempo era más escueto: “En fin, que hay<br />
para todos los gustos, y lo más probable es que<br />
ninguno haya dado <strong>en</strong> el quid”.<br />
De acuerdo con Paul B. Preciado, la palabra<br />
feminismo apareció <strong>en</strong> la l<strong>en</strong>gua francesa<br />
<strong>en</strong> 1871 como un término médico para referir a<br />
los varones que, a causa <strong>de</strong> la tuberculosis, habían<br />
perdido sus atributos masculinos, <strong>de</strong> modo<br />
que pa<strong>de</strong>cían <strong>de</strong> “feminismo”. Al año sigui<strong>en</strong>te,<br />
Alexan<strong>de</strong>r Dumas hijo retomó la palabra <strong>en</strong> un<br />
panfleto para referir a los hombres que se mostraban<br />
solidarios a las <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> las sufragistas<br />
francesas (Preciado, 2019: 112-114). La refer<strong>en</strong>cia<br />
más antigua que <strong>en</strong>contré <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa<br />
mexicana provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l Periódico oficial <strong>de</strong>l estado<br />
<strong>de</strong> Hidalgo <strong>en</strong> 1896. Feminismo era uno <strong>de</strong> los<br />
“caracteres <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a vaca lechera”, un artículo<br />
traducido <strong>de</strong> la revista francesa Traité <strong>de</strong><br />
Zootechnie Générale: “la cavidad pelviana muy<br />
<strong>de</strong>sarrollada, es un signo <strong>de</strong> feminismo, puesto<br />
que permite inferir que la bestia ll<strong>en</strong>ará bi<strong>en</strong> sus<br />
funciones <strong>de</strong> reproductora” (POEH, 1896). Otro<br />
texto <strong>de</strong>l mismo año, publicado <strong>en</strong> El <strong>de</strong>spertador<br />
y titulado “Un estudio sobre las esposas”<br />
habla <strong>de</strong>l feminismo como un atributo fem<strong>en</strong>ino,<br />
aunque no se refería al ámbito biológico sino a<br />
los <strong>en</strong>cantos <strong>de</strong> las mujeres: “El matrimonio es<br />
una ci<strong>en</strong>cia innata <strong>en</strong> las mujeres francesas. La<br />
dueña <strong>de</strong> una soberbia mansión <strong>en</strong> los Campos<br />
Elíseos, o <strong>de</strong> una pobre habitación <strong>en</strong> un quinto<br />
piso, siempre es el <strong>en</strong>canto <strong>de</strong>l feminismo”. Ya<br />
fuera que hablara <strong>de</strong> la cavidad pélvica <strong>de</strong> una<br />
hembra animal o <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cantos <strong>de</strong> una mujer,<br />
<strong>en</strong> ambos casos era un adjetivo positivo. El<br />
texto posee un subtítulo sintomático <strong>de</strong> cómo<br />
esta palabra estuvo conectada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus inicios<br />
al mundo francófono: “La esposa francesa.<br />
Lección que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> olvidar las mexicanas” (El<br />
<strong>de</strong>spertador, 1896).<br />
De acuerdo con Gabriela Cano, el vocablo feminismo<br />
tuvo una rápida consolidación <strong>en</strong>tre las<br />
élites letradas mexicanas. Apareció a finales <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX y para comi<strong>en</strong>zos <strong>de</strong>l siglo XX se había<br />
vuelto <strong>de</strong> uso común para referir a un posicionami<strong>en</strong>to<br />
político que abogaba por la igualdad <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>rechos <strong>en</strong>tre hombres y mujeres. Apelaba a<br />
una igual capacidad intelectual y a los <strong>de</strong>rechos<br />
educativos <strong>de</strong> las mujeres, al tiempo que valoraba<br />
algunos atributos consi<strong>de</strong>rados propios <strong>de</strong>l<br />
sexo fem<strong>en</strong>ino. Esta concepción <strong>de</strong> igualdad,<br />
emancipación y ciudadanía estaba <strong>en</strong>raizada <strong>en</strong><br />
la tradición liberal y se <strong>en</strong>contraba pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
la discusión pública mexicana <strong>de</strong>s<strong>de</strong> antes <strong>de</strong> la<br />
aparición <strong>de</strong>l concepto, si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>stacables algunas<br />
revistas con cont<strong>en</strong>idos c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> dichas<br />
reivindicaciones (Cano, 1996). 3<br />
Los hallazgos <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa mexicana apuntan<br />
a dos direcciones. El concepto <strong>de</strong> feminismo experim<strong>en</strong>tó<br />
cierta <strong>de</strong>mocratización y politización<br />
a finales siglo XIX; y la pr<strong>en</strong>sa católica es un observatorio<br />
interesante que muestra el carácter<br />
polisémico <strong>de</strong> este concepto, <strong>de</strong>jando ver po-<br />
3 La más antigua es El Correo <strong>de</strong> las Señoras (1881-1893).<br />
Todas las que surgieron <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ésta fueron dirigidas<br />
y redactadas por equipos <strong>de</strong> mujeres: El álbum <strong>de</strong> la mujer<br />
(1883-1893), Las violetas <strong>de</strong>l Anáhuac (1887-1889) y La mujer<br />
mexicana. <strong>Revista</strong> m<strong>en</strong>sual ci<strong>en</strong>tífico-literaria consagrada a la<br />
evolución, progreso y perfeccionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la mujer (1903-<br />
1905). Una figura <strong>de</strong>stacable es la <strong>de</strong> Laureana Wright, qui<strong>en</strong><br />
estuvo a cargo <strong>de</strong> Las hijas <strong>de</strong> Anáhuac y publicó trabajos<br />
como Educación errónea <strong>de</strong> la mujer y medios prácticos para<br />
corregirla (1891) y La emancipación <strong>de</strong> la mujer por medio <strong>de</strong>l<br />
estudio (1892), obras que coincidían con las <strong>de</strong>l jurista e historiador<br />
G<strong>en</strong>aro García, autor <strong>de</strong> La <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> la mujer<br />
(1891) y La condición <strong>de</strong> la mujer (1891).<br />
164
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
siciones <strong>en</strong>contradas aun <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los mismos<br />
periódicos. El concepto <strong>de</strong> feminismo <strong>en</strong> tanto<br />
neologismo relativo a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las mujeres<br />
lo <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro por primera vez <strong>en</strong> un periódico<br />
católico, La Voz <strong>de</strong> México¸ <strong>en</strong> 1897. El artículo<br />
“El Feminismo” transcribe fragm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> una<br />
confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Ferdinand Brunetiere que, por<br />
sus cont<strong>en</strong>idos, será analizado <strong>en</strong> el sigui<strong>en</strong>te<br />
apartado, pero convi<strong>en</strong>e señalar que pres<strong>en</strong>tó<br />
una valoración positiva, aunque también <strong>en</strong>contró<br />
<strong>en</strong> el feminismo elem<strong>en</strong>tos problemáticos.<br />
Este periódico muestra que el feminismo <strong>de</strong><br />
intelectuales católicos como Brunetiere coexistía<br />
con posiciones abiertam<strong>en</strong>te antifeministas,<br />
también relativas a la experi<strong>en</strong>cia francesa. En la<br />
sección “<strong>Revista</strong> <strong>de</strong> revistas”, durante agosto <strong>de</strong><br />
1897, se publicó un extracto llamado “La evolución<br />
<strong>de</strong>l feminismo según el Journal <strong>de</strong> Débats”,<br />
que pres<strong>en</strong>taba al feminismo como un problema<br />
que llevaría a una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia g<strong>en</strong>eralizada,<br />
pues sus partidarias no buscaban la<br />
igualdad sino que las mujeres dominaran a los<br />
varones y abandonaran su misión como madres<br />
y esposas. Uno <strong>de</strong> los puntos más interesantes<br />
<strong>de</strong> este discurso es que, como señala Preciado,<br />
el feminismo no es pres<strong>en</strong>tado como un asunto<br />
propio <strong>de</strong> mujeres, sino como un posicionami<strong>en</strong>to<br />
político <strong>de</strong>l que muchos hombres tomaban<br />
parte:<br />
Preparadas <strong>de</strong> tal suerte, las mujeres alegan bonitas<br />
razones para sustraerse más a<strong>de</strong>lante a su misión<br />
<strong>de</strong> madres y esposas. Prefier<strong>en</strong> los ejercicios<br />
<strong>de</strong>l <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to a todos los <strong>de</strong>más goces <strong>de</strong> la<br />
vida. D<strong>en</strong>uncian leyes, combat<strong>en</strong> las conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cias<br />
que las hac<strong>en</strong> sufrir, suscitan las discusiones sociales<br />
bajo cuyo peso han sucumbido animosos luchadores,<br />
agobian con su odio trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ntal a los misóginos<br />
irreductibles como Strindberg y Nietzsche.<br />
Un círculo numeroso aplau<strong>de</strong> las palabras feministas.<br />
Sobre todo los hombres se singularizan por su<br />
<strong>en</strong>tusiasmo. Con esta táctica confirman su amor al<br />
progreso; mas si el movimi<strong>en</strong>to continúa, la mujer<br />
no se satisfará púnicam<strong>en</strong>te con compartir nuestra<br />
autoridad, sino que nos dominará. Cada progreso<br />
<strong>de</strong>l feminismo quizás no sea más que un paso a la<br />
<strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia (La Voz <strong>de</strong> México, 1897b).<br />
En julio <strong>de</strong> 1897 se publicó <strong>en</strong> El Nacional un<br />
artículo titulado “Feminismo Yankee”, con motivo<br />
<strong>de</strong> la postulación <strong>de</strong> una mujer, Mary Lease,<br />
como candidata para gobernar el estado <strong>de</strong><br />
Kansas. Con tono <strong>de</strong> sátira, pres<strong>en</strong>ta al feminismo<br />
como síntoma <strong>de</strong> la <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia a la que,<br />
según algunos observadores, podía conducir la<br />
inclusión <strong>de</strong> las mujeres <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong>mocráticos,<br />
no sólo como votantes sino también<br />
como sujetos <strong>de</strong> elección. El artículo carece <strong>de</strong><br />
una crítica puntual, aunque resulta evi<strong>de</strong>nte su<br />
tono sarcástico <strong>en</strong> las frases que cierran el texto:<br />
“¡Se lucirá Marica! ¡Ya lo creo que se lucirá <strong>en</strong><br />
proclamar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la mujer! ¡Hurra por<br />
el feminismo yankee!” (El Nacional, 1897). Por<br />
el contrario, <strong>en</strong> El contemporáneo se publicó al<br />
mes sigui<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> la sección “Gacetilla”, una nota<br />
titulada “Congreso feminista”, que anunciaba los<br />
porm<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un congreso internacional que<br />
había t<strong>en</strong>ido lugar reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Bruselas,<br />
organizado por la “Liga Belga para la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la mujer”. Tanto la semblanza<br />
sobre sus principales figuras como las palabras<br />
<strong>de</strong> cierre <strong>de</strong>jan ver una valoración positiva: “Es<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sear muchas prosperida<strong>de</strong>s a tan simpática<br />
asociación” (El contemporáneo, 1897).<br />
Una revisión al año <strong>de</strong> 1898 <strong>de</strong>ja ver que el<br />
concepto com<strong>en</strong>zaba a emplearse para adjetivar<br />
la inserción <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> ámbitos no<br />
tradicionales. “Orfeón Feminista” fue una nota<br />
<strong>en</strong>tusiasta sobre la creación <strong>de</strong> una Sociedad<br />
Coral <strong>de</strong> Mujeres <strong>en</strong> Val<strong>en</strong>ci<strong>en</strong>nes, Francia. La<br />
noticia fue publicada tanto <strong>en</strong> El Nacional como<br />
<strong>en</strong> La Voz <strong>de</strong> México, cuyo acontecimi<strong>en</strong>to fue<br />
pres<strong>en</strong>tado como si se añadiera “una página <strong>de</strong><br />
música al libro <strong>de</strong> oro <strong>de</strong>l feminismo, que ti<strong>en</strong>e<br />
bastantes hojas” (El Nacional, 1898; La Voz <strong>de</strong><br />
México, 1898a). No todas las incursiones <strong>de</strong> mujeres<br />
francesas <strong>en</strong> el medio artístico recibieron<br />
com<strong>en</strong>tarios halagadores. En 1899, El Mundo:<br />
Edición diaria publicó la reseña “Mujeres Artistas”,<br />
sobre una exposición <strong>de</strong> mujeres pintoras<br />
que había sido montada <strong>en</strong> París. “Es una exposición<br />
curiosa, que produce serias inquietu<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l sexo masculino, porque v<strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza<br />
<strong>en</strong> este nuevo paso <strong>de</strong>l feminismo triunfante”.<br />
La redacción calificó el ev<strong>en</strong>to como un augurio<br />
“feliz para el arte, pero <strong>de</strong>sagradable para los artistas,<br />
porque como las mujeres se empeñ<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
pintar bi<strong>en</strong>, pintarán como el propio Apeles”. La<br />
crítica residía <strong>en</strong> que, según el autor, las mujeres<br />
se empeñaban <strong>en</strong> imitar a los pintores varones<br />
y no <strong>en</strong> explorar su “naturaleza es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
165
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
artística”. Un ejemplo era el contraste <strong>en</strong>tre dos<br />
géneros pictóricos, el retrato, “<strong>en</strong> que el artista<br />
ha <strong>de</strong> sujetar la fantasía esclavizándola a la<br />
verdad”, y por ello “no se presta bi<strong>en</strong> a que las<br />
mujeres hagan primores”, y el paisaje, un género<br />
don<strong>de</strong> “la artista <strong>de</strong>ja correr sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos y<br />
refleja <strong>en</strong> el li<strong>en</strong>zo las <strong>de</strong>lica<strong>de</strong>zas <strong>de</strong> su alma <strong>de</strong><br />
mujer”. Estas notas <strong>de</strong>jan ver un concepto cargado<br />
<strong>de</strong> una temporalidad futurista, aunque no<br />
todos los caminos eran vistos como a<strong>de</strong>cuados:<br />
“La exposición fem<strong>en</strong>ina, ligeram<strong>en</strong>te reseñada,<br />
con su valor relativo, es una promesa brillante<br />
para el porv<strong>en</strong>ir. El feminismo avanza. Y <strong>en</strong> este<br />
camino <strong>de</strong>l arte, muy apropiado para la mujer,<br />
pue<strong>de</strong> hacer gran<strong>de</strong>s progresos” (El Mundo,<br />
1899).<br />
Ese mismo ev<strong>en</strong>to fue reseñado <strong>en</strong> El Tiempo,<br />
que lo calificó como un progreso <strong>de</strong>l feminismo<br />
<strong>en</strong> el camino <strong>de</strong>l arte. El diario católico<br />
añadió que la exposición fue organizada por la<br />
“Unión <strong>de</strong>s femmes peintres et sculpteurs”, que<br />
cont<strong>en</strong>ía “más <strong>de</strong> mil acuarelas, pasteles, marinas,<br />
cuadros <strong>de</strong> flores, paisajes y estatuas”, y<br />
que éstas eran superiores a las expuestas <strong>en</strong> los<br />
<strong>años</strong> previos. Sin críticas negativas, apuntó que<br />
el puesto <strong>de</strong> honor había sido concedido a Rosa<br />
Bohner, y que “las <strong>de</strong>más obras expuestas <strong>en</strong> el<br />
salón acusan un a<strong>de</strong>lanto notable <strong>en</strong> la pintura<br />
fem<strong>en</strong>ina” (El Tiempo, 1899i). Estas noticias no<br />
eran exclusivas <strong>de</strong> Francia. En agosto <strong>de</strong> 1899 El<br />
Imparcial tituló “Progresos <strong>de</strong>l feminismo” a una<br />
nota sobre una mujer italiana que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />
componer una ópera, se había convertido <strong>en</strong> directora<br />
<strong>de</strong> orquesta. La noticia iba acompañada<br />
<strong>de</strong> un com<strong>en</strong>tario que pres<strong>en</strong>taba al feminismo<br />
como “una <strong>de</strong> las mil formas <strong>de</strong> evolución social”<br />
que, pese a las exageraciones y contradicciones<br />
iniciales <strong>de</strong> “sus apóstoles”, lograba que<br />
las mujeres tomaran parte cada vez más <strong>de</strong> la<br />
vida pública y política (El Imparcial, 1899).<br />
El hecho <strong>de</strong> que el concepto haya pasado<br />
rápidam<strong>en</strong>te a referir no tanto los atributos fem<strong>en</strong>inos<br />
como al ingreso <strong>de</strong> las mujeres a distintos<br />
ámbitos <strong>de</strong> la vida pública podría leerse<br />
como un indicio <strong>de</strong> cierta <strong>de</strong>mocratización <strong>de</strong>l<br />
concepto. No obstante, este proceso también<br />
tuvo lugar con las connotaciones negativas y <strong>en</strong><br />
las posiciones antifeministas que solían pres<strong>en</strong>tarse<br />
a manera <strong>de</strong> sátiras. No solam<strong>en</strong>te exageraban<br />
muchas <strong>de</strong> las posibles transformaciones<br />
<strong>en</strong> las relaciones <strong>de</strong> género, sino que éstas eran<br />
pres<strong>en</strong>tadas como signos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n y <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia<br />
a lo largo <strong>de</strong>l mundo y am<strong>en</strong>azaban con<br />
hacerse pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> México. En 1898, El Mundo<br />
Ilustrado publicó la nota <strong>de</strong> una resolución<br />
judicial emitida luego <strong>de</strong> que una mujer fuera<br />
acusada <strong>de</strong> cometer un triple rapto. “El feminismo<br />
hace su aparición <strong>en</strong> México” es la expresión<br />
empleada para hablar <strong>de</strong> las “nuevas aplicaciones<br />
inversas <strong>de</strong>l Código P<strong>en</strong>al.” Según la noticia,<br />
la raptora fue <strong>en</strong>viada al colegio <strong>de</strong> las Vizcaínas<br />
por voluntad <strong>de</strong> su padre, mi<strong>en</strong>tras que sus víctimas<br />
fueron <strong>en</strong>cerradas <strong>en</strong> la cárcel <strong>de</strong> Belén.<br />
“Cuidado, caballeros, el caso pue<strong>de</strong> repetirse y<br />
no será malo reformar el Código <strong>en</strong> el capítulo<br />
respectivo; nuestra honra y nuestra tranquilidad<br />
están am<strong>en</strong>azadas por las señoritas raptoras. A<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rlas contra la ola asc<strong>en</strong><strong>de</strong>nte <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to<br />
feminista” (El Mundo Ilustrado, 1898b).<br />
Un com<strong>en</strong>tario similar se publicó <strong>en</strong> El Comercio<br />
<strong>de</strong> Morelia a mediados <strong>de</strong> 1899, narrando cómo<br />
la policía había <strong>de</strong>scubierto <strong>en</strong> su guarida a un<br />
grupo <strong>de</strong> mujeres rateras; “Avances <strong>de</strong>l feminismo”<br />
(El Comercio <strong>de</strong> Morelia, 1899b).<br />
El término feminismo se asoció a cualquier<br />
forma <strong>de</strong> participación política <strong>de</strong> las mujeres,<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus objetivos. “Los extremos<br />
<strong>de</strong>l feminismo” es un artículo <strong>de</strong> El Contin<strong>en</strong>te<br />
Americano que narraba cómo, <strong>en</strong> el parlam<strong>en</strong>to<br />
griego, un grupo <strong>de</strong> mujeres pres<strong>en</strong>tó<br />
una iniciativa para cobrar un impuesto a los<br />
hombres mayores <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta <strong>años</strong>, ya que <strong>en</strong><br />
ese país “el número <strong>de</strong> célibes aum<strong>en</strong>taba día<br />
a día <strong>de</strong> manera alarmante”, algo que afectaba<br />
especialm<strong>en</strong>te a las mujeres: “No importan […] la<br />
virtud, la belleza, la gracia y la bu<strong>en</strong>a educación;<br />
nuestras hermanas se marchitan y <strong>en</strong>vejec<strong>en</strong><br />
sin llegar a pisar los altares don<strong>de</strong> se santifican<br />
los matrimonios”, habría expresado una <strong>de</strong> las<br />
oradoras (El Contin<strong>en</strong>te Americano, 1899b). El<br />
artículo advertía un lugar común <strong>de</strong>l antifeminismo:<br />
que el feminismo resultaba perjudicial no<br />
sólo para los hombres, sino para el or<strong>de</strong>n social<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y para las propias mujeres, ya que<br />
pret<strong>en</strong>día disolver la institución matrimonial.<br />
Una columna publicada <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong> 1899<br />
advierte que el feminismo era visto como un<br />
asunto extranjero, francés y estadouni<strong>de</strong>nse. “La<br />
cuestión <strong>de</strong>l celibato” hablaba <strong>de</strong>l egoísmo <strong>de</strong><br />
las feministas francesas que se resistían a unirse<br />
<strong>en</strong> matrimonio. La principal causa <strong>de</strong>l celibato<br />
<strong>en</strong> Francia, según el artículo, era el miedo que el<br />
166
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
matrimonio inspiraba a los hombres, pero particularm<strong>en</strong>te<br />
a las mujeres:<br />
En una reunión, una <strong>de</strong> las muchas que hay <strong>en</strong> París,<br />
reunión <strong>de</strong> confianza, <strong>en</strong>tre personas que se v<strong>en</strong><br />
por primera vez, discutíase la causa <strong>de</strong>l celibato <strong>en</strong><br />
Francia. El miedo que inspira el matrimonio tanto<br />
a la mujer como al hombre […] El feminismo hállase<br />
a la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l día. Las feministas (g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />
viejas solteronas) <strong>de</strong>claman y discursean contra el<br />
hombre, acaso porque <strong>en</strong> su belleza no han sabido<br />
interesarle.<br />
Al casarse, la mujer <strong>de</strong>be asegurarse bi<strong>en</strong>estar material,<br />
pero también <strong>de</strong>be gozar <strong>de</strong>l amor.<br />
Ellas, las feministas, atrevidas e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, razonan<br />
como sigue: No es necesario el matrimonio<br />
para conocer el amor. La unión libre no nos asusta.<br />
Nosotras trabajaremos y, al ser libres podremos<br />
escoger nuestro amigo y camarada como y don<strong>de</strong><br />
nos conv<strong>en</strong>ga, disfrutando así <strong>de</strong> nuestra libertad<br />
sin ser explotadas, y gozando <strong>de</strong> esas <strong>de</strong>licias tan<br />
cacareadas <strong>de</strong>l amor […] Más bu<strong>en</strong>o es advertir<br />
que qui<strong>en</strong> así razonaba era una solterona vieja y<br />
fea… (El Mundo Ilustrado, 1898a).<br />
Las refer<strong>en</strong>cias al avance <strong>de</strong>l feminismo <strong>en</strong> el<br />
mundo solían t<strong>en</strong>er una connotación ambigua.<br />
A finales <strong>de</strong> 1898, el periódico católico El Tiempo<br />
incluyó <strong>en</strong> su sección <strong>de</strong> noticias sobre París<br />
algunos párrafos <strong>de</strong>dicados al asunto. En este<br />
caso, feminismo refería a asuntos educativos y<br />
laborales. De acuerdo con la publicación, aunque<br />
dicho movimi<strong>en</strong>to se ext<strong>en</strong>día por distintos<br />
países, aún no era motivo <strong>de</strong> preocupación<br />
para el mundo hispano. La ambigüedad radica<br />
<strong>en</strong> que, al tiempo que se celebran los triunfos<br />
<strong>de</strong>l feminismo <strong>en</strong> distintos lugares <strong>de</strong>l mundo,<br />
las últimas líneas <strong>de</strong>l texto muestran un <strong>de</strong>jo <strong>de</strong><br />
misoginia hacia las mujeres hispanas, llegando a<br />
burlarse <strong>de</strong> su intelecto, <strong>de</strong>jando a p<strong>en</strong>sar si los<br />
progresos no son referidos más bi<strong>en</strong> a manera<br />
<strong>de</strong> sátira:<br />
El feminismo triunfa, y este triunfo lo ha obt<strong>en</strong>ido<br />
<strong>en</strong> poco más <strong>de</strong> un año. A fines <strong>de</strong> la anterior legislatura,<br />
abogados <strong>de</strong> la causa feminista tan <strong>en</strong>tusiastas<br />
como León Bourgeois, Paul Deschanel y<br />
algún otro, pres<strong>en</strong>taron <strong>en</strong> la Cámara una proposición<br />
para que se permitiera a las mujeres ejercer<br />
la abogacía, y la Cámara la ha tomado ya <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>ración.<br />
Francia llega <strong>en</strong> esto un poco tar<strong>de</strong>. En los Estados<br />
Unidos disfrutan las mujeres <strong>de</strong> este <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
hace treinta <strong>años</strong>, y hay que reconocer que no<br />
abusan <strong>de</strong> él.<br />
Según las estadísticas, <strong>de</strong> 89,422 abogados que<br />
había <strong>en</strong> todos los Estados <strong>de</strong> la Unión <strong>en</strong> 1890,<br />
sólo se contaban 298 mujeres, o sea, un dos por<br />
mil. Las mujeres pue<strong>de</strong>n informar también como<br />
abogados <strong>en</strong> Suiza, Suecia y Noruega, <strong>en</strong> la India,<br />
Nueva Zelandia, Finlandia, Chile y el Japón.<br />
En España se tropezaría con muchas dificulta<strong>de</strong>s si<br />
se quisiera implantar esta reforma. Antes t<strong>en</strong>dría el<br />
bello sexo que estudiar un poquito más, y sabido<br />
es que nuestras compatriotas, a las que no queremos<br />
con esto inferir una of<strong>en</strong>sa, muestran poca<br />
afición a los estudios. Por este lado po<strong>de</strong>mos, pues,<br />
estar tranquilos (El Tiempo, 1898).<br />
Muchas notas publicadas <strong>en</strong> periódicos católicos<br />
sobre el feminismo no estaban vinculadas<br />
al ámbito religioso. “Feminismo” fue el título <strong>de</strong><br />
una noticia publicada <strong>en</strong> El Tiempo <strong>en</strong> 1899, que<br />
narraba cómo, <strong>en</strong> la capital <strong>de</strong> San Luis Potosí,<br />
un grupo <strong>de</strong> señoritas había formado un club llamado<br />
“Fin <strong>de</strong> siglo”, “cuyo fin es organizar diversiones<br />
sin que <strong>en</strong> la formación <strong>de</strong>l programa<br />
t<strong>en</strong>ga injer<strong>en</strong>cia el sexo feo” (El Tiempo, 1899e).<br />
En otra ocasión, el diario publicó una noticia titulada<br />
“El <strong>de</strong>recho a golpear a su mujer”, la cual<br />
narraba cómo <strong>en</strong> Missouri, Estados Unidos, un<br />
juez había fallado <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> un hombre acusado<br />
<strong>de</strong> golpear a su esposa, no porque fuera<br />
inoc<strong>en</strong>te, sino porque “hay mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> que la<br />
mujer hace irritar tanto al marido, que éste no<br />
es dueño <strong>de</strong> sí y hace uso <strong>de</strong> su puño o <strong>de</strong> su<br />
pie”. Como el daño no había sido consi<strong>de</strong>rable,<br />
el juez se negó a castigar al sujeto. El texto cierra<br />
con una curiosa advert<strong>en</strong>cia, señalando irónicam<strong>en</strong>te<br />
la injusticia <strong>de</strong>l fallo: “¡Pero cuidado con<br />
la revancha <strong>de</strong>l feminismo si algún día ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />
juez con <strong>en</strong>aguas!” (El Tiempo, 1899b). La ironía<br />
con la que es tratado el concepto <strong>en</strong> este caso<br />
167
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
es llamativa porque, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> remitir a ciertos<br />
cambios que t<strong>en</strong>ían lugar <strong>en</strong> la administración <strong>de</strong><br />
justicia y a nuevas s<strong>en</strong>sibilida<strong>de</strong>s hacia la viol<strong>en</strong>cia<br />
patriarcal <strong>en</strong> el ámbito doméstico, muestra la<br />
ambival<strong>en</strong>cia con la que algunos hombres que<br />
participaban <strong>en</strong> la discusión pública <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían<br />
este concepto. Aunque el artículo es crítico hacia<br />
la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong>l juez, postula al feminismo no<br />
como una búsqueda <strong>de</strong> justicia sino como una<br />
inmin<strong>en</strong>te revancha que buscarían las mujeres al<br />
acce<strong>de</strong>r a posiciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r. El tema <strong>de</strong> la viol<strong>en</strong>cia<br />
asociada con el feminismo t<strong>en</strong>ía múltiples<br />
aristas, aunque solía estar cargado <strong>de</strong> sátiras e<br />
ironías. Una nota <strong>de</strong> El Correo Español llamada<br />
“Feminismo Bélico” narra cómo una novelista,<br />
que firmaba sus obras con un seudónimo masculino,<br />
había recibido reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te un <strong>de</strong>safío a<br />
un duelo por parte <strong>de</strong> otra escritora, qui<strong>en</strong> creía<br />
haber sido retratada <strong>de</strong> manera <strong>de</strong>nigrante <strong>en</strong> la<br />
última <strong>de</strong> sus novelas. “El feminismo empr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
otra s<strong>en</strong>da, y acu<strong>de</strong> a la espada para dirimir sus<br />
conti<strong>en</strong>das” (El Correo Español, 1899).<br />
El Tiempo es un observatorio interesante sobre<br />
las discusiones feministas <strong>en</strong> ambos lados<br />
<strong>de</strong>l Atlántico. A mediados <strong>de</strong> 1899 circuló una<br />
nota <strong>de</strong> los <strong>de</strong>bates <strong>en</strong> Inglaterra sobre los <strong>de</strong>rechos<br />
electorales <strong>de</strong> las mujeres. Este texto<br />
emplea el concepto <strong>de</strong> feminismo a los hombres<br />
que impulsaron dichas causas <strong>en</strong> el parlam<strong>en</strong>to,<br />
que rechazó una propuesta para <strong>de</strong>clarar la<br />
incapacidad <strong>de</strong> las mujeres para fungir como<br />
alcal<strong>de</strong>, concejala o al<strong>de</strong>rman <strong>en</strong> los municipios<br />
incorporados a la ciudad <strong>de</strong> Londres. A pesar <strong>de</strong><br />
esto, “los partidarios <strong>de</strong>l sufragio fem<strong>en</strong>ino continuaron<br />
durante el resto <strong>de</strong> la sesión <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la mujer”, <strong>de</strong> manera que,<br />
“tan po<strong>de</strong>rosos fueron los argum<strong>en</strong>tos esgrimidos<br />
por los lea<strong>de</strong>rs <strong>de</strong>l feminismo, que la Cámara<br />
acordó, por último, <strong>en</strong>viar el asunto para su estudio<br />
a una comisión especial parlam<strong>en</strong>taria” (El<br />
Tiempo, 1899g). Las refer<strong>en</strong>cias internacionales<br />
no eran exclusivas <strong>de</strong> Europa y América. “El feminismo<br />
<strong>en</strong> Japón” es una nota que da cu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> cómo una organización llamada Juv<strong>en</strong>tud Japonesa<br />
buscaba reivindicar los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las<br />
mujeres <strong>en</strong> ese imperio asiático que, cabe <strong>de</strong>cir,<br />
experim<strong>en</strong>taba un acelerado proceso <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización<br />
durante la Restauración Meiji:<br />
La campaña está justificada <strong>en</strong> el Japón mejor que<br />
<strong>en</strong> ninguna otra parte. En el viejo Imperio asiático<br />
las mujeres casadas son todavía consi<strong>de</strong>radas<br />
como esclavas, como cosas. El marido ti<strong>en</strong>e todos<br />
los <strong>de</strong>rechos, la mujer no ti<strong>en</strong>e ninguno y es tratada<br />
brutalm<strong>en</strong>te y repudiada por la cosa más pequeña.<br />
Se pue<strong>de</strong> hacer la apología <strong>de</strong> la condición social<br />
<strong>de</strong> la mujer <strong>en</strong> el Japón con <strong>de</strong>cir que el marido<br />
pue<strong>de</strong> repudiar a la esposa hasta… por murmurar<br />
<strong>de</strong> la suegra (El Tiempo, 1899c).<br />
Este incipi<strong>en</strong>te recu<strong>en</strong>to muestra que a finales<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX mexicano el concepto <strong>de</strong> feminismo<br />
com<strong>en</strong>zaba a politizarse. Algunos diarios, como<br />
El Correo Español, cont<strong>en</strong>ía fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
posiciones antifeministas. Otros, como La Patria,<br />
llegaron a afirmarse como feministas. 4 “En abril<br />
<strong>de</strong> 1899, la redacción afirmó <strong>en</strong> una columna <strong>de</strong><br />
su primera página: “LA PATRIA, que ha colaborado<br />
siempre con su diletantismo feminista <strong>en</strong><br />
letras, seguirá la propaganda <strong>de</strong>l feminismo <strong>en</strong><br />
la pr<strong>en</strong>sa” (La Patria, 1899). Hacia finales <strong>de</strong> ese<br />
año, algunas notas antifeministas publicadas <strong>en</strong><br />
la pr<strong>en</strong>sa católica com<strong>en</strong>zaban a ser motivo <strong>de</strong><br />
discusión y a veces <strong>de</strong> sátira. La Voz <strong>de</strong> México<br />
llegó a criticar, por ejemplo, que las mujeres utilizaran<br />
bicicletas, ya que estas últimas eran “la<br />
maquinaria más antiartística y antiestética”, así<br />
como “el instrum<strong>en</strong>to más in<strong>de</strong>c<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l mundo”.<br />
La redacción <strong>de</strong> El Contin<strong>en</strong>te Americano<br />
llegó a expresar al respecto: “¡Ave María Purísima!<br />
Qué p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos tan extraviados ti<strong>en</strong>e<br />
nuestra hermana <strong>en</strong> Jesucristo” (El Contin<strong>en</strong>te<br />
Americano, 1899a).<br />
¿Cómo operaba lo religioso <strong>en</strong> este proceso?<br />
Bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> la historiografía producida<br />
durante las últimas décadas apunta que la participación<br />
política y social <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> ámbitos<br />
religiosos, tanto católicos como protestantes,<br />
resultó crucial durante las últimas décadas<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX y las primeras <strong>de</strong>l XX, brindando<br />
la posibilidad <strong>de</strong> incursionar <strong>en</strong> la esfera pública,<br />
a contracorri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a<br />
parte <strong>de</strong> los or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>tos políticos y religiosos<br />
(O’Dogherty, 1991; Arrom, 2007; Boylan, 2009;<br />
Chowning, 2013; Ruano, 2013; Rodríguez Bravo,<br />
2013; Sánchez Vega, 2014; Cejudo, 20<strong>21</strong>; Crespo,<br />
4 La Patria fue un diario fundado <strong>en</strong> 1877 por el editor y publicista<br />
Ir<strong>en</strong>eo Paz (1836-1924), antiguo combati<strong>en</strong>te liberal<br />
durante la Reforma y la segunda interv<strong>en</strong>ción francesa, qui<strong>en</strong><br />
permaneció activo durante el Porfiriato. El periódico fue fundado<br />
<strong>en</strong> 1877 y <strong>en</strong> la Hemeroteca Nacional <strong>de</strong> la UNAM se<br />
conservan sus números hasta 1914.<br />
168
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
2019; Crespo, 2022). Por eso, ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido que<br />
no sólo las transformaciones <strong>en</strong> las relaciones <strong>de</strong><br />
género y la incursión <strong>de</strong> las mujeres <strong>en</strong> lo público<br />
y lo político, sino también la emerg<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> feminismo haya sido motivo <strong>de</strong><br />
reacciones ambival<strong>en</strong>tes para una iglesia y una<br />
religión como la católica.<br />
¿Feminismo cristiano?<br />
Durante la década <strong>de</strong> 1860 tuvo lugar un mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> inflexión <strong>en</strong> la historia <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
católico. Si bi<strong>en</strong> existían reservas, críticas y<br />
algunas con<strong>de</strong>nas hacia distintos autores y corri<strong>en</strong>tes<br />
políticas e intelectuales que surgieron<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época <strong>de</strong> la Ilustración, fue con el pontificado<br />
<strong>de</strong> Pío IX cuando se emitieron los docum<strong>en</strong>tos<br />
más conocidos <strong>en</strong> los que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
magisterio <strong>de</strong> la iglesia, se con<strong>de</strong>nó <strong>de</strong> manera<br />
conjunta a todos los “errores mo<strong>de</strong>rnos”: el<br />
Syllabus errorum y la <strong>en</strong>cíclica Quanta cura. Entre<br />
ellos se contaban numerosas corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>signadas con los neologismos<br />
<strong>de</strong>l l<strong>en</strong>guaje mo<strong>de</strong>rno: socialismo, liberalismo,<br />
comunismo, anarquismo… Esta posición intransig<strong>en</strong>te<br />
hacia la mo<strong>de</strong>rnidad se mantuvo <strong>en</strong> el<br />
c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l magisterio eclesiástico hasta la segunda<br />
mitad <strong>de</strong>l siglo XX cuando, durante los<br />
papados <strong>de</strong> Juan XXIII y Pablo VI, tuvo lugar<br />
el Concilio Vaticano II y se adoptó una postura<br />
más bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> diálogo, y <strong>en</strong> cierta medida <strong>de</strong><br />
apertura. Cabe señalar que no fue sino hasta el<br />
siglo XX, durante el papado <strong>de</strong> Pío IX, cuando se<br />
redactaron algunos docum<strong>en</strong>tos pontificios específicos<br />
sobre la condición <strong>de</strong> las mujeres y su<br />
lugar <strong>en</strong> la sociedad (Parrilla Fernán<strong>de</strong>z, 1998).<br />
No obstante, el tema tuvo cierta relevancia para<br />
la Doctrina Social Cristiana, conformada a partir<br />
<strong>de</strong> un corpus <strong>de</strong> textos eclesiásticos que buscaba<br />
normar el accionar social <strong>de</strong> los católicos,<br />
constituy<strong>en</strong>do una suerte <strong>de</strong> tercera vía ante<br />
las dos posiciones dominantes a finales <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX: el capitalismo liberal y las distintas corri<strong>en</strong>tes<br />
socialistas. Su docum<strong>en</strong>to inaugural es<br />
la <strong>en</strong>cíclica Rerum novarum, publicada por León<br />
XIII <strong>en</strong> 1891, don<strong>de</strong> pue<strong>de</strong>n <strong>en</strong>contrarse algunas<br />
refer<strong>en</strong>cias a un posicionami<strong>en</strong>to que, con algunas<br />
reformulaciones, persistió al m<strong>en</strong>os hasta el<br />
Concilio Vaticano II: el trabajo <strong>de</strong> las mujeres era<br />
un <strong>de</strong>sajuste que el capitalismo había g<strong>en</strong>erado<br />
<strong>en</strong> las familias <strong>de</strong> los obreros. Debía pues, procurarse<br />
que el sueldo <strong>de</strong> los trabajadores permitiera<br />
el sust<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su esposa y <strong>de</strong> sus hijos y,<br />
cuando el trabajo <strong>de</strong> las mujeres se tornaba <strong>en</strong><br />
un mal necesario, había que cuidar que esto no<br />
las sustrajera <strong>de</strong> las labores propias <strong>de</strong> su condición<br />
fem<strong>en</strong>ina: “hay oficios m<strong>en</strong>os aptos para la<br />
mujer, nacida para las labores domésticas; labores<br />
estas que no sólo proteg<strong>en</strong> sobremanera el<br />
<strong>de</strong>coro fem<strong>en</strong>ino, sino que respon<strong>de</strong>n por naturaleza<br />
a la educación <strong>de</strong> los hijos y a la prosperidad<br />
<strong>de</strong> la familia” (León XIII, 1891).<br />
Este planteami<strong>en</strong>to abrevaba <strong>de</strong> la tradición<br />
filosófica tomista que concebía a los roles familiares<br />
y <strong>de</strong> género como parte <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n natural<br />
establecido por Dios. Por lo tanto, subvertir<br />
el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> las relaciones familiares implicaba<br />
at<strong>en</strong>tar contra el or<strong>de</strong>n divino y natural: “De ahí<br />
que cuando los socialistas, pretiri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> absoluto<br />
la provi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> los padres, hac<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ir<br />
a los po<strong>de</strong>res públicos, obran contra la justicia<br />
natural y <strong>de</strong>struy<strong>en</strong> la organización familiar”.<br />
La inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un cons<strong>en</strong>so católico sobre el<br />
feminismo se explica por al m<strong>en</strong>os dos razones:<br />
por un lado, difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras corri<strong>en</strong>tes políticas<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX, no había una con<strong>de</strong>na hacia<br />
el feminismo <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos pontificios; por<br />
otro lado, el magisterio <strong>de</strong> la iglesia y la tradición<br />
católica concebían al espacio doméstico<br />
y familiar como el lugar natural <strong>de</strong> las mujeres,<br />
cuya función primordial era la maternidad, por<br />
lo que su incursión <strong>en</strong> espacios aj<strong>en</strong>os solía ser<br />
vista como un <strong>de</strong>sajuste <strong>en</strong> un or<strong>de</strong>n social, natural<br />
y divino, sacralizado por medio <strong>de</strong> la imag<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> la Sagrada familia.<br />
Como vimos, algunas <strong>de</strong> las primeras refer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> el siglo XIX mexicano al feminismo,<br />
<strong>en</strong> tanto reivindicación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las<br />
mujeres, provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> periódicos católicos. Un<br />
ejemplo <strong>de</strong> ello es el congreso feminista que<br />
tuvo lugar <strong>en</strong> Bélgica <strong>en</strong> 1897. Una nota <strong>de</strong> La<br />
Semana Católica, publicada <strong>en</strong> septiembre <strong>de</strong><br />
ese año, no sólo advierte la diversidad exist<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> dicho congreso, sino que conti<strong>en</strong>e la primera<br />
refer<strong>en</strong>cia que he <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa mexicana<br />
sobre un feminismo católico:<br />
En el congreso feminista que ahora se celebra, se<br />
han pres<strong>en</strong>tado oradoras católicas y no católicas;<br />
estas últimas, por supuesto, <strong>en</strong> mayor número […]<br />
La católica Mme. Mangeret, francesa, ha dicho que<br />
169
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
sost<strong>en</strong>drá el feminismo con los principios <strong>de</strong> la religión<br />
que profesa, y ha formulado una especie <strong>de</strong><br />
programa <strong>de</strong> feminismo católico.<br />
Paréc<strong>en</strong>se tales congresos al saco <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cerraba<br />
a los parricidas según las leyes romanas, para<br />
arrojarlos al agua <strong>en</strong> castigo <strong>de</strong> su crim<strong>en</strong>. Allí hay<br />
toda clase <strong>de</strong> seres; los más bu<strong>en</strong>os para olvidados<br />
y se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n tanto <strong>en</strong>tre sí como las alimañas <strong>en</strong>cerradas<br />
<strong>en</strong> el saco (La Semana Católica, 1897).<br />
Algunos temores católicos hacia el feminismo<br />
se <strong>de</strong>bían a que llegó a ser asociado con el<br />
anticlericalismo liberal <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong>l siglo<br />
XIX, repres<strong>en</strong>tando una ruptura con la tradición<br />
católica. “¿Qué hacemos con los trastos viejos?”<br />
es un artículo <strong>de</strong> La Voz <strong>de</strong> México con observaciones<br />
<strong>de</strong> este tipo. Se trata <strong>de</strong> una apología <strong>de</strong><br />
la tradicional vida religiosa que, <strong>en</strong> el caso mexicano,<br />
había sufrido embates durante la República<br />
restaurada, llegando a la supresión <strong>de</strong> las<br />
ór<strong>de</strong>nes conv<strong>en</strong>tuales. Valiéndose <strong>de</strong> una metáfora<br />
doméstica, el artículo criticaba las pret<strong>en</strong>siones<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sechar la tradición católica, la cual<br />
valía la p<strong>en</strong>a conservar como se preservaban los<br />
muebles antiguos <strong>de</strong> los hogares:<br />
¡Un Conv<strong>en</strong>to! Figuraos los horrores que <strong>en</strong> esos<br />
antros se celebran. Se busca la intimidad con Dios,<br />
se limpia la consci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todas las vanida<strong>de</strong>s, se<br />
escoge la plegaria <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sesperación para<br />
saludar la visita <strong>de</strong>l dolor, se <strong>en</strong>camina a las almas<br />
por el pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la oración […] Hoy mismo <strong>en</strong> Europa<br />
educan al sacrificio <strong>de</strong> la familia, el amor inextinguible<br />
y paci<strong>en</strong>te al esposo y a los hijos, más aún<br />
que las escuelas oficiales <strong>en</strong> las que se <strong>en</strong>seña un<br />
feminismo peligroso, <strong>en</strong> las que le sexo <strong>de</strong>licado, a<br />
cambio <strong>de</strong> vanidosos adornos, pier<strong>de</strong> su sacra misión<br />
<strong>en</strong> las tiernas <strong>de</strong>licias <strong>de</strong>l hogar doméstico (La<br />
Voz <strong>de</strong> México, 1898b).<br />
Otro ejemplo <strong>de</strong> la recepción católica <strong>de</strong> este<br />
concepto es un artículo antes citado “El Feminismo”,<br />
publicado <strong>en</strong> La Voz <strong>de</strong> México <strong>en</strong> 1897.<br />
El texto elogia una confer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Ferdinand<br />
Brunetiere, un intelectual francés qui<strong>en</strong>, pese a<br />
haber sido un librep<strong>en</strong>sador, para ese mom<strong>en</strong>to<br />
era un católico ortodoxo. El elogio se <strong>de</strong>bía a lo<br />
equilibrado <strong>de</strong> su discurso: “el pro y el contra<br />
<strong>de</strong>l feminismo.” El artículo es sintomático <strong>de</strong> la<br />
coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos significados <strong>de</strong> feminismo,<br />
como atributo fem<strong>en</strong>ino y como postura política:<br />
“Él habría podido […] tratar <strong>de</strong>l feminismo<br />
combinando un erotismo elegante y discreto.<br />
Habría podido sost<strong>en</strong>er las reivindicaciones feministas<br />
fundándose <strong>en</strong> la igualdad <strong>de</strong> los sexos”.<br />
Al mismo tiempo, <strong>de</strong>ja ver la formación <strong>de</strong><br />
un lugar común <strong>en</strong> el discurso católico con respecto<br />
al feminismo. Brunetiere no <strong>en</strong>contraba<br />
problema ni <strong>en</strong> el sufragio fem<strong>en</strong>ino ni <strong>en</strong> el acceso<br />
<strong>de</strong> las mujeres a la educación, y que criticaba<br />
la <strong>de</strong>sigualdad exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los salarios o <strong>en</strong><br />
el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las faltas cometidas al interior<br />
<strong>de</strong>l matrimonio. Sus objeciones eran que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
su perspectiva, el feminismo no <strong>de</strong>bía at<strong>en</strong>tar<br />
contra la indisolubilidad <strong>de</strong>l matrimonio ni contra<br />
la vocación natural <strong>de</strong> las mujeres hacia la<br />
maternidad (La Voz <strong>de</strong> México, 1897a).<br />
En 1899 el mismo diario publicó “Feminismo<br />
cristiano”. El texto resulta sintomático tanto <strong>de</strong><br />
la propia historia <strong>de</strong>l concepto feminismo como<br />
<strong>de</strong> su acci<strong>de</strong>ntada relación con el catolicismo.<br />
En sus primeras líneas afirma que, “como el s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> la palabra feminismo es bastante vago,<br />
no <strong>de</strong>be sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que varias doctrinas diverg<strong>en</strong>tes<br />
puedan <strong>en</strong>arbolarlo como ban<strong>de</strong>ra.” La<br />
redacción se coloca así <strong>en</strong> una posición pedagógica,<br />
explicando a sus lectores cuáles eran las<br />
doctrinas feministas compatibles con la fe cristiana<br />
y cuáles no lo eran. La aclaración se <strong>de</strong>bía<br />
a que “<strong>de</strong> hecho, lo más escandaloso que <strong>en</strong> el<br />
feminismo se nota, produce un sonido anticristiano”.<br />
Sin embargo, existía también un “feminismo<br />
cristiano” que, para ese mom<strong>en</strong>to, era<br />
<strong>en</strong>arbolado por un periódico francés, Le Pain,<br />
sost<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do “las justas reivindicaciones fem<strong>en</strong>inas”,<br />
es <strong>de</strong>cir, reivindicar el valor <strong>de</strong> las mujeres,<br />
sus <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres, “a la luz <strong>de</strong> las doctrinas<br />
cristianas”.<br />
Los dos elem<strong>en</strong>tos medulares <strong>de</strong>l texto son<br />
la distinción <strong>en</strong>tre el verda<strong>de</strong>ro y el falso feminismo,<br />
así como el protagonismo que la iglesia<br />
habría t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l primero <strong>de</strong><br />
ellos. Este protocronismo católico era recurr<strong>en</strong>te<br />
con respecto a varios neologismos mo<strong>de</strong>rnos.<br />
5 Para algunos autores católicos, lo que ha-<br />
5 Sigui<strong>en</strong>do a Claudio Lomnitz (2016), protocronismo es un término<br />
acuñado por Katherine Ver<strong>de</strong>ry que refería a la actitud<br />
<strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> intelectuales rumanos qui<strong>en</strong>es afirmaban que<br />
muchos <strong>de</strong> las gran<strong>de</strong>s aportaciones <strong>de</strong> la civilización occi<strong>de</strong>ntal<br />
fueron creadas primero <strong>en</strong> su país. El uso <strong>de</strong> protocronismos<br />
fue recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los indig<strong>en</strong>istas americanos, qui<strong>en</strong>es afirmaban<br />
algo similar con respecto a las civilizaciones indíg<strong>en</strong>as.<br />
170
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
bía <strong>de</strong> legítimo <strong>en</strong> el socialismo, <strong>en</strong> el liberalismo<br />
y <strong>en</strong> el feminismo había sido propuesto siglos<br />
antes por la tradición cristiana. En este caso, el<br />
texto asi<strong>en</strong>ta que “el feminismo cristiano ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
al perfeccionami<strong>en</strong>to y a la reg<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> la<br />
mujer […] No solam<strong>en</strong>te la Iglesia no le es hostil,<br />
sino ella es la que ha estimulado e inaugurado<br />
el movimi<strong>en</strong>to feminista”. Los ejemplos que sost<strong>en</strong>ían<br />
este argum<strong>en</strong>to eran el hecho <strong>de</strong> que la<br />
Iglesia había honrado la virginidad, exaltado a<br />
María, creado los conv<strong>en</strong>tos, rehabilitado a “la<br />
cortesana arrep<strong>en</strong>tida” y dado lugar a mujeres<br />
sabias como Santa Catalina <strong>de</strong> Si<strong>en</strong>a. Convi<strong>en</strong>e<br />
apuntar que esta narrativa, don<strong>de</strong> el cristianismo<br />
repres<strong>en</strong>taba una reivindicación <strong>de</strong> la mujer<br />
que contrastaba con la misoginia propia <strong>de</strong> la<br />
antigüedad pagana, no era una elaboración <strong>de</strong><br />
la pr<strong>en</strong>sa católica mexicana, sino que se <strong>en</strong>contraba<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> docum<strong>en</strong>tos pontificios. La<br />
<strong>en</strong>cíclica Arcanum Divinae Sapi<strong>en</strong>tiae (León XIII,<br />
1880) asi<strong>en</strong>ta, por ejemplo, que el “matrimonio<br />
antiguo” había sido objeto <strong>de</strong> una <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración<br />
que había <strong>de</strong>jado a las mujeres a la merced <strong>de</strong><br />
los varones, y que el cristianismo había <strong>en</strong>noblecido<br />
dicha institución. En cuanto a la distinción<br />
<strong>en</strong>tre un feminismo verda<strong>de</strong>ro y uno falso,<br />
la redacción <strong>de</strong> La Voz <strong>de</strong> México contrastaba<br />
al feminismo cristiano con aquel que “predica la<br />
insurrección”:<br />
Las personas razonables han tomado hace tiempo<br />
a risa el feminismo. En efecto, es muy fácil ridiculizarlo,<br />
si sólo nos fijamos <strong>en</strong> las manifiestas<br />
exageraciones <strong>de</strong> ciertas criaturas particularm<strong>en</strong>te<br />
exaltadas. Se cree haber dicho todo, evocando la<br />
imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> una sociedad <strong>en</strong> la que la mujer ejerciera<br />
la profesión <strong>de</strong> maestro <strong>de</strong> esgrima, mi<strong>en</strong>tras<br />
que el marido cuidase y mimase a los niños. Pero<br />
esto no es más que una caricatura <strong>de</strong>l feminismo.<br />
El verda<strong>de</strong>ro feminismo es más pru<strong>de</strong>nte, más mo<strong>de</strong>sto,<br />
y se concilia con el dogma cristiano que, por<br />
su universalidad, <strong>de</strong>be abrazar la solución <strong>de</strong> todos<br />
los problemas sociales <strong>en</strong> todos los lugares, <strong>en</strong> todos<br />
los tiempos, a través <strong>de</strong> todas las evoluciones<br />
<strong>de</strong>l género humano (La Voz <strong>de</strong> México, 1899b).<br />
A finales <strong>de</strong>l siglo XIX, feminismo era un concepto<br />
cuyo significado se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> disputa,<br />
y el catolicismo tomó parte <strong>en</strong> ella, int<strong>en</strong>tando<br />
apropiarse <strong>de</strong>l mismo. Para qui<strong>en</strong> redactó<br />
este texto, sólo el feminismo cristiano era el<br />
verda<strong>de</strong>ro feminismo, y sus variantes seculares<br />
no <strong>de</strong>bían ni siquiera consi<strong>de</strong>rarse feministas. Su<br />
valoración g<strong>en</strong>eral sobre lo que <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día por feminismo<br />
era positiva, siempre y cuando no at<strong>en</strong>tara<br />
ni contra el matrimonio ni contra los <strong>de</strong>beres<br />
que las mujeres t<strong>en</strong>ían al ser portadoras <strong>de</strong><br />
ciertos <strong>de</strong>rechos. Aunque pueda sonar como un<br />
oxímoron, la versión católica <strong>de</strong>l feminismo era<br />
también una versión conservadora <strong>de</strong>l mismo<br />
que, buscaba <strong>de</strong>spolitizar las luchas feministas,<br />
o al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>smarcarse <strong>de</strong> ciertas luchas políticas<br />
<strong>de</strong> la época:<br />
[…] es claro que el matrimonio tal como se pret<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rlo <strong>en</strong> nuestra sociedad olvidadiza<br />
<strong>de</strong> las leyes divinas, <strong>de</strong>grada a la mujer <strong>en</strong> vez <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>gran<strong>de</strong>cerla. Los <strong>de</strong>rechos económicos reclamados<br />
últimam<strong>en</strong>te para la mujer, tales como el <strong>de</strong><br />
percibir su salario sin que el marido pueda quitárselo,<br />
atestiguan el malestar profundo <strong>en</strong> la familia<br />
<strong>de</strong> los obreros. La Iglesia, por su doctrina, honra<br />
el matrimonio pres<strong>en</strong>tándolo como el fruto <strong>de</strong> una<br />
libre elección. La Iglesia no admite la hipocresía <strong>de</strong><br />
esa doble moral que permite al hombre <strong>de</strong>sór<strong>de</strong>nes<br />
severam<strong>en</strong>te con<strong>de</strong>nados <strong>en</strong> la mujer. La <strong>de</strong>sorganización<br />
<strong>de</strong> muchos hogares nuestros, comparada<br />
con la unión que reina <strong>en</strong> la mayor parte <strong>de</strong><br />
los hogares ingleses ¿no ayuda acaso a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
ciertas superiorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los anglosajones?<br />
Una esposa feminista no es la que se subleva contra<br />
su marido, sino la que hace esfuerzos para atraerlo<br />
al verda<strong>de</strong>ro concepto <strong>de</strong>l matrimonio. Este concepto<br />
supone una mujer instruida, muy instruida,<br />
apta para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su marido y para hacer<br />
su papel completo <strong>en</strong> la vida social. Las feministas<br />
cristianas se preocupan muy poco <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos<br />
políticos. Ellas se conforman con hacer observar<br />
[…] que ninguna ley divina prohíbe a la mujer que<br />
coopere con su voto a la gobernación <strong>de</strong>l Estado.<br />
Lo que ante todo quier<strong>en</strong> ellas es realzar el valor<br />
educativo <strong>de</strong> la mujer. Necesitamos más madres<br />
verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te capaces <strong>de</strong> las que t<strong>en</strong>emos. Una<br />
<strong>de</strong> las causas <strong>de</strong> nuestra <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia es que la mujer<br />
está m<strong>en</strong>os preparada que <strong>en</strong> otro tiempo a<br />
todo lo que reclama la educación <strong>de</strong> sus hijos.<br />
Por lo <strong>de</strong>más, el feminismo cristiano, cuando hace<br />
participar <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos cuida siempre <strong>de</strong> fijar los<br />
171
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
<strong>de</strong>beres. En esto sobre todo se distingue <strong>de</strong> cualquier<br />
otro feminismo, que sólo pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos,<br />
reales o supuestos, <strong>de</strong> sus cli<strong>en</strong>tes. No se trata<br />
<strong>de</strong> masculinizar a la parte fem<strong>en</strong>ina <strong>de</strong>l género<br />
humano. Que la mujer siga si<strong>en</strong>do verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te<br />
mujer. Igual al hombre, no podría llegar a ser semejante<br />
al hombre. La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad contribuye<br />
a hacer más misteriosa y profunda aquella<br />
igualdad (La Voz <strong>de</strong> México, 1899b).<br />
Las últimas líneas <strong>de</strong>l texto <strong>de</strong>jan ver que lo<br />
que se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> disputa no era sólo el concepto<br />
<strong>de</strong> feminismo sino también el <strong>de</strong> igualdad.<br />
En esta lectura, la igualdad <strong>en</strong>tre hombres y mujeres<br />
era un asunto “misterioso y profundo” que<br />
no <strong>de</strong>bía conducir a la “semejanza” <strong>en</strong>tre ellos,<br />
ya que, si la mujer se volvía semejante al varón,<br />
corría el riesgo <strong>de</strong> contagiarse <strong>de</strong> su “aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad”. La nota no <strong>de</strong>ja ver con claridad<br />
si su crítica iba dirigida a las caricaturas<br />
<strong>de</strong>l feminismo, o si, por el contrario, t<strong>en</strong>ían por<br />
<strong>de</strong>stinatarias algunas reivindicaciones feministas<br />
puntuales. Dado que el párrafo anterior señala<br />
que “las feministas cristianas se preocupan<br />
muy poco <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos políticos”, me inclino<br />
por lo segundo. Aunque no se <strong>en</strong>uncia como tal,<br />
la dicotomía <strong>en</strong>tre lo fem<strong>en</strong>ino y lo masculino<br />
apuntada <strong>en</strong> el texto es la que articuló las reservas<br />
que, católicos o no, se pres<strong>en</strong>taron hacia<br />
las <strong>de</strong>mandas sufragistas. Como el mundo <strong>de</strong> la<br />
política pert<strong>en</strong>ecía al dominio <strong>de</strong> lo masculino, el<br />
ingreso <strong>de</strong> las mujeres a éste conllevaba el riesgo<br />
a que éstas perdieran los atributos positivos<br />
<strong>de</strong> su feminidad.<br />
El Tiempo también publicó algunas notas relativas<br />
al periódico feminista y cristiano Le Pain.<br />
“Feminismo <strong>de</strong> antaño” es una breve nota traducida<br />
<strong>de</strong>l francés que muestra cómo com<strong>en</strong>zaban<br />
a surgir narrativas sobre la historia <strong>de</strong>l feminismo<br />
que no siempre apelaban a la larga tradición<br />
<strong>de</strong> la historia eclesiástica. Por <strong>en</strong>tonces se había<br />
<strong>de</strong>scubierto <strong>en</strong> los archivos nacionales <strong>de</strong> Francia<br />
un número <strong>de</strong> un diario llamado L’Áth<strong>en</strong>ee<br />
<strong>de</strong>s dames (el At<strong>en</strong>eo <strong>de</strong> las damas), editado <strong>en</strong><br />
París <strong>en</strong> 1808. Qui<strong>en</strong>es redactaron la nota pres<strong>en</strong>taron<br />
a Le Pain como la continuación <strong>de</strong> ese<br />
efímero diario que sólo tuvo un número, aunque<br />
la <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l antiguo diario llegaba a rayar<br />
<strong>en</strong> la misoginia:<br />
Aquel periódico luchaba por igualar a las mujeres<br />
con los hombres. No negaba que el principal <strong>de</strong>fecto<br />
<strong>de</strong> la mujer es la m<strong>en</strong>tira y la calumnia, pero<br />
para remediarlo, recetaba alim<strong>en</strong>tar el espíritu y<br />
modificar su educación. Los artículos eran redactados<br />
por mujeres, qui<strong>en</strong>es hacían también los dibujos.<br />
La exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> este periódico <strong>de</strong>be haber<br />
sido muy efímera, porque no se conoce más que<br />
un solo número, aquel <strong>de</strong>l que hablamos. Tal vez<br />
viva más largo tiempo nuestro colega Le Pain (El<br />
Tiempo, 1899f).<br />
A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> La Voz <strong>de</strong> México, que <strong>de</strong>dicó<br />
espacio para hablar <strong>de</strong>l feminismo cristiano, El<br />
Tiempo emitió posicionami<strong>en</strong>tos abiertam<strong>en</strong>te<br />
antifeministas. En la sección “<strong>Revista</strong> <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa”<br />
<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1899 criticó al periódico El Liberal<br />
por un artículo “con sabor <strong>de</strong> feminismo” que<br />
criticaba el statu quo <strong>de</strong> las mujeres <strong>en</strong> México,<br />
comparándolo con países europeos y con Estados<br />
Unidos, don<strong>de</strong> ocupaban puestos <strong>de</strong> trabajo<br />
<strong>en</strong> oficinas, correos o telégrafos. “Ya nosotros<br />
lo hemos dicho: la misión <strong>de</strong> la mujer está <strong>en</strong> el<br />
hogar; fuera <strong>de</strong> él como un pez fuera <strong>de</strong>l agua,<br />
expuesto a asfixiarse” (El Tiempo, 1899d). Sin<br />
embargo, también <strong>en</strong> La Voz <strong>de</strong> México se expresaron<br />
las reservas <strong>de</strong> los redactores hacia el<br />
feminismo. “El feminismo. Error <strong>de</strong> dirección” es<br />
el título <strong>de</strong> un artículo <strong>de</strong> opinión publicado a<br />
finales <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1899. De acuerdo con sus redactores,<br />
el extravío <strong>de</strong>l feminismo se <strong>en</strong>contraba<br />
<strong>en</strong> su creci<strong>en</strong>te distanciami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la fe y <strong>de</strong><br />
las costumbres católicas, y su acercami<strong>en</strong>to al<br />
“materialismo <strong>de</strong>l día” no conducía a la civilización<br />
sino a la barbarie. Como <strong>en</strong> otros casos, el<br />
texto abunda <strong>en</strong> el protocronismo que as<strong>en</strong>taba<br />
al cristianismo como verda<strong>de</strong>ro orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l feminismo,<br />
contrastando la “elevación <strong>de</strong> la mujer”<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> los evangelios con la misoginia <strong>de</strong><br />
la antigüedad grecolatina. En esta narrativa, el<br />
surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cristianismo y <strong>de</strong> la figura <strong>de</strong> la<br />
virg<strong>en</strong> María habrían sido fundam<strong>en</strong>tales para<br />
el tránsito <strong>de</strong> la antigua barbarie hacia formas<br />
civilizadas <strong>de</strong> trato a las mujeres. Este artículo<br />
cont<strong>en</strong>ía una visión opuesta al texto publicado<br />
<strong>en</strong> marzo <strong>en</strong> el mismo diario sobre un feminismo<br />
cristiano: “El feminismo no pue<strong>de</strong>, pues, t<strong>en</strong>er su<br />
orig<strong>en</strong> <strong>en</strong> el hogar católico.” Aquí no se discutía<br />
la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre un bu<strong>en</strong> feminismo cristiano y<br />
un mal feminismo secular y materialista, sino que<br />
172
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
el feminismo quedaba homologado a lo segundo.<br />
Más que una reivindicación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> las mujeres, era pres<strong>en</strong>tado como un síntoma<br />
<strong>de</strong>l colapso <strong>de</strong> la civilización cristiana, junto con<br />
la <strong>de</strong>saparición <strong>de</strong> la fe, la <strong>de</strong>sacralización <strong>de</strong>l<br />
matrimonio y el abandono <strong>de</strong> la “misión digna”<br />
<strong>de</strong> las mujeres. La secularización <strong>de</strong> la sociedad<br />
y el materialismo, <strong>en</strong> esta visión, implicaba un retorno<br />
a la misoginia <strong>de</strong> la antigüedad pagana. Al<br />
final, el texto prescribía que el feminismo sería<br />
católico, o no sería. La tesis c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> este artículo<br />
fue recuperada <strong>en</strong> la sección “<strong>Revista</strong> <strong>de</strong> la<br />
Pr<strong>en</strong>sa” <strong>de</strong> El Tiempo al día sigui<strong>en</strong>te (El Tiempo,<br />
1899h):<br />
El movimi<strong>en</strong>to, pues, <strong>de</strong>l feminismo es, <strong>en</strong> el fondo,<br />
justo y respetable, pero ¿será, por v<strong>en</strong>tura, acertada<br />
su dirección? ¿Podrá la mujer, queri<strong>en</strong>do igualar<br />
al hombre <strong>en</strong> la vida social, <strong>en</strong>contrar una misión<br />
equival<strong>en</strong>te a la que pier<strong>de</strong> <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> la grosera<br />
filosofía materialista <strong>de</strong>l día? Podrá acaso hacer<br />
ruido, ocupar con su nombre los periódicos, recibir<br />
ovaciones, gozar tal vez <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cias, pero ¿dón<strong>de</strong><br />
ha <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ganar ese respeto, esa v<strong>en</strong>eración,<br />
esa gloria que conquista la matrona cristiana? […]<br />
En el mundo <strong>de</strong> los negocios <strong>de</strong> la política o <strong>de</strong> las<br />
ost<strong>en</strong>taciones <strong>de</strong> lujo, la mujer ti<strong>en</strong>e que hacerse<br />
una misión artificial, por <strong>de</strong>cirlo así, que no es suya<br />
y que, por lo mismo, la ti<strong>en</strong>e que arrastrar muy lejos<br />
<strong>de</strong> su verda<strong>de</strong>ro puesto; <strong>en</strong> el hogar católico la mujer<br />
está don<strong>de</strong> Dios ha querido que esté… Y nadie<br />
hace bi<strong>en</strong> aquellas cosas para las cuales no nació.<br />
El feminismo, pues, para t<strong>en</strong>er éxito, no ti<strong>en</strong>e más<br />
que un camino: el <strong>de</strong> la Religión, el <strong>de</strong> Dios […] El<br />
objeto que el feminismo persigue no está <strong>en</strong> la filosofía,<br />
sino <strong>en</strong> la fe católica (La Voz <strong>de</strong> México,<br />
1899c).<br />
Esta tesis fue reiterada <strong>en</strong> ese diario a lo largo<br />
<strong>de</strong> 1899. “El feminismo según la doctrina católica”,<br />
publicado <strong>en</strong> septiembre, as<strong>en</strong>tó el carácter<br />
internacional <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to, tomando como<br />
punto <strong>de</strong> partida el “Quinqu<strong>en</strong>nial Meeting”, que<br />
reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te había ocurrido <strong>en</strong> Londres, reuni<strong>en</strong>do<br />
a mujeres <strong>de</strong> todo el mundo. El artículo<br />
afirma que el problema <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l feminismo<br />
era que se trataba <strong>de</strong> una doctrina <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong>l<br />
socialismo, y pese a reconocer reivindicaciones<br />
legítimas <strong>en</strong> él, señaló que apuntaban <strong>en</strong> distintas<br />
direcciones <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las clases sociales.<br />
Para las clases trabajadoras, se trataba <strong>de</strong><br />
proteger la integridad <strong>de</strong> las mujeres que se habían<br />
visto obligadas a ingresar al mundo laboral.<br />
Para las clases superiores, había que cuidar la<br />
correcta educación que las mujeres <strong>de</strong>berían recibir<br />
<strong>en</strong> una época ll<strong>en</strong>a <strong>de</strong> materialismo, ocio y<br />
frivolida<strong>de</strong>s (La Voz <strong>de</strong> México, 1899d).<br />
Un elem<strong>en</strong>to interesante <strong>de</strong> la narrativa católica<br />
sobre el feminismo es que permitía <strong>en</strong>lazar<br />
los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l cristianismo con el tiempo pres<strong>en</strong>te.<br />
“El <strong>de</strong>sarme y el feminismo” es un artículo<br />
publicado <strong>en</strong> La Voz <strong>de</strong> México <strong>en</strong> 1899 que<br />
cont<strong>en</strong>ía la traducción <strong>de</strong> dos cartas escritas por<br />
mujeres <strong>de</strong> la nobleza rusa, cuyos apellidos eran<br />
Stribey y Metecherscheresky, y estaban dirigidas<br />
a dirigidas a la princesa Viezniewska, “Presi<strong>de</strong>nta<br />
<strong>de</strong> la Liga <strong>de</strong> mujeres para el <strong>de</strong>sarme internacional.”<br />
La redacción <strong>de</strong>l periódico mexicano<br />
muestra que el feminismo seguía si<strong>en</strong>do más<br />
asociado con lo extranjero, como “mera curiosidad”,<br />
y que, al interior <strong>de</strong> México, parecía estar<br />
vinculado sólo con las profesoras y las escuelas<br />
normales: “A título <strong>de</strong> mera curiosidad, y para<br />
que los lectores <strong>de</strong> La Voz <strong>de</strong> México vean los<br />
progresos <strong>de</strong>l feminismo <strong>en</strong> Europa, porque <strong>de</strong><br />
los que aquí se han alcanzado es testigo la Escuela<br />
Normal <strong>de</strong> Profesoras […]”. Por otro lado,<br />
las cartas traducidas buscaban que la presi<strong>de</strong>nta<br />
<strong>de</strong> la liga para el <strong>de</strong>sarme persuadiera al zar<br />
Nicolás II <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r su causa y cesar las hostilida<strong>de</strong>s<br />
bélicas <strong>en</strong> las que su imperio tomaba parte.<br />
Los argum<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong>tre otras cosas, apelaban<br />
al “eterno fem<strong>en</strong>ino” <strong>de</strong>l que la mujer era portadora,<br />
“el cual quiere que se ame, porque amar es<br />
crear”. Quizá lo más interesante <strong>de</strong>l texto es que<br />
el pacifismo fue pres<strong>en</strong>tado como una prolongación<br />
<strong>de</strong> la historia <strong>de</strong> la salvación, iniciada no<br />
sólo por Jesucristo sino también por María, su<br />
madre (La Voz <strong>de</strong> México, 1899a). En este s<strong>en</strong>tido,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l magisterio <strong>de</strong> la iglesia y <strong>de</strong>l protocronismo<br />
que le atribuía al cristianismo ser el<br />
autor <strong>de</strong>l verda<strong>de</strong>ro feminismo, convi<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que exist<strong>en</strong> ciertos elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />
tradición cristiana que otorgan un lugar c<strong>en</strong>tral<br />
a figuras fem<strong>en</strong>inas como María, no sólo <strong>en</strong> el or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to<br />
familiar, sino <strong>en</strong> la acción re<strong>de</strong>ntora<br />
<strong>de</strong> Dios hacia la humanidad.<br />
Como po<strong>de</strong>mos notar, al <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to semántico<br />
<strong>de</strong> la palabra feminismo sobrevino una<br />
disputa por su significado. Algunos actores ca-<br />
173
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
tólicos participaron <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ologización<br />
<strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> feminismo, que adquiría<br />
significados particulares si se le concebía <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el catolicismo. Si a finales <strong>de</strong>l siglo XIX com<strong>en</strong>zaban<br />
a formularse una Doctrina Social Cristiana<br />
y una <strong>de</strong>mocracia cristiana, ¿era posible un<br />
feminismo católico o cristiano? Algunos <strong>de</strong> los<br />
textos revisados dieron una respuesta negativa.<br />
Otros afirmaron que sí era posible, siempre<br />
y cuando no trastocara un or<strong>de</strong>n social que la<br />
tradición y el magisterio <strong>de</strong> la iglesia habían sacralizado.<br />
Com<strong>en</strong>tarios finales<br />
En el breve lapso que va <strong>de</strong> 1896 a 1899 tuvo<br />
lugar una transformación semántica <strong>en</strong> los significados<br />
atribuidos a la palabra feminismo. De<br />
nombrar los atributos fem<strong>en</strong>inos, ya fuera <strong>en</strong> lo<br />
corporal o <strong>en</strong> lo espiritual, pasó a referirse a los<br />
avances <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las mujeres<br />
y a su participación <strong>en</strong> los espacios y la vida pública.<br />
Como señala Joan W. Scott, durante el siglo<br />
XIX se constituyó <strong>en</strong> Occi<strong>de</strong>nte una serie <strong>de</strong><br />
oposiciones binarias que pret<strong>en</strong>dían constituir<br />
un or<strong>de</strong>n social a partir <strong>de</strong> la distinción <strong>en</strong>tre lo<br />
público y lo privado, don<strong>de</strong> el primero <strong>de</strong> estos<br />
quedó asociado con lo político y lo masculino, y<br />
el segundo con lo religioso y lo fem<strong>en</strong>ino (Scott,<br />
2020). El concepto <strong>de</strong> feminismo remite a un<br />
proceso simultáneo pero <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido opuesto,<br />
don<strong>de</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las<br />
mujeres iba <strong>de</strong> la mano con su incursión <strong>en</strong> lo<br />
público y lo político. Analizar puntualm<strong>en</strong>te la<br />
manera <strong>en</strong> que dichos cambios tuvieron lugar<br />
<strong>en</strong> México rebasa los objetivos y la ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
este trabajo.<br />
Una <strong>de</strong> las posibilida<strong>de</strong>s abiertas por la semántica<br />
histórica es reconocer la difer<strong>en</strong>cia<br />
exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre los significados que damos a los<br />
conceptos <strong>en</strong> nuestro pres<strong>en</strong>te y los que t<strong>en</strong>ían<br />
<strong>en</strong> otros mom<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l pasado. Si bi<strong>en</strong> el concepto<br />
<strong>de</strong> feminismo ha apelado, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus oríg<strong>en</strong>es,<br />
a la reivindicación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las<br />
mujeres, convi<strong>en</strong>e señalar una distancia <strong>en</strong>tre la<br />
carga semántica <strong>de</strong> este concepto a finales <strong>de</strong>l<br />
siglo XIX y la manera <strong>en</strong> la que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra articulado<br />
<strong>en</strong> el pres<strong>en</strong>te. El feminismo no se <strong>en</strong>t<strong>en</strong>día<br />
como una diversidad <strong>de</strong> posiciones políticas<br />
que reivindicaban los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> las mujeres,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> feminismos <strong>en</strong> plural, sino como un<br />
singular colectivo que refería tanto a sus reivindicaciones<br />
políticas como a las transformaciones<br />
sociales, políticas y culturales <strong>en</strong> las relaciones<br />
<strong>de</strong> género, elem<strong>en</strong>tos que eran <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos<br />
como parte <strong>de</strong>l mismo proceso. Ya fuera que se<br />
hablara <strong>de</strong>l feminismo como postura política o<br />
como proceso, apelaba a una serie <strong>de</strong> transformaciones<br />
sociales cuya <strong>de</strong>scripción rebasa el<br />
objetivo <strong>de</strong> este artículo, pero que pue<strong>de</strong>n resumirse<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>mandas concretas <strong>de</strong> las mujeres <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos políticos, laborales y educativos,<br />
y <strong>en</strong> su incursión <strong>en</strong> ámbitos aj<strong>en</strong>os a la<br />
esfera privada.<br />
Sigui<strong>en</strong>do a Scott, convi<strong>en</strong>e también resaltar<br />
que los textos aquí revisados no estaban organizados<br />
por la actual oposición que ubica al<br />
feminismo <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong>l secularismo, a m<strong>en</strong>udo<br />
<strong>en</strong> contraparte <strong>de</strong> un catolicismo predominantem<strong>en</strong>te<br />
antifeminista. Por el contrario,<br />
los proyectos secularistas solían estar cargados<br />
<strong>de</strong> prejuicios antifeministas, como también señala<br />
Bard. Del mismo modo, existían posiciones<br />
católicas que consi<strong>de</strong>raban válidas algunas reivindicaciones<br />
feministas. Aunque este breve recu<strong>en</strong>to<br />
no permite recuperar la voz <strong>de</strong> mujeres<br />
católicas y feministas, sí logra <strong>de</strong>mostrar que las<br />
posiciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las cuales se discutió el tema<br />
<strong>de</strong>l feminismo <strong>en</strong> las vísperas <strong>de</strong>l Concilio Vaticano<br />
II com<strong>en</strong>zaron a instalarse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> finales<br />
<strong>de</strong>l siglo XIX.<br />
Aunque como señala Koselleck (2009), los<br />
procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización, temporalización,<br />
i<strong>de</strong>ologización y politización no siempre ocurrieron<br />
<strong>de</strong> la misma manera con todos los conceptos<br />
que conformaron el vocabulario político<br />
y social <strong>de</strong> los siglos XIX, es posible advertirlos<br />
<strong>en</strong> los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong>l concepto <strong>de</strong> feminismo <strong>en</strong><br />
México, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> manera incipi<strong>en</strong>te. Un indicio<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>mocratización podría <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> el<br />
hecho <strong>de</strong> que, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do un orig<strong>en</strong> restringido a<br />
las ci<strong>en</strong>cias naturales, pronto se consolidó como<br />
una categoría <strong>de</strong>scriptiva sobre los avances <strong>de</strong><br />
las mujeres más allá <strong>de</strong>l ámbito doméstico, y que<br />
a inicios <strong>de</strong>l siglo XX com<strong>en</strong>zó a circular más allá<br />
<strong>de</strong> los medios escritos. Por ejemplo, <strong>en</strong> 1900 se<br />
pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> algunos teatros <strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> México<br />
una obra llamada “feminismo” (El Tiempo,<br />
1900; Boletín <strong>de</strong> los Hoteles, 1900). Del mismo<br />
modo, la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reivindicaciones políticas<br />
<strong>en</strong> campos como los antes señalados: los <strong>de</strong>re-<br />
174
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
chos laborales, el voto y la educación, así como<br />
la aparición <strong>de</strong> partidarios a favor y <strong>en</strong> contra<br />
<strong>de</strong> dichas causas pue<strong>de</strong>n verse como un síntoma<br />
<strong>de</strong> politización. Quizá <strong>en</strong> este caso resulta<br />
más evi<strong>de</strong>nte la i<strong>de</strong>ologización, no tanto porque<br />
el feminismo repres<strong>en</strong>tara <strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to un<br />
cuerpo i<strong>de</strong>ológico consolidado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual se<br />
interpretaba la realidad social, sino porque la<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l artículo estuvo c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> cómo<br />
fue recibido por la pr<strong>en</strong>sa católica, y las lecturas<br />
que se hicieron <strong>de</strong> este concepto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la religión<br />
católica fueron particulares. Como vimos,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que apareció este concepto surgió la interrogante<br />
<strong>de</strong> si era posible la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un<br />
feminismo cristiano, es <strong>de</strong>cir, si era posible compaginar<br />
tanto las reivindicaciones <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> las mujeres como las transformaciones<br />
<strong>de</strong> su rol <strong>en</strong> la sociedad <strong>en</strong> el marco no sólo <strong>de</strong><br />
una tradición religiosa específica, sino también<br />
<strong>de</strong> un magisterio que organizaba doctrinalm<strong>en</strong>te<br />
la vida eclesiástica. La t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es<br />
negaban esa posibilidad por asociar al feminismo<br />
con algunos <strong>de</strong> los errores mo<strong>de</strong>rnos, como<br />
eran consi<strong>de</strong>rados el liberalismo y el socialismo,<br />
y qui<strong>en</strong>es afirmaban esa posibilidad, siempre y<br />
cuando no se transgredieran ciertos límites y se<br />
tuviera clara la difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre el bu<strong>en</strong> feminismo<br />
y “aquel que predica la insurrección”, tuvo su<br />
orig<strong>en</strong> a finales <strong>de</strong>l siglo XIX, estuvo pres<strong>en</strong>te a<br />
lo largo <strong>de</strong>l siglo XX y, <strong>en</strong> cierta medida, persiste<br />
hasta nuestros días.<br />
También resulta llamativa la temporalización<br />
<strong>de</strong>l concepto. La politización <strong>en</strong>tre posturas feministas<br />
y antifeministas remite a una manera<br />
particular <strong>en</strong> las que el tiempo fue experim<strong>en</strong>tado<br />
por las socieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>cimonónicas y la respuesta<br />
que distintos sectores intelectuales, y<br />
religiosos <strong>en</strong> este caso, dieron a ello. Feminismo<br />
era un concepto que con<strong>de</strong>nsaba nociones<br />
<strong>de</strong> novedad y <strong>de</strong> cambio. Aunque la distinción<br />
tajante <strong>en</strong>tre lo público-político-masculino y lo<br />
privado-religioso-fem<strong>en</strong>ino es resultado <strong>de</strong> la<br />
mo<strong>de</strong>rnidad occi<strong>de</strong>ntal, los actores <strong>de</strong> la época<br />
lo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dían como un or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to natural y<br />
tradicional. Por ello, las transgresiones a dicho<br />
or<strong>de</strong>nami<strong>en</strong>to fueron experim<strong>en</strong>tadas como resultado<br />
<strong>de</strong> una experi<strong>en</strong>cia más g<strong>en</strong>eralizada <strong>de</strong><br />
aceleración <strong>de</strong>l tiempo, la cual podía traer consigo<br />
el progreso, pero también la <strong>de</strong>ca<strong>de</strong>ncia.<br />
Como vimos, estos dos conceptos solían estar<br />
asociados al feminismo. Para los redactores <strong>de</strong><br />
los textos revisados, el lugar <strong>de</strong> las mujeres <strong>en</strong> el<br />
pres<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>zaba a ser distinto al que habían<br />
t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el pasado y apuntaba hacia un futuro<br />
<strong>de</strong> mayor igualdad hacia los hombres. Este futuro<br />
posible, <strong>en</strong> el que las mujeres t<strong>en</strong>drían los<br />
mismos <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong>spertó tanto<br />
<strong>en</strong>tusiasmos como temores. Las disyuntivas<br />
sobre la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un “feminismo cristiano”<br />
t<strong>en</strong>ían ese trasfondo. ¿Qué hacer con una larga<br />
tradición que sost<strong>en</strong>ía que la <strong>de</strong>sigualdad <strong>en</strong>tre<br />
hombres y mujeres t<strong>en</strong>ía un orig<strong>en</strong> natural y sagrado?<br />
Finalm<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que lo aquí<br />
esbozado repres<strong>en</strong>ta ap<strong>en</strong>as el preludio <strong>de</strong> una<br />
discusión pres<strong>en</strong>te a lo largo <strong>de</strong> los siglos XX<br />
y XXI, convi<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> ella no<br />
sólo participaron actores católicos sino también<br />
evangélicos. En agosto <strong>de</strong> 1899 el periódico<br />
presbiteriano El Faro publicó dos noticias que<br />
veían con bu<strong>en</strong>os ojos los reci<strong>en</strong>tes triunfos <strong>de</strong><br />
las reivindicaciones feministas. “Las mujeres están<br />
<strong>de</strong> triunfo por todas partes. En Italia, la autora<br />
<strong>de</strong> una ópera ha alcanzado gran éxito como<br />
directora <strong>de</strong> orquesta, lugar ocupado por primera<br />
vez por una mujer […] En Inglaterra, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
hoy <strong>en</strong> a<strong>de</strong>lante podrán las mujeres formar parte<br />
<strong>de</strong> los Municipios”. Esta última nota iba marcada<br />
con el epígrafe “Feminismo” (El Faro, 1899a; El<br />
Faro, 1899b).<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Álvarez-Pim<strong>en</strong>tel, Ricardo José (2017), “Guerra Fría,<br />
Guerra Cristera, Guerreras Católicas: El conservadurismo<br />
y feminismo católico <strong>de</strong> la Juv<strong>en</strong>tud<br />
Católica Fem<strong>en</strong>ina Mexicana (JCFM), 1926-<br />
1939”, Nuevo Mundo, Mundos Nuevos, Coloquios,<br />
París, Unidad Mixta <strong>de</strong> Investigación Mundos<br />
Americanos, doi: https://doi.org/10.4000/<br />
nuevomundo.71299<br />
Arrom, Silvia Marina (2007), “Las Señoras <strong>de</strong> la Caridad:<br />
pioneras olvidadas <strong>de</strong> la asist<strong>en</strong>cia social<br />
<strong>en</strong> México, 1863-1910”, Historia Mexicana, 57 (2),<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, El Colegio <strong>de</strong> México, pp.<br />
445-490, , 11 <strong>de</strong> octubre<br />
<strong>de</strong> 2022.<br />
Bard, Christine (2000), “Los antifeminismos <strong>de</strong> la primera<br />
ola”, <strong>en</strong> Christine Bard (coord.), Un siglo<br />
<strong>de</strong> antifeminismo, Madrid, Biblioteca Nueva, pp.<br />
43-66.<br />
175
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
Boletín <strong>de</strong> los Hoteles (1900), “Diversiones Públicas”,<br />
Boletín <strong>de</strong> los Hoteles, 7 <strong>de</strong> julio, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
editor no i<strong>de</strong>ntificado, pág. 4.<br />
Boylan, Kristina (2009), “Género, fe y nación. El activismo<br />
<strong>de</strong> las católicas mexicanas, 1917-1940”, <strong>en</strong><br />
Gabriela Cano, Mary Vaughan y Jocelyn Olcott<br />
(comps.), Género, po<strong>de</strong>r y política <strong>en</strong> el México<br />
posrevolucionario, Ciudad <strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong><br />
Cultura Económica/Universidad Autónoma Metropolitana-Iztapalapa,<br />
pp. 309-340.<br />
Cano, Gabriela (1996), “Más <strong>de</strong> un siglo <strong>de</strong> feminismo<br />
<strong>en</strong> México”, Debate Feminista, vol. 14, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México,<br />
pp. 345-359, doi: https://doi.org/https://<br />
doi.org/10.22201/cieg.2594066xe.1996.14.353<br />
Cár<strong>de</strong>nas Ayala, Elisa (2015), “El fin <strong>de</strong> una era: Pío IX y<br />
el Syllabus”, Historia Mexicana, 65(2), Ciudad <strong>de</strong><br />
México, El Colegio <strong>de</strong> México, pp. 719-746, doi:<br />
10.24201/hm.v65i2.3161.<br />
Cejudo Ramos, Elizabeth (20<strong>21</strong>), El gobierno no pue<strong>de</strong><br />
más que Dios. Género, ciudadanía y conflicto<br />
Iglesia-Estado <strong>en</strong> el Sonora posrevolucionario,<br />
Hermosillo, Universidad <strong>de</strong> Sonora.<br />
Chowning, Margaret (2013), “The Catholic Church<br />
and the Ladies of the Vela Perpetua: G<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
and Devotional Change in Ninete<strong>en</strong>th-C<strong>en</strong>tury<br />
Mexico”, Past and Pres<strong>en</strong>t, núm. 2<strong>21</strong>, Oxford,<br />
The Past and Pres<strong>en</strong>t Society, pp. 197-237, doi:<br />
https://doi.org/10.1093/pastj/gtt015<br />
Crespo, Sofía (2022), Entre la filantropía y la práctica<br />
política. La Unión <strong>de</strong> Damas Católicas Mexicanas<br />
<strong>en</strong> la Ciudad <strong>de</strong> México, 1860-1932, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong><br />
México.<br />
Crespo, Sofía (2019), “Entre la vida parroquial y la militancia<br />
política. El espacio urbano para la Unión<br />
<strong>de</strong> Damas Católicas Mexicanas, 1912-1930”,<br />
Estudios <strong>de</strong> Historia Mo<strong>de</strong>rna y Contemporánea<br />
<strong>de</strong> México, núm. 58, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México,<br />
pp. 195-228, doi: https://doi.org/10.22201/iih.2448<strong>500</strong>4e.2019.58.70958<br />
El Comercio <strong>de</strong> Morelia (1899a), “El hecho más importante<br />
<strong>de</strong>l siglo”, El Comercio <strong>de</strong> Morelia, 25 <strong>de</strong><br />
marzo, Morelia, Comisiones y Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Publicaciones<br />
<strong>de</strong> Enrique Elizarrarás, p. 2.<br />
El Comercio <strong>de</strong> Morelia (1899b), “En México”, El Comercio<br />
<strong>de</strong> Morelia, 29 <strong>de</strong> junio, Morelia, Comisiones<br />
y Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Publicaciones <strong>de</strong> Enrique<br />
Elizarrarás, Gacetilla, p. 4.<br />
El Contemporáneo (1897), “Congreso feminista”, El<br />
Contemporáneo, 31 <strong>de</strong> agosto, San Luis Potosí,<br />
Editores Propietarios M. Esquivel y Cía., Gacetilla,<br />
p. 3.<br />
El Contin<strong>en</strong>te Americano (1899a), “Ecos y noticias”, El<br />
Contin<strong>en</strong>te Americano, 8 <strong>de</strong> diciembre, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, José Carrera & compañía, p. 2.<br />
El Contin<strong>en</strong>te Americano (1899b), “Los extremos <strong>de</strong>l<br />
feminismo. Un meeting and At<strong>en</strong>as”, El Contin<strong>en</strong>te<br />
Americano, 9 <strong>de</strong> noviembre, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, José Carrera & compañía, p. 1.<br />
El Correo Español (1899), “Feminismo Bélico”, El Correo<br />
Español, 29 <strong>de</strong> julio, Ciudad <strong>de</strong> México, Impr<strong>en</strong>ta<br />
<strong>de</strong> F.L. Juliet <strong>de</strong> Elizal<strong>de</strong> y Compañía, p. 1.<br />
El <strong>de</strong>spertador (1896), “Un estudio sobre las esposas.<br />
La esposa francesa. Lección que no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> olvidar<br />
las mexicanas”, El <strong>de</strong>spertador, 25 <strong>de</strong> marzo,<br />
Cuernavaca, Cecilio A. Robelo, p. 2.<br />
El Faro (1899a), “De Triunfo”, El Faro, 15 <strong>de</strong> agosto,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Iglesia Presbiteriana <strong>en</strong> México,<br />
p. 6.<br />
El Faro (1899b), “Feminismo”, El Faro, 15 <strong>de</strong> agosto,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Iglesia Presbiteriana <strong>en</strong> México,<br />
p. 6.<br />
El Imparcial: diario <strong>de</strong> la mañana (1899), “Progresos <strong>de</strong>l<br />
feminismo”, El Imparcial: diario <strong>de</strong> la mañana, 2<br />
<strong>de</strong> agosto, Ciudad <strong>de</strong> México, editor no i<strong>de</strong>ntificado,<br />
p.3.<br />
El Mundo: edición diaria (1899), “Mujeres Artistas”, El<br />
Mundo: edición diaria, 8 <strong>de</strong> febrero, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Rafael Reyes Spíndola, p.1.<br />
El Mundo Ilustrado (1898a), “La cuestión <strong>de</strong>l celibato”,<br />
El Mundo Ilustrado, 4 <strong>de</strong> septiembre, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Rafael Reyes Spíndola, Páginas <strong>de</strong> la<br />
Moda, p. 198.<br />
El Mundo Ilustrado (1898b), “La Semana”, El Mundo<br />
Ilustrado, 14 <strong>de</strong> agosto, Ciudad <strong>de</strong> México, Rafael<br />
Reyes Spíndola, p. 2.<br />
El Nacional: periódico <strong>de</strong> literatura, ci<strong>en</strong>cias, artes, industria,<br />
agricultura, minería y comercio (1897),<br />
“Feminismo Yankee”, El Nacional: periódico <strong>de</strong><br />
literatura, ci<strong>en</strong>cias, artes, industria, agricultura,<br />
minería y comercio, 23 <strong>de</strong> julio, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Gregorio Aldasoro, p.1<br />
El Nacional: periódico <strong>de</strong> literatura, ci<strong>en</strong>cias, artes, industria,<br />
agricultura, minería y comercio (1898),<br />
“Orfeón Feminista”, El Nacional: periódico <strong>de</strong><br />
literatura, ci<strong>en</strong>cias, artes, industria, agricultura,<br />
176
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 161-178<br />
minería y comercio, 16 <strong>de</strong> marzo, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Gregorio Aldasoro, Ecos <strong>de</strong>l Mundo, p.1<br />
El Tiempo. Diario católico (1898), “París”, El Tiempo.<br />
Diario católico, 28 <strong>de</strong> diciembre, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Victoriano Agüeros, Extranjero, p.1.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899a), “¿Cuál será?”, El<br />
Tiempo. Diario católico, 6 <strong>de</strong> mayo, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Victoriano Agüeros, p.1.<br />
El Tiempo. Diario católico o (1899b), “El <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />
golpear a su mujer”, El Tiempo. Diario católico,<br />
28 <strong>de</strong> mayo, Ciudad <strong>de</strong> México, Victoriano<br />
Agüeros, p.1.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899c), “El feminismo <strong>en</strong> el<br />
Japón”, El Tiempo. Diario católico, 28 <strong>de</strong> septiembre<br />
<strong>de</strong> 1899, Ciudad <strong>de</strong> México, Victoriano<br />
Agüeros, p.1.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899d), “El Liberal”, El<br />
Tiempo. Diario católico, 17 <strong>de</strong> junio, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Victoriano Agüeros, <strong>Revista</strong> <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa,<br />
p. 2.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899e), “Feminismo”, El<br />
Tiempo. Diario católico, 26 <strong>de</strong> febrero, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Victoriano Agüeros, Información local<br />
y <strong>de</strong> los Estados, p. 2.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899f), “Feminismo <strong>de</strong> antaño”,<br />
El Tiempo. Diario católico, 8 <strong>de</strong> junio, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Victoriano Agüeros, p. 1.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899g), “La elegibilidad <strong>de</strong><br />
las mujeres <strong>en</strong> Inglaterra”, El Tiempo. Diario católico,<br />
18 <strong>de</strong> junio, Ciudad <strong>de</strong> México, Victoriano<br />
Agüeros, p. 1.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899h), “La Voz <strong>de</strong> México”,<br />
El Tiempo. Diario católico, 27 <strong>de</strong> julio, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Victoriano Agüeros, <strong>Revista</strong> <strong>de</strong> la pr<strong>en</strong>sa,<br />
p. 2.<br />
El Tiempo. Diario católico (1899i), “París”, El Tiempo.<br />
Diario católico, 17 <strong>de</strong> marzo, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Victoriano Agüeros, p. 1.<br />
El Tiempo. Diario católico (1900), “Diversiones públicas”,<br />
El Tiempo. Diario católico, 4 <strong>de</strong> julio, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Victoriano Agüeros, p. 3.<br />
Espino Arm<strong>en</strong>dáriz, Saúl (2019), “Feminismo católico<br />
<strong>en</strong> México: la historia <strong>de</strong>l CIDHAL y sus re<strong>de</strong>s<br />
transnacionales (c.1960-1990)”, tesis <strong>de</strong> doctorado,<br />
El Colegio <strong>de</strong> México, Ciudad <strong>de</strong> México.<br />
Espinoza, Pedro (2020), “Antifeminismo y feminismo<br />
católico <strong>en</strong> México. La Unión Fem<strong>en</strong>ina Católica<br />
Mexicana y la revista Acción Fem<strong>en</strong>ina, 1933-<br />
1958”, <strong>Revista</strong> Interdisciplinaria <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong><br />
Género <strong>de</strong> El Colegio <strong>de</strong> México, 6(1), Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, El Colegio <strong>de</strong> México, pp.1-34, doi:<br />
10.24201/reg.v6i0.381.<br />
Koselleck, Reinhart (2009), “Introducción al Diccionario<br />
histórico <strong>de</strong> conceptos político-sociales<br />
básicos <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua alemana”, <strong>Revista</strong> Anthropos:<br />
Huellas <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to, 223, Barcelona, Anthropos<br />
Editorial, pp. 92-105.<br />
La Patria (1899), “El feminismo <strong>en</strong> la pr<strong>en</strong>sa”, La Patria,<br />
28 <strong>de</strong> abril, Ciudad <strong>de</strong> México, Ir<strong>en</strong>eo Paz, p.1.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1897a), “El feminismo. Confer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> M. Brunetiere”, La Voz <strong>de</strong> México, 6 <strong>de</strong> marzo,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, editor no i<strong>de</strong>ntificado, p.<br />
2.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1897b), “<strong>Revista</strong> <strong>de</strong> revistas”, La<br />
Voz <strong>de</strong> México, 8 <strong>de</strong> agosto, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
editor no i<strong>de</strong>ntificado, p.1.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1898a), “Orfeón Feminista”, La Voz<br />
<strong>de</strong> México, 22 <strong>de</strong> marzo, Ciudad <strong>de</strong> México, editor<br />
no i<strong>de</strong>ntificado, p. 1.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1898b), “¿Qué hacemos con los<br />
trastos viejos?”, La Voz <strong>de</strong> México, 1 <strong>de</strong> marzo,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, editor no i<strong>de</strong>ntificado, Rumores<br />
y Rumorcillos, p. 2.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1899a), “El <strong>de</strong>sarme y el feminismo”,<br />
La Voz <strong>de</strong> México, 2 <strong>de</strong> febrero, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, editor no i<strong>de</strong>ntificado, p. 1.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1899b), “El Feminismo Cristiano”,<br />
La Voz <strong>de</strong> México, 24 <strong>de</strong> marzo, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
editor no i<strong>de</strong>ntificado, p. 2.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1899c), “El feminismo. Error <strong>de</strong> dirección”,<br />
La Voz <strong>de</strong> México, 26 <strong>de</strong> julio, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, editor no i<strong>de</strong>ntificado, p. 1.<br />
La Voz <strong>de</strong> México (1899d), “El feminismo según la<br />
doctrina católica”, La Voz <strong>de</strong> México, 30 <strong>de</strong> septiembre,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, editor no i<strong>de</strong>ntificado,<br />
p. 2.<br />
León XIII (1880), Arcanum Divinae Sapi<strong>en</strong>tiae, Roma,<br />
Librería Vaticana.<br />
León XIII (1891), Rerum Novarum, Roma, Librería Vaticana.<br />
Lomnitz, Claudio (2016), La nación <strong>de</strong>sdibujada: México<br />
<strong>en</strong> trece <strong>en</strong>sayos, Ciudad <strong>de</strong> México, Malpaso.<br />
177
PEDRO ESPINOZA MELÉNDEZ, ¿FEMINISMO CRISTIANO? NOTAS DE UNA HISTORIA CONCEPTUAL<br />
DE FINALES DEL SIGLO XIX MEXICANO<br />
O’Dogherty, Laura (1991), “Restaurarlo todo <strong>en</strong> Cristo:<br />
Unión <strong>de</strong> Damas Católicas Mejicanas,<br />
1920-1926”, Estudios <strong>de</strong> Historia Mo<strong>de</strong>rna y<br />
Contemporánea, 14 (14), Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Universidad Nacional Autónoma <strong>de</strong> México,<br />
pp. 129-158, doi: HTTPS://DOI.ORG/10.22201/<br />
IIH.2448<strong>500</strong>4E.1991.014.68852<br />
Parrilla Fernán<strong>de</strong>z, José Manuel (1998), “La condición<br />
<strong>de</strong> la mujer <strong>en</strong> la doctrina social <strong>de</strong> la iglesia”,<br />
Studium Ovet<strong>en</strong>se, núm. 26, Oviedo, Instituto<br />
Superior <strong>de</strong> Estudios Teológicos <strong>de</strong>l Seminario<br />
Metropolitano <strong>de</strong> Oviedo, pp. 65-92.<br />
POEH (Periódico oficial <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Hidalgo) (1896),<br />
“Caracteres <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a vaca lechera”, 16 <strong>de</strong><br />
marzo, Pachuca, Secretaría <strong>de</strong> Gobernación <strong>de</strong>l<br />
Estado <strong>de</strong> Hidalgo, p. 2.<br />
Preciado, Paul B. (2019), Una habitación <strong>en</strong> Urano.<br />
Crónicas <strong>de</strong>l cruce, Barcelona, Anagrama.<br />
Rodríguez Bravo, Roxana (2013), “El sufragio fem<strong>en</strong>ino<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva sinarquista-católica<br />
(1945-1958)”, Letras históricas, núm. 8, Guadalajara,<br />
Universidad <strong>de</strong> Guadalajara, pp. 159-184.<br />
Ruano, Leticia (2013), La i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong>l laico apostólico:<br />
Acción Católica Mexicana, Guadalajara, Universidad<br />
<strong>de</strong> Guadalajara.<br />
Sánchez Vega, Pahola (2014), “El papel <strong>de</strong> las agrupaciones<br />
fem<strong>en</strong>inas católicas <strong>en</strong> la conformación<br />
<strong>de</strong> la iglesia católica <strong>en</strong> Tijuana, 19<strong>21</strong>-1935”, tesis<br />
<strong>de</strong> maestría, Universidad Autónoma <strong>de</strong> Baja California,<br />
Tijuana.<br />
Pedro Espinoza Melén<strong>de</strong>z<br />
Es doctor <strong>en</strong> historia por El Colegio <strong>de</strong> México.<br />
Actualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sempeña como Técnico académico<br />
<strong>en</strong> el Instituto <strong>de</strong> Investigaciones Históricas<br />
<strong>de</strong> la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Baja California.<br />
Sus líneas <strong>de</strong> investigación son: Historia<br />
religiosa <strong>de</strong> México, teoría <strong>de</strong> la historia e historiografía.<br />
Entre sus más reci<strong>en</strong>tes publicaciones<br />
<strong>de</strong>stacan, como autor: “Textos, <strong>de</strong>construcción,<br />
espectros, hospitalidad. Apuntes sobre Jacques<br />
Derrida y la escritura <strong>de</strong> la historia”, Historia y<br />
Grafía, Universidad Iberoamericana, año 30,<br />
núm. 59, julio-diciembre 2022, 15-57; “Antifeminismo<br />
y feminismo católico <strong>en</strong> México. La Unión<br />
Fem<strong>en</strong>ina Católica Mexicana y la revista Acción<br />
Fem<strong>en</strong>ina, 1933-958”, <strong>Revista</strong> Interdisciplinaria<br />
<strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Género <strong>de</strong> El Colegio <strong>de</strong> México,<br />
6, e381, Ciudad <strong>de</strong> México, El Colegio <strong>de</strong> México<br />
(2020); como coautor: Religión, política y<br />
frontera. Consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l conflicto religioso<br />
<strong>en</strong> Tijuana, Baja California, 1918-1935”, <strong>en</strong> Pablo<br />
Mijangos y González, Tomás <strong>de</strong> Híjar Ornelas y<br />
Juan Pablo Casas García (coords.), La Constitución<br />
<strong>de</strong> 1917 y las relaciones Iglesia-Estado <strong>en</strong><br />
México. Nuevas aportaciones y perspectivas <strong>de</strong><br />
investigación, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Pontificia, pp. 3<strong>21</strong>-373 (2020)<br />
Scott, Joan W. (2020), Sexo y secularismo, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, El Colegio <strong>de</strong> México.<br />
Torres Gutiérrez, Ber<strong>en</strong>ice Jazmín (2017), “Combatir al<br />
<strong>en</strong>emigo con sus propias armas. Francisco Flores<br />
Alatorre y el periódico El Amigo <strong>de</strong> la Verdad<br />
(1882-1897)”, tesis <strong>de</strong> maestría <strong>en</strong> historia,<br />
B<strong>en</strong>emérita Universidad Autónoma <strong>de</strong> Puebla,<br />
Puebla.<br />
Wasserman, Fabio (2020), “El tiempo como objeto <strong>de</strong><br />
la historia conceptual”, <strong>en</strong> Fabio Wasserman,<br />
Tiempos críticos: historia, revolución y temporalidad<br />
<strong>en</strong> el mundo, pp.11-34, Bu<strong>en</strong>os Aires,<br />
Prometeo.<br />
Zermeño Padilla, Guillermo (2017), Historias conceptuales,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, El Colegio <strong>de</strong> México.<br />
Recibido: 6 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2022.<br />
Aceptado: 29 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
178
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 179-191<br />
DOI: http://dx.doi.org/10.2<strong>21</strong>36/korpus<strong>21</strong>202366<br />
DINÁMICAS Y ACTUACIONES<br />
DEL CLERO PARROQUIAL<br />
DE SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO<br />
DURANTE LA INDEPENDENCIA<br />
THE PARISH CLERGY DURING THE WAR OF<br />
INDEPENDENCE IN THE CURACY OF<br />
SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO:<br />
ROLE PLAY, DYNAMICS AND PERFORMANCES<br />
Rosy Itzel Velázquez Beltrán<br />
Universidad Iberoamericana-CDMX<br />
México<br />
rovellbell@gmail.com<br />
Abstract<br />
This article aims to explore the dynamics of the parish clergy in the curacy of Tejupilco<br />
during the process of the War of In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nce, through the profiles of some priests<br />
who hold the position of parish priest, vicar or coadjutor in the already m<strong>en</strong>tioned<br />
parish. I’m interested in exploring the diverg<strong>en</strong>ce in the categories of possible political<br />
positions expressed by the ministers, the importance of them had for both warring<br />
si<strong>de</strong>s and to show the ambiguity of the sources within a local context polarized by<br />
the siege of the opposing si<strong>de</strong>s: insurg<strong>en</strong>ts and royalists.<br />
Keywords: In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>nce of Mexico, curacy, parish clergy, insurg<strong>en</strong>cy, realistics,<br />
Tejupilco.<br />
Resum<strong>en</strong><br />
En el artículo se plantea explorar la dinámica <strong>de</strong>l clero parroquial <strong>en</strong> el curato <strong>de</strong><br />
Tejupilco durante el proceso <strong>de</strong> la guerra <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, a través <strong>de</strong> los perfiles<br />
<strong>de</strong> algunos curas que <strong>de</strong>sempeñaron el cargo <strong>de</strong> párroco, vicario o coadjutor <strong>en</strong> el<br />
mismo. Interesa explorar la diverg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> las categorías <strong>de</strong> posibles posturas políticas<br />
manifestadas por los ministros, la importancia que tuvieron para ambos bandos y<br />
evi<strong>de</strong>nciar la ambigüedad <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto local polarizado por<br />
el asedio <strong>de</strong> los bandos <strong>en</strong> pugna: insurg<strong>en</strong>tes y realistas.<br />
Palabras clave: In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> México, curato, clero parroquial, insurg<strong>en</strong>cia,<br />
realistas, Tejupilco.<br />
179
ROSY ITZEL VELÁZQUEZ BELTRÁN, DINÁMICAS Y ACTUACIONES DEL CLERO PARROQUIAL<br />
DE SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO DURANTE LA INDEPENDENCIA<br />
Introducción<br />
El tema <strong>de</strong>l clero <strong>en</strong> la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia ha sido<br />
ampliam<strong>en</strong>te estudiado, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las gestiones<br />
episcopales que se aplicaron durante el conflicto<br />
hasta la participación <strong>de</strong> los curas <strong>de</strong> parroquia<br />
<strong>en</strong> la guerra civil.<br />
Arduas investigaciones, como las <strong>de</strong> William<br />
Taylor (1999), Eric Van Young (2006), Gisela Von<br />
Wobeser (2006), Brian Connaughton (2010),<br />
Rodol fo Aguirre (2011) y Juan Ortíz Es camilla<br />
(2014), por m<strong>en</strong>cionar los clásicos <strong>en</strong> la historiografía,<br />
han contribuido a matizar las tajantes<br />
interpretaciones <strong>de</strong> los autores <strong>de</strong>cimonónico y,<br />
sobre todo, <strong>de</strong> la parcialidad <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes históricas<br />
primarias que t<strong>en</strong>emos al alcance para el<br />
estudio <strong>de</strong> este proceso.<br />
El padre <strong>de</strong> la Patria fue un cura; los que fundaron<br />
varios regimi<strong>en</strong>tos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>taron a los<br />
realistas fueron curas; Mariano Matamoros, por<br />
m<strong>en</strong>cionar alguno, como paladín por la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa<br />
<strong>de</strong> la inmunidad eclesiástica, también; los que<br />
s<strong>en</strong>taron las bases <strong>de</strong> un Estado mo<strong>de</strong>rno fueron<br />
curas, como fray Servando Teresa <strong>de</strong> Mier<br />
y José María Morelos; y, finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre las<br />
firmas <strong>de</strong>l Acta <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
las <strong>de</strong> miembros repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> la elite<br />
eclesiástica, como Antonio Joaquín Pérez Martínez,<br />
obispo <strong>de</strong> Puebla. Todos estos nombres,<br />
y los que permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> el anonimato, son una<br />
muestra <strong>de</strong> que ministros <strong>de</strong>l alto y bajo clero se<br />
vieron muy involucrados <strong>en</strong> la consolidación <strong>de</strong>l<br />
proceso in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntista <strong>de</strong> nuestro país.<br />
Al int<strong>en</strong>tar compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el proceso <strong>de</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> México, no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>jar <strong>de</strong><br />
lado el papel <strong>de</strong>l clero. En primer lugar, porque<br />
los ministros <strong>de</strong> la Iglesia <strong>de</strong>sempeñaban un papel<br />
rector <strong>en</strong> la vida pública <strong>de</strong> la época. Y, <strong>en</strong><br />
segundo, porque es indudable el carácter religioso<br />
que tuvo la guerra <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, no<br />
sólo por t<strong>en</strong>er como protagonistas a muchos<br />
hombres con sotana, también se observa <strong>en</strong> los<br />
nombres <strong>de</strong> los batallones y regimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> insurg<strong>en</strong>tes<br />
y realistas; <strong>en</strong> los símbolos <strong>de</strong> escudos<br />
y ban<strong>de</strong>ras que portaban <strong>en</strong> los campos <strong>de</strong><br />
batalla; <strong>en</strong> panfletos difundidos gracias a la impr<strong>en</strong>ta;<br />
<strong>en</strong> los sermones dados <strong>en</strong> los templos;<br />
<strong>en</strong> el indulto, el arma más eficaz para inclinar a<br />
un lado o al otro los afectos <strong>de</strong> la población, misma<br />
que podía pa<strong>de</strong>cer hambre y <strong>en</strong>fermad, pero<br />
difícilm<strong>en</strong>te resistiría soportar el dolor <strong>de</strong> saberse<br />
excomulgada o <strong>de</strong> no haber podido salvar su<br />
alma: qui<strong>en</strong>es t<strong>en</strong>ían el po<strong>de</strong>r –aunque no siempre–<br />
<strong>de</strong> aliviar todas estas p<strong>en</strong>as eran los curas.<br />
Des<strong>de</strong> luego, la dirig<strong>en</strong>cia insurg<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cabezada<br />
por los curas ha sido la más estudiada,<br />
<strong>de</strong> ahí que el lector no especializado <strong>en</strong> temas<br />
históricos t<strong>en</strong>ga la primera impresión <strong>de</strong> relacionar<br />
a los personajes <strong>de</strong> sotana con la militancia<br />
insurg<strong>en</strong>te; sin embargo, causa asombro que los<br />
historiadores expertos <strong>en</strong> la materia coinci<strong>de</strong>n<br />
<strong>en</strong> que los curas que se pronunciaron a favor <strong>de</strong><br />
la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia fueron, únicam<strong>en</strong>te, alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong> 9% <strong>de</strong>l clero (Aguirre, 2010: 283) y, contrariam<strong>en</strong>te<br />
a lo que se pi<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong> los curatos rurales<br />
<strong>de</strong>mostraron ser más leales al régim<strong>en</strong> virreinal<br />
(Aguirre, 2010: 283; Ibarra, 2010: 29; Van Young,<br />
2006: 479).<br />
No obstante, hablar <strong>de</strong>l clero novohispano es<br />
un asunto complejo; primero, t<strong>en</strong>emos la distinción<br />
<strong>de</strong>l alto o bajo clero, secular y regular; <strong>de</strong>spués,<br />
las particularida<strong>de</strong>s y las excepciones, <strong>de</strong><br />
las que sólo los estudios <strong>de</strong> caso docum<strong>en</strong>tados<br />
nos ayudan a percibir los difer<strong>en</strong>tes matices, según<br />
cada contexto local y regional. Historiar algunas<br />
posturas <strong>de</strong> los párrocos, a través <strong>de</strong> sus<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos y acciones, que las escasas fu<strong>en</strong>tes<br />
docum<strong>en</strong>tales recog<strong>en</strong>, permite humanizar un<br />
poco más al sujeto histórico y ayuda a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
lo acci<strong>de</strong>ntal que son los hechos, <strong>en</strong> medio<br />
<strong>de</strong> un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> polarización política y social,<br />
como el que permeó <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong> los pueblos<br />
durante la Revolución <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />
El cura <strong>de</strong> Dolores y su relevancia<br />
histórica <strong>en</strong> Tejupilco<br />
T<strong>en</strong>emos por padre <strong>de</strong> la Patria a un cura y, aunque<br />
<strong>de</strong> Dolores, su asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia lo ancla a nuestro<br />
lugar <strong>de</strong> estudio, Tejupilco <strong>de</strong> Hidalgo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
1874, 1 <strong>en</strong> alusión a su estirpe, la cual fue <strong>de</strong>velada<br />
<strong>de</strong> los libros parroquiales por el investigador <strong>de</strong>cimonónico<br />
José María <strong>de</strong> la Fu<strong>en</strong>te, qui<strong>en</strong>, con<br />
motivo <strong>de</strong> la conmemoración <strong>de</strong>l primer c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong> la gesta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntista y por<br />
<strong>en</strong>cargo <strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Porfirio Díaz, se av<strong>en</strong>turó<br />
<strong>en</strong> una ardua investigación que le tomó más<br />
<strong>de</strong> tres décadas. 2<br />
1 Decreto número 33 <strong>de</strong>l 8 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1874 (Reyes,<br />
20<strong>21</strong>: 168).<br />
2 José María <strong>de</strong> la Fu<strong>en</strong>te fue miembro <strong>de</strong> la Sociedad Mexicana<br />
<strong>de</strong> Geografía y Estadística, la Sociedad Ci<strong>en</strong>tífica Antonio<br />
Álzate, la Sociedad Farmacéutica Mexicana y <strong>de</strong>l Comité<br />
180
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 179-191<br />
Fotografía 1<br />
Partida <strong>de</strong> <strong>de</strong>función <strong>de</strong> Juan Costilla,<br />
bisabuelo <strong>de</strong> Miguel Hidalgo y Costilla<br />
Paleografía: “En 16 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> mil seteci<strong>en</strong>tos nov<strong>en</strong>ta y siete,<br />
murió don Juan Costilla, español, vecino que fue <strong>de</strong> este<br />
pueblo <strong>de</strong> Texupilco. Administrele todos los sacram<strong>en</strong>tos y<br />
<strong>en</strong>terrose <strong>en</strong> esta santa Iglesia. Aunque <strong>de</strong>jó hijos, ya hombres,<br />
murió muy pobre por cuya causa no testó ni tuvo que<br />
hacer memoria porque una haci<strong>en</strong>da que t<strong>en</strong>ía se la había<br />
v<strong>en</strong>dido a su yerno, Juan López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas. Bachiller, Joseph<br />
<strong>de</strong> Hierro”.<br />
Fu<strong>en</strong>te: AHPSAPT, Sacram<strong>en</strong>tal, Defunciones/Matrimonios,<br />
c. 91, vol. 1, núm. 237, 147 f.<br />
La historia <strong>de</strong> esta estirpe comi<strong>en</strong>za con la<br />
unión <strong>de</strong>l bachiller jesuita Francisco Hidalgo<br />
V<strong>en</strong>daval y Cabeza <strong>de</strong> Vaca con la viuda Jerónima<br />
Costilla; cuando aquél fue promovido como<br />
cura b<strong>en</strong>eficiado <strong>de</strong> Tejupilco, <strong>en</strong>tre 1620-16<strong>21</strong>,<br />
compró una haci<strong>en</strong>da llamada San José <strong>de</strong>l Rincón<br />
a nombre <strong>de</strong> su esposa, con motivo <strong>de</strong> “expirar<br />
sus culpas” (Fu<strong>en</strong>te, 1910: 52). Por su ilícito<br />
<strong>en</strong>lace, sus hijos fueron registrados sólo con el<br />
apellido materno, dando como resultado una<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia con el apelativo Costilla, que lo<br />
llevaron las dos g<strong>en</strong>eraciones sigui<strong>en</strong>tes: Juan<br />
Costilla y su hijo, Francisco Costilla (AHPSPAT,<br />
Bautismos, c. 92, f. 86).<br />
Fotografía 2<br />
Partida <strong>de</strong> bautismo <strong>de</strong> Cristóbal Costilla,<br />
padre <strong>de</strong> Miguel Hidalgo y Costilla<br />
Paleografía: “A diez y ocho <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1713, bauticé a<br />
Cristóbal, hijo legítimo <strong>de</strong> don Juan Costilla y doña Mariana<br />
<strong>de</strong> Espinoza, fueron sus padrinos Felipe B<strong>en</strong>ítez <strong>de</strong> Ariza y<br />
doña Petronila <strong>de</strong> Espinoza, <strong>de</strong> Tejupilco, lo firmé”.<br />
Fu<strong>en</strong>te: AHPSPAT, Sacram<strong>en</strong>tal, Bautismos, c. 1, vol. 5, núm. 39, f. 49.<br />
Nacional Mexicano <strong>de</strong> la Alianza Ci<strong>en</strong>tífica Universal; a<strong>de</strong>más,<br />
fue socio honorario mayor <strong>de</strong>l Instituto Hispano-Americano<br />
<strong>de</strong> Bogotá. La investigación referida se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>: Fu<strong>en</strong>te,<br />
1910.<br />
En total, fueron tres g<strong>en</strong>eraciones <strong>de</strong> los antepasados<br />
<strong>de</strong>l Padre <strong>de</strong> la Patria que nacieron<br />
<strong>en</strong> Tejupilco: Juan Costilla y Arellano, que se<br />
casó con Ana Gómez <strong>de</strong> Betanzos y Sotelo (bisabuelos);<br />
Francisco Costilla Gómez <strong>de</strong> Betanzos,<br />
esposo <strong>de</strong> Ana María Pérez Espinoza <strong>de</strong> los<br />
Monteros (abuelos) y Cristóbal Hidalgo y Costilla,<br />
qui<strong>en</strong> se casó <strong>en</strong> Pénjamo con Ana María Gallaga<br />
Mandarte y Villaseñor, los padres <strong>de</strong>l Cura<br />
<strong>de</strong> Dolores.<br />
El apellido Hidalgo salió a la luz hasta que<br />
don Cristóbal, estando <strong>en</strong> Corralejo, le escribe a<br />
su hermana María, que habitaba la haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />
Las Juntas, <strong>en</strong> Tejupilco, <strong>de</strong>bido a que ti<strong>en</strong>e que<br />
homologar unos docum<strong>en</strong>tos personales que le<br />
<strong>en</strong>vió su hermano Antonio y que pres<strong>en</strong>tó al Colegio<br />
<strong>de</strong> Valladolid al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ingresar a sus<br />
hijos; le dice que él se ha puesto los apellidos <strong>de</strong><br />
“Ydalgo y Costilla no porque se le haya antojado,<br />
sino porque son suyos y así lo <strong>de</strong>b<strong>en</strong> hacer todos<br />
sus hermanos”, que lo <strong>de</strong>scubrió a partir <strong>de</strong>l registro<br />
<strong>de</strong> fierros para herrar <strong>de</strong> su abuelo y <strong>de</strong> algunas<br />
conversaciones <strong>de</strong> su padre. 3 Y hasta aquí<br />
el breve recu<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>ealogía <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los<br />
iniciadores <strong>de</strong> la lucha por la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />
La asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l Padre <strong>de</strong> la Patria <strong>en</strong> Tejupilco<br />
podría sugerirnos, <strong>de</strong> primer mom<strong>en</strong>to, un<br />
vínculo con el inicio <strong>de</strong> la gesta in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ntista.<br />
Sin embargo, la relación <strong>de</strong> Miguel Hidalgo con<br />
estos pueblos fue muy somera. Se intuye que <strong>en</strong><br />
su infancia y juv<strong>en</strong>tud solía pasear por las calles,<br />
subir a las lomas y jugar <strong>en</strong> los riachuelos <strong>de</strong> la<br />
fértil región suriana, pues se ti<strong>en</strong>e conocimi<strong>en</strong>to<br />
que el jov<strong>en</strong> Miguel poseía una cama <strong>de</strong> granadillo<br />
<strong>en</strong> la haci<strong>en</strong>da Las Juntas –que era casa <strong>de</strong><br />
sus tías y el lugar don<strong>de</strong> había nacido su padre–,<br />
la cual pidió que se la <strong>en</strong>viaran cuando <strong>en</strong>tró al<br />
Colegio <strong>de</strong> San Nicolás (Fu<strong>en</strong>te, 1910).<br />
No obstante, las fu<strong>en</strong>tes docum<strong>en</strong>tales no han<br />
<strong>de</strong>mostrado una relación directa <strong>de</strong> la insurrección<br />
<strong>de</strong> Hidalgo con Tejupilco, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que<br />
la actuación <strong>de</strong> los curas que estuvieron al fr<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> la parroquia, durante los <strong>años</strong> <strong>de</strong> la conti<strong>en</strong>da,<br />
dista mucho <strong>de</strong> la que tomó don Miguel<br />
aquel 16 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1810, cuando si<strong>en</strong>do<br />
elegido por la Junta sanmiguel<strong>en</strong>se como vocero<br />
<strong>de</strong> la insurrección, precipitó el levantami<strong>en</strong>to<br />
3 La carta manuscrita, fechada el 12 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1767, <strong>en</strong><br />
Corralejo, fue publicada por El mundo ilustrado, el 16 <strong>de</strong> septiembre<br />
<strong>de</strong> 1906; también el historiador Miguel Ángel Fernán<strong>de</strong>z<br />
Delgado (2016) refiere los oríg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> la asc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
Hidalgo <strong>en</strong> Tejupilco.<br />
181
ROSY ITZEL VELÁZQUEZ BELTRÁN, DINÁMICAS Y ACTUACIONES DEL CLERO PARROQUIAL<br />
DE SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO DURANTE LA INDEPENDENCIA<br />
y, <strong>en</strong>tre campanazos, animaba a la muchedumbre a tomar las armas <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s<br />
virreinales; es muy probable que, <strong>en</strong> el curato <strong>en</strong> cuestión, esa misma noche haya transcurrido sin la<br />
m<strong>en</strong>or alteración. Sin embargo, sólo pasarían un par <strong>de</strong> meses para que el fuego <strong>de</strong> la insurrección<br />
se ext<strong>en</strong>diera a este territorio. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la guerra <strong>en</strong> el curato <strong>de</strong> Tejupilco fue <strong>en</strong> diciembre<br />
<strong>de</strong> 1810, cuando llegaron las primeras incursiones insurg<strong>en</strong>tes (Ortiz Escamilla, 2014: 86). Durante<br />
el proceso <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, esta zona repres<strong>en</strong>tó un baluarte para perseguir a las gavillas insurg<strong>en</strong>tes<br />
que se movían por la región, principalm<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sintegrarse la Junta <strong>de</strong> Zitácuaro, y, como<br />
<strong>en</strong> muchos otros pueblos, hubo una conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bandos por su lugar estratégico para lo militar<br />
y por su cercanía al arzobispado <strong>de</strong> Michoacán; ello hizo <strong>de</strong> estos pueblos un territorio disputado<br />
por las fuerzas <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tadas.<br />
Tras el movimi<strong>en</strong>to presidido por Hidalgo y All<strong>en</strong><strong>de</strong>, las autorida<strong>de</strong>s virreinales tuvieron la impresión<br />
<strong>de</strong> que la lucha se disiparía pronto; no obstante, la semilla <strong>de</strong> la insurrección ya había germinado<br />
por distintas zonas <strong>de</strong> la Nueva España: emergieron caudillos regionales, qui<strong>en</strong>es, junto con el<br />
clero parroquial, fueron los que tomaron la batuta <strong>en</strong> los pueblos, a veces hacía la misma dirección<br />
o, <strong>en</strong> otros casos, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados.<br />
Mapa 1<br />
Curato <strong>de</strong> Tejupilco 4<br />
Fu<strong>en</strong>te: Alzate (1767), f. 17.<br />
4 Integrado por un conjunto <strong>de</strong> <strong>21</strong> poblaciones heterogéneas, agrogana<strong>de</strong>ras y mineras a pequeña escala: San José <strong>de</strong> Almoloya,<br />
la haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong> T<strong>en</strong>ería y Bu<strong>en</strong>avista, San Simón, San José <strong>de</strong> la Laguna, San Lucas, San Gabriel Cu<strong>en</strong>tla, San Andrés<br />
Ocotepec, San Salvador Pantoja, cuadrilla <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Arism<strong>en</strong>di, el pueblo y la haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong> San Miguel Ixtapan, Zacatepec,<br />
Santa Rosa, Chalchitepec, San Mateo Acamuchitlán, los ranchos <strong>de</strong>l Limón y Palo Gordo, la haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong> Bejucos, la<br />
haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong> San Martín <strong>de</strong> los Luvianos y los rincones <strong>de</strong> López, Ugarte, Aguirre y Reyes. Las principales unida<strong>de</strong>s produc-<br />
182
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 179-191<br />
El clero parroquial <strong>de</strong> Tejupilco y su papel <strong>en</strong> la lucha armada<br />
El grito <strong>de</strong>l cura <strong>de</strong> Dolores hizo eco <strong>en</strong> la clerecía <strong>de</strong> muchas parroquias novohispanas. Algunos<br />
curas abandonaron sus parroquias para unirse a la insurrección o por temor a los insurrectos; otros,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus provincias apoyaron <strong>de</strong> manera pasiva a los insurg<strong>en</strong>tes o, por el contrario, fueron férreos<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sores <strong>de</strong>l régim<strong>en</strong> virreinal. Sin embargo, lo que ocurrió <strong>en</strong> muchos casos, fue que estuvieron<br />
a merced <strong>de</strong> las fuerzas milicianas que arribaban a sus curatos. Fr<strong>en</strong>te a esta situación, el<br />
arzobispado <strong>de</strong> México <strong>de</strong>cidió imponer una serie <strong>de</strong> medidas para controlar la insurrección <strong>de</strong> la<br />
clerecía. Una <strong>de</strong> ellas fue forzar a los curas a mant<strong>en</strong>erse <strong>en</strong> sus parroquias, resisti<strong>en</strong>do el embate<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos insurg<strong>en</strong>tes; incluso, los ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la Mitra aconsejaban a los ministros <strong>de</strong><br />
todos los curatos dar el mínimo posible a los rebel<strong>de</strong>s, con tal <strong>de</strong> evitar el abandono <strong>de</strong> su feligresía<br />
(Aguirre, 2010: 275).<br />
Tabla 1<br />
Párrocos, ayudantes y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes que firmaron los libros sacram<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l Archivo Histórico<br />
<strong>de</strong> la Parroquia <strong>de</strong> San Pedro Apóstol Tejupilco (1777-18<strong>21</strong>)<br />
Año Párroco Auxiliares<br />
1777-1790 Br. Cayetano Hernán<strong>de</strong>z<br />
Br. Joseph María Rodríguez, Br. Francisco Joseph<br />
Guzmán y Br. Joseph Manuel Guzmán<br />
1790-1802 Br. Don José Martínez Viana<br />
Vic<strong>en</strong>te Álvarez, José Rafael Campuzano, José<br />
González <strong>de</strong> Reyna y Br. Pedro López Tello<br />
1802-1803 Br. Juan José Villanuevas<br />
Br. Juan Salinas y<br />
Br. Rafael <strong>de</strong> la Cueva<br />
1803 Br. Rafael <strong>de</strong> la Cueva<br />
1804 Br. José Rafael Campuzano<br />
1804 Br. Rafael <strong>de</strong> Val<strong>en</strong>cia Br. José Victoriano Gómez<br />
1804-1805 Br. Rafael <strong>de</strong> la Cueva<br />
1805 Br. José Antonio Cal<strong>de</strong>rón<br />
1805 Br. Miguel González <strong>de</strong> Altero y Soto<br />
Br. José Antonio Cal<strong>de</strong>rón y<br />
Br. José Rafael Campuzano<br />
1805-1809<br />
Br. Don José Ángel <strong>de</strong> la Rosa<br />
Altamirano<br />
José Rafael Campuzano y<br />
Pablo Máximo Aguilar<br />
1809-1810 Br. Juan Gregorio Salinas<br />
1810 Dr. Don Mariano Gasela Br. José López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas<br />
1810-1811 Br. José Laureano <strong>de</strong> Ylláñez<br />
1811-1812 Br. José López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas<br />
1812-1813 Br. Mariano Gasela<br />
Br. José López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas y<br />
Br. Miguel Ignacio Ramírez<br />
1813-1814 Fr. Pedro José <strong>de</strong> Orcillez<br />
1814-1816 Br. José María Jesús Flores Br. José María Bernal<br />
1816-1817 Br. Francisco Cornelio Domínguez Br. Mariano Silva y Br. Don Felipe Salazar<br />
1818 Fr. Manuel Camargo Br. Mariano Silva<br />
1818-1819 Br. Don José Joaquín Pérez Cano<br />
Br. Juan Crisóstomo M<strong>en</strong>eses,<br />
Br. José López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas y<br />
Br. Don José María Zúñiga<br />
tivas eran los ing<strong>en</strong>ios azucareros, <strong>en</strong>tre los que <strong>de</strong>staca San Miguel Ixtapan; las haci<strong>en</strong>das <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> metales, <strong>en</strong> San<br />
Salvador Pantoja, Santiago <strong>de</strong> Arism<strong>en</strong>di, Chalchitepec, Juluapan y la cuadrilla <strong>de</strong> Zacatepec; la mayoría <strong>de</strong> los habitantes se<br />
<strong>de</strong>sempeñaban como labradores, pequeños comerciantes, curtidores, salineros y manufactureros <strong>de</strong> textiles, como la seda y<br />
el algodón (“Descripción <strong>de</strong>l Curato <strong>de</strong> San Pedro Tejupilco”, AHAM, 1809, exp. 16).<br />
183
ROSY ITZEL VELÁZQUEZ BELTRÁN, DINÁMICAS Y ACTUACIONES DEL CLERO PARROQUIAL<br />
DE SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO DURANTE LA INDEPENDENCIA<br />
Continuación Tabla 1<br />
1819-18<strong>21</strong> Br. Don José Antonio López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas<br />
18<strong>21</strong>-1822<br />
Br. José Herm<strong>en</strong>egildo López <strong>de</strong><br />
Cár<strong>de</strong>nas<br />
Fr. Miguel Aguirre, Br. María Pérez León y Br.<br />
José Salinas<br />
Fr. Miguel Aguirre y Fr. José Salinas<br />
Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia a partir <strong>de</strong> Sánchez, 2018, pp. 9-13.<br />
En la tabla 1 se muestra la duración y cantidad<br />
<strong>de</strong> párrocos y auxiliares que hubo <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
finales <strong>de</strong>l siglo XVIII y durante la guerra <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia.<br />
Es evi<strong>de</strong>nte que a partir <strong>de</strong> 1802<br />
hubo periodos <strong>de</strong> inestabilidad <strong>en</strong> los cargos <strong>de</strong><br />
la clerecía. En los <strong>años</strong> previos, la duración <strong>de</strong><br />
un párroco rebasaba los diez <strong>años</strong> consecutivos<br />
y cada uno t<strong>en</strong>ía hasta cuatro curas coadjutores<br />
para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la feligresía,<br />
mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> los <strong>años</strong> <strong>de</strong> la guerra, la t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> duración <strong>de</strong> un párroco fue <strong>de</strong> por lo<br />
m<strong>en</strong>os un año y hubo aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> clérigos auxiliares<br />
por espacio <strong>de</strong> hasta casi dos <strong>años</strong> consecutivos,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que se observa que son los<br />
mismos actores clericales los que se van turnando<br />
<strong>de</strong> cargo.<br />
Convi<strong>en</strong>e plantear el contexto <strong>en</strong> el que se<br />
<strong>en</strong>marcan estos primeros signos <strong>de</strong> inestabilidad<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l curato. El siglo XIX com<strong>en</strong>zó con<br />
una crisis agrícola que alcanzó gran<strong>de</strong>s dim<strong>en</strong>siones,<br />
a partir <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> cosechas malogradas<br />
y <strong>de</strong> un constante aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> precios <strong>en</strong><br />
los artículos <strong>de</strong> consumo; hacia 1808 <strong>de</strong>rivó <strong>en</strong><br />
una crisis <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia que se prolongó hasta<br />
1811. Las lluvias abundantes, seguidas <strong>de</strong> prolongadas<br />
sequías, ocasionaron la mayor pérdida <strong>de</strong><br />
las cosechas <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos básicos, como frijol,<br />
trigo y, sobre todo, maíz. La zona <strong>de</strong>l curato <strong>de</strong><br />
Tejupilco, como muchas otras, era gran productora<br />
<strong>de</strong> frijol y maíz; <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el primer lustro <strong>de</strong>l<br />
nuevo siglo, la escasez <strong>de</strong> grano se manifestó<br />
<strong>en</strong> los continuos reclamos que hacían los diezmatarios<br />
a la colecturía <strong>de</strong> Temascaltepec, a tal<br />
punto que, para 1805, el virrey dispuso que el<br />
recaudador no hiciera extracciones <strong>de</strong> maíces a<br />
los <strong>de</strong> Tejupilco, para que no pa<strong>de</strong>cieran hambre<br />
(AGN, 1805: 7fs). Y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el mitrado también se<br />
tomaron medidas, como que todos los párrocos<br />
“exhortaran a los labradores <strong>de</strong> sus respectivas<br />
feligresías a que sembraran cuanto maíz pudieran<br />
y proporcion<strong>en</strong> al público y particularm<strong>en</strong>te<br />
a los pobres todos los auxilios necesarios para<br />
su subsist<strong>en</strong>cia” (AHPSPAT, s.f.).<br />
La escasa durabilidad <strong>de</strong> los párrocos y la falta<br />
<strong>de</strong> curas auxiliares coinci<strong>de</strong> con los <strong>años</strong> <strong>de</strong><br />
una crisis <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia, lo cual pue<strong>de</strong> ser un<br />
indicador <strong>de</strong> cierta pobreza g<strong>en</strong>eralizada <strong>en</strong> el<br />
curato <strong>de</strong> Tejupilco. Este periodo <strong>de</strong> crisis es seguido<br />
<strong>de</strong> uno breve <strong>de</strong> estabilidad <strong>en</strong> los cargos<br />
clericales, <strong>en</strong>tre 1805-1809, que se vio irrumpido<br />
y alterado nuevam<strong>en</strong>te por la guerra.<br />
A pesar <strong>de</strong>l regalismo borbónico que pret<strong>en</strong>día<br />
limitar el papel <strong>de</strong> los sacerdotes a su labor<br />
espiritual, como vimos anteriorm<strong>en</strong>te, el arzobispado<br />
tomaba acciones ante cualquier conting<strong>en</strong>cia<br />
económica y social que se pres<strong>en</strong>tara.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, cabe la sigui<strong>en</strong>te pregunta: ¿La<br />
actuación <strong>de</strong> los clérigos fue consecu<strong>en</strong>te a las<br />
disposiciones <strong>de</strong> la Mitra durante la guerra <strong>de</strong><br />
In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia?<br />
En la tabla 1 se evi<strong>de</strong>ncia que el int<strong>en</strong>to por<br />
mant<strong>en</strong>er a los curas <strong>en</strong> sus curatos no fue tarea<br />
fácil, al m<strong>en</strong>os durante los primeros <strong>años</strong> <strong>de</strong> la<br />
guerra, pues la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los clérigos auxiliares<br />
volvió a ser recurr<strong>en</strong>te. Uno <strong>de</strong> ellos fue Alejo<br />
<strong>de</strong> Norzagaray, qui<strong>en</strong> durante un breve periodo<br />
fungió como vicario <strong>de</strong>l párroco José Laureano<br />
Ylláñez; no obstante, casi al mes <strong>de</strong>l estallido <strong>de</strong><br />
la insurrección, cuando el cura Hidalgo arribó a<br />
la ciudad <strong>de</strong> Toluca, Norzagaray, junto con un<br />
diácono <strong>de</strong> Zitácuaro, asistieron a una junta secreta<br />
llevada a cabo <strong>en</strong> la capital. Fueron sospechosos<br />
<strong>de</strong> infi<strong>de</strong>ncia por no haber <strong>de</strong>nunciado la<br />
junta y sus participantes, así como por su falta<br />
<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos para justificar su sil<strong>en</strong>cio: “Ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido que no <strong>de</strong> todos los disparates que<br />
se oy<strong>en</strong> se <strong>de</strong>be dar cu<strong>en</strong>ta al gobierno, porque<br />
<strong>en</strong>tonces no se <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ría <strong>de</strong> chisme, sino <strong>de</strong> lo<br />
que ti<strong>en</strong>e a lo m<strong>en</strong>os alguna apari<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> verdad,<br />
y para el confesante no las t<strong>en</strong>ía lo que le<br />
dijo don Rafael” (AGN, s.f., Proceso instruido <strong>en</strong><br />
México…, c. 99, exp. 5, f. 16v).<br />
A Norzagaray lo salvó <strong>de</strong>l exilio a la Habana<br />
y <strong>de</strong> una larga estadía <strong>en</strong> prisión una carta <strong>de</strong>l<br />
cura Yllañez don<strong>de</strong> abogaba por él, dando fe <strong>de</strong><br />
su fi<strong>de</strong>lidad al régim<strong>en</strong>, al ayudarle a disciplinar<br />
184
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 179-191<br />
a los vecinos <strong>de</strong> Tejupilco para la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su<br />
población, así como su adhesión a la <strong>de</strong>claración<br />
<strong>de</strong> un comandante, que justificó el abandono <strong>de</strong><br />
sus funciones <strong>en</strong> el curato por su adhesión a las<br />
tropas <strong>de</strong>l rey como capellán. Este caso es calificado<br />
como ambiguo por Rodolfo Aguirre, ya<br />
que parece <strong>de</strong>mostrar el proceso <strong>de</strong> transición<br />
<strong>en</strong> el que se <strong>en</strong>contraron muchos miembros <strong>de</strong>l<br />
clero, <strong>en</strong>tre su lealtad al régim<strong>en</strong> y su <strong>de</strong>seo <strong>de</strong><br />
cambio (2010: 286), categoría que, <strong>en</strong> palabras<br />
<strong>de</strong> Eric Van Young, equivale a “ cura simulador o<br />
vergonzante”, postura que tomaron para sobrevivir<br />
u obt<strong>en</strong>er información (2006: 411).<br />
Otro caso similar, don<strong>de</strong> parece ser que el<br />
clérigo jugó un doble rol para proteger su investidura,<br />
fue el <strong>de</strong>l bachiller José Rafael Campuzano,<br />
qui<strong>en</strong>, cuando ejercía las funciones <strong>de</strong><br />
párroco <strong>de</strong>l curato <strong>de</strong> Tejupilco, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó un<br />
conflicto <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r con el coronel Orzilles, insurg<strong>en</strong>te,<br />
franciscano y cabecilla <strong>de</strong> Toluca, qui<strong>en</strong><br />
se unió a Hidalgo durante su paso por la región<br />
y, a cambio, recibió el curato <strong>de</strong> Tejupilco, el<br />
cual <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dió con gran tesón ante la int<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong>l cura párroco José Rafael Campuzano <strong>de</strong> hacerse<br />
cargo <strong>de</strong> su feligresía, si<strong>en</strong>do él mismo,<br />
también, coronel insurg<strong>en</strong>te. Empero, tras recibir<br />
la gracia <strong>de</strong>l indulto, el párroco fue consi<strong>de</strong>rado<br />
traidor y fue echado <strong>de</strong>l curato por Orzilles<br />
y los feligreses <strong>de</strong>l pueblo (AGN, 1814), motivo<br />
sufici<strong>en</strong>te para que su cargo no figure <strong>en</strong> el cuadro<br />
<strong>de</strong> curas anteriorm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tado, ya que<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 1809 no se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> rubricas <strong>de</strong>l expárroco<br />
Campuzano.<br />
La neutralidad era sumam<strong>en</strong>te difícil <strong>de</strong> interpretar;<br />
incluso <strong>en</strong> la historiografía actual exist<strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>cias muy marcadas. Para Taylor (1999), la<br />
mayoría <strong>de</strong> los curas neutrales <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rarse<br />
tácitam<strong>en</strong>te como simpatizantes <strong>de</strong> la insurg<strong>en</strong>cia,<br />
mi<strong>en</strong>tras que para Van Young (2006),<br />
por el contrario, su esfuerzo por permanecer <strong>en</strong><br />
los curatos y sus labores <strong>de</strong> pacificación restan<br />
influ<strong>en</strong>cia a la insurg<strong>en</strong>cia, por lo cual <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>rarse afectos al régim<strong>en</strong> (Aguirre, 2010:<br />
303). Casos como los anteriores <strong>de</strong>muestran no<br />
sólo lo complicado que era, para las autorida<strong>de</strong>s<br />
militares realistas, categorizar los perfiles <strong>de</strong> los<br />
curas, <strong>en</strong> cuanto a su relación con el conflicto<br />
armado, y lo difícil <strong>de</strong> castigar las acusaciones<br />
<strong>de</strong> infi<strong>de</strong>ncia; también expon<strong>en</strong> la posibilidad<br />
que t<strong>en</strong>ían los curas <strong>de</strong> salir bi<strong>en</strong> librados, por su<br />
investidura, <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong>l que fueran sujetos.<br />
Al tratar <strong>de</strong> <strong>de</strong>scifrar la postura <strong>de</strong> los actores<br />
clericales fr<strong>en</strong>te a la guerra, <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada, hay que<br />
t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que fueron los militares realistas<br />
qui<strong>en</strong>es int<strong>en</strong>taron clasificar el actuar y p<strong>en</strong>sar<br />
<strong>de</strong> los ministros <strong>de</strong> la Iglesia, a partir <strong>de</strong> investigaciones<br />
que se les realizaban por <strong>de</strong>nuncias <strong>de</strong><br />
sedición o sospecha. Dichas averiguaciones quedaron<br />
compiladas <strong>en</strong> legajos titulados “Informes<br />
secretos”, fue una <strong>de</strong> las medidas que <strong>de</strong>cretó<br />
el virrey Calleja <strong>en</strong> 1813, cuando la insurg<strong>en</strong>cia<br />
recobraba su fuerza y se expandía por el sur. Por<br />
lo tanto, era sustancial, para los g<strong>en</strong>erales realistas,<br />
reconocer las lealta<strong>de</strong>s políticas e informar<br />
acerca <strong>de</strong> la postura <strong>de</strong> la clerecía, ya que eso<br />
significaba, <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a medida, la posibilidad <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>finir a las “poblaciones amigas” para el emplazami<strong>en</strong>to<br />
y el aprovisionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus tropas<br />
(Van Young, 2006: 443). La tabla 2 muestra los<br />
perfiles <strong>de</strong> algunos sacerdotes, clasificados con<br />
base <strong>en</strong> los informes secretos que hicieron militares<br />
realistas durante su estadía <strong>en</strong> el curato o<br />
poblaciones cercanas al mismo:<br />
Tabla 2<br />
Clasificación <strong>de</strong> las posturas <strong>de</strong> clérigos <strong>de</strong>l curato <strong>de</strong> Tejupilco<br />
durante la guerra <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
Categoría Presbítero Periodo<br />
Neutral<br />
Rafael <strong>de</strong> la Cueva 1803<br />
José Rafael Campuzano 1802-1809<br />
Simulador o vergonzante<br />
Alejo <strong>de</strong> Norzagaray<br />
X<br />
José López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas 1810-1813 y 1818-18<strong>21</strong><br />
Leal a la corona<br />
Mariano Gasela 1810-1813<br />
Francisco Cornelio Domínguez 1816-1817<br />
Insurg<strong>en</strong>te Fr. Pedro José <strong>de</strong> Orzilles 1813-1814<br />
Fu<strong>en</strong>te: elaboración propia.<br />
185
ROSY ITZEL VELÁZQUEZ BELTRÁN, DINÁMICAS Y ACTUACIONES DEL CLERO PARROQUIAL<br />
DE SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO DURANTE LA INDEPENDENCIA<br />
El arzobispo Bergosa y Jordán (1811-1815)<br />
promovía la participación activa <strong>de</strong> los clérigos<br />
<strong>en</strong> el conflicto, y a<strong>de</strong>rezaba, con retórica patriótica,<br />
la unión <strong>de</strong> todo el “clero mexicano” fr<strong>en</strong>te<br />
a un <strong>en</strong>emigo <strong>en</strong> común –los insurg<strong>en</strong>tes–, a<br />
pesar <strong>de</strong> que <strong>de</strong>spués se le cuestionó su lealtad<br />
por haber apoyado la Constitución <strong>de</strong> Cádiz.<br />
Por otro lado, durante el mitrado <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong><br />
Fonte (1815-1837) se promovió una actitud más<br />
pasiva, consi<strong>de</strong>rando que la mejor manera <strong>de</strong><br />
r<strong>en</strong>dir lealtad a la corona era avocarse <strong>de</strong> ll<strong>en</strong>o<br />
<strong>en</strong> sus responsabilida<strong>de</strong>s espirituales, volcarse a<br />
lo tradicional era la manera <strong>de</strong> salvaguardar sus<br />
intereses cuando el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>lace <strong>de</strong> la lucha parecía<br />
todavía muy dubitativo (Vivero Domínguez,<br />
20<strong>21</strong>). Estas dos visiones contrastadas evi<strong>de</strong>ncian<br />
lo complejo que fue también para el alto<br />
clero poner <strong>en</strong> marcha una estrategia sistemática<br />
durante el conflicto.<br />
El estereotipo <strong>de</strong>l cura i<strong>de</strong>al <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong><br />
guerra se volvió algo casi etéreo, pues se esperaban<br />
muchas cosas acerca <strong>de</strong> la actuación <strong>de</strong><br />
los curas, principalm<strong>en</strong>te que manifestaran, a<br />
capa y espada, su lealtad al régim<strong>en</strong>, exhortando<br />
a sus parroquianos a no unirse a los rebel<strong>de</strong>s;<br />
que <strong>de</strong>nunciaran a los sediciosos; que se autoproclamaran<br />
<strong>en</strong>emigos <strong>de</strong> los rebel<strong>de</strong>s y <strong>en</strong>cabezaran<br />
una resist<strong>en</strong>cia armada si el contexto<br />
así lo exigía; o que se pusieran al servicio <strong>de</strong><br />
la guerra anti-insurg<strong>en</strong>te, resisti<strong>en</strong>do cualquier<br />
embate, aunque pusieran <strong>en</strong> riesgo su vida. Al<br />
no cumplir con las expectativas <strong>de</strong> los canónigos,<br />
se convertían <strong>en</strong> sujetos sospechosos ante<br />
el régim<strong>en</strong>. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> aquel ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> polarización<br />
política, uno <strong>de</strong> los curas que int<strong>en</strong>tó dar<br />
el ancho <strong>en</strong> el estándar i<strong>de</strong>al fue Mariano Gacela,<br />
qui<strong>en</strong> se negó a servir a la insurg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> 1810,<br />
cuando el pueblo <strong>de</strong> Tejupilco fue ocupado por<br />
primera vez por milicias insurg<strong>en</strong>tes; su falta <strong>de</strong><br />
cooperación con el <strong>en</strong>emigo y la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> su<br />
lealtad al régim<strong>en</strong> casi le cuesta la vida, cuando<br />
fue s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ciado a muerte junto con el t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
coronel realista José Luviano y el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />
Justicia <strong>de</strong> Tejupilco, Juan Antonio <strong>de</strong> la Cueva:<br />
Des<strong>de</strong> el 7 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1810, <strong>en</strong>traron los insurg<strong>en</strong>tes<br />
causando gran<strong>de</strong>s at<strong>en</strong>tados. “han sitiado<br />
el pueblo, sin <strong>de</strong>jar que ninguna persona salga y<br />
cada día se suman más indios a las tropas, sorpr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
a los correos, cerrando y cortando todos<br />
los caminos” Informa José María Luvíano, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
que suplicaba al virrey “<strong>en</strong> nombre <strong>de</strong>l vecindario<br />
<strong>de</strong> Tejupilco y <strong>de</strong>l Juez Real <strong>de</strong> la jurisdicción <strong>de</strong><br />
Temascaltepec, se sirva <strong>de</strong> socorrerlos”; pi<strong>de</strong> por<br />
lo m<strong>en</strong>os <strong>500</strong> hombres y 2 cañones para <strong>de</strong>struir<br />
a la multitud <strong>de</strong> insurg<strong>en</strong>tes que hay <strong>en</strong> la comarca.<br />
Cu<strong>en</strong>ta sobre una persecución que sufrió él y el<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> justicia <strong>de</strong>l Real <strong>de</strong> Temascaltepec,<br />
perseguidos por los indios [...] “El estado <strong>de</strong><br />
la situación es <strong>de</strong> opresión lastimosa; los rebel<strong>de</strong>s<br />
se indignaron más porque el <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> justicia<br />
hizo una prisión <strong>de</strong> insurg<strong>en</strong>tes [...] t<strong>en</strong>ían a 300<br />
Patriotas <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do el pueblo, pero no pudieron<br />
resistir por mucho tiempo, porque muchos vecinos<br />
<strong>de</strong> ese pueblo se <strong>de</strong>clararon traidores, los insurg<strong>en</strong>tes<br />
“sedujeron a los vecinos <strong>de</strong> Tejupilco que<br />
estaban <strong>en</strong> tan bu<strong>en</strong>a disposición”. El sub<strong>de</strong>legado<br />
puesto por los insurg<strong>en</strong>tes, ha dado or<strong>de</strong>n que si<br />
no me pres<strong>en</strong>taba a su pres<strong>en</strong>cia vivo o muerto,<br />
pasarían por cuchillo, a mi familia y lo mismo a la<br />
<strong>de</strong>l t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong> Tejupilco, don<br />
Juan Antonio <strong>de</strong> la Cueva y al cura párroco Br. don<br />
Mariano Gasela” (AGN, 1814, t. 5, f. 14).<br />
No obstante, terminó preso <strong>en</strong> la prisión <strong>de</strong><br />
Tlatlaya, hasta que fue rescatado por las tropas<br />
<strong>de</strong>l capitán Revilla y volvió a ejercer como<br />
cura b<strong>en</strong>eficiado <strong>de</strong>l curato <strong>de</strong> Tejupilco, <strong>en</strong>tre<br />
1812-1813. En cuanto a la postura <strong>de</strong> la feligresía<br />
<strong>de</strong> Tejupilco, hay que hacer un paréntesis para<br />
m<strong>en</strong>cionar que la mayoría <strong>de</strong> los simpatizantes<br />
<strong>de</strong> la insurg<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ían un orig<strong>en</strong> étnico <strong>en</strong> común<br />
y fueron, principalm<strong>en</strong>te, los pueblos <strong>de</strong><br />
indios qui<strong>en</strong>es contribuyeron con refugio, alim<strong>en</strong>tos,<br />
herrami<strong>en</strong>tas e, incluso, se volvieron insurg<strong>en</strong>tes<br />
(Velázquez, 2019). La población indíg<strong>en</strong>a<br />
se movilizó porque estaba inconforme con<br />
el estado <strong>de</strong> cosas; a<strong>de</strong>más, los pobladores se<br />
s<strong>en</strong>tían agraviados <strong>en</strong> lo económico, político y<br />
social; <strong>en</strong> pocas palabras, su participación <strong>en</strong> la<br />
guerra fue el resultado <strong>de</strong> un cúmulo <strong>de</strong> res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />
arraigados (León-Portilla, 2010).<br />
La sociedad <strong>de</strong> este curato estaba fragm<strong>en</strong>tada<br />
por las difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> clase y los conflictos<br />
<strong>en</strong>tre las autorida<strong>de</strong>s civiles y clericales <strong>de</strong><br />
la cabecera con las <strong>de</strong> los pueblos sujetos, conflictos<br />
que se gestaron <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las políticas <strong>de</strong><br />
congregaciones, cuando, hacia el siglo XVIII, los<br />
españoles com<strong>en</strong>zaron a ocupar cargos y espacios<br />
que eran exclusivos <strong>de</strong> la población nativa<br />
(Fu<strong>en</strong>te, 1910: 30-35).<br />
186
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 179-191<br />
El pueblo <strong>de</strong> San Miguel Ixtapan, cuyas autorida<strong>de</strong>s<br />
locales <strong>en</strong>traban <strong>en</strong> continuo conflicto con<br />
las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la cabecera, fue consi<strong>de</strong>rado<br />
durante todo el periodo <strong>de</strong> la guerra, como un<br />
“semi llero <strong>de</strong> rebel<strong>de</strong>s”, ya que <strong>de</strong> este territorio<br />
eran oriundos la mayoría <strong>de</strong> insurg<strong>en</strong>tes que se<br />
registraron <strong>en</strong> los libros <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones y <strong>en</strong> las<br />
listas <strong>de</strong> indultados. Empero, fr<strong>en</strong>te a esta situación,<br />
la actitud <strong>de</strong> los clérigos <strong>de</strong> la parroquia era<br />
indulg<strong>en</strong>te, como lo expresa un párroco:<br />
No obstante, <strong>de</strong> que los hijos <strong>de</strong> este pueblo <strong>de</strong><br />
Ixtapan, cometieron el más <strong>en</strong>orme <strong>de</strong>lito, atropellando<br />
todas las Leyes Eclesiásticas. Arrep<strong>en</strong>tidos<br />
han confesado este at<strong>en</strong>tado. Faltando a todos los<br />
respetos <strong>de</strong> sus párrocos. Arrep<strong>en</strong>tidos confesaron<br />
su falta protestando una <strong>en</strong>mi<strong>en</strong>da verda<strong>de</strong>ra<br />
(AHPSPAT, 1815-1822, C. 94, f. 70 v).<br />
Fr<strong>en</strong>te a esta situación, la labor <strong>de</strong> los curas<br />
al promover el indulto fue clave para la pacificación<br />
<strong>de</strong> este territorio, como la que hizo Francisco<br />
Cornelio Domínguez, cura <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong><br />
la Parroquia <strong>de</strong> Tejupilco <strong>en</strong>tre 1816-1817, y bu<strong>en</strong><br />
amigo <strong>de</strong>l párroco <strong>de</strong> Sultepec, el cura José Manuel<br />
Izquierdo, a qui<strong>en</strong> logró conv<strong>en</strong>cer <strong>de</strong> <strong>de</strong>sistir<br />
<strong>de</strong> la causa insurg<strong>en</strong>te; asimismo, el bachiller<br />
Cornelio <strong>de</strong>sempeñó el papel <strong>de</strong> correo e intermediario<br />
<strong>en</strong>tre el cura insurg<strong>en</strong>te y el coronel<br />
realista Juan Nepomuc<strong>en</strong>o Rafols; al indultarse,<br />
Izquierdo fue nombrado por el virrey como t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te<br />
coronel <strong>de</strong> las milicias <strong>de</strong> Temascaltepec<br />
y, un año más tar<strong>de</strong>, apoyaba a las fuerzas <strong>de</strong><br />
Agustín <strong>de</strong> Iturbi<strong>de</strong> (Cardoso, 2002: 118).<br />
El indulto fue otro at<strong>en</strong>uante utilizado a favor<br />
<strong>de</strong>l bando realista; el virrey Juan Ruiz <strong>de</strong> Apodaca<br />
lo <strong>de</strong>cretó como medida popular hacia los<br />
insurrectos. Los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> aplicarlo fueron<br />
los g<strong>en</strong>erales y los clérigos (Miranda, 2018: 147).<br />
En 1819 hubo, <strong>en</strong>tre los pueblos que integraban<br />
el curato <strong>de</strong> Tejupilco, 565 indultados y, al año<br />
sigui<strong>en</strong>te, fueron más <strong>de</strong> mil (AGN, 1814, exp. 47).<br />
Sin embargo, contrariam<strong>en</strong>te a las disposiciones<br />
<strong>de</strong>l Mitrado, varios curas optaron por huir <strong>de</strong><br />
sus parroquias para evitar caer <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> los<br />
insurg<strong>en</strong>tes, como hicieron los bachilleres Rafael<br />
<strong>de</strong> la Cueva, párroco <strong>de</strong> Tejupilco, y José María<br />
Soriano, <strong>de</strong> Amatepec. El cura <strong>de</strong> Tejupilco, una<br />
vez instalado <strong>en</strong> la Haci<strong>en</strong>da <strong>de</strong> San Agustín,<br />
Texcaltitlán, com<strong>en</strong>zó con una donación <strong>de</strong> 28<br />
toros y ofreció a las fuerzas realistas a contribuir<br />
<strong>en</strong> lo que pudiese. El segundo, el cura Soriano,<br />
fue más radical: pres<strong>en</strong>tó su adhesión a los realistas<br />
<strong>en</strong> el Segundo Batallón <strong>de</strong> las Tres Villas y<br />
realizó una lista <strong>de</strong> rebel<strong>de</strong>s para la quema <strong>de</strong><br />
sus haci<strong>en</strong>das y casas (AGN, 1812).<br />
Huir <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> guerra no <strong>de</strong>be tomarse<br />
siempre como un acto <strong>de</strong> cobardía, ambigüedad<br />
o sospecha; <strong>en</strong> algunas ocasiones se trataba <strong>de</strong><br />
una acción estratégica y, qui<strong>en</strong>es la realizaban,<br />
buscaban un terr<strong>en</strong>o seguro para po<strong>de</strong>r brindar<br />
su apoyo, pues, aunque se consi<strong>de</strong>raba que la<br />
postura <strong>de</strong> un párroco podía influir significativam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el respaldo <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> la población,<br />
no siempre fue así; por ello, la movilidad <strong>de</strong> la<br />
clerecía podía ser un signo <strong>de</strong> lo fragm<strong>en</strong>tada<br />
que se <strong>en</strong>contraba su feligresía o <strong>de</strong> su falta<br />
<strong>de</strong> relaciones <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> el curato. Por consigui<strong>en</strong>te,<br />
y, al contrario <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s eclesiásticas,<br />
los militares –por obvios antece<strong>de</strong>ntes–<br />
consi<strong>de</strong>raban que obligar a los sacerdotes<br />
a permanecer al fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sus parroquias era un<br />
arma <strong>de</strong> doble filo, puesto que eran los más susceptibles<br />
para <strong>en</strong>ar<strong>de</strong>cer los <strong>de</strong>seos <strong>de</strong> insurrección<br />
y pasiones libertarias; o bi<strong>en</strong>, abandonar a<br />
su feligresía a merced <strong>de</strong> los insurrectos por falta<br />
<strong>de</strong> conexiones o tibieza <strong>de</strong> carácter.<br />
La i<strong>de</strong>a g<strong>en</strong>eral que se ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> la postura <strong>de</strong>l<br />
párroco rural es a favor <strong>de</strong> la insurg<strong>en</strong>cia, por la<br />
preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los principales lí<strong>de</strong>res insurg<strong>en</strong>tes,<br />
como Hidalgo, Matamoros, Morelos, Cos,<br />
Berduzco, Izquierdo, fray Melchor <strong>de</strong> Talamantes<br />
y fray Servando Teresa <strong>de</strong> Mier, cuyas carreras<br />
religiosas fueron las que los llevaron a <strong>en</strong>lazarse<br />
con la lucha anticolonial. Sin embargo, resulta<br />
que la mayoría <strong>de</strong> los religiosos se mantuvieron<br />
leales al régim<strong>en</strong> virreinal (Van Young, 2006).<br />
De acuerdo con Ibarra (2010: 29), el porc<strong>en</strong>taje<br />
<strong>de</strong> los clérigos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes al Arzobispado<br />
<strong>de</strong> México que participaron activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
proceso armado fue únicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 10%, la mayoría<br />
<strong>de</strong> los cuales se alió con jefes realistas. Van<br />
Young refiere que, por mucho, 30% <strong>de</strong>l clero secular<br />
simpatizó con la insurg<strong>en</strong>cia (2006: 479).<br />
Esto quiere <strong>de</strong>cir que ser rebel<strong>de</strong> y párroco rural<br />
era la excepción y no la regla. Como se vio <strong>en</strong><br />
los casos expuestos, la autoridad clerical <strong>de</strong> este<br />
curato tomó acciones a favor <strong>de</strong>l virreinato.<br />
Pero como siempre suce<strong>de</strong>, exist<strong>en</strong> casos<br />
excepcionales, como el <strong>de</strong> José López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas,<br />
cura oriundo <strong>de</strong>l Real <strong>de</strong> Sultepec y que<br />
también fue comerciante. Al comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> la in-<br />
187
ROSY ITZEL VELÁZQUEZ BELTRÁN, DINÁMICAS Y ACTUACIONES DEL CLERO PARROQUIAL<br />
DE SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO DURANTE LA INDEPENDENCIA<br />
surrección, <strong>en</strong> 1810, ocupaba el cargo <strong>de</strong> párroco<br />
supl<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Tlatlaya y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el púlpito pregonaba<br />
proclamas <strong>de</strong>l cura Hidalgo, exhortando<br />
a sus feligreses a construir trincheras o cercos<br />
para <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r al pueblo <strong>de</strong> los posibles ataques<br />
realistas, bajo el pregón: “por un sacerdote <strong>de</strong> la<br />
Tierra y ministro <strong>de</strong> Cristo com<strong>en</strong>zó la insurrección,<br />
por éste hemos <strong>de</strong> <strong>de</strong>rramar hasta la última<br />
gota <strong>de</strong> sangre” (AGN, 1814, exp. 47).<br />
La auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los pueblos también formaba<br />
parte <strong>de</strong>l proyecto realista, <strong>de</strong>bido a que<br />
el ejército regular y las tropas expedicionarias<br />
no se daban abasto <strong>en</strong> la persecución <strong>de</strong> los lí<strong>de</strong>res<br />
<strong>de</strong> la insurg<strong>en</strong>cia y <strong>en</strong> la pacificación <strong>de</strong><br />
los territorios rebel<strong>de</strong>s, por lo tanto, Calleja <strong>de</strong>cretó<br />
que se establecieran cuerpos milicianos<br />
<strong>en</strong> cada localidad, integrados por sus propios<br />
habitantes para que se <strong>en</strong>cargaran <strong>de</strong> su auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa;<br />
asimismo, <strong>en</strong> las haci<strong>en</strong>das y ranchos<br />
se constituyeron las compañías volantes, que<br />
t<strong>en</strong>ían la función <strong>de</strong> vigilar los caminos y evitar<br />
las reuniones sospechosas. Esta medida fue relativam<strong>en</strong>te<br />
contraproduc<strong>en</strong>te para los fines <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivos<br />
<strong>de</strong> la Corona, ya que muchas poblaciones<br />
se <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dían, por igual, tanto <strong>de</strong> los asedios<br />
realistas como insurg<strong>en</strong>tes, lo cual fortaleció la<br />
autonomía <strong>de</strong> los pueblos. A<strong>de</strong>más, la incorporación<br />
<strong>de</strong> los indíg<strong>en</strong>as a estos cuerpos militares<br />
fue <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la Real Haci<strong>en</strong>da, puesto<br />
que, con motivo <strong>de</strong> hacerse milicianos, reclamaban<br />
el fuero militar y <strong>de</strong>jaban <strong>de</strong> contribuir con<br />
el tributo a la Corona, al hospital y a la comunidad<br />
(Ortiz Escamilla, 2014: 131).<br />
Volvi<strong>en</strong>do al caso <strong>de</strong>l cura José López <strong>de</strong><br />
Cár<strong>de</strong>nas, 5 éste pue<strong>de</strong> ser catalogado como un<br />
cura simulador o vergonzante, pues posterior al<br />
arribo <strong>de</strong> los regimi<strong>en</strong>tos realistas al Real <strong>de</strong> Sultepec,<br />
para expulsar a los cabecillas insurg<strong>en</strong>tes<br />
que se refugiaron <strong>en</strong>tre los vecinos <strong>de</strong> ese pueblo<br />
y trasladaron la impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la nación para<br />
publicar su i<strong>de</strong>ario <strong>en</strong> El Ilustrador Nacional, la<br />
postura <strong>de</strong>l m<strong>en</strong>cionado cura mudó <strong>de</strong> bando:<br />
quién sabe cómo y <strong>de</strong> qué suerte, si habrá sido por<br />
apar<strong>en</strong>tar, por cuidar su ti<strong>en</strong>da, por conseguir algún<br />
empleo, como lo ha conseguido o por conversión y<br />
separación <strong>de</strong> los insurg<strong>en</strong>tes; por esto último no<br />
habrá sido, porque si lo fuese, para qué pret<strong>en</strong>día el<br />
interinato <strong>en</strong> Tlatlaya, sabi<strong>en</strong>do que allí ti<strong>en</strong>e lo más<br />
5 A este cura también lo han investigado Eric van Young<br />
(2006) y Juan Ortiz Escamilla (2014).<br />
<strong>de</strong> su resi<strong>de</strong>ncia el cabecilla Ortiz, y aquellos feligreses<br />
son insurg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>clarados y tercos. Yo juzgo<br />
que lo que conduce a este párroco por esos lugares<br />
es la audacia <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er dinero, y no otra cosa, porque<br />
es muy puesto a negociar, y para granjearse la<br />
voluntad <strong>de</strong>l mariscal Ortiz, y que le dé paso franco<br />
para su <strong>de</strong>stino (AGN, 1814, exp. 47).<br />
De la misma manera, hacia finales <strong>de</strong> la lucha<br />
armada, cuando la resist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el sur era mant<strong>en</strong>ida<br />
por Pedro Asc<strong>en</strong>cio <strong>de</strong> Alquisiras y Vic<strong>en</strong>te<br />
Guerrero; <strong>en</strong> la parroquia <strong>de</strong> Tejupilco, el cura<br />
José López <strong>de</strong> Cár<strong>de</strong>nas, junto con el <strong>en</strong>cargado<br />
<strong>de</strong> Justicia, don José Santín, y el gobernador <strong>de</strong><br />
la cabecera <strong>de</strong> Tejupilco, don Andrés Avelino,<br />
exponía, <strong>de</strong> manera pública y por escrito, como<br />
era m<strong>en</strong>ester <strong>en</strong> esa época, su lealtad al virrey<br />
Juan José Ruiz <strong>de</strong> Apodaca y Eliza y su fi<strong>de</strong>lidad<br />
a la Corona, expresando sus <strong>de</strong>seos <strong>de</strong>l exterminio<br />
<strong>de</strong> los rebel<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la zona. En respuesta,<br />
Tejupilco recibió la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> parte <strong>de</strong>l virrey<br />
para 1820, como “un pueblo <strong>de</strong> bu<strong>en</strong> estado<br />
y <strong>de</strong> fi<strong>de</strong>lidad al Rey y a la Constitución política<br />
<strong>de</strong> la Monarquía Española” (HNDM, 1820).<br />
El caso anterior podría tratarse <strong>de</strong> un cura insurg<strong>en</strong>te<br />
arrep<strong>en</strong>tido, como lo fue Izquierdo, o<br />
bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong> un cura negociador, como los cataloga<br />
Rodolfo Aguirre (2011: 291), porque se caracterizaron<br />
por int<strong>en</strong>tar salvaguardad su integridad<br />
y la <strong>de</strong> sus familias, así como sus parroquias y<br />
bi<strong>en</strong>es, sin comprometerse más que lo necesario<br />
con cualquiera <strong>de</strong> los dos bandos. Así como él,<br />
hubo varios clérigos que relativizaron su i<strong>de</strong>ntidad<br />
insurg<strong>en</strong>te o realista, lo cual reflejaba poco<br />
patriotismo, pero priorizaba el bi<strong>en</strong> común y la<br />
seguridad personal, ya que ambos bandos aplicaban<br />
acciones punitivas contra las poblaciones<br />
don<strong>de</strong> hubiera un gran número <strong>de</strong> sospechosos<br />
o que consi<strong>de</strong>raran culpables por apoyar al <strong>en</strong>emigo.<br />
Las tropas realistas t<strong>en</strong>ían permitido sitiar<br />
y <strong>de</strong>sgastar a las poblaciones don<strong>de</strong> hubiera insurg<strong>en</strong>tes,<br />
por ejemplo, <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do todos sus<br />
sembradíos y cortando suministros, como sucedió<br />
<strong>en</strong> los pueblos <strong>en</strong> San Miguel y San Pedro,<br />
cercanos a la Goleta (AGN, 1819-18<strong>21</strong>: 100-<br />
104), y <strong>en</strong> San Simón e Ixtapan, don<strong>de</strong>, a<strong>de</strong>más,<br />
<strong>de</strong>struyeron las casas y sacrificaron al ganado<br />
(Bustamante, 1846: 88). De la misma manera,<br />
los insurg<strong>en</strong>tes ejercían acciones punitivas sobre<br />
las poblaciones que no les eran totalm<strong>en</strong>te<br />
fieles, quemando casas y sembradíos, robando<br />
188
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 179-191<br />
el ganado, asaltando <strong>en</strong> los caminos, saqueando<br />
templos, <strong>de</strong>struy<strong>en</strong>do los bi<strong>en</strong>es y propieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> los que consi<strong>de</strong>raban <strong>de</strong>safectos a la<br />
causa, matando sin compasión alguna a espías<br />
y correos que caían <strong>en</strong> sus manos (AGN, 1819:<br />
241-245). Sin duda, la guerra fue el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />
múltiples teatralida<strong>de</strong>s que se manifestaron a<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los espectadores, <strong>en</strong> este caso<br />
insurg<strong>en</strong>tes o realistas, y que, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong><br />
las ocasiones, se cambió el libreto justo a tiempo<br />
<strong>de</strong> ejecutar el último acto.<br />
Reflexiones finales<br />
La participación <strong>de</strong>l clero parroquial durante la<br />
guerra <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia –sin importar su postura–<br />
pone <strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ncia que, a pesar <strong>de</strong> las reformas<br />
borbónicas que limitaban la inmunidad<br />
eclesiástica y su papel administrativo <strong>en</strong> cuanto<br />
al control <strong>de</strong> las cofradías y finanzas <strong>de</strong> las cajas<br />
<strong>de</strong> comunidad, su actuación pública no sólo no<br />
pudo ser coartada, sino que fue hasta necesaria<br />
para las mismas autorida<strong>de</strong>s políticas <strong>de</strong>l antiguo<br />
régim<strong>en</strong>. No obstante <strong>de</strong> la política regalista,<br />
el papel <strong>de</strong> los curas, como actores cercanos<br />
y conocedores <strong>de</strong> sus feligreses, les confería un<br />
alto po<strong>de</strong>r persuasivo <strong>en</strong> los diversos espacios,<br />
tanto públicos como privados: <strong>en</strong>tre estos últimos,<br />
se pue<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> el confesionario o <strong>en</strong><br />
las visitas domiciliarias; y <strong>en</strong> los primeros, la función<br />
<strong>de</strong> voceros que ejercían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el púlpito,<br />
comunicando las noticias que se t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> España<br />
y lo que acontecía <strong>en</strong> su convulsa sociedad<br />
novohispana. Por estas razones y, principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> los ambi<strong>en</strong>tes rurales, don<strong>de</strong> la cercanía<br />
con su grey era más ac<strong>en</strong>tuada <strong>de</strong>bido a los lazos<br />
<strong>de</strong> par<strong>en</strong>tesco o amistad que habían trazado<br />
con las familias y grupos <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> su feligresía,<br />
los curas repres<strong>en</strong>taron, para los jefes militares<br />
tanto realistas como insurg<strong>en</strong>tes, la clave<br />
para vincularse con la población, eso explica<br />
muy bi<strong>en</strong> por qué fueron buscados por ambos<br />
bandos. En pocas palabras, la guerra fortaleció<br />
la participación política <strong>de</strong> los curas, con medidas<br />
eclesiásticas y militares que los exhortaron<br />
a reivindicar un papel activo <strong>en</strong> su feligresía y <strong>en</strong><br />
la vida publica <strong>de</strong> sus curatos.<br />
La dinámica intermit<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ambos bandos<br />
<strong>en</strong> el curato <strong>de</strong> Tejupilco pone <strong>de</strong> manifiesto la<br />
importancia estratégica <strong>de</strong> esta zona para servir<br />
como bastión <strong>en</strong> la guerra anti-insurg<strong>en</strong>te<br />
suriana, así como la relevante complicidad <strong>de</strong><br />
los clérigos <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> pacificación. De la<br />
misma manera, se percibe la polarización que<br />
existía <strong>en</strong>tre el pueblo, ya que las comunida<strong>de</strong>s<br />
más alejadas discordaban con los habitantes <strong>de</strong><br />
la cabecera y sus autorida<strong>de</strong>s políticas y eclesiásticas.<br />
Con los estudios <strong>de</strong> caso pres<strong>en</strong>tados se hace<br />
evi<strong>de</strong>nte que el apoyo a la insurg<strong>en</strong>cia, por parte<br />
<strong>de</strong>l clero parroquial, tuvo poca relación con el<br />
<strong>de</strong>scont<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eralizado por las reformas borbonistas,<br />
como la consolidación <strong>de</strong> vales reales<br />
a partir <strong>de</strong> 1804, sino que se <strong>de</strong>bió más al<br />
contexto local y regional <strong>de</strong> sus comunida<strong>de</strong>s, a<br />
intereses personales y al ritmo <strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos.<br />
T<strong>en</strong>gamos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, como sujetos<br />
históricos que somos, nos <strong>de</strong>bemos a nuestras<br />
circunstancias; <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, muchas <strong>de</strong> las<br />
acciones <strong>de</strong> los hombres <strong>de</strong> ese tiempo, como<br />
las nuestras, <strong>en</strong> cierta medida han estado condicionadas<br />
por el contexto que les y nos toca vivir.<br />
Debemos seguir meditando hasta qué punto<br />
los curas que participaron <strong>en</strong> la insurg<strong>en</strong>cia<br />
lo hicieron para recuperar sus privilegios perdidos<br />
y hasta qué punto se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar que<br />
“no tuvieron elección” <strong>en</strong> la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
y, más bi<strong>en</strong>, manifestaron acciones o posturas<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. Aún quedan muchos aspectos<br />
que merec<strong>en</strong> ser profundizados para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
cada vez más la participación <strong>de</strong>l clero parroquial<br />
y la relevancia que tuvo <strong>en</strong> el proceso<br />
<strong>de</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> nuestro país.<br />
Fu<strong>en</strong>tes consultadas<br />
Archivos<br />
AGN (Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación) (1805), Cabildo, Haceduría,<br />
Jueces Hacedores, c. 150, exp. 27, 7 fs.<br />
AGN (Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación) (1812), Diario <strong>de</strong><br />
Operaciones <strong>de</strong> Joaquín Castillo Bustamante,<br />
Indifer<strong>en</strong>te virreinal, Operaciones <strong>de</strong> guerra<br />
1000-1999, c. 1797, exp. 039.<br />
AGN (Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación) (s.f.), Proceso<br />
instruido <strong>en</strong> México al diácono Tiburcio Hipólito<br />
Bal<strong>de</strong>ras y al bachiller Alejo <strong>de</strong> Norzagaray, por<br />
sospechas <strong>de</strong> infi<strong>de</strong>ncia, Indifer<strong>en</strong>te virreinal, c.<br />
99, exp. 5.<br />
189
ROSY ITZEL VELÁZQUEZ BELTRÁN, DINÁMICAS Y ACTUACIONES DEL CLERO PARROQUIAL<br />
DE SAN PEDRO APÓSTOL TEJUPILCO DURANTE LA INDEPENDENCIA<br />
AGN (Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación) (1814), Informe <strong>de</strong><br />
Lor<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> Angulo al virrey, Toluca, 26 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero<br />
<strong>de</strong> 1814, Operaciones <strong>de</strong> Guerra, t. 5, exp. 47.<br />
AGN (Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación) (1819-18<strong>21</strong>), Diario<br />
<strong>de</strong> operaciones <strong>de</strong>l coronel José Gabriel <strong>de</strong><br />
Armijo, Indifer<strong>en</strong>te virreinal, c. 11660, 6239, exp.<br />
006.<br />
AHAM (Archivo Histórico <strong>de</strong>l Arzobispado <strong>de</strong> México),<br />
Episcopal, Secretaría arzobispal, Parroquias, c.<br />
158, exp. 16, 1809, 16 fs.<br />
HNDM (1820), Gaceta <strong>de</strong>l Gobierno <strong>de</strong> México, Tomo<br />
11, núm. 109, 19 <strong>de</strong> agosto, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> Juan Bautista <strong>de</strong> Arizpe, pp. 5-6.<br />
AHPSPAT (Archivo Histórico <strong>de</strong> la Parroquia <strong>de</strong> San<br />
Pedro Apóstol Tejupilco) (s.f.) “Libro <strong>de</strong> <strong>de</strong>funciones<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> razón”, Sacram<strong>en</strong>tal, Defunciones/Matrimonios,<br />
c. 91, vol. 1.<br />
AHPSPAT (Archivo Histórico <strong>de</strong> la Parroquia <strong>de</strong> San<br />
Pedro Apóstol Tejupilco) (s.f.), “Libro 2 Entierros<br />
<strong>de</strong> españoles, negros, mestizos y mulatos<br />
(1719-1746)”, Sacram<strong>en</strong>tal, Defunciones, c. 93,<br />
vol. 1.<br />
AHPSPAT (Archivo Histórico <strong>de</strong> la Parroquia <strong>de</strong> San<br />
Pedro Apóstol Tejupilco) (s.f.), “Libro No. 20 <strong>de</strong><br />
Entierros <strong>de</strong> indios y <strong>de</strong> razón hechos <strong>en</strong> esta<br />
parroquia y <strong>en</strong> las <strong>de</strong>más capillas <strong>de</strong> esta compr<strong>en</strong>sión,<br />
<strong>de</strong> los <strong>años</strong> 1815-1822”, Sacram<strong>en</strong>tal,<br />
Defunciones, c. 94, vol. 2.<br />
AHPSPAT (Archivo Histórico <strong>de</strong> la Parroquia <strong>de</strong> San<br />
Pedro Apóstol Tejupilco) (s.f.), “Libro <strong>de</strong> bautismos<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> razón y todas las castas”,<br />
Sacram<strong>en</strong>tal, Bautismos, c. 1, vol. 5.<br />
AHPSPAT (Archivo Histórico <strong>de</strong> la Parroquia <strong>de</strong> San<br />
Pedro Apóstol Tejupilco) (s.f.), “Libro <strong>de</strong> Provi<strong>de</strong>ncias<br />
1804-1853”, Disciplinar, Serie mandatos/misas,<br />
c. 102, vol. 2.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
Aguirre Salvador, Rodolfo (2010), “Ambigüeda<strong>de</strong>s<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes. Los curas <strong>de</strong>l arzobispado <strong>de</strong><br />
México fr<strong>en</strong>te al conflicto insurg<strong>en</strong>te”, <strong>en</strong> Brian<br />
Connaughton (ed.), Religión, política e i<strong>de</strong>ntidad<br />
<strong>en</strong> la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> México, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, Universidad Autónoma Metropolitana /<br />
B<strong>en</strong>emérita Universidad Autónoma <strong>de</strong> Puebla,<br />
pp. 273-305.<br />
Aguirre Salvador, Rodolfo (2011), “Sobrevivir a la insurg<strong>en</strong>cia:<br />
los curas y la conservación <strong>de</strong> las<br />
parroquias. Arzobispado <strong>de</strong> México, 1813-1820”,<br />
<strong>en</strong> Francisco Javier Cervantes Bello; Lucrecia<br />
Enríquez y Rodolfo Aguirre Salvador (coords.),<br />
Tradición y reforma <strong>en</strong> la Iglesia hispanoamericana,<br />
1750-1840, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México / B<strong>en</strong>emérita<br />
Universidad Autónoma <strong>de</strong> Puebla, pp. 167-195.<br />
Alzate y Ramírez, José Antonio <strong>de</strong> (1767), Atlas eclesiástico<br />
<strong>de</strong>l Arzobispado <strong>de</strong> México 1737-1799,<br />
copia digital, Biblioteca Virtual <strong>de</strong>l Patrimonio<br />
Bibliográfico, , 10 <strong>de</strong><br />
noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Brian Connaughton (coord.), 1750-1850: La in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> México a la luz <strong>de</strong> ci<strong>en</strong> <strong>años</strong>. Problemáticas<br />
y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>laces <strong>de</strong> una larga tradición,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Lirio/Universidad Autónoma<br />
Metropolitana.<br />
Miranda Arrieta, Eduardo (2018), “Del po<strong>de</strong>r insurg<strong>en</strong>te<br />
a la subordinación trigarante. El indio Pedro<br />
As<strong>en</strong>cio Alquisiras, 1818-18<strong>21</strong>”, Tzintzun. <strong>Revista</strong><br />
<strong>de</strong> Estudios Históricos, núm. 67, Morelia, Universidad<br />
Michoacana <strong>de</strong> San Nicolás <strong>de</strong> Hidalgo,<br />
pp. 133-163.<br />
Bustamante, Carlos María (1846), Cuadro histórico <strong>de</strong><br />
la Revolución mexicana, com<strong>en</strong>zada <strong>en</strong> 15 <strong>de</strong><br />
septiembre <strong>de</strong> 1810, segunda edición, tomo 5,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Impr<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la Calle <strong>de</strong> los<br />
Rebel<strong>de</strong>s.<br />
Cardoso Santín, Alfredo (2002), Pedro Asc<strong>en</strong>cio cabalga<br />
<strong>en</strong> el Sur, Toluca, Edomex. S. A. <strong>de</strong> C. V.<br />
El Mundo Ilustrado (1906), “Un autógrafo <strong>de</strong> D. Cristóbal<br />
Hidalgo y Costilla” (fotografía), 16 <strong>de</strong> septiembre,<br />
núm. 12, Ciudad <strong>de</strong> México, p. 11, , 10 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2022.<br />
Fu<strong>en</strong>te, José María <strong>de</strong> la (1910), Hidalgo íntimo: apuntes<br />
y docum<strong>en</strong>tos para una biografía <strong>de</strong>l b<strong>en</strong>emérito<br />
cura <strong>de</strong> Dolores, don Miguel Hidalgo y<br />
Costilla, Guanajuato, Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Gobierno<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Guanajuato.<br />
Torre Villar, Ernesto <strong>de</strong> la (2018), “El clero y la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
mexicana. Reflexiones para su estudio”,<br />
<strong>en</strong> Ana Carolina Ibarra (coord.), Ernesto <strong>de</strong> la<br />
Torre Villar, 1917-2009. Textos imprescindibles,<br />
Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad Nacional Autónoma<br />
<strong>de</strong> México / Fi<strong>de</strong>icomismo Felipe Teixidor<br />
y Monserrat Alfau <strong>de</strong> Teixidor, pp.167-173.<br />
Fernán<strong>de</strong>z Delgado, Miguel Ángel (2016), “Miguel Hidalgo:<br />
Nacimi<strong>en</strong>to y primeras décadas <strong>de</strong> un<br />
héroe”, Instituto Nacional <strong>de</strong> Estudios Históricos<br />
<strong>de</strong> las Revoluciones <strong>de</strong> México, Ciudad <strong>de</strong><br />
México, , 10 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 2022.<br />
190
KORPUS <strong>21</strong>, VOL. 3, NÚM. 7, 2023, 179-191<br />
Ibarra, Ana Carolina (2010), El clero <strong>de</strong> la Nueva España<br />
durante el proceso <strong>de</strong> In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia, 1808-<br />
18<strong>21</strong>, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad Nacional<br />
Autónoma <strong>de</strong> México-Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Históricas.<br />
León-Portilla, Miguel y Alicia Mayer (coords.) (2010),<br />
Los indíg<strong>en</strong>as <strong>en</strong> la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y <strong>en</strong> la Revolución<br />
Mexicana, Ciudad <strong>de</strong> México, Universidad<br />
Nacional Autónoma <strong>de</strong> México, Instituto Nacional<br />
<strong>de</strong> Antropología e Historia y Fi<strong>de</strong>icomiso<br />
Teixidor.<br />
Ortiz Escamilla, Juan (2014), Guerra y gobierno. Los<br />
pueblos y la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> México, 1808-<br />
1825, segunda edición, Ciudad <strong>de</strong> México, El Colegio<br />
<strong>de</strong> México / Instituto <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Dr. José María Luis Mora.<br />
Reyes Pastrana, Jorge (20<strong>21</strong>), Sinopsis <strong>de</strong> <strong>de</strong>cretos <strong>de</strong>l<br />
Congreso <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México y sus pre<strong>de</strong>cesores<br />
(1824-1914), Toluca, Secretaría <strong>de</strong> Asuntos<br />
Parlam<strong>en</strong>tarios <strong>de</strong>l Po<strong>de</strong>r Legislativo <strong>de</strong>l Estado<br />
<strong>de</strong> México.<br />
Rosy Itzel Velázquez Beltrán<br />
Recibido: 1 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 20<strong>21</strong>.<br />
Aceptado: 25 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2022.<br />
Publicado: 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2023.<br />
Es lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> Historia por la Universidad Autónoma<br />
<strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México. Actualm<strong>en</strong>te estudia<br />
la Maestría <strong>en</strong> Cine <strong>en</strong> la Universidad Iberoamericana-Ciudad<br />
<strong>de</strong> México. Labora como<br />
auxiliar <strong>de</strong>l Cronista municipal <strong>en</strong> el Ayuntami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Tejupilco y es doc<strong>en</strong>te horas clase<br />
<strong>en</strong> la Escuela Preparatoria Anexa a la Normal <strong>de</strong><br />
Tejupilco.<br />
Sánchez Ocampo, Segio Alonso (2018), Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong>l<br />
Archivo Parroquial <strong>de</strong> San Pedro Apóstol Tejupilco,<br />
Estado <strong>de</strong> México. Diócesis <strong>de</strong> Ciudad<br />
Altamirano, Inv<strong>en</strong>tario 379, Ciudad <strong>de</strong> México,<br />
Apoyo al Desarrollo <strong>de</strong> Archivos y Bibliotecas<br />
<strong>de</strong> México, A.C.<br />
Taylor, William (1999), Ministros <strong>de</strong> lo sagrado. Sacerdotes<br />
y feligreses <strong>en</strong> el México <strong>de</strong>l siglo XVIII,<br />
Michoacán, El Colegio <strong>de</strong> Michoacán.<br />
Van Young, Eric (2006), La otra rebelión. La lucha por<br />
la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> México, 1810-18<strong>21</strong>, Ciudad<br />
<strong>de</strong> México, Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
Vivero Domínguez, Luis Fernando (20<strong>21</strong>), “Las or<strong>de</strong>naciones<br />
sacerdotales <strong>en</strong> el Arzobispado <strong>de</strong><br />
México <strong>en</strong> tiempos <strong>de</strong> la insurg<strong>en</strong>cia, 1810-18<strong>21</strong>”,<br />
<strong>Korpus</strong> <strong>21</strong>, 1 (3), Zinacantepec, El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se,<br />
pp. 419-438, https://doi.org/10.2<strong>21</strong>36/<br />
korpus<strong>21</strong>20<strong>21</strong>24.<br />
Velázquez Beltrán, Rosy Itzel (2019), Los padrones <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>función: testigos <strong>de</strong> guerra y <strong>en</strong>fermedad, <strong>en</strong><br />
el Curato <strong>de</strong> San Pedro Apóstol Tejupilco, 1815-<br />
1830, tesis <strong>de</strong> Lic<strong>en</strong>ciatura, Toluca, Universidad<br />
Autónoma <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> México.<br />
Von Wobeser, Gisela, (2006), “La consolidación <strong>de</strong> vales<br />
reales como factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> la lucha<br />
<strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> México, 1804-1808”, Historia<br />
Mexicana, 56 (2), Ciudad <strong>de</strong> México, El Colegio<br />
<strong>de</strong> México, pp. 373-425.<br />
191
Guía para autores<br />
Artículos<br />
Un artículo es un docum<strong>en</strong>to que pres<strong>en</strong>ta<br />
resultados originales <strong>de</strong> una investigación,<br />
ya sean experim<strong>en</strong>tales o teóricos, <strong>de</strong>sarrollados<br />
con base <strong>en</strong> una metodología. Es<br />
un escrito breve que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> contribuir a<br />
planear, relacionar o <strong>de</strong>scubrir cuestiones<br />
técnicas o profesionales como pauta para<br />
investigaciones posteriores. Para ello toma<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los temas <strong>de</strong> actualidad o refiere<br />
cuestiones lat<strong>en</strong>tes. Pue<strong>de</strong> versar sobre<br />
diversos aspectos <strong>en</strong> su afán <strong>de</strong> difusión o<br />
referirse a temas concretos. Su estructura<br />
ci<strong>en</strong>tífica es la sigui<strong>en</strong>te:<br />
1. Introducción. Debe <strong>en</strong>unciar <strong>de</strong><br />
manera actualizada la problemática<br />
abordada, la cual es antece<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> la<br />
contribución. Asimismo, <strong>de</strong>be expresar el<br />
impacto <strong>de</strong> la investigación (por qué es<br />
pertin<strong>en</strong>te), así como su objetivo.<br />
2. Estado <strong>de</strong>l arte. Se lleva a cabo la<br />
revisión bibliográfica <strong>de</strong>l tema <strong>en</strong> la frontera<br />
<strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to.<br />
3. Metodología. Repres<strong>en</strong>ta el cómo<br />
y el porqué <strong>de</strong> la investigación. Debe expresar<br />
datos, variables y su respectivo<br />
tratami<strong>en</strong>to. Asimismo, pue<strong>de</strong> exponer<br />
los procesos, técnicas y programas (software)<br />
que intervinieron <strong>en</strong> la obt<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong>tallados <strong>en</strong> la contribución.<br />
4. Resultado y discusión. Manifiesta<br />
los resultados <strong>en</strong> coher<strong>en</strong>cia con la metodología<br />
y se contrastan los hallazgos<br />
con investigadores nacionales e internacionales<br />
afines. Asimismo, se establec<strong>en</strong><br />
comparaciones y se discute el significado<br />
<strong>de</strong> los resultados.<br />
5. Conclusiones. Repres<strong>en</strong>tan el cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los objetivos planteados y<br />
su impacto <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to.<br />
6. Anexos. No es una sección obligatoria.<br />
Se utiliza para pres<strong>en</strong>tar materiales<br />
complem<strong>en</strong>tarios que apoyan la investigación.<br />
Deb<strong>en</strong> estar numerados.<br />
Ensayos<br />
Un <strong>en</strong>sayo es un docum<strong>en</strong>to que analiza, interpreta<br />
y discute un tema mediante el cual<br />
se problematice o <strong>de</strong>muestre una hipótesis<br />
a través <strong>de</strong> una secu<strong>en</strong>cia argum<strong>en</strong>tativa<br />
que <strong>de</strong>note un profundo conocimi<strong>en</strong>to sobre<br />
dicho tema. Se recibirán <strong>en</strong>sayos con<br />
una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> 15 a 25 cuartillas, <strong>en</strong> letra<br />
Arial o Times New Roman <strong>de</strong> 11 puntos con<br />
1.5 <strong>de</strong> interlineado, márg<strong>en</strong>es superior e inferior<br />
<strong>de</strong> 2.5 cm y <strong>de</strong>recho e izquierdo <strong>de</strong><br />
3.0 cm, con texto justificado. No <strong>de</strong>be cont<strong>en</strong>er<br />
formato, sangrías, hojas <strong>de</strong> estilos, caracteres<br />
especiales ni más comandos <strong>de</strong> los<br />
que atañ<strong>en</strong> a las divisiones y subdivisiones<br />
<strong>de</strong>l trabajo.<br />
1. Título <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> el idioma original<br />
<strong>de</strong>l texto y <strong>en</strong> inglés cuya ext<strong>en</strong>sión<br />
no sea mayor a 15 palabras. Debe referir<br />
claram<strong>en</strong>te el cont<strong>en</strong>ido y no exce<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
15 palabras, incluido el subtítulo.<br />
2. Resum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el idioma original <strong>de</strong>l<br />
texto y <strong>en</strong> inglés que no exceda las 100<br />
palabras. Debe cont<strong>en</strong>er información<br />
concisa acerca <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido. No <strong>de</strong>be<br />
incluir tablas, gráficas, refer<strong>en</strong>cias ni expresiones<br />
matemáticas.<br />
3. Palabras Clave: Precisar una relación<br />
<strong>de</strong> tres a cinco palabras que mant<strong>en</strong>gan<br />
un equilibrio <strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>eralidad y especificidad<br />
<strong>en</strong> el idioma original <strong>de</strong>l texto<br />
192
y <strong>en</strong> inglés. Con el propósito <strong>de</strong> resaltar<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l <strong>en</strong>sayo para efectos <strong>de</strong><br />
indización bibliográfica, se omitirán las<br />
oraciones, a excepción <strong>de</strong> las palabras<br />
compuestas.<br />
4. Los cuadros <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un nombre<br />
y fu<strong>en</strong>te y <strong>en</strong>umerarse <strong>en</strong> sistema<br />
arábigo. De igual forma, los mapas, planos,<br />
figuras, láminas y fotos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
nombre, fu<strong>en</strong>te y <strong>en</strong>umerarse con números<br />
romanos.<br />
5. El texto <strong>de</strong>be cumplir con los requisitos<br />
bibliográficos y <strong>de</strong> estilo indicados<br />
<strong>en</strong> las Normas para los autores.<br />
6. El texto ti<strong>en</strong>e normalizada la bibliografía<br />
<strong>en</strong> el sistema <strong>de</strong> citación Harvard y<br />
conti<strong>en</strong>e TODOS los datos. La bibliografía<br />
se redactará <strong>de</strong> acuerdo con los ejemplos<br />
especificados <strong>en</strong> las Normas para los<br />
autores.<br />
3. Examinar los elem<strong>en</strong>tos estructurales<br />
<strong>de</strong> la obra, explicar cómo los maneja<br />
el autor y qué función cumpl<strong>en</strong>.<br />
4. Mant<strong>en</strong>er las justas proporciones,<br />
haci<strong>en</strong>do no sólo que los párrafos <strong>de</strong> la<br />
reseña estén equilibrados <strong>en</strong> cuanto a<br />
tamaño y cont<strong>en</strong>ido, sino que reflej<strong>en</strong> la<br />
importancia relativa <strong>de</strong> las distintas partes<br />
<strong>de</strong>l libro reseñado.<br />
5. Evaluar <strong>en</strong> función <strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tos<br />
sólidos, y no con el gusto o los prejuicios<br />
personales. Lo primero es <strong>de</strong>terminar el<br />
propósito que se tuvo al hacer el libro<br />
(prefacio o introducción), <strong>de</strong>spués podrá<br />
juzgarse si la obra cumple con los fines<br />
que se propuso el autor.<br />
La guía completa para autores pue<strong>de</strong><br />
consultarse <strong>en</strong> la página web <strong>de</strong> la revista:<br />
korpus<strong>21</strong>.cmq.edu.mx.<br />
7. La introducción y las conclusiones<br />
no <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar numeradas.<br />
Reseñas Críticas<br />
Una reseña crítica es un docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> 4<strong>500</strong> palabras que da cu<strong>en</strong>ta, a través<br />
<strong>de</strong> la <strong>de</strong>scripción y el análisis crítico, el<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> un libro o artículo editado <strong>en</strong><br />
los últimos tres <strong>años</strong> antes <strong>de</strong> la postulación.<br />
Al respecto, se sugiere:<br />
1. Leer cuidadosam<strong>en</strong>te toda la obra<br />
(libro o artículo) hasta familiarizarse por<br />
completo con el tema y con la estructura.<br />
2. Partir <strong>de</strong>l supuesto <strong>de</strong> que los lectores<br />
no conoc<strong>en</strong> el libro objeto <strong>de</strong> la reseña,<br />
pero que <strong>de</strong>searían saber <strong>de</strong> qué se<br />
trata.<br />
193
<strong>Número</strong>s anteriores<br />
<strong>Número</strong> 1<br />
La historiografía actual cuestiona y profundiza <strong>en</strong> preguntas<br />
básicas como ¿quién conquistó México-T<strong>en</strong>ochtitlan?,<br />
¿significó 15<strong>21</strong> el fin <strong>de</strong> la civilización mesoamericana?,<br />
¿cómo se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> leer las crónicas y<br />
docum<strong>en</strong>tos sobre la conquista?, ¿cuál es la trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
<strong>de</strong> la conquista <strong>de</strong> T<strong>en</strong>ochtitlan para los mexicanos<br />
<strong>de</strong> hoy? Para contribuir <strong>en</strong> estos temas y su<br />
discusión, el primer número <strong>de</strong> <strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> ofrece al lector<br />
seis artículos que, apoyados <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>tes primarias<br />
y <strong>en</strong> los refer<strong>en</strong>tes historiográficos hoy vig<strong>en</strong>tes, tratan<br />
sobre la heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> perspectivas sobre la<br />
conquista, las variadas interpretaciones <strong>de</strong> las fu<strong>en</strong>tes<br />
históricas relativas al hecho, incluidos los controversiales<br />
relatos <strong>de</strong> los port<strong>en</strong>tos o tetzahuitl que habrían<br />
anunciado la conquista y el dominio hispano. También<br />
se incluyeron trabajos que muestran la persist<strong>en</strong>cia,<br />
transformación y adaptación <strong>de</strong> la cultura nativa <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> 15<strong>21</strong> <strong>en</strong> ámbitos como el ritual religioso y <strong>en</strong><br />
las instituciones políticas. Se suman al número 1 dos<br />
artículos <strong>de</strong> temática g<strong>en</strong>eral y dos reseñas críticas <strong>de</strong><br />
libros que abordan el eje temático.<br />
<strong>Número</strong> 2<br />
El mundo contemporáneo p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l <strong>de</strong>lgado y frágil<br />
hilo <strong>de</strong> la incertidumbre <strong>de</strong>bido a la pan<strong>de</strong>mia provocada<br />
por la Covid-19, que no hace más que acelerar y<br />
exacerbar esa falta <strong>de</strong> certezas e inscribirlas <strong>en</strong> una<br />
crisis <strong>de</strong> larga gestación y duración. La mirada conv<strong>en</strong>cional<br />
que asume a la pan<strong>de</strong>mia únicam<strong>en</strong>te como<br />
una crisis sanitaria es dinamitada al calor <strong>de</strong>l maremágnum<br />
<strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos acelerados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> marzo<br />
<strong>de</strong> 2020, <strong>de</strong> tal modo que la pan<strong>de</strong>mia es una crisis<br />
sociohistórica que transpar<strong>en</strong>tó la <strong>de</strong>sigualdad, la exclusión<br />
social y <strong>de</strong>más contradicciones <strong>de</strong>l capitalismo<br />
y <strong>de</strong>l mundo fragm<strong>en</strong>tado que se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la<br />
escala geopolítica. En este segundo número, <strong>Korpus</strong><br />
<strong>21</strong> pres<strong>en</strong>ta 7 artículos y dos reseñas que repres<strong>en</strong>tan<br />
una oportunidad para esbozar, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los planos<br />
teórico y empírico y a partir <strong>de</strong> miradas que <strong>en</strong>fatizan<br />
<strong>en</strong> las t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias globales y <strong>de</strong> otras que colocan el<br />
ac<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las manifestaciones locales/nacionales <strong>de</strong><br />
la pan<strong>de</strong>mia, posicionami<strong>en</strong>tos difer<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> torno<br />
a un tema contemporáneo que t<strong>en</strong>drá secuelas <strong>en</strong> el<br />
largo plazo.<br />
194
<strong>Número</strong> 3<br />
El añejo y profundo conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una época, con<br />
miradas novedosas y metodologías interdisciplinarias,<br />
es el que pres<strong>en</strong>ta <strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> <strong>en</strong> este número 3. Los<br />
autores han transitado por los <strong>años</strong> <strong>de</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />
durante varias décadas y pres<strong>en</strong>tan visiones<br />
r<strong>en</strong>ovadas, originales y ser<strong>en</strong>as. Este año <strong>de</strong> 20<strong>21</strong> nos<br />
ofrece una oportunidad especial para rep<strong>en</strong>sar el significado<br />
<strong>de</strong> la guerra <strong>de</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y el proceso<br />
<strong>de</strong> creación estado-nación mexicano, que nació <strong>de</strong><br />
los escombros <strong>de</strong> la Nueva España. Temas, <strong>en</strong>foques,<br />
regiones, l<strong>en</strong>guajes, esc<strong>en</strong>arios y actores converg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> un universo <strong>de</strong> una y muchas in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias que<br />
obligan a ampliar las fronteras <strong>de</strong> los múltiples bandos<br />
<strong>en</strong> disputa.<br />
<strong>Número</strong> 4<br />
Así como el siglo XIX fue calificado como el <strong>de</strong> la<br />
muerte <strong>de</strong> Dios por el proceso <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnas<br />
a través <strong>de</strong>l cual las i<strong>de</strong>as religiosas y sus instituciones<br />
perdieron su abrumadora influ<strong>en</strong>cia, así el<br />
siglo XX ha sido <strong>de</strong>finido como el <strong>de</strong>l feminismo, “la<br />
revolución más importante <strong>de</strong> la historia”, porque <strong>de</strong>struyó<br />
el sistema <strong>de</strong> clase más antiguo, basado <strong>en</strong> el<br />
sexo, que legitimaba los roles estereotipos masculinos<br />
y fem<strong>en</strong>inos segregando a las mujeres, qui<strong>en</strong>es pasaron<br />
a ocupar solam<strong>en</strong>te los espacios privados como<br />
ángeles <strong>de</strong>l hogar. En su número 4, las autoras y los<br />
autores <strong>de</strong> <strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> compart<strong>en</strong> sus productos <strong>de</strong> investigación<br />
sobre este tema actual y pertin<strong>en</strong>te para<br />
la reflexión <strong>de</strong> la sociedad humana <strong>en</strong> el siglo XXI.<br />
195
<strong>Número</strong> 5<br />
En este fascículo, <strong>Korpus</strong> <strong>21</strong> ofrece a la comunidad<br />
académica y ci<strong>en</strong>tífica un interesante recorrido histórico-social<br />
a través <strong>de</strong> sus artículos y <strong>en</strong>sayos temáticos<br />
que escudriñan el legado y los <strong>de</strong>safíos irresolutos<br />
<strong>de</strong> la política educativa diseñada por las autorida<strong>de</strong>s<br />
mexicanas. Las reflexiones y resultados <strong>de</strong> investigación<br />
que compon<strong>en</strong> el número 5 no sólo avizoran y<br />
<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los rasgos <strong>de</strong> la educación pública como un<br />
factor crucial para el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Estado, sino<br />
que también evi<strong>de</strong>ncian las profundas limitaciones y<br />
el <strong>en</strong><strong>de</strong>ble andamiaje que sust<strong>en</strong>tó a corto, mediano y<br />
largo plazos un complejo esc<strong>en</strong>ario educativo don<strong>de</strong><br />
las aspiraciones transformadoras parec<strong>en</strong> resquebrajarse<br />
paulatinam<strong>en</strong>te a merced <strong>de</strong> un déficit pedagógico<br />
<strong>de</strong> fondo y un <strong>en</strong>torno caracterizado por una int<strong>en</strong>sa<br />
resist<strong>en</strong>cia magisterial que han fatigado nuestro<br />
Sistema Educativo Mexicano, por lo que nuestros autores<br />
propon<strong>en</strong> reformar estructuras y adaptarlas a la<br />
nueva realidad sociocultural.<br />
<strong>Número</strong> 6<br />
Actualm<strong>en</strong>te, no hay acciones que afect<strong>en</strong> más a la población<br />
mexicana que la viol<strong>en</strong>cia y el crim<strong>en</strong> organizado.<br />
La ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ha rebasado las<br />
mediciones universales y se ha revelado con múltiples<br />
y aterradoras formas. México es el país más viol<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>l mundo (<strong>en</strong>tre los que no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> guerra),<br />
hay 11 feminicidios diarios, cada día son asesinados 3<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> edad y durante 20<strong>21</strong> <strong>de</strong>saparecieron 12<br />
personas diariam<strong>en</strong>te. ¿Cuál es la historia sumergida<br />
atrás <strong>de</strong> la viol<strong>en</strong>cia y el crim<strong>en</strong> organizado? <strong>Korpus</strong><br />
<strong>21</strong> <strong>de</strong>dica su número 6 a respon<strong>de</strong>r a esta pregunta<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> múltiples ángulos académicos y diversas metodologías<br />
ci<strong>en</strong>tíficas.<br />
<strong>Korpus</strong> <strong>21</strong>, vol. 3, núm. 7, editada por El Colegio Mexiqu<strong>en</strong>se, A.C., se terminó <strong>de</strong> imprimir <strong>en</strong> febrero <strong>de</strong> 2023, <strong>en</strong> los talleres<br />
gráficos <strong>de</strong> Magnaprint; Calle San José, manzana 78 lote 19, Fracc. Ex Rancho San Dimas, San Antonio la Isla, Estado <strong>de</strong> México.<br />
El tiraje consta <strong>de</strong> 300 ejemplares. Para su formación se utilizó las familias tipográficas Gotham y Americana. Concepto editorial,<br />
portada, formación y supervisión <strong>en</strong> impr<strong>en</strong>ta: José Manuel Oropeza Villalpando. Corrección <strong>de</strong> estilo: Juan Carlos Vásquez<br />
(español), Jim<strong>en</strong>a Guerrero Flores (inglés). Editor responsable: Gustavo Abel Guerrero Rodríguez.