Fe-Gubiriki - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 8. lib.: fe-gubiriki 

fe. v. fede. 

feberola. � Habichuela. � Zaldi-baba edo feberola, baba mota bat da, etxe-baba baino xeheagoa eta 

biribilagoa. Dv Lab 99. 

feble (SP, Chaho). � Débil. � Fabora ezazu ene mihi feblea. EZ Man I 90. Orain etzazula nekha hanbat buru 

feblea. Ib. 50. Kreatura feblea. EZ Noel 141. Ni febleena naizelarik. SP Phil e) 1r. 

feblegarri. Figura en SP, sin trad. 

febleki. Figura en SP, sin trad. 

febletasun. Figura en SP, sin trad. v. feblezia. 

febletu (SP, Chaho). "Febletzea, flakatzea" SP. "Perdre de sa force, de son ardeur, de son courage" Chaho. 

feblezia (SP, sin trad.). � Debilidad, flaqueza. � Ezagutzen baitute bere feblezia. SP Phil 209. Beldurrak, 

handi-nahitasunak eta bertze horrelako buruko febleziek. Ib. 344s (He 347 flakitate). Zure permatzeko zure 

feblezietan. Ib. 170. 

febrero (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 136). � Febrero. v. otsail. � Febreroren hemezortzian. INav 160. 

fedage. v. fedegabe. 

fedakai. "Caution, répondant, garantie, sureté" Chaho. 

fedari. � Católico. v. fedeosodun. � Errege Fedariak 1489-garren urtean ontzat emandako Donostiaren 

aginde anziñakoak. Izt C 146. 

fedastatu. v. fedastetu. 

fedaste. "Desponsales, fedasteak" Lar y Añ. 

fedastetu (Lar), fedestetu (Añ), fedastatu. � Prometerse (en matrimonio). "Desposar" Lar. v. fedatu. � Clovis 

Frantziako errege Khiristian lehena Türenjeko Erregeren emaztiareki izkoitürik zian fedastatü. Egiat 272. 

fedatsai (Lar, H), fedatzai. � Hereje. � Nastutzen asi ziran fedatzaien (hereje) kontra. Ag Lar 553. 

fedatsaigo (Lar), fedetsaigo. � Herejía. Cf. fedatsai. � Sorgiñen fedetsaigoa edo erejia itxusia. J.C. Guerra 

Ezale 1899, 35b. Errosarioa errezatzea [...] fedatsaigoaren desekidarako. Kortazar Serm 370. Protestantien 

fedatsaigoa. Ib. 425. Albijensen fedatsaigoak [...] guzia betetzen zuan. Ib. 368. 

fedatu (AN-ulz ap. Iz Ulz; Lar). � Desposarse, prometer (en matrimonio). "Arras de esposo, [...] fedatzeko 

eskuedak" Lar. "Bier ezkontzen men dire, dicen que mañana se casan. Biér fedatzen men dire" Iz Ulz 422. v. 

fedastetu. � Maria, haren ama, Iosephekin fedatua zela. "Fiancée à Ioseph". Lç Mt 1, 18 (Dv hitzemana; v. tbn. 

Lc 1, 27). Ethorkizuneko hitzez elkar fedatu eta ondoan, ezkondu eta esposatu baiño lehen, elkarrekin haragizko 

bekhatuan bizitzen direnen. FPrBN 26. "Lagúna ematendizút ta ez esklaba", erranzio Elizak gizonái 

fedatzerákoan. LE Matr3 226. Gaur fedatu den nobi-andriak / Bular artiak zillarrez. RIEV 1924, 6. Ire gaurko 

lagun emana / urdandegian fedatrik (Sal). A EY IV 317 (que traduce 'está en la pocilga velado' [?]). Diozun 

bezin maite banauzu, / elizaz feda nazazu. NafEKZ 142. 

fedatzai. v. fedatsai. 

fedausle. v. FEDE-HAUSLE. 

fedazain (Lar), fedazai (Lar, H), fedezai (Añ). � Inquisidor. "Inquisidor de la Fe", "inquisidor general, fedezai 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 

mende. 

1


nagusia" Lar. "Inquisición, Tribunal, Fedazaien Batunea" Ib. "Inquisición, fede zaien bilkun edo batunea" Añ. 

� Parisko fedezaia. Aran SIgn 101. 

fedazaitza. � Inquisición (tribunal eclesiástico). � Onen gañean ere Toledoko inkisizio edo fedazaitzan salatu 

zuten. Aran SIgn 56. 

fede (V-gip, G, AN-ulz, S; Lcc, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), pede, fe. Ref.: Lrq; 

Iz ArOñ, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Encontramos la var. pede en fray Bartolomé y un texto bersolarístico 

alto-navarro del s. XIX (pede eman); hay fe en CatR. En DFrec hay 167 ejs. de fede. �1. Fe. Cf. Lar, Añ, H: 

"Fidelidad, fedekardea" y otros compuestos de fede. v. sineste. � Tr. De uso general. Algunos autores 

meridionales del siglo XX evitan fede (cf. sineste, sinesmen; Azkue no lo recoge). En los dialectos occidentales 

se emplea fedeko en exprs. como fedeko artikuluak (aktoak, egiak...), o bien artikulu fedekoak. Los dialectos 

orientales se valen de fedezko en los mismos contextos; en Leiçarraga, sin embargo, encontramos fedeko artikulu 

(Ins F 7r y ABC A 4v) pero fedezko sakramendu (Ins F 3r), fedezko othoitza (1 Io 5, tít.), etc. En textos navarros, 

se documenta fedesko en los meridionales: Ber Trat 57v, Elizalde (10), Lizarraga de Elcano (Doc 104), y fedezko 

en CatUlz (13); fedeko en Mb IArg I 390, Añ CatAN 71 y Legaz 24. 

� Zuk idazu, othoi, oso neure endelgamenduia, / Alteratu gabetarik zure fede sainduian. E 20 (v., frente al casi 

gral. fede santu (saindu, etc.), fede santa sólo en cuatro autores meridionales: Mb IArg I 361, Añ EL 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 2 

mende. 

1 99, AA I 

610 y SMitx Aranz 216n). Erraiten dugu ezen fede hutsaz iustifikatzen garela Iainkoaren aitzinean. Lç ABC I 

4v. Iainkoa baithan, zuen fedea eta speranzá. Lç 1 Petr 1, 21. Zeruko Jaunaren fede santua / oi legiela konplidu. 

Lazarraga 1169v. Jesusen fedeagatik il. TAV 3.3.1, 170. Egiazko fedeak erakusten duena. Ax 51 (V 33). 

Azkenean ere eginen duzu fedezko aithorra. SP Phil 548. Jaunak bere fedearen irakhasteko berezi zituenek. ES 

394. Zure fede bizia baliatu zaitzu salbatzekotzat. Lg II 157. Fedea galdu dut. Brtc 132. Inglaterran fedea osoa 

zegoan egunetan. Mg CC 133. Onetarako pupuertza euki biar dau kristinaubak pedia, ta esperantzia. fB Ic I 32. 

Fede har ezazie / hura dela zieki. Xarlem 1172 (1195 tbn. fede hartu). O, yende fede gutikoak. TB Mt 6, 30 (Lç, 

He, Hual, Samper, Ur, SalabBN, Echn, Leon fede; HeH, Dv, IBk sin(h)este, Ol siñeste, BiblE sinesmen). Jesusen 

federa biurtu ez ziran Jentillak. Ur MarIl 44. Gizon fede andikoa. Lard 488. Gehienek ezagutu zuten eta 

besarkatu fedea. Laph 216. Fea, esperanza eta karitatia. CatR 53. Dotorer konbeni zabeila, eta ez xer kontu 

emoitia fezko gaiza guziuez. Ib. 31. Katixima edo fedia labürki. CatS I. Ez, eztugu aski fede. Jnn SBi 142. Ez 

dugu aurkhitu liburu huntan deusere Fede katolikoaren kontra denik. Ib. II (EZ Noel 20, in Arg DevB II, CatS VI 

fede katoliko; Mat 303, Bp I 22, ES 122 fede katolika). Nik ez diyot artutzen gauz orri fedia. Auspoa 63-64, 274 

(ap. ELok 235). --Zer da fede ila? --Pekatu ilkor edo mortalean dagozanak daukena. Itz Azald 16. Gure aiten 

fedea. Mde Pr 291. Euki fede nire esanetan. Etxde JJ 218. Berak ez eukan fede askorik medikuak geixuak 

osatzeko gauza ziranik. SM Zirik 52. Bestelako zoragarritasuna artu oi du biziak, fedearen argitan! Vill Jaink 9. 

Ikazkinaren federik ez dugun Kanten ondoko batzuek. MIH 383. 

�2. Fe, promesa, palabra dada. Cf. infra FEDE EMAN, FEDE EGIN. "Prevaricar, fedautsi" Lar. "Falido, fallido, 

fedausia" Añ. � Nik Martin zuri Maria / prometatzen derautzut neure fedea / zure senar izaiteko (Beorburu, 

1536). ETZ 21. Mila gizon gaixtorik da emazte batendako, / Gizon baten mila andre bere fedean dago. E 123s. 

Nik Domingo arzen zaitut zuri Katherina neure emaztezat eta ematen drauzut neure fedea eliza sanduak 

aginzatzen du[en] bekala. Lege guztiaz eta fede guztiaz. (1560; aunque los hechos suceden en Azpeitia, el texto, 

que refleja probablemente el habla del escribano, es claramente alto-navarro). FLV 1992, 66. Fray Bizentek 

esala, / fedea zina lizala. "Ser juramento la fe ['palabra dada']". TAV 3.3.1, 171. --Etzaitut gehiago ziñesten. -- 

Etzara neure fedez kontentatzen? Volt 242. Ielosia, zeinak [...] munduan den irri ixilik arinena gatik, bere kidea 

kondenatzen baitu fedea hautsi balu eta bertzerekin bekhatu egin baleza bezala. SP Phil 344 (v. tbn. fedea hautsi 

en Gy 40). Bena dolütüren zaik / Jüratzen diat fedia. Xarlem 454 (v. tbn. fede juratu en Balad 130). 

�3. (Urt I 325, H). Intención, voluntad (sobre todo con adjs. como on, gaizto, etc.). "Perfidie, fede gaiztokoa" Ht 

VocGr 400. "Perfide, fede gaixtoko; perfidie, fede gaixto; perfidement, fede gaixtoz" T-L. � Ene fedeau andia 

da ta / ondo tratadu nagizu. Lazarraga 1164v. Bakusu ene fedea firmea dana. Ib. 1185r. Konzientzia gaixtoa, 

maliziatia eta fede gaixtoz dabillana. Ax 448 (V 292). Bilduma bat fede onezko konseilluez egina. SP Phil e) 1v. 

Fede ta biotz oneko gure jende pobretxoenzat. Cb Eg II 9. Juan da emendik tranpa, / ta fede gaiztoa, / ya ur 

bage saltzen da / Tabernan ardoa. GavS 34. Pede txaarra, konpijantza gitxi. fB Ic I 1. Fueroak goardatzeko / 

fede onarekin. It Fab 207. Ezagun da testamentarioak fede gaiztoan dabiltzana. Apaol 48. Fede ona emagun 

dela leialtasuna, faltsukeriaren kontrarioa. HU Zez 192. Fede hoberenean ari zela ez da dudarik. Ardoy SFran 

194. Egin denaren fede ona erakusteko, komeni da lan hori zuk nola egin zenunaren berri guk izatea. In MEIG 

IX 55. 

v. tbn. He Gudu 57. Lg II 115. Mg CC 115. JJMg BasEsc 141. Echag 234. Lard 22. Hb Egia 117. Laph 235. 

CatS 31. PE 124. Xe 362. Ud 140. Lap 356 (V 163). Jnn SBi 166. Ag AL 44. Iraola 126. JE Med 37. Barb Leg 

142. Berron Kijote 150. 

- ALA ENE FEDEA. A fe mía (en juramentos o exclamaciones). v. ENE FEDEA. � Ala ene fedea ala ene fedea 

ala ene fedea. (Huici, 1506). FLV 1992, 57. Ixil endin nahi nikek, ala ene fedia! E 222. Prometatzen drauzut [...]


/ ez berze emazterik egiteko, / ala ene fedea, ala ene fedea, / ala ene fedea (Galar, 1557). ETZ 28. 

- ALA FEDE. v. alafede. 

- BAI FEDEA (bafedea V-arr ap. A; Izt). "(Sí) por cierto [ponderando], bafedea" Izt. "Sí, por cierto" A. Cf. TAV 

3.2.3: "Su fide egia egiia al dio e Eneko" (interpr?). v. alafede. � Iura dio: uoto adios: / per monarma: 

bayifedea: / iobbigot: yculycos. (fragmento de la Comedia Tinelaria de Torres Naharro, 1513). TAV 3.2.1. Nik 

Maria zu Martin arzen zaitut neure senarzat Erromako legeak manatzen duen bekala eta Eliza sanduak 

mantenatzen duen bekala. Bai fedea, bai fedea, bai fedea. (Aoiz, 1551). FLV 1992, 64. 

- EGIA ETA FEDE. Verdad de fe. � Dudan paratu egietafedea (34). LE-Ir. Egietafedes dakigu (84). Ib. 

Egietafedearén ezaumentuas. LE Ong 35r. 

� (Usado como juramento). "Egietafedea, especie de juramento empleado por los niños para afirmar o prometer 

algo" Asp Leiz. � Gradu andian jarririk nago, / ene egitafedea. Lazarraga 1196v. Egia ta Fedea: gala duk (Ae). 

A EY II 124. 

- ENE FEDEA (H). A fe mía (en juramentos o exclamaciones). v. ALA ENE FEDEA, FEDEA, ENE FEDEAZ. 

� Ene laztana, ene fedea, / ez dot egiten burlarik. Lazarraga 1171r. Esan dit semeak erraz egin daitekela 

Erregeren maiestateak nai badu, Endaiako partera. Dioie; zer moduz, nere fedea, nik eztakit. (c. 1597). FLV 

1993, 464. "Ene fedea", "ene fedeaz", "ene egia" eta hunelakoak errana gatik eztira iuramentu. Harb 165. 

Laguna, anajea, adiskidea / izango natxazu, ene fedea. EgiaK 89. Untsa merezitu duzie / egiazki ene fedia. 

AstLas 61. Akherrak derio: --Ene fedia! / Hire izpiritia / Duk handia! Arch Fab 129. 

- ENE FEDEAZ, ENE FEDEZ. A fe mía (en juramentos o exclamaciones). "Ene fedeaz, par ma foi" SP. � Ene 

fedez eztakit. "Je n'en sais rien sur ma foi". Volt 221. "Ene fedea", "ene fedeaz", "ene egia" eta hunelakoak 

errana gatik eztira iuramentu. Harb 165. 

- FEDEA. A fe mía (en exclamaciones o juramentos). v. ENE FEDEA. � Pensamentua darabilela / leku 

askotan, fedea! Lazarraga 1196r. Ken zaitez orrik, ezpabere ta fedea / xakin bai xakin nolakoa dan ene ukabil 

parea. Acto 251. 

- FEDE-AITORLE. Confesor, el que confiesa su fe. � "Confessor". Ona emen beste itz bat, egoki jarri ez 

dutena. Latin jatorrez beste itz bat bear du lagun: "fidei"; euskeraz esan, "fede-aitorle", edo."siñest-aitorle". 

Beti ere naspide du erderaz, pekatuak entzuten ditun apaizarekin. Or MB IX. 

- FEDEAN. (Tras gen.). "(En) fe de esto, onen fedean" Lar, Añ. 

- FEDE-HAUSLE (fedausle Lar, H; Añ), FEDE-HAUSLARI. Hereje. � Erakhuts nezake nihaur izan naizela 

fedehausle bat. TB Gal 2, 18 (Lç transgresor, He prebarikatzaile). Zoazte Galgalara fedeauslariak ugaritutzera. 

(Am 4, 4). Ur in BOEg 1524s. Hereje edo fedeauslez betea daukagu munduba. Aran SIgn 60 (v. tbn. 100). 

- FEDE-HAUSTE (fedauste Lar, H). Herejía. � Luteroren fede austeak denpora berean egiten zituen kalte 

lotsagarri likitsen eragozpenerako. Izt C 484s. 

- FEDE EGIN. Prometer, dar fe. � Eta geiago aperzebitzen dut emanen diodala trasladu fede egiten duena, 

eskatzen duten personaei. (Leiza, 1626). ASJU 1978-1979, 237. Guk pian siñatu giren theologinek, fede egiten 

dugu [...] irakurtu dugula libru haur [...], zoinetan ezpaitugu deus eriden fediaren kontre. In Tt Onsa 7. Guk 

pian siñatu girenek, fede egiten dugu irakurtu dugula. In Tt Arima XXI. 

� Egiten diot beherago eskiribatua den fede, ordenu, azken borondate, paktu eta promes hau. Harb 408. 

- FEDE-EMAILE. � Aiñ griña gaiztoko taldearen fede-emaillea izanik, nere ustez sutara kondenatu bear dugu. 

"Dogmatizador de una secta tan mala". Berron Kijote 76. 

- FEDE EMAN. a) Dar fe, atestiguar; prometer. � Nik fede ematen drauzut ez berze emazterik egiteko. (Zufía, 

1552). ETZ 26. Eta halatan, lekhuko harekin batean, eman diazazuten zeure erranean fede eta sinheste. Ax 251 

(V 168). Aprobazione huni, Pauen otsaillaren 27 egiñari, fede ematiagatik ezarri diot hemen neure izena. Gç 24 

(v. tbn. en este contexto Ch pról.). Mintzaraziko tut presunaja herriz kanpokoak eta arrotzak, nik orai hemen 

aiphaturikako gauzez fede emaiten dutenak. ES 146. Fede emaiten dut, eztudala kausitu fedearen eta 

debozinoaren kontrako gauzarik. "Ego infra scriptus testor" (traducido de la aprobación del libro de Axular). Ib. 

146s. Fede emanaren gaiñean, ora lotan zauntzanak / Bat itzurtzera utzi gabe zituzten itho denak. Gy 40. "Fede 

emateko" behar ditut [luma eta tintontzia]. [...] Lekuko bezala, hauxe adierazi nahi dut. MIH 152. 

� (Con formas verbales supletivas). � Nik draudazut fede zu emazte arzeko. (Esparza de Galar, 1557). ETZ 27. 

� (Neure fedea eman). � Nik Martin zuri Maria / ematen derautzut neure fedea / zuzaz berze emazterik ez 

egiteko (Beorburu, 1536). ETZ 20. 

b) Creer, dar crédito. "Eztemokeot federik, je ne lui puis ajouter foi" SP. "Fede emoten detsat aren esanari" 

Etxba Eib. v. SINESTE EMAN. � Tr. Lo hallamos con compl. en dat. en Etcheberri de Sara, Larreguy, Arrue, 

Auspoa 97 y Etxaide, y con ines. en Etcheberri de Ziburu y Baratciart. � Sinhetsgorrak gehienik dire 

ikharaturen, / Zeren Iesus ona baithan fede eman etzuten. EZ Man I 78. Eskual-Herriko berririk jakin gabez, eta 

bertzetarik entzun ahal zituzken aierupenezko kontairei sobera fede emanik, aitzinatxe iragan zela. ES 120. Fede 

eman zioten gezurrari. Lg I 196. Ametsetan, zorionezkoak edo zorigaitzezkoak direlako egunetan fede ematen 

dutenek. Brtc 55. Bere esanai askok fede eman eta bere konseju galgarriak artzen zituztela. Arr May 66. Ori 

gezurra dela ez nuke esanen / bañan pede osorik eztizut emanen. Auspoa 97, 37 (ap. ELok 180). Ene etsaien 

aitorrai fede ematen diezute? Etxde JJ 192. 


mende. 

3


- FEDE-ESPERANTZA. (Pl.). Fe y esperanza. � Fed-esperantzak zerbait baditu, / baña arako bestia, / 

apurtxoren bat badauka ere / bera ondotxo kostia. Urruz Zer 77. 

- FEDE JAKIN. "Fe pública" Lar, Añ. 

- FEDE-UKATU. "Fede-ukhatu (subst. et adj.), parjure. Syn. fede-ukhatzailea" Dv. 

- FEDE-UKATZAILE (-kh- Dv), -UKAILE. Apóstata. � Fede-ukailia, edo fede guztija ukatuten dabena, edo 

apostatia. Astar II 8. 

- FEDEZ. A fe mía (fórmula de juramento). "Puntualiza que repitió tres veces la palabra fedez, de rodillas en 

presencia de testigos" (Huici 1506). FLV 1992, 57. "(A) fe de, fedez" Lar, Añ. 

- GIZONAREN FEDEZ. � Eztut faltatuko, gizonaren fedez! "Je n'y manquerai point, à foi d'homme!". Volt 

208. 

fededina (-iña det. Lar, Añ, H). "Fidedigno" Lar. 

fededun (S ap. Lrq; SP, Lar, Añ, Dv). � Fiel, que tiene fe; piadoso. A menudo significa 'cristiano' o incluso 

'católico (romano)'. "Creyente" Lar. "Cathólico, hombre, gizon fededuna" Ib. "Fiel cristiano, kristau fededuna" 

Ib. "Creyente. Oso fededuna zala, bere obrak esaten detsue" Etxba Eib. 

� Tr. Usado al Norte ya por Pouvreau y Haraneder (aunque no es frecuente hasta el s. XIX) y al Sur desde 

mediados del s. XVIII. En DFrec hay 57 ejs. Es mucho más frecuente detrás del sustantivo (sinisle fededunak Ub 

145) que delante (fededun adiskideak Ardoy SFran 340); cf. la expr. kristau fededuna en CatBurg 20, Añ EL 1 

58, AA I 562, Izt C 454, Legaz 1, AB AmaE 218, Bv AsL 42n, Arr May 176, Jnn SBi 103, HU Aurp 105; frente a 

fededun kristau sólo en Astar II 10. 

� Fedea eztadukan gizona saindutzen dela emazte fedetiarraz, eta fedea eztuen emaztea senhar fededunaz. SP 

Phil 404 (He fede-dunaz). Fededun guziak partzoner dirala ondasun animari egokietan. CatBurg 19s. Fededun, 

jentil ta turkoak ibiltzen dira saldu-erosian. Mb IArg II 321. Bataitu ta fededun egiñak zeduzkan errege bera ta 

erreinutar geienak. Ib. 299. Zein ziran fededun egiazkoak ezagutzeko, egin zuen ezagun-bide siñu señale edo 

sinboloa [Kredoa]. Ub 104. Zuk daukuzu, herioa goiturik, / Fededunei ideki zerua. Monho 154. Ill bearra da 

gauza bat guziok aitortzen deguna, onak, eta gaiztoak, fededunak, eta fedegabeak. AA III 567. Errege Fededun 

Don Fernando eta Doña Isabel. Izt C 467. Onela beraz fededunak eta fedegabiak Ejiton maitatzen zuten gure 

Santua. Bv AsL 221. Kristiñau zintzo eta fededun bizia. AB AmaE 100. Gur'arbasoak lehen / Oi zer fededunak! 

Zby RIEV 1908, 294. Fededün güziek sinhetsi behar die Elizak erabaki dian egia hau. Ip Hil 14. Mundu 

katolikoan den populu fededun handienetarik bat. HU Zez 77. Bitzuak dira euskaldun sendo, / fededun Jainkozaliak. 

Enb 101. Elizatik egoztea bezela da: fededunen billeratik berextea. Ir YKBiz 456.Memento batez, apez eta 

fededun, oro ixil-ixila baitzauden, hantxet, begitartea bi eskuen artean. Lf Murtuts 14. Eta beste aldetik, 

eboluzioa fededunek ere onar dezaketen gauza da. Vill Jaink 51. Gure erran zaharra "euskaldun fededun". Xa 

Odol 241 (como expresión o dicho tbn. en Larz Senper 20, StPierre (ap. DRA), Or (ap. DRA); cf. AB AmaE 283: 

euskaldun fededunak bear duen gisan, y usos similares a éste tbn. en HU Zez 174, Zub 78, SMitx Aranz 191). 

Fededun osoa zen erlijio gaietan, [...]. Fededun osoa abertzaletasunean. MEIG VIII 54. 

v. tbn. Hb Esk 106. Legaz 17. Jnn SBi 103. Itz Azald 50. Barb Sup 61. Jaukol Biozk 47. Etcham 77. Zub 78. Zerb 

Azk 70. Ardoy SFran 297. 

� Gizon hori protestante fededuna zen. Mde Pr 74. Gizadia, bada, Jainko-fededun azaltzen zaigu kondairan 

zear. Vill Jaink 26. 

� Postuladuak dira fede ta filosofi guzietan: Fededunak dira aiek, edozergatik, aintzakotzat ematen dituztenak; 

arro kupidagarriak, berriz, intuiziozko postuladu oietxek arbuiatzen dituztenak. Txill Let 125. 

� Axeri baithan fededun [='confiando en el zorro'], / [akerra] da xutik jarri [akerra]. Ox 89. 

fededungai. � (El) que va a convertirse en fiel. � Fededungaiak edo fededun berriak, girixtino zaharragoen 

artean sar-araz balinbadetzake. Prop 1906, 71. 

fedegabe (V-gip, S; Dv, H), fedebage (Lar, Añ, H), fedage (Lar, Chaho, H). Ref.: Lrq; Etxba Eib. �1. Infiel; (el) 

que no tiene fe. "Infiel, sin fe" y "gentil, el idólatra" Lar. � Tr. Documentado en textos de todos los dialectos 

literarios. En DFrec hay 4 ejs. � O erhoak eta bihotzez fedegabeak hain barrena lurrean sartu direnak. SP Imit 

I 22, 4. Balio deusku kristiñauak izatea fedean, fede bageak bagara ekanduetan? Añ LoraS 71. Ciceronek, fede 

gabea bazan ere, [...]. AA II 20. Sarrazeno fede gabiak mirestu dira. Bv AsL 220. Naiz elizako gauzetarako 

fedegabea izan, sinistu zuen kartetan irakurri zuen guzia. Goñi 87. Emanen zirela ala fedegabeen ala fededunen 

salbatzeari. Ardoy SFran 115. Azaldu zuen ez zeukala fedegabeengana beraztasun gehiegirik. MEIG VIII 71. 

v. tbn. FPrS 19. Bp I 141. Ub 148. Mg CC 248. Gy 40. Hb Egia 123. Aran SIgn 17. Arr May 154. Ip Hil 137. 

Etcham 64. Iratz 180. Txill Let 142. Vill Jaink 133. Azurm HitzB 44. Berron Kijote 195. Fedebage: Añ EL 1 120. 

Gco II 82. 

�2. (H), fedebage (H), fedekabe (Lar). Infiel, traidor, falto de fidelidad. "Pérfido" Lar. 


mende. 

4


�3. (H), fedebage (H), fedekabe (Lar)."Perfidia" Lar. 

�4. (H), fedebage (H). Falta de fe. 

- FEDEGABEKO (SP, Dv). Infiel; que no tiene fe. "Naiz da pekatari aundixa izan, ez zan fede-bakua" Etxba 

Eib. � Deabruak eztitu tentatzen fedegabekoak eta bekhatoreak, dakiela hek bere eskuetan dadutzala. 

"Infidèles". SP Imit IV 18, 3. Inpernura zuzen duazan pede bagakuak! fB Ic I 35. Erroma bildurgarri / fede 

bagakoak / nai euskuzan ekarri / guzur Jaungoikoak. Zav Fab RIEV 1907, 93. Elizari ere aditu nai ezbadio, 

Jainko egiazkoa ezagutzen ez duen fede gabekotzat artu ezazu. Lard 410. Zenbat jentil fede bagako, Ciceron, 

Aristoteles, Seneka, [...]. Ur MarIl 44. Jezabel deithu emazte fede gabeko bat. Zerb IxtS 59. 

v. tbn. Ub 55. AA III 275. Zab Gabon 96. Arr May 164. Elsb Fram 129. Alz Ram 81. Basarri 2. Fede ba(ga)ko: 

Añ EL 2 129. AB AmaE 242. Ag AL 89. 

� Errege Bulgaro jentil, edo Jainkoaren fede gabeko gizona. Cb Eg II 201. 

� Traidor, pérfido, infiel. � Fedegabeko anaiek elkarri oldartzen dituen liskarrak. "Infidos agitans discordia 

fratres". Ibiñ Virgil 92. 

fedegabedun, fedebagedun (Lar, Añ), fedagedun (Lar, H). "Infiel, sin fe" y "gentil, el idólatra" Lar. 

fedegabetasun, fedebagetasun (Añ), fedagetasun (Chaho). � Condición de infiel. "Gentilidad" Añ. � 

Fedebagetasuneko illuntza ikaragarrian. Añ EL 1 99. Fedegabetasunaren gau illunean. AA III 279. Fede 

bagatasunaren illunpetik Ebanjelioko argira aterariko euskaldunak. Ag AL 133. 

fedegabetu (H), fedebagetu (Lar, H), fedagetu (Chaho). "Gentilizar" Lar. "Observer les rites des gentils ou 

païens" Chaho. "Perdre la foi y renoncer" H. 

"Devenir perfide, menteur, trompeur, déloyal, félon" H. Cf. fede (2). 

fedekabe. v. fedegabe. 

fedekaitz. � Infidelidad, mala fe. � Zonbat libürü betherik eztirade gizon plainüz bere anderen fedekaitzetzaz 

ta zonbat anderen ezegokidetzaz. Egiat 217. 

fedekarde. "Fidelidad" Lar y Añ. 

fedekardez (Lar). � Infidelidad. � Etara geike kontua ainbeste zeagitar edo Jaungoiko gezurrezkoak adoratzen 

duten fedekardezetik zeintzueri etzaie agertu eta erakutsi Ebanjelioa. Kortazar Serm 154. 

fedekide. � Correligionario. � Itsasoa eta legorra inguratzen dituzue, zuen fedekide bakar bat biltzeko. Ir 

YKBiz 400. 

fedeosodun. � (El) católico. v. fededun, fedari. � Errege Fernando Fedeosodunaren gortean. Aran SIgn 5. 

federal. � Federal. � Europa federal baten barruan, bere nortasuna, bere etnia jatortasuna begiratuko dituen 

Euskal Herri batentzat. Mde Pr 40. En DFrec hay 17 ejs. 

federalismo, federalixmo. � Federalismo. � Federalixmoak du elgartasun hori eta nagusitasun berezi hori 

hobekienik obratzen. Herr 3-12-1964, 4. 

federalista, federalixta. � Federalista. � Girixtino izkiriant famatua, federalixta amorratua. Herr 7-8-1965, 1. 

Foruzale edo federalista agian. MEIG VI 69. En DFrec hay 2 ejs. 

federazio, federazino. � Federación. � "Old Cornwall" delako federazinoaren aldizkarian. Mde Pr 259. En 

DFrec hay 69 ejs. de federazio y uno de federazione. 

fedetiar (SP, Dv). � Fiel, que tiene fe. v. fededun. � Fedea eztadukan gizona saindutzen dela emazte 

fedetiarraz, eta fedea eztuen emaztea senhar fededunaz. SP Phil 404. v. tbn. He Phil 409. 

fedetsaigo. v. fedatsaigo. 

fedetsu (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � Fiel, piadoso. "Creyente fervoroso. Mahoman aldekuentzat, 


mende.


eurak fedetsuak, kristauak fede-gabiak" Etxba Eib. v. fededun. � Gerrari katoliko on fedetsuen bat. AB AmaE 

184. Fedetsua, gauza artezen zalea. Ag AL 143. Denak alkarri lagun zaiogun / kristau fedetsuen gisa. Tx B I 

252. Gizaldi fedetsuenen berri / orma aik jakingo zutena! SMitx Aranz 103. 

fedezale. � Fiel, piadoso. v. fededun. � Prankotarra bere bidean elizara eioan, da Portun orrek, [...] fedearen 

kontra zerbait esan da barre ta ziñuren batzuk egin bear izan eutsazan fedezaleari. Ag AL 20. 

feida. v. feria. 

feira. v. feria. 

feiria. v. feria. 

feiros (BN-mix ap. Lh), feiras, feires. �1. Frágil. � Nik ez nakien harrizko sainduak hain hotzbera izaiten ahal 

zirela eta hain feirosak. Lf Murtuts 11. Gizonen bertute feirosari ezin fida daitekela. Lf ELit 318. Hain feiras 

izana gatik, Frantzian badabiltza berrogei miliun garratoin. Herr 15-4-1957 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

[Minixtro-gaientzat] gobernua ez aski hauskor, ez aski feires. SoEg Herr 20-2-1958, 1. 

�2. Gero bertze hainbertze zaldidun, gizonak eta zaldian zoin ederrago, feirosago. Herr 26-5-1960, 3 (DRA 

traduce "fachendoso). 

�3. "Chapucería; como los objetos comprados en la feria" StJayme (ap. DRA). Cf. feries. 

feirostasun. � Fragilidad. � Indarra eta oldar geiena guk dugularik ekartzen, / emaztearen feirostasunaz girea 

beti ohartzen? Xa Odol 273. 

feit (Chaho, Gèze). � Hecho, suceso. � Minzo delarik gure Salbazale Jaunaren Tranfigurazionian igaran ziren 

feitez. AR 171. Huntarik idoki behar dugun feita duzu gure proximuaz bethi untsa jujatu behar dugula. Ib. 434. 

Nuiz eta Alfonsak / feit hura beizian ikusi / Xarlemaiñari beizeron / Enbasada bat igorri. Xarlem 1514. Emaztik 

egin zeitan, jaunarekin bastart, / ezarten beinüdian, feit harek kanpulat. 'Cet événement'. Etch 182. Feit horrez 

orhit zite, maitia zü ere. Ib. 686. Apostoliek bere odolaren khostüz erran dütien feitak faltsü badira. CatS 30. v. 

tbn. AstLas 26. 

- FEITEAN. a) De acuerdo. � Bazireia feitian / Sarrasi bat har dezadan / Erregiña kalitatian? 'D'accord'. 

Xarlem 66. Zer diozü ene alhaba? / Bazireia feitian / khiristi legiaren hartzera / Parisera unduan? Ib. 98. 

b) En efecto, ciertamente. � Orozaz akort gütüzü / eta feitian hun düzü. Xarlem 1449. Zü partikülarski 

Costantin / nahi zütüdan ikusi / minzatzeko feitian / orai edo sarri. Ib. 1441 (v. tbn. 1371). 

c) Seguro. � [Artikülü] haiez ontsa feitian espazira, othoi ezazü zure kofesora plazer deitzün explikatü. UskLiB 

79. Marzellüs ene adiskidea / Untsa mintzo zirade / eta orotzaz segurki / feitean zirade. (Interpr?). Mustafa 9 (ap. 

DRA). 

d) "Feitean izaitea, ez izaitea, estar o no en los cabales, en sano juicio" A, de donde deduce probablemente, con 

la indicación "BN-mix", el sentido de "juicio, estado normal" para feit. 

feitu. "Faute, hogena, falta, feitua" Ht VocGr 360. 

fekatu. "Amaigrir, mehatzea, fekhatzea" Ht VocGr 327. 

fekundidade. � Fecundidad. � Memorieren fekundidadean representatzen du Aita Eternoa (AN, s. XVIII). 

FLV 1993, 142. 

feldarako. v. felderako. 

feldera. "Molde-gabe, baldar; desmanado. Zein feldera zaren. Hau mutiko feldera" Izeta BHizt. v. falder. 

felderaka (SP � A). "Levrette" SP. Cf. felderako. 

felderako (SP), feldarako (Urt). "Lévrier. Felderakoak felderaka estali du, le lévrier a couvert la levrette. 

Felderakoak eta felderaka batu dira" SP. "Agitatrix, [...] ema feldarákoa, feldarákoa. O qûalis agitatrix! 

aidepote noláko feldarákoa! vel ema feldarákoa! Urt I 439. 


mende. 

6


feldro. v. feltro. 

feligres. � Feligrés. � Nik nola feligrés geienók baititut ofizio gortákoak. LE Prog 96. Euren elextar edo 

feligresai. Astar II I. Uskerara biurtue beren feligresan amorioz. CatUlz 1. 

feligresia. � Feligresía. � Bere Feligresiako aurrari Doktrina erakusteko. Iraz 1. 

feliz. � Feliz. � Egungo egun misterioso eta feliz (AN, s. XVIII). ASJU 1993, 306. 

felizitate (Urt III 280), felizidade. � Felicidad. � Gure felizitatea eztela lurrean konsistitzen. Lç Ins C 8r. 

Paradisoa da elijituek aingeruekin perpetualki Iainkoa baithan duten felizitatea. Lç ABC I 8r. Felizitate 

eternala. Tt Onsa 80s. Ebetan dago mundu ontako felizidadea. El 93. Partizipanteak ditxa eta felizidade untan 

(AN, s. XVIII). ASJU 1993, 909. 

felizitatu (Chaho, Gèze). � Felicitar. � Felizita dezagun bere bitorioaz. Jaur 165. Felizitatzen deizüt fama, 

musde Renaud. Etch 590. Felizitatzen zütüt Defis jaun jüjia. Ib. 514. Jauna, entzun düzü felizitatzen zitügu / 

Musde Laplazaren alab'ederra zuk düzüla esposatü. Balad 110. 

felizitazio, felizitazione (Chaho). � Felicitación. � Eztoa, haren ama bezala, Semiaren [...] laidorioez boztera 

eta felizitazione errezebitzera. Ip Hil 163. 

felpa (Lar � Chaho). "Felpa, felpa, felpea", "felpa, zurra" Lar. "Panne, peluche, sorte d'étoffe à long pil; au fig., 

volée de coups de bâton, ou réprimande, correction sévère" Chaho. 

feltro, feldro (T-L), fieltro. � Fieltro. � Ezta au denporea gorraenzako, indozu ferreruela ta sonbrerua 

fieltrozkoa. Mic 12v. Feltro hitsezko zapel zikin batzu buruan. GH 1972, 281 (ap. DRA, s.v. zurrundu). 

feltzoki. v. fetxoki. 

femenino, feminino. � Femenino. � --Izenen jeneroak zenbat dira? --[...] Femeninoa, ut haec Maria. ES 361. 

Erdalzaleak gogor egin zion, bada, anima, âme eta alma femininoen indar elkartuari. MEIG VI 182. En DFrec 

hay 3 ejs. 

feminista. � Feminista. � Badakit gure egunetako feministek jerarkia ori desegin nai luketela eta bere lekuan 

diarkia bat sartu. Vill Jaink 163. En DFrec hay 21 ejs., meridionales. 

feneant. � Vago, perezoso, (fr.) 'fainéant'. � Hanitz feneant, laxo, auher. Tt Arima 100. 

? fenitxa. "Fenicha for ju, cum te coire" Deen II 209 (en nota: "fenicha; hisp.: fornicar"). 

fenix (Lar), fenits (Chaho), fenitz (T-L). � Fénix. � O Fenix saindua, egun / biztu zare gazterik, / zeruetan 

bizitzeko / bethi gloriosorik. EZ Noel 112. Agustinen biotz amorosoa, [...], zeruko fenix baten gisa. Cb Eg III 

234. Fenix Egaztia. Berron Kijote 212. 

fenizia. � Lengua fenicia. � Fenizioak itzegiten zuten Fenizia edo Hebrea orduan. Izt C 256. 

feniziar, feniziatar. � Fenicio. � Hebreoek deitzen dute Aleph, [...] feniziarrek Alios. ES 131. Sarthu zen 

Kantabrian, ganbiar bezala. / Feniziar [la]guna, untziz zabilala. Hb Esk 25 (para la interpr., v. la ed. de PAlt, 

31). v. tbn. Ur MarIl 44 (fenizija-ar). Feniziatar: Izt C 256. Arr May 55. 

fenizio. � Fenicio. � Fenizioak itzegiten zuten Fenizia edo Hebrea orduan. Izt C 256. 

fenomeno, fenomenu. � Fenómeno. v. gertakari. � Egokiago dugu telepatia deitzea fenomenu hori. Mde Pr 

322. Psikologi-gaindiko fenomenuetan. Ib. 326. Jakintzek fenomenu sentigarria dute gai. Vill Jaink 67. Munduko 

fenomenuak esplikatzeko etzela Jainko aien bearrik. Ib. 32. Tximistak, phenomenu elektrikuak. Osk Kurl 118. En 

DFrec hay 57 ejs. de fenomeno y 10 de fenomenu. 


mende. 

7


feodalitate. v. feudalitate. 

fepako. "(V-ple-arr), palurdo, desmañado, sin destreza. (Contr. de feto-bako)" A. � Ori aintzat artu badozue, 

gangar batzu zare, gangar, fepako, ganora bako, burubako, zentzun bakotzar batzuk. A Latsibi 161. 

fera. "(BN-ciz), impedimentos que encuentra el carro para andar" A. 

ferafutre, ferafutro, fuera-futro. � (En exprs. como ferafutre igorri, joan 'despachar con cajas destempladas, ir 

con viento fresco'). Cf. feratu. � Abil, ua fera futre, / nahi izan lekialat. AstLas 29. Enbasadore hori / ferafutre 

igorri behar dün. Xarlem 110. Xarlemaiñak behai / ferafutre ütziko. Ib. 215. Hek nausi, zu muthil. Edo bertzenaz 

zoazi ferafutro. EGAlm 1896, 29 (ap. DRA). --Zer! Hemen utz? Zangoa kaput du. --Nahi badu bai! Kentzak 

hortik ferafutro! StPierre 17. v. tbn. SoEg Herr 12-4-1956, 1 (fera-futro). Fuera-futro despeitu ninduen. GH 

1959, 312. Sekulan ez direla haren heinerat helduko, eta oro ferafutro utzi dituzte! Zerb Herr 6-8-1959, 2. 

ferakan. v. ferrakan. 

feratu (BN-lab ap. A). � Expulsar, despachar. "Despedir bruscamente, dar con la puerta en las narices" A. v. 

fueratu; cf. ferafutre. � Dagola bederen gaizki mintzatu gabe, ahalgez, kopeta eskasez kalakarien feratzeko. 

HU Aurp 213. Badoha gure gizona behar den tokira huts egin dutela adierazterat. Feratzen dute. EskLAlm 

1908, 16 (ap. DRA). Abreki feratu zuen aitak [etxetik]. "L'expulsa brutalement". Barb Leg 68. Feratu zuen beraz 

Ama-Birjina. "Il éconduisit". Ib. 139. 

ferbore (Chaho). � Fervor. � Al deban ferborerik [...] andienarekin. OA 72. v. tbn. El 93. Purézan, ferbórean, 

piedádean. LE Prog 116. Ferbore andiarekin (AN, s. XVIII). ASJU 1993, 933. Gogo bero edo ferbore 

andiarekin. Mg CC 235. 

ferboroso. � Fervoroso. � Platika ferboroso bat nobizioai egin zien. Cb Just 121. Penitente ferboroso aiek. Mg 

CC 154 (v. tbn. CO 229). 

ferdailu. v. berdagailu. 

ferdailun. v. BERDE ILUN. 

ferdarats. v. berdats. 

ferdatiste. � Esmeralda. v. bertiste. � Oltzadar bat ageri zen ferdatiste bat bezalakoa. TB Apoc 4, 3 (Lç 

smarauda, Echn, Ur (G), Ol, IBk, IBe esmeralda, He smaragda, Ip esmerauda). 

ferde. v. berde. 

ferdemiru. "Acanthis, ferdemírua, xoriférdea" Urt I 69. v. berdeloga. 

fereka (B, L-ain; Lar, Dv, H, VocB), pereka (AN, BN (ph-); Dv (ph-), H (+ ph-)), bereka (Sal, R, S; H (S)). 

Ref.: A (bereka, fereka, pereka); Izeta BHizt. �1. Caricia; frotamiento. "Friegas, ferekak" Lar. "Affection, 

marque d'affection" H. "Caricia" A. v. fereku. � Eman gabe hauzoak elkharri harrika: / Bertzelako behar da 

Eskaldun fereka. Hb Esk 95. [Zezena] zaldipean, adarraz, ferekatzen ere, / Fereka ezdirenak amaren besarkak. 

Ib. 223. [Astoak] makilaren phereka maiz senditurikan. Ox 94. Iguzkiaren perekak zituen hola ematzen uhinak. 

JE Ber 79. Semeatxiak hain maite baitu esku horien pereka. Xa Odol 343. v. tbn. Zby RIEV 1908, 765 (phereka). 

�2. pereka (ph- H), bereka (S-saug ap. Lh; H), beraka (H). Freza. "(S), action d'un saumon qui se frottant et 

tournant sur lui-même, pratique une sorte de corbeille dans le fond des eaux basses, pour y déposer son frai" H. 

"Beraka (S), laitance" Ib. "(Foix), le frai des poissons" Lh. � Dioenaz bekhantürik dira, arraiñak ühaitzian, 

bereka denboran. Eskual 24-1-1908 (ap. DRA). 

�3. "Onction. Syn. gantzudura, en parlant de l'extrême-onction" H. 

�4. (Adv.). Acariciando, frotando. v. ferekaka. � Iragaitean lanoak ari zaizkote fereka [mendieri]. Iratz 50. 

- FEREKA-GOSE. Ávido de caricias. � Gure gatuak. [...] xori-ihiztaria zen lehena, bainan ere phereka-gosea 

eta altzokaria... Larz GH 1959, 91. 


mende. 

8


- FEREKAN. a) Acariciando. � Haizea ferekan. Hb Esk 232. 

b) "Berekan (arraiñak), udatsean elgarren ondotik" Alth in Lander RIEV 1911, 598. "Berekan arragatu (S), jeter 

son frai" Lh. 

ferekadura, berekadura. � Unción. "Pherekadura, ferekadura, perekadura, berekadura, syn. de phereka aux 

sens de frottement léger, principalment d'onction" H. � Emadazü mündü huntako konsolazionen ororen plazan, 

zure ezpiritü ezinago ezti denaren berekadüra. "Unctionem". Mst III 26, 3. 

ferekagarri, perekagarri (ph- H). "Pherekagarria, [...] qui peut être légerement frotté, ou qui sert à cet effet; qui 

se prête à être caressé, flatté" H. 

ferekaka (Dv, A). � Acariciando. "Ferekaka an [¿por ari?] zaio bethi, siempre está acariciándole" A. � 

Azienda ez da oihuka, larderiaka, mehatxuka eta joka erabili nahi, bainan bai eztiki, balakuka eta ferekaka. Dv 

Lab 224. 

ferekakidin, perekakidin. "Pherekakidina, pherekakizuna, qui doi être légèrement frotté, caressé, flatté, recevoir 

de marques d'affection; oint" H. 

ferekakizun, perekakizun. "Pherekakidina, pherekakizuna, qui doi être légèrement frotté, caressé, flatté, 

recevoir de marques d'affection; oint" H. 

ferekalari. "Allector, [...] ferekalaria, ferekatzáillea" Urt I 514. "Assentator, [...] ferekatzaillea, ferekalaria" Urt 

II 442. 

ferekaldi (B ap. Izeta BHizt; Dv, A). � Caricia. "Todo el tiempo [que] se emplea (sin interrupción) acariciando" 

Izeta BHizt. "1.º fricción. 2.º caricia, adulación" A. � Elhe ederrez daienean eman ferekaldia: / Doble karga 

bademote laster abereari. Gy 121. 

ferekamendu. Figura en SP, sin trad. 

ferekari. "Adulator, [...] ferekária, ferekatzaillea" Urt I 268. "Cajoleur" Dv � A. 

ferekatu (B, L; SP, Urt I 136, Lar, Dv, VocB), perekatu (AN, BN-arb; ph- L-côte, BN; VocBN), berekatu (S; 

Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv (S)). Ref.: A (ferekatu, berekatu, perekatu); EI 65; Izeta BHizt. � Acariciar, frotar; 

adular, halagar. "Estregar" Lar. "Flatter, caresser, cajoler" Arch VocGr. � Tr. Documentado en la tradición 

septentrional. Ferekatu y perekatu alternan en textos navarro-labortanos: ferekatu es más frecuente hasta 

mediados del s. XIX y desde entonces parece irse imponiendo pherekatu (documentado ya en M. Dassança). En 

suletino se documenta berekatü. 

� Presuna haserrekorrak, zuhaitz arantzetsuak bezala dira, eztira ferekatzeko on. Ax 290 (V 193). Eskuetako 

larrua hazkatzen eta ferekatzen zioela. Ib. 32 (V 19). Gantzu edo phereka diozozue zauri hura olio eta gatza 

elkharrekin nahasirik. Mong 589. [Lohikeriaren Deabruak baitaki] ferekatuz heriotzeko kolpea ematen. He Gudu 

110. Loak etxe hartako atheak / Berekatu zituen. "Morphé avait touché le seuil de ce palais". Arch Fab 237. 

Errana da gizona (hartarik zerbait atheratzekotz), ile aldera ferekatu behar dela. Dv Lab 240. Bainan nola? 

Handiak ferekatuz, ohointzari bideak idekiz. Hb Egia 77. Haize ezti batek ferekatzen du ostrailla. Atheka 80. 

Bortxatua nintzen noizetik noizerat kuskakoa hartu nuen lekhuaren pherekatzerat. Elzb PAd 46. Menturaz, 

Apostoluen erakaspenak gizonen flakeza eta jaidura tzarrak ferekatzen eta onhartzen baititu? Lap 325 (V 148). 

Iguzkia aphaltzen hasia zen, [...], itsasoa amultsuki ferekatuz. Arb Igand 146. Lamina, loriatuta jada, hasten da, 

eskuak fereka eta fereka. "Le Lamina ne s'arrêtait pas de frotter les mains". Barb Leg 24 (v. tbn. 69). Haurrak 

berehala xokolet-ondarrean erhia sar, eta izil-izila saindu gaizoari hartaz ezpainak phereka. Lf Murtuts 10. 

Haurrari ilea ferekatu zion, eztiki eta amultsuki. Mde HaurB 26. Erhi batez bere muxtatxak perekatuz. JEtchep 

100. 

v. tbn. Jnn SBi 119. Iratz 88. Azurm HitzB 59. Perekatu: Gy 21. HU Aurp 88. StPierre 16. Ox 179. JE Ber 9. 

Zerb Azk 13. Xa Odol 107. Ardoy SFran 237. Berekatu: Egiat 225. Arch Gram 144. 

� Rasgar. Cf. Deen I 405: "Fereka, golpear". � Deabru izigarriek bere atzapar zorrotzez, ferekatuko, larrutuko 

[dute]. Ax 591 (V 380). [Zezena] zaldipean, adarraz, ferekatzen ere, / Fereka ezdirenak amaren besarkak. Hb 

Esk 223. 

� +berakatu. Ungir. Cf. ferekadura, fereka (3). � Krist edo Jaunaz berekatia. Bp II 15. Zergatik jaun 

apezküpiak berekatzen dü konfirmatzen dianaren belarria? Bp I 65. Bena zük barurtzen düzünian, beraka ezazü 


mende. 

9


zure büria. Ip Mt 6, 17 (Dv, Ur gantzutu). 

ferekaturin. "(Hb), morceau d'étoffe que l'on met entre le doigt et le fil, lorsqu'on dévide ce dernier" Lh. 

ferekatzaile (SP, Urt, Dv � A), perekatzaile, perekatzale, berekazale (Arch ms. ap. DRA). � Adulador, 

halagador. "Frotteur" SP. "Allector, [...] ferekalaria, ferekatzáillea" Urt I 514. "Assentator, [...] ferekatzaillea, 

ferekalaria" Urt II 442. "Cajoleur" Dv. � Etzen nihoren ferekatzaile, etziotzaten bekhaiztu azpikoei zigorrada 

eta lege hertsiak. Hb Egia 6 (v. tbn. Esk 170). Eskualduna-k egia garbiaren entzuten usatzen ditu bere 

irakurtzaleak [...], ez baigire haatik bethi bilo alde pherekatzaletarik. Eskual 7-8-1908 (ap. DRA). 

ferekatze, pherekatze. � Frotamiento. v. fereka. � Phereka zozue urin hurtuz [...] eta kontinua pherekatze hori 

zazpi zorzi egunez. Mong 592. 

fereku (SP, Urt), pereku. � Caricia; adulación. "Frottement" SP. "Assentatio, ferekátzea, ferékua" Urt II 441. v. 

fereka. � Pereku eta maina guti zuten etxean, beharrez kanpo. HU Zez 70. Hitz legun, irri zuri eta pereku... 

aintzinetik; eta gero gibeletik ausiki. Ib. 99. Blue-jean gorritan gorputxo bera / ferekuz gose jadanik. Mde Po 81 

(cf. infra FEREKU-GOSE). Gizonak ez zion gero gau guztian ferekurik egin nahi. Mde HaurB 63. 

- FEREKU-GOSE. Ávido de caricias. � Ene altzoan etzanik, / Blue-jean gorritan gorputxo bera / Pereku-gose 

jadanik. Mde Egan 1959 (5-6), 122 (en la versión de Po 81 ferekuz gose). 

fereta. v. ferreta. 

ferfatu. "(AN-5vill), deshilacharse la ropa" A. 

feria (V-ger-gip, G-goi-to-nav, AN-ulz-araq-larr-5vill-olza; Lcc, SP, Urt III 38, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Dv, 

H), peria (G-goi, AN-gip), eria (V; Dv (erija V, G)), feira (Arch VocGr, Dv (BN), H), feiria (T-L), feida. Ref.: 

A (eria); Iz ArOñ (ferixia), Als (gizon); Etxba Eib; EAEL 70. �1. Feria; (en pl.) fiestas, ferias. (El uso del pl. 

domina al Norte). "Feria. Según Astarloa es voz indígena" A. "Foire" T-L. Cf. peri-sagar. v. heida. � Tr. De 

uso gral. La forma peria, que en el siglo XIX sólo se encuentra en Moguel y Arrese Beitia, es en el s. XX más 

frecuente que feria en los dialectos occidentales. Eria se encuentra en algunos autores vizcaínos de los ss. XIX y 

XX, feira en Eguiategy, feiria en Lafitte y feida en Constantin. En DFrec hay 21 ejs. de feria y uno de periya, 

todos ellos meridionales. 

� Ferietako, hartu-emanetako eta asko berze gauzatako egun iakinak. Lç Cal a 1r. Ifernuraz gero, [...] 

akhabatu dira arimako feriak, hertsi dira miserikordiaren atheak. Ax 603 (V 387; v. tbn. feriak akhabatu en 

sentido fig. en EZ Man I 115). Arrazo handia zian erraiten zianak denbora feira bat zela, saltzaler eta erosle 

güzier zabalik zagoena. Egiat 82. [Jai-egun] oetan egiten da Infernuko Feria, non egiten dituan debruak irabazte 

andiak. Mg CC 192 (CO 289 perijia). Eldutzeko Feria andi bat zegoan Errira. VMg 62. Gorputzarén kóstus 

irabaztendú arimak ánitz birtúte, [...]. Orgátik trabájuen denbórak dire Sánduen feriak. LE Ong 58v (el editor 

traduce: 'las témporas de los trabajos o penalidades son las ferias de los santos'). Ematen due Obispo Jaunak 

baimena, egunen batzuetan feriak egiteko. AA II 52. Jarten dira neskatillaak plaza inguruban Ferija baten 

salgei balegoz legez. JJMg BasEsc 133. Erijarik erija, probarik proba, tabernarik taberna. fB Ic I 252. Moxalen 

Feria. Izt C 184. Feriya ederra dago! Zenbat gauza, e? Alz STFer 136. Benteroa zonbait aldiz Oloruko feidetan 

ebilten zen. Const Eskual 8-4-1910, 4. Hamar bat pelotari tugu ferietan. Ox 180. Urrengo peri-eguna etorri 

zanean. Muj PAm 58 (v. tbn. peri-egun en Ud 159, Munita 42, Etxde JJ 146). Santo Tomaseko feriya. Tx B II 

144 (v. Santo Tomasen periak Basarri 59; San Tomaseko feriya Alz STFer 111, Anab in MEIG I 203 (peria)). 

Feria, alfer askoren aitzakia. Zerb GH 1936, 223. Peri egun batzutan. Etxde JJ 146. Oloroneko feirietarik 

itzultzean. Lf ELit 175. Ganadu-peria. Anab Poli 133. Pauliñok tratu eder bat egin eban erian Txomin 

Bekortagaz. Bilbao IpuiB 161. Gauza ona baño, feri ona obe (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1042. 

v. tbn. Cb EBO 13. Añ LoraS 100. Astar II 135. It Fab 108. Gy 198. Noe 41. Xe 295. AB AmaE 253. Bv AsL 43. 

Sor Bar 54. Arb Igand 101. HU Zez 66. A LEItz 6 (explicando a abelazoka). Barb Sup 87. Kk Ab II 150. Mde Pr 

321. And AUzta 99. Uzt EBT 29. Berron Kijote 191. Peri(a): AB AmaE 306. Mok 14n. Kk Ab II 33. Or Eus 80. 

Munita 42. Lek SClar 137. Basarri 60. NEtx LBB 54. Uzt Sas 57. Eria: JJMg BasEsc 207. Azc PB 53. Ezale 

1897, 15a. 

� (Pl.). Atracciones de feria. � Feria guziak kurriturik, egin ginuen oto-kaskakokarietan zela guretzat ordu bat 

goxoa iragaiteko manerarik hoberena. Herr 22-2-1962, 4. 

�2. (H), peria. Producto (o regalo) de la feria. "Présent, cadeau que l'on fait au retour des foires. Non tutzu ene 

feriak?" H. Cf. FERIA EGIN. � Gizon onek ezkondu egin bear duela eta, feri on baten desioa daukala. Alz 

STFer 116. --Erosiya det bear detan guziya. --Bejon daizula! Saltzalliak izango gera Donostitik feri geiena 

eramango degunak. Ib. 143. Jendia ibilliko da feriya erosten. Ib. 113 (acot. escén.). Amak [ume] bakoitzari 


mende.


ekartzen zion peria. Anab in MEIG I 204. 

- FERIA EGIN. a) Comprar comprar un producto (regalo) en la feria. Cf. supra (2). v. feriatu (3). � Emango 

dizkizute eun pezta, eta gero etorriko zera feriya egitera, e? Alz STFer 140. � Feriya ori egin ta / Orumiara asi, 

/ alaja ori bidian / bazan nork ikusi. Noe 42. 

b) (Tripersonal). Regalar. v. feriatu (2). � [Orratza] kale kantoi batean billatu det, eta andre gaieri feria egiteko 

dauket. Alz STFer 139. Nik egingo diyat feriya: txorixua ta ogiya. --Ez, naiago diat nik... Ib. 143. 

feriagile. "Circumforaneus, [...] merkataria, tratuzalea, feriagillea" Urt V 78. 

feriakari. "Feriakari ou feriazale, qui est de foire; gens de la foire" Dv. 

ferialiar (H), feiraliar (Chaho). "Celui qui va à la foire" H. v. feriazale. 

feriante. � Feriante. v. feriazale. � Ikusi genituan txarlatanak, ferianteak, kinkilleruak eta musika edo soñua 

kalez-kale. Salav 51. 

feriatu (SP). �1. (Part. en función de adj.). Público, conocido. "Puta feriatua, putain publique" SP. � Egia da 

bekhatore itsusiez, feriatuez eta ageriez minza gaitezkela libroki. SP Phil 359s (He 362 famatuez, publikoez eta 

guziez). 

�2. (SP, Dv, H), feiratu (Chaho). "Norbaiten feriatzea, donner, payer la foire à quelqu'un. Feria nazazu, donnez 

moi la foire" SP. "Donner, recevoir un cadeau de retour de la foire. Feriatuko zaitut, feria nazazu, je vous ferai, 

faites-moi un cadeau de foire" H. v. FERIA EGIN. 

�3. (Lcc (-du), Lar, H). Feriar, vender (o comprar) en la feria. � Urthe asiera huntan, Don Diego Echague, / 

zertaz det feriatuko lotsarik izan bage? (1798). BertsZB 169. Bedorren esaerak / ematen dit jela, / feriatu nai 

gaitu / txekorrak bezela. Sor AKaik 115. 

feriatzaile. Figura en SP, sin trad. 

feriazale (SP (sin trad.), Dv). "Qui est de foire; gens de la foire" Dv. 

feries (BN-lab ap. A; Dv, H), peries (G-bet). � "Léger en qualité, en parlant de marchandise" Dv. "De mala 

fabricación, de pacotilla. Zapeta feriesak, zapatos de pacotilla" A. Cf. feiros. � Obratzeko errexa delakoan 

baliatzen da kadira eta espalakoin egiteko. Lan feriesa atheratzen da haltzetik. Dv Lab 323. Oihaleriaz eta 

puxkateria feriesez pagatzen dugu haurrentzateko hazkurria eta lana. Prop 1900, 177. Lehengo gure etxe handi 

ederra maite; etxe berri feries oraikoa maitiago. Herr 10-5-1959 (ap. DRA). 

fermantza (Chaho, Hb p. Lh). "Affermissements, confirmation dans un bon état" Lh. Cf. bermantza. 

fermatu. v. bermatu. 

ferme. v. fermu. 

fermetate, fermutate. � Firmeza. v. fermutasun. � Hitzaren fermetatea. Lç Mc 13, tít. Zeinétan baitirade 

batzu aditzeko gaitzik, ignoranték eta fermetate gabék makhurtzen dituztenik. Lç 2 Petr 3, 16. Zuen fermetatetik 

eror etzaitezten. Ib. 3, 17 (v. tbn. He 6, 17; 1 Petr 5, tít.; 1 Cor 15, tít.). Eztezaten bere speranzá ezar fermutate 

gabeko abrastasunetan. Lç 1 Tim 6, 17. 

fermier. � Cobrador de impuestos. "Fermier, fiscal" Revol 121 nota. � Etzaiote beharko behatu, fermierei, 

hekin guardei eta kostumari edo bureuari pagatzen ohi zaizkoten dretxu batzuei bezala (1790). Revol 121. 

fermu (SP, Urt I 9, Lar, Dv, H), fermo (VocBN, Chaho, Gèze), bermu (Dv (BN-bard) � A), permu (H (V, G)), 

ferme. �1. (Adj.). Firme. "Solide" Dv. "Parte fermua. [...]. Lur fermua, haragi fermua" H. v. firme, irmo. � Tr. 

Propio de la tradición septentrional. Se documenta también, en la forma fermu, en Larramendi y en Legaz. La 

forma fermo la emplean los autores suletinos y mixanos, pero se encuentra también en Axular; ferme aparece en 

Tartas (cf. bermetarzun en Oihenart, s.v. fermutasun). 

� Zaudete fedean fermu. Lç 1 Cor 16, 13. Enplega zaitezte afekzionatuki zuen bokazionearen eta elekzionearen 

fermu egiten. "Rendre ferme votre vocation". Lç 2 Petr 1, 10. Behar ditugu fermu garenók, infirmoén 


mende. 

11


flakatasunak suportatu. Lç Rom 15, 1. Iauna baithan fidatzen direnak Siongo oihana eta mendia bezala izanen 

dira: hura bezain fermo, fintko, segur eta bortitz. Ax 133 (V 87). Hark daduka lurra fermu, / nihoiz eztadin higi. 

Hm 83. Nik eman sentenzia tink eta fermu dago. SP Imit IV 8, 2. Jainkoaren manamenduen bide xidor ordokian, 

zelhaian eta fermuan dabillana. "Plana ac firma pergit semita". Ib. 18, 2. Bake fermu bat. Ch III 47, 2. Nere 

ihesleku indar egoki, fermua. Lar STomas 2. Sendo ta fermu daudenak guzitan, persegituak izan arren. CatBurg 

46 (en el orig. de Mb sendo daudenak). Maithazale azkar bat fermo dago tentazionetan. Mst III 6, 1. Fede bizi, 

esperanza fermu eta amodio karsu batekin (Urdax, 1827). ASJU 1993, 589. Ez ofenditzeko asmo irmo edo fermu 

bat. Legaz 41. Aiten oidurak fermu atxikiz. Etcham 236. Adin gaixtoak behar ditu altxazale fermu eta malguak. 

Herr 28-8-1958, 2. Lagun fermua gertatuko zauk! Larz Iru 94. Erretora, 50 urthe, fermu. Larz Senper 8. Sineste 

fermuan / saria badaukala Jaunak zeruan. Xa Odol 169. 

v. tbn. Mat 128. EZ Man I 53. Harb 78. FPrBN 22. Gç 35. ES 188. CatLav 2 (V 10). He Gudu 171. Brtc 163. 

JesBih 440. CatLuz 32. MarIl 9. Jaur 126. Arb Igand 185. Fermo: Mercy 4. CatLan 141. AR 387. UskLiB 108. 

CatS 57. Ferme: Tt Arima 42. 

�2. bermu (S). (Sust.). "Appui (au propre, physiquement)" Lrq. 

fermugabeko. � Débil, inconsistente. � [Athenako jendea] errepresentatzen zuela hainitz olde moldeko, 

koleratsu, iniustu, fermugabeko, [...]. SP Phil 268. 

fermugabetasun. � Debilidad, inconsistencia. v. finkogabetasun. � Tentazione gaixto guzien hastea da 

bihotzaren fermugabetasuna. SP Imit I 13, 5. 

fermuki (SP (sin trad.), Urt I 324, Lar, H), fermoki (VocBN, Chaho, Gèze, H). � Firmemente. � Diszipliná 

sainduki eta fermuki begiratu behar dela. Lç Ins G 5v. Bere deliberazione onei fermuki datxakoena. Ch I 3, 3. 

Bere esparantxa fermoki Jinkuatan ezarri diana. Mst III 14, 4. Begiez ikhusten banu baino fermukiago sinhesten 

dut. Brtc 69. Iraun dezagun fermuki Yainkoaren zerbitzuan (Orreaga, s. XIX). ETZ 291. (Mariri fermuki) --Zu 

ixilik. Larz Senper 130. v. tbn. Mat 237. EZ Man I 32. SP Phil 208. Gç 58. ES 97. He Gudu 170. Lg II 212. 

Monho 128. CatLuz 41. Legaz 65. Elsb Fram 110. Arb Igand 200. CatJauf 74. Etcham 48. Fermoki: Tt Arima 

37. CatLan 25. UskLiB 43. CatS 57. Ip Hil 223. En DFrec hay 4 ejs. de fermuki. 

fermutasun (SP (sin trad.), Urt I 324, Lar, H), fermotarzun, bermetarzun (Hb ap. Lh, H), bermetasun (Lh). � 

Tenacidad, firmeza. v. fermetate. � Exhortatzen zituen guziak, bihotzeko fermutasun batez perseberatzera 

Iaunarekin. Lç Act 11, 23. Etsai gaixto guztien kontrako fermutasun handi bat. Mat 128. Nik gortharzun, zuk 

gortharzun, / Derakuskegu elkarri, / Biek bardin bermetarzun / Dugu hetan ezarri. O Po (ed. F. Michel), 227. 

Zure fermutasuna inharrots eta kordoka ahal liro. SP Phil 450. [Begiratu dut] doktrinaren fermutasuna. Gç 46. 

Soferitzeko pazentzia, iraiteko fermotarzüna. Mst III 26, 3. Zer fermutasun etzuen izpiritu sainduak hedatu 

apostoluen izpiritutarat! Lg II 299. v. tbn. ES 122. Ch III 25, 3. Brtc 22. MarIl 49. Jaur 390. Arb Igand 195. 

fermutate. v. fermetate. 

fermutu (SP (sin trad.), Lar, H), fermotu (Chaho). � Reafirmar. "Afianzar" Lar. � Iainko Iaunak bere bistaz, / 

Bazaitu fermutuko: / Hura erdian duzuno, / Deusez ez damutuko. Hm 56. [Konfirmazioneak] fermutzen eta 

borthizten baikaitu bathaioan errezibitu dugun fedean. CatLav 223 (V 112). Egia düzü khanbiakor girela, bena 

zük fermotzen gütüzü. Mst III 14, 2. 

fernesia. v. farlesia; frenesia. 

fernesiatu. v. farlesiatu. 

feros (V-gip), feroso (V-gip). "Féros dator, viene con fuerza (una planta)" Iz UrrAnz. "Féros, ferósa, (el) que 

viene con fuerza, planta, animal, persona" Iz ArOñ. "Feros-feros dator, ferósketan [sin trad.]. Artua feros dao" 

Ib. "Ferosua. Feroso dator" Ib. (sin trad.). 

feroz. � Feroz. � Animalijarik uzu edo ferozenak. Astar II 98. 

ferra (AN, L, BN, S; Deen I 168, SP, Dv, H), perra (V, G; Lar, Añ, H (+ ph-)), berra (R-uzt). Ref.: A (ferra, 

perra, berra); Iz ArOñ (perra), Ulz, Als; Etxba Eib (perra); Izeta BHizt; Elexp Berg (perra). 

� Tr. Los autores septentrionales y el navarro Lizarraga emplean la forma ferra, los meridionales perra; 

hallamos además algún ej. de berra en HerVal. En DFrec hay 5 ejs., sept., de ferra. �1. Herradura. "Idi ferra, idi 


mende. 

12


berra (42)" HerVal 277. Cf. Echaide Orio: "Perra, herradura". � Bi oñetan dabilza bordiña ferrak. "Il cloche 

de[s] deux pieds". Volt 160. Ene anáia astokoa, itzulizkiózu ferragoiek Jaunoni. LE JMSB 4333. Ubalik eta 

perrarik bage. Izt C 184. Ferrak ematen zaizkote, amoratuz eta ez joka erabiliz. Dv Lab 240. Mandoa zahartu 

zaut, [...] / Hobe dut naski / Ferrak athera eta larrerat utzi. ChantP 92. Lau idi berra. HerVal 183. Zaldi zar 

guztiyak jan aziko dizkizute, perra ta guzti. Alz STFer 118. Nere aurrean jartzen diranak jasotzen dituzte perrak. 

Auspoa 111, 155 (ap. ELok 303, que traduce 'ihes egin'). Perra berriyak erantxi dizte. Tx B II 113. Zaldi-ferra. 

Barb Leg 62. Malkorrez-malkor / perra-zantzuak igarri. Or Eus 327. 

v. tbn. Gy 38. Perra: Echag 145. JanEd II 140. Etxde JJ 173. SM Zirik 70. NEtx LBB 42. In Uzt LEG II 41. 

�2. "Pherra, perr: [...]. 2. fer qui termine le bout de quelques outils, comme gaffe, rame à bout inférieur garni de 

fer à deux pointes, perche de batelier garni d'une ponte de fer à l'extrémité" H. 

�3. "Pherra, perra: [...]. Se dit de la ferrure qui garnit les roues d'une charrette" H. 

�4. "Pherra, perra: [...] clous de sabots" H. 

�5. "(B, L-ain), ramas de haya o roble o castaño, que sirven de suelos o contrafuerte a la narria" A. 

�6. "(B), cortinilla que cubre los huecos inferiores del catre" A. 

- FERRA-BIDE. "Camino de herradura, perra-bidea" Lar. 

- FERRA-IPINLE. Herrador. � Ermentaria eta / Perra-ifinlea. Izt Po 138. 

- FERRA-HOTS. "Perra-otsa, ruido de caballerías" Etxba Eib. � Illuntasunari begira ta zaldien perra otsak 

entzuten. Ag AL 156. Baiña burdiaren zaparradeak eta zaldien perrotsak ez eusten ezer garbi entzuten isten. A 

Ezale 1898, 316a. 

� "Perra-ots, huida precipitada (litm. 'ruido de herraduras'). Polizia agertu zanian, haura zuan perra-otsa. 

Egundoko perra-otsian joian mutikua, dendarixa atzetik zebala" Elexp Berg. 

- FERRAZKO. Ferrado, guarnecido de hierro. � Batzuek gomazko abarkak ibiltzen giñuzen eta besteak 

perrazko botak. BasoM 87. 

ferradun. � (El) que lleva herraduras. � Mando gaxtuaren / Üzter ostikuaren / Süstut ferradünen, / Bena 

lotsago izan prima handiaren. 'Surtout de ceux qui sont ferrés". Etch 282. 

ferradura (Chaho, Lh), perradura (L, BN, S ap. Lh; ph- H). � "Ferrure, garniture de fer, en général, de porte, 

d'outils, de bâton, de roue, etc. Spécialement, fers adaptés aux sabots de cheval, de mulet, d'âne et aux onglons 

de bœuf, de vache" H. "Ferradura, manière dont le cheval est ferré" Lh. "Zatia deitzen dugu ferraduraren 

azpiko egurra" Larz GH 1959, 87. 

ferragaitz, perragaitz (ph- H). "Zaldi pherra-gaitz, cheval difficile à ferrer" H (s.v. pherratu). 

ferragin, perragin. � Herrador. � Nekazari lanerako ermentari, perragin, iltzegille, txispagin. Izt C 130. 

ferrakan, ferakan. � Tormenta, temporal. � Ferrakan tzar eta bortitzeri yarrekitzen dire maiz denbora eder 

eta haize gabiak. Atheka 79 (en la ed. de BOEl 221 ferakan). 

ferralgo (SP (sin trad.), Lh). "Ferralgo (BN), métier de maréchal ferrant" Lh. 

ferrarazi, berrarazi (R ap. A). � Hacer herrar. 

ferrarazle, ferra-erazle (Sc ap. A), perra-erazle (ph- H s.v. pherratzailea). "El que manda herrar" A. 

ferrari (Chaho s.v. ferralgoa), perrari. � Herrador. � Ullibarritar Jose Paul, Abandoko erazle (perrari) ta 

euskaltzale sutsuak. Eguzk LEItz 17. 

ferrata. v. ferreta. 

ferrategi (B), perrategi (B). "Ferratei, perrategi, donde se hacen herraduras. Aita ferrateian dago. Goazen 

ferrateire" Izeta BHizt. 

ferratoki, perratoki (V-gip, AN-gip-larr). Ref.: Garbiz Lezo 74; Asp Leiz y Elexp Berg (perratoki). "Lugar 

donde se coloca la herradura al ganado" Garbiz Lezo 74. 

ferratol (AN-araq ap. A), perraol (AN-araq ap. A), perraul (AN ap. A). "Pala de madera para aplastar y 


mende. 

13


amoldar panes delgados de maíz" A. 

ferratu (B; SP, Urt IV 48, Dv, H), perratu (V-gip, AN-larr; Lar, Añ, H (+ ph-)), berratu (R). Ref.: A (berratu); 

Iz ArOñ (perrau); Asp Leiz, Etxba Eib y Elexp Berg (perratu); Izeta BHizt. �1. Herrar, poner herraduras. "On 

dit familièrement: Gizon pherratzeko errex eztena, homme qui n'est pas aise à ferrer, qui est difficile à diriger, à 

persuader" H (cf. ferrarazi). � Mira zazu ungi ferratua den. "Ferré". Volt 160. Zamariaren ferratzea. SP 

GirDoc 135. Ferraturik bein bere astókoa. LE JMSB 433. Onela itzegiteko oitura duenak ipiñi bear lirake 

mingañean ferraturik abereak oñetan ferratu oi diran bezala. AA III 558. Manduak urrez ferraturik. AstLas 14. 

[Abereak] perratu bezin laister. BOEg 2667. Arotzak ere gauza bera diote kabala ferratzerat heldu direneri. 

Larz Bozak 18. En DFrec hay 7 ejs. (6 sept.) de ferratu y uno de perratu. 

�2. "Pherratzea, perratzea, ferratzea, garnir de fer, ferrer une porte, un bâton, un outil, etc." H. � Bere makila 

ferratuari giderra kendu dio, eta burdin-gerren zorrotzaz eztiki zirringilatuz harri gogor hotzak, zapartarazi 

dauzkigu bederazka. JE Ber 70. Nork behinere entzun dio ele bat bera, han eta hemen [pilotaria zelarik] 

irabaziak zituen dirutze, zinta eta makila ferratuez? Zerb Azk 78. Nik makil ferratua hartzen diat. JEtchep 36. 

- ANTZARA(K) FERRATU. Hacer puñetas (usado en imperativo o con joan, igorri, etc.). "Antzarak perratzik 

(AN-gip)" Inza Eusk 1928 (II), 94 (� A EY III 270). "Envoyer promener, antzara ferratzerat igorri" T-L (s.v. 

promenade). "Airez aire antzarra ferratzerat igorri zuen (BN-lab), zoaz antzarra ferratzera (BN-lab-arb)" Gte 

Erd 303. � Antzara perratzerat, zuen sainga, lausengu ta gezur guziekin! Eskual 10-3-1925 (ap. Inza Eusk 1928 

(II), 94). Bera balinbada, igortzen dut ba airez aire antzara ferratzerat. Larz Senper 40. Hots, laborariak eta 

laborarien aldeko deputatuak antzar ferratzerat igorri ditu. Herr 24-3-1960 (ap. DRA). Eta jaun horiek aldiz 

joanen zirela... antzara ferratzerat! "Qu'ils iraient... ferrer les oies!". Ardoy SFran 210. 

� "Para decir de alguno que se ha muerto [...]: Antzarak perratzea jon da (AN-gip)" Lek AEF 1923, 86. 

ferratzaile (G-nav, B; SP, Urt III 270, Ht VocGr 383), perratzaile (V, G; Lar, Añ, H (ph-)), ferrazale (AN-ulz, 

S), perrazale (H). Ref.: A (perratzaile, ferrazale); Iz Als (ferrazaile), Ulz (ferrazale); Etxba Eib (perratzallia); 

Izeta BHizt; Elexp Berg (perratzaille). � Herrador. "Takilli errementarixa zan perratzalle aittua" Etxba Eib. � 

Dei dezate ferratzalia. "Maître maréchal". Volt 160. Perratzallearen andretxo gajoa. Echag 117. Esan egijozu 

perratzalliari datorrela ointxe berton aizturrakaz. Otx 121. Okondoko Ulibarrik, Abandoko perratzaileak, utzi 

zuen gutun liburua. MEIG IV 56. v. tbn. Perratzaile: Ag G 163. Goñi 66. Munita 128. 

ferredot. "(S; Foix), seau d'un puits" Lh. 

ferrela (S). Ref.: A; Lh. "Juguete de niños; de un hilo fijo en ambas manos pende y gira un palillo" A. 

ferrenda. "(BN-mix): 1.º cantidad pequeña. 2.º extensión corta" A. 

ferreruelu. � Ferreruelo. � Ezta au denporea gorraenzako, indozu ferreruelu ta sonbrerua fieltrozkoa. Mic 

12v. 

ferreta (B, BN-ciz, S; Añ (AN), VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), perreta (V-gip, G-nav, L (ph-); H (ph-)), berreta 

(R), ferrata (Sal), fereta, herreta (Lecl, H). Ref.: A (ferreta, perreta, berreta); Garbiz Lezo 66; Giese CasaS 14; 

Lrq; Iz ArOñ (perreta); EAEL 130. �1. Herrada. "Rada para agua" Añ. "Ferreta gider bat (13). Berreta (20)" 

HerVal 277. "Seau" Arch VocGr, VocBN. "Herrada, cántaro" A. "Cuenco" Garbiz Lezo 66. "Cruche spéciale, 

propre à la région des Basses-Pyrénées; en bois d'if, la ferreta est imputrescible. Elle est entourée de cercles de 

fer ou de laiton" Lrq. "Perréta bat, un recipiente de madera para hacer gatzátua" Iz ArOñ. v. edarra. � Gurbille 

edo ferrata (Ororbia, 1758). ETZ 102. Argi bat eskuan eta ferreta bat betherik soinean. "Cruche". Arch Gram 

73. Pherreta bat ur daramala. HeH Lc 22, 10 (He, Dv pegar). Pegar eta ferretak betherik. Barb Sup 145. Eldu 

da iturritik etxekoandrea ferreta buruan. FIr 157. Ageri die untzi zahar tzar parraska bat, thipiña, fereta, 

bürdün-kasola. J.B. Mazèris GH 1933, 304. Lehen, emazteak beren ferretekin joaiten ziren Jainkoak daki norat 

ur-keta. Sokorri Gazte (mayo) 1957, 1. Batzuetan baian ura ta ferretan ez (AN-erro). 'Batzuekiko ain esku-zabal 

ta geien zor dienekiko ain esku-motz'. Inza EsZarr 169 (en NaEsZarr 2214 (AN-erro) ferratan). 

�2. herreta (SP � A; e- SP). "Fer de fusil" SP. 

ferretaka. � A herradas. � Amerikala zoin luze diren bideak / Ez zenezakete, zuek, sekulan phentsa. / Ferretaka 

nuen otxin bil ametsa. Eskual 10-4-1908 (ap. DRA). 

ferretategi (H), ferretegi (Hb ap. Lh). "Lieu, [...], où l'on place les seaux" H. "Emplacement des seaux" Lh. 


mende. 

14


ferrokarril, perrokarril. � Ferrocarril. Cf. PMuj in MEIG I 94: Nork du arrazoi: burnibidea dioenak, ala 

perrokarrila edo xemendeperra esaten duenak? � Gaztelarrak burnibideari perrokarrill esaten zioten. Ag G 

114s. Errementaritzat, perro-karrilleko makinistatzat ona zitzakiala. Urruz Zer 90. Norteko ferrokarrilla. Tx B II 

113. 

ferrol, perrol (AN ap. A). "Tapa de herrada" A. 

ferrola. "Ferrería, fábrica de hierros (G-goi)" A Apend. 

ferrosta. "(BN-mix), se dice que, parece que. Sin. de ei, emen, omen" A. v. prefosta. 

ferru (S). Ref.: Lrq /feRu)/ (oxítona); Foix ap. Lh; Alt Bot 24. "Trèffle incarnat" Lrq. v. faruxa. 

ferrutzina. "(R), pelo bien peinado" A. 

festa (V-gip, G-azp, Ae, BN-baig; Volt 79, Lar, H), besta (AN-ulz, B, L, BN, S; SP, Urt II 445, Ht VocGr 360, 

Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), pesta (G-azp, AN-larr, ph- L, BN; ph- Arch VocGr, Dv, H), pezta (Ht 

VocGr), piesta (V-gip; Chaho), fiesta (AN-5vill, R; Chaho, H). Ref.: A (besta, phesta); Lrq (besta); EI 178s.; 

Gketx Loiola (su-pesta); Iz R 314; Iz Ulz e Izeta BHizt (besta); AtBou 385. 

� Tr. La forma besta es propia de la tradición septentrional. P(h)esta (documentado ya en CatLan 101 y JesBih 

489), es bastante frecuente en autores navarro-labortanos desde la segunda mitad del s. XIX (cf. tbn. Mihura 

(114) phestaburu). Los autores guipuzcoanos emplean festa y pesta; fiesta es raro en éste dialecto. En vizcaíno 

sólo se documentan, aunque escasamente, las formas piesta y fiesta (festa en T. Etxebarria). En SermAN (3v) y 

Lizarraga de Elcano (Ong 52v), y besta en los baztaneses CatB (15), Legaz e Izeta (DirG 63). En Mendigacha 

hay fiesta. En DFrec hay 77 ejs., meridionales, de festa, 44 (39 sept.) de besta y 23 (17 sept.) de pesta. � Fiesta. 

"Eliza-phesta, la fête locale" Arch VocGr. "Erdibésta, la media fiesta" Iz Ulz. "Ogei ta bosgárnian Santiagoko 

fiestá" Iz R 314. v. jai; cf. mesta. 

� Tr. De uso general (aunque en el s. XX parece que lo evitan algunos autores puristas del Sur). En la tradición 

occidental se emplea para referirse a 'fiesta, reunión de gente hecha con la intención de divertirse' (herriko festak, 

bertsolari festa, etc.) y es raro encontrarlo significando 'conmemoración (gralmte. religiosa)' (eliza besta, Bihotz 

Sakratuaren besta, etc.). En la tradición septentrional se emplea con ambos sentidos (también en SermAN 3v). 

En unos pocos autores guipuzcoanos de los ss. XVIII y XIX se encuentra también como 'fiesta (religiosa)': 

Festak eta jai egunak santifikatu (OA 4); Asunzioko fiesta (Cb Just 38); Gorde bear diran jaiak eta pestak. Ub 

175 (v. tbn. Mb IArg I 363, Lard 536, Arr May 196). 

� Zein sainduren besta daten orhit egun berian. E 20. Urthe oroz Ierusalemera Bazko bestán. Lç Lc 2, 41. 

Heriotzeko orena da negu eta besta. [...]. Besta, zeren orduan behar baita pausatu. Ax 200 (V 134). Alabaiña 

trabaillu hura guztia bestatzat hartzen dute. Ib. 488 (V 315). Egün zoin besta begiratzen dügü? Bp II 93. 

Ekusten dituzu fest batean danzari ederki apaindu jaunziak. Mb IArg I 377. Joaten zeralako olgantza edo pesta 

lekuetara. Mg CC 123. Geijago zaurituten dabee nire bijotza zuben berbeeta piestaz legez esanak. Mg PAb 103. 

Ikusi arren semia fiestarik fiesta, erromerijarik erromerija. JJMg BasEsc 11s. Mariaren bihotz garbiaren besta, 

zeina zelebratua izanen beita Aboztuko [...]. JesBih 415. Igande eta Bestetan Meza osoa entzutea. CatLuz 19. 

[Aitak] bere atseginaren markatzeko egiten du besta bat manifikoa. Jaur 126. Besta orotako handiena dela 

Bazko Besta. CatS 103. Uztailaren 14an zelebratzen dugu besta nazionala delakoa. Elsb Fram 75. Pesta bat 

zitzaion bere apez lagunek deitzen zutenean. HU Aurp 117. Oiarzungo Euskal Festetan sarituba. Moc Damu 1. 

Gartha egunetan eta Phesta bezpera batzutan. CatJauf 87. Gure begietako besta hunek badirau hemezortzi 

kilometraren luze. JE Ber 42. Azkaingo bestetan. Zerb Azk 117. Ardoa ta tripa-festarik bada, an dituzu gure 

mutillak. NEtx LBB 205. Satan zaharra bestan dabila / gure herri trixte huntan. Mattin 62. Debekatu zituen 

jaialdi horiek, zomorro-festa bihurtu zirelako edo. MEIG I 75. 

v. tbn. GavonC (1705) Egan 1956 (5-6), 28. Mb IArg I 326. AA III 552. Echag 115. Bil 144. Arr GB 117. Noe 

28. JanEd I 107. Xe 197. Zab Gabon 57. AB AmaE 117. Alz STFer 111. Iraola 116. Ill Testim 22. Arrantz 154. 

Mok 21. Tx B II 43. SMitx Aranz 215. Etxde JJ 177. Vill Jaink 122. Salav 75. Etxba Ibilt 486. 

Besta: Mat 7. EZ Noel 120. Harb 128. SP Phil 405. Arg DevB 50. Gç 192. Ch I 19, 6. Mst I 19, 6. Lg II 207. Mih 

111. CatLan 14. Brtc 15. Egiat 200. Mercy 6. Dh 58. Etch 472. Bordel 41. Gy 80. Hb Esk 84. Elzb Po 206. Jnn 

SBi 84. Ip Hil 17. Arb Igand 135. Xikito 11. Ox 157. Const 28. Zub 109. Etcham 101. JE Ber 102. Lf Murtuts 26. 

Mde Pr 47. Arti Ipuin 84. JEtchep 114. Larz Iru 28. Ardoy SFran 116. Xa Odol 47. Casve SGrazi 44. 

Pesta: CatLan 101. AstLas 69. It Fab 145. Izt C 194. Aran SIgn 211. Ud 31. Zab Gabon 94. Bv AsL 115. Arr 

May 196. AzpPr 38. Moc Damu 16. Urruz Zer 102. StPierre 24. Ox 74. Muj PAm 51. Zub 59. Etcham 126. Laux 

AB 89. Or Eus 139. ABar Goi 31. Iratz 31. Lf Murtuts 53. JEtchep 67. Basarri 121. MAtx Gazt 75. Salav 108. 

Uzt Sas 111. 


mende. 

15


Phesta: JesBih 489. Laph 107. ChantP 308. Lap 57 (V 30). Zerb IxtS 90. Larz Iru 132. 

Fiesta: Cb Just 95. BertsZB 168. DurPl 54. Mg CO 249. Astar II 150. Añ EL 2 133. AB AmaE 262. Iraola 63. Tx 

B I 250. Mdg 128. Alzola Atalak 140. 

Piesta: fB Olg 60. AB AmaE 27. 

� "Venez sans façon, ethor zaite pestarik gabe. Ne faites pas de façon, ez egin pestarik" Ht VocGr 360. 

� "Phesta, [...] jour de la naissance de quelqu'un. Zure phesta da bihar, c'est votre fête demain" H. 

� (Pl.) Fiestas, agasajo. � Mutikotxoak sei bat illabete izango zituan [...]. Sugur-motzak alako irri bat egin zion, 

eta aurtxoak berebiziko pestekin erantzun zion. Ugalde Iltz 32. 

� (En compuestos copulativos). � Hain besta-balakadura sarkharria egin ziotzan. Birjin 346. Bizitzizpiritualean 

Jainkoak giten dauzkigun besta-mainhei darraizte frogantza garratzak. "Caresses". Ib. 392. 

- FESTA BERRI (AN-gip; A Apend; besta-b. B, L-ain, S; SP, Urt I 344, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB; pesta-b. 

Aq 77, Arch VocGr (ph-)). Ref.: A (besta-); SMuj EEs 1921, 29; 

Lrq (besta-). Día de Corpus Christi. "Fête-Dieu" Dv. � Egun berezia ohi da / Besta Berri eguna, / sakramendua 

ohoratzeko / ordenatu zaikuna. EZ Noel 122. Besta berriz Jesüs Jaunaren korpitz saintiaren ohoretan. Bp II 84. 

Besta berriko [prozesionetan]. Mercy 32. Korpus-Kristi edo festa berria. AA III 56. Festa-Berrirako pastoralak. 

"Autos para el día de Dios". Berron Kijote 137. 

v. tbn. Besta-berri: Harb e) 5r. Hm 216. Gç 95. JesBih 415. UskLiB 190. Etch 480. Arch Fab 139. Elsb Fram 

162. Zby RIEV 1908, 85. Pesta-berri: Ox 37. Barb Sup 41 (ph-). JE Bur 183 (ph-). 

- FESTA BERRI ZAHAR. "Bestaberri zahar (L-côte), la infraoctava del Corpus" A. 

- FESTA-BURU. v. festaburu. 

- FESTA EGIN (besta e. SP, H, Dv; bestegin Urt II 444), FESTAK EGIN. (Aux. tripersonal). Agasajar, halagar; 

acariciar, hacer gracias, juegos. "Besta egitea, faire de grandes caresses" Dv. "Besta egin dauku, il nous a fêté. 

Hainitzak izan dira egin dauzkun bestak" H. v. festatu. � Bihurtu zen semeari egin zioen bere aitak besta 

gehiago, bethiere etxean bere manuko egon zeikanari baiño. Ax 554 (V 354). Ontasunari egiten dio besta eta 

begitarte. Ib. 422 (V 273). Egiten diote besta eta begitarte. "Applaudit sibi similibus". Ch III 54, 14. Nausia 

asten zaio [txakurrari] festa asko egiten, / txutika ipiñi ta dantzan erakusten. It Fab 257. Hiriko arratoiñak behiñ 

/ Behar ziola besta egiñ, / Baserriko arratoiñari, / Hagitz moduz eta oneski. "Invita". Gy 35. Artzaiak festak 

egiten dizkate Kathaliñi eta gero beste doñuan kantatzen dute au: [...]. Sor AKaik 112. Artu zuban [usua] 

besuan, / maitatu eta festak egiñaz. Tx B II 53. v. tbn. Noe 36. Besta egin: Hb Esk 39. Prop 1892, 116. 

- FESTA-EGUN (bestegun Urt; phestegun H). Día de fiesta, festivo. "Celebrare diem festum, besteguna 

zelebratzea" Urt IV 373. � Tr. De uso frecuente al Norte y mucho menos al Sur. � Besta egunean ere debeku 

zen [...] bide luzerik iragaitea. Ax 200 (V 134). Lege zaharrean etzitzaion Iainkoari on hartzekodunak besta 

egunetan eska litezin zor zitzaiena. SP Phil 166. Iñauteriko / festa egunean. Echag 257. Elizako Besta egunez. 

CatS 95. Igande eta phesta egunetan sakramenduetarat hurbildu. Laph 139. Igande eta besta egunetan meza 

osoa enzutea. Legaz 31. Beraz hazilaren lehen eguna zuan; dakikan bezala, besta eguna, biziek hilentzat othoitz 

egiten dutena. Elzb PAd 19. Maria txit santaren pest-egunak. Arr May 195. Gauak egun eginez, igandeak 

astelegun, phesta egunak ortzirale, aztaparrez, jeinuz, xuhurtziaz bilduko dute [...] umeen hazteko ala altxatzeko 

doia. JE Bur 103. Besta egunek berek beti elizatik zuten hastea. Ardoy SFran 85. 

v. tbn. (Sólo para textos meridionales): Festegun: Mb IArg I 47. Arr May 96. Pestegun: Or Eus 13. Piesta-egun: 

fB Olg 56. 

- FESTA-EZTEI. "Adjicialis, adjicialia, besteztáiak, bestaburu eztáiak" Urt I 171. 

- FESTA-IGANDE. (Pl.). Domingos y días de fiesta. � Meza inzünen düzü, Besta Igandes deboki. CatLan 14. 

Besta Igandetan. CatLuz 20. Besta igandeen ungi santifikatzea. Arb Igand 186. 

- FESTA KANBIAKOR. "Besta-ganbiakor (Hb), besta-khanbiakor (S), fête mobile" Lh. 

- FESTA ON! ¡Feliz fiesta! � Emazter besta on! [tít.] Besta on, aboztuko / Birjina Maria! / Zure geriza-pean, / 

gu denen loria! Etcham 101. Zeta-paperaz inguraturiko paket bat [...] Theresaren haur-eskribuan markaturik: 

"Besta on". Mde HaurB 68. 

- FESTETAN. De fiesta. � Nagusi, etxekoandre / eta mirabeak / plazan daude, itxirik / etxeko ateak; / bai, bai, 

bai, festetan / zar eta gazteak. Echag 185. Gaur zeru-lurrak pestetan dira. Basarri 8. 

festaburni. "Como festa-burnias o impuesto pagaban el año 1615 las ferrerías de Plazaola, Berines, Olloquiegui 

e Inturia a cada nueve quintales de hierro (G, 1615)" Garm Olag 122. "El año 1628, Lorenzo de Elussa se hizo 

cargo del hierro tocho cobrado de los ferrones de las ferrerías de Inturia, Oilloquiegui, Berines, Mustar, 

Anmeraun y Plazaola, por las dos terceras partes del tributo llamado festaburni (G, 1628)" Ib. 

festaburu, bestaburu (SP, Urt I 171, Ht VocGr 425, Lar, Arch VocGr, Dv, H), pesta-buru (ph- Arch VocGr, 

H). � Fiesta principal; cada una de las fiestas más importantes del año. "Bamba [...] besta buruetan jotzen den 

ezkilla" Lar. "Besta-buru, grande fête solennelle" Dv. � Birjinaren orenak larunbatekotz eta haren 

bestaburuetakotz. EZ Noel 144. Urtheko besta buruetan bedere, Iainkoarekin mintza bedi. Ax 548 (V 351). 

Besta buruak heldu direnean. "Principalia festa". SP Imit I 19, 6. Utzak goatera ene poblua, zelebra diezadantzat 


mende.


bestaburu bat desertuan. 'Ut sacrificet mihi in deserto'. Urt Ex 5, 1. Bazko denboran Yerusalemerat gan 

zirenean, [...]. Phesta burua iragan zen ondoan, Maria eta Joseph bihurtu ziren Nazaretheko hirirat. Mih 114. 

Urtheko lau besta buruetan eta kongregazioneko bestetan xoilki. JesBih 428. Arropa hura jaunzten zuela 

urtheko bestaburu handietan. Jnn SBi 119. Pestaburu dute Samigelez. "Fiestas patronales". Or Eus 11. 

v. tbn. Besta-buru: Gç 94. Dh 61. Dv Ps 80, 4. Arb Igand 175. Lf Murtuts 21. Xa Odol 59. Pesta-buru: HU Aurp 

118. 

festagile, bestagile (SP, -tegile Urt). �1. "Flatteur, caresseur" SP. "Assentator" Urt II 442. Cf. FESTA EGIN. 

�2. Torero o subalterno que participa en un festejo taurino. � Festagille guztiak / dira errikoak, / pikadore, 

ezpata, / banderilleroak. Echag 232. 

�3. besta-egile, bestile (B ap. Izeta BHizt). "Festa eta parranda maite; que le gusta la juerga. Gure mutikoa 

bestile porrokatua da. Bestile eta alferra" Izeta BHizt. v. festazale. � Gaztiak besta egile, / Ardüra kharrikazale 

/ Astelehen goizan lanilat / Ezin jeikiz aski zalhe. 'Aiment festoyer'. Casve SGrazi 168. 

�4. "Bestegile (Hb), bouffon, amusant, qui fait fête" Lh. 

festaka, bestaka. �1. "Bestaka haritzea, faire des caresses, se dit surtout des chiens" Dv. 

�2. "Bestaka (sust.), course de fête en fête" Lrq. 

festakal, bestakal. � Cada día de fiesta, todos los días de fiesta. � Katexima honez labür erakatsi behar düzie 

Bestakal. Bp II 5. 

festakari, bestakari (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). �1. (El) que toma parte en la fiesta; convidado. "Qui fait la fête 

volontiers" Lrq. "Fêtard" Lh. v. festaliar. � Egun batez bestakari bazkaitan hari zela. "Étant de frairie". Gy 71. 

Bixkotx saltzaile baten auntzindeian bi haur, amen bestakari, badaude paztizeri beha zoin hartuko duten. 

Egunaria 31-3-1958 (ap. DRA). Bestakari izan naiz / Arbonan bazkaltzen. Mattin 50. 

�2. "Phestakari (adv.), en jour de fête. Ezta zilhegi lanean haritzea phestakari" H. 

festakatu, bestakatu (S ap. Lrq; Foix ap. Lh). �1. "Bestakatü, faire la fête" Lrq. 

�2. "Bestakatu (Hb), accabler de fêtes" Lh. 

festakoi. "Bestakoi, bestakor (Hb), partisan des fêtes" Lh. 

festalari. "Amata, bestalária, birjina bestalária" Urt II 15. 

festale, bestale (SP (sin trad.), Lar Sup), pestale. � Convidado (a una fiesta, banquete). "Alegrador, que sirve a 

uno de consuelo" Lar Sup. v. festaliar. � Nahi duzu zuk har dezan Iainkoak bere bestale, maita dezan, besarka 

dezan? Ax 182s (V 124). v. tbn. Gy 65. Yaun baten mahainetik lekhora, bestaleak hasi ziren Elizaz trufatzen. Hb 

Egia 116. Etxeko andrea nongo, pestaleak ango (AN-ulz). Inza NaEsZarr 939 (en la vers. de Eusk 1928 (II), 104 

pestaldeak). 

festaliar, bestaliar (S ap. Lrq; Dv, Foix ap. Lh), pestaliar (ph- H), bestalier, pestalier. �1. Convidado. "Celui 

qui prend part à un repas" Dv. "Invité à la fête" Lrq. v. festale. � Otso batek, bestaliar joanik, / Hain lasterregi 

jan zuen, / [...]. "Étant de frairie". Arch Fab 143. v. tbn. Lander RIEV 1910, 600 (bestalier). Jan-edan eta, 

pestaliarrak badoatzi. Ox 42. v. tbn. Lf Murtuts 24 (bestaliar). Adixkide baten etxerat joana zen pestalier. Hain 

xuxen pesta guzia omen zen [...]. Zerb Azk 103. 

�2. "Bestaliar (Hb), qui aime la fête" Lh. v. festatiar. 

festamu, bestamu (Dv), pestamu (ph- L ap. A; ph- Dv, H). � "Phestamu ou bestamu (Laph), fête de 

réjouissance" Dv. � Ene anaiari, badakit, gaitzituko zaizko hoinbertze ohore. Phestamuak barnean egin 

ditzagun. Laph 145. 

festari, piestari. � Aficionado a la fiesta. v. festazale. � Dantza zaliak ta piestarijak. fB Olg 184s. 

festatiar. "Bestatiar (Hb), qui court la fête" Lh. 

festatu, bestatu (H), pestatu (ph- H). �1. Acariciar; agasajar. "1. faire fête à quelqu'un, l'accueillir avec 

distinction, faire des frais pour le recevoir. Ongi phestatu gintuen adiskide batek. 2. fêter, caresser, donner des 


mende. 

17


marques d'affection, amuser, divertir. Ene haurttoa atsekabetzen duenak ni atsekabetzen nu, eta ene haurttoa 

phestatzen duenak ni, [...]. Xakur bat phestatzea" H. v. FESTA EGIN. � [Ergia] erabil zazu lehenbiziko lanetan 

eta nekharazi-gabe. Lana utzi eta, emozu zerbait onik eta phesta zazu. Dv Lab 241. Sartzen da gero haurren 

artean, [...] phestatzen ditu eta benedikatzen. Laph 211s. 

�2. "Bestatu, fêter un jour de fête" Dv. 

festatxo. � Dim. de festa. � Bai, bai, bai, festatxo / Iñauterikoak. Echag 185. 

- FESTATXOAK EGIN. Hacer caricias. � [Zakurrari] egiten ziozkan festatxoak. Muj RIEV 1907, 207. 

festazale, fiestazale, piestazale. � Aficionado a la fiesta. v. FESTA-EGILE. � Piesta zaleentzat ez dago piesta 

eguna baino priesakuagorik. fB Olg 56. Abade ta Frailiak bere badira fiesta zaliak, ez dozu faltako nok 

absolbiu. JJMg BasEsc 162. 

� [Xalbat] izatez baitzan erri festazale eta lagunartean eta neskatxekin jostatu-zale. Etxde JJ 202. 

feste. "Asa de olla, etc., festea (AN)" Aq 269 � A. 

festeiatu. � Convidar, agasajar. v. festatu. � Hirur egun oietan emen dadutzat irur angles festeiatzen zerbait 

jakin nahiz, baina eztakie, diodan bezala, deusik. (c. 1597). FLV 1993, 466. 

festibitate (Chaho), festibidade. � Festividad. � Santiago Apostoloaren festibidadea. SermAN 1v. 

Skapülariuaren Festibitatia. Mercy 9. Ondratutzia pentsatu degu / gauden festibidadiak. Noe 73. 

festin (Urt I 85, Chaho). � Festín. � Eztaietako festinaren parabola. CatLav 263 (V 132). Esta festin 

deliziosoagorik (AN, s. XIX). FLV 1991, 147. 

festinzale. "Comessator, [...] banketzalea, festinzalea, horditzárra" Urt V 398. 

festondo, bestondo (AN-ulz, B, L-sar, BN-baig, S). Ref.: A e Iz Ulz (bestondo); Izeta BHizt (besta). � Resaca. 

� Gazteak, astelenero bezala, bestondo pixka bat ere bazuen. Izeta DirG 63. 

festuntzi, pestuntzi. � Mimoso. � Haur pestuntziak sekula ez du ikasiko bere amaren altzoan. Zub 35. 

fet. Figura en Azkue, con la indicación "V-arr" y el significado de "cordura"; cf. FEITEAN (d). 

fetitxe, fetix. � Fetiche. � Fetix heiek dira berek beren eskuz egiten dituzten Jainkoak. Prop 1876-77, 40. 

Fetixak edo jainkoxka dituztelako hek, zenbat nahi badire. Prop 1906, 89. Fetitxeak berak ere zer nai dute, 

gizabizitzari infinitu-lurruna erantsi baizik? Vill Jaink 132. 

fetitxismu. � Fetichismo. � Fetitxismua, majia ta olako siñiskeriak. Vill Jaink 16. 

fetix. v. fetitxe. 

fetixari. � Sacerdote de un culto fetichista. � Haurra fetixariaren eskuetan ezartzen balinbada. Prop 1906, 85. 

Fetixariek, toki hautako theologoak baitire. Ib. 88. 

fetixarigai. � Aprendiz de sacerdote de un culto fetichista. � Fetixarien etxeak, etxe dohakabe fetixarigaieri 

sorginkeria egiten eta phozoinaren moldatzen irakasteko direnak, hets-araztea. Prop 1906, 92. 

feto. "Feto (V-pl), fetura (V-arr-oroz), habilidad, destreza" A. Cf. fepako. 

fetura. "Feto (V-pl), fetura (V-arr-oroz), habilidad, destreza" A. 

fetxo (Ht VocGr 336, Lar, Dv, H), fexo (Dv), fetzo (Dv), fezo (BN-baig ap. A; Dv). �1. Valiente, bravo; activo. 

"Brave" Ht VocGr. "Bravo" Lar. "Fetxo ou fexo et leurs dérivés ont pour augmentatif fetzo ou fezo, vailant, actif" 

Dv. v. 1 pijo. � Franzesek iduri arren eskualdunak baino fixoagoak zirela, hala harmaz nola kuraiaz, [...] egin 

ziren eskualdunen meneko. ES 115. Orai fexo, gero nagi. Ch III 33, 1 (SP ikhastera iarria, Mst estüdiuari 


mende. 

18


emana, Ol leiatsu). Han ez da behar nagirik, / Ez gezurrez den eririk, / Han dakite eragiten, / Alferra fetxo 

egiten (1798). BertsZB 102. 

� fizo (B). "Persona buena, muy formal. Mutiko fizua ta ona. Fizua ta maitagarrie" Izeta BHizt2. 

�2. (SP), fitxo (H). "Gentil [...], galant" SP. "Qui a un extérieur, des manières agréables, galantes, de personne 

bien apprise" H. � Uste dutenek gizon fetxo direla, halako hitzik konbersazionean erranez, eztakite zertako 

eginak diren konbersazioneak. "Ceux qui pensent être galants hommes". SP Phil 339 (He 341 gizon galantarena 

egiten dutela). 

�3. (SP, Urt I 88), fitxo (H), fijo. "Adroit, habile" H. � Joko suerte guzietan fetxoa da. He Phil 285. Nere 

amigua, / kantari fijua, / euskaldun klarua, / pare gabekua. AzpPr 124. 

�4. (Chaho, Dv, H), fexo (Dv), fixo (Chaho, VocBN � A, vEys), fitxo (H), fetzo (L-côte, BN-ciz-arb ap. A; 

Dv), fezo (BN-baig ap. A; Dv). "Adj., qui a de la corpulence, même de la force apparente" VocBN. "1. gras, 

gros, corpulent, bien portant, de bonne mine; 2. par extens., fort, vigoureux" H. "Corpulento" A. "Fetzo, robusto, 

muthil fetzo bat egiten hari da (L)" Lander (ap. DRA). � Parisen miseria handiago eta hek gizenago: xorro lodi, 

matel gorri, segur fetxo-fetxoak ziren bi senhar-emazteak! GAlm 1957, 59. 

� (Ref. a cosas). � Untzi egiteko arbola fixoz bethea da. ES 110. 

� "Hermoso, ederra, galanta, polita, fitxoa" Lar. � [Eskualdunak] izpiritutsuak dira, bizitzen dakitenak, edo 

kortesak, eta zernahi harma suerteren erabiltzen trebeak, alegerak edo umore onetakoak, fixoak eta ongi eginak. 

ES 110. Sartu zire aldare nausiko kapillan bi mutil gaste fixoak eta galantak (304). 'De bello aspecto y 

hermosos'. LE-Ir. 

�5. (Ref. a cosas). Apropiado, óptimo. � Orain da muga fetxoa oneratzeko. "Aptum tempus". SP Imit I 22, 5 

(Ch orai da denbora ziñziñez konbertitzekoa). 

�6. fixo, fitso (S ap. Lrq; Gèze), fijo. Fijo. "Adj., fixe" Gèze. Cf. fitsatu. � Señale fixoa eztagola Jangoikoa 

zeurekin (AN, s. XVIII). FLV 1992, 302. Emakume denen arpegietan / halako animalikeria somatzen dut / 

zoramena, arpegi-idorra, mirada fijoa. Lasa Poem 70. En DFrec hay 5 ejs. 

- FIXORIK. Fijamente. � Jotziza biotzen / iltzeakin zure amudioa / ta ezta ataratzen / dago fixorik / beñere eztut 

aztuko. Gamiz 204. 

� Ordenadamente. � Hala nola armadetan soldaduak fixorik, / pasaiatzen baitirade ordenantzan bildurik. EZ 

Man II 53. 

fetxoki (SP (sin trad.), Urt I 88, Lar DVC 230, Dv, H), fexoki (Dv), fezoki (Dv, A), fetzoki. �1. Fuertemente, 

con ímpetu. "Bravamente" Lar DVC 230. "Fetxoki, galanamente" Arch ms. (ap. DRA). "Vaillamment, avec 

ardeur" Dv (cita a Haraneder y Duhalde con el ej. fetxoki gudukatzea). "Fexoki, s'emploie dans un sens détourné 

pour dire par exemple: lanean fexoki haritzea, se livrer bravement au travail" Dv. "Bien, fort, vigoureusement" 

H. � Bizitu zen ohorezki, / Lanean hariz fexoki / Eta gastatuz xuhurki. Gy 43. Hirur aste osoz fetzoki nekhaturik, 

herri batetarat heldu ginen. Prop 1896, 231. Fetzoki jo naute, hala da. Prop 1901, 139. Ezen dugunaren 

ez galtzeko bereko, fetzoki behartzen gare bermatu. Prop 1906, 225. 

�2. fixoki. Hermosamente. � Orái ikusten baita óngi [tapizean] gauza bakótxa! Ará soldado pilagúra 

enbestítzen [...], zein propioki! [...]. Berzeebék zer trájea daramáten, nóngoak ote dire? Turkoak. Zein fixoki! LE 

in BOEanm 82. 

�3. fixoki. Ciertamente. � Fixoki orrek ere gezur erran du bere kontra. "Recte" (Dav 13, 59) (174). LE-Ir (Dv 

ederki, Ur ziertoro). 

fetxotasun (SP (sin trad.), Urt I 88, H), fixotasun, fexotasun. �1. Habilidad. � Etzaitezila loria zure 

fetxotasunaz edo espiritu ederraz, beldurrez higoin zakizkon Iainkoari. SP Imit I 7, 2 (Ch fexotasun; Ol igurdizi). 

Fetxotasunaren sari izan behar den irabazia egiten da sortearen sari. SP Phil 368 (He 372 antzearen). Ordea, 

halarikan ere zein gutiak diren hunen [jakintasunaren] ardiesteko entsejatu eta trabaillatu nahi dutenak; batzuek 

gerokotz utzten dute, eta bertze batzuek bere fixotasunean fidatzen dira. ES 179. Fetxotasunez eta antzez. He 

Phil 371. Yakintasunak, fetxotasunak eta munduak gure baitan ederrets detzakeien merezimendu distiosenek 

berek badituzte bere itzalak eta goibeldurak. Lg II 172. Ene anzeari, ene fetxotasunari iratxakitzen diot zure 

lagunza xoillaren efetua dena. Mih 60. 

�2. fezotasun (Dv, A). "Embonpoint" Dv. 

� fitxotasun (Lar). "Hermosura" Lar. 

�3. fixotasun (Dv), fezotasun (Dv, A). Valor. "Courage, vaillance, ardeur" Dv. 

fetxotu (SP, sin trad.), fezotu (Dv, A). Cf. fitsatu. �1. "Devenir vaillant, actif" Dv. 

�2. (H), fixotu (VocBN � A), fezotu (Dv, A). "Engraisser, acquérir de l'embonpoint" H. 

fetxuria. � Fechoría, broma pesada. � Olako fetxurixaren bat ein ei zetsan Elgoibarko Artaso pelotariari. SM 

Zirik 91. Bere fetxurietarako beti moldatzen zan laguntzalliak billatzen. Ib. 33. 


mende. 

19


fetzo. v. fetxo. 

feudalitate, feodalitate. � Feudalismo. � Lehuntztarrek Seiñeurei zor diotzoten kargarik handienen azpian bizi 

dire. Horiek dire [...] feodalitatearen edo esklabotasun suerte baten iduri bakharrak (1789). Revol 113. 

feudatu. "Enfeudar" Lar. 

feudo. � Feudo. � Zoaz, ba, saldu zure askatasuna; feudoan artu itzazu zure lurrak. Goen Y 1934, 185. 

fexanta. � "Faisan" T-L. v. faisan, buztanga. � Haatik fexanta edo buztanga ez da hunki behar buruilaren 29a 

arte. Herr 22-8-1957, 1. Hirugarren fexanta bat agertzen da, tiro, eta peto! Berriz tira eta horra ihizia hila. Herr 

19-9-1963, 3. 

fexo. v. fetxo. 

fezo. v. fetxo. 

ffffff. "Interjección de asentimiento: ffffff (V-m, G-to), pronunciado por aspiración" A Morf 495. 

1 fi (Bera). "[Letra] F, f, [sonido que representa] f español en faz, flan, ¡uf! [nombre] fi" AG 827. 

2 fi (V-ger), fio (V-arr), fit (V-m). Ref.: A (fio); A Apend; Zubk Ond (fit). � "Fi, sin cuartos, fi nago" A Apend. 

"Fio, sin nada, nada" A. � "(Exclam.). ¡Se acabó! Onango batean yoten deu, da, fit, ezan agertu geau" Totor Arr 

47. 

fi. v. 1-2 fin. 

fiadore (Lcc, Volt 116, SP, VocBN), fiador, piadore. � Fiador, garante. "Caution" VocBN. v. berme. � Tr. La 

forma más empleada es fiadore; emplean fiador los autores septentrionales a partir de comienzos del s. XVIII. � 

Hanbatenaz alianza hobeagoren fiadore egin izan da Iesus. Lç He 7, 22 (He ararteko, TB, Dv berme, Ol 

baitzalle). Nork abisatuko zaitu noiz edo zer moldez hillen zaren? Nor duzu hartako fiadore? Ax 237 (V 158). 

Egia hunen lekhuko, fiador edo berme eta lehenbiziko Eskual-herriko orijinaltzat emaiten dut ene seme Agustin. 

ES 400. Badakizu zure seme maitea bitarteko ta fiadore irten zala. Cb Eg III 308. v. tbn. ETZ (Sara, 1773) 134 

(fiador). Abásto pagatuzué gure fiadóre dibinoak. LE Ong 61r. Diabrubak urteten deutsee pijadore. JJMg 

BasEsc 267. Orrako gizon galdu, zeinzuk ezin inundik aurkitu al eben euren tratu okerren fijadorerik, konbidadu 

ebeen etxagun ori trago bat edatera. Astar II 128. v. tbn. Gy 254 (fiador). "Gizona, baña piyadoria jarriko dizut, 

ez bazera piyatzen." "Ez, ez det piyadore bearrik, nik dirua biet". Sor Bar 105. Ogasunzai berriak bear bezelako 

iru sendesle edo fiadore eman bearko ditu. Eguzk RIEV 1927, 435. 

� Garantía. � Arima yustuek haren baitan duten fidanzia, da haren laguntzaren fiadorrik segurena. Mih 107. 

Kopetan badakharkek haizenaren fiadorra! Hb Egia 131. Fiador dugu Jesu-Kristoren beraren hitz hau: "Zu 

zare harria eta harri horren gainean jarriko eta altxatuko dut ene Eliza". Lap 365 (V 167). 

fiadorego, fiadorgo(a). � Fianza. � Baina fiadoregoa rezebiturik Iasonganik eta goitikoetarik, utzi zitzaten 

ioaitera. "Caution". Lç Act 17, 9 (He fiadorgoa; TB bermea, Dv bermeak, Ol baikuntza). 

fiafa (Lar � H). "Fanfarria, ponparrokeria, ganbada, fiafa" Lar. v. burfudia. 

fiafaka. "Bravear, fiafaka egon, ibili" Lar. "En train de faire le vantard. Fiafaka dago, il fait le vantard, le 

fanfaron [...]" Lh. 

fiafakatu (Lar � H). "Fanfarronear" Lar. 

fiafari (Lar � H). "Fanfarrón" Lar. 

fiantza (-nza Lcc, Lar, Añ; H). � Fianza, garantía; fianza, acción de garantizar o ponerse como fiador. "Fianza" 


mende. 

20


Lar. "Cautionnement, garantie" H. � Nun egiten oi dira buru bagako tratu eta fijanza galgarrijak? Geijenak 

tabernetan. Astar II 127. Zenbat etxagun eta euren familija euren etxetarik kanpora burubako fijanza onelakuak 

gaitik? Ib. 128. 

fiar. v. fier. 

fiara. � Al fiado. v. FIDATURA. � O, ene Jangoiko óna, nere gauza guziak, alá arimarén, nola gorputzarénak 

dire berorrénak, berórrek emának fiará. LE Ong 95r. 

fiat (VocBN � Dv y A). "Fermeté. Ce mot n'est ordinairement employé que dans le sens négatif. Gizon horrek 

ez du fiatik, nehork ez diro hortan khonda" VocBN. � Fiatik batere eztüzü, / mündia erriz ari zaizü. "Vous êtes 

inconséquent". ChantP 140. 

fiatasun. "Fianza, fianza, fiatasuna" Añ. 

fiatu. v. fidatu. 

fibrolito. � Fibrolita. � Badira Iruña eta Gazteizko erakustokietan otaarri edo ophitazko eta fibrolitozko 

zenbait arlaban-aizkora. JMB ELG 59. 

fidagaitz. v. fidakaitz. 

fidagarri (S ap. Lrq; H). � Fiable. "Qui mérite la confiance" H. � Gazteegia naiz, ordea, neure zaharrean, 

lekuko fidagarria izateko. MEIG VI 62. Euskaltzaindia ez da zenbaitentzat fidagarri, diotenez. MEIG VII 171. 

En DFrec hay 14 ejs. 

fidago. � Persona de la mayor confianza. � Bide hartaz hain tentazione bortitz batez akometatu izan zen, non 

hura ezin estaliz bere egitatetan haren fidagoetarik batek hori ezagutu baitzuen. "Un de ses plus confidents". SP 

Phil 495 (He 502 lagun fidenetarik). 

fidainxa. v. fidantzia. 

fida izan (Ht VocGr 424, Dv, H). � (Aux. intrans.). Fiarse, confiar. v. fidatu, 2 fio. � Tr. Documentado 

únicamente en textos septentrionales. A partir del s. XVIII el sintagma nominal se expresa con dativo (hasta 

entonces, con instrumental o inesivo). 

� Ni fida izanen naiz hartan. Lç He 2, 13 (He, Dv fida izanen naiz; TB fidatuko naiz). Nola ezpainintzen neure 

buruaz fida, desenkusatu nintzen ahal bezanbat. Ax 15 (V 6). Fida ezpazara zure memorioaz, eskiribuz emazu 

orhoitu zarena. SP Phil 24 (He 23 fida). Salomon ez zitzaion fida, iduritu zitzaion zenbeit xede gaixto bazuela. 

Lg I 324. Nola fida hiz hire lagüner, hekila larrütü nahi aiener? Egiat 201. Fida naiz zerorrek hautsiren 

dituzula, nere aintzinean, traba gaitzegiak. Dv LEd 239. Bainan botz horri ez aski fida izanez. Laph 52. Fida niz 

zure erraner / fidago ene hegaler. ChantP 206. Hurbiltzen nitzaio emeki, muthila oldar dakitan ez fidaz. JE Ber 

65. Gu ez gira Platon bezain fida gure sortzezko jiteari. Lf in Zait Plat XIX. Jasaiten ditut fida eta segur bainiz 

[...] Zure Graziak bere bihotz handiarekin ez duela holakorik luzatzerat utziko. Ardoy SFran 118. 

v. tbn. Mat 108. Bp I 87. Mst III 3, 3. Xarlem 623. Monho 156. Bordel 40. Arch Fab 81. Gy 43. Balad 131. Barb 

Sup 121. Lh in Const 14. JEtchep 72. Larz Iru 50. 

fidakabe. � Indigno de confianza. � Badakizu herioa fidakabea dela; badakizu zeure burua enganatzera uzten 

baduzu enganatuko zaituela. Harb 141. 

fidakaitz (fia- G-azp-to), fidagaitz (Ht VocGr 384, Lar Sup), piakaitz (G-azp). Ref.: Iz To (fiakaitz); Gketx 

Loiola (fiakaitza, piakaitz). � Desconfiado. � Bildurtia ta fiakaitza zala? Nork azalduko luke burua lasai ario 

orretan? Or SCruz 79. Piakaitz utsa dalako dabill / andrerik artu ezinda. Olea Goierriko lorak 36 (ap. DRA). 

fidakaizkor (H), fidagaizkor (H). � "Fidakaizkorra, méfiant, de caractère soupçonneux, qui aisément se défie" 

H. 

fidakaizkortasun (H), fidagaizkortasun (H). � "Qualité de celui qui naturellement est défiant" H. 


mende. 

21


fidakaiztasun (H), fidagaiztasun (Ht VocGr 384, Lar Sup, H). � "Défiance, méfiance, crainte d'être trompé" H. 

fidakaiztu (Lar � H), fidagaiztu (H). �1. Desconfiar. "Se méfier, se défier, avoir crainte, soupçon" H. � -- 

Nork onen kontra egiten du bekatu? [...] --Jangoikoaren urrikalmenduan fidakaizten duenak. Legaz 24s. 

�2. fiakaiztu (G-azp). Volverse desconfiado. 

fidamen. � Confianza. � Zure baithan ematen ditut neure esperanza eta fidanzia edo fidamen guziak. ExIzp 

(ed. 1716), 47. 

fidande (Lar � H). "Confianza" Lar. v. fidantzia. 

fidandekabe (Lar � H). "Desconfianza" Lar. 

fidandekabero (Lar � H). "Desconfiadamente" Lar. 

fidantzia (-nzia Ht VocGr 424, Lar, Añ; Lecl, Dv, H), fidantza (-nza SP, VocBN, Gèze), fidantxa (H), fidainxa. 

�1. Confianza. "Confiance, espérance ferme en quelqu'un ou quelque chose" H. Cf. fiantza. v. USTE ON. � Tr. 

Documentado en autores septentrionales; al Sur se encuentra en CatBurg, Añibarro (MisE 34 -nzia), Zabala (EE 

1884b, 232 -nzia) y en un texto baztanés del s. XIX (-nzia). La forma más general parece ser fidan(t)zia, que 

aparece ya desde los primeros textos. Emplean tanto fidantza como fidantzia Axular (mucho más fidantzia que 

fidantza), Etcheberri de Ziburu y Xalbador. En DFrec hay 6 ejs. de fidantzia. 

� Esperanza da berthute bat zeinek emaiten baiterauku fidanzia handi bat Iainkoaren faborearekin batean 

zeruko loriaren ardiesteko. Mat 75. Ahal dukegu esperantza, fidantza eta segurantza bizitze luzea emanen 

derakula. Ax 134 (V 88; 146 (V 96) fidantzia). Hek izan duten esperantza nik badut, eta fidanza ere bai hek 

ardietsi duten lekura nik zure graziarekin batean ardietsiko dudala. SP Imit IV 11, 3 (Ch segurantza, Ip ustia). 

Zure baithan finkatua dut osoki ene fidantza. Gç 187. Humiltasunez ta fidanziaz eskatzeko. CatBurg 24. Marka 

da bere fidantzia ez Jaiñkoa baitan, baiñan bere baitan ezarri zuela. He Gudu 49. Gizon gaztiak, gaiza 

igaranetzaz deusere eztakienak ta jingeietan fidantza hanitzez betherik daudianak. Egiat 243 (271 fidantxa). Eta 

holako fidantzia batekin nahi nuen lehenik yoan zuen ganat. TB 2 Cor 1, 15 (He fidantzia; Lç konfidanza). Zure 

miserikordian baizen fidantziarik ez duenari. JesBih 459. Bethi entzun izan dut ez dituzula sekulan mespresatzen 

fidantziarekin zuri errekomendatzen direnak. MarIl 119. Yinkoaren miserikordian fidanzia galtzen duenak (B, s. 

XIX). ASJU 1992, 988. Biharamun goizean, fidantza osoan, / berriz mendia goiti doatzi lerroan, / amentsetan 

ikusi usoak gogoan. Xa Odol 255 (215 fidantzia). Uste dut Euskaltzaindiak fidantza apurren bat gehixeago 

merezi duela sorterrikide euskaldun zein erdaldunengandik. MEIG VII 172. 

v. tbn. EZ Man I 53. Hm 210 (-nzia). Ch III 46 (tít.). CatLav 37 (V 26, -nzia). Lg II 244. Brtc 264. Monho 82. 

Dh 133. Gy 99. Lap 22 (V 13). Etcham 230. JEtchep 62. Ardoy SFran 334. Fidantza: EZ Man I 124. Harb 269s. 

Laph 135. Arb Igand 86. Fidainxa: CatLan 62. 

�2. Garante, fiador. v. fiadore. � Guregatik hil zaren Jesus, / gure fidantza dulzea, / ikhusi dugu nola duzun / 

besarkatu gurutzea. Gç 154. 

- FIDANTZATAN JARRI. Confiarse. � Etzatian etzitela fidainxatan jar biharamuna bizirik ikusiko duzula. AR 

55. 

- FIDANTZIAZKO. De confianza. � Fidanxazko, benerazionezko sendimendietan. CatLan 30. Erregina lorios 

haren alderako errespetuzko, maithagunezko, fidantziazko, debozionezko sentimendurik bizienak. Dh 58. 

fidatu (gral.; SP, Urt I 137, Ht VocGr 361, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), fiatu (V-m-gip, G-azp, 

AN-gip-5vill; Lcc (-adu), Lar, H), piatu (G-azp-goi, AN-gip). Ref.: Lrq; Etxba Eib (fixau); Gketx Loiola (kontakatillu); 

Elexp Berg (fixau); Gte Erd 203 y 220. 

� Tr. De uso general en todos los dialectos hasta principios del s. XIX; a partir de dicha época su uso disminuye, 

especialemte en el siglo XIX entre los meridionales. Al Norte sólo aparece fidatu, mientras que al Sur lo que se 

documenta es fiatu (tbn. fiyatu y, menos frec., pi(y)atu), encontrándose fidatu sólo en Larramendi y Berrondo. 

En DFrec hay 12 ejs. (10 mer.) de fidatu y 2 de fiatu. �1. Fiarse, confiar. "Se fier, se confier" H. "Konta-katillu 

dek ori ta gutxi piau" Gketx Loiola. "Anesekin ez da piatzen (G-azp-goi, AN-gip), orregaz ezta fixetan (V-gip), 

horren baitan ez da fidatu behar (BN-arb)" Gte Erd 220s. v. fida izan, 2 fio, hidatu. 

� Erho iokhatuia date hartan fida dadina. E 99. Fortunea kurela dana / aldi bat pensa ezazu. / Onezkero fia ze 

zatez, / ez artu fantasiarik. Lazarraga 1173v. Ezpaita emazte edalea baithan zer fidaturik. Ax 407 (V 265). Eta 

hargatik utzi baniz / ahaid', adiskidez fida niz. O Po 23. Non fida, han gal. O Pr 337 (tbn. en Arb Igand 134). 

Nere zeruko Aita ta graziaren jabea, nizaz baño ere zuzaz obeto fia naiteke. Cb Eg II 44 (Dv LEd 89 sinheste 


mende. 

22


hainitz hobea nuke zu baithan). Ezi obligázioak kunplitu ez ta fiátzea debozioetán dá parátzea dilindaká 

istupasko ari batétik. LE Prog 108. Holako elhetara nor laite fida? Egiat 172. Geregan fiatu eta arrotu bear ez 

gerala, baizik alde batetik kontuz bizi. Gco I 443. Nos gitxiago pijauko gara bizitziagaz, gazte, sendo, osasuntsu 

bat urak, edo subak, kalenturiak, edo naibagiak ordubete-garreneko illda, luurperatuten dabenian baino? fB Ic 

III 263. Enemigo beldurrez / gau ta egun zebiltzen, / kasikan iñun ere / fiatu ezin zen. Xe 158. Baina fidatzen zen 

jakinen zuela Isabela hartara ekartzen. Mde HaurB 22. Ez geiegi piatu. Arkumelarruz jantzitako otso amorratu 

asko dago. MAtx Gazt 83. Ez nintzan piyatzen bakarrik abiatzera, amilduko zan beldurrarekin. Salav 64. 

Etzaiteztela iñor fiatu / eiztaiaren esanian. In Xa EzinB 126. Ostatuko neskatx(a) ederrakin eta bide ondoko 

aritzekin, ez diteke fiatu (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1955. Ez gaitezen behintzat gure indarretan fida. MEIG VII 

132. 

v. tbn. Mat 247. Volt 248. EZ Noel 130. Harb 348. Hm 193. SP Imit II 9, 4. ES 179. Ch III 45, 3. CatLav A 4r (V 

4). He Gudu 39. Mst I 7, 1. Lg I 303. Mercy 6. Brtc 250. Xarlem 728. Dh 74. Jaur 148. Etch 274. Arch Fab 139. 

Bordel 171. Gy 312. Hb Esk 69. ChantP 54. CatS 42. UNLilia 8. JanEd II 62. Zub 121. JEtchep 32. Ardoy 

SFran 334. Mattin 109. Xa Odol 341. Berron Kijote 184. Fiatu: OA 146. DurPl 77 (fijatu). CrIc 53 (fiau). Añ 

LoraS 75. AA III 625. Izt Po 109. It Fab 253 (fiyatu). Bil 87 (fiyatu). Arrantz 79. Noe 56. Arr GB 33. Xe 200 

(fiyatu). PE 55. Bv AsL 216. Alz STFer 119 (fiyatu). Tx B I 76 (fiyatu). Txill Let 98. Vill Jaink 176. Piatu: Mg 

CC 159. Aran SIgn 44. PE 41. Sor Bar 105 (piyatu). Moc Damu 16 (piyatu). Urruz Zer 125. Tx B I 236. MAtx 

Gazt 76 (piyatu). 

� (Con dativo). � Baldin abrastasun inikuoetan leial izan ezpazarete, abrastasun egiazkoetan nor fidaturen 

zaizue? Lç Lc 16, 11. Iinkoari nahi ezpazira fidatu, nori nahi zira fidatu? Tt Arima 122. Ene beharretan eziñ 

bertze nihori fida nakioke zuri baizen. Ch III 59, 1. Jesus bera ordean ez zitzaien fidatzen hei, guziak ezagutzen 

baitzituen. He Io 2, 24 (HeH etzuen ustekida handirik). Tobiak erran zian / bere semiari / eledin fida emaztiari, / 

ez arduari, ez mihiari. Xarlem 1484. Miriku bati fidatzen gaizko osasunaz. Dh 235. Fida hakit arras niri. Gy 42. 

Ez natzaio piyatzen / alimaliyari. Noe 62. Holako jender ez da sekulan fidatu behar. Laph 82. Etzieztela fida 

amodioari! ChantP 198. Ez gaitela, to, fida / lausengariari. Zby RIEV 1908, 759. Ele ederreri ez fida. Etcham 

65. Eni fida hakit, harren, eta ez dezanala gehiago negarrik egin. Mde HaurB 22. Zerorrek, irakurle, ikus 

dezakezu zeure begiz, nere hitzari fidatzen ez bazatzaizkio. MEIG III 87. 

v. tbn. Harb 373. EZ Eliç 238. Hm 54. He Gudu 111. Monho 138. Elzb Po 189. Barb Sup 109. 

�2. (VocBN, Dv), fiatu (Lar, Añ, H). (Aux. trans.). Fiar, encomendar. "Fiar a uno" Añ. "Cautionner" H. � 

Eztiozu halakoari sekereturik fidatzen. Ax 538 (V 346). Bertzei hainitz enplegu eta egiteko fidatu zaie. SP Imit 

III 49, 5 (Ch emanen zaizte, Ol egotziko zaie). Ta tximista hain bero oni [...] / Balaren indarra zion fidatu. Lar 

Gram 391. Eta zuri fidatü ezteitzien egitekuetan etzitiala sar. Mst III 25, 1. Eman beharko zuela bizia fidatzen 

zion arthaldearentzat. Lg II 294. Bere ohorearen artha fidatzen diote. Mih 31. Onik onena autu bear dozue 

fietako zuen konzienzia. Añ LoraS 38. v. tbn. Astar II 179 (fijatu). Ez fia iñori / fuero-kontu ori, / gure buruari, / 

ikusiak ikusi, / fia gauz ori. It Fab 214. Hark zuen gure gizona / griña handian ezartzen, / bere sosak nori fida 

ziotzaken. Gy 241. Edozein gauza dute fidatuko hari. Hb Esk 195. Hiri fidatzen daiat beraz erresuma guzia! 

Zerb IxtS 27. Segeretua Jainko onari nola fidatu zion gizon jainkotiarrak. Mde Pr 177. 

� "Vendre, acheter à crédit" H. 

- FIDATUAN. Al fiado. � Fiatura saldu dituan gauza aetan [...] [Gauza aek] fiatuan emateagatik beragatik 

eraman ote debean eskuko diru pronptoan balio zeban baño prezio geiago. OA 164. 

- FIDATURA. Al fiado. v. fiara. � Fiatura saldu dituan gauza aetan. OA 164. 

- FIDATURIK. Al fiado. � Ni ez nagozu eske fiaturik / ez urregorria ez laborea. Lazarraga (B) 1153vb. Ea 

engañurik egin daben erostean [...] edo saldu daben fiadurik gorago zeinda pagua ordu presentean eginik 

. "Más al fiado que al contado". Cap 109. 

- FIDATZEKO (S ap. Lrq; Dv). Digno de confianza. � Zer fidatzekoa, Mari-Eder! Barb Sup 78. Nere 

adimendua eztela fiatzekoa, lege itsu batzuen araura tajutua dagoelako. Vill Jaink 92. [Mandoa] alkilerreko 

oietakoa izanik ez bait-zan fidatzekoa. Berron Kijote 105. 

fidatuki (H). � Confiadamente. "Avec confiance, assurance, sécurité" H. � Zure baithan fidatuki bizi direnak 

salbatzen ditutzula. Harb 367. 

fidatukiro (Lar, H). "Confiadamente" Lar. 

fidatzaile, fiatzaile (-alle Lar, Añ; H). � Fiador, tutor. "Celui qui se porte caution, garant" H. � Jainkoa gure 

esanaren testigu ta fiatzalle ipintzera. Arr CDoc 114 (ap. Zait EG 1958, 408). [Aitapontekoak] dirala bigarren 

guraso batzuk edo fiatzalle batzuk legez. Itz Azald 130. Zorraren fiatzalle jartzen danak, ipintzen badu 

ezagungarritzat abere bizi bat, erabakitzen da, zorra eun sueldotik gorakoa danean, ipiñi dezala zaldi, beor, 

mando edo mando-emea. Etxag RIEV 1908, 118. 


mende. 

23


fidegitu. � Fiarse demasiado. � Eztia zarioten solaser fidegiturik, urrikalmendu zoro batek galdu zituela. Leon 

Imit III 38, 2 (SP zinetste sobera emanez). 

� fidekardero. "Fidelki, fielki, fielkiro, fidekardero (Lar, inusité), fidèlement" H. Lo que realmente trae 

Larramendi es fedekardero. 

fidel (L, BN, S; SP, Urt III 299, Ht VocGr 361, VocBN, Gèze, Dv, H), fiel (Lcc, Lar, Añ, H), piel. Ref.: Lh; Lrq. 

� Tr. Su uso es frecuente tanto en los dialectos septentrionales como en los meridionales en su empleo como 

adjetivo, aunque al Sur es casi exclusivo de catecismos y bersolaris; el uso sustantivo falta en los textos 

occidentales, aunque se encuentra en Cardaberaz. En los dialectos septentrionales aparece siempre fidel, mientras 

que al Sur la forma más general es fiel (piel fB Ic I 84 y Zab Gabon 108). �1. (Adj.). Fiel. "Fiel cosa, gauza 

fiela" Lcc. "Qui est loyal à garder sa foi, sa parole, sa promesse" H. v. leial. � Eure benedikzionea emaiten 

drauealarik eure zerbitzari fidel Abrahami. Lç Ins B 7r. Aditzen dut giristino fidel guztiek badutela parte batak 

bertzearen orazinoetan. Mat 71. Jainkoaren zerbitzari fidela. SP Imit III 49, 5 (Ch leiala, Ol zindoa). 

[Justiniano] zeruko erresumen begirale fidela. ES 145. Ea, arima fiel zorionekoa, alegera zaite. Cb Eg II 105 

(Dv LEd 190 fidel). Sen Grat misteriuen dispensazale hanitz fidelia [sic]. UskLiB 142 (27 fidel). Agiri da gure 

uri noble, leial, errutsu eta beti piela. Zab Gabon 108. Zakurrari ogi puska batzu emanik, luze-luzea etzaten 

[zen] bere zaintzale fidelaren gerizan. Zub 26. Ene bihotzak eman dezaken amodio guzia hiretzat daukeat. [...] 

Hire maite fidela. Mayalen. JEtchep 68. Ene biotza, bizi naizeno, izanen zaizu fidela. Xa Odol 115. 

v. tbn. Harb 394. EZ Eliç 391. Hm 161. Tt Onsa 125. FPrS 2. Gç 190. He Gudu 122. Mst III 10, 6. CatLan 52. 

Xarlem 1180. JesBih 445. CatLuz 40. Etch 82. Jaur 204. Bordel 65. Izt C 498. Hb Esk 161. CatS 120. Elsb Fram 

184. Ip Hil 146. Arb Igand 181. CatJauf 27. Balad 181. Ox 193. Etcham 131. SMitx Aranz 120. Mattin 42. Fiel: 

Bet 3. Ber Trat 70r. Cap 146. CatAnz 6. VJ 4. OA 43. El 61. Iraz 2. CatBurg 3. LE Prog 108. Añ CatAN 76. Gco 

I 427. CatB 32. CatLlo 27. CatBus 3. CatAe 2. CatSal 3. CatR 31. Xe 387. Ud 137. CatUlz 34. Tx B III 73. 

Erkiag BatB 104. Fiyel: CatLlo 99. 

� (Uso pred.). v. FIDELIK. � Iesus bethi ere fidel dago. SP Imit II 1, 2. Nola neure yende gustiak ditudan fidel 

neure gogara (1664). ETZ 48. O, Maria, [...] fidel egon nahi gütüzü gü ere. Ip Hil 166. Haren familia egon zen 

Jainkoari fidel. CatJauf 32. v. tbn. Fidel egon: Elsb Fram 100. Etcham 236. 

�2. (H), fiel (Lcc, H). (Sust.). Fiel; cristiano, creyente. "Fielmente, fiela legez" Lcc. Cf. fidelsa. � Zer 

konkordia du Kristek Belialekin? Eta zer parte fidelak infidelarekin? Lç 2 Cor 6, 15 (He fidelaren eta infidelaren 

artean, TB fidelak; Ol siñestun). Ungi ethorri, fidel eta adiskide maiteak. EZ Man I 87. [Apezak] fidel guziei 

exenplu [...] emaiten deraue. SP Imit IV 5, 3 (Ch poblu giristiñoari, Ol doibatzari). Bere fiel edo kristau maite 

bat. Cb Eg II 157. Apostoluek eta lehen mendetako fidelek egiten zituzten berthutezko obrak. Mih 92. Zeren 

Jinkua fidelen aita komüna baita. CatLan 69. Hura da Elizaren eta fidel guzien arartekoa. Jaur 369. Fidelak oro 

eztira khorpitz bat baizik. CatS 34. 

v. tbn. Hm 76. Tt Arima 130. Gç 53. ES 144. Ch III 18, 3. Mst XIV. Mercy 17. AstLas 70. JesBih 390. UskLiB 

17. MarIl 13. Hb Egia 112. Lap 323 (V 147). Ip Hil 100. Arb Igand 175. Fiel: LE Prog 104. 

� Naiz zure zerbitzaria eta fidela eta zure senarra (Oiartzun, 1664). ETZ 50. - FIDELIK. (Ser, mantenerse, etc.) 

fiel. � Kantari, pilotari, oro dituzuna, / euskara maiteari fidelik zaudena. Xa Odol 153. 

fidelitate (Urt V 218, Chaho, H), fidelidade, fieldade (Lcc, Lar, H), fideldade (Chaho, H). � Fidelidad. 

"Fieldad" Lcc. v. fideltasun, leialtasun. � Tr. No hallamos ejs. del s. XX. � Iainkoaren fedea erraiten denean, 

batzutan erran nahi da egia bera, edo Iainkoak bere erranén konplitzez begiratzen duen fidelitatea. Lç Decl a) 3r. 

Aseguratzen zaitudala nere fidelitateaz fin emanen diot presenteari. (c. 1597). FLV 1993, 464. --Zer zor derio 

senharrak emaztiari? --Maitetarzün, fidelitate eta ürgaztia. Bp I 81. Proximoarekiko Fedea edo fidelidadea. OA 

101s. Pertsekuzionerik krudelenak (zeiñak baitdire Jaiñkoaren zerbitzarien fidelitatearen frogarik segurenak). 

He Gudu 34. Anderea beira fidelitatea. Balad 64. 

v. tbn. Harb 131. CatLav 430 (V 203). Mercy 33. CatLan 164. MarIl 30. Jaur 409. ChantP 366. CatS 47. 

fidelki (S ap. Lrq; SP, Hb ap. Lh, Dv, H), fielki (Lar, H). � Fielmente. v. fidelkiro, leialki. � Tr. Documentado 

en la tradición septentrional. Sólo hemos encontrado un ej. del s. XX. � Duzu prometatzen hala edukiren, 

onhetsiren eta entretenituren duzula fidelki eta leialki. Lç Ins B 6r. Afekzione eta gogoramendu guziak ager 

diotzotzu zure Gidariari eta Konfesorari humilki eta fidelki. SP Phil 469 (He 475 garbiki eta humilki). Zin egiten 

dizügü / fidelki zerbütxatzera. Xarlem 53. Konplitü fidelki Jinkuaren eta elizaren manü saintiak. UskLiB 98. 

Fidelki bat eginez / orok elgarrekin. Etcham 168. 

v. tbn. Harb 318. Hm 215. Arg DevB 213. Tt Onsa 179. ES 382. Mst III 3, 3. Mercy 31. CatLan 60. JesBih 412. 

MarIl 26. Etch 80. Bordel 118. CatS 47. Elzb PAd 11. Ip Hil 26. 

fidelkiro, fielkiro (Lar, H (s.v. fidelki)). � Fielmente. � Zu Jaungoiko gauza guzien egillea fielkiro adoratu 


mende. 

24


zaitu. Cb Eg III 273. 

fidelsa. � (Forma fem. --suf. -sa-- de fidel). � Edozein fidelek edo zenbeit fidelsak. Lç 1 Tm 5, 16 (TB fidel 

zenbaitek, gizon ala emazte). 

fideltasun (SP, Dv, H), fieltasun (Lar, Añ, H). � Fidelidad. v. fidelitate, leialtasun. � Zeure aginzetan duzun 

fideltasunaz. Harb 349. Amorioa eta fideltasuna, elkharrekin daudenean, bethi ekhartzen dute trebetasuna eta 

fidanza. SP Phil 399s (He 404 fideltasuna). Ene ezin hautsizko fideltasunaz emaiten natzaitzu. Ib. 70. Ezertan 

eztago segurutasunik, prestutasunik, fieltasunik. Añ MisE 199. Fideltasuna ez dute frantsesek gure euskaldunek 

bezala ulertzen. Lf ELit 81. 

fideo, firio. � Fideo. "Fideo zopa artu zuten (V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B)" Gte Erd 311. � Amar kilo fideo. 

NEtx Nola 14. Urak irakin zuanean [...], sopa egiteko firioa bota ta ontzia tapatu zuan. Anab Aprika 79. 

fido. v. 2 fio. 

fidos. � Orgulloso, arrogante. � Zure esparanza emazu Jainkoaren grazian, zeiñak laguntzen baititu humillak 

eta humiliatzen fidosak eta seguratuak. "Praesumentes humiliat". Ch I 7, 1 (Ip fidatzen direnak, Ol arroak). 

fidoski. � Confiadamente, con arrogancia. � Humildurik eta pobreturik ikhas dezatentzat ez abiatzen fidoski 

airetan gora. Ch III 7, 2. 

fiebra (Chaho). � Fiebre. � Noiz ere persona bat edo fiebraz, edo bertze zoinbait eritarzunez aflijiturik baitago. 

Tt Arima 67. 

fiel. Cf. fidel. �1. "Almotacén, merioa, fiela" Lcc. 

�2. "Fiel de la balanza" Lcc. 

�3. + piel (Vc ap. A). "Fiel, nombre que hasta hace algunos años se daba al alcalde de las anteiglesias (pueblos)" 

A. � Bein baño geijagotan izan naz neure erriko buru edo piel. Mg PAb 44. Urijeetako alkate jaunak ta 

errijetako piel jaunak. fB Olg 151 (v. tbn. Ic II 219). Alkate, fiel eta beste justizijako guztijak. Astar II 86. v. tbn. 

A BGuzur 109. 

fiel. v. fidel. 

fieldade. v. fidelitate. 

fier (L, BN, S; VocBN, Chaho, Gèze). Ref.: A; Lrq. �1. Orgulloso, arrogante. "Fier, ferme, hautain" VocBN. 

"Ufano, firme, altanero" A. � Zeren gizona baita hanbat natura fierretako eta korrunpitutako, non ezpaitu bere 

burua hain bekhatore ezagutu nahi non redenptore prometatuaren behar den. Lç Adv *** 2r. Beldur izan behar 

du / gerlate aundier, / etan eztitzen dira / zenbait gizon fier. Bordel 152. Oilanda gazte moko fier bat. Etcham 34. 

Andere hori ez da segur nor-nahi; moko fier bat bethi bai, bere familiaren ohoreaz ezinago hartua. Lf ELit 318. 

� (Pred.). � Ordu berean itho eta, hortzez herrestatuak, / badaramatzate fier lasterrez oihanpera, / aita-amer 

erakutstera. Gy 40. Fier ziren inpioak Frantzian ehortzi zutela azken Aita Saindua. Elsb Fram 127. 

�2. (G-to, B), fiar (AN-erro). Ref.: A; Izeta BHizt; EAEL 212. Fuerte, valeroso. "Hombre curtido y fuerte" Izeta 

BHizt. "Pilota fierrak, pelotas vivas, que botan mucho" (BN-baig). � Exenplia aita-ametan da akuluik fierrena 

eta boteretsiena (Luzaide, 1869). ETZ 280. Berenaz azkarra edo fierra den [...] arima baten kuraie guzia 

erakhutsi zuen. Elsb Fram 112. Eskualdun haurrak, Ameriketan / erromes zinezten sartu, / bainan lanetik zirezte 

laster / gizon fierrak agertu! Ox 149. 

� Sun [= soinu] egiliak emazie / airerik fierrena, / uduri zait ene mitilek oro badakitzela. AstLas 14. 

� (Uso pred.). � Fier Santxo benta zala ta benta zala, eta ezetz nagusiak. "Porfiaba Sancho". Berron Kijote 171. 

- FIER-FIERRA. Orgullosamente. � Heldu zira, heldu zira, jaun kurrierra, / fier fierra, / eskuan daukazularik 

giderra... Ox 206. 

fiera. �1. (Adj.). "Fiera cosa, gauza fierea" Lcc. 

�2. (Sust.). Fiera. � Fiera salbajeak bezela (AN, s. XIX). FLV 1991, 139. Fierei ere egin ez luketena / egiten 

dakote Jesusi. A Aezk 238. 


mende. 

25


fierki (S ap. Lrq; VocBN). � Firmemente, con fuerza. � Yendeak yendeen kontra fierki altxatuak (Urdax, 1827). 

ASJU 1993, 605. Pariseko senbladan zük düzü fierki / jente nekez bizien intresa etxeki. 'Fièrement'. Etch 590. 

Fierki zuen erran bere etsaier. Elsb Fram 119s. Gure errana segurik emendatzen du fierki E. Garat adixkideak. 

Herr 27-6-1963, 1. 

fierkisko. � (Dim. de fierki). � Gizon gisa franko esku zalukoa zela eta bere burua etxean fierkisko 

errespetarazten zuela. Elzb PAd 59. 

fierratu. � (Part. en función de adj.). Fuerte (ref. a sabores). � Brindátzen éskuan daráman katulibatéki, 

gañétik gastanbéra-bañu iduribát, ondarrékoa guziá pozio samin fierrátua. LE in BOEanm 929. Hozpin 

fierrátua ze aien biotzeko ira ta erruintasúna. Ib. 532. Prestaturík elze bát belárres, egosióndoan txastaturík, ta 

ezin pása miñ-fierratuarén utses, oiu inbaizióte. LE Ong 24r. 

fierrundaka. v. firrindaka. 

fiersko. � Dim. de fier. � Astiri batez, Jean-Marie, Bernadetaren anai gaztena fiersko heldu da etxerat. 

Othoizlari 1958, 172 

fiertasun (Chaho, T-L), fiertarzun (Chaho). � Orgullo. � Fedearekin yuan da lehenagoko fiertasuna, karatera, 

noblezia, dignitatea. Elsb Fram 181. 

fiertu (S ap. Lrq; Hb ap. Lh). "Rendre ou devenir fier" Lh. � Oloa zaraman bizkarrean batak, / grabeletikako 

dirua bertzeak. / Hunek, kargaz fiertua, / gora darama burua, / ozen kroskoilen soinua. Gy 8. Baiña nola ziren 

biak nola biak, / ethorkiaz fiertuak, / zubi erditsura heldu direnean, / biek amaiñatu ez zuten nahi izan. Ib. 184s. 

fiesta. v. festa. 

fi eta fu. "Fi ta fu! (AN-araq), ir echando pestes" Satr VocP. 

fifait (VocBN � A; H), fitfat (Sal ap. A). "Proptement, sur l'heure, sur-le-champ" H. "Brusca e irreflexivamente" 

A. 

- FIFAIT EGIN. "Expédier" T-L. 

fifi. � Bai, otsez "laïque" fifietarik zela, nahi zükien, solamente, mündü huntako elhe hüts entzün erazi eta, gero, 

khorpitza labian erre erazi. Herr 4-4-1957 (ap. DRA, que traduce "muy fino", interpretándolo prob. como 

repetición intensiva de fi, variante suletina de fin). 

figa. "(R), yerro, p.ej. agarrar y no pegar la pelota" A. 

figo. v. 1 fio. 

figo. v. piku. 

figu. v. 1 fio. 

figura (SP, Urt I 99, H), figora, piura, piyura. �1. Figura, forma. "Figure, visage" H. Cf. piura. v. irudi, 

itxura. � Tr. En la tradición septentrional se documenta ya en Dechepare, pero no lo hemos encontrado en 

textos del s. XX. Al Sur aparece sobre todo en catecismos y textos de léxico poco cuidado. En DFrec hay 6 ejs. 

� Figuraren ekhustiaz dakikezu egia. E 95. Baptismoaren figurák gu ere salbatzen gaitu. Lç 1 Petr 3, 21 (He, 

TB figura; Ol eredua, IBk irudi). Aditu eben kantaetaz etorrela odeietati figura eder bat. Lazarraga 1153r. Ekusi 

eiano salbaje terrible bien figura. Ib. 1153r. Akordadu eben joaten arzai baten figuran. Ib. 1146r. Arpa eder bat 

esku bietan / figuraz eskulpidurik. Ib. (B) 1183rb. Iguzkia, ilhargia, urrez edo zilharrez eginikako figurak 

Iainkotzat hartzen eta adoratzen baitituzte. Mat 109. Guztiz desegina eta gizonaren figurarik ezpa iduririk 

etzuena bezalakatua. Harb 311. Baldin bethiereko aipamenaren itxura edo figura nahi baduzue pintatu, har 

zatzue eskoletako koloreak, tintak eta pintzela. ES 188 (197 figora). Infernuko basakatuen figuran demonioak 

ikusten zituela ta ito nai zutela. Cb Eg II 189. --Zeren figüra da ezkonzako sakramendia? --Jesü-Kristok bere 

Elizarekin dien ünioniarena. CatLan 158. Zergatik baita Kristo gurutzifikatuaren figura, zeñetan redimitu 


mende. 

26


gintuen. CatB 19 (CatSal, CatR 15, CatAe 14, CatUlz 10 figura; CatLuz 7 itxura). Kontrapasa (ariyari figura 

ematen) (tít). Echag 75. Anbotoko Señori oi be ikusita gauz. Bera da, neska gazte baten figuria dauko (V-gip). 

Eusk 1956, 215. Esan bezaie, bada, Mantxako Don Kijote famatua dala, izengoitiz "Zaldun Figura-Trixte" 

deritzana. Berron Kijote 212. Bere gaiñ alako piura ikusi zuanean nekazariak, armaz bete-beta, lantzari bere 

aurpegiruntz eragiñaz, iltzat etsi zuan. "Aquella figura llena de armas". Ib. 58. Arte-lanian daki [Oteitzak] / 

aurrena ibiltzen: / zuzenak okertzen, / okerrak makurtzen, / [...] / bederatzi puntuko / piyurak sortzen. MEIG I 

114. 

v. tbn. Ber Doc 134r. EZ Man I 29. Ax 503 (V 325). Cap (ed. 1893), 153. SP Phil 314. Arg DevB 244. Tt Onsa 

110. Gç 83. OA 11. Ch I 3, 1. Arz 25. CatLav 23 (V 19). El 48. Iraz 16. He Gudu 119. Mb IArg I 391. Lg II 238. 

Mih 100. Brtc 63. Monho 138. Gco I 444. AA III 431. Jaur 360. It Fab 127. Gy 197n. Alz STFer 131. Figüra: 

Bp I 70. Mst III 20, 2. Etch 174. CatS 72. 

� "Palabra usada sobre todo por las personas mayores al referirse a gente muy delgada, bigotuda, maquillada... 

Eztozu ezautzen horren andria? Bai, halako figura bat" Elexp Berg. 

� Oso piura txarra zeukanat, Maria; umea itteko bette betten neon (AN-gip). PPer FLV 1987, 191. 

�2. Figura (retórica). � Figura eta parabola eder bat dago iarririk Eskrituran S. Matheu baitan. (Interpr?). Tt 

Onsa 71. Erretorikaren arte onek ondo itzegiten erakusteko erregletan, bere edergarri edo itzaldiaren 

apaindurak, tropo ta figurak deriztenak, ditu. Cb EBO 39. Figura batzuek itzetan, besteak sentenzietan dirade. 

Ib. 40. [Uste baitzuen] bertso ikasi zehazki neurtuetan zegoela poesiaren muina eta, horrezaz gain, antzinakoen 

ornatus delako apaindura haietan: figuretan. MIH 286. 

�3. + fiura. (Aplicado a personas, en sdo. peyorativo). � Ale, kanaila figura, / orai behar dun pakatu. AstLas 

58. Ilhabete guziz emaiten diozkatan 150 liberatatik, apho figura horrek 75 libera aldarazten ditu. Barb Sup 151. 

Bainan Paxkal figura harek burua azpiz goiti ezartzen zakon. Ib. 9. Debrien figura, / zer duk arrangura? Ox 123 

(198 fiura). 

� (Aplicado a cosas). � Haize bat heldu zitzaioten aldiz, haize mehe figura bat, Joanesi sudurra ereman nahi 

baitzion tenore batez. Barb Piar II 83. 

- FIGURAZKO. Figurado, metafórico. � Ez figurazko bildotza, baina bai zure gorputz eta odol sakratua. SP 

Imit IV 11, 5 (Ol iruditzako). 

figurakeria. "Figurakerixetan ibilli, llamar la atención por el vestido, peinado, etc. Figura baten gisan ibili. 

Esate baterako lagun bat ile-mototx berde batekin ikusten duzu eta esan zenezake: horri figurakerixetan ibiltzia 

gustatzen jako" Elexp Berg. 

figuratu (Lcc (-adu), SP (sin trad.), H). � Figurar, representar, formar la figura de una cosa. "Se figurer, 

s'imaginer, se représenter" H. � Zergatik, bada, egun iakin bat horren figuratzeko asignatzen da? Lç Ins D 5r. 

Hala da figura, non figuratzen denaren egia ere harekin batean baita. Ib. F 2v. Desertuan zu zintuen / Moisek 

figuratu. EZ Noel 102. Elias profetak ene egia eder haur bere denboran figuratu zian eta representatu. Tt Onsa 

104. Bañan bethi zu zintuzten / Hostia hek figuratzen, / nola iguzki argia / itzalak baitu markatzen. Gç 66. 

Anhartian Jinkoak berritzen zütian bere hitzemaitiak eta ere figüratzen edo üdüriazten zütian. Ip Hil 8. � (Aux. 

intrans.). � Joseph, Jakoben semeak, inzue améts misterioso bát, zeintan figuratu baizitzaizkio bere aita ta ama 

iruzkia ta ilárgia bekála. LE Matr5 301. 

figureria, pigureria. � Figurería, apariencia. � Pigurerija guztijak gura ditube, Jauntxo egin gura dabee ta 

andikijak baño apaindubago ibilten jatzuz. Mg PAb 46. 

figurin. � Figurín, modelo. � Nere lantegian jostunik eta figuriñik berrienak ikus ditzakezu. NEtx Nola 16. En 

DFrec hay 3 ejs. 

fiit, fiii, fli, fri, piit. � (Onom. del silbido). � Haxeria, hiruretako zalhiena, juan zen airez aire, ürxantxa 

bezala, bena, fiiiit! jauzia bezain arhiñeko hüstü bat izan zen. Eskual 21-2-1908 (ap. DRA). To, Txuri, to; fiii, fiii 

--deadar ta txistu egiten zion berriz ere Josek. Ag G 155. Bero eske-edo, ipar mea ateai bultzaka diardu, 

zorioneko fiii... luze-beldurtia maratil ertzetan atereaz. Loram 173. Xulubita orrek frifrifri, / danbore orrek 

ttonttontton. A EY IV 294. Txistuak fli fli fli. Ib. 298. Bermioko delanterua baioian peloteagaz aurrera ta 

aurrera, ta ia porteri aurrean egoala, piit! EgutAr 21-10-1957 (ap. DRA). Gutien ustean, fri-fri aditzen dituk 

heien zageta madarikatuak. EG 1958, 148. Orduan, txilibitu ttiki bat athera sakeletik, eta friii! friii! jo zuan 

aitak. Osk Kurl 125. Fiii! Fiii! --jotzen zien ardi txuriei. NEtx LBB 97. 

fijatu, fixatu. �1. Fijar. Cf. fisatu. � Neure begiok banegian / aregan laster fixadu. Lazarraga (B) 1182rb. 

�2. fixatu (Volt). "Afficher" Volt 45. 

�3. +fija. Fijarse. � Anaia baten puestora zuaz / bei esnedun bat artzera, / konfiantzak zer esan nai duen / ongi 


mende. 

27


fijatzen bazera, / emango dizu gustora baño / zorretan zuaz etxera. Tx B II 153. Ene... fije be enai eiñ! Ort Oroig 

87. 

fijo. v. fetxo. 

fika. v. 1 mika. 

fikatu. v. finkatu. 

fiki. v. finki. 

fiko. v. 1 piko; 1 piku. 

fikondo. v. 1 pikondo. 

fikotze. v. pikutze. 

fikunkeria. v. frikunkeria. 

fikzio, fikzione. � Ficción, invención. � Orhoitzen naizela hitan den fikzione gabeko fedeaz. "Feinte". Lç 2 Tim 

1, 5 (He fede garbi hura, Dv fede zina, IBk zinezko fedea). Nola ere baita, bada fikzionez, bada egiaz, Krist 

predikatzen da. Lç Phil 1, 18 (He okasionez, Dv gerthakariz, BiblE itxurakeriaz). En DFrec hay 4 ejs. de fikzio. 

fil. "Fil fil fil (R-vid), dando vueltas y despacio. Fil fil fil jaistan da papera leiotik lurreraino" A. 

fila. � Fila. v. ilara. � Gure agura zarrori be ez zan elixan lelengo filan egoten zanetarikua. SM Zirik 42. 

- FILA EGIN. "Fila eiñ, escabullirse; desaparecer a hurtadillas. Iñor kontuan jausi baño len, fila eiñ eban" Etxba 

Eib. 

filakterio. � Filacteria. � Zabaltzen dituzté bere filakterioak eta luzatzen dituzté bere beztimendetako bazterrak. 

Lç Mt 23, 5 (He bergamio xerrendak, Dv larruzko xerrendak, Ol larrutx aundiak, IBk uhal-zirrinda luzeak). 

filantropia. � Filantropía. � Izen guztiz ederra / da filantropia / baina obea askoz bere / zan lengo sopea. Azc 

PB 355. 

filara (V-gip), filera (-ll- Lar), filari (V-gip), pillera (Lar). Ref.: A (filari, ilari); Iz LinOñ 179. � "Hilo torcido 

ya para coser, pillera, fillera" Lar. "Filari, hilo doble retorcido" A. "Fillarea egiteko ari-gai fiñagoa nai 

zutenean, kirrua berriz ere orraztu ta 'kirratxak' edo 'kirratxa' ateratzen zuten. [...] Fillara-arixa, fillara-orraatza, 

fillara-arilla, oiñ ezta fillaraik eitten, oiñ eztao fillaagintzaik esaten da" Iz LinOñ 179. 

- FILARA-ARDATZ. "Fillaa-ardatza. Bi berdiñak erabilten ziran fillarea egiteko. Beste ardatza baiño 

aunditxoagoak izaten ziran, ta "kantxo bana" izaten zituzten" Iz LinOñ 181. 

filaragintza. "Oiñ ezta fillaraik eitten, oiñ eztao fillaagintzaik esaten da" Iz LinOñ 179. 

filari. v. filara. 

filarmonika, pilarmonika. � Acordeón; armónica. v. eskusoinu; AHOKO SOINU. � Zuk ez al dezu lengusu 

bat filarmonika jotzen duena? Iraola 54. Badantzuzute auspo soñularia, filarmonika? Ag G 190. Filarmonika 

koxkor batekin / Mariano munduz-mundu, / boda aberats askotatikan / ez dezu deyik izandu. Tx B I 257. 

Automobil-ots, pilarmonika ta txistuaren soñua, deadarrak ta abar entzun bitez. Lab EEguna 106. Etxegurenek 

pillarmonika txiki bat atera dizu, ta, arixe ezpañak egotziz, asi da oska. Ldi IL 44. v. tbn. Anab Poli 46. 

Berastegiko semea da ta pilarmonika jotzen zuan onek. Uzt Sas 23. 

filda. v. pilda. 

fildarhuts. v. pildahuts. 


mende. 

28


fildahuts. v. pildahuts. 

file. � Nombre de una antigua clase de poetas irlandeses. � Fileak, leheneko olerkari ofizialak. Mde Pr 233. 

Patricius zuhurrak, druidak apaltzeagatik, fileak goratu nahi ukan zituen hierarkian. Ib. 229. 

filera. v. filara. 

filet. �1. Solomillo. � Bistekak idi filetaz (tít.). ECocin 6. Pikazatzu filet trantxak arras mehe. Ib. 6. Filet 

altxatu marinatua. Ib. 6. 

�2. Rebanada, lámina. � Hauts zaitzu filetetan eta egitzu bortz filet amanda bakotxetik. ECocin 37. 

filia. � Filia. � Nork bere filiak eta fobiak izan ohi ditu. MEIG V 102. 

fili-fala. v. 1 firi-fara. 

fili-fili. "Basatxipu, álamo temblón?" Ond Bac. 

filigero. v. jilgero. 

filigrana (T-L). � Filigrana. Cf. Lar: "Afiligranado, filigranatua". � Filigranazko birtute fiña. Cb Just 13. 

fililita. � Presumida, coqueta. � Egunik erdia apaintzeko gutxiegi duten señorita fililitai begira jartzen dira. 

And AUzta 65. 

filipa (Dv � A). "Sorte de boisson des pauvres sur la côte de Saint-Jean-de-Luz" Dv. 

filipear, filipestar. v. filipotar. 

filipiano. � Filipense. v. filipotar. � S. Paul Apostoluaren filipianoetaratko epistola (tít.). Lç Phil 1, tít. 

(TB filipianoei ; He filipearrei , Dv filipestarrei, Ol pillipoitarrentzako, IBk filipotarrei). 

filipotar, filipoar, pilipotar, pillipoitar, filipear, filipestar. � Filipense. v. filipiano. � Guthuna Filipearrei 

. He Phil 1, tít (Dv filipestar, Ol pillipoitar, IBk filipotar; Lç, TB filipiano). Gogo au zerabillen Pablo 

Apostolu deunak filipoarrai esatean: [...]. Inza Azalp 133.Zuek Pilipotarrok, Berri Ona zabaltzen asi. Or Aitork 

412. 

filistar, pilistar. � Filisteo. v. filistindar. � Zu mutil gazte bizar bagea ta filistar hura gizon egiña. Mb IArg I 

349. Pilistarrek, bera atzemanik, begiak idoki zizkioten. Ol Iud 16, 21 (Ker filistarrak). Silon egonen da 

filistarrek ebatsi arte. Zelaiberri Herr 1-10-1959, 4. 

filisteo, pilistio. � Filisteo. v. filistindar. � Testamentuko Kaxa Santua ifini ebenean filisteoak Dagon Jainko 

guzurrezkoaren elexan. Añ LoraS 46s. v. Gco II 69. Filisteoak berekin eraman zuen kutxa. AA I 428. Filisteo 

gogorrak. JJMg BasEsc 175. 

� Eta ala, tabernariya ayeri begira farrez zeguen bitartian, alde egin ziyoten bi pilistiyuak sagardua pagatzeko 

denborik gabe. Iraola 103. 

filisteotar. � Filisteo. v. filistindar. � Filisteotar bat izan zan Golias edo Goliat erraldoia. Berron Kijote 20. 

filistin. � Filisteo. v. filistindar. � Sanson sendoa ohi duk / sendagallez famatu, / zeren zuen filistinen /kanpo 

osoa zehatu. EZ Noel 30. Filistinek eskuetan izatu zuten Jaunaren arkha. Mih 3. v. tbn. Egiat 172. 

filistindar, filistintar, pilistindar. � Filisteo. v. filisteo, filisteotar, filistin, filistar. � Chasluhim, zeñenganik 

ilkhi baitire filistintarrak. Urt Gen 10, 14. Parada bihurtzeko filistindarrei. Lg I 225. Dalila eta onek 

erakarritako filistintarrak. Lard 145 (493 filistindar). Filistindarren egunetan. Dv Iud 15, 20 (Ol pilistarren, Ker 

filistarren). v. tbn. Zerb IxtS 51. Gehiegikeria deritzat batek eta bestek, Sansonen modura, pilistindar guztiak 

geurekin batean zapaltzeko agertzen dugun grina bizia. MIH 383. 


mende. 

29


film, filme, filma (BN-ciz-arb-lab, S ap. Gte Erd 215; T-L). � Film, película. � Film batean bezelaxe dakusat 

nere leena. Txill Let 101. Jadanik iragandako filme bat izan bailitzakeen, esanen zukeen zer entzun behar zuen 

harengandik, eta zer hitzetan. Mde HaurB 77. Filmak min egiten du eta ez du erakaspenik ekartzen. Herr 16-2- 

1961, 4. Ikusle-entzule askok, etxe-barruko filmeak baiño lekore-gaidunak gogokoago dituen antzera. Erkiag 

BatB 35. v. tbn. Izeta DirG 25 (film). Filma labur batean ikusita naukan urte batzuk aurretik eta filman obeto 

ikusten zala iduritu jatan. Alzola Atalak 71s. Igande aratseko polizia filman. Herr 27-12-1990, 6. Beste film bat 

egiten ari omen da Chaplin. MIH 319. Cannesko urrezko palmondoa irabazi duen film honetan. Ib. 326. 

Fellinigandik datozkigu azken urteotan filmik ausart eta sarkorrenak. MEIG I 182. En DFrec hay 48 ejs. de 

film(a) y 79 de filme. 

filmalari, filmari. � (El) que hace una película. � Gordinkeria batzuen sakatzeko parada izaki-eta, filmalariek 

ez dute aski bertute izan, gauza horien baztertzeko. Herr 4-9-1958, 4. Agian gauzak gostu eta izari 

hoberenarekin eginen dauzkute filmari berriek. Badakigu Zelhay jaunak ez duela nahi perttolikeriarik. Herr 4-8- 

1960 (ap. DRA). 

filmari. v. filmalari. 

filogenia. � Filogenia. � Hizkuntzaren ontogenia ez ezik, filogenia ere aztertu behar omen genuke. MEIG VI 

112. 

filologia. � Filología. � Filolojia asko ote zekin sumatzea ez zan zailla. JAIraz Bizia 8. Ala zuten Erromatarrek 

Jupiter, eta ori bera da Griegoen Zeus-pater (filologiak berak egiaztatzen digunez). Vill Jaink 25. Linguistika 

filologiaren mende agertzen zaigu gurean, eta hala behar ere. MEIG VIII 119. Filologiak, berriz, testua 

(ahozkoa nahiz izkribuzkoa) du eremu. MEIG IV 115. En DFrec hay 4 ejs. 

filologiko. � Filológico. � Nahiz gramatika harako filologiko-historiko gisakoa izan [...], nahiz tradizionalista, 

nahiz estrukturalista. MEIG VIII 109. 

filologizale. � Aficionado a la Filología. � Filologizale eta ez hain filologizale direnen arteko eztabaidaz. 

MEIG IV 121. 

filologo, filologu. � Filólogo. � Gure filologoak ainbeste eskatzen dabien "atlas-linguistiko" orretarako. SM 

Zirik 7. Uste dudanez, filologuen artean bada eztabaida. Vill Jaink 22. Euskaltzaindian ez da filologo uholderik 

izango berehalakoan. MEIG IV 122 (v. tbn. 114). En DFrec hay 2 ejs. 

filosofa. v. filosofo. 

filosofari, pilosopari. 

� Filósofo. v. filosofo. � Bereiztasun auen ikaskizuna ezta, alabaiña, makurgarri pilosopari ta 

istorigillearentzat. Etxde 16 Seme 110. Epikuro eta estoa-taldeko filosofari batzuk. IBk Act 17, 18 (IBe filosofo). 


filosofarri. "Piedra filosofal" Lar. 

filosofia (Lcc, Urt I 120, Chaho), filosofi, pil(l)osopia, pilosopi, pilosofia. � Filosofía. � Begirauzue nehork 

pilla etzaitzaten filosofiaz eta enganio banoz. Lç Col 2, 8 (Dv filosofiaz). Orduan konszienzia onak eta garbiak 

bozkarioturenago du filosofia iakinak baino. SP Imit I 24, 6. Zeren iskiribatu duen filosofia bat gauza 

naturazkoez tratatzen duena. ES 144. Egokinde edo filosofiya. Aran SIgn 67 (29 pilosofi). Mattasuna pillosopija 

baño jakintsubagua da. Altuna 35. Pronto nazue berriro pillosopietarako. NEtx Antz 104. Baina utz dezaiogun 

filosofia aspergarri horri. Arti Tobera 274. Alemania-aldetik etorri zitzaigun filosofia-mota bat, Hegel-ena. Vill 

Jaink 54. Gaurko gaztiak, / asko ikusten dabe-ta / gau-txoriaren filosofian / asko dauz aurreratuta. BEnb NereA 

162. Pillosopiaren lenengo oiñarritzat [artu]. Amez Egan 1964, 183. Nahiago nukeen gehiago saiatu balitz 

filosofia eta orain jakintza deritzanari dagokiona bereizten. MEIG III 77. En DFrec hay 55 ejs. de filosofia y 1 

de philosophia. 

v. tbn. Tt Onsa 18. Mst I 24, 6. Mb IArg I 51. Cb Just 49. Gy 61. Laph 123. A in Azc PB 5. A. Zavala in Goñi 

11. Mde Pr 341. SM Zirik 43. Ardoy SFran 104. Filosofi: Txill Let 125. Zait Plat 22. Osk Kurl 176. Gazt MusIx 

61. Pilosofia: Lab SuEm 207. Pilosopia: Lab EEguna 84. Herr 24-1-1957, 4. Gazt MusIx 58. Pilosopi: Or QA 


mende.


70. 

- FILOSOFI-JAKINTZA. Filosofía. � Gramatika latiñezkoan pijo jarri zan ezkero, egokinde edo pilosofijakintzari 

ekiteko garaia zuen. Aran SIgn 53. Suizako Friburgon egin ebazan Filosofi-Jakintza ta Elerti-Ederren 

Ikasteak. Alzola Atalak. 73. 

- FILOSOFI-LETRA. (Pl.). Filosofía y letras. � Salamancan burutu zuen gero Filosofi-Letretako lizentzia, 

Filologia klasiko sailean. MEIG IV 110. 

filosofiakeria, pilosopikeri. � Filosofía (con sentido peyor.). � Neronen kaltean eztut biotz-samurtu nai --bota 

zion pilosopikeriz Engrazik. Etxde JJ 225. 

filosofo (Lcc, Urt IV 303, Chaho), filosofu, filosofa, pilosopo, pillosopo, pillosopu. � Filósofo. � Orduan 

epikuriano eta stoiziano filosofo batzu disputatzen ziraden harekin. Lç Act 17, 18 (He, Dv e IBe filosofo; IBk 

filosofari, TB egokintsuetarik zenbait, Ol ikastun). Diogenes filosofo handi hari. Ax 458 (V 298). San Tomasek, 

filosofo zuhur guziek bezala, aitortzen du adiskidetasuna dela bertute bat. SP Phil 298 (He 299 filosofo). 

Sokrates filosofa zuhurra. Tt Onsa 157 (20 filosofo). Utsegin dezu, esango dirate filosofo bekozkodunak. Lar 

SAgust 4. Mutill gazte bat jarri zan filosofo baten mendian jakitun izateko guraarijagaz. JJMg BasEsc 186. 

Filosofu eta teologu aien ustez. Vill Jaink 42. Elizabide Arloteak bere galdeari erantzunik ez baitzion ematen, 

lurra bere aitzurraz iraultzeari segitzen zion, pillosopu antzo. Amez Egan 1964, 116. Bere burua pilosopo aizez 

bete ta esan du: [...]. NEtx LBB 186. Arturo Kanpionek "Astigarragako pilosopo txikia" esan ei-eban Txomin 

San Sebastianegaitik. Alzola Atalak 111. Aspaldidanik aurkitu dute filosofoek bistan dagoena ez dagoela beti 

argi. MEIG VI 179. En DFrec hay 14 ejs. de filosofo. 

v. tbn. ES 198. Ch I 1, 3. Mst III 3, 1. Cb EBO 8. Mb IArg I 225. Egiat 178. AstLas 69. Jaur 386. Ur MarIl 61. 

Gy 33. JanEd I 36. Arr May 55. Elsb Fram 63. Lap 23 (V 14). Iraola 98. A Ardi 74n. Txill Let 137. Erkiag Arran 

117. Lf in Zait Plat XXI. BEnb NereA 154. Ardoy SFran 105. Alzola Atalak 109. Berron Kijote 18. Filosofa: 

Laph 110. Pilosopo: Lab EEguna 93. Or Aitork 133. Pillosopo: Kk Ab II 109. Anab Poli 8. Pillosopu: Or QA 69. 

� Baiña berak bere burua du galtzen, / gorphutz berotutik darizkon lanhoak / azor zaharraren sudur filosofak / 

estudiatu baititu. Gy 221. 

filosofokeria, pilosopokeri(a). � Filosofía (con sentido peyor.). � Utzi naik, eure pillosopokerijakaz makillatu 

barik. Kk Ab II 17. Ez dago or pilosopokeririk. Biotzaren mintzoa da entzun didazuna. TAg Uzt 287. 

filosomia (S ap. Lrq; Hb ap. Lh). "Physionomie, air, trait du visage" Lh. � Filosomiaz beita ilüsigarri / eta 

domenanta profetak üdüri. Etch 552. 

filots. �1. "(Sal), tamo" A. 

�2. filotx. "(R), cañones de plumas que se queman después de desplumar una ave" A. 

filoxera, filozera (T-L). � Filoxera. � Gure aldion igartu, iraungi ta amaitu dira emen ziran maasti eder 

samarrak, zoritxarreko filoxera ori zala-ta. Erkiag Arran 18. 

filtratu. � Filtrar. v. iragazi. � Esne biltzeko ontzi edo tanke bat, bomba, depositotako tankea, esne-iraztekoa 

edo filtratzekoa, [...] eta botill betetzekoa. Oñatibia Baserria 119. 

filtzar. v. piltzar. 

filur. � Engañador. v. filus. � Ai! zer hipokrit parea! Zer filur-maistro kublea! "Deux archipatelins". Gy 146. 

filus (B, BN-lab). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 152; Inza EsZarr 178. �1. Taimado, astuto, malicioso. "Taimado, 

maulón" A. v. filur. � Zu bezalako filusik / nik ez dut maite. Bordel 73. Begira emazue hirietako ohoin, filusak 

deitzen dituztenei. Egunaria 1882, 7 (ap. DRA). Ohoin filus bat zen egina Erreboluzionea yin orduko. Elsb Fram 

123. Atheratzen du gerritik zetha moltza luze bat eta emaiten dazko gure emazte filusari bi duro ederrak. EGAlm 

1890, 40. Etzitzaiona Jafnapatan-eko debru erregettoaren anaia filusak hitzemana bera giristino eginen zela... 

"Rusé". Ardoy SFran 177. 

�2. (BN-baig). "Filusa, caricia fingida, sin naturalidad" Satr VocP. 

- FILUS-FILUSA. Maliciosamente. � Filus-filusa, nik aitzina: "Ez duk hain gaizki hire besoetan dena". Herr 

23-3-1961, 4. 

filuskeria (T-L). � Malicia, astucia. "Filouterie" T-L. � Bat mintzo da azti batez, eta haren filuskeriez edo 


mende. 

31


tronperiez. Elsb LehE IV (ap. DRA). Erranik ere filuskeriaz, ez dutela gehiago Pauerat joan nahi, zenator 

izendatzerat. Eskual 24-4-1908 (ap. DRA). Nik, filuskerian, ezpainak luzatuz: "Hemengo mutikoez arras 

bertzelakoa baihaiz". Herr 2-2-1961, 4. 

fimatu (Aq (AN) � A). � Injertar. "Enjertar" Aq 541. "Enjerir" Ib. 74. Azkue atribuye a Araquistáin tbn. la 

forma firmatu, pero no la encontramos en éste. 

fimo (Aq (AN) � A). � "Púa para eso [enjertar]" Aq 542. "Fimoa es la púa" Ib. 74. Azkue atribuye tbn. a 

Araquistáin la var. firmo, que no hallamos en éste. 

1 fin (Lcc, SP, Urt I 48, Arch VocGr, H), fi, fini, pin. � Tr. Fin es con mucho la forma más usada; hay un único 

ej. de pin en Iturriaga (Fab 257). Fi se encuentra en Etchahun (fi-gaxto), Xarlem (942) y UskLiB, y fini en 

UskLiB (248). En DFrec hay 22 ejs. de fin. �1. Fin, término, final (ref. frecuentemente a la muerte). 

� Tr. Al Norte es bastante frecuente desde los primeros textos, aunque a partir de la segunda mitad del s. XIX 

sólo se encuentra en Goyhetche (152), Mattin (50) y en una carta escrita a Xalbador. Al Sur, aunque se 

documenta ya en Lazarraga, es poco frecuente y generalmente aparece en textos de léxico poco cuidado. 

� Guk ere hala behar dugu harzaz unsa orhitu, / gure hatse eta fina hura dela pensatu. E 13s. Bada gauza 

guzién fina hurbiltzen da. Lç 1 Petr 4, 7 (He, TB, Dv akhabantza, Ol amaia). Finik izango / ez daben asientuan. 

Lazarraga 1199v. Finik eztaben penea. Ib. (B) 1159vb. Halaber du aditzera emanen haren fiñak / ea nolako 

izatu diren haren egiñak. EZ Man I 65. San Agustinek eztu konturik egiten aitzineko perseberantziaz eta 

irauteaz, finera baiño lehen, edo finean berean, fina finatu gabe finatzen denaz. Ax 457 (V 297). Hek izanen 

baitzuten fiñ bat / denborarekiñ batean. Gç 175. Fina da prinzipioa. Arz 30. Gure akzione guzien hastapena 

bezala guzien azken-fina ere izan nahi baitu. He Gudu 68 (SP 42 azken buru). Ontasun fiñik eztuena, infinitoa. 

Cb Eg II 74 (Dv LEd 138 ez ondo, ez mugarrigabea). Zure obren araberakoa izanen da zure fina. Brtc 133. Han 

egonen da jarria / mendeen fineraino. Monho 76. Gloria horrek eternitate bat iraiñen dizü; hori erran nahi beita 

seküla eztiela firik ükhenen. UskLiB 99. Ikus bezate nigan nere antzekoak / zer azken pin daukaten ni 

bezalakoak. It Fab 257. Jaun bat infinitoki ona, poderosoa, sabioa, justoa, prinzipio eta fin gauza guziena. 

CatAe 22 (v. tbn. fin(a) en el mismo contexto en Cap 27, VJ 5 (finik), ConTAV 5.2.11, 147, El 29, LE Ong 32r, 

CatB 25, CatSal 23, CatUlz 15). Ainbeste euskaldun zintzori ezteutsegu geuk buruetan sartu zer esan gura daben 

exzelentea, [...] prinzipioa, fiña ta beste olango erderakada ta mordollokeri askok? Ag Kr 6s (v. tbn. fiña en 

contexto similar en Lab EEguna 107). Gauza guziek badute fin bat. In Xa Odol 293. Zorioneko "printzipioak eta 

finak" dira jendearen ahotan dabiltzanak. MEIG IX 64. 

v. tbn. TAV 3.2.8. Mat 54. Volt 171. Ber Doc 112v. Harb e) 1r. SP Imit I 23, 7. Arg DevB 108. Tt Onsa 35. OA 

40. Ch III 48, 3. CatBurg 48. BertsZB 103 (fiñaraiño). Añ LoraS 196. AA III 336. CatLuz 5. Jaur 124. 

� (Pl.). Novísimos (del hombre). v. AZKEN FIN. � Idukitzak gizonaren lau fiñak bihotzean, / bekhaturik 

eztagien munduko bizitzean. EZ Man I 17 (v. tbn. II 203). Gizonaren lau fiñak (tít). Gç 149. Zoin dira gizonaren 

finak? CatLan 9. 

�2. (H). Fin, objetivo. � Ezen fin hunetakotz skribatu-ere drauzuet, ezagut nezanzát zuen esperienziá. Lç 2 Cor 

2, 9 (He horrengatik, TB hortakotz, Dv aria hortaz). Zer finetako kreatu izan da gizona? Mat 50. v. ej. de Axular 

supra (1). Hazkak, musuak, promesak, fin gaixtotako hitzak. Harb 177. Zu zare, bada, ontasun guzien xedea eta 

fina. SP Imit III 59, 4 (Ip azken müga). Jauna, ona pekatari andi galdu bat, erremedia nazazu; bada fin 

onetarako gurutzean ikusi ziñaden. Cb Eg II 39 (Dv LEd 80 xede). Zerbitzátus Jangoikoa, ta kunplitus fina, 

zeintáko baikaude múnduan. LE Prog 96. Premiazko fin bat iristeko. Gco I 389s. Aspaldi da gu ere asi giñala 

lan onetan fiñ berarekin. AA III 520. Ez gare munduan baizen ere haren lorifikatzeko, hori da gure bokazione 

bereziaren fina. Jaur 183. Nork itzegiten digun / eta zer fiñekin, / al badegu, lendanik / bear degu jakin. It Fab 

147. 

v. tbn. EZ Man I 61. Cap 23. CatAnz 2. VJ 16. Tt Arima 65. CatLan 68. Brtc 223. JesBih 393. Gy 32. 

- AZKEN FINEAN. v. azken. 

- FINEAN (Lcc, H). Al fin, al final, en último término. "À la fin" H. v. AZKENEAN, AZKEN FINEAN. � Tr. 

Documentado en la tradición septentrional. No hay ejs. del s. XX. � Onsa hari gomend'adi, nik diotsat egia: / 

finian ere eztik uzten hark galtzera beria. E 99. Baina finean ethorririk bi testimonio falsuk erran zezaten. Lç Mt 

26, 60 (He, TB, Dv azkenean, Ol azkenez). Kreatura guztiek zuten / damu hartu fiñean, / zergatik Salbatzaillea / 

itzatu zen habean. EZ Noel 98. Finean, [...] oraikotz azken erremedioa da konsideratzea [...]. Ax 319 (V 212). 

Fiñean hil da, utzi gaitu, / galdu du bere bizia. Gç 156. Eta fiñean gizonen ernetasun guzia ezta deus baliatzen 

zure artha gabe. Ch III 14, 2. Elizako entrada, batheuko grazia, eta finian zeruko gloria. CatLan 127. Finean 

gaizki dena ohitu gaztean, / zaharrean bioa zakua soiñean. Gy 4. Bethikotz bakean izaiteko Birjina-Amarekin, 

zure apostoluekin, martirekin, Saindu eta Sainda guziekin eta finean eternitate guzian zurekin. Arb Igand 200. 

v. tbn. Mat 222. Harb 241. Hm 65. SP Phil 350. Tt Onsa 24. Mong 592. ES 150. He Gudu 31. AR 323. Brtc 236. 

JesBih 447. MarIl 46. Jaur 120. 


mende. 

32


- FIN EMAN. Dar fin. � Baina hark ethorri izan denean fin eman ukhan draue Moisesen Legeko figura guziei. 

Lç Decl a) 6r. Aseguratzen zaitudala nere fidelitateaz, fin emanen diot presenteari. (c. 1598). FLV 1991, 291. 

Ezpeletan ezin emanez bere aferari finik / Zuarramurdirat juan zitzaizkun paper txarrak harturik. AstLas 66. 

- FIN GAITZ EGIN (SP). Tener mal final, mala muerte. "Faire mauvaise fin" SP. � Bizitze gaixtoak fin gaitz 

komunki du egiten. EZ Man I 76. Beraz, ez fin gaitz egitekotz, behar da kofesatu. Ax 530 (V 341). Fin gaitz 

eginen duk, xoria, baldin gaztedanik ezpadagik kafia, dio errefranak. Ib. 178 (V 120). Gaixki bizitzen denak [...] 

halakoak eta alakoek behar dute fingaitz egin. Tt Onsa 12. v. tbn. Gy 41. 

- FIN GAIZTO EGIN. Tener mala muerte, mal final; morirse; acabar mal. � Batere bada haietan gaizki hil 

denik, fiñ gaizto egin dianik, haien exenplutik zure probetxua eginik korriji zite. Tt Onsa 42. v. tbn. Gy 163. 

Agustin, aphez arropa utzirik, Genebarat juan zen eta han fin gaxto egin. Laph 180. [Emazteki tristea] ikaran 

zagon ez othe zuenetz fin-gaixto eginen suhiak mirikua ekhar-arazi gabe. Lf Murtuts 32. Badira diotenak frango 

"fin gaixtoa" egin zuela. Ardoy SFran 223. Beldur naiz, ni ere horrela abiatzen baldin banaiz, ez ote dudan fin 

gaizto egingo. MEIG VIII 42. 

� (Ref. al suicidio). � Entzünik egüzaita aitak bildü zeitala / bere hiru etxaltez ene desprimützera, / hüllan 

ezarri nintzan fi-gaxto egitera. Etch 140. Zer egingo hin? Hire buruaz fin gaixto? Larz Iru 78. Gutik ere egin 

zuen ez baitzuen Etxahunek fin gaixto egin memento txar hortan. (Interpr?). Lf ELit 171. 

2 fin (R-uzt), fi (S), pin. Ref.: Lrq (fi); ContR 532. � Tr. De uso general. La forma más extendida y frecuente es 

fin (única en los dialectos septentrionales); al Sur se emplea tanto fin como pin, a veces en un mismo autor. La 

forma fi se encuentra en textos suletinos. En DFrec hay 30 ejs. de fin y 7 de pin. �1. Fino, delgado. "Fin, délié, 

menu" H. "Fin, menudo" ContR 532. � Eta mahatsarno, eta olio, eta irin flore fin, eta ogi bihi, eta behor eta 

ardi. Lç Apoc 18, 13 (TB irin finaren lili). Arkaan barriz erraz dafinket / malla finezko kotea. Lazarraga 1195v. 

Hargatik nitrea zenbat ere finago eta hanbat balio gehiagokoa da. Dv Dial 117 (It fiñagoa, Ur piñago, Ip fiago). 

Beira dezaunan luzaz hire zintzur fina. Ox 164. Ikusten zituen berriz ere haren aurpegi-marra finak. Mde HaurB 

24. Dana da ezpan fin / eta azken musu baten / atsegin eta min. Gand Elorri 196. Arabia doatsuan urre-ale xeefiña 

baiaz bereixi oi dutenak. Berron Kijote 199. 

�2. (V-gip; SP, Lar, Añ, VocBN, H), pin, fi (Gèze). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Aplicado normalmente a 

minerales o materiales en general). De gran calidad. "Urre fina" SP. "Fino" Lar. "De qualité fine" VocBN. "Fin, 

pur, exempt de mélange, d'alliage. Zilhar fina" H. v. HARRI FIN. 

� Liho fin krespá irudi duen bat. Lç Decl a) 2r. Oi eztot zerren azkero janzi / seda finozko [sic] kalzea. Lazarraga 

1195v (cf. finezko dos líneas más arriba). Satin ebakia, tela lodi, tela fina. Volt 266. Lege Zaharreko Arka 

famatu hura urre finez kanpotik eta barrenetik urraztatua zen. Ax 402 (V 262). [Balsamua] hondoratzen eta 

azpian iartzen bada iujeatzen da finena eta preziosena dela. SP Phil 200 (He 202 finenetik). Beti agertuko du 

bere burua, dan bezala, españar uts utsa, anziñakoen [...] etorkia ta ondokoa ta beragatik nastebagea, garbiena, 

fiñena ta nobleena. Lar, carta a Mb 279. Ez dago emen guk bear degunerako gauza dan lienzorik, fiñagoak bear 

ginduzke. BorrB 34. Kasaka ta pantaloi / oialezko fiña. Echag 119. Aitabitxik bazuen, phezako arropa finekin, 

zethazko gerriko gorria. Elsb Fram VI. Nun da moskatel ta manzanilla, / nun da Rotako baltz fina? Azc PB 79. 

Eun-txatar piñak billa itzazu, bulartean zauri aundia du ta. Or Mi 69. Mailez-mail gorago ere ba eta idorrago, 

zer bazka finen ez ordean jabe! JE Ber 76. Kopa bat koñaka fin. Ib. 35. Gaiza baliusak thapallu txipietan badira 

ere, apaidü fiak ez dira, baitezpada llabür. Herr 29-9-1955, 3. Zulo orretan zear igoten ditu gora "Gabontza"-k 

bere txatarra fiñagoak, beste metalezko zatiak eta apurrak. Erkiag BatB 133. Aste-egunetan bellori fiñez jantzita 

bere burua ederresten zuan. Berron Kijote 31. 

v. tbn. EZ Man I 37. Hm 52. Cb Eg III 389. AA III 342. Gy 134. Hb Esk 126. Bil 80. ECocin 30. Arr GB 147. 

ChantP 90. Xe 233. Elzb Po 214. AB AmaE 217. Alz STFer 126. Arb Igand 44. Iraola 83. Ag G 174. StPierre 

30. Tx B II 52. Erkiag BatB 171. Xa EzinB 104. Pin: Mg CC 221. Izt C 70. Anab Aprika 72. Uzt Sas 309. 

� Puro; bello, delicado, suave. "Fin, liso, suave; paréte káu zé fín dágo! Qué lisa está esta pared" ContR 519. � 

Filigranazko birtute fiña. Cb Just 13. Arbola, orritsu berde, trebola fiñak, / larrosa, klabeliña, eta jazminak. 

GavS 18. Kastidadeko birtutea [...] da txit fiña. AA III 392. Gazte larru fina. Bordel 108. Aren begiyetako / 

urdintasun fiña. Bil 58. Enbeitia orrek eztarria du piña. Lab EEguna 97. Gorputz ederra, arpegi fiña, / 

errespetuko jantziya. Tx B I 210. Argizagizko ezti fi. Mde Po 48. Gu, gure izpirituarekin borrokan artzen ginen, 

dena zirto, dena izpiritu, dena elhe fin eta goxo. JEtchep 87. 

v. tbn. It Fab 67. AzpPr 113. Ox 205. Etxde JJ 98. Arti MaldanB 193. Pin: Izt C 28. Ur Dial 19. Bil 159. Or Eus 

28. Etxde AlosT 78. Uzt Sas 311. 

�3. (V-arr-gip, G; Dv, H), pin. Ref.: Totor Arr; Elexp Berg. Honesto, honrado, fiel; hábil, aplicado. "Au fig. 

loyal, droit" Dv. "Fin, trabajador" Totor Arr. � Hala fiñaturen dire ergel eta ariñak / Mesiasen defendako zein 

ezbaitziren fiñak. EZ Man I 76. [Konzientzia] hain da fin eta egiati, ezen berak milla lekhuko balio baititu. Ax 

437 (V 285). Hanitz adiskidetasunek berehala badirurite fiñak eta zinziñezkoak, laster, ordean, hautsten dire. 

Mih 69. Kristau fiñak eta Jesu Kristoren egiazko jarraitzalleak. Gco I 444. Ai zer mirabe piña izan bear duben 

neskatx orrek! Moc Damu 14. Koziner finak beribiletan / ikusten tzula pasatzen. Etcham 226. Emakume au 

alper-usain bakoa da, beargin suarra, ekiña, berakatz atala baiño fiñagoa. Erkiag BatB 151. Tapia-Perurena 


mende. 

33


olerkari fin eta goren maillako hura. AIr in Izeta DirG 12 (v. tbn. koplari fina en Arti Tobera 269). Lagun ez 

diran izakera bi / daukaguz emen munduan: / bata da fiña, bestia alperra. BEnb NereA 52. Balin txikia 

izanagatik / fiña ta ona bazera, / nere alabaren eskatzera / lasai etortzen al zera! Mattin 151. Pake-egunetako 

leialtasuna ez bezalakoa behar da orduan eta egunoroko eginkizunak egiteko behar den baino bihotz finagoa. 

MEIG I 188. 

v. tbn. Hm 56. Tt Onsa 67. ES 117. El 69. Lar Gram 391. LE Ong 49v. It Fab 207. CatBus 49. Gy 105. Bordel 

124. EusJok II 87. Noe 24. Ud 73. Sor Gabon 40. AB AmaE 276. AzpPr 83. Iraola 25. Etxde JJ 84. Bilbao IpuiB 

137. JEtchep 88. SM Zirik 89. And AUzta 151. Etxba Ibilt 458. Xa Odol 167. Berron Kijote 36. Pin: Lar SAgust 

16. Mg CO 93. fB Ic I 76. Izt C 487. JanEd I 16. Aran SIgn 6. PE 42. AB AmaE 340. EusJok 141. Or SCruz 114. 

Tx B I 218. Ldi IL 17. SMitx Aranz 34. Bilbao IpuiB 117. Basarri 108. Ugalde Iltz 18. Uzt Sas 114. 

� (Uso pred.). � Zergatik ez aiz leheneko gogoan eta sinhestean fin egotu? Ax 132 (V 87). Bakarrik bera izan 

zat fiñ eta leial beste guziak kontra nituenean. Arr GB 32. Edozer gauza esan nazute, / etzera piña portatu. Xe 

190. Jarraituko al dau fiñ, geisoak osatzen! AB AmaE 250. Despreziyorik ez du merezi / fiñ jokatzen dan 

gizonak. Tx B II 82. Galdu-ta ere, jakiña ginun / pin zirala jokatuko. Or Eus 234. Zu bezelaxen txikia naiz ta / 

beti portatutzen naiz fin. In Mattin 150. 

v. tbn. ETZ 50. Bil 99. PE 64. AEF 1924, 130. Pin: Izt C 189. EusJok 140. Uzt Sas 114. 

�4. (SP, H), pin. Agudo, fino; afilado. � Ez da langille onaren marka, baiñan bai alferkeria fiñ eta malizios 

batena. He Gudu 121. Askok soberbiya pin bategaz esan oi dabeen legez. fB Ic II 228. Nik ere dudan pozoiña / 

da horrena bezaiñ lasterra eta fiña. Gy 229. Au otza dago! Aize fiñ onek ebakitzen ditu baztar guztiyak. Sor 

Gabon 35 (v. tbn. aize piña en Ibiñ Virgil 89, aize fiña en Erkiag BatB 59). Danboliñikan gabe / dantzatuko ziña, 

/ artuko banuke nik / arbasta bat fiña. Sor AKaik 114. Gauz ori guri adierazten / bazabiltza alegiña, / bera 

jetxita, negar egiñaz, / ain dezu jeniyo fiña. Tx B II 122. Makilla narruz jantzia, barruan sastakai fiña eukana. 

Erkiag BatB 96. Ezpata hura zen / [...] Jainkoaren lepoa / mozteko adina. / [...] Gorrotoaren mina / egosiaz 

eginda / zuen punta fina. Azurm HitzB 31. 

� "Fin, rusé" SP. "Acutus, [...] subtilla, fiña" Urt I 125. "Au moral: fin, rusé, astucieux" H. � Axeri bat behiñ 

zaharra eta fiña. Gy 128. 

� (Aplicado a los sentidos). � Nola zerez bait-dezu / belarria fiña. It Fab 15. Belarri oneko, entzumen fiñeko, 

kanta-samurrentzako ao-zuriak, bertsozaleak iñor izatekotan. Erkiag Arran 190. Neurtitza nekagarri zaio belarri 

piñari. Or in Gazt MusIx 20. Don Kijotek entzumena bezain fiña zuan usaimena ere. Berron Kijote 224. 

�5. Elegante, ordenado; distinguido, educado. � Hekien gostu fiñ eta delikatuak. Ch III 34, 2. Patxaran ibiltzia / 

dago gaur bolaran, / pausaje fiña orain / zergatik moda dan. Bil 74. Gizon au guziz ondo-hitzegiña, ondo azia, 

fiñ-usaikoa eta bere hitz leun eta losentxakin mundu guzia engañatzen zekiena zan. Arr GB 15. Orixe bezin 

neskatxa fiñak / geiago ere badira. PE 57. Puntara fiña ez da izaten / erroparen ilbanua. Ib. 37. --Mutill, len 

baño're bastuago ago. --I, berriz, piñao. Alz Bern 61. Soñua aspaldietakoa duk, baño zer ziok? Badituk 

berrigoak prantsesez, itz piñagoekin; baño nork ulertu? Or Mi 10. Baina hemen ere fiñegi zen gezur borobilik 

esaten ibiltzeko. Mde Pr 178. Arima, bere aldiz, / ernegu da bizi. / Ezin da beekoz ase / fiñagoa izaki. Gand 

Elorri 158. Nahi nuke jakin / bazka-lekuak fin / nun diren hemen bezin. Mattin 46. v. tbn. Izt C 493 (pin). Iraola 

85. Txill Let 22. 

� (Paladar) refinado, exigente. "Ao fiña, delicado de boca, gourmet. Ez erozer gauza atara ari maira, ao fiña da 

ta" Etxba Eib. � Eta nok oni, / ain ago fiñeko gizon orri, / lukainkan egin asto zar ori? BEnb NereA 48. 

Malagako ardo-zalerik moko-fiñenak. Berron Kijote 97. � Bainan aho-xuri eta moko-fin horien kontra altxatu 

ziren Gipuzkoan Manuel Lekuona eta Lapurdin Luis Dassance. Lf ELit 349. 

� Nun ikasi ote du Txingorrek orren piñ itzegiten? Urruz Zer 130. 

�6. "Fi. (Personne) prudente eta retenue dans ses dépenses. Syn. zühür" Lrq. 

�7. (Sust.). (Jerez) fino. � --Fin ttipi bat hartuko duzia? --Ba, berdin. --Terex, zerbitza dazkigutzu bi fin! Larz 

Iru 136. 

- FIN-FIN. a) (Intensivo de fin (2)). � Ez du [...] aurkituko nik dudan baño holanda fiñ fiñ preziatuagorik. 

BorrB 34. Urre garbi pin-piña. Izt C 69. 

b) (Intensivo de fin (3)). � Ez dituztela artuko Jesusgandik komunio ondoan bere maitatzalle zindo edo pinpiñak 

artu oi dituzten atsegin gozagarriak. Mg CC 232. Etzuen ordea ezertan obeto bere umiltasun piñ-piña 

azaldu. Aran SIgn 113. 

c) (Intensivo de fin (4)). � Mendirik aundiena bezin ikusgarri / pin-pin, zut, alai dager tontor bikotx ori. EA 

Txindor 12. [Ene leiaren izar aratza] piztu bezate zure orroak, / kunkunduz pin-pin ugin-lerroak. Loram 84. 

� (Aplicado a la voz). � Umetxu baten abotsa irudian bereak: me-meia, fin-fiña. Bilbao IpuiB 186. 

finalki (Volt 79, Chaho). � Finalmente. � Finalki zer heldu zen? Tt Onsa 67 (v. tbn. 89). 

finalmente. � Finalmente. � Eta finalmente, zer inklinaziok eta biziok arrastradu deban. OA 134. 


mende. 

34


finamendu, finament (BN-arb ap. Gte Erd 55). � Fin. "Finament ona ukan du" Gte Erd 55. � Bañan egiten 

ezpadut kontu zure legeaz, / mehatxatzen nauzu pena fiñamendu gabeaz. EZ Man II 71. 

finantza. � Finanza(s); (pl.) hacienda. � Han zauden Txirpitxorp jaun-andre aberatsak, Zozokil eta Zozokilesia, 

distiratsuak soziedadean finanzetan bezela Mrs. Sudurluze, [...] jende nagusi talde eder bat. Osk Kurl 19. [EAJk] 

sail hauek hartuko ditu: Lehendakaritza eta Lehendakariordegoa, Barne saila, Finantzak, Kultura [...]. Herr 

31-1-1991, 1. En DFrec hay 15 ejs. 

finarazi, finerazi. � Hacer que acabe. � Ni ere banoa zure urkotara bertarik / arren athera dezaten balios 

sufrajiak / eta hala fiñerazi zure pena handiak. EZ Man I 124. Baietzka, ezetzka, hek horla zirelarik berotzen, / 

ora multzo batek builla fiñarazi zeraien. Gy 147. 

finatu (SP, Urt I 48, H). �1. (Aux. intrans.). Terminarse; morirse. "Prendre fin, mourir" H. v. 1 finitu. � Berze 

presuna guztiak uraz ziren fiñatu / eta nihon ere etzen bakhotxik eskapatu. EZ Man I 95. Bekhatutan bazaude, 

eta hetan finatzen bazara. Ax 220 (V 147). Egiaren predikatzen / Bethi zinen penatu, / Egiaren mantenatzen / 

Nahi dugu finatu. Hm 188s. Fiñean fiñatzera doa / munduan ene adiña. Gç 207. Ethorriko da momento bat 

zeiñetan zure pena eta altaramendu guziak fiñatuko baitire. Ch III 47, 1 (SP geldituko, Ip akabiren). Gerla hau 

ez dela fiñatuko zure biziarekiñ baizen. He Gudu 98. Zure handitasunak, o ene Jinkoa! ezdu mugarririk 

ezagutzen: zure baitarik daukazu, haren azpikoak dire gañerako handitasunak. Erregiena fiñatzen da hekien 

biziarekin. Mih 54. Robespierre kruela / gillotinan da finatu. Monho 64. Horrela dire hauziak / fiñatzen kasik 

guziak. Gy 34. 

�2. (Aux. trans.). Hacer terminar; matar. v. finarazi. � Sarri dohakabeki du mendea fiñaturen / eta ospea da 

mundu guztira banaturen. EZ Man I 74. Balia zakizkit, arren, haren korsuaren fiñatzeko bitartean argitzat, eta 

gidatzat neure bizia dohatsuki fiña dezadantzat. Arg DevB 154. Zutaz sakrifizio hau hasi dugu, zutaz finatzen 

dugu. Brtc 35. Behar gaitu egarriak / finatu garen guziak. Gy 211. 

finaut (S ap. Lrq; Chaho), finot (Chaho). "Avare" Lrq. 

finautgoa. "Finautgua, avarice (S)" Lrq. 

finazia. v. finezia. 

findu (SP, sin trad.). �1. Volverse bueno. � Debozino handia, intenzione fina, berthutean erroak eginik 

dagoena, okhasino handiekin, haize nahasiekin eta tentamenduekin fintzenago eta handitzenago da. Ax 463 (V 

301). 

� "Findu, estabilizarse el tiempo bueno. Eguraldie findu do" Asp Leiz2. 

�2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Refinarse, volverse fino. "Afinar. Ezkondu danetik oso findu da zan 

etxekalte a. Pieza orrek, ertzak findu biarrian dittu" Etxba Eib. "Hacerse fino, mejorar la calidad; alisar" Elexp 

Berg. � Nere alabarekin ezkontzeko pixka bat fiñdu biar dezu. Alz Bern 70. En DFrec hay 3 ejs. 

findun. � Finito. v. 2 finitu. � Zu guzia finik gabea eta ni guzia finduna. Harb 142 bis. 

fineza (Lar, Añ), piñeza, finez. � Fineza, delicadeza, cuidado; bondad. � Irakurri egizuez amoreaz Jesusaren 

finezak, bada oneek berez dakarde zaletutea bere amorio maitegarrira. Añ LoraS 91. Zer itzuli diót nik alako 

finezaengátik? Deus guti oník. LE Ong 117r. Jaungoikuak geugaz daukan ontasuna, pinezia ta pazienzija neurri 

bagakua. fB Ic I 7. Amodiozko milla itz esanaz fiñez asko. Arr May 191s. Mutillen piñezia / orraitik aundi dok, / 

esnez janaritzeko / etxeko guztiok. Enb 161. 

finezeko (?). � Prenda ederra ori Alkizakua / Pasaian dago serbitzen, / dama orrengan fiñezekonbat / sekula 

ezta arkitzen. Xe 189 (de interpr. no segura). 

finezia (Urt IV 76, Lar, VocBN, Gèze), finazia (S ap. Lrq), finzia (Lh). �1. Astucia, malicia. "Fourberie" Lrq. � 

Tr. Empleado en la tradición septentrional. Los dos autores suletinos documentados emplean finazia. � Eta 

konseillu eduki zezaten fineziaz Iesusen hatzamaiteko eta hiltzeko. Lç Mt 26, 4 (He fiñeziaz; TB, Dv amarruz, Ol 

marroz, IBk azpikeriaz). Eta aditurik haién fineziá, erran ziezén: zergatik tentatzen nauzue? "Ruse". Lç Lc 20, 

23. Mespresatu izan zituen / munduaren fiñeziak, / fazak, ponpak, plazer gaxtoak / eta hunen maleziak. Gç 190. 

Norbait altxatzen baldinbada bere nahiz espresuki bere lagun proximoaren kontra haren hiltzeko fiñeziaz [...]. 

Urt Ex 21, 14. Ordean erremarka zazu izpiritu gaxtoaren fiñezia eta artifizio kaltekorra. He Gudu 84 (SP 60 


mende. 

35


gaixtakeria). Bere fiñezia eta malezia guzia enplegatzen du guri bake hura arrapatzeko. Ib. 153. Bertzeren 

ontasuna bortxaz edo fineziaz hartzen dutenek. Brtc 64. Enazan debriak, ez haren finaziak, eror erazi. Mst III 

26, 3. Oh, emazte arraza / finaziaz betiak! / Ziek trunpa ziniroie / ifernüko debria. Xarlem 1120. v. tbn. SP Phil 

486. Tt Onsa 67. CatLav 136 (V 71). AR 359. AstLas 13. 

�2. "Finezie, ser recto y sin trampas. Yokatuko zara finezien bertzenaz kuskoizu. Fiñezien beti" Izeta BHizt. v. 

fineza. � Zu beti izanen zara azolagabe bat, bañan ni gai auetan finezien yokatzen naiz. Izeta DirG 41. 

fineziadun, finziadun. "Finziadün (S; Foix), madré" Lh. 

fineziatsu. "Bovinator, [...] imintzio gaxtoz bethea, fiñeziatia, fiñeziagillea, fiñeziatsua" Urt III 390. "Acutus, 

[...] fiña, fiñezitasua, abilla, fiñeziosóa" Ib. I 125. "Catulus ferreus" Ib. IV 311. 

fineziatxo. "Captiuncula, [...] fiñeziatxoa, artifiziotxoa" Urt IV 210. 

finezios, finazius (S ap. Lrq), finzius (S ap. Lh). � Hábil, astuto. "(Foix), madré" Lh. "Fourbe" Lrq. � 

Naturaleza fineziosa da, gizon gehienak irabazten ditu eta bereganatzen, enganatzen eta bere saretarat 

erorasten. Ch III 54, 2 (Mst finazius; SP arteza, Ip atzipetsu). Begirautzu niholere ihardukitzetik etsai finezios 

harekin. He Phil 305. Gu gal-arazteko haiñ fiñeziosa eta atzarria denaz geroz [...]. He Gudu 227. 

finezioski. � Maliciosamente. � Isak patriarka handi hura itsutu zenean, Iakob bere semea finezioski Esau bere 

anaiaren arropez edo soinekoez beztiturik joan zitzaion Isak aita zaharrari benedizinoaren galdegitera. ES 87. 

finfarreria. � Fanfarronería. � Mandarinak igatzarri ziren, urhaspide garratzenak abiatu zituzten, eta Ko-laohueitarrek 

adarrak sarthu zituzten; hekien finfarreriak, agian bethiko, guzien begietarik suntsitu ziren. Prop 

1902, 31. 

fin-firin. "Circumcursare, [...] fin firiñ hara, fin firiñ huna kurri" Urt V 59. 

fingabe (Urt I 370), finbage. � Tr. No hallamos ejs. posteriores a Aguirre de Asteasu. �1. (Adj.). Infinito; que 

no tiene fin. � Atzaparka daramate gero khisu labera, / dolore eta atsekabe fin gabeen hastera. EZ Man I 93. 

Konsidera itzatzu ifernuko pena handi izigarri hek. Eta guztien gaiñetik sekula fingabe hura, behin ere ez 

akhabatze hura. Ax 620 (V 400). v. tbn. Hm 87. Zeren hirur presuna hek izatez orobat eternal, orobat haste 

gabe eta orobat fiñ gabe baitire. Arg DevB 238. Bizitza eterna edo finbagea. OA 60. Konfiatzen det zure 

ontasun ta miserikordia fingabean. CatBurg 48 (Añ CatAN 70 fin gabean). Jaungoiko fin gabe edo infinitoak. 

Cb Eg II 43 (Dv LEd 87 mugarri eta akhabantzagabeak). 

�2. + finbaga. (Adv.). Infinitamente; eternamente. � Parabisua, onek eta iustuek fin gabe gozatuko duten loria. 

Mat 35. Zure perfekzioneak fin gabe ikhusiaz. EZ Man II 22. Nahi zuketen fingabe bizi, fingabe bekhatutan 

egoiteko. Ax 611 (V 393). Utra bentaja egiten dabena fin baga ene pekatuen grabedade eta anditasunari. 

"Sobrepuja con grados infinitos". Cap 117. Fiñgabe ona, jakintsua, justua, guziz podorotsua. CatOiq 531. Fin 

gabe, fin gabe, fin gabe? Beti emen erretzen, ta ill gabe beti iltzen? Cb Eg II 126. Badire bi eternitate suerte. 

[...] Fin gabe zeruko erresuma maitagarrian edo fin gabe deabruarekin ifernuko lezean. Brtc 131. Etor diten 

egun eternaletan / fin gabe zu laudatzerat. Monho 156. Jaun bat fingabe ona, poderoso, jakintsu, justua. AA III 

41. 

- FINGABEKO (SP, Urt I 370). Infinito; que no tiene fin. � Zurekin batean ardiets dezadan eta goza sekula fingabeko 

loria. Mat 187 (tbn. fingabeko lorian en EZ Noel 61). Eta halatan fingabeko gaztigua ere emaiten zaie. 

Ax 611 (V 393). Egun hura ezta izanen mende hunetako ez eguna, ez gaua, baina bai bethiko eta fingabeko 

argia. SP Imit III 47, 2 (Ch fin gabeko; Ol amaigabeko). Denborak ere bardiñ dituk / orobat sekulakoak, / 

minutak, orenak, asteak, / urtheak fingabekoak. Gç 177. Tormentu finbageko aek. OA 143. Itxadoten dot zeure 

ontasun ta miserikordia fin bagakoan. Cb CatV 111. Bethi, instant guziez fin gabeko tormentak. Ah, ifernua, ala 

hire dorphea! Brtc 128. 

v. tbn. Hm 93. Arg DevB 13. CatOiq 531. Finbako: Cap 117. ConTAV 5.2.11, 154. 

- FINGABERIK. Infinitamenmte. � Jaun bat finbagarik poderosoa. Arz 30 (v. tbn. fin bagarik en el mismo 

contexto en ConTAV 5.2.11, 147). 

fingabeki. � Infinitamente. v. finikgabero. � Sekulako Jainkoak, neurrigabekoa eta fingabeki botheretsuak 

egitentu gauza handiak eta ezin sondatuzkoak. SP Imit IV 18, 5 (Ch podore infinitua duenak, Ip oropotheretsü 

denak). Zein baita Santa Katalina Sienekoak fingabeki laudatzen duena bere liburuetan. SP Phil 16 (He 15 

handizki). 


mende. 

36


fini. � (Expr. equivalente a 'se ha terminado, se acabó'). "Fini, adj. fini, akabo (invariables)" T-L. v. akabo. � 

Hor agertu da Minini. / Krik, krak, biltzarrea fini. Ox 122. Paper hau sina-zak eta fini. Larz Senper 64. 

- FINI IZAN. Acabarse. � Hortan fini da ixtorioa. Lf Murtuts 28. Fini, fini zera neretzat. Larz Iru 106. Ezta 

dena hortan fini. Xa in Mattin 117. � (Con aux. trans.). � Ez dakik gerla / Fini dugula? Ox 120. 

fini. v. 1 fin. 

finiarazi, finirazi. � Hacer morir, matar. � Sekursik ezin ükhen, hanko jana kuntre / finirazten nündian, 

emaztiak hanxe / ezpaleit Jinkuk heltü Xaho Atharratze. Etch 184. 

finikgabero. � Infinitamente. v. fingabeki. � Jaun bat finikgabero ona. CatBurg 15. 

finimentu, finiment (Chaho). � Fin, muerte. � Adio sekülakoz, / aita bihotz gogorra / orai hüllan düzü / zure 

finimentia. Xarlem 697. Besta orok beitie / bere finimentia / gitian jente hunak / hebetik orai retira. Ib. 221. 

finirazi. v. finiarazi. 

finito. v. 2 finitu. 

1 finitu (VocBN, Chaho). � Tr. Propio de la tradición septentrional. Hay tbn. un ej. en un texto de Urdax. En 

DFrec hay 5 ejs. �1. (Aux. trans.). Acabar, finalizar. v. finatu. � Eta ikhas dezagunzat ezen gure othoitza 

guziak Iainkoaren laudatzez finitu behar ditugula. Lç Ins E 7v. Jente hunak finitzen düt / ene istoria berhala. 

Xarlem 1487. Zutaz sakrifizio hau hasi dugu, zutaz finitzen dugu. MarIl 60 (v. finitzen tbn. en el mismo contexto 

en Arb Igand 205). Hasi zuen bezala boz ederrenean, / eguna finitzen du irrintzin batean! Ox 164. Moroak bere 

lana finitzen du. Larz Iru 68. Ikus artio, lagun maitea, / huntan finitzen dut dena. Mattin 82. 

v. tbn. Hm 187. Tt Arima 36. CatLuz 34. UskLiB 37. Bordel 52. Balad 245. Etcham 143. Azurm HitzB 49. 

�2. (R ap. Iz R; H s.v. finatu). (Aux. intrans.). Terminarse; morirse. "Fini deila lan kori fíte, que se termine 

pronto ese trabajo" Iz R 296. � Droga finitu arteraino. Mong 593s. Sekülan finitüren eztiren penak. CatLan 29. 

Oh, Siville eta Curduba, / Cadize haieki, / behar dizie finitü / bidaje huntan segürki. Xarlem 755. Zunbait 

kunbertitü eta / bestiak finitü ziradian. Ib. 1518. Bazirudien mundua finitzera zoala (Urdax, 1827). ASJU 1993, 

604. Nitan izan ezpaliz jin dena agertü, / behar beitzünükian gaztelin finitü. Etch 82. Emozu sukria gorringuen 

gainian, glaza zaitzu phala gorrituarekin erretziaz finitzeko. ECocin 26. Lehenago, sasoina finitu eta zoinbeit 

eskualdun bakarrak joaiten zirelarik, bakar-bakarra gelditzen nintzen. In Xa Odol 292. 

v. tbn. Bordel 65. StPierre 11. Barb Leg 142. Onaind MEOE 168. In Zerb Azk 104. NafEKZ 159. 

2 finitu, finito. � Finito. � Halaber natura humanoa libertu eta gelditu izan da finito. Lç Ins G 3v. Zure 

ontasuna infinitua da, ene falta finitua. Harb 190. Zeren nola ofensa baitzen handi eta infinito, eta gizona baita 

hersi, flako, pobre eta finito, ezin emaiten zian pagurik zorra bezain handirik. Tt Onsa 119. 

finitze. � Fin, final. � Phena hetaraz geroz ezta libratzerik, / eternitatiak eztü finitzerik. Etch 654 (v. tbn., con 

alguna var., en Bordel 189). 

finjimentu. � Fingimiento. � Egiaz eta finjimentu bage. OA 143. 

finjitu (Lcc -idu). � Fingir. � Neure erria alabatzerren / [ene berbaok] nik ditudala finjidu. Lazarraga 1169v. 

Finjidu neben ez nebela / nik alakorik aditu. Ib. (B) 1179vb. Borondatea forsadurik / berba labanez finjidu: / 

esan sengida bestegatik / ez neidizula trukadu. Mic TAV 3.1.27. Finjitu ote deban egin debala pekatu 

emakumeren batekin. OA 160. 

1 finka. � Firmemente. � Meditazioniaren edo otoitzaren untsa egitia eta hartan berheziki hartu behar tugun 

deliberuen finka hartzia. AR 49. 

2 finka (AN-ulz ap. Iz Ulz; Añ). � Finca. "Beño atra zatela kontúe bere itxetik; berek ere baute finke ederrá" Iz 

Ulz s.v. atra. 

finkagailu. � (Lo) que sirve para afianzar. � Azken bilhaburu, ene lau hilabetetako Montevideon egin lan 


mende. 

37


guzien finkagailu esku-sarthu naiz neroni Morde Soler, jaun artxaphezpikuarekin, kontseilu buruzagi baten 

diosesan moldaturik uzteko. Prop 1898, 89. 

finkagarri, fintkagarri. � (Lo) que reafirma, consolida. � Zinez eta egiaz elkhar maite dutenen arteko 

haserredurak eta diferentziak, anhitzetan ere, amorio berretgarri eta fintkagarri ohi dira. Ax 554s (V 355). 

finkagia. � Lugar donde establecerse. v. finkaleku. � Hartu ginduen xedea gure esklabo beltxen harat 

eremaiteko ahal bezain laster, han hatxemaiten ginduenaz geroz heientzat ethorkizuneko finkagia ona. Prop 

1884, 66. 

finkaleku. � Morada. v. finkagia. � Ezkondu behar zen Maria de Azpilcueta baztandar andere gaztearekin eta 

handik goiti ardurenean finka-lekua ukanen zuen Xaberriko gazteluan. "Pied-à-terre". Ardoy SFran 45. 

finkamendu. � Firmeza. � Eta ni hartara iarten ezpanaiz [...] ezin duket barreneko bakerik eta dagokeien 

bihotzeko finkamendurik. "Non possum interius pacificari et stabiliri". SP Imit III 41, 2 (Ch fermutasunik, Ol 

irauterik). Bizkitartean deus orro, finkamendu, erabakirik gabe antolatua. Lf in Zait Plat XV. 

finkarazi (Urt). � Hacer afianzar, fortalecer. "Coagmentare, [...] finkarazi, finkeragin" Urt V 244. � Giristino 

batek behar du bere ahalaz bere laguna Jainkoaren zerbitzurat erakharri ta hartan finka-arazi. Dh 249. Hobeki 

hazkarrarazi eta finkarazi berthutean. Jnn SBi 79. 

� Hasi ziren panpinatzen, eta ezpainak poxiño bat gorritzen ere, arrotzaren behakoa finkarazi nahiz beren 

begitartean. Zub 85. 

finkatu (L, BN ap. A; SP, Urt V 244, Ht VocGr 363, Lecl, VocBN, Dv, H), fintkatu, frinkatu (-ketu B ap. Izeta 

BHizt), frikatu. 

� Tr. Su uso es muy frecuente en textos septentrionales. Al Sur se encuentra en Lizarraga de Elcano (frinkatu) y 

en algún autor moderno. Frikatu se halla en Etcheberri de Sara. En DFrec hay 137 ejs. (129 meridionales) de 

finkatu. �1. Afianzar, fortalecer, fijar; apoyar(se); establecer. "Fixer solidement, attacher une chose à une autre, 

l'appuyer sur une autre, la rendre ferme et inébranlable" H. "(Oina lurrean non jarri: pisar el suelo). Kasu non 

frinketzeizun zangoa. Leku txarrean frinketu nuen zengoa" Izeta BHizt. 

� Baina grazia guziaren Iainkoak [...] konpli, konfirma, fortifika eta finka zaitzatela. Lç 1 Petr 5, 10 (He 

atesatuko, Ol gotortu, IBk sendotu). Zerurat begiak finkatuak zadutzatela. Lç Act 1, 10 (TB baratuak, He, Dv 

begira, Ol, IBk begira-begira; v. tbn. begiak finkatu en Ax 392 (V 256), Gç 139, Ch I 14 (tít.), Zub 87). Zeren 

lehenbiziko aurthiki zuen harria finkatu zeraukan [...] belarraren erdian. Ax 89 (V 61; v. tbn. 598 (V 385) 

fintkatu). Paregabeko artha idukiko duzu lur hunetan zure egoitzaren finkatzeaz. SP Phil 516 (He 523 fermuki 

establitzeko edo asentatzeko). Finean, Iainkoak mundu hunen irauteari finkatu dioen muga etorri denean [...]. 

Ib. 51 (He 52 esleitu edo determinatu). Salutatzen zaitut, Olibes, / mendi saindu aberatsa; / zure baithan zuen 

finkatu / Jesusek azken urratsa. Gç 170. Zeren lau ur baititu bere baitharik iragaiten zaizkonak eta hekien beren 

artean dago fintkatua, hedatua eta errepartitua. ES 161 (v. tbn. 161 frikatu-gabe). Ene arima finkatua da eta 

fermuki zimendatua Jesus Kristo baithan. Ch III 45, 3 (SP finkatua; Ol sendo). Adi-tzatzu bertzeek erraten 

dituztenak eta hek bethikotz gogoan fiñkatzera ensaia zaite. He Gudu 148. Salomonek ikhusi zuenean bere burua 

finkatua tronuaren gainean bilhatu zuen Egiptoko erregeren urkhotasuna edo allientzia. Lg I 325. Finka zazu 

ene fede eskasa; emenda zazu ene baitan fedea. Mih 39. Bekhatuaren beldurrak finkatu behar zaitu besarkatu 

zinduen bizitze sainduan. Brtc 256. Berrogoi egun lurrean / Elizaren finkatzen / iragan zituenean / Zerurat 

altxatu zen. Monho 76. Eginik koróna edo ustai gisabát lárres ta aranzeés frinkatuzióte búruan indárka. LE Urt 

ms. 18r. Oi prestugune guziz prezagarria, arren finka zaite ni baithan. Dh 108. Finka dezagun gure biotzetan 

Yesu Kristoren meatxu ikaragarri au (Urdax, 1827). ASJU 1993, 594. Zerk goritu eta finkatu ditu martirak 

hanbat oinhaze gogorren erdian? CerBid 5. Finka dezagun gure izpiritua munduarentzat izan behar dugun 

mesprezioaren gainean. Jaur 392. Finkatu nahi zuten / Karlosen legia. Bordel 182. Lur Saindua harentzat 

lokharri maite bat zelakotz, iduritu zitzaion bere egoitza han behar zuela finkatu. Laph 61. Bainan zeren gainean 

finka ditake gure adimendu xumea? JE Bur 108. Petri edo Harria haiz, zioen erran, eta hire gainean finkatuko 

diat nere Eliza (Mt 16,18). Zerb IxtS 86 (Lç edifikaturen, He bastituko, TB altxatuko, Dv jarriren, Ol eraikiko). 

Eta azeria, emeki-emeki, zangoak doi-doia lurrean finkatuz, Puxkaren ondorat hurbiltzerat menturatzen da. 

JEtchep 32. Birtutearen bidea ta amodioa nai dute giza-biotzetan finkatu. Vill Jaink 80. Hogoi bat urte pasan / 

trinketan eta plazan / ikusten dira jokatzen, / finkatzen... / Oraiko gazte gutixko baita / oraino hoitarat heltzen. 

Mattin 60. Oina finkatzeko RS-etako pasarte hori baizik ez badugu ere, kontu egingo dugu etziluma eta 

etzikaramu ez zirela zentzu berekoak. MEIG VII 103. Ez da Altubek finkatu zuen teoria muinean aldatu. MEIG 

VI 147. 

v. tbn. EZ Man I 39. Ax 616 (V 396). Harb 363. Hm 69. ES 159. INav 131. CatLav 361 (V 175). CatLan 141. 


mende. 

38


AR 34. AstLas 70. MarIl 53. Bordel 87. Gy 29. Laph 51. Zby RIEV 1908, 294. Lap 9 (V 7). Arb Igand 199. HU 

Aurp 113. CatJauf 24. StPierre 22. Barb Sup 182. Ox 193n. Zub 25. Iratz 179. Lf Murtuts 24. JEtchep 68. Ardoy 

SFran 314. Xa Odol 189. 

�2. Confirmar, asegurar, afirmar. � Erranaren finkatzeko. CatLan 86. Igande egunaren sainduesteko eginbide 

hori, mendez mende bethi errepikatu eta finkatu izan dute. Arb Igand 62s. Ez ginuen sekulan asmatuko izan 

zaitekela aski gizon atrebiturik, gure artean, erraiteko, finkatzeko, eskualdunak baduela, bi begitarte. HU Zez 

40. Ebanjelioa mundu guzian hedatu zuten eta beren odola ixuri, erakasten zuten egiaren finkatzeko. CatJauf 30. 

Hori egia dela finkatu dauku Fermin Bidarriko harotzak. Ox 195. Badire orobat finkatu daukutenak mélèze, 

latinez larix delakoak arras ongi har lezakela Larrungo maldetan. Zerb Azk 41. Oiñarri ori kendu ezkero, 

Moralak eztu geiago zutik irauten. Au uste dugu utziko dugula sendo finkaturik, ezin ukatuzko eran. Vill Jaink 

76. Bi nahiz gehiago hizkuntzaren elkarrekiko ahaidetasuna egiztatzeko eta finkatzeko badira jokabide jakinak. 

MEIG I 238. � Ama gaixoa orduan finkatu zen ez zela muthiko hura bertzeak bezalakoa. Barb Leg 146. 

�3. fikatu. "Fixer, attacher, clouer, arrêter" H. 

�4. (VocBN � A). "S'appliquer sans relâche à faire ce que l'on peut pour arriver à un résultat" VocBN. 

�5. "(BN), abandonar, dejar. Finkatu diñat zama hura, akitua bainindunan" A. 

�6. Depositar (una cantidad de dinero). � Murru paretan, hitz larriz: "Les dépôts d'argent obligatoires". --Sosik 

baduzu finkatzeko? galdatu zuen emaztekiak. JEtchep 101s. 

�7. Establecer, reconstruir (un texto). � Testua ongi finkaturik eta ahal den neurrian argiturik dagoenean, 

interpretazio oso baten premian izango da. MEIG IV 83. Constitutio eta interpretatio textus delakoan ari dela 

esan dezakegu, hots, testua finkatzen eta ulertzen. Ib. 75s. v. tbn. MEIG V 71. 

� Etim. De rom. fincar, ficar. 

finkatzaile, finkazale. � (El) que implanta. � Ez deiat ukhatuko zenbat bitxi zautan, nihauri ere, erlisione 

finkazale guziek, Mahometek salbu, higuin ukan baitute emaztearen kutsua. JE Bur 100. 

finkeria, pinkeri. � Finura (en sdo. peyorativo). � Zeremoni ta pinkeri gutxi ta are gutxiago uniforme ta buru 

gañeko zapia. Aditzen? Lab SuEm 201. 

finkezko. � Firme, verdadero. � Finketzko maitaria zutik dago tentazionen kontra. SP Imit III 6, 1 (Ch zin-zinez 

maite nauena, Ol azkarra). 

finki (Lar Sup, Dv � A, H), fintki (SP, sin trad.), fiki (S ap. Lh). �1. Firmemente. "De veras, zinki ta finki" Lar. 

v. fermuki, irmoki. � Tr. Documentado en autores septentrionales y en Lizarraga de Elcano (Ong 26v). � 

Deliberatzen dut finki eta fermuki. Mat 236s. Guztiak tentatzeintu deabruak, baina zintkienik eta fintkienik 

zaharrak. Ax 175 (V 118). Kanta bekizko Iaunari, / finki kanta berriak. Hm 99. Gogoan finki har-zazu. He Gudu 

138. Gerla huntan ziñki eta fiñki trabaillatu nahi dutela. Ib. 81. Nahi zaitut orai danik finki maitatu eta leihalki 

zerbitzatu. Lg II 240. Sion, zutaz erran zaizkidan / on guziak / finki dagozkat nik gogoan / ezarriak. Monho 88. 

Aborrezitu ezazu pentsamentu gaiztoa finki eta serenoki, turditu gabe. LE Urt 116 (ms. 41r sinki). Hartu zituzten 

jandarmek eta burdin-khadena batez zango besoetarik finki estekatu. Arb Igand 80. Holakorik aski badelakotz 

gaur-gehiago, hezi behar ditugu ororen artean, bainan, finki eta behin bethikotz... Barb Sup 110. Hunek 

zerratzen hasi tu finki / zeruetako gakoak. Mattin 69. v. tbn. SP Phil 522. AR 55. Brtc 144. Prop 1876-77, 44. 

Lap 44 (V 24). 

�2. "Acuté, [...] finki, artézki" Urt I 124. "Accuratius, [...] finkiágo, agudokiago" Ib. 88. "Finement, d'une 

manière adroite, habile, astucieuse" H. 

finkiro. "Finamente" Lar. 

finko (SP, sin trad.), fintko, frinko (Darric ap. DRA). � Firme. v. fermu, irmo. � Tr. Documentado únicamente 

en textos septentrionales antiguos. En DFrec hay 11 ejs., meridionales. � Iauna baithan fidatzen direnak Siongo 

oihana eta mendia bezala izanen dira: hura bezain fermo, fintko, segur eta bortitz. Ax 133 (V 87). Orduan indar 

geiago izanen du pazienzia finkoak munduko bothere guziak baino. SP Imit I 24, 5 (Ch humilla, Ol gotorra). 

Borondate finko, deliberatu, agudo eta harilari baten izatea. SP Phil 475 (He 481 fermu). 

� (Uso pred.). "Fermement, solidement, d'une manière fixe, stable, immobile" H. � [Konfirmazinoak] erran 

nahi du hanbat nola fermu eta finko ezartea. Mat 128. Berthutean, prestutasunean eta obra onetan, fineraiño eta 

finean, bethi fin eta finko egoitea eta irautea. Ax 454 (V 296). Gure oinak Ierusalen, / Finko zeuden athetan; / 

Handik etziren partitzen / Niholako moldetan. Hm 153. Itxekozu finko hartu duzun gogo onari. SP Imit III 6, 3 

(Ch fermu, Ol gogor). Izar adatsdunek eta finko dabiltzanek gure iduriz orobat hurren egiten dute argi. SP Phil 

429. 


mende. 

39


finkogabetasun. � Debilidad, inconsistencia. v. fermugabetasun. � Halaber gure arima [...] finko dago ala 

espirituko, ala gorputzeko, bai kanpoko, bai barreneko konsolazioneen eta aflizioneen finkogabetasunean eta 

aldizkatzean. SP Phil 472. 

finkoki. Figura en SP, sin trad. 

finkotasun. Figura en SP, sin trad. 

finlandar. v. finlandiar. 

finlandes. � Finlandés. v. finlandiar. � Finlandes bat gaitza eta xino kurlo bat, debruak berekin ditiena. JE 

Bur 114. 

finlandiar, finlandar, finlandiatar. � Finlandés. v. finlandes, fintar. � Finlandiatarra naiz, / an daukat 

biotza; / nere aberri artan / entzun neban itza. BEnb NereA 134. Finlandarrak eta alemanak egiten duten erara, 

botika nastu. Oñatibia Baserria 39. Noiz ikusiko ete dogu euskerara itzulita finlandiar literaturako lanen bat? 

Alzola Atalak 97. 

finola. "Elegante" A (que dice tomarlo de Duvoisin, pero en éste sólo hallamos fiñoladura, fiñolari y fiñolatu). 

fintar. � Finés, finlandés. v. finlandiar. � Nahikoa eta aski da begien irikitzea ikusteko nola [...] azken ehun 

urteotan herri batzuek beren etnia-nortasunaren errespetua irabazi duten [...] hala nola fintar, flamandar, 

galestar. Mde Pr 44. 

fintasun (SP (sin trad.), Añ, Dv). �1. Fineza. � Zer berze oihal taillu duzu prezio beherezko, moienezko eta 

gorezko, zabaltasun, fintasun eta baliotasun guziezko? Volt 250s (v. tbn. 249). Erraten dudanean kanpokoa [...] 

aditzen dut arropen edertasuna, fintasuna, magnifizenzia. He Gudu 113. 

�2. (Dv), pintasun. Honestidad, honradez, fidelidad. � Gaitz izanen da, heriotzeko orenean, eritasunez eta 

oiñhazez kargatua zaudenean, penitenzia egitea, behar den fintasunarekin eta berotasunarekin Iainkoari 

gomendatzea. Ax 202 (V 135). Bizitzekó alfér, edo ezin bai in, fintasunik gábe. LE in BOEanm 560. 

Gipuzkoatarren leialtadea, pintasuna eta garboa. Izt C 375. Igartzen det zure eskeñi denak / fintasunik gabiak 

dirala. Bil 147. Deituten eutsen Juanatxo Erlea, / fintasunez berakatz bardiñik bagea. AB AmaE 278. 

fintkatu. v. finkatu. 

fintki. v. finki. 

finura (S ap. Lh; Chaho). "Finesse, roublardise" Lh. 

finzia. v. finezia. 

finzius. v. finezios. 

fiñoladura (Dv � A (-ino-)). � "Recherche dans la toilette" Dv. 

fiñolari (Dv � A (-ino)). � "Qui fait parade de toilette; dandy" Dv. 

fiñolatu (Dv � A (-ino-)). � "Faire l'élégant, le dandy" Dv. 

fiñuneta. "(BN-arb), taimado, maulón" A. "Finaud, abia, maltzur, finuneta", "roublard" T-L. 

1 fio (SP, H), figo (Dv, H), fiu (SP), figu (SP). � Tributo. "Fief" SP. � Eztiezela iduki zor daroen fioa / zerbi 

dezaten biziaz artha gabe Iainkoa. EZ Man I 31. Urre, mirra eta insensu / diote ekharriko: / buruko khoroak ere 

/ fiotzat eskañiko. EZ Noel 56. Erakuts diezadazue zuen figoaren pagatzeko darabillazuen dirutarik peza bat. Lg 

II 238. Yuduek zor ziotela enperadoreari dretxua, aditzen dela, figoa. Ib. 238. 


mende. 

40


2 fio, fido, pio. �1. (Con izan, intrans.). Fiarse. "Confiar, fiarse. Euskal Telebista ainddu dabe baiña enaiz bape 

fixo" Elexp Berg. v. fidatu, fida izan. � Tr. Documentado sobre todo en textos guipuzcoanos (v. tbn. infra el 

ejemplo de Lizarraga de Elcano); hay tbn. un dudoso ejemplo de Axular. � Ez naduka, ez, bertzeren beldurrak 

ihes egina, neure beldurrak, neure buruaz fido izan gabeak naduka. Ax 287 (V 192; fido aparece corregido a 

mano en fida, en la 1. a ed.; cf. neure buruaz fida izan gabez 295 (V 197)). Ez naz bat ere fio oraindañoko nere 

konfesioz; bada, nere konfesio guziak ez naute ondu bat ere. Mb IArg I 280. Bátere eznáiz fio. LE Urt ms. 112v. 

Begietan zeukanaz etzan [Rodrigo] oso fio (1846). Aranzazu n.º 453-54, 46. Beren azkardade ta pizkortasunaz 

fio ziralako. Izt C 390. Elgoibartikan bota / dute desafiyo, / beiak onak dirala / oso dira piyo. Ud 155. Martolok 

itz eman du / egingo duela, / baña alare ezta / pio Manuela. Urruz Zer 33. Gau illunian asko / ez laiteke fio, / 

basurdia delakuan / tiratu omen dio. Noe 115. Etzaitezela fio / Gizonen itzetan. In Jaukol Biozk X. Gertatu polit 

bat esango dizut, errez-zaleekin ere geiegi e-tzaietan [sic] pio. Ldi IL 110. Irekin fio ez gaitukalako, etxe on 

bateko alaba iretzat begiz jota zeukagu. Etxde JJ 70. Ez gara, dirudienez, elkarren fio. MEIG IX 65. 

v. tbn. JanEd I 88. Bv AsL 199 y Tx B II 31 (fiyo). Lab EEguna 82. Pio: AzpPr 98 (piyo). EusJok 142. Uzt LEG 

I 95 (piyo). 

�2. (Con egon). Tener confianza, estar confiado. � Ori egiyaz baldin badiyo, / neregana egon liteke fiyo. Bil 

81. Iñaxioren aotik adituta ere ez alago fiyo? Moc Damu 29. Teatruan erdiyan / or plantatu zaio, / sillan eseri 

eta / jarrita seriyo, / ustez zegon piyo / asteko propiyo. Tx in Imaz Auspoa 24, 133. Ezpaidet entenitu / ta onek 

zer diyo? / oso zuzen ai naizenik / enago ni piyo. Uzt Auspoa 67, 112. 

3 fio. v. 2 fi. 

fioder. "Fiodera, feudatarius" SP. 

fiola (S ap. Lrq; VocBN, Gèze). � Frasco. "Fiole, flacon" Gèze. � Arropa hura dena bethea zen zarpa edo 

sakela ttiki batzuz, eta zarpa bakhotxean bazuen fiola ttiki bat. Jnn SBi 64. 

fir. "Fir fir fir (BN-baig), para indicar ligereza; cosa de poco fuste" Satr VocP. 

firfil. "Firfilla, erhauts arinki barraiatu bat" Alth in Lander RIEV 1911, 599. 

firfileria (L-ain, BN-ciz-lab). Ref.: A; Gte Erd 302. "Deshilachado. Zaiari firfileria dario" A. "Firfileria (arropa 

bitxia)" Gte Erd. 

fir-fir, pirpir. � (Onomat.). � Ostoak pirpir asi dira zugatzean / eguneroko gure zantzuak artzean. Or Poem 

533. Fir-fir aize txikia, ingurumaietan, / zabaldutzen diguzu ainbeste sailletan. J. Garmendia in Onaind MEOE 

795. 

firfira, pirpir. � Susurro, rumor. � Milla aldiz bai entzun zituan [...] errekastoen poll-polla, zugatz ostroen pirpir 

biguna... Ag G 2s. Orduan, halako urgulu-firfira bat hedatu zen eliza xoko-xokoetaraino. Lf Murtuts 12. 

Kanpoan gauerdi, / horstoen firfira / -auhen bat dirudi. / Izarrak non dira? Mde Po 17. Bortz milla etxek 

minota-laurden batez denak betan beren zimenduetarik altxatuz eta eroriz egin duketen azantza ez zitaken aizefirfira 

bat. Herr 10-3-1960, 1. v. tbn. Lf Herr 3-8-1961, 4. Leku bakartiak, illunpeak, uraren soiñuak, ostofirfirak, 

dan-danak beldur ikara ematen zuan. Berron Kijote 215. Hortaz, poesia entelega nahiko bazenu, oroit 

zaitez haizearen eragin liluragarriaz, [...] udazkeneko hosto gorrien firfira suabeaz. PPer Harrip 56. 

- FIRFIRAN. Susurrando. � Haitzetarik, lehen ostoak firfiran badoatzi hobien gainerat. Othoizlari 1954, 20. 

firi. "Dirua firi da, el dinero vuela (V-ger)" A EY III 279. 

1 firi-fara (V-gip ap. Iz ArOñ; H ap. Lh). �1. "Firifara, action de faire une chose grossièrement, sans attention" 

H (ap. Lh). "Ementxe nabil fíri-fara, pasando el tiempo en el trabajo" Iz ArOñ. 

�2. (V-gip), fili-fala (G-nav). Ref.: SM EiTec1 146n; Ond Bac; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. "[Izen 

onomatopeikoak] firi-fara, klak, klakada, [...]" SM EiTec2. "Fili-fala, zarandear hojas, trapos. Aizeak fili-fala 

ibili, ser agitado por el viento" Ond Bac. "Fíri-fára, sirve para indicar el movimiento del viento suave y 

templado" Iz ArOñ. 

�3. "Cabezón, loco" (comunicación personal de Doroteo Barinaga, 22-7-1957). 

- FIRI-FARAN (V-gip), FIRIN-FARAN (V-gip, G-azp). "Firin-da-faran, gandulear, andar sin ton ni son" SM 

EiTec1 146n. "Firi-faran ibilli, andar atrás y adelante sin sentido ni objeto. Firi-faran dabil gauza onik eiñ 


mende. 

41


barik" Etxba Eib. "Firin-faran, edozein modutan ibili, ezeren ardura barik. Oin arte hor ibili haiz firin-faran, 

baina oin estutu biakok" Elexp Berg. 

2 firi-fara (V-gip). Ref.: Etxba Eib; SM Eitec1; Elexp Berg. � "Firi-faria, armería. Artefacto casero para 

taladrar, presionando con el pecho. También decíamos lo mismo de un pito fabricado con palo de fresno. 

Baskulian aguja zulua, firi-fariakin eiñ biarrekua. Lixarragaz eitten genduan txistua, firi-faria" Etxba Eib. 

"Cabezal de tornillería. Nok esango leuke, batzuek firi-fara koxkor batekin torlojogintzan bizi-modua ataratzen 

dabela" SM EiTec1. "Firifaria, denomimábamos así a un viejo acordeón que teníamos los jóvenes de Ubera" 

Elexp Berg. � Tallarrian uezaba biak egiten ei eben biarra, ankiakin erainda ibiltzen zan tornu zar bat eta firifara 

batian. SM Zirik 106. 

firi-firi (V-gip ap. Elexp Berg), firik-firik. �1. Suave, dulce. � Beste batzuek zioten / errametatik kantatzen, / 

beste askok egarria / bere urakiñ kentzen; / aize firi-firi ots ta / lorien lurriñ artetik. AB AmaE 394. Agertu zan 

aixetxu firi-firi gozatsu samur-samur bat. EEs 1922, 149. 

� (Uso adv.). "Oiñ sargori dago baiña goizian haizia firi-firi zebillen" Elexp Berg. � Bere oñak lurretik jaso 

ziran eta asi zan firi-firi igotzen gora ta gora. Inza Azalp 78. Ego aldeko aize gorria / firik-firik eta legun, / 

irrixtuetan bultza egiñaz. Bertsol n.º 32, 202. 

�2. Axe otzepela bigunki yabik / firi-firi gozuagaz. EEs 1925, 107 (DRA traduce "rumor, airecillo"). 

firi-firi. v. firiri. 

firi-firitxo. � Dim. de firi-firi. � Firi-firitxo dator / aixe zirimiria, / zizpuru bigunakaz / esnatzera orria. AB 

AmaE 383. 

firikan. v. PIRRITAN (s.v. pirrita). 

firik-firik. v. firi-firi. 

firila. v. firrila. 

firili-faraila. "Otsaila, firili faraila. Febrero tiempo revuelto (Sal, R-uzt)" A EY III 163 (tbn. en Inza NaEsZarr 

2329 (AN-erro)). "Cuando comienza a nevar un poco con copos pequeños y secos decimos firilli-faralla" 

(comunicación personal de Z. Moso). 

firinda. "(Hb), petite roue, poulie" Lh. Cf. firrila. 

firindolan. v. FIRRINDOLAN. 

firin-faran. v. FIRI-FARAN (s.v. 1 firi-fara). 

firingalo. v. jilgero. 

firio. v. fideo. 

firiri (Dv � A), firi-firi. �1. "Mouvement de rotation d'un objet lancé en l'air" Dv. "Firi-firi, movimiento de 

rotación de la pelota" BU Voc de la pelota (ap. DRA). 

�2. piriri. "(G-goi), rueda" A. 

�3. piriri. � Baiña diru-piriri nortara jausiko? "¿De qué lado caerá la moneda que está ya rodando?". Or Eus 

30. 

firirika (Dv � A), firirikaka (BN-baig ap. A), pirilika (A), piririka (G-goi ap. A). �1. "On dit firirika 

arthikitzea, jeter avec dédain et colère" Dv (s.v. firiri). "Moviéndose en rotación" A. v. firurika. 

�2. (BN-baig ap. A, quien lo remite a firiri). 

firla. v. birla; firrila. 

firlaka. v. birlaka. 


mende. 

42


firlango. "(BN-lab), tela grosera con que se hacen sacos y rodillas" A. 

firlantsa. "(Hb), gousse ou enveloppe du grain de froment, quand elle en est séparée, poussière, atome" Lh. 

firleta. v. birleta. 

firletan. v. BIRLETAN (s.v. birla). 

firlingatu. "(L-côte), empezar a deshilacharse" A. 

firma (Lar, Añ, H), prima. � Firma. v. izenpe, sinadura. � Tr. Documentado sólo en la tradición meridional 

(cf. firma gabeko en el tít. de una poesía de Etchamendy). En DFrec hay 45 ejs., meridionales. � Egia dela 

sinisterazi naiez ezarzen dut nere firma. Mb IArg I 225. Egin dezu deabruarekin tratua, saldu diozu anima zere 

firmaren azpian ta odolarekin? Mg CC 129 (v. tbn. firmiaren beian Mg CO 188). Berarengana juan nitzan, / 

nere diruen aitamen eman, / ukatzen azkar asi zan, / leku onian izango nitzan / firmarik ez banu izan. PE 150. 

Prima berriz lapitzakin jarria. Urruz Urz 19. Bide-nabar, egunkarirako arpidedun-gaien "firma" biltzeko egin 

ditugun txartelak yasoko dituzute. Ldi IL 151. Buru ta biotz ire lagun (adiskide) (Firma-Izenpea). NEtx Nola 12. 

Kintzena kobratzen zuenean, firma beharrean, zentzu gabeko lerro bihurri batzuk imini zituen. Arti Ipuin 35. 

Eskerrik asko, dama gaztia, / Mutrikun deuket firmia / hango firmia ikusi artian / ezin emon nei berbia. Balad 

60. Idie adarretik galtzen da, eskribaue plumetik, eta gizona firmetik (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1055. v. tbn. 

Goñi 85. Osk Kurl 20. Erkiag BatB 162. 

- SASI-FIRMA. Firma falsa. � Ortik ganera, salakuntza berezia dauka Nikanor-ek diru-etxean egindako sasifirma 

onuratsua... Erkiag BatB 198. - FIRMA GABEKO. Anónimo. � Firma gabeko apez-jale bati (tít.). 

Etcham 52. 

firmadun. � Que lleva firma. � Badira ere zenbait larunbatan, biotzan, enborran, firmadunak gainera batzuek. 

MEIG III 49. 

firmamentu (Urt IV 26). � Firmamento. � Etxe onen kanpoko paretak dira guk gerok gau garbian ekusten 

ditugunak, izarrez ta zeruz ta firmamentuz egiñak. Mb IArg I 237. Firmamentu edo gañean daukagun estali 

urdin ori egin eta onen gañeko urak beekoetatik berezitu edo apartatu zituen. Lard 1. 

1 firmatu. �1. Fortificar(se), reafirmar(se). v. firmetu. � Zeure odolaz zintuen / azkenean firmatu, / noiz ere 

baitziñen hekin / ukhatzera ertxatu. EZ Noel 148. Desiratzen dut ene intenzione eta deliberamendu fermu hau 

firma dadin. Harb 444s. Iainkoa baitan firmaturik eta zimendaturik daudenak. SP Imit II 10, 4 (Ch finkatuak, 

Mst bermatürik, Ol tink egonda). Ene baitan erresoluzione hau firmatu. SP Phil 76s (He 78 bortitz-zazu eta 

finka). Lehen erranak deklaratzen eta firmatzen dira exenplu seinalatu batez (tít.). Ib. 493. 

�2. Confirmar. � Bataioan rezibitu ginuen fedean gu firmazeko eta bortizteko. CatEliz 469. 

2 firmatu (Lcc (-adu), Lar, H), primatu, birmatu. � Firmar. v. izenpetu, sinatu. � Tr. Documentado 

únicamente en los dialectos meridionales, a excepción de un ejemplo de Tartas. En DFrec hay 22 ejs., 

meridionales. � Kabuan emaiten dau firmadurik. Lazarraga (B) 1185vb. Ni nax izen onegaz firmaetan. Ib. (B) 

1193rb. Guk, beherian firmatiak, ikusi dugu eta irakurtu liburu bat. In Tt Onsa 8. Biotz guztiko negarraz 

firmatzen det. Cb Eg III 222s. Bigaldu bear dirazu papera zure eskuz egina birmatzen dezula. (Donostia, 1761). 

ETZ 112. Firmátu ére, bear balítz zeure odolaréki. LE Ong 89v. Papera egin, firmatuta utzi, / onera aldegin 

zuan. PE 149. Bere eskuz firmatutako paper batean. Arr May 89. Ordun iru orduko tartea eman nion Santa 

Cruzi, ta errenditu zan, firmatuko zula. Or SCruz 116. Zuk primatu ondo mankuko billete ori. Urruz Urz 17. 

Lendabiziko fueroen kontra / firmatu zuen gizona, / eskeleto bat bezela eginda / ez dago oso gizena. Tx B I 53. 

Nik neuk bere, eskolarik ez neban ikasi-ta. Firmauten ozta ozta. Erkiag BatB 48. v. tbn. Ur BulaAl 58. Iraola 94. 

EusJok 77. Arti Tobera 282. 

� firmatu. v. fimatu. 

firme (Lcc, Lar, Hb ap. Lh, H), pirme, prime, birme. � Firme. "Constante cosa" Lcc. v. fermu, finko, irmo. � 

Tr. Documentado en autores meridionales, y en Axular y Goyhetche. Su uso se limita sobre todo a catecismos y 

textos de léxico poco cuidado. � Nik zuri deutsudan amorioa ain firmea dan azkero. Lazarraga 1151v. Oraindo 

beti izan nax / oi amoradu firmea. Ib. 1196v. Daukala proposito firme bat emendatzeko. Ber Trat 28r (v. tbn. 


mende.


firme en contexto similar en OA 59, Arz 45, El 94, Urqz 26, CatAnz 1, CatBurg 48, Gco II 11, LE Ong 22v, 

CatB 14, CatLlo 90, in Xe 351, CatUlz 6). Dauket esperanza firmea. VJ 16. Alkanza zadazu Jaunagandik fede 

bizi, esperanza firme ta amorio santu irazaki bat. Cb Eg III 299. Nai neuke beintzat, Jauna, zeu bakarrik 

ameetia, primia, ta seguruba zarialako. fB Ic I 62. Adiskidetasun zintzua, leijala, pirmia ta Jaungoikozkua. fB Ic 

II 207. Gure amoriyua / euskaldunentzako / izango da firmea / sekuletarako. Echag 44. Santa Agedak boto 

firmia, / guk alakua eztegu. Ud 118. v. tbn. ConTAV 5.1.3. Cap 117. El 93. Iraz 63. 

� Ez solo izanen da abrats, solo izanen du osasuna firmea. SermAN 6v. 

� (Uso pred.). � Behar da perseberatzera eta firme egoitera enseiatu. Ax 464 (V 301). Zure juizioan idukiko 

dedan bildur santuan firme betiko egon nadin. Cb Eg II 145 (Dv LEd 257 khordokatu gabe). Zure itzean birme 

zaude. (Donostia, 1761). ETZ 112. Beti zintzoro, beti pirme, beti bardin ta beti garbiro. fB Ic I IV. Gauza onetan 

firme daudenak persegituak izanik ere. CatB 84 (v. tbn. firme en el mismo contexto en Ber Doc 166v, CatLlo 87, 

CatAe 70, CatSal 71, CatR 71). Orok segur eta firme. Gy 254. Salto brinko eta dantza / prime, konpañero, / 

deskansatuko gaituk / bueltakuan gero. Echag 26. Amak txit firme, / artuta gero milla informe, / gelditu ziran 

biyak konforme. Bil 82. Sinistu gero sinismenian / ni oso firme nagona. Uzt EBT 101. 

v. tbn. Cap 84. Iraz 48. Ub 45. LE Ong 96v. JJMg BasEsc 215. It Fab 244. Arrantz 32. Noe 42. Xe 338. Balad 

235. Tx B I 24. 

� Bien bitartean soldado biak firmeko posizioan geratuko dirade. Arti Tobera 266. 

firmeki. � Firmemente. v. firmekiro. � Eta zergatik ain firmeki sinisten degu esan digun guzia? Ub 124. Nik 

siñesten dut firmeki Trintateko ministerio Sainduan. CatB 85. � 

�� 

? firmekias. � Au xakin bear da ongi, eta siñestatu bear da firmekias eta abibetu bear da fede au (Ororbia, 

1758). ETZ 102. No es seguro que no se trate de un error por firkemiro (que aparece unas líneas más abajo) o 

similar. 

firmekiro (Lar). � Firmemente. v. firmeki. � Proponitzen dut konfestzea eta firmekiro beiñere bekaturik ez 

egiteko. El 19. Firmekiro, ta dudarik batere gabe sinisten degu esan duan guzia. Ub 122. v. tbn. ETZ 102 

(Ororbia, 1758). LE Ong 29r y 127r. 

firmemente. � Firmemente. v. firmeki. � Sinisten det firmemente. Iraz 66. 

firmero (Lcc, Lar). � Firmemente. 

firmetasun (Lar, Añ, Hb ap. Lh). � Firmeza. � Bekhaturik egin gabe egoiteko gogo deliberatua, 

perseberatzeko firmetasuna. Ax 464 (V 301). Elizak berarekiñ agertu zuen firmetasuna. Arr May 164. 

firmetu. � Fortalecerse. v. 1 firmatu. � Zuk erakutsitako egia au ondo pisatu, ta berriz, ta berriro onetan 

firmetu nai det. Cb Eg II 26. 

firmeza (Lcc), birmeza. � Firmeza. � Promes emaiten deutsut firmeza andiagaz. Cap 119. Longanimidade edo 

animoen firmezea. Cb CatV 61. Birmeza guztiyarekin . (Donostia, 1761). ETZ 112. Au egitiagatik / jaun 

orren firmeza, / etzuben disponitu / modu alrebesa. Arrantz 133. v. tbn. Iraz 66. OA 145. � Ene osasunaren 

firmeza gutiarekin diskulpatu dut neure buru au orai artio. SermAN 1r. 

firmo. � Firme. v. firme, irmo. � Fedea konfesatzeagatik eta artan firmoago egoteagatik. Ber Doc 101v. 

� firmo. v. fimo. 

firmokiro. � Firmemente. � Zeren, ikusi bage, sinestatzen dugu ain firmokiro? Ber Doc 100v. 

firo. "Hacer falta y quedarse fuera" Zubk Ond (se trata, obviamente, de una expr. adv.). 

firra (L, BN-baig, Sal ap. A), pirra (G, AN, R ap. A). "Voz onomat. que indica el ruido que hace el hilo al 

formarse saliendo de la rueca" A. 

firradako, pirradako (G ap. A). "Brazada de hilo que se recoge en el huso a medida que sale hecho de la rueca" 

A. 


mende. 

44


firri-farra (V-gip), firra-farra (Sal). Ref.: A; A Apend (firra-farra); Iz ArOñ. "(FSeg), sin ton ni son" A. "Firra 

farra lan egin" A Apend. "Firrifarra bota, echar excesivamente (la semilla); gastar dinero abundante" Iz ArOñ. 

� Nondik arrano dozu orain sarra-sarra, / dirua gastetako non nai firri-farra? AB AmaE 226. 

� Gure andrak or xabiltzak / zortzi egun onetan / firri eta farra, / monona, / koipiak urketan. Noe 85. 

� Gau guziez [laminak] ximiniari behera Uhaldeko sukalderat sartzen ziren firri-farra eta han esne-untzi guziak 

husten. Zerb Azk 98. 

firri-farraka. "Rodando" A. � Eta xutiturik hasi zen Boxkalet bere makilarekin firri-farraka sukaldean gaindi. 

Leon GH 1932, 109. 

firrika. v. pirrita. 

firrila (Dv, H), firla (BN; VocBN, Dv (L-côte)), firril (AN-gip, BN-arb), pirril (G-bet, AN-gip-larr), pirrila (Gto, 

AN-gip), firila. Ref.: A (firla, firril), A Apend (pirrila); Garbiz Lezo 132; Zt (comunicación personal). �1. 

Rueda; ruedecilla, rodaja. "Roue à charrette ou à voiture" VocBN. "Roue; roue pleine sans rais" Dv. "Firril, [...] 

pequeña polea del asador antiguo movido maquinalmente" A. 1º Polea (G-to). 2º Rueda (AN-gip)" A Apend. "El 

carro vasco gurdi, gurdiya, se distingue por la forma de la cama (burtitxia) y de las ruedas (firrillak)" Caro 

CEEN 1969, 225. "Pirril, rueda en general; por oposición kurpil que es rueda de vehículo" (comunicación 

personal de Zt). � Nola baitu gurdiari iratxaki firrilla / uztarriak aitzinera itzultzen biribilla. EZ Man I 87. 

Arroda edo firrilen gainean inhadea bezala nindohalarik. Prop 1911, 14 (ap. DRA). Izar andana hari berari 

atzeman zioten [...] arkera edo karriota (firrilarik gabeko) baten aintzura edo itxura. Darric RIEV 1912, 225. 

Pirril-deia entzunda berealaxe yolastokira leiatzen ziran. Ol 2 Mach 4, 14 (Ker txirringola (diskoa) jaurtiteko 

deia, BiblE diskoa jaurtikitzeko deia). Eltzegille baten pirrilla igitu. Or Aitork 327. 

� Círculo. � Argorri koloreko pirrillak. 'Des cercles'. Or Mi 76. Arri koxkor bakoitzak, pulunpatzean, pirril bat 

egiten du uretan. Or QA 184. 

� Rodillo. � Lur-lanak dira ere, naitz-eta osa-lanak, aretu ta pirrilla-ibiltzea. [...] Pirrilla lur-landuaren gañean 

ibiltzean koskorrak autsi egiten dira ta lurra berdindu. "Al pasar el rulo". NekIr 46. 

� Ezpatak gorarik, bata bere gorde-pirrillarekin gerizatua, ta bertzea bururko batekin. "Rodela". Or RIEV 

1929, 8 (AIr RIEV 1928, 603 mazmarro). 

�2. (Dv, H), firla (L-sar, B, BN; Dv, H), firril (L), firila (SP), frila (B; VocB). Ref.: A (firla, firril, frila); Satr 

VocP (firla). "Tourniquet" SP. "Firrila, birloir, petite pièce de bois tournant sur soi et qui sert à fermer un 

châssis, une porte" H. "Frila, andabilla [sic]" VocB. "Firril, cítola de molino" A. "Pasador de madera mayor que 

la tarabilla" Ib. "[...] También pasador de las puertas" Satr VocP. v. burrilo. � Zerra zazu leihoa firillaz. Arch 

(ap. DRA). 

�3. "Firril (Sc), juguete de niños" A. 

- FIRRILA EGIN. � Makil-ek eskatzen du bere burni-makil, [...] / zuin-olaren ondoan zangoak ditu bil; / olân 

barrena zuzen egiten du pirril. "Dando vueltas sobre su eje". Or Eus 32. 

firrilaka. "Pirrillaka (G-to-bet-nav), rodando" A. 

firrilatu. � Cerrar con pasador. Cf. firrila (2). � Etxeko athea firrilaturik jarraikitzen da bere familia guziari. 

Prop 1882, 118. 

firrilatze. � Rodaje, rodamiento (?). � Ohartu ginen zuhamu etzanikakoa trenkatu zela. Ez zitzaukun 

handiagoko makhurrik gerthatzen ahal, zuhamu hari zaioenaz geroz lotzen tresneria guzia eta hari esker denaz 

geroz ur lanhoaren hats ukhaldia firrillatze guzietarat heltzen. Prop 1899, 187. 

firrilun. � Farallón. � Halaber ditutzunean Berlingako firrillunak nordestean lekoa bat edo bi lekoa eztuzu 

izanen zundatik Berlinga duzunean suduestean bistan handik ioaten bazare norteko arrutan ioanen zare 

zundaren kantaletik eta izaren da 85 edo 90 brasa. INav 23. 

firrima. "Instrument de musique. [...] Cet instrument doit être un instrument à corde que l'on fait vibrer à 

l'archet" H. Harriet deduce seguramente firrima del ejemplo de Harizmendi firrimotsez que él mismo cita. 

firrimots. � Cf. firrima. � Haren aingeruok ere, / lauda sendagail hotsez; / haren bertute guztiok / orobat 

firrimotsez. (Interpr?). Hm 97. 


mende. 

45


firrinda (Sal ap. A; Dv (fh-), H), firrinta (BN ap. A; Arch VocGr, VocBN, Dv (fh-)), firrita (S, R ap. A), 

birrinda (H). v. furrunda. �1. "La rapidité, la furie, l'emportement" Arch VocGr. "Mouvement violent" VocBN. 

"Emportement qui se manifeste par des vivacités de paroles et de gestes" Dv. "Bruit que fait un objet jeté 

violemment en l'air" H. "Chasquido o zumbido de una piedra, palo, látigo" A. Cf. irringa. v. dirrinda. � 

Sokaren firrinda ezagun zen bakarrik. Barb Sup 138. Mantxota famatua: pilota ezkerraz halako firrinda errebes 

batean zerabilana, eta zer indarrarekin! HU in Ox 201. Harri botaiaren firrinda. Lf Herr 3-8-1961, 4. 

�2. "(L), ruido del huso al hilar" A. 

�3. "Egin dako firrinta bat (zapuzkeriatan erantzun) (BN-ciz)" Gte Erd 212. 

- FIRRINDAN. Rápidamente. v. firrindaka, firrindilaka. � Ximizta bezala bide laburrez firrindan errekazolara 

yautsirik. Elzb PAd 3. Firrindan, xirurikan, ximixta bezen zalu. HU Zez 118. Eta, demontren firrindan 

emaiten da Pello, sist eta sast bere behien akhulatzen. Barb Sup 170. Berebilak firrindan badoazkigu, 70 

kilometra irets bailitzazkete oreneko. JE Ber 20. v. tbn. StPierre 17. Etcham 204. 

� Zumbando. � Ulitxak firrindan, / uliak farrandan, / erleak burrunban, / listorrak barrandan. Ox 90. Euli 

beltzek botzezko firrindan / janagatik, bethi dago zutik. Mde Po 99. 

firrindaka (L, BN-mix, Sal ap. A; Dv (s.v. fhirrinta), H), firrindika, firrindakoka (L ap. A), firrintaka (S, R ap. 

A; VocBN, Dv (s.v. fhirrinta)), pirritaka, firrundaka (R-uzt ap. A), fierrundaka (R-uzt ap. A). � "Firrintaka, 

hendiendo el aire con violencia" Arch (ap. DRA). "Se mouvoir avec violence" VocBN. "Firrintaka abiatzea, 

firrindaka arthikitzea, se démener, jeter avec colère" Dv. "Firrindaka egotzi nat makilla kura (Sal)" A. "A todo 

correr, precipitadamente. [Komekatu ondoan] atarira beira, atra-naiak berla firrindaka (293)" LE-Ir. v. 

FIRRINDAN. � Bazabilkalarik tresna hura bere amaren buruaren inguruan firrindaka, hari zitzaiona oihu eta 

oihu. Prop 1905, 90. Han dabiltzan ahuntzek erorarazten dituzte oraiko egunetan noizian behin harri puskak, 

firrindaka doatzinak leku lerrakor hartan errekaraino. Zub 30. Or ibilliko dira mako ikuseziñetik zilintzan, 

mugarik ez duen sailletan pirritaka, ludi, izar eta eguzki, zerk aizatzen ditun jakin ezik. TAg Uzt 147. Goizeko 

aire biphila sartzen zen nasaiki, firrindika, ganbara ephel eta garbi hortarat. JEtchep 25. Lau haizetarat dirua 

parrastatuz beribil ospatsuetan firrindaka dabilan aberats okitua. Etcheb MGaric 225. 

- FIRRINDAKAN. � Bai, muthiko hetarik bost edo seiek, papoa eta sakelak harriz betherik, abiatu ziren 

aurthikitzen, firrindikan, karrikari behera. Elsb Fram 138. 

firrindalatu. v. firrindatu. 

firrindari. � Zumbador. � Eulitzar beltz, firrindari, asegaitzak. Mde Pr 162. 

firrindatu (BN-baig ap. A; Dv, H), firrindalatu. � "Manier un bâton ou un autre objet en le faisant rouler" Dv 

� A. "Rendre un son strident. Lancer en l'air avec violence un objet qui rend ce son strident" H. � Ene ezpata 

firrindatzen abiatuko denean hekien buruen gainetik. Dv Ez 32, 10. Jakizazue aise firrindalatzen dutela makila! 

Herr 2-5-1957, 2. 

firrindika. v. firrindaka. 

firrindilaka, firrindilika. � Dando vueltas; rápidamente. � Bazoan orai Antxixarburuko patarrari gora, 

irrintzinaka bethi, eta makila firrindilaka! Barb Sup 179. Ezkila bazabilan harat eta hunat, firrindilaka, ezker 

igan orduko eskuin jautsia, erhotua eta... mututua! Ib. 138. Azken laminak, jadanik eskuetan zuen azken harria 

firrindilaka arthiki zuen ur-handiko osinera. Barb Leg 25. Ixtebe'ri agur bat egin gabe, badoa kanporat 

firrindilika. GAlm 1957, 66 (ap. DRA). 

firrindola. � Máquina giratoria. � Izan balitz Pariseko firrindola pullit hetarik, jendea bilduko zen. Herr 27-10- 

1960, 2. 

- FIRRINDOLAN, FIRINDOLAN. Dando vueltas, rodando. � Igeltsugin baten semea, bazohalarik firrindolan 

bizikletez, bet-betan erori da lurrerat zain-hil. Eskual 4-9-1908, 2. Zonbeit "Magnificat" jo ditugu, hura 

aintzinean, makhila firindolan errietan ibiltzen zuela. Herr 19-5-1960, 2. 

firrin-farran, firrun-farrun. � (Onomat.). � Firrin-farran, dzirrin-dzarran, soka / intxaurrarekin ari mokoka. 

Leon in Onaind MEOE 1124. Firrun farrun izanen zen iluntze haietako musika, padera zahar ipurdi beltza bere 

selaurutik aterarik. E. Larre Herr 8-12-1994, 1. 

- FIRRUN-FARRUN MARIBELTZ. "(BN-baig), voz trivial con que indican el tamboril para asar castañas" A. 

firringalo. "Jilguero (V-gip)" A Apend. 


mende. 

46


firringila (S ap. A), furrungila (R-uzt ap. A), furrugila (R-uzt ap. A). �1. "Furrugila, un juguete de niños, 

compuesto de un hilo fijo en ambas manos, del cual pende y gira un palillo" A. "Furrungila, trompo" Ib. v. 

furrun. 

�2. "(L), cabeza de chorlito" A. 

- FIRRINGILAN. "(S), à cœur joie" Lh. 

firrinta. v. firrinda. 

firristari. � Mendebal bortitz firristari. SoEg Herr 4-9-1958, 1 (DRA traduce "bramador"). 

firrist-farrast, firristi-farrasta (Sal ap. A). � (Onomat. de ruido de voces, arrastre, etc.). "Trabajar sin esmero" 

A. v. bristi-brasta. � Arbola petan firrist-farrast herrestan zabiltzan sorgiñeri. Gazte 1957, 2 (ap. DRA). Iguzki 

aldetako zeru-dorpearen azpian erre zizpildua, hara nun airekoak firrist-farrast ekarri duen Krouchtchew jauna. 

SoEg Herr 24-3-1960, 1. 

� Adit zitakeen mintzoa burrunban heldu aldizka lau aldetarik iduri pilota, lau plekariek derabilatena firrist eta 

farrast, harat eta hunat, plazaren lau kantailetan! SoEg Herr 29-8-1957, 1. 

firrita. v. firrinda. 

firrixt, firrist. � (Onomat. de un movimiento rápido y repentino). v. brist. � Kask! Firrixt! Baratzen gira 

iziturik; bertzalde, bi urratsetan gure ezkerretarik ikusten dugu idurikatzen ginuen harrizko arkua. JE Ber 45. 

- FIRRIXTAN, FIRRISTAN (BN-baig ap. A). "Dando vueltas" A. � Ulitxa bat ikusi dueneko, firrixtan ondotik 

abiatzen zaio [buztan xuria] eta atxeman duelarik, toki bererat itzultzen da, itzea bezen xuxen. Dass-Eliss GH 

1924, 341. Bide ixtil eta lohitsuan lerraturik, firristan bi gizonak badoazi maldari behera itzulipurdika. Zub 42. 

firrundaka. v. firrindaka. 

firrun-farrun. v. firrin-farran. 

firu. v. piru. 

firuka. "Una cosa simple, endeble. Hau aize firuke! Hau gauza firuke duk" Izeta BHizt. 

firun-firun. v. 1 piru-piru. 

firuri-firuri. v. 1 piru-piru. 

firurika, zirurika (A DBols). �1. (Adv.). Girando, dando vueltas. � [Haize hegoa] goizetik arrats, kasik egun 

guziez, zirurika dabila. JE Bur 84. Haizea, zirurika / eta intzirika. Iratz 139. Zirurika! Firurika! Ni, etxean zahar, 

kanpoan gazte! GH 1971, 311. 

�2. (Sust.). Velocidad, rapidez. � Nun dira poliza-gizonak? Hoinbertze argi zendako otoen muthurrean? 

Zerentzat, holako firurika erhoa? JE Ber 93. 

� Silbido de la ventisca. Pentsazazue Ortzanzurieta eta Astobizkarko gainean zer firurika goxoa eginen duen 

sasoin untan [elurrak]. Herr 5-11-1959, 3. 

- FIRURIKAN (zirurikan BN-baig ap. Satr VocP). A gran velocidad. "Precipitadamente" Satr VocP. � Betbetan, 

oharturik haize meheño bat firurikan heldu zautala ipharretik, [...] banoa ohe gainera. Barb Sup 13. 

Elhurra zirurikan jausten da zerutik, / uria xorta-xorta teilatu gainetik. Ib. 185. Eta xakur gaixoa joan zen 

firurikan. "Comme une trait". Barb Leg 149. Bere habailarekin harri bat firurikan igorririk, Goliath atxeman 

zuen kopetan. Zerb IxtS 53s. Jainkoa lekuko, zirurikan tiro bat igorri zion Ganix Handiari. Zerb Azk 102. 

Batzuetan erbi batek zirurikan, tiroa bezala, heien sudur petik ihes egiten zuen. JEtchep 18. 

� Girando a gran velocidad. � Bazakien [...] azpitik goiti, ximixtaren pare, makila haren firurikan erabiltzen. 

Barb Sup 180. Ordukotz gure Petan, / biderat iganikan, / [...] muthurrari milikan, / buztana firurikan. Ox 99. 

firurikatu, zirurikatu (BN-ciz-lab). Ref.: A (zirurikatu); Gte Erd 301. �1. Agitar(se), mover(se) rápidamente. 

"Otoa zirurikatuz doa (BN-ciz)" Gte Erd 301. � Eskualdunak zinez direla iduritzen baitzaiote, eskualdun 

makila bat eskuetan zeren duten firurikatzen? Barb Sup VI (tbn. makila firurikatuz en Etcham 163). Goxara 


mende. 

47


zagon, Laphitzondorekin solasean, bere begi bizi hek firurikatuz, bere sudur mehe hura luzatuz. Ib. 93. 

Aitarenganik ikasia harek ere bere mizpira adarraren zirurikatzen. Ib. 181. Begi biphil batzu alderdi guzietara 

firurikatzen zituela. Barb Piar II 173. Aize-zirimolak porkatu dira itsas bethean eta firurikatuz urbildu 

leihorrerat. Herr 25-9-1958, 1. 

�2. zirurikatu (BN-baig). "Dar vueltas a un tema" Satr VocP. 

fisika (T-L), pisika, pisi. � Física. � Aphez gaiak, fisika zakielakoz, eriaren itxuratik ezagütü züen khanbarako 

aire minthüak osarzüna txartü zeiola. Arch Gram 3. Izetakindi edo fisika. Aran SIgn 64. Fisikako kabinet balios 

eta preziatua. Elsb Fram 67. Latiñen, kontutan eta pisikan etzuan batere ikasten. Ayerb EEs 1915, 259. Lur 

baten azterketa osoak erakutsiko digu bere fisika-gaiak eta kimika-gaiak nolakoak diran. NekIr 39. Fisikaazterketaz 

badakigu: [...] ondartsua dala. Ib. 39. Kimi ta Pisi-yazokunak. GJaur Pisia 17. Pisiaren zortzi arlo 

nagusiak. Ib. 18. Egia da [munduaren aurreratzeak] demokrazia eta atomoaren fisika ere ekarri dizkigula... Mde 

Pr 272. Gaitz da erabakitzea araugaindiko gertariak diren, zinez, ala fisika-arau ezagunean eraginak. Ib. 337. 

Fisikaren senidea edo iloba antzekoa da Fonetika. MEIG VI 99. En DFrec hay 13 ejs. de fisika 

v. tbn. MSIgn 347. Laph 79. GMant LEItz 58. Kk Ab II 103. Osk Kurl 119. Gazt MusIx 69n. Pisika: Ol EEs 

1919, 1. 

fisikari (T-L), fisikalari. � Físico. v. fisiko. � Sir William Crookes fisikari haundia. Mde Pr 330. Ala-olako 

neurkiñak, yarda ta metroa alegia, bazterreratuz, fisikan asierako galgak esaten zaienak dituzte aukera 

fisikalariek. Gazt MusIx 69n. 

fisiko, fisiku. � Tr. En DFrec hay 27 ejs. de fisiko. �1. (Sust.). Físico. v. fisikari. � Orrelako jakintsua 

eztaukat nik etsaitzat. [...] Eta orobat fisikua, fisiologua ta abar, beren landan gelditzen diren bitartean. Vill 

Jaink 78. Zertarako saiatu behar du bere alorrekoak ez direnak ikasten, fisiko batek, esaterako, apophthegma 

eta hendiadyoin zuzen letreiatzen? MEIG VII 183s. 

�2. (Adj.). Físico. � Orain izadian nabari diren bearrezko oro, egiteei dagozkionak dira, beartasun fisikoa 

adierazten dute soil soilik. Vill Jaink 52. 

fisikoki. � Físicamente. � Nere "Illeta"-n, esate baterako, ekaitza zehazkiro, fisikoki, adierazten saiatu naiz. 

MEIG I 50. 

fisiologia. � Fisiología. � Mintza bekit jaun ori kimikaz, fisiologiaz ta abar, eta gogo onez aitortuko dut bere 

jakitate edatua. Vill Jaink 68. 

fisiologo, fisiologu. � Fisiólogo. � Orain badatorkizu fisiologua beste arrazoi batekin: "Gizona, izpirituaz 

gaiñera, baduzu zuk gorputz bat ere". Vill Jaink 140 (v. tbn. 78). 

fiskal (Lar), fiskel. � Fiscal. "Fiscal, ministro del Rey" Lar. � Tr. Documentado solo en la tradición meridonal. 

En DFrec hay 42 ejs., meridionales. � Itandu begio bakotxak bere biotzari kontu egiten dabela dala fiskal 

akusetan daben bat bere burua. Cap 91. Ezpazarate aprobetxatzen desengaño ebetas ebek izanen dire Juizioko 

egunean zuen fiskelik [ por -lic] eta akusazalerik andiena (Muruzabal, 1751). ETZ 90. Lurreko 

tribunaletan dagoz fiskal edo akusatzalliak. Mg CO 14. Neure bikarijo bakida edo general eta ostiango Elexako 

agintari eta zirikari edo fiskalei (1820). VMg RIEV 1934, 680. Fiskalak eman zuben / itz batez akabo. Noe 42. 

Fiskalak ogeitabost urteko illunaldia eskatu zion, baiñan epaia botatzekoan amar urtekin utzi zioten. Etxde JJ 

168. 

fiskeria (H), fitskeria (L ap. A; SP (-tz-)). � "Chose de nulle valeur" H. "Futeza" A. � Baldin kastitaterik 

badute, hura ezin ezagut diteke hanbat nahasgarriren eta fitskeriaren artean. SP Phil 333 (He 335 

ezdeuskerien). Horra zure kontra erran balitez gaixtakeriarik handienaz asma eta pensa ditezken guziak zer 

kalte egin liazakezute utz bazenetza iragaitera eta fitskeria bat baino geiago ezpazenedutza? SP Imit III 46, 2 

(Ch aireko fitsa bezala, Mst lasto bat beno haboro, Ol lastotzat). Maxkurrak, belhar ondoak [...] eta bertze 

holako fitskeriak. He Phil 132 (SP 129 ezdeuskeriak). 

fistaka, fixtaka (Hb ap. Lh), frixtaka (Lh). � Rápidamente, súbitamente. "Frixtaka, soudain" Lh. "En l'air, 

rapidement, en narguant, mot qui rend les manières de quelque mécontent" Ib. Cf. brist. � Gauaz (lamiñak) 

arima herratuen gisa, egaldaka eta manthar zuri eta gorri batzuen barnean gorderik bazabiltzan fixtaka eta 

dana marruma itsusi. GAlm 1960, 39 (ap. DRA). Eta hori erran orduko, akhilimarro, izpiritu gaixtoa, fistaka 

hegaldatzen da komentuari buruz. Etcheb MGaric 90 (ap. DRA). 


mende. 

48


fisti. v. piztia. 

fistu (AN ap. A; Aq). "Acairelado, fistua" Aq 858. Cf. 2 fits. 

fistu. v. txistu. 

fit. v. 2 fi; fite. 

fita. "Lengüeta de la alboka (V-arr)" A Apend. 

fite (AN, B, L, BN, Sal, S, R; Volt 3, SP, Urt I 116, Ht VocGr 437, Lar, Aq 523, Añ, VocBN, Lecl, Gèze, H), fit. 

Ref.: A; Lrq; EI 76; Iz R 314; Izeta BHizt; Gte Erd 2. � Rápidamente; pronto. "(A) paso largo" Lar. "Presto" Añ. 

"Vite, avec célérité, promptement" H. "Zer fíte xin da Pedro!" Iz R 314. "Fini deila lan kori fíte, que se termine 

pronto ese trabajo" Ib. 296. "Biziki fite joan da, ahal bezein fite (BN-arb)" Gte Erd 2. "Zuk nik baño fitio jaten 

duzu (B, BN-arb)" Ib. 211. v. fitetz, laster. 

� Tr. Documentado desde principios del s. XVII en textos septentrionales y navarros (incluido Mendiburu), tbn. 

lo hallamos en Gamiz, Iztueta (C 2) y en una fábula labortana de Iturriaga. Hay fit en Mendiburu (alternando con 

fite, más frecuente) y en unos versos que recoge S. Mitxelena (Aranz 49 nota). En DFrec hay 13 ejs. (8 

meridonales) de fite. 

� Ogia eta ardoa andik fite itzul drazon obeturik. Ber Trat 58r. Eginen duzun ongia eta ontasuna dagizula fite, 

geroko benturan utzi gabe. Ax 77 (V 51). Elhur-hormok fite ditu / Uharretan bihurzen. Hm 158. Baina hitzak 

fite iragaiten eta ahantzten dira. ES 151. Emengo gusto guztiak / fite akabatzen dira. Gamiz 206. Bada zenbait 

ilzen dira jaio ta fite. Mb IArg I 285 (97 fite-laster). Zergatik baizekin fite ero laster atra bear zuela batallako 

kanpora (Erro, s. XIX). ETZ 264. Fite prest nündükezü etxerat ützültzeko. Etch 516. Ezarrazu grilaren gainean 

eta itzul aski fite, hirur minutaz erriak baitire. ECocin 6. Egun, burdinazko bideri esker, aise eta fite laiteke bide 

horren kurritzea. Elsb Fram 90 (119 fiteago). Eta galdatu bezen fite ardietsi du. HU Zez 162. Orai gaude 

eltzuka, tenprak laguntan badaikugu, fite akabaten digu. Mdg 142. Jaun erretora, fite, fite! dena jaten ari dautzu 

Murtutsek! Lf Murtuts 10. Holako berriak hedatzen dira neskato gazteen artean elizako zeinuez barreituak 

bailire baino fiteago. Larz Iru 20. Gure artian ongi zinena / apartatu zira fite, / ez adiorik, lagun maitea, / ta 

beraz ikusi arte! Mattin 102. Fite erre 'ituzu bordak! 'Agudo aspertu zera lan edo lagun edo etxe ortaz' (ANerro). 

Inza NaEsZarr 2300 (v. tbn. 2439 (BN-baig) el mismo refrán con paperak por bordak). 

v. tbn. Volt 199. EZ Man I 104. Arg DevB 144. Tt Onsa 26. Gç 30. SermAN 5r. El 85. He Gudu 120. Lg II 269. 

AR 30. Monho 28. LE Doc 221. It Fab 258. Gy 174. Bordel 144. ChantP 172. Balad 248. Barb Sup 55. Zub 49. 

ZMoso 43. Etcham 140. Iratz 186. JEtchep 78. Fit: Mb IArg I 65. 

fiteka (VocBN). "Avec promptitude, à qui plus vite" VocBN. 

fitekara, fitezkara (Chaho, H). "Assez vite" H. � Meza saindua fitekara erran behar, arnoa kalitzean 

hormatzen delakotz. GAlm 1968, 48 (ap. DRA). 

fitelari. � "Boxeador (vascos de Idaho, EE.UU.). (Del inglés fight)" DRA. 

fitesko. v. fitexko. 

fitetto. "Un peu trop vite" Lrq. 

fitetz (SP, Gèze, H), fitez. � Rápidamente; pronto. v. fite. � Usado por autores septentrionales desde 

Leiçarraga; no lo hallamos en el s. XX. En algunos autores, como Materre, Mercy, Axular, López o Elissamburu, 

sólo aparece con sufijos: fitetzago, fitetzen, etc. (Los tres últimos, sin suf., emplean siempre fite). � Habil fitetz 

plazetara, eta hiriko karriketara. Lç Lc 14, 21 (He, TB, Dv berehala, Ol arin). Ahalik eta fitetzena kofesatzeko 

intenzinoarekin. Mat 308. Ardiak ilhuntzerakoan fitetzago iaten du. Ax. 187 (V 127). Ea zeruko prinzeak, / zabal 

fitetz atheak. Hm 47 (cf. ib. 50 fite). Manatuak zaizkigun lanak ahalik fitetzena egitea. He Gudu 121. Hetzaz 

gabe bagirade, düda bagerik tristeziak fitez gütüke garhaitü. Egiat 237. Fitetz beno fitetzago. Mustafa 93 (ap. 

DRA). Segürkiago eta fitetzago. CatS 61. Naski fitetzago akhaba zadin, eman zuten bere presondegiko zolan 

aurkhitzen zen ganbera batean, non ez baitzuen ez airerik, ez argirik. Elsb Fram 114. 

v. tbn. Mercy 41 (fitetzegi). AR 19 (fitetzago). Fitez: Volt 235. AstLas 23. 


mende. 

49


fitexka. "Un peu vite (S)" Lrq. v. fitexko. 

fitexko (B, S; H), fitesko (AN-5vill, BN-arb; H). Ref.: Lrq (fite); Izeta BHizt; Gte Erd 4. � Dim. de fite. 

"Fitesko, fitexko, fitexkotto, un peu vite" H. "Un peu trop vite" Lrq. "Fitesko ikusten ahalko dugu (AN-5vill, BNarb)" 

Gte Erd 4. � Leheneko urhats makhurretan eta lagun berekin abiatu zen, bainan fitesko burua galdu bide 

zuen. Elsb Fram 83. 

fitexkotto. "Un peu vite" H. 

fitez. v. fitetz. 

fitezka (Chaho, H). � Rápidamente. 

fits (B, L-côte, BN; SP (-tz), Urt I 485, Lar, Dv, H), pits (AN, B; Lar, Dv, H; ph- L, BN; Dv, H), pitx (L-ain), 

phitz, frits (Dv, H), fritz, fitx (L-ain, BN-ciz-lab). Ref.: A (fits, pits, phits, pitx); A EY III 326; EI 350; Izeta 

BHizt. �1. Brizna; cosa insignificante. "Átomo, fitsa, pitsa, ikabea" Lar. "Futesa" A. "Mota del ojo" Ib. "Hori du 

begiko fitsa, eso constituye su preocupación (BN)" A EY III 326. "Begiko fitsa, barne kexka (BN)" Zait Sof II 

Voc. v. izpi. 

� Tr. Empleado en la tradición septentrional, aunque tbn. se documenta en Cardaberaz, Mendiburu, Orixe, 

Gaztelu y Villasante. En los autores septentrionales la forma más general es fits; hay pits en Duvoisin, Hiriart- 

Urruty, Oxobi y Larzabal (ph- en este último). Aunque de forma menos frecuente tbn. se encuentra frits (fritsik) 

en Hiriart-Urruty y Barbier, y hay fritz en una canción bajo-navarra. En DFrec hay 11 ejs. de fits y 2 de pits. 

� Zergatik dakusak eure anaieren begiko fitsa eta eure begiko gapirioari ez atzaio ohartzen? Lç Lc 6, 41 (He, 

Leon fitsa; TB lastoari, Dv izpia, Ol kizkia, Ker samarra). Fitsaren berdin, ez deusen pare dadukagu denbora. 

Ax 160 (V 107). Alxatzen du pobreori / lurreko herrautsetik, / ongarrian datzanori / badarama fitsetik. Hm 151. 

Zer fits eta ergelkeriak gatik ofensatu dut ene Iainkoa? SP Phil 48 (He 49 zer fitsen). Lurra da ene bihotza, / ene 

arima fitz ariña, / herrautsa ene gorphutza. Gç 39. Lauso edo pits airean ta ur tanta itxasoan. Cb Eg II 32 (Dv 

LEd 69 pits). Munduak eskain ahal zietzatzuken gauzarik aberatsenak, ederrenak, fitz bat, oraño zerbait gutiago 

ziren zure begietan. Mih 18. Bada, horiek guziak gogoan dauzka [Jainkoak], fits bat etzaio ahanzten. Dh 132. 

Urzoak urrikaldurik, / lasto-izpi bat atzemanik, / dio botatzen alderat / fitsak xinaurriarentzat / iduri zuen irla 

bat. Gy 53. Hantik goiti deihadarrak / nigarrak eta marraskak / mila fritz egin zituien / itsasoaren indarrak 

(BN). Balad 243. Oi ura mintzo! Balinba / pits bat bederen zentzumenera / baletorkit. Gazt MusIx 91. v. tbn. Ch 

III 46, 2. Pits: Mb IArg I 161. Or QA 206. Frits: Prop 1897, 63. 

� (fitsik (ez), en frases negativas). � Ez dezazula bekatuaren pitsik ere bihotzean iduki. Mb JBDev (ed. 1900), 

143. Neketzen ez dela ta enoiu pitsik bage. Mb IArg I 241. [Pilatosek] erran zioten, mundu guziaren begietan, 

etzuela aurkhitzen gizon haren baitan fitsik punimendua galdetzen zukenik. Lg II 271. Debruak ereman du 

ondarra. Fritsik ezta ja xutik gelditzen. HU Zez 113. Deusik ez, fritsik jateko. Prop 1903, 26. Nik ezetz, etzela 

kanoi ez bertze debru fitsik. StPierre 13. Gure Ganixek fitsik ez daki, gaizoak. Barb Sup 87 (72 fritsik). Ez da aize 

fitsik; lizar-gaiñean / orririk ez kulunkatzen. Or Eus 312 (315 pitsik). Eta, hup! berriz jauzian bere tokirat joan 

da, bertze fitsik erran gabe. Lf Murtuts 4. Oihaneko onddo eta gaztainek, mendiz-mendi ibiltzeko dohaina, deus, 

fitxik etziren horrek hor etzanik gozatzen zuen zorionaren aldean. JEtchep 27. Beste arrazoi oiek eztute fitsik 

balio. Vill Jaink 95. Hauek ez dute fitsik ere galdu nahi indarkeriaren indarkeriaz sakeleratu dutenetik. MEIG 

IX 24. v. tbn. PPer Harrip 37. Pitsik: Ox 129. Phitsik: Larz Senper 78. 

� Ez zela liburu ez iskribu hetan frits kondenagarririk. Joannes Batista 123 (ap. DRA). Nik ez dut phits 

ikustekorik zure familiako ixtoriotan! Larz Iru 100. Hik ez duk hemen phitz galtzeko, ez baituk hemen phitz 

bildurik. Larz Senper 32. 

(Aq (AN) � A). "Cairel" Aq 859. 

�3. "(L), estorbo" A. 

- FITSEZKO (SP, H; phitsezko Dv). Vano, sin valor. "Qui consiste en fétus, en bagatelles sans valeur" Dv. "De 

nulle valeur" H. � Hain gauza apurretarik eta floxetarik hartzen den loriaz erraiten ohi da loria ergela, erhoa 

eta fitsezkoa dela. SP Phil 199s (He 202 brumazkoa). Hain gauza fitsezkoz eta ergelez. Ib. 199. Fitzesko bahi 

batzuen gañean. He Phil 291s (SP 291 fitzezko). 

- FITS-MITS (SP (-tz), H, A). "Fitz-mitzak, bourriers" SP. "Fitsmits, mancha, suciedad" A. � Bada, nola isatsaz 

maiz iragaiten den etxea, erraz baita garbitzen, zeren hark fits-mits eta likitskeria guti baitu. Ax 540 (V 347). 

Sintsa andreak, utzirik fits-mitsak, / dire agertzeko, iduri printzesak. (1802). BertsZB 174. 

fitsamendu (Chaho, Hb ap. Lh). "Fixation, détermination" Lh. 


mende. 

50


fitsatu (S ap. Lrq; Chaho, Gèze, Hb ap. Lh). � "Fixer" Gèze. "Fixer, examiner, déterminer" Lh. Cf. fijatu. � 

Barkoxeko eliza / Da eder den bastiza! / Erretorak fitsatürik dügü han jaunen plaza. Etch 474. Badea 

gramatikarik gure lenguaiaren mintzoa osoki fitsatu duenik? Gy XI. Baldin hark bazakharren gogoan fitsatua, / 

Haren dirua lurpean gordea zen lekhua. Ib. 88. 

fitsatuki (Chaho, Hb ap. Lh). "Fixement, d'une manière juste, déterminée" Lh. 

fitsatzaile. "Fitsazale, qui fixe" Lrq (s.v. fitsatu). 

fitskeria. v. fiskeria. 

fitso. v. fetxo. 

fitx. v. fits. 

fitxa. �1. Ficha, pieza. � Zuk mai gaiñera jaurtitzen dituzu fitxak, eta berez, iñork ordenatu gabe, egokiro 

erreskadatuak ateratzen zaizkitzu. Baiña nork eztu ikusten ori eztela posible? Vill Jaink 40. 

�2. Ficha, tarjeta. � Fitxak zein bere lekuan sartzen direnean, nahiz eskuz sartu, horrelako topada bitxiak maiz 

gertatzen dira. MEIG IV 83. Gai-bilketan, ordea, gaiak fitxetan ipintzen eta abar, berehala hasi behar luke. 

MEIG VII 76. En DFrec hay 27 ejs., meridionales. 

fitxartxar. "(V-arrig), collalba, un pajarillo que anda de punta en punta de arbustos y cuyo nombre es imitación 

de su canto" A. v. fuitartar. 

fitxero. � Fichero. � Nik ere fitxerotan eztut ba olakorik. Izeta DirG 46. En DFrec hay 3 ejs. 

fitxo. v. fetxo. 

fiu (V-gip ap. Elexp Berg), fiut, fiufi. � (Onomat. del silbido). "Silbido. Fiua entzun orduko etortzen da 

txakurra" Elexp Berg. � Fiu... fiu... fiu... (txistuka) moriko, moriko... --Zer ari aiz? --Txakurrari deika. Urr Urz 

37. Fiut fiut zakurrei txistu egiñaz. Apaol 44. Haaa! orroaz heien bulharrak, ukaldia emaitean, oihanean 

haizkolarienak bezala! Fiu, fiu! xixtuka, aldiz, heien makilak! Barb Sup 184. Eta gu, erhoak bezala, guziak 

nahas-mahas trumilka ihesi. Balek fiu hemendik, fiu hortik, Jainko Jauna! Zer asalduak! GH 1927, 309. Ezi, 

Seminario handiko aphezgeriak jin dira lehentze eta khantatü die nula! Fiu! Herr 22-5-1958, 3. Eta, txirtxiru-fiu, 

/ txirtxiru-fiufi, / kantu-aril zuria / goiz garbitan naasi. Gand Elorri 67 (v. tbn. 66). 

- FIUA JO. "Silbar. Kalian zihar fiua joten pozik zoian mutilla" Elexp Berg. 

- FIUFI-FIUFE. � Jerontxio Artxintxar, / azti famatue, / mundu guztiin dago / oso sonatue / fiufi-fiufe... Lek 

EunD 26. 

fiu. v. 1 fio. 

fiura. v. figura. 

fixatu. v. fijatu. 

fixo. v. fetxo. 

fixoki. v. fetxoki. 

fixotasun. v. fetxotasun. 

fixotu. v. fetxotu. 

fixt. v. brist. 


mende. 

51


fixtaka. v. fistaka. 

fixti-faxta (Dv, A). � Aspaviento. "Fhixti-fhaxta, se dit des mouvements de petite colère que se permet 

quelqu'un. Ce mot est intraduisible" Dv (� A, que, por error, da en su dicc. la forma fhixtin-fhaxta 'movimiento 

de ira'). � Jaun horrek zonbat nahi fixti-faxta erabilia gatik, ez zuen lotsarazi etxeko-jaun laboraria. Arb Erlis 

181s. Allo, allo, uzaitzu fixtifaxta horiek! Idek laster barrika hau. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). 

fixti-faxta. v. bristi-brasta. 

fixti-faxtaka. "Hori aditu zuenean, abiatu zan fhixti-fhaxtaka, quand il eut entendu cela, il se mit à se démener 

de colère" Dv. 

fixtu. v. txistu. 

fizadura. "1.º (R), mordedura de culebra. 2.º (R), picadura de insectos" A. 

fizatu. "(R), picar, morder" A. 

fizela. � Cuerda. � Ikusten du gizon pilikintzo bat [...] herrestan ekartzen duela kasarola bat fizela baten 

puntan. Herr 18-2-1960, 4. 

fizo. v. fetxo. 

flafla. � Apariencia. � Etzen "flafla" handirik [ezkuntzian], espusa Sehabiague medezi osabaren dolian beitzen. 

Herr 21-2-1957, 3. Hitz batez, mündüko flaflarik etzian nahi, elhe hütsek ez beitie deüsere balio beste gañtiko. 

Herr 4-9-1958, 3. 

(flaflada). "Sinónimo de anchetada [= "palabra que resume y compendia muchas cosas"], pero más bien 

refiriéndose a cosa blanda y gustosa" LexBi. 

fla-fla-fla, flai-flai-flai. � (Onomat. del aleteo, de agitarse algo...). � Hego ephel batek xingola hek guziak, flai, 

flai, flai airean derabiltzala. GH 1922, 188. Xinaurriaren lagun, / urzoa, fla-fla-fla, / lasto piru batekin / han zen 

berehala. Etcham 169. Hiru-haitzen lepoan, Baionako ihiztari batek, [...] ikusi du urtzotegiaz gorago arrano 

alde bat fla-fla-fla hegaldaka. Herr 3-11-1960, 1. Patxik, pirri! parra! par! par! pun! fla fla fla, hustu zuan 

barne guztia irakaslearen mahi-pean. Osk Kurl 200. Zer duk Potto, zer tuk uliak? Nik ostroila hunekin khenduko 

dazkiat, fla-fla-fla. Lander (ap. DRA). 

flagatu. v. flakatu. 

flaka (Dv � A). � "Creux dans une pièce de bois ou dans une planche, diminuant l'épaisseur normale" Dv. 

flakadura (SP, Ht VocGr 326, Lecl, H). � Debilidad. "Affaiblissement, débilitation" H. v. flakezia. � Eder, on 

eta xuxen kreatu zenduen naturaleza hura bera orai hartzen baita naturaleza nothatuaren biziotzat eta 

flakaduratzat. SP Imit III 55, 2 (Ch, Mst, Ip flakezia, Ol andega deritza). 

flakagarri. Figura en SP, sin trad. 

flakarazi (Urt III 54), flaka erazi, flako arazi. � Hacer debilitarse, debilitar. � Ezi jin beharrek eztie gizona 

flaka erazitzen, bena bai nulako den erakusten. Mst I 16, 4 (Ch, Ip flakatzen, Ol ergaltzen). Gure partida edo 

etsaik handienak baitira flako eta hert-arazitzeko. AR 323. Jaidura gaixtoen flakarazteko eta hilarazteko. Jnn 

SBi 163. 

flakatasun. v. flakotasun. 

flakatu (S ap. Lrq; SP, Urt III 51, Ht VocGr, Lar, Lecl, VocBN, Gèze, Dv), flagatu, plakatu, flakotu (H (G)), 

flakutu (Chaho, H (S)). �1. Debilitar(se); agotarse, defallecer. v. ahuldu. � Tr. Documentado sobre todo en 


mende. 

52


textos septentrionales; los testimonios de autores meridionales son muy escasos (Beriain, Mendiburu, Guerrico 

(II 64), Aresti y algún bersolari). � Eztute zer ian dezaten eta eztitut barurik igorri nahi bidean flaka 

eztitezenzat. "Qu'ils ne défaillent". Lç Mt 15, 32 (He flakatu; TB indarrek falta egin, HeH ahuldu, SalabBN 

flakezak har, Ip ingoxatü, Ur, Samper desmaiatu, Ol, IBk akitu, Ker ondezik jarri, IBe ahuleriak jo). Hanbat 

neure hutsak flakatu nau, non ozta minzo baitnaiz. Harb 336. Zeren emaztetako indarra flakatuko baitzaika, 

baiña ez edateko ahala. Ax 375 (V 247). Ordea, etzaiteztela izi ez flaka, bethi duzuen bihotza on. ES 188. Ezen 

okasioneek ez gaituzte flakatzen, baiñan zeiñ flako garen erakusten. Ch I 16, 4 (Ip flakatzen; SP egiten hautskor 

edo flako, Ol ergaltzen). Bere baru nekatu hau bukatu ta arkitu zen gosez agitz flakatua. Mb IArg I 227. [Jakin 

behar dute] gure indar izpiritualak hagitz flagatzen direla. Dh 65. Sobera khexatzez, / akitzen da eta flakatzen, / 

eta lurrerat erailtzen. Arch Fab 103. Hazkartzen ditu flakatuak diren lurrak. Dv Lab 196. Andrea tabernara / 

flakatzen danian, / labiak sutan daude / oien barrenian. JanEd I 55. Memoria plakatuta / mingaña moteltzen, / 

gizona andik aurrera / det nik menderatzen. Ib. 33. Beldur nago ez baitut nigarrik ixurtzen, / beldur bihotza 

zapart eginik ez naizen, / penak salatu gabe, hemen flakatuko. Iratz 85. Galdu egin zen. Eta bere bernak 

flakatzen ziren. Arti Ipuin 28. 

v. tbn. Mat 268. Ber Doc 168v. EZ Man I 107. O Pr 307. Tt Arima 63. Gç 93. CatLav 166 (V 85). He Gudu 114. 

Mst III 48, 2. Brtc 121. Egiat 249. UskLiB 93. Etch 374. Jaur 393. Gy 170. Hb Esk 23. Bordel 184. CatS 55. Elsb 

Fram 109. Jnn SBi 27. Lap 13 (V 8). Arb Igand 181. Lf ELit 130. 

� Bainan etzare sobera bihotz flakatu behar, ez eta neurri gabeki tristetu. SP Imit IV 15, 1 (Ch bihotza erori 

behar, Ip bihotza galdü). 

�2. (V-gip, G-azp-bet). Adelgazar. "Argaldu. [...] Jente guztia flakatu naiixan dabill" Elexp Berg. 

� "Affiler, flakatzea" Volt 46. 

flakazia. v. flakezia. 

flakeza. v. flakezia. 

flakezia (S ap. Lrq; Gèze, H), flakeza (Lcc, SP (sin trad.), Urt I 305, Arch VocGr, VocBN), flakazia, flakaza 

(Dv), flakozia. � Flaqueza, debilidad (física o moral). "Faiblesse, défaut de force, défaillance, au physique et au 

moral" H. v. ahuleria, flakia, flakotasun. � Iainkoaren flakezá gizonak baino borthitzago da. Lç 1 Cor 1, 25. 

Flakezeonen bildur nax, baia / oi ta gura dot azartu. Lazarraga 1169r. Ene aldeko lagunoni / elzaen zako 

flakezia. Ib. (B) 1204r. Seigarrena sufrietea pazienziagaz geure proximoen gatxak eta flakezak. Bet 14 (v. tbn. 

flakezak en el mismo contexto en CatUlz 35, CatB 52, CatLuz 20, CatAe 48, CatSal 49, CatR 49; OA 100 

flakeza). Hunen gaiñean hurbilltzen dire gero flakezak, / eta ungi hilltzera du exhortatzen aphezak. EZ Man I 57. 

Flakaziaren erdian. Tt Arima 39 (50 flakozia). Neureganat uzten nauzunean ez naiz flakeziarik baizen. Ch III 8, 

1. Ikusirik zeure Seme laztanen flakezea. Urqz 55. O, Jinko Jauna, [...] gizonen flakezia eta gaixtotarzüna 

ezagützen dütüzüna. Mst III 46, 5 (Ch, Ip flakezia; SP erorkortasuna, Leon ahulezia). 'Indazu hirur sosena, 

flakezan naiz' diote, / platorik freskoena lagun galdetzen dute (1780). BertsZB 121. Haragiaren flakezaz. Brtc 

263. Ezkare ala bainan gure baitharik flakeza hutsa baizen. Dh 219. Medikuek diotenez flakezia hori 

garrhaituko duzu oraino. Laph 249. Indar handiak atzeman ditu / zutan gure flakeziak. Xa EzinB 43. 

v. tbn. Bp I 140. CatLav 364 (V 176). Lg I 306. CatLan 4. AR 218. Egiat 190. Monho 82. JesBih 454. UskLiB 

12. MarIl 104. Jaur 207. CatS 119. Prop 1876-77, 33 y 54. Ip Hil 149. Arb Igand 177. Etcham 230. Flakeza: 

Harb 209. Cap (ed. 1893), 14. SP Phil 430. OA 100s. Iraz 34. He Gudu 112. Hb Esk 106. Lap 14 (V 9). 

� Udazken amaierako eguntto bat zen, flakeziaz betea, xirimiriz hordi-hordi eginikako egun tentel horietakoa... 

Lasa Poem 117. 

- FLAKEZIAZKO. De flaqueza. � Ustegabeko edo flakeziazko falta xumerik gabe. Brtc 237. Orhit zite Jesüs- 

Kristek so batez, Jundane Phetiriri bere flakeziazko bekhatiaz nigar eragin zereiola. UskLiB 55. 

flakia (G-azp; Dv, H), plakia, flaki, falkia (H), plaki. � Debilidad (física). "Faiblesse physique" Dv. v. flakezia. 

� Ta gelditu zen Jesus bere flaki ta gose guziarekin ta etsai gaistoa nai zuenik ikasi bage. Mb IArg I 228. 

Flakiaz eroriko dira. LE Urt 260 (se trata de un añadido que no figura en el ms. original). Phartaiatuko dire 

exortazione hauk eriaren flakiaren arabera. JesBih 451. Nihondik zure flakia / eta ororen eskasia / eziñ 

erremediatuz. Gy 288. Gaixoak ez lezake, / luzaro aguanta, / flakiarekin ezin / mugitu du anka. Bil 42. Etzan 

plakiyak aplakatzeko / leku txarrera etorri. Ud 69. Ai, flakiyak iya bota nau! Sor AuOst 75. --Zer senti dezu? - 

galdetu zion urrena. --Plakiya, aultasuna! EE 1884a, 159. --Berialaxe bazkaitara guaz. --Eta bitarteko plakik? 

Alz Bern 72. Egizale izan bear da, besterik ez, gizonaren flakiak aitortzeko. Txill Let 40. 

- FLAKIAK HARTU. Desfallecer. � Beldurrez flakiak ar detzan bidean. Echn Mt 15, 32 (Lç 

flaka eztitezenzat). 

- FLAKIAK EGON. Desfallecer. � Galdetzen zuen: plakiyak nago, / ez al da ardo goxorik? Xe 269. Tortilla 

txiki bat jango dezu, onezkero flakiyak egongo zera ta. Moc Damu 31. 


mende. 

53


- FLAKIAN. (Estar, etc.) débil, desfallecido. � Usai gozua zegon tokitik / nekez jungo zan plakiyan. Tx B I 144. 

flakitate. � Flaqueza (física o moral). v. flakezia. � Berak hartu izan ditu gure flakitateak. He Mt 8, 17 (Lç 

langore, TB flakezia, Ip zoñhu, SalabBN, Dv, Leon gaitz, Echn eritasun, Samper padezimentu, HeH 

herbaltasun, Ol eri, BiblE ahuleria). Beldurrak, handi-nahiak eta spirituko berze flakitate horlakoek. He Phil 

347 (SP 345 feblezia). 

flako (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, L-côte-sar, BN-mix-baig; Lcc, SP, Urt I 285, Ht VocGr, Lar, Lecl, Arch 

VocGr, VocBN, Dv, H), plako, flaku (BN-ciz-ad, S; Lar, Gèze), plaku. Ref.: Bon-Ond 155; Lh y Lrq (flakü); 

EAEL 213; Elexp Berg. �1. Débil. "Flaco" Lar. "Flasque, débile, qui n'a pas de force" H. v. ahul. � Tr. De uso 

bastante frecuente en los septentrionales y navarros; hay tbn. algunos ejemplos en textos occidentales de los ss. 

XIX y XX. Flako es la forma más general en los primeros, a excepción de los suletinos entre los que sólo 

aparece flakü (cf. tbn. flaku en Leiçarraga pero flako en Tartas). En textos occidentales se documentan tanto 

flako como plako y plaku. 

� Ezen spiritua pronpto da, baina haragia flaku. Lç Mt 26, 41 (He, TB, Echn, SalabBN, Hual, Samper flako, Ip 

flakü; Ur argala, Dv, Leon flux, Ol erkin). Egarri banaiz, zu zara edaria eta ithurria, flako banaiz zu zara 

sostengua eta indarra. Mat 277. Eba flakoaren umeak. EZ Eliç 294. Flako da haragia eta sendo. Flako 

defendatzeko, sendo tentatzeko eta kilikatzeko. Ax 340 (V 226). Mahats-arno doiak ditu flakoak azkartzen, 

soberak azkarrak flakatzen. O Pr 307. Gizonaren arrazoina flakoa da eta errebela diteke. SP Imit IV 18, 4 (Ch 

flakoa, Mst flakü). Iuia ezazu zoin den flakoa, zoin den azkharra. Tt Onsa 169 (158 flakho). Mihia dute gathibu, 

flako eta lothua eskuaraz mintzatzeko. ES 167. Herriko lekhu flákoei begirátzera etorri izan zárete. 'Immunita 

terrae'. Urt Gen 42, 12. Ütsü batek ütsü bat, flakü batek flakü bat inganatzen dü goratzen dian thenporan. Mst III 

50, 8. Biziaren hari flakoak zauzka hagoan. Brtc 133. Bürü flakiak. Egiat 213. Ez nau, beraz, nere flako izateak 

lotsatzen. Dh 85. Mañasiren biotzak gaztelu sendoa dirudi, baña badakit nun dagoan gazteluaren alderdi flakoa. 

Ag Kr 122s. Oien iriyak daude / gobernu flakuan; / gaxuak indar gutxi / daukate lepuan. Tx B III 128. Ezpedi 

torre hau ager / gure memori flakoan. Arti MaldanB 229. Zuhaurentzat gogorra, lagunentzat flako. Xa Odol 

134. Mundu onetan danak ditugu / geren oitura plakuak. Uzt Sas 233. 

v. tbn. TAV 3.1.21. Ber Trat 93r. Harb 17. Hm 133. Gç 43. CatLav 227 (V 115). He Gudu 166. Lg I 269. Mih 92. 

CatLan 104. AR 198. Monho 106. LE Ong 54r. BertsZB 150. JesBih 394. MarIl 86. Jaur 349. Bordel 89. Gy 5. 

Hb Esk 173. JanEd I 131. Elsb Fram 152. Lap 28 (V 16). Arb Igand 198. Zby RIEV 1908, 415. Mdg 138. Noe 

129. EusJok II 146. Ox 152. Mattin 69. Plaku: Aran SIgn 60. Plakua (det.): AzpPr 74. Flaku: Mercy 4. Etch 72. 

Arch Fab 209. CatS 111. Xikito 3 (flakia). 

�2. Delgado, fino. � Piarresek galdegin zuen hiru sosen edari azkarra bi baso flakoetan. Elzb PAd 33. 

Poltsatik arin, aragiz plako, / ezurretara bai fuerte. And Auspoa 52-53, 53. 

- FLAKOZ. De debilidad. � Batzutan erorten bazare flakoz, har ezazu lehen baino indar geiago, fidaturik 

grazia handiago izanen duzula eneganik. SP Imit III 6, 5 (Ch flakeziaz, Leon ahuleziaz). 

flakoin. v. falkoin. 

flakoki (SP (sin trad.), Urt I 330, H), flakuki (Chaho, H). � Débilmente. "Faiblement" H. � Enseiatzen da, 

baiña flakoki, hurbiltzen da, baiña ez aski. Ax 46 (V 30). Baldiñ deliberazionerik hoberenak hartzen dituena ere 

erortzen bada maiz, zer izanen da bada gutitan eta flakoki deliberatzen dutenez? Ch I 19, 2 (SP ez asko tinketz, 

Mst arhinzki, Leon ahulki). Jainkoaren zerbitzuan ephelak diren arimak, zeinek ez baitute bilhatzen Jainkoa 

flakoki baizen. Jaur 118. 

� Con debilidad, mostrando debilidad. � Bethi ere pairatu zuen / Dolorea animozki, / Sekulan erakutsi gabe / 

Sendimendurik flakoki. Gç 190. 

flakosta. "Flákósta bat, uno un poco flaco. Gizákume flakósta bat, un hombre flaquito" Iz ArOñ. v. flakoxko. 

flakotasun (SP (sin trad.), Urt I 305, Ht VocGr 374, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), flakutarzun, flakatasun. � 

Flaqueza, debilidad. "Faiblesse corporelle ou de l'esprit" Dv. v. flakezia. � Behar ditugu fermu garenók 

infirmoén flakatasunak suportatu. Lç Rom 15, 1 (He herbaltasunak, TB infirmitateak, Dv, Ol ahulkeriak). Neure 

flakotasuna bortitz diazadazu zeure faboreaz. Harb 87. Zure libertatea eta flakotasuna dela kausa, bekhatu 

egitera berriz bihurtzen bazara. Ax 540 (V 347). Ezagut zazu, beraz, zure flakotasun eziñ gehiagokoa. Ch III 57, 

1 (SP erorkortasun, Mst flakezia). Begiak itzuli behar ditugu gure flakotasunaren gainera. He Gudu 48 (SP 21 

flakotasunera). Bere faltaz dire hain flako, eta bere flakotasunak eztitu batere desenkusatzen. Dh 219s. 

v. tbn. Mat 275. EZ Man II 109. Gç 74. CatLav 254 (V 128). Brtc 69. Flakütarzün: Mst III 20, 1. Ip Hil 53s. 

- FLAKOTASUNEZKO. De debilidad. � Flakotasunezko bekhatuak baitira Aitaren kontra eta ignoranziazkoak 

Semearen [kontra]. Mat 173. Aitaren kontra dituk huts flakotasunezkoak. EZ Eliç 96. Maliziazkoa baita eta ez 


mende. 

54


flakotasunezkoa [bekhatua]. Ax 100 (V 68). 

flakotatu. Figura en SP, sin trad. 

flakotu. v. flakatu. 

flakotxo, plakotxo. � Dim. de flako. � Nik badakit sendatzen / tristura eta penak, / baita bizkortzen ere / 

plakotxo daudenak. JanEd I 32. 

flakoxko. � Dim. de flako. v. flakosta. � Borondate oraiño flakoxkoa baiñan ziñziñezkoa den batekiñ. He 

Gudu 46 (SP 19 flakoa). Aphexkak zaizko hari oraiko gazteak, / flakoxko badituzte zintzurren atheak. Hb Esk 

144. 

flakoxkote. � Dim. de flako. � Eta are [estomaka] baldin flakoxkotea bada, galtzen dute. He Phil 394. 

flakozia. v. flakezia. 

flaku. v. flako. 

flakuria. � Debilidad. v. flakezia. � Lastimaturik órtas atráze, ta izozturík ótzak léngo flakuriaren gañetík. LE 

JMSB 422. Asten da erortzen gorputza flakurias (134) LE-Ir. 

flakurratu. � Debilitarse. "Debilitarse, extenuarse. (Zelda batean) zego monje bat flakurraturik negarren utses, 

zeuzkiela eginik bi erreka begien pean (282)" LE-Ir. � Jendeak eskapatunáies arát onát, ta ezin eskápa, 

flakurraturík, kolóre gaizturík, erio-itxúrak. LE Doc 190. 

flakutu. v. flakatu. 

flaman. � Flamenco (idioma). v. flamenka. � Laster itzulpenak jalgi ziren latinez, italianoz, alemanez, 

anglesez, polonesez, flamanez, greko berriz, hongresez. Lf ELit 157. 

flamandar. � Flamenco. � Hala nola fintar, flamandar, galestar. Mde Pr 44. 

flamasondar. v. framazontiar. 

� flameka. v. flamenka. � 

�� 

flamenka. v. flamenko. �1. Flamenco (idioma). � Juan Cruzat, itzkunzaen azaldari edo interprete Lisboan 

zegoena, bazekizkien tudeska, polaka, rutena, italiana, flamenka [...] eta euskara. Izt C 468. 

�2. Flamenco, de Flandes. v. flamandar, flandes. � Untzi bat gasna flamenka yoka nezake, hunako hunek zuk 

baino pisu gehiago duela. Hb Egia 131. Ene gokotseraino heltzen ez zautan gizon ttipi bat, [...] beheretik 

dituelarik bi bota belusa, eta gain aldean duelarik gasna flameka [sic] handi bat. Prop 1897, 17 (DRA s.v. 

flameka traduce "encella, molde para quesos", pero se trata sin duda de errata por flamenka). 

�3. flamenka (V-gip). (Forma de fem.). "Flamenka, dícese de las mujeres delgadas y bien vestidas. Tiene a 

veces cierto sentido despectivo. Halako emakume flamenka batekin ezkondu zan eta Donostian bizi da" Elexp 

Berg. 

�4. flamenko. (Sust.). Flamenco (danza, música, canción). � Gure herri kantek flamenkoa bazter dezakete, ez 

hainbeste Bach eta Beethoven. MIH 86. 

flamenka. v. flamenko. 

flamenkona (V-gip). "Dícese de las mujeres delgadas y bien vestidas" Elexp Berg. 

flanba. � Vela, cirio. v. flanbeu. Cf. lama. � Orduan miratuko du Jerusalem flanben argiz. "In lucernis". Ch 

III 43, 2 (SP argiak pitzturik, Mst khandera argiz, Ip züziaren argiareki, Leon argiekin). 


mende. 

55


flanbatu (Chaho). � Flambear. � Han lütsüriusak eta plazeren maithazaliak phike hurtüz eta sofre ürrintzüz 

flambatü izanen dira. "Perfundentur". Mst I 24, 3 (SP gantzuturen, Ch, Leon pulunpatuko). Erre zazu grillaren 

gainean, alde guzietarik flanba zazu. ECocin 13. Purea egiten duzu eta berriz suan ezartzen tipula frituarekin 

garstatzeko edo flanbatzeko. Ib. 4. 

flanbeu. � Vela, cirio. v. flanba. � Zer erran nahi dire elizarat eramaiten tuzten xirio edo flanbeu phiztu hek? 

CatLav 420 (V 200). 

flandes. "Flamand. Gasna flandes, fromage de Hollande" Dv. v. flamenko (2). 

flanella, flanela, pranela. � Franela. � Behar da izan sakela bat punta batekin flanellazkoa. ECocin 51. 

Emaiten duzu untzi bat sakela flanellazko horren azpian eta emaiten duzu likurra barnerat paper horrekin. Ib. 

51. Denbora batez nehork khasik ez zuen flanelazko athora edo larru-araseko deitzen ditugunetarik erabiltzen. 

EGAlm 1892, 41. Orobat idortzen da oihalezko athorra gorphutzaren gainean, eta flanela ez. Ib. 42. Pranelazko 

mataliña tolostuaz. Apaol 120. 

flankatu (Chaho). � Traspasar, atravesar. � Ene ezpatan trebes / nahi zitiat flankatü. Xarlem 788. 

flanonkatu (S (Foix) ap. Lh), flañukatu (BN-mix ap. A). � "Cortejar, requebrar, adular" A. "Flatter, cajoler, 

courtiser" Lh. 

flask. v. flasko. 

flasket (VocBN, Chaho, Dv (BN)). � "Petite bouteille" VocBN. "Flacon, fiole" Dv. Cf. flasko. 

flasko (Ht VocGr, VocS 132, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv (BN), H), frasko (Añ, Chaho, H), flasku (Volt 57, 

SP, Deen I 255, Urt I 110, H (S)), flask (Deen I 116). � Frasco; botella. "Flacon, bouteille" H. v. botila. � 

Haren flaskoetarik [etzen] emaiten edatera bertze mahats-arnorik haren bi begietarik erorten zen nigarretarik 

baizi. Tt Onsa 45. Flasku bat arno. Lg I 266. Atzo sartu dirade / plaza-kantoietan / paper eta dirubak / frasko 

ederretan / noizbait jakin dediyen / ondorengoetan. Echag 49. Biziaren yokatzia flasko baten lephoaren trükü. 

Arch Gram 26. Emazu flaskua burdian, / edateko pidaia artan. JanEd I 132. (42 frasko). Flasko mutur-luze bat, 

beti gordea, / ostaturat badaki ongi bidea. Léon Elissamburu in Elzb Po 217. Agoardient-flaskoak. Prop 1906, 

86. Irulegiko arno hoberenetik, [...] flasko bat hustu zuen oso-osoa. Barb Sup 104. Gero jaun hunek Jakuleti 

bere botigako flaskorik ttipiena eman baitzion. Lf Murtuts 34. 

� frasko (Lar). Frasco de pólvora. � Lertu zanean irazeki zitzaien etsai musketeroak zekartziten fraskoai, alako 

moduan, ezik, kiskalduak izan ziran bertan geienak. Izt C 355s. 

flaskogile. "Ampullarius, flaskugíllea, anpoillagillea" Urt II 67. 

flaskoin. v. falkoin. 

flaskozain, flaskuzain (SP, Urt (-añ)). "Flaskuzain, pincerna" SP. "Archoenochous, flaskuzañ nausia" Urt II 

261. 

flasma. "Cerion, zauria [...], flasma horia darion zauria" Urt IV 419. Cf.tbn. Urt I 42: "Abcessus, flasmategia, 

zornetégia". 

flatatu. � Acariciar, adular. � Flata, lauda, intsentsa zatzue gizenki. "Flattez-les". Gy 215. 

flateria, flaterio. � Adulación, halago. � Lausenku, flateria eta balaku handirik errezebitzen zian bere 

denboran. Tt Onsa 15. Haren flateriuetan orai / baziradie behatzen / zenzürik batere eztüziela / orori deiziet 

erraiten. Xarlem 108. 

flaust. v. plaust. 

flauta (V, G ap. A), plauta. �1. Flauta. v. txirula. � Gabetan barriz ez jagot joko / laztanai biguelea, / ez 

geiago oneretxiai / bentanarean flautea. Lazarraga 1195v. Gure mintzoa baita xirolaren edo flautaren soinua 


mende. 

56


bezala. ES 385. Agertzen dira zortzi gazte, lau bioliñekin, bi flautekin, bat triangulubekin eta beste bat 

bonbardinuekin pasakallia jotzen. Sor Gabon 50. Euterpek egin eban / flauta lenengoa / ta beragaz poztu eban / 

Apolon gogoa. Azc PB 301. Flauta jotzen ari zan apaiz gazte bat. Iraola 83. Azkenez soñu-joten / plautiaz asten 

nok. Enb 179. Gazteluk, gainera, txistu edo alboka zaharrari egokitu behar zion flauta aberatsaren soinua eta 

doinua. MEIG III 106. 

�2. "Bobo, tonto. Eztakitt personia zela izan leiken hain flautia" Elexp Berg. 

- FLAUTA JO. (Fig.). Tomar el pelo. � Politiko asko izan ditugu, / orain etzaizkigu palta, / Madriltarrekiñ 

parte arturik / jotzen digutenak flauta. Auspoa 120-121-122, 321. 

- FLAUTA-JOTZAILE, FLAUTA-JOLE. "Flauta-joile (V-gip), flautista" A. � Martin Talo eta Illargia, flauta 

jotzalle ontxuena. Iraola 125. 

- FLAUTA-SONATZAILE. Tocador de flauta. � Ikustenztuelarik plauta sonazaleak, edo musika hilseñalearna. 

Samper Mt 9, 23 (Hual flauta edo lutozko musika sonazaliak; Ur txillibitulariak). 

- TXAKURRAREN FLAUTA. "Txakurran flautia, txakurran zakilla. --Emoidak milla duro. --Bai, txakurran 

flautia, 'un jamón con chorreras' bezala" Elexp Berg. 

- TXORO-FLAUTA. v. txoro. 

fleit (BN-ciz-arb-lab; H), fleita (Dv � A), freita (Dv � A). Ref.: A; Gte Erd 124. � (Empleado con sufs. 

locales con el sentido de '(estar...) en su ser, bien, en forma'). "Vena, buena disposición. Pilotari hori fleitean da 

egun" A. "Boga, estimación" Ib. "Arnoak fleitean ezartzen nu (BN-ciz-arb)" Gte Erd 124. v. sasoi, trenpu. � Tr. 

Documentado en textos bajo-navarros y labortanos desde finales del s. XIX. � Gure Erlandi sarthu zenean 

Karako-etxean, laster ohartu ziren ez zela bere soseguan edo fleitean. Elsb LehE 40 (ap. DRA). Gure erretora ez 

diaguk fleitian! Barb Sup 33s. Zure senharra fleitean denetz nahi ginuke ba jakin. Ox 28. Bainan ez bainiz hain 

fleitean nihau ere! Ez dakit nola, hurritu baitzait ene buru-muñetako jogia! JE Ber 33. Iruditu zitzaion haren 

aurpegi gorritua zurbildu zela behingoan; baina bere fleitera itzuli zen arin. Mde HaurB 61. Untsa da zure 

gorputza fleitean atxikitzea. Othoizlari 1962, 430. 

flema. �1. Flema, despreocupación. � --Txato, mutil lotsagabe, desbergonzadu, perroa! / jagi banadi itxiko 

deustat moltsuarekin aoa. / Ai kora mutill! / --Flema oberik! Ekusi dozu urtetzen daben zerekin? Acto 142. 

�2. (V-gip), plema (V-gip). Flema (mucosidad). "Plema, plémia, la flema" Iz ArOñ. "Asko erre ezkero 

bixamonian flemia eukitzen da eztarrixan" Elexp Berg. 

fleta, pleit (Vc, Gc ap. A; Lar). � Flete. "Porte, saria, pleita" Lar. � Juanes yauna, fletaren erdia pagatuko duzo 

13 riel zillar (1683). ConTAV 5.2.9, 131. Nondik irten oi ziran ontzi andiak, bitarteak eta txikiak naroro; bai ta 

iñoiz sei eun toneladakoak ere pleitarako. Izt C 128. Batetik pleit onak [...] bestetik kontrabandue. A BGuzur 

142. 

fletan. "(Giménés 136) limande" Lh. "Gallo, platusa, platija" FauMar 100 (que lo da como vasco-francés). 

"Limande" Lf GAlm 1957, 31. 

fletxa (SP, Urt I 121, Añ), flexa (SP), fretxa (Lcc), pletxa. � Flecha. "Frecha, fretxea" Lcc (cf. ib. fletxadu). v. 

gezi. � Beha nezan eta, huná, zaldi xuri bat: eta haren gainean iarririk zegoenak zuen fletxa bat. Lç Apoc 6, 2. 

Euren eskuetan ekarten arko bana, fletxa zorrotzakaz armaturik. Lazarraga 1153r. Hala nola arkuari soka 

gibelatzean / urrunago arthikitzen baitu fletxa airean, / gauza bera duk Iainkoaz. EZ Man I 91. O errege, zure 

kontrako / fletxaz dira zaurtuko. Hm 51. Jadanik zure fletxek egin darotzkidate xoil zauri handiak ene ariman. 

Gç 44. Etxa zatzu zure fletxak eta egor atzu ihesi ene etsaiak. "Sagittas". Ch III 48, 5 (SP tragazak, Mst armak, 

Ip izpitiak, Ol, Leon geziak). Bere menturarat largatu zuten flexa batek atzeman zuen Axab eta sarthu zitzaion 

bulharretan barna. Lg I 362. Zuen xedea hargatik eztuzue ardietsten, / zuen fletxa samiñenak alfer baitire 

erortzen. Gy 136. Cupidok eritzen nau / fletxakin berriro, / neregana jiratzen / dituen aldiro. Bil 59. Nai zituan 

eskuan zeuzkan iru pletxa tira zorrotz, bata kristau arruen gañ, bestia diru zalien gañ, ta irugarrena lujuriotsu 

aragitien gañ. Bv AsL 170. 

fletxalari. "Arquites, fletxaláriak, fletxatiraláriak, fletxatiratzailleak" Urt II 342. 

fletxategi. "Aljaba" Lar y Añ. � Artu itzatzu zure armak, fletxategia eta uztaia. Ur Gen 27, 3 (Urt fletxatokia; 

Dv, Bibl gezi-untzi, Ker gezi-ontzia). 

fletxatoki. Carcaj. � Hartzatzik hire errementak, hire fletxatokia, eta hire balesta. Urt Gen 27, 3 (Ur fletxategi). 


mende. 

57


fletxatu. "Frechar el arco, arkua fletxadu" Lcc. 

fletxazoka. � A flechazos. � Meza bukatu bañon lenago / etsaiak eldu ziyoten, / ta fletxazoka Asteasuren / onra 

goiena il zuten. Auspoa 7, 105. 

flexa. v. fletxa. 

flexari. Figura en SP, sin trad. 

flexible. � Flexible. � Ezta sistema gogor eta tinko bat gipuzkera osotua bezela; malgu, toles-errez eta flexiblea 

baizik. Osk Kurl 16. 

fli. v. fiit. 

fli-flu. � (Onomat.). � Zaporen batek edo bestek fli-flu... soiñu bakar ta nekagarria entzun-erazoten eban. 

Erkiag BatB 95. 

flintiki-flantiki. � (Onomat.). � Beste musika txoro oiek, ziri-miri-miri... burun, burun, burun... flintiki flantiki, 

drun drun drun, Joxe-Maritarrenak dituk. Urruz Urz 12. 

flisk-flask. v. plisti-plasta. 

fliu-flau. v. briu-brau. 

flojedade. � Flojedad. � Erriko alkatiak eztaixala permitidu egitia exekuzinorik bere flojedadez. (Eibar, c. 

1755). RIEV 1908, 731. 

flojoki. v. fluxki. 

floka (BN-baig, S; SP, Urt II 163, Ht VocGr 335, Lar, Lecl, Arch VocGr, Dv, H), flokat, floko (Sal), flok 

(Chaho). Ref.: A (floka, floko); Satr VocP. � Tr. Documentado únicamente en textos septentrionales. �1. Ramo, 

haz. "Horra lore floka eder bat, [...] bouquet de fleurs" Urt Gram 497. "Ramillete" Lar. "Ramo de flores, de 

frutos, de hojas, natural o artificial" A. � Lore berak eskhaintzen derauskitzut, ene irakurlea, bainan hetaz egin 

dudan flokha ezta hekinenak bezalakoa izanen. SP Phil b 4v. Egizu debozionezko floka lehen erran dugun 

bezala. He Phil 39 (SP 39 flokha). Arren ezazu onets nere estimu marka / hargatik hitz lothuez egin dautzut floka 

(1765). BertsZB 108. Jaunaren graziak kausi-araziko dio asko floka urrin onetako. Dh 104. Ene bihotzekoa, 

mirrazko floka bat da enetzat, egonen da ene bi bulharren artean. Dv Cant 1, 12 (Ker 1, 13 mirra zorrotxo, Ol 1, 

13 mirra xorta). Ogi flok ederrenak. Eskual 2-10-1908, 4 (ap. DRA). Itsasoz baniazu behin bai bethikotz, / flokat 

bat uzten deizut nitaz orhoitzeko (L). A CPV 107. Jaun espos dohakabeak halako dolu batekin khentzen du bere 

lore-floka eta sakelan sartzen. Lf Murtuts 53. v. tbn. Tt Onsa 26. ES 123. MarIl 11. 

�2. "Flojel" Aq 1233. 

�3. floko (R ap. A). Lazo. 

� Lazo de adorno; corbata. � Ortzegun gizenez, idi gizena, paseatzen da xingola flokaz aphaindua. Elsb Fram 

162. Floka ez zaut batere gisa gutarteko eskualdun baten lephoan. EskLAlm 1904, 18 (ap. DRA). Gerrian 

zetazko gerriko gorri bat, floka haundi batekin sahetsian. Zub 115. Haitza, beheretik eta gaineraino, floka gorri 

ilhun batzuz aphaindua. Barb Leg 147. Nola etzaioten aitzindarier gogoratu, ixter erditarainoko tunika bat aski 

zuketela [semenarioko haurrek], papoan floka beltx batekin. JE Ber 73. 

�4. Trenza. � Ile beltzak zituzten papilotatuak / beharri aitzinetik flokan hedatuak. Hb Esk 181. 

- FLOKA-SALTZAILE. "Bouquetier, -tière, qui fait, vend des bouquets de fleurs" H. 

flokadun. "Apicatus, flokátua, flokaduna" Urt II 165. 

flokadura. Figura en SP, sin trad. 

flokagile (SP, Lar, H). � Fabricante de ramos. "Ramilletero" Lar. � Glycera flokagilleak hain zotilki zeakien 

hainitz aldetara loreen ordenatzen, itzultzen eta nahasten, non lore berez hainitz floka molde egiten baitzuen. SP 

Phil b 4r. 


mende. 

58


flokari (Chaho, H). "Bouquetier, bouquetière, qui fait, vend des bouquets de fleurs" H. 

flokat. v. floka. 

flokatsu. � Frondoso. � Han edireiten zen oihan bat urre sagarrak ekartzen dituzten zuhañ flokatsu hetaz 

egina. "Arbres touffus". Dv RIEV 1931, 556. 

flokatu (SP (sin trad.), Dv � A, H). � Adornar. "Emazte flokatua" SP. "Garnir de fleurs, bouquets de verdure, 

rubans" Dv. "Zaldi ederki flokatua" H. � Zeruko koroa egiten [flokatzen in m.] dute eta arrimatzen. SP Imit III 

35, 2 (Ch egiten, Mst jüntatzen, Ip josten, Ol eiotzen). 

flokatxo (Urt), flokaxo. � Dim. de floka. "Apiculum, puntátxoa, flokátxoa" Urt II 165. � Bil ezazu 

debozionezko flokhaxo bat egin ditutzun konsiderazionetarik, haren usainaren hartzeko egun hartan. SP Phil 35 

(He 35 floka; v. tbn. 108). 

flokazale. "Qui aime les bouquets" SP. 

floko. v. floka. 

flor. v. flore. 

floratu. � Espolvorear (con harina). � Floratzen da [pasta] irin finarekin. ECocin 40. Oiyal badi baten barnian 

emaiten da pasta, hartzen duzu artha floratzeko. Ib. 40. 

flordelis, flurdelis, fordelis. � Flor de lis. � Bularterian trapua zuri, / labradurak urrean, / donzellakin 

fordelisak / lepoan goien ainean. Ib. (B) 1205rb (Interpr?). Iakin behar duzu Fordelisko portuaren 

ezagutzekotzat baduela entradan mendi handi bat besteko partetik zeinak baitiduri fordelis bat. "Pour 

connaitre le port de Flordelis [...] qui semble comme une fleur de lys". INav 116. Ezari zeizien zure bürü 

sakratün gaiñen elhorrizko khorona bat eta eman khanabera bat eskiala flurdelisaren plazako. UskLiB 39. 

� flordelisa. (Usado como sust. ponderativo o adj., ref. a mujeres). � Donzellatxo linda damea, / flordelisea 

zara zu. Lazarraga 1143r. Donzella flordelisarik asko. Ib. 1159r. Oi eta nizan etorri / zure lekura, flordelisea. Ib. 

1171v. 

flore (H), flor. � Cierto juego de cartas. "Florea, flora, sorte de jeu de cartes. Flor egitea, avoir toutes les cartes 

de même couleur" H. � Jokoa zuten florian / Arnegin Madrilenian. Bordel 78. Türk erregerekin, 

enperadoriarekin eta kapuxiarekin, flor partida bati bürüz. --Florian! Florian! Eztieia beste lanik? P. Chibero 

GH 1930, 164. 

flore. v. lore. 

florenziar. � Florentino. � Gutxi gorabehera, badakizue, Orauneko Errolbak itzuli zigun "Florenziar idazlari 

koxkorra"-ren kidea. MEIG I 158. 

florero. � Florero. � Kinkallero bateri plasan erosi txe zerikusiko florero bat. Ort Oroig 20. 

floresta. � Floresta, bosque. � Joan zidin floresta bateti aurrera. Lazarraga 1151r. Florestati beera. Ib. 1153r. 

floret. � O izpiritü floret / thürbarazionez bethia. Mustafa 181 (ap. DRA, que interpreta 'débil'). 

florin (Lcc, Lar, T-L). � Florín. "Florín de Florencia, florin gorria" Lcc. � Garazikoek dute grazia errege 

baitarik hurtean irurogei et amabi florin; hurtean baitator sei florin et terzio bat ilean rebatitzera kolektoreari 

(1415). ConTAV 4.2.1. Adarrak emaiten dira Miraballesen / dozena milla florinen. TAV 3.1.25. 

- FLORIN-ERDI. Medio florín. � Joan bear zuen ara urrezko florin-erdi baten penaren azpian. EE 1884b, 113. 

floritu. � Florido. � Adiñ floritu ontan (AN, s. XIX). FLV 1991, 148. 


mende. 

59


flost. v. plaust. 

flota (Lcc, Urt I 275, Lar). �1. Flota. � Armadaren erdia juan dela Indietako flotaren bidera. (c. 1597). FLV 

1993, 453. Donostiako irian, Pasajen enbarkatu / onzi andiak txipiakin, flota andia atera. ConTAV 5.1.1. Iauna, 

erradazu, flota etorria da edo arribatua? Volt 182. Ferrolek ere bere kaudalak / konpañian ditu paratu; / 

datorren urtean arriesgo gabe / flota etxean espero du. Izt Po 170. Lenengo puzkadea / zan Bermeokoa / 

porturatu al dabena / flota Castrokoa. Azc PB 228. 

�2. Bandada. � Iakiteko duzu noizere hurbiltzen baitzare leihorrat atrapatuko tutzu potorro flotak, 8 edo 10 

edo 12 edo geiago tropa bakotxean. INav 120. 

flota. v. plausta. 

flotada. � Urrietan da kartiel hetako azika flotadarik handiena. Eskual 30-10-1908, 4 (DRA traduce como 

"época de auge"). 

flotagarri. � Flotante. � Bota zuten aingura flotagarria eta noragabe jarraitu ziren. IBe Act 27, 17 (IBk urazaleko 

aingura). 

flotatu. � Flotar. � Arka flotatzen zen uren gañean. Urt Gen 7, 18 (Ker igeri ebillen). 

flotatxo. "Classicula, flotátxoa, untzi flotátxoa" Urt V 192. 

flote. � (En ines. o alativo). (A...) flote. "Innatat alnus, untzia flotean da" Urt I 482. � Iauna, othoi, altxa zazu 

gure untzia flotera, / enkaillatua eztadin ethor porroskatzera. EZ Man II 150. 

flox. v. flux. 

floxera. � Flojera, pereza. � Aplikazio-falta, gogaitza ta floxéra dá kausa, ez atrátzeko óna, baizik gaixtoa 

edozéin ofiziotán. LE Doc 60. 

floxo. v. flux. 

flubio. � Río. v. 1 ibai. � Ni baithan sinhesten duenari, skripturák dioen bezala, ur bizizko flubioak iariaturen 

zaizka bere sabeletik. "Fleuves". Lç Io 7, 38 (He, TB, Dv, IBk ibaiak). Gero seigarren aingeruak isur zezan bere 

anpolá Euphratesko flubio handira. Lç Apoc 16, 12. 

flujo. � Flujo de sangre. � Amabi urte artan eri zagona flujoaikin. Echn Mt 9, 20 (Lç jariatze, He isuri, TB, 

Dv, SalabBN, Ip gal(t)ze, Samper fate, HeH ixurtze, Ol, Or, Ker, IBk, IBe jario). 

flukzione. "Catharrhus, burutikako ur jarietea, [...] burutik beherako flukzionea" Urt IV 297. 

fluor (T-L, PMuj), pulor. � Fluor. � Pulora laspela da. GJaur Kimia 76. 

- FLUOR-ARGI (Casve). Luz fluorescente. � Fluor-argiaren alde ala kontra? Herr 12-9-1957, 4. 

flurdelis. v. flordelis. 

flus. v. flux. 

flux (L, BN, S; VocBN, Dv, H), flox (SP (sin trad.) Dv, H), floxo (Lcc), fluz (S), plojo. Ref.: A y Lrq (flux). �1. 

Flojo, débil; perezoso. "Qui est sans valeur de caractère, sur lequel il n'y a pas à compter, gizon fluxa" H. "1.º 

cosa sin consistencia. 2.º persona inconstante" A. Cf. brus. � Emazte banaloriatsuez erraiten ohi da bere 

kastitatean eta ohorean floxak eta flakoak direla. SP Phil 333 (He 335 floxak). Batzúk dire flóxoak ajolakábeak, 

gorputzarén eskláboak, eztuténak kuidátzen baizik játeas eta edáteas. LE Prog 110. Erranen dugu nola gizon 

hain flox dena / zezenekin dabilan eramanez gaina. Hb Esk 219. Ezik ernea da izpiritua, bainan haragia fluxa. 

Dv Mt 26, 41 (Leon flux; Lç, He, TB flako). Flux gare eta aldakor; laster zoratzen gare, laster itzulikatzen. Dv 

Imit 216 (ap. DRA; v. tbn. Dv 1 Petr 3, 7 floxago). Anka batetik errena eta / bestetik berriz kojua, / ori dabillen 

tokiyan / beti joera plojua. Tx B II 250s. Aleman, ipar-amerikano, angles, italiano, español kontsuletarik badu 


mende.


edozoin frantsesek argi eta laguntza gehiago, bere herritar aitzinekoetarik baino, hain baitira hok ardurenean 

fluxak. JE Ber 72. 

�2. ploko. (Uso pred.). (Estar, andar, etc.) escaso. � --Eta zimaurrez nola zeate? --Jesus! --Gu ploko xamar 

gea, ploko. Alz Bern 60. 

�3. "Lâche, qui n'est pas serré, n'est pas tendu" H. 

�4. "Flus (BN-arb), pródigo, que gasta todo lo que gana" A. 

- FLUXEZ. De debilidad. "Floxez eroria, tombée par faiblesse" SP. v. FLAKOZ. 

fluxkeria (T-L), floxkeria (Dv). � Dejadez, pereza. "Acte de faiblesse" Dv. "Relâchement" T-L. � Zer ez 

deramate alferkeriak, gormendizak, lazakeriak, fluxkeriak, artha eskasak, egun eta momento guzietako janhari, 

edari, puska-muska guziek? EGAlm 1900, 23 (ap. DRA). 

fluxki, floxki (SP (sin trad.), Dv, H), floxoki, flojoki. � Débilmente, sin firmeza. "Avec faiblesse, d'une manière 

faible" Dv. "Lâchement" H. � Elizako aiteei zaie Jephteren botua floxkiegi izan zela egina. Lg I 221. Obra ónak 

ére nola inziren, fin ónes edo gaixtos, finkí edo floxokí edo falsukí. LE Urt ms. 3r (ed. 1846, 6 flojoki). Hanbat 

mement, eternitatekotzat aberasteko balia litezkegunak, hain floxki galtzerat uzten ditugu. Dh 218. 

fluxtasun, floxtasun (SP (s.v. floxtu), Dv, H), plojotasun. � Debilidad, flojedad. "Manque de solidité dans les 

choses, faiblesse de caractère chez l'homme" Dv. "Lâcheté" H. � Munduko solas, libertimendu eta gizonen 

artean izan ditezken konsolazionen fluxtasuna eta hirriskua ikhusirik dire. Ch 116 (ap. DRA). Jesus maitea, [...] 

urrikal zaite nere fluxtasunari. Dv LEd 4. Berorrek ere saiatu eta / irabaziak baditu, / esango zuten plojotasunez 

/ ein izen balitz nagitu, / baiña Keixeta piña ez danik / sekulan ez det aditu. EusJok 141. 

fluxtu (T-L), fluxatu, floxtu (SP, sin trad.), floxatu (S (Foix) ap. Lh), Dv, H), plojatu. � Debilitarse. "Devenir 

faible, fragile, manquer de solidité ou physique ou morale" Dv. "Être en décadence", "faiblir" T-L. � Munseiñür 

nula beita oro zük düzün büta / gure salberazi nahia, etzitiala fluxa. Etch 606. Gero, hitzaren ariaz hestura eta 

jazarpen zerbait ethorri deneko, berehala fluxten dire. DvHtoy Mc 4, 17 (He, Dv, Leon behaztopatzen, BiblE 

erori). Oi asi balitz zenbait bezela / errezten edo plojatzen, / gure pamikan ankapetikan / sekula etzan ateratzen. 

EusJok II 156. 

fluz. v. flux. 

foafa. v. foafo. 

foafari (Lar, H). "Sollador, el que sopla como fuelle" Lar. Harriet añade el sdo. "qui est plein d'orgueil, 

d'arrogance, de vanité" (cf. foafo). 

foafatsu. "Plein de vent, d'arrogance, de vanterie, d'orgueil" H. 

foafatu (Lar, H). "Sollar" Lar. 

foafo (Lar, H), foafa (H). "Faufau, viene del Basuence foafoa, que se dijo por onomatopeya del ruido y soplo de 

los fuelles, y el faufau es mucho viento y vanidad" Lar. Harriet da tbn. el sdo. "orgueil, arrogance, vanité", 

parece que malinterpretando la entrada de Larramendi. 

foball. v. futbol. 

fobera. � Hogera. � Ospel legorrez, / fobera haundi / bat nien / irakezi. Arti MaldanB 197. 

fobia. � Fobia. � Nork bere filiak eta fobiak izan ohi ditu. MEIG V 102. 

fofo (Lar, H), fofa (H). � "Fofo" Lar. "Il s'emploie au sens de: vide à l'intérieur, creux, vermoulu au dedans, 

léger, sans poids ou consistance" H. 

fofotasun (H), fofatasun (H). "État de ce qui est vide, creux, vermoulu, et par suite, léger, sans consistance" H. 

fogoi. "Fogón de escopeta, sutxala, fogoia" Añ. 


mende. 

61


fogonero. � Fogonero. � Fogonerua trenatik / egin zan erori. PE 121. Karbonerarik ez dute biar, / fogonerorik 

ain gutxi; / or biar dana: begiyak ernai / eta llabiari eutsi. Tx B II 115 (hablando de la locomotora eléctrica). 

foina. v. fuin. 

foka. � Foca. � Itsas-oillar, foka ta marrazo dabiltzan zokoetara. Or Mi 130. Geienak abere irudiak izan oi 

dira, batik-bat mamut, [...] zaldi, antilope, phoka [sic, representando probablemente [f]] eta abar. JMB ELG 49. 

Ur-otsoak (fokak) banaka etzaten dira lotarako itsas-egian. Ibiñ Virgil 116 (105 phoka). 

foku. � Foco (gram.). v. galdegai. � Aditzak eta fokutzat hautatua izan den osagaiak, biok batera, delako bloke 

trinko hori eratzen dute. MEIG VI 165. Horrelakorik, jakina, ez legoke egiterik galdegaia, fokua, aditza bera 

gertatuko balitz izatea. Ib. 165. 

fola (L ap. A; SP, Dv, H). �1. Cuello (de camisa). "Collet de pourpoint" SP. � Maipolis folak ez zimurtzeko. Hb 

Egia 130. Athorra horren fola hain zen ongi lisatua non xut-xuta baitzagokon lephoan. Elzb PAd 6. Athorra fola 

makur, hautsia potoina, / ez zen omorian naski neskato sorgina. GH 1922, 165. 

�2. "Pan de vêtement, de manteau, d'habit, de robe, etc. Kotilun fola alderdi bat esku ezkerraz datxekola 

(Chanson basque)" H. � Heldu nuzu bereala, ahal dudan bezala / kotillon fola-alderdia esku-ezkerrean dudala 

(BN-baig). A CPV 162. 

folatu. "Mettre un collet" SP. 

foldra (O-SP, SP, Dv, A, Lh). �1. "C'est la suie ou crasse qui s'attache aux parois des maisons, où il n'y a pas de 

cheminée" O-SP 228. "Foldrazko imajinak, fumosa imagines" SP � H. "Foldra iarri da etxean" Ib. Duvoisin 

leyó en O-SP 228 faldra y, al compararlo con el foldra de Pouvreau, avisa que alguno de los dos puede ser 

debido a un error de impresión. Azkue recoge faldra, citando a O-SP, y foldra (SP). Lhande trae también ambas 

formas. Los editores del manuscrito han transcrito foldra, sin más comentarios. v. zolda, kedar. 

�2. "Folâtre, qui aime à faire des folies amusantes, plaisantes" H. 

foldratu (SP � Dv y A, Lh). "Se couvrir de suie" SP. "Etxe foldratua" Ib. "Cubrirse de hollín" A. 

folklore. � Folklore. � Nere itzaldi onetan errijakintzaren edo Folkloren zati bat bakarra azaldu nai nuke. 

JMB LEItz 90. Gai ontan egin zun lanik bizkorrena "Tresor dou felibrige" da, probenza izkeraren araudia ta 

iztegia, ta baita erri-yakintza edo folk-lore ere. Or Mi V. Izan ere, ainbeste ta ainbeste kanta zar goxo dira 

eusko-folklorean Arantzazuri buruz. SMitx Aranz 185. Europar folklore guzietan. Mde Pr 310. Ipuiñetako gaiak, 

bada, euskal folkloretik edo beste nunbaitetik artuak izan dira geienetan. Vill in Bilbao IpuiB 6. Guzti ori agiri 

da oituretan, izkuntzan, literaturan, folklorean, legeetan eta kondairako bizitzan. Vill Jaink 172. Ez ote da hor, 

nehori kalterik egiten ez dion folklore edo eskualkeria? Herr 22-9-1966, 3. v. tbn. Lab Y 1933, 254. BEnb NereA 

234. MEIG VI 132. En DFrec hay 50 ejs. 

- FOLKORE-IKASKUNTZA. Estudios de folklore. � Folkore-ikaskuntzak antziñako erlijio, oitura eta 

esamesen berriak azaltzen dizkigu. JMB LEItz 106. 

- FOLKLORE-JAKINTZA. Estudios de folklore. � Bañan oezaz gañera, folklore-jakintza onek zertarako diran 

[sic] lenagotik ongi ikasi bear da. JMB LEItz 89. 

folklorekeria. � Folklorismo. � Zoritxarrez, Liga eta Biltzar horiek bezala ere, gehiegitan folklorekerietan 

galtzen dute denbora Gorsedd-etako bardoek. Mde Pr 262. Baserritar folklorekerien ordez. Ib. 185. En DFrec 

hay 2 ejs. 

folklorista. � Folklorista. � Folklorea mila zortzirehun eta berrogei inguruan sortu zen hitza da. Noski, hitza 

baino lehen folkloristak izan ziren. MEIG IV 62. 

folla (-il- R ap. A). �1. Cinto para llevar dinero. "Bolsillo exterior" A. Cf. VocNav s.v. folla. � Etzazei eraman 

urrerik, ez zidarrik, eta ez deus deuririk xaurien bolsetan edo folletan. 'Zonis'. Hual Mt 10, 9 (He karpetan, Lç, 

TB, Dv, Ol, IBk gerrikoetan, Echn faxetan). 

�2. "(R-uzt), manera, abertura lateral de la saya" A. 


mende. 

62


folleto. � Folleto. � Gure leenbiziko lana ingurti edo folleto txukun bat ateratzea izan da. Ldi IL 143. Gaelegunak 

egiten ditu, folletoak banatzen, gael-eskolak yartzen eta abar. Ib. 169. 

folletotxo. � Dim. de folleto. � "Propaganda popular católica"-k Madrid-en argitaratzen dituan folletotxuetan. 

Lek Egan 1956 (3-4), 109. 

foltsu. v. pultso. 

foltxika. v. poltsiko. 

foltza. v. poltsa. 

fonda, ponda. � Fonda, restaurante. � Fonda ortan ez giñan / gelditu gosiak, / ekarri zizkiguten / nai giñun 

klasiak. PE 113. Botika-mutil jarri zan, eta ganera, ostatu edo ponda bateko idazkigintzea bere gain artu eban. 

Kk Ab I 111. Zenbait bezela ez naiz izaten / fondetan eta kafian, / gerran gosiak baiño naigo det / naikua janez 

pakian. Tx B 223. Prazuelako pondan. Tx B I 158. 

fondatu. v. fundatu. 

fonditu. v. funditu. 

fondo. � Fondo. Cf. fundo. � Azpeitiarra dago / jo gabia fondo. Ud 58. Berialaxe sartu zera zu / arrazoiaren 

fonduan. Lasarte in Uzt Noiz 112. 

fonema. � Fonema. � Bi fonema berezi, alegia, ez direla noiz eta nonnahi berezi eta bereizgarri. MIH 98. 

Idazkera zuzen batean, hots bakoitzari (soinu bakoitzari, fonema bakoitzari) letra bana dagokio. MEIG VI 128. 

fonetika. � Fonética. � Hamabortz urteren barnian argitarazi ditu bederen berrogei liburuño edo artikulu 

Phonetikaz, hitzez eta gramatikaz itzegiten dutenak. Lacombe LEItz 80s. Nabari da german hizkelkiok ez zirela 

itzali irlandararen hiztegian eta fonetikan herexa zenbait utzi gabe. Mde Pr 208. Fisikaren senidea edo iloba 

antzekoa da Fonetika. MEIG VI 99. Nondik nekarkioke, bada, nik argitasunik [...]? Makinaren baten bidez, esan 

lezake norbaitek, tresna-fonetikaz oroiturik. Ib. 99. v. tbn. Belaus LEItz 118. Lab Y 1933, 194. JAIraz Bizia 8. 

fonetiko. � Fonético. � Horrelako lege fonetikorik ezagutzen ez dugunez gero. MIH 81. Bahe fonetikoan 

barrena, bestela esan, iragazi behar ditugu galderen ondoren eta galderen bitartean entzuten ditugunak. MEIG 

VI 133. 

fonetismo. � Fonetismo. � Batzutan itxe ta besteetan etxe zegoen; etxe jarri degu danetan. "Fonetismoak" ere 

kendu ditugu. In Goñi 17. 

fonetista. � Fonetista. � Fonetista trebe batek, Navarro Tomás jaunak, gauza asko eta asko erakutsi zigun 

zenbait gipuzkoar eta bizkaitarren azentuaz. MEIG VI 101 (v. tbn. 100). 

fongo (R), fungo (R). Ref.: A; VocPir 634; FHV 190. � Hongo. 

foniko. � Fónico. � Egitura fonikoak salatzen du maiz aski hitzen jatorria. MEIG VII 178. 

fonografo, ponografo, fonografa (T-L). � Fonógrafo. � Banekian nik arontz joan ezkero, zer aditua ta zer 

esana izango zala, ta ara joan nitzan ponografo eder bat besapian artuta. Urruz Zer 129s. Erestelkin edo 

fonografoaren berrogeita amargarren urtebetea. Itzald VI 45. Fonografoak artzen dituan soñuak irartzeko. Ib. 

70. En DFrec hay 6 ejs. de fonografo. 

fonologia. � Fonología. � Egia da fonologia eta gramatika ezin puskatuzko loturaz elkarri datxetela. MEIG 

VIII 108. Fonologi-fonetikak oso aurreratuak ditugunik ezin esan. MEIG VIII 120. En DFrec hay 3 ejs. 

fonologiko. � Fonológico. � Linguistika lanetan usatu ohi diren transkripzioak, fonetikoak nahiz fonologikoak. 


mende. 

63


MIH 98. Zenbait hizkuntzalarik [...] aipatu berri dudan bigarren maila fonologiko honen autonomia [...] ukatu 

egin zuten erabat. MEIG VI 132. 

fons. v. funts. 

fontal (SP, Deen I 456, Dv), fontale (H), fontela (L-côte ap. A; Dv). � Puntal. "Poutre, traîne" SP. "Étai, 

étançons" H. "Viga" A. � Ezen behin sartu denean gaitz da haren [koleraren] atheratzea, ikusirik sartzen dela 

urthume bat bezala eta den gutienaren buruan loditzen eta fontal egiten dela. SP Phil 232 (He 234 handitzen eta 

loditzen). 

fontalgai. "Zur fontalgaia, pièce de bois propre à faire une poutre" SP. 

fontantxa, funtantxa, funtatxa. � Tocado de señora. � Ikusazue Katixak / zeiñ gora tuen fontantxak, / bada ez 

omen tu beherago / manatu kalendabuxak (c. 1780). BertsZB 125. Horra Katixak non tuen ahantzi / bere 

funtantxak bazterrera utzi / [...] buru-murritz dabilla [...] (1808). Ib. 181 (en la versión de DRA funtanxak; en la 

de Onaind MEOE 444 funtatxak). 

fontron. "Lezna" ZMoso 68. 

fonts. v. funts. 

fontzione. v. funtzio. 

foot-ball. v. futbol. 

fora. "Kandelera plora, negue joan da fora (AN-ulz)" Inza Eusk 1928 (II), 104. Cf. fuera. 

foral (V-gip ap. Etxba Eib). � (Policía) foral. "Foral del Cuerpo de la Diputación de Vizcaya. Foralak Bizkaixan 

eta mikeletiak gure probintzian" Etxba Eib. � "Nire aita forala da, ta kartzelara eroango zaituz" esan zion 

batek. Osk Kurl 66. Foralaren semeak. Ib. 66. 

fordela. "(R-uzt), castañeta, sonido de dedos" A. 

fordelis. v. flordelis. 

forfia. v. porfia. 

forja (V-gip ap. Etxba Eib). �1. Forja. "Taller de estampación. Txomo'neko forjia, lenenguetarikua" Etxba Eib. 

� Kañoiak forjan eta / dago barrenatzen / barrenadoria nekez / sartu ta ateratzen. DurPl 115. 

�2. (Dv � A). "Méchant accoutrement, mauvais état des choses. Au fig.: Forja txarrean ditu bere egitekoak" 

Dv. "Semblante fatigado (L)" Lander (ap. DRA). 

forjadore. � Forjador. v. forjari. � Forjadore, kañonistak / lelengo kaldia / auxe da tin, tan, ton, tun, / batzeko 

txapia. DurPl 114. 

forjari. � "Forjador, maestro de estampación. Serafin forjarixa, gure suteixan lan eiñdakua" Etxba Eib. � Gora 

ta gora beti / gora forjaria, / lurpera ta lurpera / beti nagusia. In Azurm Iraultza 111s. 

forjatu (V-gip ap. Etxba Eib), forjeatu. �1. Forjar. "Forjar, estampar las piezas. Forjau matxiñuan, trokelan 

araura" Etxba Eib. "Totxua, forjatzeko laban goritzen jiarduk" SM EiTec1 (s.v. totxo). � Finalki, hirur element 

kreatu gaberikoz egin izan den gorputz bat forjeatzen drauka, eta ditu nahastekatzen eta desegiten bi naturák. 

Lç Ins G 3v. Eurak forjetan dabe, / eurak limadore / eurak asi ta akabau / tornillo ta muelle. DurPl 114. 

Forjatzen dituste istentero mille traba (AN, s. XIX). FLV 1991, 162. 

� Fabricar. � Koronazágun: eta forjaturík aranzeés uztái gisabát frinkatuzióte búruan indárka. LE Doc 163. 

� (Sust.). "Forjaua. Pieza estampada. Su antón. en sentido industrial: fundidua" Etxba Eib. 

�2. (Dv � A). "Accoutrer" Dv. "Engalanar, ataviar" A. 

forjela. "(S; Foix), accoutrement" Lh. v. forja (2). 


mende. 

64


forkai. "(R-uzt), presilla" A. 

forkatx. "(R-uzt), puntal, tentemozo de árboles" A. 

forma (S ap. Lrq; SP, VocBN, Gèze, H). � Tr. Más usado al Norte (excepto en la acepción de 'sagrada forma'). 

En DFrec hay 100 ejs. �1. Forma, figura. � Iauts baitzedin Spiritu saindua forma bisibletan uso kolunba baten 

gisán. Lç Lc 3, 22. Badarik ere bere burua ezdeustu ukhan du, zerbitzari forma harturik. Lç Phil 2, 7. Adoratzen 

zaitut, Iainko / beloz gerizatua, / eta ogiaren formaz / gaiñetik itzaldua. EZ Noel 125. Erle-umeak hasten 

direnean bere formaren hartzen deitzen dire Ninfak. SP Phil 432 (He 436 formatzen). Egiazko filosofian materia 

eta forma baitira gorphutzaren lehen hatsapenak. ES 127. Gizunaren forman. Xarlem 893. Deformatzea [...] 

formaren geroago eta gehiago makhurtzea [da]. Elsb Fram 61. Debrü txar horrek badü gützaz eraiteko / Berak 

formarik eztü nun ezten tximino. Xikito 9. Hemen formaren arrastorik ez dut ikusten. Dena zaigu xahutu, 

herrausi, ezeztu. Lasa Poem 96. 

v. tbn. Mat 275. Gç 179. Tt Arima 17. CatLav 367 (V 177). CatLan 40. LE Ong 85v. Gy 219. ECocin 16. Lek 

SClar 113. Gand Elorri 221. Azurm HitzB 42. 

� Arropa forma bat soinian, zela adin haundian / langile bat bezala taulierra aitzinian. Balad 117. 

� Forma (lingüística). � Dakusa aditzak orain forma sintetiko guti baditu, zilegi da ohartzea lehenago nakusa, 

hakusa e.a. erran izan dela. Mde Pr 220. Filologuen artean bada eztabaida azkeneko bi forma oetatik zein ote 

den zaharrena erabaki naiez. Vill Jaink 22. Hemen morfologia diogunean, forma hutsez ari garela adierazi nahi 

litzake, ez formen balioez. MIH 111. 

�2. Forma, modo, manera. � Baptismoaren administratzeko forma (tít.). Lç Ins A 8r. Utra kontenturik dago / 

forma onetan berbaetan. Lazarraga 1197v. Deliberatu zuen Iainkoaren inspirazionearekin batean bizitzeko 

forma baten egitera. Harb 417s. S. Hilarion ere hilzian forma hontan minzatu zen bere arimari. Tt Onsa RIEV 

1909, 164. Elizan üsatü forman. Mercy 8. 

�3. (Lar, H (V, G)). Sagrada forma, hostia. "Forma, Hostia pequeña" Lar. "Petite hostie consacrée pour la 

communion des fidèles" H. � Hostie edo Formea konsagradu azkero ezta ogie. VJ 11. v. tbn. El 75. Forma 

sagradua atera zion. Cb Eg III 235s. Santisimoa edo komulgatzeko forma. Cb Just 107. Erabilli dituzu 

ostikopian forma konsagraubak? Mg CO 188. 

�4. "Forme de souliers" H. 

- FORMATAN EZARRI. Colocar en formación. � Ene gerla jentia / formatan dit ezariren. Xarlem 27. 

formagabe. � Informe, que no tiene forma. v. eitegabe. � Olerkariak berak esaten digu zer moduzko itzak nai 

lituzken: [...] kolorerik eztutenak, formagabeak. Vill in Gand Elorri 13. 

1 formal (V-gip ap. Elexp Berg), pormal. � Tr. Documentado sobre todo en autores populares merdionales. En 

DFrec hay 15 ejs. meridionales. �1. (Adj.). Correcto, serio, formal, bueno, obediente. � Zerratu zuten patua / 

formal eta konplitua. Gy 39. Delissalde formala, Detxart pausukoa, / panpin iduri Bidart, Duhalde beroa. Hb 

Esk 113. Len zan bezin dezente / or dago jarriya, / ziudade formala / txit gustagarriya. Ud 83. Desagradeziduen 

erri onetan ezin leiteke persona formalik bizi. Ag Kr 184. Txantonek ei dauko / katue formala, / geuk bere 

eztaukagu, / morena, / entero argala. Noe 79. Azpeitiar ori formalago da / askoz aiatarra baño. EusJok 108. 

Berorri bezin gizon formalik / bizi ote da munduan? Tx B 172. Guk diñoguna egiya da, ementxe, izparringi 

pormal onetantxe, dago. Kk Ab II 65. Beti olan eingo baneukek ni bai gizona formala, auzuak pe ez litzakiaz 

jardunian ibiliko. SM Zirik 25. 

v. tbn. JanEd I 72. Xe 224. AB AmaE 246. AzpPr 62. Pormal: Bilbao IpuiB 21. 

�2. (V-gip ap. Elexp Berg), fromal, promal. (Adv.). Bien, como es debido. "Formal. Formal ibilli gero, eh!" 

Elexp Berg. � Artara ezkero gauzak / formal bear dira, / ark bazekien ongi / plazako legia. EusJok II 23. 

Formal egitekotan / alako kasuak, / Justiziya ta Konsula / ziran prezisuak. Ud 83. León-Castillo botatzen / 

formal ziran asi, / Txertubik suertia / ziyon irabazi. Ib. 152. Itzegin zazu formal / biar dan klasera, / beste 

gañerakuan / gizona etzera. AzpPr 76. Mutill gazte oriyek / formal dira ibiltzen, / beñepiñian ez da / bat etxera 

biltzen. JanEd II 77. Gauzak promal egin biar dira. Urruz Urz 17. Promal ibiltzea pestetan. EEs 1914, 159. Kose 

fromal ibildxe ta. Ort Oroig 94. 

�3. (Adv.). "En serio, de verdad. --Loterixia tokau jak. --Ezidak adarra jo. --Formal, formal" Elexp Berg. 

2 formal. � Formal, ref. a la forma. � Literatur hizkera maila formalago batetan hedatzen da. In MEIG VIII 

29. 

formaldatu. � Transformar. "Tokialdatu, itxuraldatu, eta abar esan daitekeenez zilegi zaigu formaldatu esatea, 

nahiz erdal aurrizkia atzizki baten bitartez irauli" MEIG VI 175. 


mende.


formaldatzaile. � (Lingüística) transformacional. � [Chomsky-rengandik] datorren hizkuntzalaritza sortzaile 

eta formaldatzailearen kontra. MEIG VI 109. 

formaldatze. � Transformación. � Gure klasikoek oraingo hizkuntzan edo meta-hizkuntzan mintzatu izan 

balira, genitibo direlako -(r)en eta -(e)ko atzizkiak formaldatze (transformation) bidez sortzen direla esan 

zuketen. MEIG VII 106. 

formaldu. � Volverse formal. � Gauza ori egin biar / genduke benetan, / edadia baukagu / formaldutzekotan. 

Tx B 113. 

formalidade (V-gip ap. Elexp Berg), pormalidade. �1. Formalidad, seriedad. "Harrokeixa asko eta formalidade 

gutxi dago etxe hortan" Elexp Berg. � Kondizioak jarri / ziran papelean: / zortzi librako palenka / oraingo 

legean, / iru aziotara / formalidadean. EusJok II 28. Gauza txarrikan pasa ez dediñ / gero denbora juanian, / 

Aita Santubak erabaki du / formalidade onian. Ud 136. Jantzi eta mantendu / formalidadian, / ederragua pranko 

/ badago kalian. PE 76. Ala disponiturik / jarri ziran biak, / kartaz entenditzeko / alkarren berriak / 

formalidadiakin / jartzeko egiak. Balad 230. Preparatutzen biak / egondu baitzian, / formalidade aundiz / beren 

itzian. EusJok 130. Gu arrantzale txarrak, / Irigoyen, gaude; / askotan ibiltzen gera / formalida gabe. Uzt EBT 

105 (esta forma se debe sin duda a licencia métrica). Jatordu asieran etzan neurririk galdu, baiña bazkaria 

aurreratzen ari zala, poliki-poliki, gizon aien "pormalidadea" berdoxkatzen asi zan. NEtx LBB 119. 

�2. formalitate. Formalidad, trámite. � Bertze nonbeit, ahal duten bezala bizitzeko, berriz elgarretara biltzerat 

ez haizu, non ez duten ehun mila formalitate, zerga berri, patenta berri, zer nahi despendio berri egiten lege 

berriaren uztarriari jartzeko. HU Zez 151. 

formalismo. � Formalismo. � Estrukturalista hauek [...] formalismora izan dute joera, matematika aldera 

beraz. MIH 194. 

formalista. � Formalista. � Deus guti dakigu, halaz guztiz, bai mamiaren eta bai formaren aldetik. 

Formalistak, izan ere, ez dira berriki baizik sartu gurean. MEIG VIII 105. 

formalitate. v. formalidade. 

formalizazio. � Formalización. � Ez naiz formalizazio kontuetan trebe eta ez naiz horrelako istiluetan sartuko. 

MEIG VII 107. 

formantza. "Conformation, manière dont une chose est formée" Chaho. "(Hb), conformation" Lh. 

formaratasun. � (En la expr. bertze formaratasun 'transformación, transfiguración'). v. formetaratze. � Hek 

dira extasak edo eramaitzak, sentitu eta pairagabetasunak, bat egite Iainkogarriak, bertze formaratasunak, eta 

bertze horrelako perfekzioneak. SP Phil 186. 

formarazi. � Hacer formar. � Amudio dibinoak dik / gure gaiña jautsarazi / eta munduan sekulakotz / Jainkoa 

gizon formarazi. Gç 94. 

1 formatu (V, S; SP, Urt I 396, VocBN, Gèze, H), pormatu. Ref.: Lrq; Iz ArOñ (pípixa); Holmer ApuntV 

(formadu). � Formar(se), crear(se), hacer(se). "Donner la forme, la figure" H. "Serrénak jo ta pípixa formau" Iz 

ArOñ (s.v. pípixa). � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 4 ejs. 

� Munduian den gizon orok behar luke pensatu / Iangoikoak nola duien batbedera formatu. E 11. Ezen Adam 

lehenik formatu izan duk, gero Eva. Lç 1 Tim 2, 13 (He moldatua, TB, Dv, Ker, BiblE egin, Ol sortu). Mundua 

mundu formaduzkero. Lazarraga 1179r. Adam, bada, zela kausa formatu zen Linboa, / zergatik asiki zuen fruitu 

debekuzkoa. EZ Man I 127. Zu gizonei egorririk, / hekiñ hitzak tu formatu, / eta zure berri onak / mundu guziak 

entzun tu. Gç 25. Erle umeak formatzen hasten direnean Ninfak erraten daroe. He Phil 436. Endelgatzen düt 

Ispiritu Seindiak formatü diela Mariaren odolik xahien eta garbienetik Jesü Kristoren gorphütza. CatLan 35 (v. 

tbn. formatu en contexto similar en Cb CatV 69 (-du), CatB 27s, CatLlo 22 (-au), CatLuz 12, Legaz 15, CatUlz 

19). Adanen saijets azurragaz pormau eban emakume baten gorputza. fB Ic I 13. Alere beti firme / macho 

valiente, / bañon kausa gaiztua / formatu diyote. Noe 42. Formatu zirenian / bataila kanpalak, / fite bildu 

zituzten / karlistek egalak. Bordel 184. Bertsuak formatzia / jarri zat buruban. Ud 125. Ez zen oraindik formatua 

neskato goiztarregiak diren bezala. Mde HaurB 18. 


mende.


v. tbn. Ber Trat 57r. Harb 202. SP Phil 268. Arg DevB 145. Tt Onsa 138. CatAnz 4 (formadu). OA 27. Ch III 10, 

1. Iraz 53. Mih 4. Mercy 22. Brtc 264. JJMg BasEsc 21 (formau). JesBih 459. Jaur 351. Etch 458. Xarlem 159. 

Gy 319. Bordel 178. ECocin 22. Elsb Fram 173. Itz Azald 26 (formau). EusJok 16. Balad 193 (formadu). Vill 

Jaink 8. Arti Ipuin 48. Pormau: CatBus 43. 

� Crecer. � Goiz oroz gomendatürik da edatia jente zahar gizener, apoplexiaren ohilzeko, bai eta nekez 

formatzen dien persuna gazter. Alth Bot 13. 

� Formar, colocarse en formación. � Ala, formatuta jarri giñan danok geren fusil, kartutxera, kapotea [...] eta 

maletarekin. Salav 76. Len esan dedan bezela, formatuta geundela, gure lagunetako bati [...] telegrama bat 

etorri zitzaion. Ib. 76. 

2 formatu. � Formato. � Hiztegiaren formatua bera arian arian sortua izan da. MEIG VII 80. 

formatzaile, formazale (S ap. Lrq). � (El) que crea, hace. � O Iesus Krist solas saindu haukin formatzaillea / 

eta lege hain sainduen Zerutik ekharlea. EZ Man I 34. Buraso arthatsua. Egunaren formatzaillea. Emaxurtxen 

habea. EZ Man II 191. 

formazio, pormaziño. �1. Formación (militar). � Entzun zan korneta-otsa pormaziñora deituten. Kk Ab II 146. 

Pormaziñoan egozala. Ib. 147. En DFrec hay 13 ejs. de formazio. 

�2. "Formazione, formation, action par laquelle une chose est formée et produite" Chaho. 

formetaratze. � (En la expr. bertze fometaratze 'transformación, transfiguración'). v. formaratasun. � Hek 

dire extasiak, sentikor ez izateak, Jainkoarekiñeko batetaratzeak, gorapenak, berze formetaratzeak eta horlako 

perfekzione suerteak. He Phil 187. 

formidable. � Formidable. � Notizie formidablea, por zierto! (Guesálaz, s. XVIII). FLV 1973, 372. 

formiko, formiku. 

� Fórmico. � Litro bat formiku azidu 20 litro urari nasten zaio. Oñatibia Baserria 38. Formiku azidu orrek, 

[...] belarraren kalterako diran mikrobioak ill egiten ditu. Ib. 38s. 

formol. � Formol. � Ondar lana da gelditzen, erran dugun bezala, erremedio baten erretzea barne hartan: 

sofre edo "formol". JE Med 100. Zuen lano samina, dela sofrearen, dela formolarena, ez du haren sudurrak 

hautemanen ere. Ib. 101. 

formu. v. bormu. 

formula. �1. Fórmula, modelo. � Fedezko profesioniaren molde edo formüla bat. CatLan 22. Bistan da lege 

morala zer den: giza-bizitzaren formula bat, eredutzat jarritako xedea irixteko zer egin bear den azaltzen duena. 

Vill Jaink 78. Baiño Watauinewarekin itzegiteko eztago formula oiek erabilli bearrik. Ib. 19. Poesi hizkerak 

baditu non eta noiznahi formula jakinak eta propioak, zaharragoak nahiz berriagoak. MEIG IV 97. 

�2. Fórmula (matemática, química...). � Poeta familiak bezala, sendakin familiak baziren, osagailuak eta 

formulak aitarengandik semearengana helerazten zirelarik. Mde Pr 234. Ez dut uste Swadeshen legerik inon eta 

inoiz izan denik. Gehienez ere, Swadeshen formula bat dugu. MEIG VI 121. 

formulario. � Formulario. � Formulario bat, zeinetan laburki konprehenditzen baitira Iainkoari galdegiteko 

drauzkiogun gauza guziak. Lç ABC B 8v. 

fornikatu, pornikatu. � Fornicar. � Seigarrena, ez fornikatzea (edo luxuriasko bekatuan ez erortzea). El 8. 

Bada dantzan dabiltzan emakumeetati, banakaren batzuk geratuten badira gorputz osuagaz (pornikau bagarik) 

areek bere arimako kastidadia galduta, loituten dira. fB Olg 82. Lurreko erregek fornikatu'ute aikin. Echn Apoc 

18, 3 (Lç paillardatu, He lohitu, Dv khutsatu, Ip, Ol na(ha)si, Ur nastu). 

fornikazio, fornikaziño, pornikazinoe. � Fornicación. � Fornikaziñoaren espiritutik delibra gaitzatzu, Jauna. 

Gç 52 (v. tbn. 97). Adulterijua ta pornikazinoia pekatu badira. fB Olg 90. Gizon illtiak, adulterijuak, 

pornikazinoiak, lapurretak [...]. fB Ic II 260. Eztu arek bere fornikazioaz damutu nai. Echn Apoc 2, 21 (Lç 

paillardiza, He, IBe lohikeria, TB zikinkeria, Ur (G) lizunkeria, Ip likhizkeria, Ker, IBk aragikeria). 


mende. 

67


fornil (Dv, A), funil (BN-mix, Sc ap. A). � Embudo. "Petit entonnoir" Dv. "Embudo pequeño" A. � Bertze aldi 

bat pasatzen da oraino fornil bat atxikiz sakelaren gainean eta ixuriz emeki emeki. ECocin 51. Arristiritan, funil 

bat ahoan ezar eta beraren ezne hurtatia edan-erazten zeien bortxaz (S). Eskual 4-4-1913, 3 (ap. DRA). 

fornimenta (det.). � Dekretatu zenian / Tolosan konpleta, / sententzia emaile / ba zen fornimenta. Bordel 45 (el 

ed. lo interpreta como "aukera"). 

fornitu. v. hornitu. 

fornu. v. bormu. 

forogu (Lar Sup), phorogu. � Carga, molestia. Larramendi (Sup), que lo toma sin duda de Axular, lo interpreta 

como "enojoso". � Eztugu nehoren ogia dohainik ian, baina trabaillurekin eta nekerekin gau eta egun langiten 

ari ginadela, zuetarik nehoren phorogu ez ginadenzát. "À fin de ne grever". Lç 2 Thes 3, 8 (He, TB karga, Dv 

behargarri). Abiatzen dira eskean, bataren eta bertzearen forogu, anhitz beltzuri eta bekhaitzkoa izaiten dutela. 

Ax 43 (V 27). Haur da alferkeriatik edo nagitasunetik heldu den irabazia, probezia, [...] bataren eta bertzearen 

karga eta forogu izaitea. Ib. 44 (V 27). 

forogu. v. froga; progu. 

� foronda (Aq 129 � A). � "Achacoso" A. Lo que en realidad trae Araquistain es "Achacoso, malato, doaquea. 

Foronda", que Fita transcribe por: "Achacoso, malato, doaquea, foronda, en Alava". Foronda va con mayúscula 

en el original y Fita, pensando en la localidad alavesa del mismo nombre, añadió "en Alava". Puede tratarse de 

un apellido pero, en todo caso, el único apelativo vasco es doaquea, pues malato no es sino equivalente romance 

de achacoso. 

forradura (L, Sal, S, R ap. A; Chaho, Gèze, Dv, H), foradura (S ap. Lrq), furradura, horradura (SP � A, Lar, 

H (+ o-)). �1. "Fourrure" SP. "Aforro" Lar. "Forro, forradura" A. "Doublure" Lrq. � --Zer behar duzu? --Satin 

ebakia, [...] kroxetak, furradurak, fustania. Volt 266s. Zimendu gabeko sinhesteak ez du horradurarik. Hb Egia 

130. Bainan eskualdunak bere sinaduratzat dakarren izena bera berik aski izen da gehiagoko forradu[ra]rik 

gabe. HU Zez 176. Eta forradura! Jaun erretor xaharrak lephoan erabiltzen zuen fularño hura ere ez zen, segur 

gero, forradura hori bezen goxoa eta eztia. Barb Sup 42. � Forro, vaina de la espada. � Ezarrazu zure ezpata 

bere orraduran. TB Io 18, 11 (Lç, Dv maginan, He magiñean, Or, Ol zorro). �2. "Trama, conjunto de hilos" A. 

� Irazkian eta forraduran, edo larruzkoa bada, edo larrukiz egina den zerbait, plapa zuriaz edo gorrastaz 

thonatua bada, plapa hura legentzat ekharria izanen da. "Subtegmine". Dv Lev 13, 48-49 (Ol bilbean, Ur 

irazkayan, Ker oge-azalean). 

1 forratu. � Entrar. � Ezen hautarik dituk etxetara forratzen diradenak eta gathibu dadutzatenak emazteto 

bekhatuz kargatuak, guthizia dibersez erabiliak. "Ceux-là qui se fourrent". Lç 2 Tim 3, 6 (He, Dv sartzen, TB 

lerratzen). 

2 forratu (Chaho, Dv, H), foratu (S ap. Lrq), horratu (SP � A, H (+ o-)), forrotu (Lar), forrutu (H). � Forrar, 

cubrir. "Fourrer" SP. "Aforrar" Lar. "Doubler un vêtement, lui mettre une doublure" H. � Zamarrik edo arropa 

forraturik. Ax 183 (V 124). Egina zen ezin ustelduzko zur batez, zeina baitzen horratua, kanpotik eta 

barnetik, urre garbizko zathi lodiz. Lg I 151. Aise espos soiñ bi orra ere zetzaken. Gy 165. Biak billdu direnean / 

Maiestate orratu haren aitzinean. "Fourrée". Ib. 234. Hain errexki erran niozakete yakin horratuak; ezen yakinak 

baino yakinago direla uste dute. Hb Egia 129s. Oihal horratu gabeak. Ib. 130. Athorra bat zuen askitto xuria, 

eta haren gainetik kapa seda beltz bat, satin gorriz horratua. Prop 1908, 30. Ereman diot sendagailu zerbait, 

eta, harek ni haurrean bezala, nik hura forratu pulliki eta pulliki. Barb Sup 54. 

forrodun. v. forrudun. 

forrotu. v. 2 forratu. 

forru (Lar, H). � "Aforro" Lar. "Doublure, étoffe dont un vêtement est doublé" H. Cf. furreu. 

forru. v. porru. 


mende. 

68


forrudun, forrodun. � Forrado, que tiene forro. � Bere etxeko guztiak daude forrodun soñekoakin. (Prov 31, 

21). Ur BOEg 804 (Dv bikhun, Ol, Ker toles-biko). 

forrukaiztu (Lar, H). � "Desaforrar" Lar. 

forrutu. v. 2 forratu. 

forta. "Terme de cordonnerie; sorte de faux ourlet en peau plus mince sur les bords du cuir d'une chaussure. Syn. 

ertza, bord, azpildura, ourlet" H. Cf. bortatu. 

fort(a). v. forte. 

fortaleza (Lcc, SP), fortalesa, forteresa, fortaresa, fortaliza (Urt IV 288). �1. Fortaleza, edificio fortificado. 

"Forteresse" SP. v. forte, fuerte (3). � Mana zezan kapitainak hura fortalezara eraman ledin. Lç Act 22, 24 

(He, TB, Dv gaztelura(t), Ol gudaletxera, Ker torrera). Han fortalesa edo gastelu batean bezala buru egiteko 

etsaien asalduei eta tentazionei. He Phil 125 (SP 122 forta). Nahi dela sartü / Biharnon eta Nabaran / forteresak 

eraiki dütiela / Gaskoña orotan. Xarlem 232 (306 fortaresa). Santxo, aal baduk, [...] dei egin kiok fortaleza 

ontako alkaiteari. Berron Kijote 187. �2. (Lcc). Fuerza, fortaleza. � Zer ofizio du fortalezak? Ber Doc 171r (v. 

tbn. en el mismo contexto Cap 78 (-zeak), El 88). Irugarrena, fortaleza edo sendagalla. CatBurg 41s (v. tbn. en 

el mismo contexto Legaz 50). Zein dira fortalezatik jaiotzen diran eta ari darraizkan birtuteak? Gco II 86. 

Bostgarrena da fortalezaren edo indarraren doaia. AA I 612 (CatLuz 27, CatAe 66 fortalezeina, CatSal 67 y 

CatR 67 fortalezarna; v. tbn. en el mismo contexto Cb CatV 61). v. tbn. Bet 15. OA 101. Iraz 44. 

- FORTALEZA(Z)KO. (Adnom.). � Laugarrena fortalezazko doea. Bet 16 (v. tbn. fortalezako d. en OA 101, 

Iraz 45, CatB 81 y CatLlo 84). Eltzen da fortalezako birtute au eriotza bera sufritzeraño. Gco II 86. 

fortalezitu (-idu Lcc). � Fortalecer(se). � Bigarrena da Konfirmeziñoea, zeinek fortalezidu eiten gatuz 

Bautismuen artu genduen fedean. VJ 9. Bere birtutea [...] geiago irmatzeko edo fortalezitzeko. Gco I 453. 

Konfirmatako eta fortalezitako batixatian rezibitu ginion fean. CatR 55 (v. tbn. fortalezitzeko en el mismo 

contexto CatAe 54, CatSal 55, CatUlz 39). 

fortaresa. v. fortaleza. 

fortatu. v. bortatu. 

forte (Urt IV 288), fort (Chaho, H), forta. � Fuerte, fortificación. "Forteresse" H. v. fortaleza. � Forta edo 

azkar-leku batetan bezala egoiteko tentamenduetarik begiratzeagatik. SP Phil 122 (He 125 fortalesa). Ene 

etsaiek gaiski / ezarri ükhen nündien / Franziako fort ororen / bürüzagi egin. Xarlem 1354 (v. tbn. 

313). Nahi bezinbat gizon zukeien berekin / eta forte hazkarrak gathe burdinekin. Hb Esk 69. Xarmagarri da 

Mauleko hiria / plazaz eta fortez üngüratia. Xikito 11. 

forteresa. v. fortaleza. 

fortifikatu (SP (sin trad.), Urt V 72). � Fortalecer(se). � Fortifika zedin fedez Iainkoari gloria emanik. Lç Rom 

4, 20. Baina Iauna asistitu izan ziaitadak eta fortifikatu ukhan niauk. Lç 2 Tim 4, 17 (He borthiztu, TB, Dv 

(h)azkartu, Ol suspertu, Ker indarra emon, IBk indartu). 

fortitz. v. bortitz. 

fortsa. v. 1 bortxa. 

fortuna (S ap. Lrq; SP, Urt I 58, Lar, Añ, H), portuna. �1. Fortuna, suerte. "Hasard, cas fortuit" H. v. zorte. � 

Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, si bien su uso es escaso en el s. XX, sobre todo al Sur. Fortuna 

es la forma general; hay ejs. de portuna en J.A. Moguel (PAb 155), fr. Bartolomé (Ic I 80) y Udarregi. � 

Maradikatzen dut neure fortuna, / zeren jin bainendin egun zugana. E 209. Fortunearen etsai zala / ya asi zan 

sentitzen. Lazarraga 1145r. Fortunea kurela dana. Ib. 1173v. Ethorkizuneko gauzak, fortunaren eskuan eta 

benturan daudezinak. Ax 66 (V 43). Fortuna estrainioa! / Zuek zuen ohean, / eta ni sofritzen bainatza / errerik 


mende. 

69


hemen supean! Gç 157. Baldinetariak presuna bat laudatzen baduzu zeren aberats den [...] hori zor zaio 

fortunari. ES 105. Zer moldez behar den ibilli fortuna edo alde edo kontra denean. Mih 2. Ala nik ükhen düdan 

fortüna trixtia! Etch 676. Au bai dala mauka! / Onelako fortuna / munduan nork dauka? It Fab 36. Mundu au 

garnitzen da / kalitate oroz, / batzu fortunarekin / bertziak maluros. Bordel 143. Bide batian izaten bada / 

enkontratzeko fortuna / saludatzean bai zait gustatzen / aien egokitasuna. Xe 168. Portun ona gugandik / beti 

apartian. Ud 159. Fortunak nahi izan zuen, egun eta oren berean, kausi zadin gizon bat bide beraz Askaingo 

aldera zohana. Elzb PAd 2s. Eta zer du hatzemaiten? Eltze handi bat urrez eta zilarrez betea... Ah! zer fortuna! 

Oraikotik aberats gira zu eta ni, Maria. HU Zez 54s. Ni lako fortunia / notu arrapatu? / Amaika illabeteko / 

sarjento nonbratu. Balad 144. Hau da nire fortuna, / egunero galtzen / nauen mingostasuna. Arti MaldanB 218. 

v. tbn. Mat 85. Volt 140. EZ Man I 94. Harb 191. SP Phil 130. Tt Onsa 76. ES 198. Gamiz 203. He Gudu 76. 

msOñ 90v. LE Ong 114v. JJMg BasEsc 229. Astar II 40. Jaur 121. Arch Gram 59. Gy 309. Hb Esk 64. Bil 76. 

Sor Gabon 43. AB AmaE 380. Azc PB 339. Tx B I 212. Portuna: Balad 136. 

�2. (S ap. Lrq; Lcc, Gèze, H). Riqueza, fortuna. "Bienes de riqueza, fortunean onak" Lcc. � Fortunaren 

gorenean, / eman nauzu tronuan. Arg DevB 58. Ah, bai, Zu ene bihotz hunek / bazintu bere tresortzat / eta balu 

zure grazia / bere fortuna osotzat! Gç 138. Argatik iraten ditut / fortunarik asko / portuban errial bat / aforan sei 

lauko. DurPl 63. Arbasoen noblezia eta poeten fama / karga dire ez badute hirurgarren... fortuna! Monho 68. 

Ikusiko dira pekatuko bidetik izan dabeenak ezkontza euren gustoko bat, igon dabeenak fortunan. Mg CO 245. 

Fortuna xumea zuen. Gy 82. Kargudun hori izen handi baten eta fortuna handi baten jabe da. Laph 80. Bil ez 

badezakegu / handi den fortuna, / dugun goza bederen / guttien duguna. Zby RIEV 1908, 773. Ai zer lastima 

orlako portuna / prantzesak arrapatzia! EusJok II 159. 1627an Donaphaleurat ezkondu zen Jeanne d'Erdoy, 

aitoren alaba alargun batekin: hunek berrogoi bat urthe zituzken, bainan fortuna ederra. Lf ELit 120. 

v. tbn. Hm 160. Brtc 11. Xarlem 115. ChantP 342. Elsb Fram 179. JanEd II 17. 

- FORTUNA EGIN (S ap. Lrq; H). Hacer fortuna, enriquecerse. � Haren arthoski zerbitzuari darraizkonak 

segur dire osoki, sekula guziko fortuna egiten dutela. Dh 200. Orai jiten nitzaitzü adio erraitera, / itxasoz 

banuazü fortüna egitera. Etch 676. Bere adiskide bat, zuela ya urthe bat, / fortuna egiñ nahiz gana indietarat. 

Gy 156. Nabegantiak uzten baditu / arrixkuaren beldurrez, / portunaren bat egin lezake / agiyan ere legorrez. 

Xe 190 (289 fortuna egin). Fortuna arin eginik / dut Amerika utzia. Etcham 47. Eta huna gure gizonak, fortuna 

eginik, aberats handi beren herrirat itzuliak. Barb Leg 132. v. tbn. Bordel 145. Elsb Fram 169. Azc PB 314. 

Xikito 13. Ox 193. 

- FORTUNA IZAN. "Fortuna ukhan du, il a eu bonne fortune" H. 

- FORTUNAZ (H). a) Por ventura, quizás. � Eta fortunaz bera / aberasten bada, / len baño gaizkiago / 

benturaz bizi da. It Fab 165. Agur, Jaun Kapitaina. Fortunaz, leku bat ez zinuke enetzat untzi hortan? Barb Leg 

138. v. tbn. JE Ber 51. Gizon gazte maitea, bazinakike fortunaz Rages hirirateko bidea? Zerb IxtS 61. b) 

Afortunadamente. � Kixkil hor iragan baitzen fortunaz, jauzi egin zuen astoaren salbatzerat. Lf Murtuts 15. 

- FORTUNAZKO (SP, H). "Fortunazko idereitea, idorogoa, trouvaille de hasard" H. � Adio dote eta ezkontzak 

/ eta fortunazko ametsak. / Nere neska gelditzen da / lehen zen bezala Aneta. Gy 16. 

fortunadun. �1. "Qui a bonne chance" H. �2. "Qui a du bien, de la richesse" H. 

fortunagabe (H), fortunabage (Lar, Añ, H), fortunage (Lar, H). �1. "Infortunado" Lar. "Desafortunado" Añ. 

"Absence de bonne chance, malheureux, infortune" H. � Bordegaraien semiak / ai ze fortuna bagiak / 

urkamendiko oñian dago / hango laugarren semia. Balad 60s. �2. "Absence de biens de fortune, pauvreté" H. 

fortunaketa. � (Con suf. -ra). En busca de fortuna. � Gogoz arinsko eta libertate gura, / badoazi kurri fortunaketara. 

Gy 183. 

fortunatto, fortuntto. � Dim. de fortuna (2). � Bospasei urtheren buruan berriz prest da etxerat, bere 

fortunttoa eginik. Herr 9-1-1958, 1. 

fortunatu (S ap. Lrq; SP, sin trad.). �1. "Fortunatua naiz" SP. "Avoir de la chance" Lrq. �2. + portunatu (Gazp). 

Encontrarse, darse, ocurrir. � Fortunatu balira / Ezpatak gerrian / Elkar onditzen [= garbitzen] zuten / 

Kolera gorrian. Bordel 170. Okasiyo bat emen izan da / juan dan aurreko urtian, / ni ere bistan fortunatuba, / 

nerau ez nitzan partian. PE 56. An fortunatu zaigu / Gaintzako kondia, / bi aldetara beiak / saltaka juan dia. Ud 

100. Zazpi senide aita batenak / egotia emen triste / fortunatu da desgrazi batez, / bañan ez genduan uste. Tx B I 

132. Portunatu da oien etxetik / dama gazte bat juatia. Ib. 259. v. tbn. Portunatu: AzpPr 43. Moc Damu 7. �3. 

"Enrichir" Lh. 

fortunoso, portunoso. � Afortunado. � O, ladrón fortunósoa, zein lastér arrapatuzuén paraisoa! LE Ong 57r. 

Naiizanzázu ta fortunóso zára: guziá itzulikodá zure oneráko. Ib. 73v. Alborotatu eta galerak / eman ditu 


mende. 

70


itxasuak, / ango mariñel gizaraxuak / etzeuden portunosuak. Arrantz 76. Ni ez naiz fortunoso / mundura jayua. 

Ud 100. � (Forma de fem., con suf. -sa). � Bordegaraien alabak / ai ze andra fortunosak. Balad 61. 

fortxeta. v. furtxeta. 

fortza. v. 1 bortxa. 

foru (V, G-to-nav, AN-larr-araq-ulz-erro-gulina, R-uzt-urz; Añ), fuero (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip, G, AN-gipulz-erro-olza), 

poru (V-ger-m, Ae), puero (G-azp), fuego (G-azp), furu (V-ger). Ref.: EI 60; Holmer ApuntV; 

Etxba Eib (fueruak). � Fuero. "Fueruak, fueros. Se dijo siempre así por los privilegios reconocidos al País por 

los Señores" Etxba Eib. � Tr. Documentado casi exclusivamente en textos meridionales. En DFrec hay 115 ejs. 

de foru, meridionales. � Bizkaitarrai konfirmadu eginezan euren foruak (1609). ConTAV 5.2.7. Malleagaz forua 

gaitik. TAV 3.3.1. Bizkaiko legeak, andi foruak / erregen Majestadeak konfirmaduak. EgiaK 90. Bizkaiko 

porubak emoten deust eskubidia aututeko zuben artian gura dodana neure oinordekotzat. Mg PAb 107s. 

Zorioneko arkaitzak eta / zorioneko mendiak, / oraiñ artian zuek zare izan / foruen gordelariak. AB AmaE 4 (59 

fuero). Eskualduna atxikia baita bere arbasoen erlisione [...] libertate edo fueroeri. Zby RIEV 1908, 89. Orain 

gagoz egiten / burdina-bidea / Fueruak igesteko / bear dan atea. Azc PB 202. Eretz hortatik zuberotarrak oro 

aitun-semetzat joiten zituen herriko Foruak. Mde Pr 187s. Berak dioenez foruak nork bereak ditu eta tokian 

tokikoak dira. MEIG IV 56. 

v. tbn. BBizk 13. EE 1883b, 225. Enb 36s. Fuero: Lar Fueros 225. It Fab 212. Izt C 207. Hb Esk 48. Aran SIgn 

200. Xe 398. Or SCruz 15. Tx B II 86. 

� Foruen plaza. Anab Poli 76. Foruen kaleak eta plazak loratzen zaizkigu nonnahi. MEIG VI 69. 

- FORUDUN. (El) que goza de fueros. � Laurokin [lau probintziokin] lazo bat egiñikan / fuerodun izan gaitean. 

AB AmaE 141. 

forukalte. � Contrafuero. � Ta olan atontzen ebezan forukalte gogor asko. "Los más notorios y graves 

contrafueros". AG 162. Ikusi dabe irakurliak zein sendotasunaz jarki yakozan bizkaitarrak 1601an forukalte 

baten zemaiari. Ib. 167. 

forulari. � Estudioso de los fueros. � Ez dakit zer uste duten hain ugari ditugun foruzale eta forulariek, baina 

ez dut uste gure Probintziak inoiz dekreturik eman zuenik. MEIG V 75. 

foruzale, fuerozale. � Fuerista. � Beti foru-zale nai dogu izan. AB Olerk 261 (v. tbn. AmaE 117). Zenbat eta 

kalte geiyago egiten diezuten euskal fueroai, orduan eta laguntza geiyago ematen diozute Karlosi, fuero-zale 

guziak onen ondora dijoaz-ta. Itzald II 131. Donostiako liberalak ere, Lasalak espantuz eta bihotz minez bere 

kaltetan ikusi zituen foruzale bihurtzen: foruzale edo federalista agian. MEIG VI 69. Egungo foruzale berriek. 

Ib. 40. En DFrec hay 5 ejs. 

foruzaletasun. � Fuerismo. � Orain askok eta askok karlista dirudigu, bat batean foruzaletasun izugarria 

sortu baitzaigu. MEIG IV 63. 

forzagite. v. bortxagite. 

forzari. v. bortxari. 

forzatu. v. bortxatu. 

forzoso. � Forzosamente, necesariamente. � Iñor izango bada abisadu, / bear dau forzoso enamoradu. 

Lazarraga (B) 1151rb. 

fosfato, posporato. � Fosfato. � Fosforodunen artean [oek dira obenak]: fosfatoak, lurrari eman baño len xe-xe 

austuta, ta superfosfatoak. EEs 1916, 269. Fosfato zortzezkoak toki askotako miatze ala arrobitan arkitzen dira. 

"Fosfatos naturales". NekIr 32. Posporatoak lurrari indarra emoten dautsoe. GJaur Kimia 119. 

1 fosforo, fosforu, posporo, fosfora, fozfora. � Fósforo. Cf. pospolo. � Beste koipea edo fosforua duenak dira 

autz zuriya, burni-autza eta beste geiago. GipNek 30-4-1906, 30. Andana bat izendatuko ditugu hemen: fosfora, 

nunnahi delako lekak guti edo aski badaukana; gisua, hezurretako zelulek gehienik biltzen dutena. JE Med 76s. 


mende. 

71


Burni-miatzari daukan fosforoa kendu bear zaio. NekIr 33. Azurrak eta buruko garaunak posporo asko eukiten 

dabe. GJaur Kimia 115. Posporo-garratzak. Ib. 118. Azota, fozfora, potaza eta gisia. Herr 29-9-1956, 4. 

Kloridriku azidua, sulpuriku azidua, fosforu azidua, formiku azidua eta karbonu azidua. Oñatibia Baserria 37. 

Proteinak beti, nitrojenu, karbonu, idrojenu eta oxijenu izaten dute eta batzuetan azufre, fosforu eta burnia. Ib. 

68. 

2 fosforo. "Obispo, torpedo, abambolo de cantil, fosforua" FauMar 57. "Rata, ratón" Ib. 58. 

fosforo. v. pospolo. 

fosforodun. � (Lo) que tiene fósforo. � Sagasti lurrari ongarri oek eman bear dizkiogu itxu-itxuan: 

fosforodunak, potasiodunak, karedunak eta nitrojenodun batzuek. EEs 1916, 269. 

fosforotsu, posporotsu. � Fosfórico. � Urge posporotsurik be garratza onetara sortu daiteke. GJaur Kimia 

119. 

fosil. v. fusil. 

foso. � Foso. � Goititzen dire trintxerak, egiten dire fosoak, ematen zaiote indar atakeeri. (B, s. XVIII). 

BOEans 909. Ta hortzetan ezpata / pasa nuen fosoa. Azurm HitzB 32. 

fostai. v. inusturi. 

fot. "Bollo de pan especial para el desayuno. Fotak ziran txakur-txikikuak eta txakur-aundikuak" Etxba Eib. 

foteila, fotil (Dv), fauteul. � Sillón, asiento. "Fauteuil" Dv. � Haien lekiak banütian / Ifernian preparatürik / 

Jüpiterren Saihetsian / fauteul bedera ederrik. Xarlem 595. Yuyea bere foteillan / zagon izerdi-phatsetan. "En 

son lit de justice". Gy 325. Aita aldiz, sumakoa eskuan, fotilean zabal-zabala. Herr "Jainkoa Sotoetan" n.º 35 

(ap. DRA; la ref. es incorrecta). Saluneko fotilak antolaraziak ditugu. GH 1965, 219. 

fotero. "Panadero que hiciera este pan [fota]. Rikardo foterua, Ertzill'enekuagaz, erbilari amorratua" Etxba Eib. 

fotil. v. foteila. 

foto. � Fotografía. v. argazki. � Foto eta handitze mota guzietarik. GAlm 1946, 4. Ederki pintatzen ikasi duzu, 

foto bakun bati jarraikiz holako lan bat egitekotan... Mde HaurB 71. Fotoak ederrak dira eta jokolariak ez 

batere nola nahikoak. Herr 14-5-1959, 4. Orduan egindako "fotoak" ere lagun ditut. Anab Aprika 8. Fotoak 

artzeko ezin aukera obea. Ib. 19. Foto hartzen asten nizan guziez, haurrak urruntzen zaizkit. Othoizlari 1963, 

500. 

fotografia (T-L), photographi. � Fotografía. � Toki berean, lehengo guzien gainera, fotografia berri bat 

hartzen dute gure begiek. JE Ber 11. Amak bethi photographia atherateko bezela ibili-arazten zuan. Osk Kurl 59 

(v. tbn. 143). Zinea, fotografia, abiazioa, radioa, [...] nik al dakit zenbat eta zenbat gauza sortu dituan gure 

gizaldi onek! Vill Jaink 27. Pintura kaxkarrek, berriz, axaleko fotografiaren kopiak dirudite. MEIG I 110. En 

DFrec hay 7 ejs. de fotografia. 

- FOTOGRAFIA-TRESNA. Cámara fotográfica. � Andre angles kankail bat, ozarra, hurbiltzen da bere 

fotografia tresna eskuan. Barb Sup 26. 

fotografiarazi. � Hacer fotografiar. � Uztailean Txiberta-ko oihanean Colette Gerlier delako bat arin baino 

arinagoko estatu batean nahi ukhan zuen bere burua fotografiarazi. Herr 7-10-1958 (ap. DRA s.v. arin). 

fotografiatu (T-L). � Fotografiar. � Buru-Lehenak esker onak ematen diozka Jos.-Alex. Lacoste, bilzarlagunari, 

bi urthe iraganetan guzieri egin darokigun ikustate amulsuaz, Bilkhurako Lagunak atsegin sari 

fotografiatuz. Lander RIEV 1911, 593. 

fotografista, fotografixta, potograpista. � Fotógrafo. � Ara joan nitzan ponografo eder bat besapian artuta ta 

Illunpe potograpistea nerekin nuala. Urruz Zer 130. Potret iteko jin arazi du / Auberte fotografixta. Mattin 66. 


mende. 

72


fotokopia. � Fotocopia. � Zegoen zegoenean argitaratua dago fotokopia bidez Gasteizen. MEIG IV 56. En 


fox. � Fox-trot. � Lenengo aldiz, euskal itzez jantziak agertu ziran pasodoble, fox, rumba, tango ta abar... NEtx 

LBB 293. Edurne (Fox-aidea) (tít). Ib. 384. 

fozfora. v. 1 fosforo. 

fr. � (Onomat.). � Hostoak firfira: fr, fr, fr! Lf Herr 3-8-1961, 4. 

fra-fra. � (Onomat. del ruido de una máquina). � Makinattoak fra-fra-fra-fra... egiten zuan ariñ ariñ, hortztxirringak 

biraka zebilelarik. Osk Kurl 129. Ostera hasten zan fra-fra-fra-fra... makinattoa. Ib. 129. 

� fraga. v. fragua. 

fraganzia. v. fragrantzia; frankantzia. 

fragata (Urt I 70, Lar). � Fragata. � Nahi duzue laudorioen portura hedatu? Sar zaitezte autoren untzian edo 

fragatan. ES 188. Don Franzisko Buenetxea, Kapitan Fragatakoa. Izt C 476. Segurez gauza ikhusia / zela 

gerlako untzia, / eta bedere fragata. Gy 208. Fragata baten / urak ebaten / ioiala beste mundura. Azc PB 162. 

Portuan ikus zitezkean bergantiñen eta fragata arrunten albuan turkitar karabelak. Etxde Itxas 14. Eguzkiak 

bete-betean jotzen zun eta fragataz, bergantiñez eta goletaz josirik zegon [Cadizko bahia]. Ib. 73. 

fragatatzar. "Pazguata (mujer): 1.º Fragataztar [sic, por fragatatzar], litm. fragataza (fragata grande) (V-ger)" 

A EY III 373. 

fragrantzia, fraganzia. � Fragancia. � Sanduen gorpútz il zenbaitek ematen baute aláko fragránzia múnduan, 

zer milágro dá zéruan? LE Doc 250. Usmarén sentidoa gozatukodá ángo fragánzia admirableéki. Ib. 250. Ô, zer 

órdua ura, noiz astenzáren txastátzen Jangoikoaren erregáloak, sentitzen ángo fragránziak, aditzen ángo 

musikak. LE Ong 81v. 

fragua (Lar, H). � "Fragua" Lar. "Fourneau de forgeron, de serrurier, etc. Forge" H. Lhande lee fraga, por error, 

en Harriet. 

frai (Lar, H), prai. � Fray. "Frère. Mot qui précède celui d'un religieux" H. v. anaia (2). � Tr. Documentado 

casi exclusivamente en autores meridionales; al Norte se encuentra en Axular. Se emplea tbn. abreviado en Fr. 

En DFrec hay 2 ejs. de frai. � Frai Ioan Gerin, hain saindu handiaren faman zegoen hark. Ax 353 (V 234). 

Aita Frai Pedro Antonio Añibarrok. Mg CO 294. Juzgau eban nausijak Prai Marino erruduna zala. fB Ic II 232. 

D. Fr. Andres de Ubilla Obispo Txiapakoa. Izt C 472. Frai Angelikoren irudiak bezela gure kanta ere. Lek 

SClar 121. Fr. Luis Villasante Kortabitarte, O.F.M. Euskaltzaindikoa. Vill in Bilbao IpuiB 8. Frai Luis Leon eta 

Donibane Gurutzen olerkirik onenak. Gazt MusIx 3. Eta ikus dezagun nola orrua eragin zion adarrari poesiaren 

Fray Gerundio honek. MEIG I 216. 

v. tbn. Mb IArg I 257. Ub 1. AA III 285. Ur MarIl 13. Lard III. Aran SIgn 98. Ud 127. PE 20. Azc PB 185. A 

Ardi 81. Etxba Ibilt 453. Fr.: Cb Eg II 204. Añ EL 1 1. fB Olg 93. Astar II I. Bv AsL 14. Arr May 48. A Ardi 133. 

Prai: Aran SIgn II. Urruz Zer 22. 

fraidantza. � Monacato, vida de fraile. v. fraidetza. � Fraidanzan diran barurak, otoitzak eta zerbait neke 

dakarten beste gauzak izutzen zutela [...] utzi zuen bere bide on hau ta artu zuen ezkontzakoa. Mb IArg I 321. 

fraidarrein. v. fraidearrain. 

fraidarrein. v. fraidearrain. 

fraide (V-gip [V-arc ap. A], L, BN, S; SP, Urt I 15, Ht VocGr 416, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), 

fraile (V-gip, G-nav; H), fraire (Lcc, Gèze), praile, praide. Ref.: A; Lrq; Iz Als (fráiliík), ArOñ; Etxba Eib 

(fraillia); Elexp Berg (fraille). �1. Fraile. "Fraidea, le moine, le religieux" Arch VocGr. "Fraille, fraile. Baita, 

ekintza baino berriketa gehiago dutenei esaten zaie despektiboki. Eztok txarra baiña fraille xamarra" Elexp 


mende. 

73


Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Fraide es la forma más empleada al Norte, aunque 

fraile es tbn. frecuente en los ss. XIX y XX (hay fraire en Eguiateguy, Inchauspe y un texto de Urdax del s. 

XIX). Al Sur, aunque hay ejs. antiguos y modernos de fraide, son fraile y praile las formas más usuales. En 

DFrec hay 17 ejs. de fraide, 15 de fraile y 4 de praile, todos ellos meridionales. � Pero Sanz Frayrea (1366). 

Arzam 239. � Fraideon ostatuori. fJZ 98. Hartatik beretik ilkhi izan dirade fraide eta serora izateko. Lç Ins G 

5r. Fraidea predikatzen jarri. Lazarraga (B) 1204r. Orain dator fraile malmaz arro bat. Ib. (B) 1182vb. Lagun 

aphez eta fraide, munduaz ukhatuak, / eta enegatik bizi penosa hautatuak. EZ Man I 30. Isiz fraide sar nendin, 

eta ahalgez ialgi enendin. O Pr 283. Fraide saindu baten bizitzea gurutzea da. Ch III 56, 5 (Mst fraide; SP 

giristino, Ol lekaide). Bizitzeko manerien khanbiuak eta pasionen osoki hil erazitziak, egiazko fraidia egiten 

dizie. Mst I 17, 2 (Ip fraidia). Santermoko fraileakin egingo det apaizuk eta inor kansatu gabe (Donostia, 

1761). ETZ 111 (112 fraile). S. Anton ta S. Remualdo ta berze fraire sandietarik, üsü dirade bizia lüzatü 

dütienik. Egiat 191. Ni apez edo fraire baninz (Urdax, 1829). ASJU 1993, 586. Memento beretik hartu zuen 

fraide bilhakatzeko xedea. MarIl 99. Nik ere uste nian arropak egiten zuela fraidea. Elzb PAd 12. Joan zen bortu 

barnerat fraide lagun batekin. Jnn SBi 124. Praille budatarrak. A. Zavala in Goñi 14. Santa sekulan etzazula 

egin / fraile joateko ametsik. Tx B 190. Herritar fraide bat, apezturik, lehen mezaren emateko herrirat abian. 

Iratz 144. Praide prantziskotarrak. Lek SClar 117. Ta ez dabela izan nai praille. Gand Elorri 212. Bergarako 

prailletara bialdu zuten zerbait ikastera. NEtx LBB 36. Izatez ziren, dakigunez, moja eta fraile. MEIG IX 27 

(MIH 150 praile). 

v. tbn. Mat 148. Harb 414. Ax 379 (V 249). FPrBN 25. Hm 189. SP Imit II 9, 6. Tt Arima 97. INav 128. Gç 52. 

Bp II 63. CatLav 61 (V 39). Mb IArg I 52. Lg II 92. AR 272. Brtc 260. Añ LoraS 45. Dh 255. AstLas 66. JesBih 

473. Jaur 133. Gy 26. Elsb Fram 153. Lap 258 (V 117). HU Zez 99. Lander EEs 1916, 60. Balad 153. Barb Sup 

148. Zub 77. Etcham 167. JE Ber 23. Or Eus 205. Lek SClar 120. Mde Pr 295. Akes Ipiñ 14. Ardoy SFran 291. 

Alzola Atalak 65. Frail(l)e: Ber Trat 110r. ConTAV 5.2.9, 129. El 96. Mg CO 240. Gco I 389. Astar II XIV. Izt C 

504. Gy 179. Laph 123. Xe 243. Ud 37. PE 115. Balad 125. Arr May 178. Azc PB 177. Itz Azald 42. JE Bur 43. 

A Ardi 127. ABar Goi 19. Iratz 67. Zerb Azk 93. Bilbao IpuiB 3. And AUzta 127. Osk Kurl 31. Ardoy SFran 18. 

Etxba Ibilt 462. Azurm HitzB 44. Lf ELit 247. Lf in Casve SGrazi 15. Berron Kijote 101. Fraire: Ip Hil 194. 

Prail(l)e: GavS 6. Mg PAb 197. fB Olg 162. Aran SIgn 60. Ud 91. Bv AsL 125. A in Azc PB 5. A. Zavala in 

Goñi 13. Ag G 20. Urruz Zer 48. Balad 184. Inza Azalp 121. Muj PAm 46. Eguzk RIEV 1927, 426. Or Tormes 

11. Tx B II 251. Enb 63. Alz Burr 20. Ldi UO 26. ABar Goi 20. NEtx Nola 11. Lek SClar 138. Vill in Bilbao 

IpuiB 6. Basarri 163. And AUzta 43. SM Zirik 12. Vill in Gand Elorri 10. BEnb NereA 101. MAtx Gazt 106. Or 

in Gazt MusIx 38. Uzt Noiz 51. Mattin 128. Pralle: Ur MarIl 93. Ag Kr 222. Kk Ab II 100. SMitx Aranz 89. 

NEtx LBB 369. Munita 128. 

� (Como primer miembro de comp.). Cf. Iz ArOñ s.v. aarizaiña: "Solía andar un fraide-mutill cuidando los 

carneros de los frailes en Aloña". � Hartu zuten fraide-soina. Birjin 343. Fraide lagun orori. AR 144. Jauntzia 

zagon bethi fraide arropa zuhail batez. Jnn SBi 92. Alde hetako fraide-aintzindari batzuk. Ib. 86s. Bere fraile 

jantziak utzirik, monja bat atera erazi zuan bere konbentutik. Inza Azalp 95 (v. fraile-jazkerak en Berron Kijote 

102). Nun zaitut ene gela, ene fraide gela, / ene kurutze gorri hoin beso zabala? Iratz 129 (tbn. fraide-gela en 

Alzola Atalak 84). Gure Herrian gobernamendu tzar batek fraile-serorak herritik kanporat igorri ditu. Zerb IxtS 

112. Hirian sartzeko fraile-konbentu baten ondotik iragaiten da. Osk Kurl 147 (v. tbn. praille-konbentu en 

Bilbao IpuiB 89). Praille-bizitzak eskatzen duen uko egitea. Vill in Gand Elorri 15. Ordurakoz jeiki-ta zegon 

Santxo Panza, fraile-mutillek puxkat ebaindua. "Los mozos de los frailes". Berron Kijote 115. 

�2. "Fraillia, en el frontón, sección redonda insertada en el ángulo de las dos paredes, para ardides del juego. 

Fraillian jotako pelotia eziñ izan eban errestau" Etxba Eib. 

� "En las fachadas es frecuente el uso de fraileak, que son avances o salientes de paredes laterales: es decir que 

ambas paredes laterales avanzan más allá de la pared de la fachada" (AN-burg) AEF 1926, 7. 

- FRAIDE-ETXE, FRAIDETXE. Convento de frailes. � Eztozu enzun inos praile-etxeetan jazoten dana? Mg 

PAb 125. Praile-etxe ta elizak egin zitezela txiki ta pobriak. Bv AsL 202. Pagoda ta praille-etxe guzietan sartuatera 

ibilli ziran. A. Zavala in Goñi 13s. Praille-etxearen aurrean igarotzean, atera zan praille bat komentutik. 

Urruz Zer 48. Aditu izan zuen fraidetxe bat Eskual-Herrian muntatu nahiz bazabilatela. Othoizlari 1954, 4. 

v. tbn. Jnn SBi 84. Or Eus 204. Fraile-e.: Itz Azald 106. Prailleetxe: Or Mi 82. Fraidetxe: Alzola Atalak 120. 

- FRAIDE-EULI. "Prailleuli (V-m), mosca borriquera; litm. mosca de fraile, llamada así por su color semejante 

al del hábito de ciertos frailes" A. 

- FRAIDE-KATILU. "Fraille-katillua, taza mayor que la de tamaño común. Fraille katilluan kafia eta esnia 

sopekin, aren barau austia" Etxba Eib. 

- FRAIDE-KOROI "Fraile-koroi (msLond), corona de fraile" A. 

- FRAIDE LEGO. Fraile lego, que no da misa. v. ej. de Azc s.v. FRAIDE MEZAKO. 

- FRAIDE MEZAKO. Fraile que puede oficiar misa. � Utzirik izendatuta amabost fraile mezako eta bost lego 

bizitutzeko lainbat ondasun. Izt C 506. Ez da aberatsa, ta ez da / fraille mezakua, / ezpada agura argal bat / ta 

fraille legua. Azc in Ur PoBasc 173. 

- FRAIDE-MIRABE. "Fraide, fraile mirabea, morroia, serviteur qui s'est donné à un convent et qui en garde les 


mende. 

74


règles" H. 

- FRAIDE-MORROI. v. FRAIDE-MIRABE. 

- FRAIDE-ONDO (Foix ap. Lh; fraile- Ae). "(S; Foix), défroqué" Lh. "Garraldako fraileondoa, el exfraile de 

Garralda" A Aezk s.v. -ondo. 

fraidearrain. � "Fraidearraina, fraile" Izt C 205. � fraidarrein (Hb ap. Lh). "Monstre marin qui a la tête d'un 

homme et la tête rase" Lh. 

fraidedi (Lar, H), frailedi (Lar, H). � "Frailería" Lar. "Multitude, grand nombre, concours de moines" H. 

fraidegai (T-L), frailegai, prailegai, fraidegei (V-gip ap. Iz ArOñ), frailegei (V-gip ap. Etxba Eib). � Novicio. 

"Novice, chez les religieux" T-L. "Fraille-geixa, novicio. Kenpen'go Tomas (Kempis latineratuta) amaika 

urterako fraille-geixa zan bere anai nausixagaz" Etxba Eib. � Aintzina ere bethi eta bethi bazirelakotz fraide 

gai berriak, egin behar izatu zituen komentuak non-nahi. Jnn SBi 110s. Eta praillegaietan bat edo beste, 

matsareari itsatsita, ausardi ta jakin-miñez eskaratzeko leiolaraño iritxi ba zan [...]. Txill Egan 1956 (2), 28. 

Duruelako konbentu berrira, prailegaien maisutzat. Gazt MusIx 143 (v. tbn. 167). Ba omen da fraidegai 

mentura. Othoizlari 1963, 501. 

- FRAIDEGAI-ETXE. Noviciado. v. fraidegaitegi. � Frailegai etxetik lekora, bere kideko gazteri hamabi urtez 

kristau morala erakutsi zioten. Lf ELit 156. 

fraidegaiño. � Dim. de fraidegai. � Fraidegaiñoen Kantuak (tít.). Iratz 107. 

fraidegaitegi. � Noviciado. v. FRAIDEGAI-ETXE. � Hesten ditutzue fraidegai eta seroragaitegiak. Prop 

1906, 92. 

fraidego (SP, H), frailego (H), frailegu, freidago (H s.v. frei), freilago (H s.v. frei). � Monacato. "État 

religieux, monachisme" H. v. fraidetza. � Jainkoari atsegin egiteagatik hartzen zituen gogo onez fraidegoari 

darraizkon nahigabe eta atsegabe guziak. Jnn SBi 53. O Raghallaigh-ek erran zigun O Riain Anaiak fraidegoa 

utzi zuela. Mde Pr 297. Hango komentuan frailegurat heldu zen. Lf ELit 247. 

fraidekeria, prailekeria. � Cosa de frailes. � Prallekerien kontra / artu du apeta, / baño lastertzo zaio / jiratzen 

beleta. Urruz JBDei 1919, 373. Orrelako nagusi asko badira, berriz ere izango dira uelgak. Prailekeriak dira 

oiek, praillekeriak. Ib. 373. 

fraidetasun (SP y H s.v. fraidego). � "Religion, moinerie" SP. "Fraide-, frailetasuna, -tarzuna, id. fraidegoa" 

H. v. fraidego. � Ezagutzen zuen fraidetasuneko egin biden hedadura guzia. Birjin 343. 

fraidetegi (Urt V 270), frailetegi, prailetegi. � Convento de frailes. � Ohartu baitzen euskal fedearen 

salbatzeko gauzarik azkarrena hau litekela: fraidetegi bat euskal-lurrean eraikitzea. Iratz 183n. An zegon praile 

euskaldun batek entzuna. Ta kontatu zulako, prailetegitik aizatu. Or QA 90. Pastranako prailetegi entzunera. 

Gazt MusIx 143. Etxe huni zatxizkola eliza bat eman zuten eta frailetegi bat. Lf in Casve SGrazi 16. � Conjunto 

de frailes. � Ez da bada sinistuten abadetegija ta prailetegija juaten diriala piestetara, edo egiten dabeela 

dantzan, jentiak esan gura leuskegun moduban. fB Olg 169. 

fraidetu (Añ s.v. fraile), frailetu, frairetu. � Hacerse fraile. � Halaber ziñen zu ere / urrunera hedatu, / 

ziñelarik fraideturik / xipiena deithatu. EZ Noel 173. Adintsü ja zelarik, frairetü zen Cluñy-ko ordenian. Egiat 

179. Santo Tomas Elexako doktore angeruzkoak, fraidetu baño len, [...]. Añ MisE 3. Aitamek nahiko zuten 

goragoko eskola batzuetara pusatu, bainan frailetzeko deia aditua zuen Mixelek. Lf ELit 204. v. tbn. Jnn SBi 

110. Iratz 146. Lek SClar 120. Alzola Atalak 119. � Ikusi eben arbolaren sustraiak urteten ebeela soldadu 

fraidetuaren aotik. Añ MisE 137. 

fraidetxe. v. FRAIDE-ETXE. 

fraidetxo (Lar, H), frailetxo (Lar, H), frailetxu. �1. Dim. de fraide. "Fraidecico" Lar. � Hospital santuaren / 

zokondo batian / dago frailletxu zar bat / geixuen artian. Azc in Ur PoBasc 280. Berak ni, autsa naizen frailetxo 

au, A. Batizen misiolaguntzat Leaburura bidali ninduen. A Ardi 107. �2. "Frailetxu (msLond), frailillos (bot.)" 

A. 


mende. 

75


fraidetza (V-gip ap. Iz IzG, ArOñ), frailetza, prailetza. � Monacato, vida de fraile. "Fraidétzaia ezta izango 

samurra, la vida de fraile no será fácil" Iz IzG 198. "Fraidetzaako, para fraile" Iz ArOñ. v. fraidego. � Ainbeste 

bildur ta ardura, inor prailetzan edo monjatzan galdu ez dedin, ta ain gitxi [...] ezkontzan galdu ez dedin. fB Ic 

III 329. Jauna, gure frailletzako relijiñua aiñ ondo jarrittakua da eze [...]. Etxba Ibilt 469. 

fraile, fraire. v. fraide. 

frais. v. fres. 

frajil (VocBN). � Frágil. v. hauskor. � Senharrák, halaber konbersa ezazue hekin diskretki emaztezko unzi 

frajilagoarekin bezala. Lç 1 Petr 3, 7 (He hautskorrago, TB flakoago, Dv floxago, Ol aultxoagoak, IBk 

ahulagoak). Hanbat dira tentazioniak handi, spiritua pronpt, haragia sinple eta frajil. Tt Onsa 171. Frajille 

izatea da naturaleza humanoaren miserie (AN, s. XIX). FLV 1991, 144. 

frajilitate, frajilidade. � Fragilidad. � Gure naturaren frajilitateak. Lç ABC B 4v. Gure naturaren frajilitatia 

eta espirituaren flakazia dela kausa. Tt Arima 30. Nere frajilidade propioak (AN. s. XIX). FLV 1991, 139. 

frajilxka. � Dim. de frajil. � Gerlan gasek hunkirik izanik, bethi frajilxka baratü zen. Herr 16-5-1957, 3. 

frak, frack. � Frac. � Erosi diyo prenda-etxe batian frak bat. Iraola 24. Nire juboia ta alkandora, / galtza 

luzeak ta fraka. Arti MaldanB 211. Willik frack dalakoa jazten du. Lab SuEm 283. 

fraka. v. praka. 

frakas, frakaz. � Acción violenta, ruidosa. � Eta konstrüitüren / Montauban hiri bat, / ene laur semeki / eginen 

dit frakas orrible bat. Xarlem 49 (1515 frakaz orrible egin). 

frakasatu. � Fracasar. � Frakasatu egiten du derrigorrez aukeratu duenak. Txill Let 82. En DFrec hay 4 ejs., 

meridionales. 

frakaso, frakasu. � Fracaso. "Nere bizitza frakasua izan dala iruditzen zait (G-azp-goi); nire bizitza frakasua 

izan dala pentseta jat (V-gip)" Gte Erd 59. � Beraz, frakasoa da munduaren eusle aundiena. Txill Let 102 (106 

frakasua). En DFrec hay 7 ejs. de frakaso y 3 de frakasu, todo ellos meridionales. 

fraka-uztai. "(V-ple-arr), piezas de hierro con que se endurece y se afirma la rueda cerrada de carros, no la 

rueda de radios" A. 

fraketa. v. brageta. 

framazon, framazu. � Francmasón. v. masoi. � Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros. � 

Yuduek eta framazonek, bethi gure erlisione sainduaren etsai handi direnek. Elsb Fram 163. Betirisantsen 

soldaduak, / Framazon Beltzak deituak, / non-nahi zaizkigu nausi pharatuak. Zby RIEV 1909, 228. Framazu 

batek ehun indarka egin dian denboran errelijioniaren kontre. Eskual 10-4-1908 (ap. DRA s.v. zain-(h)ilki). v. 

tbn. Barb Piar II 68. Arb Igand 63. HU Zez 20. Zerb IxtS 110. 

framazoneria (T-L), frankmasoneria. � Francmasonería. � Zelan deituten jako, bere espiritu txarra izanik 

Liberalismoa, Eleizeari leku guztietan burrukan egin eta esesten deutsan seta dongeari? Frankmasoneria. Itz 

Azald 213. Frantses framazoneriaren higuintzak [...] aleman heretiko protestantaren alde emanak zituen! Barb 

Piar II 60. 

framazonkeria. � Francmasonería. � 1nik framazonkeria da zozietate bat egina munduan diren gizonik 

faltsoenez, gaixtoenez. Elsb Fram 173. Yudukeriak baino kalte gehiago egiten du oraino Frantziari 

framazonkeriak. Ib. 157. 

framazontiar, flamasondar. � Francmasón. � Hiru bakarrik framazontiarrak. HU Zez 90. Aita hetarik [...] 

bigarrena, don Ugenio Biffi, flamasondarrek desterratzea ardietsi zuten. Prop 1906, 162. 


mende.


framazu. v. framazon. 

fran. v. 3 franko. 

franboiza (Alth Bot 8), franboasa, franbuesa (Chaho), flanbuesa (Chaho). � (Licor de) frambuesa. 

"Framboise" Alth Bot 8. � Harzaitzu gerezi onak eta onthuak, khen zoizute girtoinak eta hexurrak, emazu 

franboasa puxa batekin. ECocin 52s. 

franda (B ap. A; VocB). � "La última pieza del balcón o galería, barandilla" VocB. "Barandilla de balcón" A. v. 

baranda. 

frandatu. � Baditugularik azari doazkon buztin lurrak eta negu eztiak, ez da orainokoan zuhain aza hanbat 

frandatu Eskual-Herrian. Gatxitegi Laborantza 101 (ap. DRA, que traduce por "plantar"). 

fran-fran. � (Onomat.). � "Bai, atzo frin-frin, firun-firun, egun fran-fran, furdulu-furdulu..." Eta irulea bethi 

ari zen iruten, begi bazterraz arrotzari begira. Barb Leg 24. 

frangantzia. v. frankantzia. 

frangatasun. v. frankotasun. 

frangatu. v. frankatu. 

frango. v. 1-2 franko. 

franja. � "Cirratae militares, [...] franjak dituzten arropak" Urt V 153. "Franja" Lar, Añ. Cf. Deen I 440: 

"Franjia, cierta manera de hacer una labor de punto". v. franjeria. � Beren beztiduen franjak edo atzekuak. 

Hual Mt 23, 5 (Samper franja edo egubaxter). 

franjeria (Chaho, Hb ap. Lh). � "Ensemble des franges qui ornent un ou plusieurs habits, un ou plusieurs 

meubles" Lh. v. franja. 

frank. v. 2-3 franko. 

? franka. v. franza. 

frankantzia, frangantzia (Ht VocGr 268 (-nz-), Lecl, Chaho (-nz-), Hb ap. Lh), fraganzia (Ht VocGr 324). � 

Abundancia. "Fréquence, multitude" Lecl. v. frankia. � Hire graziazko franganziatik rezebitzen ditugun donoak 

eta emaitzák. Lç ABC B 3r. Egunean egunekoaz, gauza nezesarioez kontentatu behar dugu, abundanzian eta 

frankanzian injustuki jarriko garen baino lehen. CatLav 172 (V 88). Zenbat sehi ene aitaren etxean, ogia 

franganzian dutenak, eta ni goseak hilzen hari nau? TB Lc 15, 17 (Dv nasai). Ez gaitzan errepreni gutaz 

erabilkatua den frangantzia huntan. TB 2 Cor 8, 20 (Lç abundanzia). 

frankatu (BN-lab, S; Chaho), frangatu (Ht VocGr 324, Lecl, Dv � A). Ref.: A; Lrq. � Abundar; hacer 

abundante. "Abundar, llegar a ser común. Bildotsak frankatzearekin merkatuko dira" A. � Ezen Iesus Kristek ez 

gaitu Israeleko populuari eman izan zaión grazián partizipant egin, hura orain gutan orduan zen baino ilhunago 

edo hertago dezanzat: baina-aitzitik klarotuago eta frangatuago drauku hura. Lç Ins F 3v. Eta Jainkoa guziz 

botheretsua da grazia guziak frangatzeko zuen baithan. TB 2 Cor 9, 8 (Lç zuetan abunda eraziteko, He zuen 

gaiñerat gaindiz isurtzeko). 

frankera. � Idioma de los francos. � Breizera ez duzute lehenago Galian mintzatzen zen kelteraren arrasto bat, 

galera den dena ezabatu bait zuten laterak eta frankerak. Mde Pr 282. 

frankeza (Lcc, Chaho), frankezia (Chaho, Hb ap. Lh). �1. Franqueza. � Pasaia'ko gizon bat / gizon humanua, 

/ frankeza aundiya du, / jeniyo sanua. Noe 35. Euskalduna! Gizon guzien artean famatua daukatena bere 


mende. 

77


leialtasun, frankezia eta oroz gainetik gizonak lur huntan izan detzazken kalitate on guziez, bi begitartekoa? HU 

Zez 40. Orla gustatzen zait neri, frankeza guziyan itz egitia. Iraola 105. �2. Franquicia, privilegio. � Frankezak 

izan ditu lehen Billafrankak; / izenari darraizko oraino marrakak. Hb Esk 146. �3. (VocBN), frankezia (Gèze, 

H (s.v. frankia)). "Abondance" VocBN. 

franki. v. 1 franko; 1 frankoki. 

frankia (SP, Urt I 64, H). � Abundancia; franquicia. "Frankia, id. frankezia, frankotasuna, abondance" H. � Tr. 

Documentado en autores labortanos y bajo-navarros de los ss. XVII, XVIII y principios del XIX (Duhalde). � 

Esker duzula grazien, beraz, espensaria, / zeren eman darokuzun hain frankia handia. EZ Man I 19. Trabaillu 

onean izanen da franko eta frankia, baiña hitz anhitz den lekhuan maiz da probetasuna eta eskasia. Ax 44 (V 

27). Ontasun guzien frankia eta mukurua. SP Imit III 16, 1 (Ch bethetasuna). Gero erran zuen Iainkoak: urek 

ekhar betzate frankiaz herrestaz ibillki bizia dutenak. Urt Gen 1, 20. Jesusek bere ontasunak frankiarekin ematen 

darozkitzu. Mih 49. A! zer frankia, zer kontsolazione, zenbat grazia ez diozute ematen hetaz neurritzen 

ditutzunei! Brtc 33 (v. tbn. la misma frase en MarIl 58s). v. tbn. Arg DevB 121. ES 184. Lg I 210. 

- FRANKIAN (IBILI, BIZI...). (Andar, vivir...) en la abundancia. � Gorputzaren ase bethez, / frankian 

dabillana / izanen da egun batez / urrikitan emana. Arg DevB 122. Oraino bertze-alde mesprezatzen dira 

gauzak, noiz eta-ere naharo eta frankian baitabiltza. ES 163. Badakit behera izaten eta badakit frankian bizitzen 

ere. He Phil 4, 12 (Lç abundant izaten). Zorigaitz zuentzat, nahikaretan eta frankian bizi zaretenak. Lg II 214. 

Gogoratzen zaio zenbat arrotz eta sehi bizi diren haren aitaren etxean gauza guzien frankian. Dh 434. 

- FRANKIAZ. En abundancia. � Zenbat sehi dire ene aitaren etxean ogia frankiaz dutenak, eta ni hemen gosez 

hiltzen hari bainaiz. He Lc 15, 17 (TB franganzian). 

- FRANKIAZKO. (Adnom.). � Bakhe frankiazko bat dela zure legea maitatzen eta begiratzen dutenen primeza. 

Mih 90. 

frankiatu. "Devenir abondant" SP. 

frankismo. � Franquismo. � Isilpeko buruzagi edo gudari ausartari [...] agiriko oportunista ustela eta 

frankismoaren ondoko sasi-abertzalea nagusitu zaizkio. Txill in MEIG I 260. Hitzaldi horiek, hain zuzen ere, 

Probintzi-jauregiko [...] areto batean egin ohi ziren, frankismo kiratsa uxatu gabe. MEIG I 258. En DFrec hay 

63 ejs. 

frankista. � Franquista. v. 2 frankotar. � Frankista, bisitari-gelako hormak Gernika deseginaren airetikako 

argazkiz blei zeuzkana? MEIG I 256s. Ba ote zen, ordea, orduan eta puska bat beranduago, frankista ez zen 

Diputaziorik? Ib. 256. En DFrec hay 19 ejs. 

frankitu. � Dar, ofrecer. � Ea pekataria, logra dezazu Jesu Kristoren piedadeak frankitzen dizun okasio au 

(Goldaraz, 1833). ETZ 221. 

frankmasoneria. v. framazoneria. 

1 franko (V-gip, G-nav, AN, L, B, BN-arb-lab, S; SP, Urt I 64, Lar, Añ, Gèze, H), frango (G-azp, B, BN; 

VocBN, Dv, H), pranko (AN-gip-larr), franku (V-arr), franki (Lar). Ref.: A (franko, frango); Lrq; Totor Arr; 

Garbiz Lezo 3; Satr VocP (frango); Iz Ulz (berriketa), Als (porrubarrek); Izeta BHizt; EI 353; EAEL 197; Elexp 

Berg; Gte Erd 124. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque muy escasamente en vizcaíno. 

Franko es la forma más general y frecuente. La variante frango (documentada ya en Leiçarraga; cf. tbn. frangoki 

en Dechepare) es la más frec. en los autores labortanos y bajo-navarros. Hay pranko únicamente en autores 

guipuzcoanos. En DFrec hay 56 ejs. de franko y 3 de pranko, todos ellos meridionales, y 45 (32 sept.) de frango. 

�1. (Antepuesto o, más gralmte., pospuesto al sintagma correspondiente). Mucho, abundante. "Abondant" SP. 

"Harto, mucho" Lar. "Berriketa fránko, muchas habladurías" Iz Ulz. � Bazuen oiñen azpian ur franko. Ax 385 

(V 252). Tronuaren gainean denak askotan hasgorapen frango aurthikitzen eta asko nigar isurtzen du. Dh 117. 

Zunbaitek balekie inkantin dela saltzen / dama franko balizate antxeraren phusatzen. Etch 516. Neretzat izandu 

da / franko desengaño. AzpPr 50. Jaten eman neutsan lez / bezpera gabian, / inbusteria franku / miña agirian. 

Noe 108. Holako bei ederrak fite izain ditik frango erosle. Zub 41. Nere buruak ere ematen dit franko lan. Lab 

EEguna 92. Duela frango urte, artzain xahar bat bazagon bere etxolan. Zerb Azk 39. Etzuen frango beltzek 

bezala sudurra matatua, lehertua. JEtchep 84. Hazparnen, apez gisa, ibili dut lan frango. Larz in Alzola Atalak 

117. Urepelen badira / ihiztari frango. In Xa EzinB 63. Martxoan dela Bazko? urte artan arto ta ogi franko (B). 

Inza NaEsZarr 2061. Zergatikoaren galde dabilenari arrazoi franko eman dakizkioke. MIH 202. 


mende. 

78


v. tbn. Harb 88. EZ Eliç 387. SP Phil 235. Tt Onsa 161. ES 187. LE Prog 120. Egiat 196. Xarlem 703. Izt Po 

164. Gy 304. JanEd I 26. Bil 30. Sor Bar 60. Elzb PAd 69. Jnn SBi 90. Alz STFer 129. Mdg 135. Ill Testim 6. 

EusJok 24. Tx in Imaz Auspoa 24, 50. Txill Let 133. Arti Tobera 272. Izeta DirG 40. Alzola Atalak 124. Casve 

SGrazi 50. Berron Kijote 213. Frango: Dv Lab 307. Bordel 141. Laph 76. Elzb Po 210. Elsb Fram 100. Arb 

Igand 19. StPierre 22. Barb Sup 173. Ox 156. Mde Pr 84. Larz Iru 108. Ardoy SFran 158. Mattin 62. Franku: 

Erkiag BatB 65. Pranko: Or SCruz 89. SMitx Aranz 85. Ugalde Iltz 21. Salav 46. NEtx LBB 14. 

� (Precedido de sintagma determinado). "Eurrerantzean eurie franku isingo da" Totor Arr. "Aurten gendúkanén 

batzán patátia fránko eréinik" Iz Als (s.v. porrubarrek). "Gizona frango jin dira (BN-lab), [...] jenerue frankue 

euen an; ugari (V-gip)" Gte Erd 124. � Etai lelori bai lelo, pota franko, berzia bego. E 175. Zenbat alokazer 

diraden ene aitaren etxean ogia frango dutenik, eta ni gosez hiltzen bainaiz! "Force pain". Lç Lc 15, 17 (He 

frankiaz, TB franganzian, Dv nasai, Ol ugari, IBk nahiko). Eta nola zabal baitira eta laguna ere franko baitute, 

plazer zaie [...] bide zabal hartan ibiltzea. Ax 479s (V 310). Kantatu oi da onelako bat: "Indietan det senarra, 

dirua franko duena". Lar Cor 152. Olhua franko Barkoxen, hi bezalako astuen. Etch 416. Jendek erraiten dute 

hal'eztena franko. ChantP 124. Esnia pranko emango digu / onek umia egitian. Ud 67. Nekia franko, esker 

gaiztua, / alimentu otza. Xe 243. Negarra franko eragin dute / bakoitzak bere etxian. Arrantz 144. Bazterra 

frango badiat kurriturik, ikusirik ere ba mahain ederra frango. JE Ber 34. Inguru hauetako artzain gehienak 

harat biltzen dira. Artzain ez dena frango ere ba. Xa Odol 233. 

v. tbn. Hm 148. Arg DevB 99. Gç 76. ConTAV 5.2.9, 141. ES 121. Acto 331. GavS 5. Cb Just 75. Izt C 132. Gy 

X. JanEd I 64. Bil 98. PE 55. Ud 85. Bv AsL 25. Sor Bar 73. AzpPr 105. Alz STFer 139. Balad 220. EusJok 136. 

Salav 101. Frango: MarIl 5. Bordel 183. Laph 155. ChantP 222. Elsb Fram 88. Arb Igand 47. Balad 245. HU 

Aurp 58. Ox 197. Etcham 181. JEtchep 22. Mattin 61. Pranko: Aran SIgn 204. PE 76. AB AmaE 230. Bv AsL 

199. Moc Damu 12. Goñi 87. EusJok 98. Or SCruz 145. Tx B 113. SMitx Aranz 145. Salav 18. 

� (Precedido de nombre en pl.). � Munduak ala nai duelako, itxu itxuan erakeriak franko egiten dira. Gco I 

445. � (Con ergativo). � Indar aundiko gizona, / jendia frankok maite zuena, / erriyan juez izana. Tx B I 170. 

� (Con partitivo). � Eman zeron oraño gure Ienkoak [...] lur etxe, borda eta bertze onik eta ederrik franko. Tt 

Onsa 51. "Demesei" ori obena omen da, / norteamerikanua, / korderik gabe gizonik pranko / plazetan botatakua. 

EusJok II 159. Etxe jauregi pollit bat eta goitiko ondasunik franko jauretsi zuen. Mde Pr 184. Bazun mutillik 

pranko laguntzalle. Etxde JJ 214. v. tbn. NEtx LBB 87. Bada horrelakorik franko euskal literaturan. MEIG IV 

77 (v. tbn. VI 62). � Edirenen duzu adiskidetasunaren kanpoko markak emanen darozkitzuten adiskide arrunt 

eta ordinario hetarik franko. Mih 68. 

� (Con el sust. elidido). � Baiña aberatsei, emanak emanik ere, franko gelditu baitzeien. Ax 229 (V 153). Leku 

hartan franko den akonitaren gainean bildua. SP Phil 283. Atzo bizi zen frango / bada hilik egun. AstLas 74. 

Ehülia hari galtho, / ükhenik ere han franko. Etch 304 (tbn. en ChantP 180 y Or Eus 281). Artzain beltxa beha 

dago / mundu huni aspaldi; / ikhusirik baitu frango, / denez mintza baladi. Zby RIEV 1908, 757. Hizkuntz erdara 

frangok jakinen mintzatzen, / eskaraz jakin gabe kasik irakurtzen. Arb Igand 20. Judu eta Israelitek beren 

erresumarat itzultzeko baimena ukhen zutenean, etziren oro baliatu: frango Babilonan eta han gaindi gelditu 

ziren. Zerb IxtS 72s. Frango eta frangok ipurtargi bat gauaz nunbeit ikustea aski dutela. Zerb Azk 95s. Joaiten 

ditut, bainan frango ere gibelerat itzultzen. Larz Iru 18. Pentsatzeko da, frankorenak irakurri ondoan, ez dela 

euskara idatzian [...] etendurarik izan egungo eguneraino. MEIG VII 39. 

v. tbn. Arg DevB 122. Lar, carta a Mb 278. Egiat 239. Mg PAb 170. Arrantz 77. Xe 201. Sor Gabon 61. Mde Pr 

49. Frango: Jaur 188. Dv Lab 241. HU Zez 31. Ardoy SFran 92. Xa EzinB 108. Pranko: Uzt Sas 238. 

�2. (V-gip, S; H), frango (H), pranko. Ref.: Lrq; Etxba Eib. (Como adv.). � (Con vb.). Mucho, 

abundantemente, en gran medida. "Franko ibilli da dirua gaurko iriproban" Etxba Eib. � Franko dakizie zer 

den marinera. Egiat 158. Eta bekhatua hain frango dabila giristinoen artean! Dh 167. Gizona zartzera / tristura 

sortzera / odolak aultzera, / franko bajatzera. AzpPr 98. Laguntzen ere ba frango beren behar-orduetan. HU 

Aurp 149. Apaiza ikustean Don Carlos naastu zan pranko, baño azkenik eskua luzatu zion. Or SCruz 129. 

Juezak, pranko aturditurik, / beiratu zuan atzera. Tx B I 146. Hirian egonik guti edo aski, bere buruaz frango 

hartua zen. Lf Murtuts 29. Franko asperturik baitzeuden. Arti Ipuin 45. Frango laket zuten harekin giristino 

erlijioneaz luzaz solastatzea. Ardoy SFran 220. Ordutik hona franko aldatu dira gauzak. MEIG VI 149. 

� (Con adv.). Muy, bastante. � Yaun hauz'aphezak erraten ziok, alegia aphal, bainan franko gora ongi aditua 

izateko. Elzb PAd 81. Gaineratikoak oro urrun arazi ditu jandarme kapitainak, frango idorki. HU Zez 171. 

Frango ongi badabila oraino, adinarendako. Barb Sup 87. Hiru haur bederen ilhagintzan frango pulliki hari, 

gasnarekin ogia bazuketen etxean. Ox 194. Pranko altutik mintzatutzen zan / ona zeukan eztarriya. Tx B I 99. 

Heldu ziren frango laster, makur handirik gabe. Ardoy SFran 132. Nahiz frango arruntki mintzatu ziren. Xa 

Odol 271. v. tbn. Frango: JE Ber 96. Larz Senper 58. Mattin 56. Lf in Casve SGrazi 9. � Ez zegoen, ez orduan 

eta ez frankoz geroago, gogorik, [...] harako burutapen hutsalak burutzera daraman horietakorik. MEIG VI 78. 

� (Con adj.). "Franko eder, fort beau" Lrq. � Nitzaz bestiak jarri ziren franko harro. Etch 324. Pacheko, bere 

aldetik, gizon gisa, franko esku zalukoa zela. Elzb PAd 59. Oraino franko gazte zen. Jnn SBi 94. Besoa frango 

luze baitzuen. StPierre 30. Irria frango xuhur zuen. Barb Sup 101. Gorputz tamaña ederrekuak, / franko altu ta 

gizenak. Tx B II 82. Han hil zen hogoita zenbait urteren buruan, oraino frango gazte haatik. Zerb Azk 78. 


mende. 

79


Frango abila dela / letxero kontuan. Mattin in Xa EzinB 103. Joka-lekua hein berean zegon, bainan frango 

luzea. Lf in Casve SGrazi 9. v. tbn. Noe 125. Arti MaldanB 208. Anab Aprika 9. Frango: Larz Senper 70. 

Pranko: Tx B I 100. Uzt Sas 174. 

- FRANKO ALDIZ. Muchas veces. v. FRANKOTAN. � Erakutsi zun kuidado aundiyakin franko aldiz egiya 

ori (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 277. Zarpil ta ezurrutsean ere nabari da franko aldiz. Vill in Gand Elorri 14. 

[Universidadea] ideologia aldetik [...], guztiz da ajolakabe eta franko aldiz eszeptikoa ere bai. Vill Jaink 8. 

Franko aldiz herri hunez / zian han arrenküretan. Casve SGrazi 36. 

- FRANKO IZAN. Ser suficiente, bastar. � Odol ihintz bat franko zen gure erospenarentzat. Lg II 273. Kapiten 

arrasta / gizonen bitalla, / aski franko zela! Etch 278. Urte biyan franko da / orrela egotea. PE 66. Pareta hori 

madrigaz eta thaulaz ere liso eginik, frango laite, eta pilotari zenbeiten arabera hobe baizen ez. Zby RIEV 1908, 

86s. � Bekhatu egiteko zeroni asko eta franko zare. Brtc 177. 

- FRANKOTAN (Chaho, H). Muchas veces. "Très souvent" H. v. FRANKO ALDIZ. � Zenbat bider ori gertatu 

da? Erantzungo due: frankotan, jauna. AA I 307. Penaren kargarekin / urtuta, frankotan / kanpora irteten zait / 

biyotza malkotan! Bil 134. Hitz horiek entzutean, frangotan bere lana utziko zuen Franzizkok eta gogoetatua 

egonen zen. Laph 127s. Polliki-polliki igaro naiz frankotan "Quais" delakoetatik. Txill Let 114. Ustez aisa 

bizipidia / peko hiri handietan, / bena nekia frankotan. Casve SGrazi 76. Asmatu zituen arrazoizko desarrazoiak 

ez zeuzkala berak ere zuzentzat frankotan. MEIG VII 31. 

v. tbn. Sor Bar 53. Elzb PAd 48. Tx B 110. Vill Jaink 10. Frangotan: Zby RIEV 1908, 86. Ox 180. Iratz 176. 

Zerb Azk 116. JEtchep 76. Ardoy SFran 120. Xa Odol 51. Mattin 112. Prankotan: Moc Damu 25. 

- FRANKOZ. (Con comparativo). Mucho (más). � Frankos erreprensibleago (AN, s. XIX). FLV 1991, 144. 

2 franko (V-gip; Lcc, Añ, Lecl, H), frango (Chaho). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Franco, sincero; 

generoso. "Franc, libéral" Lecl. "Libéral, généreux" H. "Generoso, liberal. Suiña ei dau gizon frankua" Etxba 

Eib. � Eta baldin badakusa ezen eria guziz gaizki dela eta periletan, orduan konsolazione handiagorik eta 

frangoagorik emaiteko draukeo. Lç Ins B 7v. Bekhatu egiten duenarentzat dadukazu Iainkoa handi, zabal, 

franko, liberal. Ax 148s (V 97). Haren alderat bekaitz ez denarenzat frankoa eta liberala da [Jinkoa] mundu 

huntarik beretik. Mih 11. Zer esan nai ote du Joxe liberalak? / --Nere ustez frankoak diradela danak. AB AmaE 

331. Badakizu zure etxian zaudela eta gu oso frankuak gerala. Iraola 121. �2. frank. Franco, libre. � Denbora 

orotako kostümaren arau, Ziberuko detxema lürrian sorthiak oro, sortzapenez "frank", libre dirade kundizionez, 

beren estatüz frank. Mde Pr 50s. �3. (En la expr. itsas frankoan 'en pleno mar, en mar abierto'). � Oba izango 

dot, ausaz, legorrean tirabira egin, [...] eta ez an, itsas frankuan, aztarrenik be utzi barik, bear bada... Erkiag 

Arran 126s. 

3 franko (Lar), frank (SP), fran. �1. Franco (moneda). "Frank bat, vingt sols, bi frank, deux livres" SP. v. 

libera. � Soska soska biltzen da franka. O Pr 671. Sos bat edo fran bat utzi gabe bere bidiaren igaraitiako. Tt 

Onsa 145. Kantidade guziya / jaso du urretan, / eun franko justu dira / lege zarretan. AzpPr 26. Apustua bat 

jokatutzeko / egin genduan tratatu, / bosteun bana franko señaleak ere / gañera berriz botatu. EusJok 65. v. tbn. 

Etxde JJ 272n. Mde Po 92. Jaungoikoak daki zenbat milloi franko itxura txarrean gastatu diran. Basarri 121. 

Aljeriar frankuak eta prantzes frankuek balio berbera zuten. Anab Aprika 22. Emen 400 franko dire 40 

billetetan. Izeta DirG 82 (v. tbn. 81). En DFrec hay 5 ejs. de franko. �2. + pranko. Franco (miembro del antiguo 

pueblo germánico de los francos). v. 1 frankotar. � Pranko ta euskaldun-arteko gauzak. Ag AL 22. Frankoek 

[...], izigarriki sarraskiturik, erran zuten eskualdunek moruen laguntza ukan zutela. Zub 31. Ba dator frankoa / 

ta euskaldun gajoa / bidetan tapustez / atzerrira doa. Azurm HitzB 39. Jelkhi Dagoberte, frankuen erregia eta 

Arinberte, franko güdükarien aitzindaria. Casve SGrazi 150. � Goien-paleolitos eta geroztiko aroetan 

Europa'ko S.W. aldean bi errimoltzo azaltzen zaizkigu: pranko-kantauritarrena (euskaldunena) eta kapsatarra. 

JMB ELG 29 (v. tbn. 63). 

1 frankoki (Urt I 64, Chaho, Gèze, H), frangoki (BN ap. A; Ht VocGr 324, Lecl, VocBN, H), franki (SP). � 

Abundantemente. � Tr. Documentado en dialectos septentrionales. Los últimos ejs. son de la primera mitad del 

s. XIX. � Obra honak ukhenen du goalardona frangoki. E 13. Ifernuak halaber du idukitzen frankoki / 

damnatuen konpañia den guztia largoki. EZ Man I 96. Erran behar da aberats garela, munduan den gauzarik 

aberatsena eta baliosena [denbora] hain frankoki derabillagunean. Ax 160 (V 107). Zeren hurbil nago, dio 

Iaunak, gauza guzien ez xoilki osoki, baina bai frankoki, neurri mukurruz eta gaindi berriz konplitzeko. 

"Abundanter". SP Imit III 30, 1 (Ol erruz, Leon nasaiki). [Isopa] usain handi batekin bide eta larrain guzietan 

frangoki kausitzen dena. Mong 594. Ea eskuarak eta eskualdunek baituztentz hain naharoki eta frantkoki, [...] 

izpirituko pentsamenduen sothilki eta agudoki adiarazteko behar tuzten hitzak. ES 167. Frankoki egizu amoña. 

Mih 52. Hainitz balin baduzu, emazu frangoki; guti baduzu, emazu guti hartarik ere zerbait. Dh 228s. Eraiten 

duenak frangoki, bilduko duela ere frangoki. TB 2 Cor 9, 6 (He frankoki; Lç liberalki, Dv nasai, Bibl oparo). v. 

tbn. Hm 120. Tt Arima 51. Arch Gram 92. 


mende. 

80


2 frankoki (Chaho), frangoki. � Con confianza, sin duda; francamente. � Frangoki erran ahal dezakezuet. 

"Franchement". Lç Act 2, 29 (He ausarki, TB lañoki, Dv heraberik gabe, Ol zabal, IBk garbi-garbi). Badarikere 

nehor frangoki etzén minzo harzaz, Iuduén beldurrez. "Franchement". Lç Io 7, 13. Deliberatu dut fiñean: 

frankoki kontestatuko diot Jainkoari. Gç 44. Derraiadan nik frankoki, / eskergabeen modela / segurez sugea 

eztela. "Avec franchise". Gy 259. 

frankolin (G-bet ap. A; Lcc). � "Francolin, ave, frankolina, pistia" Lcc. "Frankoliñ, chorlito real" A. v. tbn. 

MItziar Txoriak 49. 

1 frankotar, prankotar. � Franco (miembro del antiguo pueblo germánico de los francos). � Alkarri parkatu 

bearrean egozan euskaldun da prankotarrak. Ag AL 68. Prankotarren alde. Ib. 140. 

2 frankotar, prankotar. � Franquista. v. frankista. � Geldi-geldi zetozten frankotar soldauak. Alt LB 43. 

Prankotarrak sartu ziranean, Upeltegi'ko Joxe kanposantura goiz batean eraman eta lau palanjistak: pan-pan! 

lau tiro eman eta seko utzi zuten. Ugalde Iltz 59. 

frankotasun (SP, Lar, H), frangotasun (H), frankotarzun, frangatasun. 

. � Abundancia. "État d'abondance. Ikhustekoa da etxe hartako frankotasuna" H. v. frankia. � Bizitze huntan 

neketan oren bezenbat urthe ta mende parabisuko lorian, hori liteke sarizko frankotasun bat. Dh 179. Izanez 

osoki aberastuak egiteko frangatasun konplitu bat. TB 2 Cor 9, 11 (He amoiña handiak). Jospehek erran bezala 

ethorri ziren zazpi urthe frankotasunezkoak. Etcheberry 43. 

franko-tiratzaile. � Francotirador. � Aita Akesolok ere orain "franko-tiratzaile" antzera ibili beharrean [...]. 

MIH 224. 

frankotsu. � Abundante. � Zergatik, duenari emain zeio eta izain da frankotsua edo sobratua; eztuenari, 

ordea, kenduko zeio oraño duela iduriden ura ere (Mt 25, 29). BOEanm 1331 (Samper abundante edo 

sobratrik). 

frankotxo. � Dim. de 1 franko. "Kipula frankotxokin nastuiken zéin óna! ¡Qué bueno mezclándolo con bastante 

cebolla!" Iz Als 71. 

franku. v. 1 franko. 

fran(t)s. v. frantses. 

frantses, franzes (Mic 7r, VocBN, Gèze), frantzes (H), franses, prantses, prantzes, pranzes, prantxes, 

parantses. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma más antigua con -n(t)z- va perdiendo 

terreno en beneficio de las formas con -n(t)s- especialmente al Norte, salvo en textos suletinos. En DFrec hay 72 

ejs. de frantses, 3 de frantzes, 4 de frantzez y 2 de prantzes, todos ellos, menos 7, meridionales. �1. (Sust.). 

Francés (idioma). "Langue française" H. v. pantzera. � Ezein ere lengoajerik / ez franzesa ez berzerik / orai 

ezta erideiten / heuskararen parerik. E 255. Gutik dute fransesa nola hark ibiltzen, / ez du ere parerik denean 

mintzatzen. Hb Esk 81. Liburu huntan hanitz gauza frantses gisa izendatuak izanen dire. ECocin 2. Dathorke 

nigana nor-nahi, eta darasala frantses ala gaskoin, nik bethi atxikiren dut nere eskuara... Arb Igand 22. 

Frantses hutsean emazu haurra. HU Aurp 202. Erromar saillak dauzka italianoa, española, parantsesa, 

errumarra [...]. Ayerb EEs 1916, 261 (cf. prantses en la misma pág.). Nere muthil-gazte bat ona, prestua, 

bainan frantses tuntik ez zakiena. Barb Sup VIII. Debrien lanak zituen frantses hori ezin mastekatuz. Ox 191. 

Normandiar frantsesetik. Mde Pr 250s. Española ez zan izkuntza guztiak, aiendako prantsesak ziran. SM Zirik 

63n. Harek euskara garbia zuen maite, ez frantsesarekin nahasia. Xa Odol 26. Esaera zaharrak 706 dira eta 

frantsesera itzuliak eman dizkigu. MIH 237. 

v. tbn. Dh 110. MarIl VIII. Gy III. Bordel 79. ChantP 310. Elsb Fram VII. Jnn SBi V. JE Bur 134. Etcham 107. 

Zerb Azk 90. Or in Gazt MusIx 12. Ardoy SFran 137. Osk Kurl 120. Franzes: Lç Adv ** 5r. ES 139. Mst X. 

Mercy 1. Xarlem 1113. Mg PAb 169. Izt C 468. Arch Fab 11. Aran SIgn 202. Franses: Tt Arima 105. MarIl XIV. 

Frantzes: A Ardi 90. Const 16. Etxde JJ 203. Basarri 179. Prantses: Or QA 105. Prantzes: Enb 45. Uzt Sas 291. 

Pranzes: fB Olg 140. 

� "Prantxes, lengua ininteligible, jerga, jerigonza. Ze prantxes da ori?" Gketx Loiola. 

�2. + franses, frantzes (H, Lrq), frans, frants (AN-ulz ap. Iz Ulz), prantses, prantsez, prantzes, pantzes, 


mende. 

81


prantxex. (Sust.). Francés, de Francia. "Français de nation" H. "Frántsa, el francés; bi frants" Iz Ulz. � 

Españarrak, franzesak, italiarrak beren hizkuntzak dituzte. Lar, carta a Gandara 161. Zan une baten gerra tin 

itzal bat / españarrakaz frantzesen artean. Zav Fab RIEV 1907, 534. Frantzes asko ill dala / diote Austrian. Xe 

223. Franzesen erderan. Bv AsL 25. Frantses ala arrotz jakintsuak hitz bereko dire. HU Aurp 214. --Fransa edo 

española / duzu andria? / --Franzesa dut baño da / guziz noblia. Balad 99. Prantses horiek... dena espantu 

zarete! Barb Sup 130. Inglandarrak ingeles, pantzesak berian. Enb 136. Prantxexek ere zertzuk esan oi ditute 

beren izkera xarpil orren alde! Or QA 198. Eztiat haboro ene büria frantses bezala khuntatzen. Mde Pr 51. 

Aymeri Picaud zeritzaion. Frantsesa zan. Vill Jaink 21. Norteko trenbidea egitera frantsesak agertu zitzaizkigun 

nagusi. MEIG IX 41. 

v. tbn. Dv Lab 43. Laph 11. Elsb Fram 146. Zby RIEV 1908, 91. Azc PB 213. Goñi 116. JE Bur 114. StPierre 

21. Barb Sup 15. Etcham 119. Zub 89. Lf Murtuts 22. JEtchep 93. Erkiag BatB 43. Ardoy SFran 77. Xa Odol 

224. Franses: Mong 587. Hb Egia 148. Frantzes: Echag 21. Elzb Po 203. Ud 58. AB AmaE 147. AzpPr 39. Azc 

PB 220. Goñi 60. A Ardi 55. EusJok II 140. JanEd II 68. Inza Azalp 122. Tx B 142. Basarri 70. Balad 101. 

Alzola Atalak 138. Mattin 44. Berron Kijote 199. Franzes: EgiaK 88. BBizk 25. ES 96. Cb EBO 42. Xarlem 

1314. Mg PAb 170. Astar II X. Izt C 453. Aran SIgn 8. Prantses: Enb 184. Or QA 103. Etxde JJ 161. SM Zirik 

64. Prantsez: Basarri 165. Anab Aprika 97. Prantzes: Zab Gabon 95. Bv AsL 167. AB AmaE 216. Ag G 217. Tx 

B III 18. Alz Burr 32. Or Eus 136n. SMitx Aranz 213. NEtx Antz 146. Anab Aprika 78. MAtx Gazt 62. Prantzez: 

Ag G 114. Alz Burr 17. SM Zirik 10. Pranzes: Mg PAb 200. fB Olg 153. Aran SIgn 9. 

� Naijago dabee franzes modura jantzi guraso bizkaitaarreen modura baño. JJMg BasEsc 194. Buruban berriz 

pañolituak / frantzes moduan jarriyak. Xe 312. 

�3. (AN-5vill, BN-lab ap. Gte Erd 279), franses, prantses, prantsez, prantzes (c. sg. A). (Acompañando a un 

nombre). Francés. "Prantzes, francés, se usa, en general, para indicar la procedencia extraña de ciertos vegetales" 

A. � Tr. Es bastante más usado precediendo al nombre; tras sust., se encuentra en Tartas (Onsa 26), MarIl (VIII), 

Hiribarren (Esk 5), Laphitz (48), J.I. Arana (SIgn 8), Elissamburu (Fram 78), Joannateguy (SBi 56), Zalduby 

(RIEV 1908, 84), Hiriart-Urruty (Zez 77), StPierre (30), Kirikiño (Ab II 186), Zerbitzari (IxtS 102), Lafitte 

(Murtuts 47), Irazusta (Bizia 26), Orixe (QA 42), San Martin (Zirik 63) y Anabitarte (Aprika 54). � Hantik ere 

frantses adajioa: arrautze bat ebasten dian, idia ebatsiren diala. Egiat 200. Izan direla franses errege handiak / 

badakike kondatzen hekien mihiak. Hb Esk 4. Frantses armada bozkariorekin hartu zuten nafartarrek. Laph 9. 

Frantses Errepublika zer den orai guziz, / kanta zezakeiagu berak erakutsiz. Zby RIEV 1909, 229. Tipula 

frantzesa, bere kirten luziakin. Iraola 92. Frantses hitz bakar zonbeit ikasirik. Barb Sup 171 (v. tbn. frantses hitz 

en AstLas 65, Mde Pr 218, Xa Odol 25). Bainan erretzetik beiratu ninduten han berean aurkitu frantses adixkide 

batzuek. JE Ber 94. Bazuen Mogelek frantses literaturaren berri. MIH 167. 

v. tbn. Gy 295n. Lap 367 (V 168). Etcham 135. Zub 78. Iratz 183. Mde Pr 43. JEtchep 82. Ardoy SFran 37. 

Frantzes: Echag 23. Franzes: BBizk 29. Tt Arima 108. Izt C 162. Arch Fab 11. Aran SIgn 63. Elzb PAd 73. 

Xikito 4. Prantses: Or Eus 209. Prantsez: Etxde JJ 66. Vill Jaink 186. Prantzes: Azc PB 203. A BGuzur 147. 

JanEd II 70. Kk Ab II 185. Or Eus 260n. SMitx Aranz 213. NEtx Nola 24. Prantzez: Munita 146. Pranzes: Aran 

SIgn 43. 

�4. "Frantzesa, beieri emoten yakon bedar klase bat esne asko emon daien" Ibarra Dima. Cf. FRANTSES- 

BELAR. 

�5. "Prantses, galbana. Prantsesak jo du ori, a ése le ha cogido la galbana. A zer prantsesa daukan orrek, qué 

galbana tiene ese!" (AN-gip). 

- FRANTSES-ARBI (frantzes-a. V? ap. A; prantzes-a. V-och ap. A). Remolacha. 

- FRANTSES-BELAR. "Prantzes-bedar (V-ple-ger-arr), prantzes-belar (G), alfalfa" A. 

- FRANTSES-BOLDA. "Golda-miiña, reja de arado. Bolda miiña: [...] 2.º la punta separable de la reja de 

frantzes-boldia" Iz ArOñ. 

- FRANTSES-ERDARA. Francés (idioma). � Liburu hori frantses erdaratik eskuararat itzuli zuen Haranburu 

aphezak. Arb Igand 174. Asko zorigaiztuan / Gaurko egunetan / Burubak austen dabiltz / Pranzes erderetan. Ur 

MarIl 126. Prantzes erdera eta solpa, [...] biak berdiñ-berdiñak ziran. Urruz Urz 47. Frantses erdarak dio: [...]. 

Ox 192. 

- FRANTSES-EUSKALDUN (V-gip, G-azp, AN-gip, BN-ciz, S; frantzez-e. V-gip). Ref.: Etxba Eib (frantzez 

e.); Elexp Berg (frantzes-e.); Gte Erd 279. Vasco-francés. "Zuberoa'ko frantzez-euskalduna" Etxba Eib. v. 

EUSKALDUN-FRANTSES � Franzes euskaldunai. Cb EBO 18. Joanis esaten deutsee pranzes euskaldunak 

Juan edo Juaniko esaten deutsagunari. Mg PAb 163. Kausa dire mendiak, franses eskalduna / ezbazen 

nafarrekin español egina. Hb Esk 72. Frantses eskualdunak osoki kaskointzen ari garela. HU Zez 75. v. tbn. 

JanEd II 68 y Tx B II 129 (frantzes e.). Oihu hau igorriko dut / frantzes eskualdun herrira. Xa EzinB 56. 

- FRANTSESEZ. En francés. � Hanbat latinez, franzesez, nola anhitz berze lengoaje abratsez eta pratikatuz. 

Lç Dedic * 6v. Baldin egin baliz euskaraz hanbat liburu nola egin baita latinez, franzeses [sic], edo bertze 

erdaraz. Ax 19 (V 10). Martin de Hoiarzabalek egiña franzezes eta Piarres Detxeberri edo Dorrek eskararat 

emana. INav 1. Latin gramatika ikasten dutenean, naiz gaztelaniaz, naiz franzesez, naiz euskeraz itz egiten dute. 

Cb EBO 18. Liburu on guzia fransesez egina, / soseko liburu bat gabe eskalduna! Hb Esk 5. Izkribuz emanak 


mende. 

82


frantsesez. HU Aurp 203. Kanpotarrakin frantzesez berbetan iñoz entzun eutsoelako. Alzola Atalak 138. Ez nuen 

nahi ene burua frantsesez mintzo aditu. Xa Odol 27. Eta frantsesez ez dakienak? MEIG II 104. 

v. tbn. Dh 110. MarIl VII. Dv Lab 160. Elsb Fram 116. Zby RIEV 1908, 84. JE Bur 186. StPierre 36. Barb Sup 

VII. Etcham 126. Zerb Azk 88. Mde Pr 250. JEtchep 115. Osk Kurl 119. Lf in Casve SGrazi 8. Franzesez: ES 

167. Arch Fab 13. Frantzesez: Bil 175. Goñi 21. A Ardi 111. Zub 17. Mde Pr 197. Prantsesez: Or Mi 10. Etxde 

JJ 48. Prantzesez: Zab Gabon 103. Alz Burr 35. Ldi BB 70. Anab Aprika 15. Prantzezez: Ag G 119. 

� "Prantxesez ari, balbucir, hablar con lengua de trapo. --Umeak izketan ikasi? --Bah! Ortxe ortxe prantxesez 

aritzen zaigu" Gketx Loiola. 

- FRANTSESEZKO. (Adnom.). � Ustez ezen franzesezko mintzairan bezala eginez ederkiago mintzo direla 

eskuaraz. ES 134. Franzesezko eta espainolezko autor, bai halaber liburu zahar eta berri guztiek. Ib. 160. [x 

letrak] hots bat adierazten du axuri euskal hitzean, esate baterako, eta erabat beste bat frantsesezko eta 

gaztelaniazkoetan. MEIG VII 181. Euskarazko eta frantsesezko zatiek aldamenenan dute gaztelaniazko 

itzulpena. MEIG III 143. 

- FRANTSES-GALLETA. Cierto tipo de galleta. � Lau sagar gordin andi eder ta frantzes-galleta lastoyakeradunak. 

A Latsibi 147. 

- FRANTSES-INTXAUR. "Prantzes-intxaur (V-m), cierta especie de nuez" A. 

- FRANTSES-KATU. "Frantzes-katua, la jineta" Iz ArOñ. 

- FRANTSES-MIN. "Prantzes-miñ (G-to), pulmonía de los animales" A. 

- FRANTSES-NABO. "Prantzes-nabo (V-al), remolacha" A. 

- FRANTSES-PATATA. "Patatas de caña, [...] franzes batata" Lcq 107. "Tubérculo, abultamiento más o menos 

redondo que aparece en la raíz o tallos subterráneos de las plantas y contiene generalmente mucha fécula, patata, 

franzes patata" Ib. 35. 

- FRANTSES-PORRU (T-L; prantzes-p. A). Espárrago. "Asperge" T-L. � Basoko Espartafilardo deritza, eta 

frantzes-porru sail bat dakar ikurtzat ikurdian. "Esparraguera". Berron Kijote 199. 

- FRANTSES-TXAKUR. "Prantzes-txakur (V-m), perro de presa" A. 

frantseskara, frantzeskara. �1. De aire francés. � Arrazoin hunek berak erakharri nau, ene bortxa, [...] 

lerratzerat frantzes-kara diren hitz bakhar batzutarat. Lg I X. �2. Al modo francés. � Donibanen eskara 

nahasia dela, / Latin bai frantzeskara mintzatzen garela (1765). BertsZB 108. 

frantseste, frantzeste (V, G-azp), prantzeste. Ref.: A Morf 165; Gketx Loiola (frantzeste). � Francesada. 

"Guerra napoleónica" A Morf 165. � Españako Erriakin frant[z]estean gertatu zan bezela. EConst 37. Anton 

diru izan zan prantzestean soldau. AB AmaE 216. Andik batzuk Frantzestean, besteak karlisten guduetan kendu 

ta olaren batean urtuak izan ziran. A Y 1934, 8. 

frantxelapa. "Bernicle" Lf GAlm 1957, 31. 

frantximankeria. � Cualidad o acción propia de un frantximant (q.v.). � Euskararentzat mentura txarra, 

beraz, Azkainen, nun eta ez dugun zaharrek [...] buru egiten itsas-hegi guzian ala den frantximankeria zozoari! 

Zerb Azk 31. 

frantximant, frantximan, frantximent, franximent. � Francés; (el) que habla en francés. � Gure frantximenten 

erdara, nahasia bezain bitxi. Arb Igand 7 (23 frantximan). Begote frantximantak hiriko plazetan, / gauden 

guhaur herrian igand'arratsetan! Ox 181 (25 frantximent). v. tbn. Etcham 49. JE Ber 69. Debru franximent 

lizuna! Zub 106. Ezkondua da geroztik euskaldun frantximant batekin. Zerb Azk 30. Lehen aste hau erdaraz egin 

dute (misioneak), frantximantengatik. Herr 15-3-1956 (ap. DRA). 

frantximantatu. � Afrancesarse. � Othoi, ez utz Eskual-Herria kaskoinatzera, pena ginuke etxeratekoan ikus 

bagineza sorlekua arras frantximantaturik. Herr 26-8-1957 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

frantximent. v. frantximant. 

frantxisa. � Franquicia. � Frantxisa on zelakotz ginduen galdetu, / hark gure Burijesak ditu ondoratu (1790). 

BertsZB 149. 

frantxulet (V-gip ap. Etxba Eib), frausulete, fraxolete, prantxulet. � Flautín. "Especie de pito o flauta 

(Flageolet). Frantxuletakin joten zittuan soñu edergarrixak" Etxba Eib. � Batek du fraxoletia, bestiak ojalatazko 

txilibituba eta Erramunek farola. Sor Gabon 19. Igo zan tellatura "frantxuleta" jotzera. Baserritarra 17-31 [sic]- 


mende. 

83


1906 (ap. DRA). A! nere frausuletian soñua gustatzen zaio. Ill Pill 14. Prantxuleta juaz juan omen ziran / jokuba 

jokatutzera. EusJok II 70. 

frantzes. v. frantses. 

frantzesada. � Francesada. � Urrengo frantzesada / ez degula urruti; / oiek ateratzea / gure erreiñuti / kosta 

bear zaigula / uste det larruti. Xe 225. 

frantzia-belar. "Nielka (Sal), berga-belar (G-azp), malporta (G-goi), trébol silvestre" A EY I 91, donde en nota 

a pie de pág. señala: "lenago frantzia-belarra". 

frantziar, frantziatar, frantzitar, prantziar, prantzitar. � Francés, de Francia. v. pantzetar. � Baldin elkar 

artzen bagendu guziok, nor bere sallari ditxekala, Franzian ikaratuko gintuke franziar guziak ta Españian 

españiar guziak. Lar Cor 300. Españar, naiz prantzitar, naiz euskaditar izan. Or QA 81. Bertako gizon asko ta 

prantziar batzuk ere bai. Anab Aprika 29. 

v. tbn. Mde Pr 286. Franziar: Zav Fab RIEV 1907, 534. Frantzitar: Mde Pr 283. Franziatar: AB AmaE 448. 

Prantzitzar: Eguzk GizAuz 17. 

� (Precediendo a un nombre). � Frantziar jaurlaritzak. Mde Pr 285. Itzuli garelarik lokartuta zegoen huria / 

atzo bezalako frantzitar egunaldi batean. Ib. 288. Prantzitar gudariak. Etxde JJ 180. Katulo Mendes frantzitar 

idazle ospetsuak. MAtx Gazt 77. 

frantziskano, fran(t)zizkano. � Franciscano. v. frantziskotar. � Tr. Documentado en autores septentrionales, a 

excepción de un ej. de J. Azurmendi. � Irakurt beza oraino P. Marc le Telier, Recole franziskanoa. Tt Arima 3. 

Hainbertze anaia franzizkano. Laph 62. Ja hor harat joanak diren kaputxin, franzizkano eta beneditanoak. HU 

Aurp 142. Bortz serora frantziskanok eskaini zuten Borneoko misionerat goatea. Prop 1906, 58. v. tbn. Zerb IxtS 

107 (frantzizkano). Fraide sartu nahi badu frantzizkano edo dominikanoetan, lagunt zazue. Ardoy SFran 291 

(99 franziskano). Fraile frantziskanoa. Azurm HitzB 36s. 

frantziskotar, frantzizkotar, prantziskotar, prantzizkotar, franziskuar (Lar), frantziskar. � Franciscano. v. 

frantziskano, franzisko, pantzeskar. � Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 18 

ejs. de frantziskotar y 4 de franziskotar, todos ellos meridionales. � Mendieta prantzizkotar idazle azkarrak. 

GMant LEItz 62. Frantziskotar fraide hainitz heien artean. Mde Pr 54. Santa prantziskotar au. Lek SClar 102. 

Ta an euan frantzizkotar praillien abitxuakin kaja baltz baten barruan. SM Zirik 12. Frantziskotar-kutsu jatorra 

ikusten diot nik gure olerkariari. Vill in Gand Elorri 12 (12 prantziskotar). Iosulagun, karmeldar, pasiotar, 

prantzizkotar eta beste eleiztar ikastetxe. Ibiñ Virgil 22. Irukoi frantziskotar batekin gogoratzen da orain: 

"Loretxuak" izenburudunagaz. Alzola Atalak 73 (115 prantziskotar). Ez zaie ahaztu Arantzazu eta Zarauzko 

frantziskotarrei kristau euskaldunei zor zaiena ematea. MEIG II 132 (MIH 170 prantziskotar). 

v. tbn. Izur JerOs 125. Prantziskotar: SMitx Aranz 114. Gand Elorri 80. Gazt MusIx 162. Prantzizkotar: NEtx 

LBB 291. Frantziskar: Inza Azalp 8. 

frantziskotasun, pranziskotasun. � Espíritu franciscano. � Euskal-sinismenzalea pranziskotasunaren txertuak 

emandako kimua dala. SMitx Aranz 88n. 

frantziskotegi. � Monasterio de franciscanos. � Gazteizko frantziskotegian. Lek SClar 119. 

fran(t)zizkano. v. frantziskano. 

franximent. v. frantximant. 

franza (det.; SP � Dv y A). � "Ouïes de poisson. Franzetarik lotzea, prendre par les ouïes" SP. van Eys y 

Harriet dan la forma frankak, debido probablemente a una mala lectura de -nca por -nça en SP. v. zakatz. 

franzes. v. frantses. 

franziska. � Francisca, hacha u hoz. � Gure franziska edo aizkorea zeiñ zorrotza dan. Ag AL 160s. 

franzisko, franzisku (Lar). � Franciscano. Cf. Aran SIgn 202: San Franziskuetako Aita Frai Juan Antonio 


mende. 

84


Ubilloskoa zana. v. frantziskotar. � D. Fr. Martin Ignazio de Loiola, San Ignazioren illoba, erlijioso 

franziskoa. Izt C 458. 

franziskuar. v. frantziskotar. 

frase, frasa. � Frase. � Ebitatzera haritu naiz frasa modorrotsu eta korapillotsuak. Gy XII (v. tbn. 262). Kasik 

nondik nahi has ditazkenaz geroz frasak latinean. Elsb Fram VII. Frase auek eta auen antzekoak ez ote digute 

agertzen eriotzari diogun gorrotoa? Vill Jaink 110. Frase biribil honi zerbait eranstera ausartuko baldin 

banintz. MEIG VIII 30. En DFrec hay 7 ejs. 

frasko. v. flasko. 

frast. v. brast. 

frasta-frasta. v. brasta-brasta. 

fraternal. � Fraternal. � Karitate fraternala egon bedi. Lç He 13, 1 (He, Dv anaien alderako karitatea, TB 

amodio anaiazkoa). Lagunkida fraternal-eko galaiak beren damari (tít.). Bil 29. 

fraternalki. � Fraternalmente. � Fraternalki onhetsle. Lç 1 Petr 3, 8 (TB anaiazki, Dv anaiatiar, Ol senidekoi). 

fraternitate. "Collegium, [...] anaiatasuna, fraternitatea" Urt V 333. 

frauda (Chaho, Lrq), froda (Arch VocGr). � Fraude, engaño. "La fraude, la tromperie" Arch VocGr. v. 

frauderia. � Anaie batek zeitan bi lekhü ordeñüz ützi, / ber denboran aurhidek hurak fraudaz ebatsi. Etch 142. 

Hogei eta bost denin, banian bihotz min / aita fraudaz sarthürik, ordeñüz ükhenin. Ib. 180. En DFrec hay 3 ejs. 

de fraude. 

- FRAUDAZKO. Fraudulento. � Zoinen artean asko abokat txar edo negoziant afera zikhin edo frodazko 

batzuen egile izanik. Elsb Fram 153. 

fraudatu (Chaho, Lrq). � "Frauder" Lrq. � Ez deus fraudatzez nagusiaren gauzetarik. TB Tit 2, 10 (Lç deus 

apartatzen eztutelarik, Dv maularik ez egitera). 

fraudazale (Chaho, Lrq). � "Celui, celle qui fraude" Chaho. 

frauderia (Chaho). � Fraude, engaño. v. frauda. � Paueko jaun jüjek balie ene jüjatzen jakintü, / nun etzien 

ene etxaltia frauderiaz akesitü. Etch 240. 

fraulero. � Mentiroso. v. fauleru. � Bi fraulero (gezurti) bildu ziran taberna batean. And AUzta 53. 

frausulete, fraxolete. v. frantxulet. 

frefristo. "Esaera da aintzinan horrela, formula honekin bataiatzen zituztela ijitoak: Frefristo, Frefristo, / kasta 

gogorra, / neskia baldin bada Maritxu / mutilla baldin bada Martintxo / ofizio enpliau / astobuztanmoztaille / 

ero txorrostaille, koño!" Elexp Berg. 

fregitu. v. frijitu. 

fregitu. v. frijitu. 

frei (Lar, H). "Frei, en las órdenes militares, lo que "frai" en las otras" Lar. 

freida. v. freila. 

freidago. v. fraidego. 


mende. 

85


freide. v. freile. 

freila (Lar), freida (Lar). � "Freila, religiosa de las órdenes militares y también la lega de las otras" Lar. 

freilago. v. fraidego. 

freilatu (Lar, H), freidatu (Lar, H). � "Freilar" Lar. 

freile (Lar, H s.v. frei), freide (Lar, H s.v. frei). � "Freile" Lar. 

freita (det.; Lar � H). � "Despacho, en la venta, freita, salmenta" Lar. Harriet señala que podría ser un error de 

Larramendi y que quizá se trate de fleit (q.v.). 

freita. v. fleit. 

frejitu, freitu. v. frijitu. 

frekantatu (Urt IV 371). � (Aux. intrans.) tratar; (aux. trans.) frecuentar. � Hamar hilabete badu / enizala 

emaztiareki frekantatu, / eta emaztia adireiten da / bost hilabetetako okupatu. AstLas 31. Eia orok sakramentiak 

frekantatzen edo hantatzen dütienez. Mercy 38. 

frekuente. � Frecuente. � Llaneza frekuentekin (AN. s. XIX). FLV 1991, 140. 

frementazio, frementazinoe. � Velación (ceremonia). Cf. prementatu. � Gaurko egunian onegaz adietan da 

eztala ezkontza bullazkorik egin biar denpora santu onetan, ezta eleisako bedeinkazinoe edo frementazinoerik 

bere. CrIc 170. 

frenda. v. prenda. 

frenesia (Urt II 346). �1. Locura, insensatez. � Asto eme uztarriko batek boz humanoz minzaturik reprimi zezan 

profetaren frenesiá. "Frénésie". Lç 2 Petr 2, 16 (He zoramendua, TB, Dv erhokeria, Ol asmakeri ura, IBk 

zentzugabekeria). �2. +fernesia. Frenesí. � Deabruak frenesiaz indarrak doblaturik / pena berretzera heldu 

zaizko preparaturik. EZ Man I 112. Erran liteke kreazioneko mamu ikaragarri guziak marrubiaka, bat 

bertzearen gañean metatuak beren erraiak fernesiarekin zarrastakatzen hari direla. BOEl 218 (se trata de 

Atheka, una versión diferente de la de 1870). 

frenetiko. "Arreptitius, [...] furiósoa, frenetikoa" Urt II 346. 

frenogile. "Frenero, bridakiña, frenogillea" Lar. 

frenotu. AxN explica brida [dezagun] (268) por frenotu. En DFrec hay 16 ejs. de frenatu, meridionales. 

frenozainte. "Guarda-freno, frenozaintea" JFlor. 

frente, prente. �1. En frente. � Jarri gera frente, / kantatu da fuerte, / berak nai duen arte. Ud 71. �2. Frente 

(de guerra). � Noizbait bukatu zan frente ontako sua, eta gureak Bizkai aldera jarraitu zuten. Salav 83. Kinto 

abek instruzioa ikasi ta frenterako moduan jarri ziranean [...]. Ib. 76. Nik ez dut uste gerrarik egin daitekeenik 

inor frentean egon gabe. MEIG IX 68. 

- FRENTE EMAN. Hacer frente. � Goitik bera jetxita / eman nuben prente: "Mutillak, gisa ortan / zertan 

zabiltzate?". Ud 160. 

frenu (Lar, Añ), freno (Lar), freu (Lcc), preno, prenu. � Freno. "Freno para caballo, zaldian freua" Lcc. v. 

balezta (3), brida, galga. � Tr. Documentado únicamente en autores meridionales. En DFrec hay 3 ejs. de freno 

y uno de frenu, meridionales. � Zeure aoan dozu agiri / an ez dozuna freurik. Lazarraga (B) 1201r (corregido 

sobre kilzarik). Eta tenplanzea, zer da? --Apetitu oneri [gulari] frenu bat ifintea. Cap 75 (v. tbn. para el mismo 

contexto frenoa en El 85). Bada, anima nerea, juizio estu aurrean daukazun au zure bizimodurako freno izan 


mende. 

86


bedi. Cb Eg II 113 (Dv LEd 203 traba). v. tbn. Añ MisE 62. Prenubari bere obeidu gura ez eutsan zaldi ezi bage 

batek. fB Ic II 257. Ze gauza txikija dan zaldi bati ifinten jakan freuba. Astar II 109. Eta izan zen kupela 

ziudadez kanpoan ostikatua, eta atra zen kupeletik odola zaldien frenoetaraño mila ta sei eun estadiotan. Echn 

Apoc 14, 20 (Ur (V) frenu; Lç, He, TB, Ur (G) brida, Dv kabrestu, Ker, BiblE muturreko, Bibl aho-burdina). 

Maiz frenoak artu bear zaizkio (AN-larr). "Hay que atarle corto". Inza Eusk 1926 (3-4), 10. Olantxe ondatuten 

deustazuez frenuen "oiñetako" guztiak! Erkiag BatB 73. Ez frenu ta ez zuurtasun, lantegi-olabe aurrean zear, 

tximistea baiño ariñago iraganteko. Ib. 73. Prenoak utsegin. Uzt Sas 353. � Andre karraxiak eta tranbearen 

frenu negarrak geroxiago etorri ziran. Ugalde Iltz 53. 

frenugabe. � Desenfrenado. � Gazte frenu-gabeak izan arren. Aran SIgn 34. 

frenukada. � Frenazo. � Frenukada latzak zerga berezia eben. Erkiag BatB 73. 

frera. � Fraile; hermano (fraile que no tiene la categoría de 'padre'). v. fraide. � Tr. Propio de la tradición 

septentrional. � Bai, framazonek khenduko dituzte eskolak frereri eta seroreri. Elsb Fram 176. Ezpeitzian ükhen 

hatsarretik eskola handirik, lanetako frera edo anaietarik zen. Ip Hil 172. v. tbn. Arb Igand 36. Oraikoan orroitu 

dire beren anitzen haurrak seroren eta freren eskuan iraganak zituztela. HU Aurp 143s. Erien artha duen frerak. 

Prop 1906, 8. 

freradun. � (Escuela) de frailes. � Hets-kitzue hortik freradun, seroradun eskola hoik. HU Zez 114. 

fres (S ap. Lrq; Chaho, H), frais. � Gasto. � Dibortzatzeko, Katixa, / frais handiak dutuzu. AstLas 51. Horrela 

dire hauziak / fiñatzen kasik guziak. / Partidak dire bai lothu, / eta luze gudukatu, / pletiatu, gathaskatu, / fresak 

ere montoikatu. Gy 34s. 

fresa (det.). "Cabezón" Lar Sup. Para su posible origen, v. FDA 68. 

fresadore. � Fresador. � Lenbiziko, erbestetik sartu ziran edo asmatu ziran lankai berrien izenak: [...] 

fresadore, limadore. SM EiTec2 129s. 

freskadura (SP, Hb ap. Lh, H), fresdura (Hb ap. Lh). � Frescura. "Fraîcheur" SP. v. freskura. � Itzaleko 

freskaduraren hartzeagatik. SP Phil 122 (He 125 freskura). Iragan behar duzu ezen, uretik eta sutik freskaduran 

sarthu baiño lehenago. Ch I 22, 5 (Mst arrafreskua ükhen, Ip atxolbiala heltü). � Acción de refrescar, regar. � 

Behin hartuz gero erroak, eta zainak hedatu eta egotziz geroztik, eztute gehiago urezko freskadura beharrik. ES 

396. 

freskaera (Lar, H), freskoera (Lar, H). � "Refrescadura" Lar. 

freskagarri. "Adipsa, [...] edari freskagárriak" Urt I 178. "Propre à rafraîchir" H. 

freskarazi (Urt II 226), freskerazi. �1. Hacer refrescar. � Orai diat orai ikhusten nitzaz hizala trüfatzen, / ar' 

eta enaik beste urthe batez bortian freskeraziren. ChantP 206. �2. Hacer que una gallina deje de empollar. � 

Korokatzen diren oilo gazteak freskarazi behar dira eta zaharrak xitan ezarri. Dv Lab 288. 

freskatu (V-gip, G-azp, S; SP, Urt II 5, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), preskatu, prexkatu, 

preskotu. Ref.: Lrq; Elexp Berg. �1. Refrescar(se). "Rafraîchir, rendre plus frais, moins chaud" H. � Tr. 

Documentado en todos los dialectos desde Etcheberri de Ziburu. En los dialectos meridionales la forma más 

general freskatu alterna con preskatu. Hay preskotu en fray Bartolomé. � Lurreko fruituak zuek / ditutzue 

guardatzen, / bere mugetan uriez / eta ihintzez freskatzen. EZ Noel 158. Bere mihiaren hezatzeko eta freskatzeko 

ur-xorta bat. Ax 233 (V 156). Hura da desirazko arbola, zeinaren itzalean behar baigara freskatu. SP Phil 90 

(He 92 freskatu). Zuhaitz landareak landatu berrian urtztatzen edo urez freskatzen eta hezatzen tugu. ES 396. 

Freska dezádan mia ur tanta bátes. LE in BOEanm 562. Ez da, bada, gauza txarra [...] bero danian preskotu 

nai izatia. fB Ic II 256. Hark zuen Tudelarat Ebro lerrarazi, / [...] geroztik hiri hura ur onek freskatzen. Hb Esk 

70. Horen yatiak eztitzen, freskatzen eta xahatzen dü barnia intsaladan. Alth Bot 12. Ahurtara bat legar 

xeherekin eskua freska gero eta erhiak hartan berma. JE Bur 31. Putzura arriya botatzeakin / emaztia engañatu, 

/ epel samarra bazegon ere / ederki ziyon freskatu. Tx B I 149 (265 preskatu). Tabernako muestradorian euan 

iztarria freskatuaz. SM Zirik 64. Ardua frexkatzen tortotx-arboletik zintzilik jarria. Berron Kijote 126. 

v. tbn. Tt Onsa 102. Gç 75. Mong 590. Brtc 155. Prop 1876-77, 83. Ir YKBiz 308. Xa Odol 198. Casve SGrazi 


mende.


32. Preskatu: Basarri 99. NEtx LBB 98. Uzt Sas 354. 

� Ba-ezpada nere biotzerre au "prexkatzera" noa sagardo txurrusta batez. Lab EEguna 64. Zonbeit kantu eztiz 

gure gogo-bihotzen poxi bat freskatzeko... Herr 21-7-1966, 2. 

� (Ref. al tiempo atmosférico). "Joan dan hamabost egunian asko freskatu dau egualdixa" Elexp Berg. � Piska 

bat preskatu zuanean, artu gure kotxea eta etxera etorri giñan. Uzt Sas 354. 

�2. "Reprendre une bonne mine, un air bien portant, jeune" H. 

- FRESKA-LEKU. "Freska-toki ou freska-lekhu, lieu où l'on prend la fraîcheur" Dv. � Iragan behar zare sutik 

eta uretik freska eta pausa lekura hel zaitezin baino lehen. SP Imit I 22, 5 (Ch freskaduran). 

freskatzaile (Lar -alle), freskazale. � "Refrescador" Lar. � Zeren hortarik ["houblon"-etik] eta gaagar 

bürnarazitik egiten den edarri freskazale hori" Alth Bot 9. 

freskera, preskera. � Fresquera, vendedora de pescado fresco. � Hay varias sociedades / preskeren artean, / y 

otras que a nadie quieren / eurakaz baltzuan. Azc PB 182 (en Ur PoBasc 392 freskeren artian). 

freskerazi. v. freskarazi. 

fresko (V-gip, G-azp, S; Lcc, Volt 36, SP, Urt I 358, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), fresk (S; 

Arch Gram 14, Gèze), presko (Lar, H (s.v. fresko)), frexko, prexko. Ref.: Lrq (fresko, fresk); Etxba Eib; Elexp 

Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Fresko es la forma más general y la única que se 

documenta en los dialectos labortano y bajo-navarro. En suletino es fresk la única forma empleada, a excepción 

de Archu que emplea fresko. En textos meridionales se documentan tanto fresko como, menos frecuente, presko 

(tbn. frexko y prexko). En DFrec hay 16 ejs. de fresko y uno de frexko, meridionales. �1. Fresco. "Frais, qui a 

une température entre chaud et froid" H. "Arrate aldetik etortzen dan aizia beti freskua" Etxba Eib. � Iturri 

fresko baten aldean. Lazarraga 1152r. Bada, bear dozu, dagoan gero / gauaroau illun, fresko ta otza, / dulzero 

kopladu ene biotza. Ib. (B) 1153vb. Harri-muger batetarik atherarik, ithur-ur fresko bat. Ax 511 (V 329). Emen 

artuko dezu zuk aize freskoa. It Fab 181. Eman dezoguten, beraz, faruxa berotua freskoaren aldean, eta dugun 

ikhus zeini lothuko diren gogotikenik. Dv Lab 264. Azpiak izan behar du lauzatua, freskoago eta garbitzen 

errexago izanen delakotz. Dv Dial 82s (It freskoagoa, Ur preskuagua, Ip freskago). Udako bero handietako 

egoitza fresko eta gisako bat. Elzb PAd 58. Herriko aizinantak ardüra handia / han bethi itzalpiak üdan fresk 

beitia. Xikito 4. Osasun ona konserbatzeko / dago goiz-giro preskua. Tx B 48. Aire fresko gaziño bat 

hautemaiten dauku bat-bederari sudurrak. JE Ber 77. Udabarriko aize preskoa artzen. Alzola Atalak 57. Txarro 

bat ur eskeintzera kupitu zan, eta, frexkuagoa izateagatik, putzu-barrendik atera-ta ekarri zion. Berron Kijote 

192. 

v. tbn. Volt 160. SP Phil 92. Cb Eg III 309. Gy 152. Hb Esk 233. Sor Bar 47. Ill Pill 5. StPierre 25. Barb Sup 72. 

Etcham 74. Txill Let 48. Arti MaldanB 204. Osk Kurl 203. Salav 48. Fresk: UskLiB 107. ChantP 44. Presko: Mg 

CO 78. Arr GB 79. Mok 13. Or SCruz 46. Kk Ab II 104. NEtx LBB 95. Uzt Sas 357. Prexko: Etxde JJ 160. Anab 

Poli 93. Basarri 25. 

�2. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, Dv, H), presko, prexko. Fresco, reciente (ref. normalmente a productos 

perecederos). "Toñina, atun freskoa" Lar. "Frais, nouvellement, récemment fait, produit, cueilli, arrivé" H. 

"Alubias verdes (ilar freskuak) (BN-baig)" Satr CEEN 1969, 172. � Ezkintuzke zenbait arrolze fresko? Volt 

162. Zeinek nahi baitute gerezia berririk uda iragan denean eta mahats freskorik uda-hastean. SP Phil 387 (He 

392 freskoena). Denbora hartan bazkatuko duzue idia belhar freskos. Mong 589. Or dozu legatz fresko / bart 

urtenikua. DurPl 63 (v. tbn. lebaz freskoa en BBizk 32). Bixigu frexkuuuuuak! Sor Gabon 19. Asün fresk ahüreta 

bateki. Alth Bot 16. Egunean iraulten egon da gorua, / erramu freskoekin eginez koroa. Arti MaldanB 222. Ez 

dukek gaixtoa, / haginak lanpustean / haragi freskoa. Mattin 86. 

v. tbn. Tt Onsa 36. ConTAV 5.2.9, 131. AR 262. AstLas 73. Arch Fab 131. Dv Lab 338. ECocin 10. Arr GB 45. 

Xe 213. Lap 57 (V 30). EusJok II 145. Presko: Bilbao IpuiB 35. In Uzt Noiz 65. Prexko: Sor AuOst 83. Anab 

Poli 119. Basarri 25. 

� Nuevo, reciente, vivo. "Frais, de date récente" H. � Dedikatu draukun bide freskoan eta bizian gaindi. "Frais 

et vivant". Lç He 10, 20 (He berri eta bizi, TB, Dv bizi eta berritik, IBk berri eta bizi). Zerbait berri freskorik 

gastigatu nahiz. (c. 1597). FLV 1993, 464. Ezin gastiga niazakoio zure senoriari gastigatu diodan baino berri 

freskoagorik. Ib. 466. Bethi dituk hire penak / hastean bezaiñ fresko. Arg DevB 8. [Hitzkuntza moldea] zeina 

guretzat hain baita berria eta freskoa, nola egungoa. ES 100. Etsaia zenbait mobimendu fresko eta desirkunde 

berri gure baitan alxatzera ensaiatzen denean. He Gudu 153. Haren bidez bere sentimendu onak bethi freskorik 

ta bizirik idukitzeko. Dh 104. Salbatzailearen exenpluak, zeinak oraino fresko baitzauden heien memorioan. Jaur 

203. Emozu jendeari, bereziki bero idorte egun hautan, barnearen hatzemaiteko, berri fresko anitz. HU Zez 143. 

Beti berri ta prexko baitaude / zuk egindako lan zarrak. Basarri 52. v. tbn. It Fab 179. ChantP 254. Alz STFer 

136. � Diru preskuaren jabe egin. Erkiag BatB 165. 


mende. 

88


� Fresco, saludable. "Frais, qui a un air, une mine de jeunesse, de vigueur" H. � Burua daukat soilla, baña 

fresko ta sendo, aurpegia zimurrik bage. Lar, carta a Gandara 162. Itxura fresko dü. Neskatxa hori fresko da 

arroza bezala. Arch Gram 16. v. tbn. Gy l99. Asko partida dire irauten dutenak / bethetzen dituztela 

udako egunak, / batzuk ez bertzek amor nahi gabez eman, / hastean baizen fresko iduri ariman. Hb Esk 212. Irri 

freskorik baizik ez dut izan nik / Mariaganik. Elzb Po 191. Ematen diyo ezpatazo bat zezen preskoari eta nun 

botatzen duben ankaz gora. Sor Bar 74. Haren iztarrak, mardul eta fresko zirenak, berotasun batez iraganak 

izaten ziren gizonaren eskuak heien gainean zabaltzen zirelarik. Mde HaurB 18s. Duela sei urthe bezain gazte 

eta fresko arrapatzen zitut! Larz Iru 136. Hain luzaz oro harritzen zituen fresko aire hura geroztik galduxea du. 

Ardoy SFran 268. � "Qui n'est pas pris de vin" H. � Fresko guarda dezagun / nork bere barrena, / urak 

badauka beti / bere aitormena. JanEd I 82. 

�3. (Uso adv.). Tranquilamente, frescamente. � Zeñek burutara dik / etxe-mot onetan / astea orren fresko, / 

Pinto, lapurretan? It Fab 21. Lenbizi zegon xandarmari bost pezeta emanta, presko asko iturrira joaten ziran. 

Goñi 73s. 

�4. Inútil, vano. � Manifestatzen dute / beren yeloskua, / halakuak egin diro / ezkontza freskua. Bordel 174. 

�5. Frescura. � Udatarrak joaten asi dira freskua dela bide, eta bere berera itzultzen ari da Altzurain. Txill Let 

48. 

- FRESKOAN. a) En fresco. � Ganzta saltan dei, freskuan, ogeita zazpira pezeta arroba. Mdg 136. b) En 

estado de sobriedad. � Holakoek ez dute berehalakoan trenkatzen hasi tehenta, freskuan pasatu gauzak 

mozkortu-ta baitituzte kanporatzen errepikatuz eta arradoblatuz. Etcheb MGaric 202. Anton, aldiz, freskoan 

gizona bada, edan-eta arras zakartzen denetarik da. Larz Senper 60. 

- FRESKO-FRESKO. Muy fresco. "Sardiña fresku freskua saltzen etortzen zan Ondarruatik" Etxba Eib. � Ta 

onetara presko-presko, edo beintzat, papaua lez abua zabalik neuri begira egoten diran gixajuek baño askozaz 

preskuago. Kk Ab II 104. Hau behar huen atxemaiten hituen ur guzietan bustiz bustiz ekarri, eta hola fresko 

freskoa ekarriko huen! Barb Leg 145. Ez eutsan ba berak jan, oriotan prestuta, besigu presku-preskua? Bilbao 

IpuiB 43. Belhar pherde eta iratze luma batzu, fresko freskoak... Larz Senper 58s. 

- FRESKO-FRESKORIK. Frescamente, tranquilamente. � Orraitino naiko dabee dantzazaliak ta piestarijak, 

presko preskorik ta merke merke, sinistu daijegun [...] ez dabeela pekaturik egiten. fB Olg 184s. Eta preskopreskorik, 

ankazabalik gelditu zan, udabarriko usain gozuak artzen Lorentzo gixajoa. Alzola Atalak 58. 

freskoera. v. freskaera. 

freskoki (Chaho). �1. Recientemente. � Guztiek, bada, zaitezte / allegera berriez, / zeruetako Kortetik / 

freskoki ethorriez. EZ Noel 33. �2. (SP (sin trad.), H). En frío. � Kataplasma hori egin daiteke hotzik eta 

freskoki. Mong 591. 

freskoro (Lar, H), preskoro (Lar). � "Frescamente" Lar. "Fraîchement, avec une fraîcheur plus ou moins 

approchant du froid" H. 

freskosko. � Dim. de fresko. � Kaskoa freskosko nola senti baitu: [...]. Gy 20. 

freskotasun (SP (sin trad.), Dv, H). � Frescura. "État de fraîcheur" H. v. freskura. � Ithurriak, zer ere gauzei / 

baitzaie freskotasunaz, / beharriei hura ziaiek / Jesus bere ontasunaz. Gç 134. 

freskotxo. � Dim. de fresko. � Nik bethi freskotxorik tabernakua / sototxuan deraukat arno gozua. ChantP 104. 

freskura (V-gip, S; SP (sin trad.), Lar, Arch VocGr, Dv, H), frexkura, preskura, prexkura. Ref.: Lrq; Elexp 

Berg. �1. Frescura, frescor. "Fraîcheur, le frais" H. "Frescura. Gaur goizian freskura edarra zeuan" Elexp Berg. 

v. freskadura, freskotasun. � Trabailluan pausua, beroan freskura, nigarrean konsolamendua. Ax 502 (V 

324). Urak berak, zenbat ere freskoa baita, [...] ezin luzeki begira dezake bere freskura. SP Phil 258 (He 260 

freskura). Zezeilgo erurra / ezan eldu Ermura. / Eguno inok enzun eztau / onelango freskurea. BBizk 31. 

Lurreko surik izigarrienak ezpaitire freskurarik baizen ifernukoaren aldean. Dh 164. v. tbn. Hb Esk 38. 

Baratzara jetxiko ziran prexkura artzera. Lab EEguna 73s. Hire freskura elurtsu hau... Mde HaurB 52. Ez 

baitziren bat ala bertzea goizeko freskuraz bakarrik haziak, zer-nahitakoak han athera zituzten elgarri... Larz 

GH 1959, 84. Etxeko atarian jarri zioten maia frexkuragatik. Berron Kijote 48. 

�2. (V-gip ap. Elexp Berg). Frescura, desfachatez, desvergüenza. "Ordubatak eta bazkaixa gertatzen hasteke. 

Hik daukak hik freskuria" Elexp Berg. � Arrotz hunen zer freskura! [...] / Hauzoko xoria zaiku beraz yinen / eta 

gurea du yanen! Gy 311. 

- FRESKURAN. Al fresco. "Freskuran egotea, prendre le frais. Freskuran ezartzea, mettre au frais" Dv. � 

Ikhusi zuen emazteki eder bat freskuran zatzana urean. Lg I 304. Ipiñi zuan preskuran bere gelako leioan txerri- 


mende.


solomoa. Zab Gabon 76. Fenelon Kanbraieko Artxaphezpiku handia freskuran zabilan bere iloba gazte batekin. 

Lap 58 (V 30). Gau baten, apalduta gero, ate-onduan preskuran. Kk Ab I 103. � (Precedido de gen. o suf. -ko). 

� Arratseko freskuran. Lg II 196s. Axeri hau, beraz, goizeko freskuran / zagon bazteretxe baten inguruan. Gy 

128. Argi-senti xarmanta, / intzaren preskuran. Gand Elorri 207. � Arratseko ihintzen / freskura politean 

nintzen desgorpuztu. Arti MaldanB 200. 

fretatu. v. frotatu. 

fretxa. v. fletxa. 

freu. v. frenu. 

frexko. v. fresko. 

freza. � Infección (?). Cf. cast. freza, 'excremento'. � Astean bein balezarzue / auts otza ta brasea, / agaz osatu 

lekidizu / matadurako frezea. Lazarraga (B) 1159vb. 

fri. v. fiit. 

friandiza (Urt V 17, Chaho). � Golosina, dulce; manjar. � Bianda arruntez ez naiz kontentatu eta friandizak 

bilhatu tut. EZ Eliç 160. Ian sobera edo gastatu friandizan. Hm 196. Gorphutzari ematen zaizkon gurikeriek, 

jan-edanetako sobraniek edo friandizek odola berotzen ta umoreak nahasten dituzte. Dh 198. 

friandizkeria. "Artolaganus, ogiorróskilla, friandizkériak" Urt II 376. "Cibus lautus, [...] moko friankeria, 

friandizkeria" Ib. V 17. 

friant. �1. Apetitoso, exquisito. � Bazakian bianda friantek eta matsarno honak odola pitzen eta samurtzen 

zutela. Tt Arima 87. Zu poxirik friantenez beti sasiatua. Monho 68. Aldi huntan asto yauna pasatu zen halere, / 

harentzat hain frianta den plat faborita gabe. Gy 37. �2. (SP, Urt I 39). Glotón. � Ah, urdi asekaitz / friant 

ejerra, / ezpahiz kontent / abil hobe den lekila. AstLas 49. Urthubiako friantak, / zer dire zuen banketak? (1798). 

BertsZB 131. Nola ere omen baitu yan-xahar gaitztoa, / baita bildots mamiz zintzurra frianta / laster gaixoari 

bademo disputa. Gy 9. 

friantasun (Chaho). � Glotonería, gula. � Hori da aitzekia bere sensualitatea eta friantasuna gardetzeko. He 

Gudu 225. � "Friandise" Lecl. 

friantki. � Regaladamente. � Delikatuki eta friantki bizi zen errege hura. Tt Onsa 45. 

friantu (SP (sin trad.) � Chaho). � "Afriander, rendre friand; devenir friand" Chaho. 

frigitu. v. frijitu. 

frigorifiko, frigorifika. � Frigorífico. "Arraiña belaxe usaintzen da frigorifikotik kanpora" Elexp Berg (s.v. 

usainddu). 

� Ozten-ozten ari zirala, elkarrenganako "frigorifika" izateraiño iritxi ziran. NEtx LBB 123. En DFrec hay 2 

ejs. de frigorifiko. 

friitu. v. frijitu. 

frijiar. � Frigio, de Frigia. � Bestarat ethorriak baziren arabes, partiar, frijiar [...], hitz batez, bazter orotako 

yendetarik. Hb Egia 98. 

frijiarazi (-erazi S ap. Lrq). � "Faire frire" Lrq. 

frijiarazle (-erazle S ap. Lrq). � "Qui fait frire" Lrq. 


mende. 

90


frijiberdotz. "Cochifrito" Lar. 

frijitu (S; Mic 7v (-idu), Lar, Añ, Gèze, Dv), frigitu (SP, Urt V 260, H), frejitu, fregitu (Chaho), prejitu (V-gip, 

G-azp-bet), prexitu (B; VocB), prijitu (V-arr-gip; Añ), friitu (VocBN, Chaho), fritu, prixitu (Sal), freitu (Lar, 

H), frikitu (Chaho). Ref.: Lrq; Totor Arr (prijidu); Etxba Eib (prijidu); ZMoso 67; Izeta BHizt (prexitu); Elexp 

Berg (prejidu). � Freir. "Frire, faire cuire dans une poêle" H. v. fritatu. � Tr. Los autores guipuzcoanos, sobre 

todo del s. XX, emplean prejitu (ya en Cardaberaz); hay frijitu en Iturriaga y Lardizabal, y prijitu en N. Etxaniz. 

En textos vizcaínos hallamos prijidu en Mogel y Kirikiño, prixidu en Añibarro y frijidu en Uriarte. Al Norte hay 

frejitu (Voltoire), frijitu (Duhalde (172) y Duvoisin), y frigitu (Goyhetche y ECocin, en éste junto con fritu). En 

DFrec hay 2 ejs. de frijitu. � Batzuek frejiturik berziak errerik. Volt 162. Baña eurak bere prijidu daigubela 

gibela edo erre kunzurrunak ta solomo zati bat. Mg PAb 88. Prixidu ta kiskaldutea gorputz ta arima ango 

txingar gori, su ta garrean. Añ LoraS 117. Perejill tipulakin, / olio tartean / igari egingo dek / frijitu artean. It 

Fab 82. Baiña zu gaur arratsean, / ganen zare paderara, / han frigitua izaitera. Gy 47. Baña frijituta irtengo 

zala uste zutenak, arriturik gelditu ziran. Lard 534. Bigarren aldijan ateraten dan orijua da ona frijietako ta 

argitarako. Ur Dial 105 (It erragositzeko). Frigi zaitzu urinian eta herrausta sukre finarekin. ECocin 36. 

Gainetik ezarratzu lursagarrak friturik. Ib. 6. Maira atera bear danean prejitzen da. Cocinan 6. Beste alaba, 

Iñaxi, zerbait prejitzen ari zan surtan. Ugalde Iltz 37. Belarri-miñentzat belarri-belarra oliotan prejitu eta olio 

ue belarriin sartu (G-goi). AEF 1980, 65. 

v. tbn. Prejitu: Alz STFer 120. Iraola 14. Ayerb EEs 1915, 296. Etxde JJ 121. Prijidu: Osk Kurl 128. 

� "Au fig. s'impatienter vivement, être dans une vive et douloureuse anxiété" H. � O, nola guzia erre, egosi, 

prejitu ta dolorez errebentatzen egongo nazan! Cb Eg II 123 (Dv LEd 220s frijitzen, xigortzen). Ezagun da 

inbiriyak / prejitzen zauztela. Bil 32. --Prejitzeko zoriyan jarri nazute-ta! --Ez dezu zuk prejitzeko su askorik 

biar. Alz Burr 27. I bezela jarriko naizela muxinduta, kixkurtuta, prejituta? ABar Goi 56. Ez naun ixillik 

prijitzen egongo, Zezili. NEtx LBB 133. � Sarjentoa ta aren taldekoak priji-priji egiñak zebiltzan. NEtx Antz 

142. 

� (Part. en función de adj.). "Arraultze frigituak" SP. "Frito, frijitua" Lar. "Frito, frijitua, prixidua" Añ. "Arroltze 

prexitue zein ona den" Izeta BHizt. � Tipula frituarekin. ECocin 4. Zu, zu, emen txorixo prejituen usaia dago! 

Iraola 40. Batek lebatz prijidua, bestiak makallua saltsan. Kk Ab II 39. Gero arrautza prejituk arrozarekin. 

JAIraz Bizia 41 (v. tbn. arrautz prejitu en Lab EEguna 87; arrautza prijiduak Osk Kurl 92). Txerri-solomoa 

piper eta patata prejitukin. Etxde JJ 53. 

- FRIJI-ARRAIN. "Priji-arraiña, pescado de freir. Priji-arraiña, astiro maixan izatera, jatekorik gozuenetakua" 

Etxba Eib. 

frijituraxka, freituraxka. � Fritura. � Eman zion bazkariteko bezperako undarrez egin freituraxka bat. Etcheb 

MGaric 155. 

frikakatu. "Frire" Volt 81. 

frikalafroka (BNc ap. A), frikafroka. � "Pica grega, picaza chillona" A. "Kankanotia, la pie-grièche rousse. 

Hegaztin huni bardin erraten diote pikaporta, pikalaporta, frikafroka, suge-xoria eta antzara-xoria" Zerb GH 

1923, 594. 

frikando, frikandau. � Carne mechada, rellena. � Pika zatzu eta esteka elkarrekin frikando baten formaren 

emaiteko. ECocin 16. Dorazazu frikandaua eta zerbitza saltsaren gainean. Ib. 8. 

frikatu. "Fregar" Lcc. "Fregadero, frikaiteko" Ib. 

frikatu. v. finkatu. 

frikatxa (V-gip). � "Revuelto de huevos con sangre de cordero y los intestinos cocidos y picados" Busca Isusi 

Alimentos 66 (ap. DRA). Cf. frikazeia. 

frikazeia (Chaho), frikasa, frikazai (VocBN). � "Fricassée" VocBN. Cf. VocNav: "Fricacea, giso que se hace 

con la asadura de los cabritos o corderos de leche". Cf. frikatxa. � Hire korpitza nahi diat / frikazeiatan ezari / 

edo behar dük Gaskoña / bertan kitatü. Xarlem 411. Ore lagün ororeki / nahi ait erhaustü / eta frikazeia güzia / 

nahi zütiet haxatü. Ib. 419. Oilasko frikasa ilhar xeharekin. ECocin 13. 

frikazeiatu (Chaho), frikeziatu (Urt Gram 538). � Hacer picadillo. "Fricasser; faire cuire dans la poêle quelque 


mende. 

91


chose, après l'avoir coupée par morceaux" Chaho. � Hire korpitza diat / sarri frikazeiatüren, / erre erazi eta 

gero / aiziari aizatüren. Xarlem 770. 

frikitu. v. frijitu. 

friko (BN ap. A � VocBN). � Festín, banquete; manjar exquisito. "Repas de gourmands" VocBN. � Ez zen 

ikhusten oraiño / haiñbertze eztai eta friko. Gy 144. Gero alaiki dire yaten abiatu. / Baiña mokoa du xorrotx eta 

luze, / frikotik har deusik kasik ez dezake. Ib. 50. Bextela zure othuruntza eta friko gizenek! / libertatearen ona 

balio ez dukete hek. Ib. 33. Salbu suphazterreko eltze edo duphiña eta furneuko frikoak edo salsak. Elsb LehE 74 

(ap. DRA). 

friko. v. frikun. 

frikun (BN-baig ap. Satr VocP; H), friku (Chaho, H), fripun (H), fripu (S ap. Lrq /fripu)/ (oxítona); Chaho, H), 

friko (S (Foix) ap. Lh). � Bribón, malvado. "Fripon, vaurien, fourbe, coquin, capable de faire un mauvais coup, 

dangereux" H. "Descarado, atrevido" Satr VocP. � Tr. Propio de la tradición septentrional. La forma 

documentada en los textos es frikun, salvo fripu en el único ej. suletino que hemos encontrado. � Jauna, arrasta 

ezazu / Kapet, fripu hura, / eta ereman berala, / gazteliaren olala. AstLas 27. Gure bi frikun maistroak. "Nos 

deux maîtres fripons". Gy 120. Izitzen badu ere ezpatak frikuna, / ez du hark sorrarazten berthute maitena. Hb 

Esk 90. Kontzientzarik duena / ez da bethi irabazdunena. / Frikun adret bat orai nola kondena? Senpertar 

"Betiri-Sanx" (ap. DRA). Seme frikun, ohoina, / zer egin dautak hik? / Hik daiztak ene sosak / ebatsi kutxatik. 

Zby RIEV 1908, 765. Zer! ene etxea eta baratzea ere harendako direla? Den bezalako frikuna, ez dut bada uste! 

Arb Erlis 25. v. tbn. Lf Murtuts 42. � Ez baitugu segur dolurik, pazote hantxet egonik, nahiz haize frikuna zen 

xoko hartan... Barb Sup 111. 

frikunkeria (Hb ap. Lh, H (s.v. fripuneria)), fikunkeria, frikukeria (Chaho, Hb ap. Lh), frikuneria (Hb ap. Lh), 

fripunkeria (H), fripukeria (Chaho), fripuneria (S ap. Lrq; Chaho, H). � "Friponnerie, méchanceté, fourberie" 

H. � Dudan-mudan daude, ea fikunkerian behar duten bizi ala lanerako bidea hartu. Herr 18-9-1958, 4. 

frikunki (H s.v. fripunki), fripunki (H), fripuki (S ap. Lrq). � "Friponnement, avec fourberie" H. 

frila. v. firrila. 

frin-frin. � (Onomat.). � "Bai, atzo frin-frin, firun-firun, egun fran-fran, furdulu-furdulu..." Eta irulea bethi ari 

zen iruten, begi bazterraz arrotzari begira. Barb Leg 24. 

fringatu. � Vestirse elegantemente (?). � Ez dute igandetan yauntz aldi berririk, / hain guti zortzi guziz athorra 

xuririk; / hartzak arras iduri, ontasun ibiltzen, / igandetan ez dute bertzela fringatzen. Hb Esk 187. 

fringo. Figura en Dv, quien lo remite a brinko. 

frink (Hb ap. Lh, H). � "Terme du jeu de cartes appelé le truc, signifiant qu'un demande des cartes, comme mus 

au jeu appelé le mus. Par ext. frink egitea, manquer à sa parole, à sa promesse" H. "[...] Au pl. frinkak, demande 

de nouvelles cartes" Lh. 

frinkatu. "Laster frinkatzen da (B), mutur zagon (AN-5vill, BN-arb), musturrekaz dao (V-arr)" Gte Erd 150. 

frinkatu, frinko. v. finkatu, finko. 

frinkosa (det.). "Frinkosa da (B), ez da giro oiekin (G-azp)" Gte Erd 212. 

frintu. "Embriagarse. Frintüko naiz, me emborracharé" Lacombe ms. (ap. DRA). 

frintz. v. printza. 

fripu. v. frikun. 


mende. 

92


fripustatu (S ap. Lrq; Chaho). � "Traiter de fripon (S)" Lrq. Cf. frikun. 

fripustazale. "Qui traite de fripon (S)" Lrq. 

frisa. � (Tela) frisa. � Baieta, Florenzeko raxa, frisa, etc. Volt 253. 

frisa. v. frisat. 

frisadura. "Frisure" Chaho, Lh. 

frisat, frisa (S ap. Lh). � "Terme de danse, frise" Lh. � Ligiko zamalzainak, phuntiak emaiten ezin hobeki, 

frisatak holaxe (S-bas). Eskual 17-1-1913, 4 (ap. DRA). Egün ikhusiko tützie / gure frisat doble eta bakhünak. 

'Entrechat'. Casve SGrazi 26. 

frisatu (Urt, Chaho, Lh). � "Cincinnus, [...] ille frisatua" Urt V 36. "1.º faire de frises (danses). 2.º friser" Lh. 

frisiar. "Frisón" Lar. 

friskatu (BN-lab ap. A). �1. "Quebrarse en mil pedazos" A. Cf. brixikatu. �2. "Cubrir de golpes, de heridas" 

A. 

frisku. v. brisko. 

frisoi. "Frisón" Lar. 

fristia. v. piztia. 

fristi-frasta. v. bristi-brasta. 

fritada. "Merluza en chilindrón con limón, en vasco merluza fritadan limoiarekin (Ae)" CEEN 1970, 348. 

fritanga. "Fritanga useñe dau, huele a fritura" (V-gip). 

fritarazi. � Hacer freir. � Itzulika zazu irinian eta fritaraz urinian gorritu artio. ECocin 5. Ezartzen duzu urin 

poxi bat kasola batean eta han fritarazten tipula xehatu puxka bat. Ib. 5. 

fritatu (AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 156; Aq 1239), frititu (Lcc -idu), fritetu (AN-olza ap. Bon-Ond 156). � 

Freir. "Freir en sartén, sartagian fritidu" Lcc. "Freir, fritatu, fruitatu (AN)" Aq 1239. v. frijitu. � Agertu 

zekizkio bi demónio zartegibatéki, ártan fritatubearzutéla inférnuan. LE Doc 270. Ongi xeha xingar azpikia, 

aratxekia eta karrotak, frita burra puxka on batekin. ECocin 16. Xehatzen tuzu eta frita zaitzu hirur kullera 

oliotan. Ib. 20. � (Part. en función de adj.). � Biper beltxa, tipula fritatua eta espizeria puxka bat. ECocin 11. 

frits, fritz. v. fits. 

fritu. v. frijitu. 

friuntan. � Habalarriaz friuntan harri xorrotxa lantha belarrian etsaier (S). GAlm 1950, 41 (ap. DRA, que 

traduce 'zumbando'). 

frixt. v. brist. 

frixtaka. v. fistaka. 

frixtakeran. "Soudain" Lh. Cf. fistaka. 


mende. 

93


frixti-fraxta. v. bristi-brasta. 

frixtu. � Reparación, retoque. � Kuntzeilleak ere frixtu hun bat eman dü ilherriko bideer. Herr 17-8-1964 (ap. 

DRA; la ref. es incorrecta). 

frizko. v. brisko. 

frizti(a). v. piztia. 

froda. v. frauda. 

froga (SP, Urt II 302, Dv, H), proba (S ap. Lrq), prueba (Lar, Añ), broba, poroga (ph- Dv), proga, frogu (H), 

forogu (H), borogu (BN-ciz, S, R-uzt ap. A), porogu (ph- H), probu. �1. Prueba, demostración. "Preuve, 

établissement d'un fait, d'une vérité, par arguments, raisons, documents" H. v. frogantza. � Tr. En textos 

meridionales la forma prueba es más frecuente que proba (que tbn. lo emplean algunos suletinos). Emplean 

froga los autores labortanos y bajo-navarros, además de Villasante. Hay forogu en Axular, borogu en textos 

suletinos, progu en Lizarraga de Elcano y probu en un texto alto-navarro del s. XVIII (tbn. en Arti MaldanB 

210). En DFrec hay 38 ejs. de froga, 69 (la gran mayoría de la 3. a acepción) de proba, 4 de prueba y uno de 

proga, todos ellos meridionales. � Zeure amorio handiaren froga klarki erakutsi zeneraukun. Mat 276. Debot 

da deseiña, azkar borogiak. Tt Onsa 184. Elizaren indarra ezteia beste borogütan ageri? Bp II 78. Ez da 

berthutearen froga seguragorik sofrikariak baiño. Ch I 16, 4. Amodio horren froga ageri eta segur bat ematen 

darotzu. He Gudu 141. Berzeren broba eman eztaiteke, bena bai gerthaldi zonbaitez gaizak arrimatüren dütügü. 

Egiat 171 (266 proba). Próguak emánes kunplitunaidugúla déna déla Jangoikoaren borondátea óna, óngi 

kuadratzenzaióna ta perféktoa. LE Ong 45r. Artuko du proga, / au ez dala droga. Bil 93. Eman nai dizut 

sospetxa guzitik libratuko zaituen señale eta prueba bat. Arr May 177. Emazte hun zirela / orai badit nik proba. 

Balad 42. Ez dugu haatik deus frogarik horren finkatzeko, doidoia Sosiondoan ezagutu dugun atxo xahar baten 

errana baizik. Zerb Azk 10. Ze beste proba nahi duzue, egia diogula? Arti Tobera 283. Zer froga duk ardiak 

ebatsi dauzkitela? Larz Iru 84. Zonbat maitasun froga / ez daukuzu eman! Xa Odol 308. Hemen ezin azal 

ditzakegu froga eta lekuko horiek banan-banan. MEIG VIII 115 (MEIG I 215 proba). 

v. tbn. Harb 289. Hm 84. Mong 586. ES 384. CatLav 143 (V 74). Lg II 269. Mih 118. Monho 42. JesBih 440. 

MarIl 96. Jaur 153. Gy 245. Hb Esk 7. Dv Lab 146. Laph 216. Elzb PAd 48. Elsb Fram VI. Lap 234 (V 105). HU 

Aurp 178. Lf Murtuts 6. JEtchep 68. Vill Jaink 137. Larz Senper 80. Ardoy SFran 119. Xa EzinB 108. Proba: 

AstLas 57. Arch Fab 217. Vill Jaink 45. Etxba Ibilt 481. Prueba: Gco II 79. Añ MisE 28. Astar II 67. Arrantz 

91. JanEd I 97. Bil 31. Sor Gabon 40. Ud 157. PE 22. Bv AsL 137. AB AmaE 274. AzpPr 24. Ag Kr 149. Tx B I 

139. Ugalde Iltz 64. Probu: ETZ 84 (Muruzabal, s. XVIII). 

�2. (SP, Lar, Lecl, H), proba, prueba, forogu, frogu (H), porogu (ph- VocBN, H), borogu (Gèze, H). Prueba, 

examen. "Experimento" Lar. "Épreuve, expérience" H. � Ezar nezan porogutan. O Po 29. Zer gizon andi 

askoren egsaminak, pruebak, zer tentazio ta persekuzioak. Cb Just 41. Zertako ene bihotza eman duzu froga 

garratz hortan! Mih 126. Ta antxe pruebara / ostera bigarrenagaz / esaminatzera. DurPl 115. O, Ama Dibinoa, 

zer phena, zer borogü, Jinkoak igorten ahal deikü zuri igorri deiziena beno garratzagorik. Ip Hil 130s. 

Bederatziurrenian probaako eman bear nazu beia. Sor Bar 105. v. tbn. Moc Damu 33 (prueba). Galdera eta 

pruebatan estutu badute ere, ez da bein ere izutu. Goñi 98. Zeren bertso hok idazten ditudan / ostegun honetan, 

ene besondoa proba gogorrean bait du ipini. Lasa Poem 105. � Hen borogia ükhen eztienek die zorthia 

gaitzago. Egiat 251. 

�3. proba (V), prueba. Ref.: A, Etxba Eib y Elexp Berg (proba). Prueba (de deporte rural), competición, 

apuesta. "Prueba que consiste en hacer arrastrar enormes piedras a parejas de bueyes" A. "Datorren domekan 

probia ei dago Eibarko plazan" Etxba Eib. v. dema. � Tr. Documentado sólo en textos meridionales, en las 

formas proba y, muy minoritariamente, prueba. � Proba, tratu edo beste gizoneen batzaar bat. JJMg BasEsc 

121. Itxiten baditut ardangelaak, jokuak, probaak... esango dabee ezetarako gauza ez nazala. Ur MarIl 57. 

Mendexatik ekarri / probako bandera. EusJok II 131. Sarri egiten diraz / errietan probak, / parte biak jarririk / 

defensore onak. Ib. 83. Proban bezela jun zan / arin indarrian. Noe 109. Orren pruebak leku askotan / dauzkagu 

ikusiyak, / oraindañoko marka guziyak / izango ditu ausiyak. EusJok 52. 

�4. proba (Lar). Prueba (de imprenta). "Proba de imprenta" Lar. � Gerokoa, istorio luze xamarra da, suak 

probak, mapa eta guzti, erre baitzituen behin batean. MEIG III 156. Egileak, berandu ibili zelako dirudienez, ez 

zuen probak ikusteko eta zuzentzeko egokierarik izan. MEIG VII 55s (I 259 tbn. probak). 

- FROGA-ALDI. a) Prueba, intento. "Progaaldi, rato de probar. Ala sentitzen zute emen zenbait progaaldi 

zeruko gustoen" LE-Fag. � Eta nola uste hartaz eramanik ezpaita gelditzen, non ezten galtzen lehen froga 

aldian. SP Phil 254. b) PROBALDI. "Prueba deportiva" Asp Leiz. � Goratxoago, Gezaltzan pentsatu zan 


mende. 

94


urrena / irugarren probaldia. SMitx Aranz 82. 

- FROGA-HARRI. Piedra de toque, medio de probar. � Nah-izan dut jakin ea damurik batere gabe uzten 

zinuenetz [...]; ezen hori da froga harria bezala. "La pierre de touche". Birjin 465. Erdi-nahizko hiltze horren 

orhoitzapena froga-harri bilakatu zitzaion, edozoin auzitan egiaren berexteko. Lf in Zait Plat XIV. 

- FROGA EGIN. Probar, hacer la prueba. � Hasi zen berriz bertze emazte prinzipal eta aberats batzuetarik 

foroguaren egiten. Ax 410 (V 267). Frogaren egiteko eta gauza guztien bilhatzeko. ES 103. Haboro korajatü 

behar gütie bizitze ezpiritüalian borogü egiteko. Mst I 18, 4. Behar zutela egiñ froga bakhunkoa / zoiñi zoakoken 

hark utzi khoroa. Gy 95. Egin beza prueba. Sor Gabon 30. Emendik ezautzen da ze kasta direan, / bestelan 

prueba egiñ tabernan gabean. AB AmaE 241. Orra or suburuan galdara bat ur goriaz, ta pruebie eingu. Kk Ab 

II 33. Ez ete leuskioe erantzungo mutilzar geratu baño ezkontza on bat egitia oba dala? Pruebarik egitea 

balitz!... Bilbao IpuiB 144. Ikusiko dozue zein polito ikasiko deutsuen "Aita Gurea" naiz beste edozein leziño! 

Eizue probea ia! Ib. 76. Posturia irabazita jaukagu. Pruebia eite alde ointxe jan jituat etxian amalau txuleta-ta. 

SM Zirik 71. Gure mendiko "hotela", / lo egiteko orbela, / bertan prueba egin dunari / galdetu bestela. Uzt Sas 

71. Etxeberri medikuak bide berrien froga etxean baizik egin ez zuelarik, geurera etorri zitzaigun. MEIG VI 55. 

v. tbn. Prueba egin: Gco I 439. Munita 83. Frogak egin: Zerb Azk 116. 

- FROGA-LEKU. a) "(Hb), lieu d'épreuve" Lh. b) PROBA-LEKU. Probadero (lugar donde se realizan pruebas y 

competiciones). v. PROBA-PLAZA. � Desafiorik gure badozu / badagoz proba-lekuak. EusJok II 109. Idiak 

probalekuan jarduten daben antzean. Erkiag BatB 40. 

- FROGAN EMAN. Poner a prueba. � Nola nahi baitu heien leialtasuna frogan eman. Mih 124. 

- PROBA-PLAZA. Probadero. v. FROGA-LEKU (b). � Proba-plazak [...] zortzi zati ditu eta zati bakoitzak 

"zinta" du bere izena. Garm EskL I 140. 

- FROGAZKO. (Adnom.). � Begiratü beitüzü ene igurtzpeneko hitza, nik ere begiratüren zütüt borogüzko 

orenian. Ip Apoc 3, 10 (Lç, TB tentazioneko, He tentazionearen, Dv frogetako). 

- IDI-PROBA. v. idi. 

frogabide (Hb ap. Lh, Dv). �1. "Moyen de prouver" Dv. � Ahaiko genetikoaren teoria [...], eta bere 

frogabideak, edozein hizkuntzalarik onartzen baititu bere ihardunean. In MEIG VI 28. �2. "Moyen d'éprouver" 

Dv. 

- FROGABIDEKO. Probable. � Etzan progabidekoa irten zedilla bere alde bizkaiko zaldun bat bakarra ere. 

Otag EE 1881b, 61. Orrelako egite baten ondore progabidekoa. "Probables consecuencias". Ib. 61. 

frogadura (SP, sin trad.). � Prueba, examen. � Egiazko maitariaren frogaduraz (tít.). "De probatione". SP Imit 

III 6 (Mst, Ip borogatziaz, Ol agerbide, Leon atsegabe). 

frogagarri. �1. "Antecursorius, [...] dastagárria, guztagárria, frogagárria" Urt II 135. �2. Prueba, testimonio. 

� Bazian halere fruiturik aski, nere gutiziaren pitz-garri eta nere abileziaren froga-garri. Elzb PAd 39. Azken 

buruan zenbait galdera dakartzalarik frogagarri. MEIG VI 150. 

frogakate. � Concatenación de pruebas, testimonios. � Egia biribila eta ezin-hautsizko frogakatea moldaturik 

leukakete testuinguruari ohartzen ez bagatzaizkio. MEIG VII 117. 

frogaketa. �1. Prueba, testimonio. � Hunen frogaketa [...] / kuietan aurkitzen dut nik. Gy 12. �2. probaketa. 

Prueba, experimento. � Lasaitu zan aren gogorraren gogorrez, eta probaketa berririk egiñ nai gabe, zelata-kide 

txit fintzat onartu ta baietsi zuan. "Experiencia". Berron Kijote 36. Saioak, probaketak, berriz, ezin uka 

beharrezkoak direnik, ez bailitzateke bestela lurralde berririk aurkituko. MEIG I 197. 

frogakizun, probakizun. � Prueba. � Etxeak dirade batzuek probakizunerakoak, nun sartu-berriyak edo 

nobizioak diarduten eta probatzen diran. Goenaga S. Inazio 90. Geiago ta geiago garbitu, laundu ta piñdu 

ditezen, probakizun berriakin, sukatillu batean gisa, pasatzen dirade. Ib. 91. 

frogantza (SP, Ht VocGr 358 (-nza), Lar, Dv), probantza (Lcc), forogantza (Lar), borogantza, borogainxa 

(Gèze), porogantza, progantza, froganzia, frogantze. 

� Tr. Documentado desde Leiçarraga, es más frecuente al Norte; escasea desde mediados del s. XIX. Frogantza 

es la var. más extendida; aparece p(h)oro(g)a- en Leiçarraga, AR y JesBih, boroga- en textos suletinos, proba- en 

Lazarraga, Moguel, V. Moguel y Eguiateguy (que tbn. usa broba-); Duhalde (tbn. Birjin) usa la var. phorogantza 

sólo en el sdo. de 'demostración' (para el resto usa frogantza). 

�1. Prueba, examen; penalidad por la que es probada una persona. "Probanza, probanzea" Lcc. "Experimento" 

Lar. "Expérimentation" Dv. � Aflikzionezko phoroganza handitan. "Épreuve". Lç 2 Cor 8, 2 (TB froganzia; Dv 

frogapen). Biz bego zure borondatea eta nitaz egiten duzun froganza ene konsolazionetarik maiteena. SP Imit III 


mende.


16, 2. Asko atsekabe behar duzu lurraren gaiñean pairatu eta haiñitz frogantzetarik iragan. Ch III 49, 4 (SP 

frogatu, Ip borogatü, Leon atsegabe). Boroganza haren denboran ükhenen düie begira edo soeiña pietatezko 

marka emaitez eta mündiaren exenplü hon izatez. Mercy 20. Horiez bertzalde dir-oraino Jainkoa ganik bera 

ganik dathozen frogantza[k], zeinetaz nausi jainkozko hark, bere zuhurtzia bethiraunaren arabera, garbitzen 

baititu molde bereziago batez harenak diren arimak. Birjin 111. Jainkoak [...] frogantza luzetan gaindi iraganarazi 

nahi izan zuen. Ib. 585. Nor da suaren indarraren frogantza egin nahi lukenik? Dh 163. Job Sainduak, 

hainitz profetak, Jesu-Kristok berak eman darokute etsenplua. Hori da Jainkoak bereganat deitzen dituenen 

phorogantza. JesBih 449. Erregeren aginduz egin izan zan frogantzaren bidez. Izt C 72. Frogantza luzeak behar 

dira horren gainean khautuki mintzatzeko. Dv Lab 50. 

�2. (SP, VocBN (-nza), H), probantza, brobantza, borogantza, borogaintxa (H), borogantxa (S ap. Lh), 

porogantza (Ht VocGr 409 (-nza); ph- H), poroantza, progantza (Arch VocGr (-nza)). Prueba, demostración. 

"Borogantxa (Eskual n.º 1451), preuve" Lh. � Bioen kontra probanzea / klarua dago, ziertu. Lazarraga 1154r. 

Kanpoan egin ahal ditezke egiaren kontrako enseiuak eta frogantza falsoak. Ax 438 (V 285; v. infra 

FROGANTZA EGIN). Iduritzen zait frogantzarik aski ekharri dudala erraiteko eskualduna noble dela. ES 115. 

Ondoan ikhusiren dugu nola zerraien bertze berthutei. Heien phorogantzetan sartu baino lehen, mintzatu behar 

gira egun aldaraldi batez. Birjin 130. Arrimu eder-eder hori etzen heien prestutasunaren phorogantza xumena 

baizen. Ib. 142. Eman zituen bere deiaren egiatasunaren phorogantzak. Ib. 298. Jinkoak letsala, halako 

exenplien poroanzak eliren hain usu! (Interpr?). AR 40. Egia horren brobantza ageri da gizonaren egobian. 

Egiat 218 (271 probantza). Lurreko juezak bear dituzte probantzak. Mg CC 102. Ze diabru? Probanza oso baga 

niri ezarri eskribau ta justizijako beste ministruen ibilli ta prozesuak? Mg PAb 80. Ez du otsoak ekarri bere 

esanaren agiri edo probanzarik. VMg 36. Anderia eztizügü nahi beste boroganzarik. Abraham (ap. DRA). Begi 

lüziak ikhusi dü prosesionian 80 gizon [...]. Borogantxa "Galtxa-gorrik" ez diala, Urdiñarben, "Fedia- khordoka 

erazten. Herr 5-5-1960, 3. Atera al diteke frogantza seguru bat Jainkoa badela jakiteko? Vill Jaink 15. 

Leherrenak egiten ditu egileak frogantza beharrik ez duten puntuak frogatzeko. MIH 379. v. tbn. Lg II 85. Hb 

Esk 204. 

�3. Experiencia. � Aphez frogantza hagitz zuen eta bizitze done bat zaraman bat. Birjin 53. Am-Eskolastikak, 

ilobak baino frogantza gehiago zuenak bezala, laster ezagutu zuen enganatzen zela. Ib. 350. Dio San Agustin, 

zer biltzen den, zer iragaten den bere jaidura gaxtoen esklabotasunean bere frogantzaz ikhasi zuenak. Dh 192. 

- FROGANTZA EGIN (Ht VocGr). Hacer la prueba, poner a prueba. "J'ai fait expérience, froganza egiñ dut" Ht 

VocGr 358. � Nor da suaren indarraren frogantza egin nahi lukenik? Dh 163. Bazka berotua hobe den bai edo 

ez gerorrek frogantza egin dezakegu. Dv Lab 264. 

- HIRUGARREN FROGANTZA. Tercera probación (de los jesuitas). Cf. frogantzako. � Konpainiari 

dagozkionak buka ditzadan, "Hirugarren progantza" delakoa hartuko dut azkenik ahotan: hori Gandian egina 

du. MEIG IV 110. 

frogantzako (Ht VocGr 390 � H). "Novice, froganzakoa" Ht VocGr. "Frogantzakoa, phoro-, borogantzakoa 

(Ht) novice, pris à l'épreuve" H. 

frogapen (Dv). �1. Prueba, examen. "Action d'éprouver" Dv. � Nolakoa da frogapenetan izan ez denaren 

jakitatea? "Qui tentatus non est". Dv Eccli 34, 11. Atsekabearen frogapen handiaren erdian nasaia izan baita 

hekien bozkarioa. Dv 2 Cor 8, 2 (Lç phoroganza, TB froganzia). Bai dohatsua frogapenetan den gizona, / 

frogatu eta goiko bizian zer korona. Ardoy SFran 348. �2. "Action de prouver" Dv. "Démonstration, erakuspen, 

frogapen" T-L. 

frogarazi (Urt V 288), boroga erazi. �1. Hacer probar, experimentar. � Frogarazi diezaguzu / zure berthute 

ederra. Gç 189. Beldür giren haren jüstizia boroga eraziren derikünaren. Bp II 15. Bizitze onak egiten du nihor 

Jainkoaren arabera zuhur, eta hañitz gauzen ezagutza ematen dio berari frogarazirik. Ch I 4, 2. Egiak bihotzian 

boroga erazitzen deikün konsolazionia da dohatsia eta egiazkua. Mst III 16, 3 (Ch sentiarazten, Ip, Leon 

emaiten). Froga araz diezaguzu nolakoa den zure amatasuneko bihotzaren samurtasuna. JesBih 442. �2. 

boroga erazi. Hacer demostrar. � Hanitz gisatako miraküllüz Jinkoak boroga-erazi dü hitzemaite hoien egia. Ip 

Hil 146. 

frogari. Figura en SP, sin trad. 

frogatu (BN-arb-lab; SP, Urt V 288, VocBN, Dv, H), probatu (S; Lcc (-adu), Añ), forogatu (H), porogatu (Ht 

VocGr 409, H; ph- L, BN; SP y H (s.v. frogatu), VocBN), borogatu (S; Chaho y H s.v. frogatu), p(h)oroatu, 

proatu, progatu (Chaho), brobatu, brogatu. Ref.: A (borogatu, phorogatu); Lrq (probatü); Gte Erd 59. � Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma frogatu se encuentra en autores septentrionales no 

suletinos (tbn. en un texto de Urdax del s. XIX) y en Iztueta y autores meridionales modernos. La variante 


mende. 

96


p(h)orogatu la emplean Dechepare, Leiçarraga, Oihenart y JesBih; p(h)oroatu se encuentra en CatLan, M. 

Elissamburu y Prop. Borogatü parece ser la forma más común en suletino, aunque en Eguiateguy hay tbn. 

brobatü (171) y probatü (267), y probatu en AstLas. Tartas emplea frogatu, brogatu y porogatu. Al Sur se 

documenta probatu y, menos frecuentemente, progatu y proatu. En DFrec hay 59 ejs. (uno sept.) de frogatu, y 8 

(uno sept.) de probatu. �1. Probar, demostrar, evidenciar. "Comprobar" Añ. � Berze jendek uste zuten / ezin 

skriba zaiteien; / orai dute phorogatu / enganatu zirela. E 253 (155 porogatu). Ezin phoroga zitzakeé ni orain 

akusatzen nauten gauzák. "Prouver". Lç Act 24, 13 (He, TB, Dv frogatu; Ol erakutsi, IBk egiztatu). Askok 

enzuten dau, nik probadu dot: / polseak ez ebena enlazadu / aoak egiala alkanzadu. Lazarraga (B) 1151vb. Nik 

zu andiro laztan izana / an izango da probadu. Ib. (B) 1179rb. Nik esan diot iralgria ondo probatua ekarriko 

debala dotoreak (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Iuramentuez bere erranak frogatu nahi dituenak. Ax 265 

(V 177). Onsa hiltzeko bidiaren brogatzeko. Tt Onsa 42. Nola boroga daite sinheste hori? Bp II 108. Zelan 

probau niri neuk bota eragin nebala? Mg PAb 80. Beste ezin kontatu ala exenplorekin ori probatu liteke. Gco II 

18. Arkumiaren lapurreta progatuko det. Neroni naiz testigu. Sor AKaik 127. Nork proba zezaken ezkontznahastean 

kutsutua zegonik? Etxde JJ 135. Olhetako xokoan bizpalau ohointza frogatu ziozkaten terrepente. 

Zerb Azk 107. Egia au egunero ari gera frogatzen, gaiñera. Vill Jaink 7 (52 probatzen). Onen leixaltasuna aiñ 

probauta eukanez, ezin eban sinistu. Etxba Ibilt 479. Mila aldiz frogatua den egia hau. MEIG VIII 64 (I 239 

probatu). 

v. tbn. EZ Man I 54. Hm 187. SP Phil e) 3r. Tt Onsa 46. Gç 39. Ch I 22, 4. He Gudu 83. Lg I 201. Monho 66. 

MarIl 9. Jaur 121. Gy 160. Hb Egia 121. Elsb Fram 170. Lap 68 (V 34). Ox 192. Zub 104. Etcham 229. JE Med 

115. JEtchep 64. Ardoy SFran 355. Mattin 54. Lf CEEN 1973, 130. Probatu: Cb Just 74. fB Olg 104 (probau). 

AstLas 57. Balad 222. Aran SIgn 14. Ud 37. AB AmaE 265 (probau). Goñi 93. Noe 77. Mde Pr 351. Txill Let 

74. Arti Tobera 265. Mattin 142. Berron Kijote 142. Progatu: Ub 20. Arr May 23. Poroatü: CatLan 41. 

Phoroatu: Elsb Fram 62. Prop 1876-77, 55. Porogatu: Tt Onsa 86. Borogatü: Egiat 200. Ip Hil 203. Proatu: 

Ugalde Iltz 61. 

� (Part. en función de adj.). � Gauza frogatu bat dela badakigu. He Gudu 88. Aiñ birtute probatukoa zan gizon 

bategan eragiñ nai izan zuen. Aran SIgn 69. Gauza frogatua da. MEIG VII 109. � San Agustinek, frogatuak 

bezala, anhitz gauza erraiten du. Ax 52 (V 34). Ona Santo Tomas deboto andiak ondo probatuak bezela 

erakasten dituenak. Mg CC 217. Ez dudarik egin, frogatuaz mintzo natzaitzu. Dv Lab 283. 

�2. (SP, Ht VocGr 355), probatu (V-gip ap. Etxba Eib), progatu, proatu, porogatu (SP (ph-), Ht VocGr 355), 

borogatu (Arch VocGr, Gèze). Probar, poner a prueba. "Onian eta txarrian probau eban Jaungoikuak a gizona" 

Etxba Eib. � Zuen buruak phoroga itzazue. "Éprouvez-vous". Lç 2 Cor 13, 5 (He, Dv froga, TB frogat; IBk, 

BiblE aztertu). Adiskidea gauza xipian behar da porogatu, handian enplegatu. O Pr 3 (tbn. en Mg PAb 171). 

Tentazionetan frogatu direnei agintzen zaie zeruko konsolazionea. SP Imit II 9, 7 (Ch frogatuak, Mst, Ip 

borogatü). Hobeago da zuretzat [...] atsekabeez frogatuak izan zaitezten. Ch III 30, 4 (Ip nahigabez 

borogatürik). Süiak borogatzen dü bürdüña. Mst I 13, 5 (Leon frogatzen). Jainkoak bere santutxoa gaitz andi 

batekin probatu zuen, erregalo andiagoak gero egiteko. Cb Just 97. Eta onela tentatu edo probatu oi ditu gure 

Jaungoikoak bere adiskideak. Gco I 440. Proga dezala bakoitzak bere burua. AA I 438. Frogatzeagatik edo 

tentatzeagatik (Urdax, 1827). ASJU 1993, 601. Bere andrea frogatzeko senhar bat gau batean, / plañu, 

deiadarka hasi zitzaion sahetsean. Gy 148. Surtan jartzian probatutzen da / nolakua dan eltzia. Xe 266. Premiñ, 

proba nazazun bota zuk bertsua. AB AmaE 397. Ixiltasuna ta bakartasuna gizonaren frogatzeko borthitzak! 

JEtchep 63. Aldaz eta Alderegia laisterkariak Billabonatik Aiara probatu dituzte beren almenak. Basarri 91. 

Mutil bat proatu nai diagu. Gure ustez, ixpia dek. Ugalde Iltz 61. Geroko laneri buruz frantsesek bereziki nahi 

zuen bere baitan sartu eta bere burua frogatu. Ardoy SFran 116. 

v. tbn. EZ Man II 12. Harb 423. Arg DevB 98. CatLav 244 (V 124). Mih 124. Brtc 12. Dh 62. Jaur 356. Iratz 

180. Zerb IxtS 20. Leon Imit III 3, 3. Probatu: Ber Doc 173v. BBizk 13 (probadu). Cb Just 109. Mg PAb 73 

(probau). LE Ong 55r. JJMg BasEsc 263 (probau). Noe 68. Ir YKBiz 265n. Etxde AlosT 16. Erkiag BatB 186 

(probau). Progatu: LE Ong 13r. Bil 117. Arr May 201. Phorogatu: JesBih 449. Borogatü: ChantP 78. 

� Hala da bada gezurtia, behin gezurrean frogatu dena. Ax 266 (V 178). 

� Medirse, competir. (Con aux. intrans., o trans., con elkar). � Nai dek jai lenenguan / proga gaiten biyok? Bil 

116. Bera zebillen larri / neri jokatzeko, / ez giñan leku txarrera / juan probatzeko. EusJok II 25. Egokiena orixe 

zala / alkar ongi probatzeko. Ib. 65. Denpora gitxi barru / probatuko gara. Ib. 132 (v. tbn. probatuko gera en Tx 

B I 200). Jendiak ekusi ditu / oien abilidadiak, / ola probatzen dire / desafienteak. EusJok 82. Eun da oi ta bost 

kilo zakuan / zeñek geiotan altxatu; / San Juan de Luzko plazan gañera / egin bear zan probatu. Ib. 66. Segaapostu 

bat nola genduban / Gipuzkoako partian, / [...] deskansurikan ez degu izan / alkar probatu artian. Tx B I 

215. Emengo bertsolari zarrak eta gazteak bildu eta alkar probatu ondoren, Kursaal-era joateko gelditu giñan. 

Salav 43. Edozeiñekin probatuta're / lan txarra emango diola. Uzt Sas 228. 

�3. (SP, Ht VocGr 355, Lar, Añ, Dv, H), probatu (V-arr-gip, G-azp, AN-gip; Añ), forogatu (Lar), porogatu 

(SP (ph-), Ht VocGr 355), progatu (Lar), proatu, poroatu, borogatu (S; Arch VocGr, Gèze). Ref.: Lrq 

(borogatü); Etxba Eib y Elexp Berg (probau); Gte Erd 265. Probar, catar, gustar; ensayar, experimentar. 

"Progatu, probar, gustar" LE Matr2. "Borogatü, percevoir, par le toucher" Lrq. "Ez dot urte betian probau 


mende. 

97


ardaurik" Etxba Eib. � Nik bere, Jaun orrek ala gurarik, / probadu dot mina eta dulzea. Lazarraga (B) 1151rb. 

Amore dulzearen ardurea / zeinbat dodan probadu gutxiago. Ib. (B) 1182rb. Iakinen bada zer den plazera, 

frogatu behar da lehenik zer den desplazera. Ax 553 (V 354). Ah, nik frogatu behar nuke / zure kolera gustia. 

Gç 105. Egizue guk bezala experientzia, [...] frogazazue guk bezala, eta orduan sinhetsiko duzue. Dh 191. 

Arriturik gelditu izan ziran frogatu zutenak beraren [sagardoaren] indar eta gozotasunaz. Izt C 144. Eztu 

probatu ere nai izandu ardorik. Moc Damu 29. Akats bat arkitzen zioat ezkontzari: aurretik ezin probatzea. Txill 

Let 83. Nik ere noiz-edo-noiz aberatsen bizimodua probatu bear nuan. NEtx Antz 105. Denak dastatu ta frogatu 

oi dute etsipen ori, samin ezin sendatuzko ori. Vill Jaink 124. 

v. tbn. Mat 301. EZ Man II 109. INav 120. Mih 125. Brtc 183. Hb Esk 18. Dv LEd 219. Elzb PAd 61. In SMitx 

Aranz 226. JEtchep 53. Mattin 52. Probatu: Acto 239. Mg CC 226. Añ LoraS 135 (probau). Gco I 426. AA III 

352. fB Ic I 70 (probau). Aran SIgn 27. Ud 99. AB AmaE 285. Urruz Urz 52. Azc PB 90 (probau). Moc Damu 

25. JanEd II 100. Imaz Auspoa 24, 144. Ir YKBiz 296. Basarri 92. SM Zirik 125. And AUzta 141. BEnb NereA 

164. Salav 93. NEtx LBB 33. Alzola Atalak 53 (probau). Etxba Ibilt 460 (probau). Mattin 123. Uzt Sas 220. 

Berron Kijote 123. Porogatu: O Po 38. Borogatu: O Po 21. Tt Arima 86. Mst I 11, 3. Xarlem 455. AstLas 45. 

Mustafa 100 (ap. DRA). CatS 30. Casve SGrazi 148. Proatu: Imaz Auspoa 24, 160. MAtx Gazt 44. Progatu: AA 

III 301. It Fab 200. JanEd I 30. Bil 134. Sor Gabon 39. Arr May 103. Iraola 122. 

� Beste lanikan ez du egin nai / bein ortan probatu danak. Uzt Sas 63. 

� (Part. en función de adj.). � Iakinsia da etsaia, gaixtoa, esperta, porogatia, oro dakiana. Tt Onsa 168. 

Amorio traidoriak berarekila azotia; / hala dio borogatiak: begira tronpa, ene aurhidia! Arranoak bortietan (ap. 

DRA). 

� Notar, percibir, sentir. "Borogatu, percevoir, ouïr" Lh. � Nahi baduzu urrikimendua bihotzean frogatu, sar 

zaite zure gelan eta egoitzkitzu munduko abarrotsak. SP Imit I 20, 5 (Ch uki dezan zure biotza). --Zer deitzen 

tüzü idüriak edo itxurak? --Gure sensiek poroatzen tüzten güziak. CatLan 131. Ttiro, Elgoihen eta Odoronda 

tügü / gure igaraitian erriz borogatü, / ustez otsuek behar zien gaur gützaz aihaltü. Etch 348. Borogatü nian 

Maria Birjinak entzün nündiala. Ip Hil 121s. Izanik ere dozena bat presüna bagu batetan, etzinirokeie elhe bat 

entzün, ez kheñü bat boroga. ArmUs 1906, 78 (ap. DRA). Theresaren haragiaren azal-pean irraida bat bezala 

forogatzen zuen su eztia. Mde HaurB 87. 

- EZIN FROGATUZKO. "Improuvable" T-L. 

- PROBATZAKA. a) Inusual, nunca probado. � Estomagoau galdu leiket / bianda probatzakeak. Lazarraga 

1196v. 

b) FROGATZEKE. Sin demostrar. � Fermat-en "teorema handia", XVII. mendez geroztik frogatzeke 

daukaguna. MEIG VI 116. 

frogatxo. � Dim. de froga. � Erdarez ari naiz (hona, aldamenean, frogatxo bat), eta ez erdaraz. MEIG VIII 40. 

frogatzaile (SP, sin trad.), frogatzale (T-L), borogazale. �1. Examinador. "Vérificateur" T-L. � Ni naiz prestu 

guzien sariztatzaillea eta debot guzien frogatzaille bortitza. SP Imit III 3, 3 (Mst borogazalia; Ip borogatzen, Ol 

ikertzalle, Leon frogatzen). �2. (-alle Lar), probazale (S ap. Lrq), borogazale. Prueba, (lo) que prueba o 

demuestra un hecho. "Probador, con razones" Lar. � Zure jügamentiak, halako dirade, / nihau etxeki naizü, 

borogazale. Etch 112. 

frogu. v. froga; progu. 

frokatu. v. brokatu. 

fromal. v. 1 formal. 

front. "Vigilant, ardent. Gauzak ongi ikasi nahi dituena" SP. Cf. frunt. 

frontal. �1. Frontal (del altar). � Pare bat kasulla eta frontal bi doaz orain. fJZ 98. �2. Zona fronteriza. � 

Hanitz diferenzia dütela Ronkaleko Balleareki eta berze Nafarro gaiñeko frontalareki. (1617). AZTH 22. �3. (Gnav, 

AN-olza). "Poutre" Bon-Ond 148. "Frontal, carrera, viga horizontal en las construcciones" Ond Bac. 

frontasun (SP, sin trad.). � "Frontarzün, ardor, actividad" Arch ms. (ap. DRA). Cf. fruntasun. 

frontera (SP), funtera. � Frontera. v. muga. � Hamar hiritako fronterá. Lç Decl Mm 3v. Bihurtzen naiz 

etxera, / Franzia erresuma noble / fronteraren aldera. EZ Noel 176. Bere fronterako hiri etsai bat, mugakide 

zuten bat. Ax 29 (V 17). Xinako fronteretan hil zenean (tít). Gç 194. Fronter eta mariñetan armetan milizia (c. 


mende. 

98


1689). BertsZB 137. Españako fronteran / erri bat Arnegi. Bordel 146. Bertze funteretan gerla zelakotz, 

Lorrenan harat juan behar zuten. Laph 163. Prantzi t'Españiren gudakgatik / ajolik gabe fronteraz. SMitx Aranz 

75. v. tbn. ES 186. Xarlem 7. It Fab 208. 

fronterizo. � Fronterizo. � Gure probintzia da / Españako lurra, / fronterizo oriek / beti arrangura! Bordel 

155. 

frontki (SP, sin trad.). � "Ardorosamente, activamente" Arch ms. (ap. DRA). Cf. fruntki. 

fronto. v. pronto. 

frontoi (V-gip ap. Elexp Berg), prontoi, fronton (AN). � Frontón. � Gernikako frontoian / bai ere juntatu. 

EusJok II 95. Amaturno horiek badutela frontonetan artzearen beharra, burua gora agertzekotz. Herr 23-1- 

1956, 3. Eibarko Frontoi-zarreko eskillaretan urte askuan bizi izan zan. SM Zirik 42. Naikua zendun egun 

askotan / prontoi batera juatia. Uzt Sas 325. v. tbn. Erkiag Arran 41. Osk Kurl 175. 

frontu. Figura en SP, sin trad. Cf. front. 

frotadura. "Frottement, friction" H. 

frotaldi. "Frottée, brossée, au sens propre, non au sens figuré de rossée" H. 

frotatu (Urt V 346, Lar (L), H), fretatu (S ap. Lrq; H). � Frotar. "Frotter, frictionner, enduire" H. v. igurtzi. � 

Lohi harzaz frota zitzan itsuaren begiak. Lç Io 9, 6 (EvS fretatü; He gantzutu, Ol, IBk, BiblE igurtzi, Leon 

thorratu). Emozu [...] sulla bat ur freskua eta ongi frota iozazu zangoak. Volt 158. Frota diozozue adarra 

minagrez gatz eta olio guti batekin. Mong 592. Hartzen duzu libera bat amanda ezti, fretatzen tuzu oihal batean 

herrautsaren khentzeko. ECocin 44 (38 frotatu). Zitroin urez fretatzen nuen / astian egun batian. Balad 86 

(ChantP 190 ükhüzten). Sala frotatzen ikasia da. Xe 262. Ango ur gazikin frotatu eta / musu beltza txuritzera. 

EusJok 110. v. tbn. Fretatü: Alth Bot 16. 

frotatzaile, fretazale (S ap. Lrq). � "Frotteur" Lrq. 

fruita. v. fruta. 

fruitari. "Fruitière, marchande de fruits" Lh. 

fruitatu. v. fritatu. 

fruitu (SP, Urt I 36, Ht VocGr 386, Dv, H), frutu (V-gip, AN-egüés, Ae, Sal, R; Lar, Añ, VocBN, Gèze, Lcq 25, 

H (s.v. fruitu)), fruto (V-gip), fruktu, pruttu (G-bet). Ref.: VocPir 543; Etxba Eib (fruto); Bon-Ond 147; Elexp 

Berg (frutu). � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Al Sur su empleo disminuye en el s. XX: 

algunos autores lo sustituyen por arnari, igali o zitu, mientras que otros se sirven de construcciones como arnari 

edo frutu (Ldi IL 146, Eguzk GizAuz 31), zitu edo frutu (Inza Azalp 47, Eguzk GizAuz 93). Los autores bajonavarros 

y labortanos emplean fruitu (v. tbn. Vill Jaink 174, Berron Kijote 124). Leiçarraga y Dechepare 

emplean fruktu (v. tbn. CatBurg 43 e Ibiñ Virgil 83). En textos alto-navarros aparecen tanto fruitu como frutu. 

Hay frutu en textos occidentales y frütü en suletinos (Archu emplea fruitü; en Eguiateguy, CatLan y Etchahun 

hallamos tanto fruitü como frütü). Fruto aparece en Echagaray, CatSal y Txirrita. Prutu en fr. Bartolomé, J.I. 

Arana y Beovide (AsL 400). En DFrec hay 82 ejs. de fruitu, 26 de frutu y uno de pruttu. �1. Fruto; fruta. "Fruit, 

produit des végétaux, particulièrement des arbres fruitiers" H. v. arnari, igali; fruta. � Miguel Fruyto (1366). 

Arzam 239. � Zuiendako egin ditut lurra eta zeruiak, / iguzkia, ilhargia eta fruktu guziak. E 65. Arbore onak 

fruktu gaixtorik ezin daidi. Lç Mt 7, 18 (He, TB, Dv, Echn, Leon, IBk fruitu, Ip frütü, Hual, Samper, SalabBN, 

Ker frutu; HeH egozte, Ol arnari). Madaria ta Muxika, [biak] frutu on bi dira. IC I 101 (refiriéndose a los linajes 

de ese nombre). Zuhaitz alferra, fruiturik iasaiten eztuena. Ax 39 (V 25). Ithurriek ur saindua, / fruitu bizia 

haritzek. Gç 63. Egiten dütie gaizki ahalak oro, güziz haurretan, aberetan eta lürreko frütietan. Bp I 87s. Arbola 

loratu gabe nahi lukete fruitua bildu. ES 180. Basa fruitü txarrak jaten. Egiat 159. Lurra ondo prestatzea azia 

ereiteko eta ondoren kontuz ereitea gauza bearra da fruiturik izango bada. AA III 443. Bere alhorretako fruitu 

joriak harrite batez herrauts bilhakatuak. Dh 156. [Adar] eziak bakarrik emoten ditubee lora ta frutubak. JJMg 


mende. 

99


BasEsc 44. Azi hunak früitia beitu, bera üdüri ekharten. Etch 534. Han beren baitharik heldu dira laranya, 

limona eta bertze fruitu batzuek. Dv Dial 41 (Ip frütü; It, Ur fruta). Gauza segurra da errepublikanorik 

hoberenak direla fruitu itxuraz eder, bainan harrak yoak direnen pare. Elsb Fram 149. Zugatza edo arbolea 

ezagututen da bere frutuetatik. Itz Azald 209. Fruitu guzietarik jaten ahal dugu. Zerb IxtS 9. Zuhaitzetik ere 

hartu dugu frutua: / mertxika gozoa, laranja doratua. Arti MaldanB 196. Frutu eder asko ikusten ziran 

baratzean hesi gainetik. Osk Kurl 147. Orri gabeko, lore gabeko, frutu gabeko elorri zaarra. Gand Elorri 206. � 

Ziran baño geiago izateko deseoarekin frutu debekatutik jan zuelako. Gco II 23s. 

� "Fruit, enfant qu'une mère porte en son sein" H. � Erakutsi egiguzu gure eriotzako orduan Jesu Kristo zure 

fruitu bedikatua. (Areso, c. 1591). FLV 1991, 121 (v. tbn. fruitu el mismo contexto en Mat 3, Gç 37, El 6, Ub 

166, Mg PAb 157, Dh 87, CatB 10, CatLuz 3, Jaur 353, CatAe 4, Jnn SBi 38, CatJauf 102; frutu en Bet 7, Ber 

Doc 85r, Cap 7, OA 2, Arz 22, Urqz 32, Iraz 4, CatBurg 6, Cb CatV 8, Añ CatAN 6, Gco I 462, Astar II 270, 

CatLlo 6, Ur MarIl 96, CatR 7, Legaz 6, Arr May 113, AB AmaE 361, CatUlz 5, KIkG 33, Inza Azalp 156; fruto 

en CatSal 5; frütü en FPrS 23, Bp II 101, CatLan 73, UskLiB 13, CatS 14, Ip Hil 78). Zure emaztea betheko / 

zautzu fruitu ederrez. Hm 143s. Spiritu Jaun, bi presunen / fruitu amoriozkoa. Gç 145. Espero dot laster 

argitara emotia gure matrimonioko frutuba. JJMg BasEsc 18. Primak izanen dik aitarik gabe frütia. Etch 426. 

Berezko zaio gurasoari bere barrenetik ilki den fruituari amodio edukitzea. Vill Jaink 166. Landarearen frutu, 

alea da; amaren frutu, berriz, aurtxoa. MAtx Gazt 18. � "Fruttu, vástago (aplicado a persona), hijo, oriundo. 

Nungo fruttue zaitugu? Casticismo ataundarra, preguntando por el pueblo de origen. [...] Ataungo fruttue, / ez 

gaude oittue; / iru bando jota / ekarri gaittue" Gketx Loiola. v. tbn. Ataungo pruttue en AEF 1928, 67; Ataungo 

frutue (G-nav) en Inza NaEsZarr 9. 

�2. (H), frutu (V-gip ap. Etxba Eib), fruktu, prutu. (Fig.). Fruto, provecho, resultado. "Fruit, avantage, profit" 

H. v. emaitza. � Ezen Spirituaren fruktua konsistitzen da ontasun eta iustizia eta egia guzitan. Lç Eph 5, 9 (He, 

TB, IBk, BiblE fruitu; Ol zitu). Har ezazu liburutto hunen fruitua, barreneko mamia. Ax 20 (V 11). Konsidera 

zazu nolakoa izanen den nekhe haukien fruitua. Ch III 49, 6 (SP fruitua; Mst frütia, Ol ekoizpena, Leon 

ondorioak). Mundu onek, nire aiskidia, orain emuten dituban frutu eta jira mueta guztiak, orduban ere emungo 

ditu. msOñ 15r. Ematen diozkan grazi-lagunz egokiekin erakarzen diozka frut eta irabanz andiak. Mb IArg I 

308. Jaunari goizetik gure biotzak eta lan guztiak eskeinzetik datorren frutu gozoa da biotzeko pakea. AA III 

362. Anaren orazinoe santia ta prutu andikua. fB Ic II 223. Komünione hunaren frütiak edo abantaillak. UskLiB 

92. Eman ta zabal zazu / munduan frutua. Iparg 339. Gazte ezkontzak zerratzen ere / iaiua zaude, Potoko; / 

kariñuakin fruto obiak / ez al dituzte botako? Tx B I 269. Euskel-Idazleak yo ditezke nere aburuz Eusko- 

Pizkundeak ekarritako arnari edo frutu bikañenetakotzat. Ldi IL 146. Zure heriotzak, Aitzol, fruituak emanen 

ditu. Iratz 25. Apeztua hogoitahirur urtetako, fruitu goizik ondua. Zerb Azk 69. Gizartea izadiaren lana edo 

fruitua dela gaur ez luke iñork ukatuko. Vill Jaink 171. Lore ugaririk utzi zigun Loramendik, fruitu heldurik 

emateko astia kendu bazitzaion ere. MEIG III 59. 

� Consecuencia, conclusión. � Emendik atera bear dan frutua (tít.). Cb Eg III 319. 

� (Ref. a los frutos del Espíritu Santo). � Espiritu Santuaren frutuak dira amabi. CatBus 37 (se repite en casi 

todos los catecismos). Zelango desbardintasuna aurkituten da Espiritu Santuaren frutuen eta zoriontasunen 

artian? Itz Azald 197. 

- FRUITU-BATZAILE. "Fruto-batzallia, especie ornitológica del país. Fruto-batzallia gure aldietan, paseko 

txorixa" Etxba Eib. 

- FRUITU-EMAILE. (Lo) que da bienes, frutos. � Jakin biar dozube modu bitakua dala zensua; bata etxe, solo 

edo frutuemaile dan gauzaren baten ganian ifinten dana. Astar II 172. 

- FRUITU-EKARLE (H; frutu e. Lar). "Fructífero" Lar. "Fruitu ekharlea, arbre fécond, fertile" H. � Izanik 

bada itz jaungoikozkoa ain frutuekarlea, zergaitik lau partetik iru galtzen dira? Kortazar Serm151. 

- FRUITU-JALE. "Frugivore" T-L. 

- FRUITU-LANDARE. Planta de árbol frutal. � Landan ari ziren fruitu-landare landatzen. "Arbres fruitiers". 

Barb Leg 146. 

- FRUITUTAKO. Frutal. � Fruitutako bertze arbolez aiphatuko dut geroxago. Dv Lab 323. 

- FRUITUZKO. Frutal. � Eztago arbole frutuzkorik, ezbada zomait arantze eta itzagurtze. Mdg 131. 

fruitudun (H), frutudun (Añ), frut-dun. � (Lo) que tiene fruto(s); (árbol) frutal. "Frutuoso" Añ. v. fruitutsu. � 

Ortz gaistozko mamorroz bazter ereñi frut-dunak betetzen ditudan edo itxeak eriz betetzen ditudan aldian. Mb 

IArg II 319s. Solotik, ortutik edo arbola frutudunetik. Añ MisE 211. Arbola fruitudunek herria aberastuko dute. 

Lf Murtuts 2. � Egizuz oraziño, barau ta limosna batzuk, eta konfesiño general frutudun bat. Añ MisE 234. 

fruitugabe. � (Lo) que no da fruto; infructuoso, estéril. � Fikotze fruktu gabea pikatzera manatzen (tít.). Lç Lc 

13. Nahiago zuela emazte haur gabea, [...] eta haltza oihanaren bista bezala, fruitu gabea, ezen ez hordia eta 

arno edalea. Ax 407 (V 265). Bañan ikhasi dituzue / Jainkoaren doloreak! / Helas, begira, ez errenda / pena 

hauk fruitu gabeak! Gç 87. 


mende. 

100


fruitukari. � Frutal. � Badituzte zuhamutze fruitukariak, abokatiertze, mangiertze, iranjatze, mandariniertze 

eta bertze asko. Prop 1897, 129. 

fruitutegi. "Fruitu-, frutategia, fruiterie, où l'on garde les fruits" H. 

fruitutsu (SP, Urt III 282, H), frututsu. � Abundante en frutos; fructífero, fértil. "1. arbre qui est chargé de 

fruits. 2. chose, production avantageuse" H. � Zaradela laudatua uraren bazterrean, / eta irletan bezala 

fruitutsu zerthanean. EZ Man II 123. Senhar emaztearen batasunik handiena eta fruitutsuena da debozione 

sainduan egiten dena. SP Phil 403s (He 408 progotxosena). Espainiako kanpo fruitutsuak. ES 114. Arbola heze 

eta fruitutsuari. Lg II 278. Beti berde dauden mendi oien egaletako lur gozo eta frututsuak. Arr EE 1885b, 472. 

Aspaldikoa du Itsasuk eskualde pollit eta fruitutsu baten fama. Lf Murtuts 1. 

fruitutsutu. "Devenir fructueux. Fructifier" SP. 

fruitutu. "Se remplir de fruits" Lh. 

fruitutxo, frututxu. � Dim. de fruitu. � Etzitun loreak, odol-tantoak bai / frututxu bakoitza, kimaen mingarri / 

orri-gabekoan. Gand Elorri 111. 

fruitutze. �1. "Abondance de fruit" SP. � Ureztatzen dute kanpotik, baina zuk fruitutzea emaiten duzu. 

"Foecunditatem donas". SP Imit III 2, 2. �2. Arbol frutal. � Landatu ditugu orobat fruitutze hautukoen 

landareak. Prop 1902, 161. 

fruituztatu. � Llenar de frutos. � Arbolak fruituztatzen dituenak berak. Lg II 225. 

fruktidor. "Fruktidor deitzen den hilla... erran nahi da, lehenagoko kondatzeko moldean... abuztua" Revol 61. 

� Helduden fruktidor deitzen den hillaren leheneraino. Revol 149. 

fruktifikatu. � Dar fruto. � Iainkoari fruktifika diezogunzat. "Fructifions". Lç Rom 7, 4 (TB frutuegin). Zein 

heldu izan baita zuetara, mundu orotara ere bezala, eta fruktifikatzen baitu, zuek baithan ere bezala. Lç Col 1, 6 

(He ekhartzen baitu fruitu, TB fruitu ematen baitu). 

fruktu. v. fruitu. 

frunt. "Pronto, veloz, lasterra, frunta, bizia" Lar. Cf. front. v. pront. 

fruntasun. "Prontitud" Lar. v. prontasun. 

fruntki. � Rápidamente, sin demora. Cf. frontki. v. prontki. � --Zertan dago leialtasun hura? --Kofesorak 

ordenatu duena fruntki eta xuxenki egitean hark ordenatu duen denboran eta maneran. CatLav 300 (V 149). 

fruntxatu. "(L-côte), pagar de mala gana" A. "Pagar o avanzar dinero, financiar" Lander (ap. DRA). 

fruta (V-gip, G-azp, AN-ilzarb-olza, Sal, S, R; Lar, Añ, Gèze, Dv, H (s.v. fruitu)), pruta, fruita (BN-arb; Aq 

1243 (AN)). Ref.: VocPir 543; Bon-Ond 147; Lrq; Gte Erd 46s; Elexp Berg. � Tr. Propio de la tradición 

meridional, al Norte lo hallamos en Laphitz (fruta-saltzale) y ECocin. A principios del s. XX disminuye su 

empleo; algunos autores lo sustituyen por arnari o igali. Hallamos fruita en textos alto-navarros, pruta en f. 

Bartolome y J. I. Arana. 

� Fruta. � Limosneraok salzaen dabe / lekuan beste frutarik? Lazarraga 1195v. Ortuartako frutea. Ib. (B) 

1159vb. Insaurrak dakusela / tratamentu deungea / emon oi dau frutea. BBizk 8. Etzien Jainkoak debekatu 

zuaitz edo arbola baten fruta baizik. Ub 6. [Eulijak] ainbeste dira munduban / nun prinzipalmente / arrain fruta 

lekubetan / faltarikan bage. DurPl 81. Fruita ártxoak utsálak. LE Urt ms. 83r. Piko alferrari esan zion Jesu- 

Kristok: jaio ez dedilla igandik sekulan frutarik batere. AA III 357. Bijak jan ebeen prutia. Ta bijak ill zirian. fB 

Ic II 174. Frut ori ez dezute / zuek ezagutzen. / Jango bazenduteke / fruta orretatik, / gelditzen ziñateke, / 

jaungoiko egiñik. It Fab 218s. Badira aberetxu batzuk iminten ditubezanak euren arrautzak frutiaren ganian. Ur 

Dial 32 (It fruta; Dv fruitu, Ip frütü). Eginzu zure siropa, taza bat urekin libera bat fruta. ECocin 49. Baratzako 


mende. 

101


fruta eder aiek. Arr GB 115. Frutatik ezautzen da zer dan arbolea. AB AmaE 330. Aurten fruta urte. Mdg 166. 

Santanderkoa zan mutilla ta fruta saltzen egon oi zan. NEtx LBB 40. 

v. tbn. OA 165. El 92. Mg CC 155. Añ LoraS 186. VMg XII. JJMg BasEsc 85. Astar II 207. Echag 175. Lard 3. 

Itz Azald 28. Tx B I 203. Munita 49. Anab Aprika 18. Salav 27. Uzt LEG I 86. Pruta: Aran SIgn 80. 

� Evak fruta debekatuari begiratu zion. Lard 4. 

� (Fig.). � Eman zigun grazian iraun eta aurreratu gindezen ipiñi zituan beste sakramentuak, batez ere 

Komuniokoa. Au da bizitzako arbolaren fruta egiazkoa. AA III 403. 

� Egin bage amarren fruita guzies. SermAN 6r. 

- FRUTA-ARBOLA. Arbol frutal. v. FRUTA-ZUHAITZ. � Mendi-zugaitzak ez-ezik, igali edo fruta arbolak 

ere erruz zabaldu zituan Munita jaunak. F. Labayen in Munita 9. Fruta-arbola guztietatik dauzkazu an: sagarmota 

asko ta onak. Munita 64. 

- FRUTA-EKARLE (-kh- H). "Arbre fécond, fertile" H. v. FRUITU-EKARLE. 

- FRUTA-ESTALKI. "Frutero [paño]" Lar. v. frutero. 

- FRUTA LEHOR. Fruto seco. � Ornituko ditut bai nik bide-zakuak; fruta leorrak klase guzitik berorrentzat, 

zaldun bait-da. Berron Kijote 121. 

- FRUTA-SALTZAILE (Lar, H). Frutero, vendedor de fruta. "Frutera" Lar. � Goseak amikatua, fruta saltzale 

bati frutu baten eskatzen. Laph 168. 

- FRUTA-ZUHAITZ. Arbol frutal. v. FRUTA-ARBOLA. � Maixu baten bidez gaztetxoai igali edo frutazuaitzen 

gora-bera ta lan guztiak erakusteko. Munita 32. Lore-illian fruta-zugaitzak / oso era dotoretan, / 

ikusten ditut nolatan dauden / adar guziak loretan. Uzt Sas 332. 

frutadi (LE-Ir), fruitadi (LE-Fag). � "Plantación de árboles frutales. Ango [zeruko] kanpaderak, amenidadeak, 

lorediak, fruitadiak" LE-Fag. "Jardín de árboles frutales. Egun bates altxatu zire an etxe ondoko frutadi baten 

zokoan" LE-Ir. 

frutadun (S ap. Lrq; Lar, H). � (Arbol) frutal. "Qui a des fruits" Lrq. v. fruitudun, FRUTA-ZUHAITZ. � 

[Parabisua] lorezko baratz eta zuaitz fruta-dunez beterikako bergera eder bat. Ub 8. Arbol frutadun gaistoa 

(Urdax, 1827). ASJU 1993, 592. Baratza onetan zuaitz edo arbola frutadun gozo ederren guziak arkitzen ziran. 

Lard 2. 

frutakari. "Qui aime les fruits (S)" Lrq. 

frutaldi. � Arbol frutal. � Zeruko suz ta milagrozko aizez erre ziozkan bazter guzietako gari ta labore ziranak, 

bai ta frutaldietako sagar, udare [...]. Mb IArg I 119. 

frutar (Lar, H). � "Cosso, gusano grande en árboles frutales" Lar. "Ver qui attaque les fruits et loge ses œufs" 

H. 

frutategi. v. fruitutegi. 

frutazale. �1. Aficionado a la fruta. � Umea fruta-zalea da. Munita 29. �2. (G). Frutero, vendedor de fruta. 

frut-dun. v. fruitudun. 

frutero, fruteru. � Frutero (paño). v. FRUTA-ESTALKI. � Iru toalla, fruteru bat. "Tres toallas y un frutero". 

Mic 15r. 

frutesa. v. futies. 

frutilis. "Fructidor" Revol 160. v. fruktidor. 

frutu, fruto. v. fruitu. 

frutuegin. � "Fructificar" Lar. � Zuek ere hilak zarete legeari Kristoren gorphutzaz, berze bati izaiteko, 

hiletarik piztu denari, Jainkoari frutuegin dezaguntzat. TB Rom 7, 4. 

1 fu (Dv, H), fut (AN ap. A; Lar, LE Urt voc, H). �1. "Oxte, fut, ken adi" Lar. "Fuera de ahí" LE Urt voc. "Fhu! 


mende. 

102


interjection analogue à fi!" Dv. "Fut, onomatopée par laquelle on exprime cette sorte de frémissement, de 

sifflement que fait entendre un chat se mettant en défense contre une attaque" H. � Fu! Zikin! Barb Sup 110. 

Hiltzerat ote doa xuri gaixoa? / Fu zikhin, edertzeko bethe da irinez. Zerb Kantari berria 11 (ap. DRA). �2. 

"(BN-lab), interj. de hastío, de mala gana y descontento" A. �3. (Onomat. del bufido del gato). � Asarre ipiñi 

zan mitxinatxua; [...] erpekara bat emon eutson neskatoari fu, fu, fu... egiñaz. Belaus EEs 1918, 28. � "Fut, 

interjection par laquelle on chasse un chat" H. 

- FUTAKO. "Respingo" Asp Leiz2. 

2 fu, fut. � (Onomat. del soplo, etc.). "Aize fu ta fu daudenak. [...] Zuek etxean sartu, ta nik fu bates atra. [...] 

Fu bat, oñastur bat, ezdeus bat bekala da denbora emengoa" LE-Ir. � Itxi eusten atea, ta fu fu fu abia zan 

tramankulua, kea eriola. A Txirrist 55. Bero bat ari du! Fuu! Barb Sup 51. Xoloetatik sartzen dan aizea auspo 

aundiaz indartzen diñat. Eta antxe egoten naun fut eta fut, ordu luzeetan, dana agoia biurtu artio. Eston Iz 44. � 

Nere aleginai esker baretu zan; etxeratu nindun eta fut! iskutaratu zan. EG 1957 (1-2), 42. 

- FU EGIN. "Fu eiñ, putz eiñ, soplar (inf.). Eiñ fu, sopia berua dago ta" Elexp Berg. 

- FU EMAN. Soplar, exhalar. "Badakigu sua dela erretzen duena gauza, baña suari fu ematen dionak 

itxekitzeko, parte du erretze gartan" LE-Ir. � Bátak itzbát, bérzeak berzebát kóleran moko moko dá nola fú ta fú 

emátea itxekitzekó yago kolerain súa. LE Matr4 533. Aizeak nai duen lekuan fu-ematen du. Ir YKBiz 62. Itz oiek 

esan ondoan, fu-eman zien ta esan zien: "Ar zazue Ats Sandua!" Ib. 531. 

- SU ETA FU. v. su. 

fuan. v. joan. 

fubol. v. futbol. 

fue. "[Kartetan] triunfo, (V-ger)" Gte Erd 193. 

fuego. � Fuego. � Jai artan bertan soldadu zarrak / jarri ziran guardian, / fuego lentuan jardunak dira / iru 

egun da erdian. Noe 74. 

fuego. v. foru. 

fuelle (Lcc). � Fuelle. v. hauspo. � Lelengo txisperubak / ifiniko ditut nik / alan merezietan dabeela / ondo 

pensadurik, / fuelle osterantzian / sinistu eizube / ezpadauko an txispa / ez da ezerbere. DurPl 113. 

fuen. v. joan. 

fuente (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 162). � Fuente, plato grande. � Puzka osoa erre, eta fuente luze 

batean ipiñi. Cocinan 24. Fuentea esparragoz apaindu. Ib. 34. Gaiñerako gazte-jenteari jaten ematen zitzaien 

erretillua deitzen zitzaion fuente edo ontzi batetik. And AUzta 70. 

fuera (Chaho). �1. (Interj.). Fuera (grito de desprecio, desaprobación). � Kláma biótzes, fuera bekátua, biba 

Jangoikoa. LE Ong 92v. Eta, aditurika / gero mutikoa, / "Fuera, fuera!" esanaz / jendea an dijoa. It Fab 31. 

Asko aldiz entzuten duzu, aho beretik, nor edo zer bera egun goresten eta bihar gaitzesten. Egun fuera, bihar 

biba. HU Zez 98. Fuera elizak, fuera aphezak, familia eta etxe oneztak! Barb Sup 60. Il da Cánovas, fuera 

Cánovas / pikaro gaizki eziya. Tx B III 62. Gatiberioa eta miseria, fuera, fuera! Arti Tobera 265. v. tbn. JanEd I 

112. Ag G 118. StPierre 36. Ox 177. Lf Murtuts 8. � Nahi bezenbat xixtu eta fuera eta tomate edo sagar ustel 

orok leihoetarik burura. HU Zez 182. �2. + puera. Fuera. � Orain nere txanda da / baña txantxak puera, / lau 

arruako erbi bat / jateko bagera. Sor AuOst 104. Herri-eskola askotan baitziren oraino serorak, fuera hustu 

dituzte oro. HU Zez 114. � Horien joa ez zen / guk usatu bera; / guante luzeaz zohan / atxik eta fuera. Zby RIEV 

1908, 91. �3. "Jeu de paume" Lh. Cf. fueraka (2). � "(Interj.), dehors! (employé surtout dans un jeu de pelote 

(Sc)" Lrq. 

- FUERA-KANPO. Fuera. � Eskola hoitarik otoitza eta katixima fuera kanpo aurtiki zituztenean. HU Zez 110. 

Pagatu nahi ez badu fuera kanporat. Ib. 189. 

- MARKAZ FUERAKO. v. marka. 

fuera-futro. v. ferafutre. 

fueraka. �1. Gritando ¡fuera!, abucheando. � Fueraka, oihuka, hiriko kontseilutik kendurik, orai kontseilu 


mende. 

103


jeneraletik eta sarrixago deputatugoatik kentzera baiteramate. HU Aurp 145. Bertzeak han, bilkura okaztagarri 

haren inguruetan oihuka, fueraka, xixtuka. HU Zez 182. �2. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Una manera 

de jugar a la pelota en grupo, eliminando sucesivamente a los que pierden el tanto" Etxba Eib. "Errekreo 

denporan fueraka jokatzen giñuan" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Fuerando, nombre que dan en Leiza al juego de la 

pelota al punto". Cf. fuera (3). 

fueratu. � Expulsar, ahuyentar. "Rembarrer" T-L. v. feratu. � Eta izan zen fueratua dragon aundi ura. Echn 

Apoc 12, 9 (Lç iraitz, He arthikia, TB aurthikia, Dv iraizia, IBk amildu). Zirikandok fueratzen ditu haurrak 

makil ukaldika. Ox 41. Espainian kokatu ziren lehenik, handik ere fueratu zituen Felipe Hirugarrenak. Zerb Azk 

14. Ez luzke bakharrik Nasser-ek Arabes erregexkak fueratu nahi, bainan heien ondotik urrindu nahi luzke 

Angleterra eta Frantzia. SoEg Herr 24-7-1958, 1. Algerian Ferhat Abbas F.L.N.tik fueratua. Herr 22-8-1963, 1. 

En DFrec hay 2 ejs., septentrionales. 

fuero. v. foru. 

fuerte (V-ple-och-gip, G-goi-to-bet-nav, AN-gip-5vill-araq-ulz; Lcc, Lar, Añ), puerte. Ref.: EAEL 212; Elexp 

Berg. � Tr. Documentado únicamente en textos meridionales. �1. (Adj.). Fuerte. "Fuerte cosa, gauza fuertea" 

Lcc. � Nun ekusi eben egoala Konfusioko Etsea, ain fuerte eta galanto labradurik nola ezin ainbeste munduan 

al zatean. Lazarraga 1153v. Fedearen edo esperantzaren edo karidadearen kontra etorten zaionean ain andia ta 

fuertea tentazioren bat. OA 54. Argizko arrazoi fuerte ta konsiderazio indarsuak. Cb Eg II 9. Ea, gaizkinak 

daukaz, emon bekijoz konjuru sendo eta fuerte batzuk. Astar II 39. Iru obispok pasatu duten / martiriyuaren 

fuertia! Xe 369. Ezpela da arbole guziuetarik fuertena eta lisoena. Mdg 131. Gogorra ta puertia / zein dan 

probatzeko. EusJok II 164. Gorputz aundiya ez daukat baño / bai zimela ta fuertia. Tx B I 217 (B 228 puerte). 

Lege ori baserritarrak erentzako jarrita zeukaten seme-alabak fuertiak etorri ditezen. And AUzta 37. 

v. tbn. Iraz 37. CatB 89. Echag 23. Ud 117. AB AmaE 410. AzpPr 120. EusJok 83. 

� N, n: ene fuerteari berez duen indarra kentzeko euskerak du ña, ñe, ñi, ño, ñu. Cb EBO 25. 

�2. (V-gip ap. Elexp Berg), puerte. (Adv.). Fuertemente, con fuerza. � Jaunari asten dira / erreguka fuerte, / 

azkenian meza bat / ofrezitu arte. Arrantz 99. Nere lagunak fuerte / tira sokatikan. Ib. 33. Dantzan asko eginda / 

zeuden ankan torpe, / zergatikan eran zan / likoria fuerte. JanEd I 96. Bazkaltzera juanda / jan da eran fuerte. 

PE 113. Zirilok jokatu du / egoki ta fuerte. Ud 61. Kantatu da fuerte, / berak nai duen arte. Ib. 71. Oiuka asi 

ziran / izugarri puerte, / etziran deskantsatu / sartu ziran arte. Ib. 160. Kotxerua, jo itzik / zaldi oiek fuerte, / 

gelditu ere gabe / Tolosara arte. Tx B III 75. v. tbn. Noe 42. Xe 237. AzpPr 126. Tx in Imaz Auspoa 24, 140. 

�3. (Sust.). Fuerte, fortificación. v. fortaleza. � Jeneral Petaiñ sartu zanian / ango fuertian barrena. Tx B III 

20. San Markosko fuertea egiten ari zirala. A. Zavala in Goñi 9. 

fuerteki. � Fuertemente. � Eztela apezen interesa gauza gau, baizik zeure arimen probetxua eta Jaungoikoari 

zor zaiola fuerteki. SermAN 5r. 

fuerza. � Fuerza. Cf. popuertza. v. bortxa, indar. � Alper alperrik iminikozu / zeure fuerzea ta izana. Mic 

TAV 3.1.27, 134. Deskonfiaturik bere fuerza naturaletan. OA 144. [Demonioa] da soil kobardea eta pendejoa 

eta estauke batere fuerzarik (Ororbia, 1758). ETZ 95. Animo, bada, ta fuerza, zeruko ereinoak fuerza nai du ta 

fuerza egiten dutenak daramate. Cb Eg II 86 (Dv LEd 159 bortxa). Peleatzera nator, / ardoa, zurekin, / zenbat 

fuerza dituzun / bear nuke jakin. JanEd I 37. Aren fuertzaren berri / jakin balu zierto, / lenengo feriya arte / 

egongo zan suelto. Noe 41. v. tbn. Fuerza: Ber Trat 53r. EusJok 24. 

- FUERZA IZAN. Ser forzoso. � Fuerza jat juatia / inposible egotea. Acto 63. 

- FUERZAN. Por la fuerza. � Birian libre biarko degu, / egon zaitezte etsita, / bestela fuerzan pasako gera / 

zuen fuertiak autsita. Tx B III 19. 

- FUERZAZ. Por fuerza. � Emen nago, ta ez besteren fuerzaz, ezpada nere borondatez. Cb Eg II 48. 

fufartu. "(Boh[èmien]), balayer" Lh. 

fuga. � Fuga (composición musical). � Zortzi bozetarako fuga zan. A EEs 1916, 306. Jo zieten Bach-en eresaldaketa 

edo fuga bat. Garit Usand 14. Geroen batean / organuak soiñuz / fuga bat asten du, / bai baitakit buruz. 

Or Poem 517 (v. tbn. 518). 

fugada. � Soplo (de viento). � Euren gallardeteko / Lau milla puntadak / Askatu ete dituez / Iru axe fugadak? 

Ur PoBasc 265 (PB 228 aize-puzkadak). 


mende. 

104


fugol. v. futbol. 

fuila (fulla H). � Hoja, folio. "Ce mot n'est d'usage que pour exprimer feuille de papier, lame de métal ou de 

bois" H. � 160garren fuillan ahanzi du inprimatzailleak lerro hau. INav 167. Batek bertzea kuku, egungoak 

atzokoa, biharkoak egungoa, fuilla itzul, irakur eta kurri aitzina. HU Zez 144. Horra fuila itzulia osoki aldean 

bertze. Eskual 13-3-1908 (ap. DRA). 

fuilaka. "Fullaka dohan laphitza, ardoise qui se détache par feuilles" H s.v. fulla. 

fuilakatu. "1. feuilleter. 2. se détacher par feuilles" H. 

fuiletatu. � (Part.). Hojaldrado. Cf. fuila. � Pastiz fuilletatuendako. ECocin 19. 

fuin (Sal, R, S; VocBN, Gèze (fuina), H), fuña (det.; AN-egüés-ilzarb-olza, Ae), foina (Gèze), fuño. Ref.: 

VocPir 379; Bon-Ond 143; Lrq. � "Fouine, animal du genre martre" H. � Gure ihiztariak ez daude alfer. T. 

Bidegarai Uhaldekoak hatxeman du arte batean fuño bat. Herr 10-2-1955 (ap. DRA). 

fuin. v. 1 muin. 

fuinkili (Lar, H), fuinkilika (Lar, H). � "Respingo" Lar. 

fuinkilikari. "Bête chatouilleuse, sujette à regimber" H. 

fuinkilikatu. "Regimber, ruer, etc." H. 

fuitartar. "(V-m), un pajarillo que anda de punta en punta de arbustos" A. v. fitxartxar. 

fuka. � (Se tratará probablemente de fu-ka 'soplando', transformado en acrónimo por Lizarraga). � Au 

[debozioaren sua] itxekitzendá fuka, audá, itzttogonen letraek diten afektoéki, fede, humildáde, kontrizio ta 

amorearéki. LE Ong 28v. 

fukar, fuker. "Jolie, fukarra" Michel LPB 145. "Jolie, fukara" VocBoh106. "Ederra, fukerra" R. Berraondo EEs 

1921, 196 (en un voc. del habla de los gitanos vascos). 

fulano. � Fulano. � Etzaistela berriz juntetu fulano edo fulana orrekin (AN, s. XIX). FLV 1991, 160. Ze gizon 

modu da urlia iauna? / itanduten zan lenago, / gaur esaten da, ondasunetan / Don Fulano zelan dago? Azc PB 

363. 

fularño. � (Dim.). Fular, pañuelo. � Jaun erretor xaharrak lephoan erabiltzen zuen fularño hura ere ez zen, 

segur gero, forradura hori bezen goxoa eta eztia. Barb Sup 42. 

fuleria. "(Hb), fraude, tromperie au jeu" Lh. 

fulero. "(Hb), tricheur, trompeur au jeu" Lh. 

fulia. v. furia. 

fullus. "Ce qualificatif a les sens de efféminé, mou, lâche, négligent, sale ou, au contraire, récherché dans son 

habillement" H. Cf. pullo. 

fults. v. funts. 

fultziaka. "(R), refunfuñando" A. 

fultzo. v. pultso. 


mende. 

105


fultzoe. v. pultzoi. 

fumatu, pumatu. � Fumar. v. 1 erre I (3). � Jakinik janarijen batek gatx egiten deutzala, [...] fumetiak 

galduten dabela. Astar II 102. Aitai zigarruak ostu ta fumatzen topatu dik. Sor Gabon 20. Pipea fumetako iñon 

ez da lotsa. AB AmaE 274. v. tbn. Alz STFer 122. Zigarruak pumatzen. Moc Damu 28. Persona zarrauen 

aurrien sigarrue fumeten. Ort Oroig 18. Bere atsegin dana / edan da fumatu, / noiz eta nola utzi / ezin zun 

asmatu. And AUzta 144. 

fumatzaile, fumazale (G-nav ap. Iz Als). � Fumador. "Puruoi artziaití fumazailík zárrak ee fan itén dia" Iz Als 

54. v. erretzaile (3). � Fumatzaille itsua, / txurrutlari ona, / aiek eman zioten / alako atzena. And AUzta 143. 

fumingazione, fumengazione. � Fumigación. � Heietan fumingazionea edo urrindatzia egiteko promes 

emaiten derauzuet liburu hunen hastian erakutsiko nauzkitzuela zer fazoinez egin behar ziren fumengazioneak. 

Mong 593. 

funda. � Ezi gáste ezpada óngi atzitzen malogratukodéla, ta fundarík ta gobernurikgabe, oziosa usátu ta oziosa 

nai, estela faltáko ai. LE Prog 118 (el ed. lo traduce como "reserva, fundamento"). 

fundadore. � "Fundador" Lcc. � Monesterio santu debotoa [...] / basoan zu zaoza fundadua / eta, il zan arren 

fundadorea, / bakus munduak zure balorea. Lazarraga (B) 1180vb. Bere ipinle edo fundadore Jesu Kristo 

dalako. Astar I 101. 

fundamen (S ap. Lrq; Chaho), fondamen (VocBN, Gèze). � Fundamento, base, cimiento. v. fundamentu. � 

Hilzera zoen Iesus adorable haren tristurak, ahal zukian bertze kausarik eta fondamenik ere. Tt Onsa 166. 

Ioanen zare fundamenean den mendirik handienetarat eta han kausituko ditutzu erran diren merka hauk eta 

portua. (Interpr?). INav 126. Aztapar hura fundameneraino ungi garbitzia. Mong 592. Ezi mereximentien 

huntarzüna eztago konsolazione edo zelüko ikhuste habororen ükheitian, [...] bena bai egiazko ümilitatiaren 

fundamenian. Mst III 7, 5 (Ip fundatürik izatian). v. tbn. CatS IV. Han ikhusi zütien etxiaren fundameneko 

harriak lüherrasian. Ip Hil 138. � Principio. � Fundamen hunen arabera, arima bat bekhatuz kargatua balitz 

ere, [...] ez luke hargatik Jainkoa-baitan fidantzia izatetik gelditu behar. He Gudu 54s. � Comienzo. � Lenengo 

fundamena / zuen Donostiyan, / gero zabaldu zeriñ / paraje guztiyan. (Interpr?). JanEd I 17. Fundamena izan 

zan Pelloren aotikan. AzpPr 28. 

fundamen(t). v. fundamentu. 

fundamental, fondamental. � Fundamental. � Pieza fondamentalak. Tt Onsa 89. 

fundamentu (Chaho), fundament, fondament. �1. Fundamento, base, cimiento, apoyo. v. oinarri, fundamen. 

� Irudi du fundament gabe bere etxea lur gainean edifikatu duen gizona. Lç Lc 6, 49 (He, TB zimendurik, Dv 

asenturik, IBk, BiblE oinarririk). Apostoluén eta profetén fundament gainean edifikatuak. Lç Eph 2, 20. 

Donzella eder juzgaetako / asko bear da gauzarik, / onestidade parebagea / fundamentutzat arturik. Lazarraga 

1195v. Zuen habitantek erraten tuzten aitzakiak hagitz gaiztoak dire, blasmagarriak, eta geiago erran dezagun 

fondament xumekoak (L, 1680). ConTAV 5.2.9, 134. Baldin sospetxa egiteko arkitzen baliz fundamenturen bat. 

OA 170. Deitzen diegu birtute kardinalak zeren diran beste birtuteen fundamentuak. Gco II 83. Onelako 

sospetxa fundamentu bagia. Astar II 176. v. tbn. Cap 107. Tt Arima 2. Fundament: Gç 118. UskLiB 143. Elsb 

Fram 105. 

� "Axioma, printzipioa, ethórkia, fundamenta, fundamentua" Urt III 233. 

�2. + pulamentu. Fundamento, formalidad, sensatez, seriedad. Cf. funts (3). � Tr. Documentado, al igual que 

fundamentuz(ko), en textos meridionales, sobre todo de bertsolaris. � Ekusten dugu otoitzak eta debozi onak 

uzten dituen merkataria edo fundamentu gutirekin oriek egiten dituena. Mb IArg 374. Gizon orretxek badu / 

fundamentuba. Ud 72. Amaika aldiz egun-sentiyan / dago etxera sartuba; / sasoi ortako mutillarentzat / ori da 

fundamentuba. JanEd II 86. Aizkoran ere mutilla ori ez da / pulamenturik gabia. EusJok II 156. Itxurez 

gaztanbera, lurrez fundamentu (B). "Trazas de fino, pero los hechos no responden". Inza Eusk 1928, 232. Orrek 

eztik atxia-matxiak baño fundamentu geiago (AN-araq). Oso kaskariña duk. Inza NaEsZarr 78. v. tbn. AzpPr 

104. Uzt Auspoa 22, 142. Pulamentu: Alz Bern 69. Tx B I 234. 

- FUNDAMENTUZ (Chaho), PULAMENTUZ. Con fundamento, seriedad; debidamente. � Bertso bi paratzeko 

/ artu dut ordena: / politak fundamentuz, / alik laisterrena. Noe 40. Biyotzetik eskatu / berai pulamentuz / gorde 

gaitzala bere / bendiziyo santuz. Ud 95. Bertso berri batzuek / nai ditut paratu, / pulamentuz esanaz / gaur zer 


mende. 

106


dan pasatu. Ag G 107. Seigarrenian zerbait itzegin / nai nuke pulamentuz, / garbiyak izan gaitezen itzez / obraz 

eta pensamentuz. Auspoa 49-50, 172. Etxeko maiorazkua / nintzan tokamentuz, / baldin serbitu banu / aita 

pulamentuz. Tx B 34 (35 pundamentuz, sg. otra versión). Ori da pulamentuz jarduntzia. Alz Burr 17. v. tbn. 

Basarri 97 (pulamentuz). 

- FUNDAMENTUZKO, PULAMENTUZKO. (Adnom.). De fundamento, como es debido. � Otoitz eta debozi 

fundamentuzkorik beinzat egiten ez dituen andre neska, ispillu ta apainket ta erakeri dela. Mb IArg I 374. 

Morroi bat artuko det / pulamentuzkua. Tx B II 101. Lenago ere zuk olakuak / badizkirazu esanak, / oso arrazoi 

fundamentuzko / sendo dituzu emanak. In Uzt Noiz 117. 

fundamentudun. � (Lo) que tiene (buen) fundamento, cimiento. � Zibitate fundament-dunaren begira zegoen. 

Lç He 11, 10. 

fundarazi, funda erazi. � Hacer fundar. � Nahi dit funda erazi / eresuman legia. Xarlem 1450. 

fundariozko. � Fundamental. v. fundamental. � Nahi eta ez nezesario da batbederarendako aments 

fündariozko denaren jakitia. CatLan 4. 

fundatu (Urt I 289, Chaho), fondatu. � Tr. Hay pocos testimonios del s. XX. �1. Fundar, crear. � Noren 

izenetan fundatu den eliza / orhituki othoi egin dakizkian balia. E 21. Mundua funda zedin baino lehendanik. Lç 

Io 17, 24 (He munduaren kreazionea, TB, EvS kreatu, Dv egina izan den). Monesterio santu debotoa [...] / 

basoan zu zaoza fundadua Lazarraga (B) 1180vb. Bardotzen eliza berria / behar zutela fundatu! Monho 44. 

Inazio, gure patroi andia, / Jesusen Konpañia / fundatu / eta dezu armatu. It Fab 201 (v. tbn. Aran SIgn 215). 

Zori gaiztoan fundatutako / Alemaniyako gerra. Tx B I 103. Euskel-Idazle-Batza deritzan euskerazko 

eskribatzaleen elkartea irasi edo fundatu. Ldi IL 139. Hark fundaturiko alderdi politikoaren eta aldizkarien 

bitartez. MIH 381. 

v. tbn. Harb 414. Hm 57. Gç 49. CatLav 55 (V 36). Xarlem 659. Mg CC 104. CatS 33. Arr May 169. Fondatu: Tt 

Onsa 11. Elsb Fram 125. 

�2. (S ap. Lrq), fondatu (VocBN, Gèze). Apoyar(se), asentar(se), basar(se), establecer. � Eta ezta erori izan, 

ezen arroka gainean fundatua zen. Lç Mt 7, 25 (He fundatua, Hual fundatruk; TB zimendatua, Echn zimentatua, 

Ip jarria, Samper edifikatrik, Ol sendotua, IBk oinarritua). Kolonaren, komaren edo punktuaren diferenziá zerik 

den anhitz fundatu gabe [...] pausuén egiten kostuma ditzazue. Lç ABC A 3r. Badanik bere, jakin egizu / oi ta 

naxala fundadu / oi antxinako liburuetan. Lazarraga 1169v. Gauza au, neure iritxian, / fundaetan da inbidian. 

BBizk 6. Bertute hau humilltasunaren gaiñean eta gure miserien ezagutza egunorozkoaren gainean fundatua da. 

He Gudu 42 (SP 15 zimendatua). Ene ezpiritia fundatürik eta borthiztürik diagozü Jesü-Kristetan. Mst III 45, 3 

(SP, Ch finkatua, Ip lanthatürik). Espaiñan khiristi legia / fondatü behar dügü. Xarlem 545. Ori ezta enbidiazko 

pekatua, baizik tristura bat arrazoian fundatua. Gco II 66. Fedea fundatzendeláik Jangoikoaren itz errál [sic] 

egiáskoan. LE Ong 89v. Zergatik dituen [Aita Gureak] zazpi petizione karidadean fundatuak. CatB 35 (v. tbn. en 

el mismo contexto Cb CatV 31, CatLuz 15, CatAe 32, CatSal 33, CatR 33, CatUlz 23). 

v. tbn. Arg DevB 153. Tt Arima 58. OA 143. Ch I 19, 2. LE Prog 108. Iraz 22. Astar II 14. Fündatü: CatLan 62. 

CatS 85. Fundatü: Ip Imit III 7, 4. Fundedu: VJ 13. Fondatü: Mercy 13. AstLas 57. UskLiB 90. 

fundatzaile (Urt I 294), fundazale (S ap. Lrq), fondatzaile, fondazale. � Fundador. v. fundadore. � Zibitate 

fundament-dunaren begira zegoen, zeinen egilea eta fundazalea baita Iainkoa. Lç He 11, 10 (He fundatzaillea; 

TB ondekidaria, Dv aphaintzailea). S. Bruno Xartruzen relijioniaren lehen fondazaliak. Tt Onsa 92 (Arima 3 

fundazale). Jesusen konpañiako Aita zuhur eta deboten fundatzailleak. Arbill (Irakurtzailleari abisua). Jesusen 

konpainiaren fundatzaillea. ES 122. Ikus bedi nor dan fundatzaill'agertzen (1802). BertsZB 173. Santu sortulari 

edo fundatzalleak berak merezi bezela ta adiña maitatu zuena. Aran SIgn 54. Jesusen Konpañiak ez baitu San 

Iñazio Loiolako bere fondatzailearen izena garraiatzen. Prop 1906, 50. En DFrec hay 5 ejs. de fundatzaile. � 

Loiolako San Ignazio Jesusen Lagundi-fundatzallearen bizitza laburtua. Aran SIgn 1. 

fundazio, fundazione, fundazino, fondazione. �1. Fundación, creación. � Berzela sufritu behar ukhan zukeen 

anhitzetan munduaren fundazioneaz geroztik. Lç He 9, 26 (He kreazioneaz, TB kreatuz, Dv, BiblE hastetik, Ol 

asieratik). Elizaren fundazinoaz (tít.). Hm 83. v. tbn. Gco II 80. Kongregazionearen fondazioneko orhoitzapena. 

JesBih 415. �2. Fundación, asociación benéfica. � Bera sartu zan tokiko lekaimeak erabaki zuten Ameriketan 

fundazio berri bat edo egitea. JAIraz Bizia 90 (v. tbn. 116). � Legado, fundación. � Obra onetako legat batez, 

edo fundazione batez kargatuak garenean, ez dezagun denborarik gal hura segitu eta exekutatu gabe. CatLav 77 

(V 46). �3. Erroma degu danen buruba, / ori da fundaziyua, / Españiako guzientzako / bota du bendiziyua. 

(Interpr?). Ud 140. 


mende. 

107


funde. "(BN-arb), cacerola de hierro" A. 

fundi. � (Interj.). "(Hb), juron qui veut dire: 'Que Dieu m'écrase si ce que je dis n'est pas vrai!'" Lh. � Bainan 

muthiko hoiek, batek eta bertzeak yuramentu eginik, fundi! erranik, uste izan zutela egiazki [...] aran-ondo 

madarikatu hura mundu guziarena zela. Elzb PAd 47s. 

fundiarazi (H), fundierazi. � Hacer destrozar, deshacer. "Faire disparaître, anéantir" H. � Egiptoarren armada 

oso bat fundi arazi zuena. Lg I 255. Enperadoreak pikarazi eta fundiarazi zion gorputza ganibet eta azote 

ukhaldika. Jnn SBi 176. Alegin guztiak egiten ditu izadiko erresumen arteko mugarri guztiak fundi-arazten. Vill 

Jaink 64. � Dihariak eragiten dü, mündü huntan hanits gaizki / eta krimak fundierazten. 'Laisse impunis les 

crimes'. Etch 626. 

fundibil (Lh). � Derrochador. v. fundibitail. � Xuhur, ez xuhurregi; / on, bainan ez nagi; / bihotzdun, ez 

fundibil; / hola laite nahi. Zby RIEV 1908, 765. 

fundibitail (H). � Derrochador. "Dépensier, prodigue" H. v. fundibil. � Gazterik bere eskuz bizitzen yakina, / 

gutitan fundibitail agerturen dena. Hb Esk 179. Gazte fundibitailak, zahar mando edo zikhoitzak, lagunen 

beztaleak, yeloskor, herratsu eta mokhor guziak. Hb Egia 36. 

fundidor. � Fundidor. � Kulatak, abrazaderak / guardapaja, eskudo / zer pieza ateratzen / fundidora dago. 

DurPl 116. 

fundigarri. "Calamitosus, [...] phozoagarria, fundigarria, dohakábea" Urt IV 41. 

fundika (Chaho, H). � "Ruine totale, malheur, perte sans ressources" H. 

fundikala. "Naufragio, hundimiento" Darric ms. (ap. DRA). 

fundikatu (Chaho, H). � Destruir, destrozar. "Ruiner, se perdre entièrement" H. v. funditu (2). � Lehenik 

fundikatu eta azkenekotz lurrerat aurdiki zuen misionetaren etxea. Prop 1876-77, 11. � Devorar. � Bai emen 

zen artzai ezpaitzuen baizik ardi bat ta otsoak kausitu zuen karen arrepatzra ta erman zuen ta fundikatu zuen. 

ZMoso 41. 

fundikeria. "Caedes, [...] funditzea, fundikéria, hondakeria" Urt IV 14. 

funditu (Urt II 19, VocBN), fonditu (Ht VocGr 400). �1. (Aux. intrans.). Deshacerse, perecer. "Détruire, 

anéantir. Funditu ziren munduko yende guziak hur olde handian, salbu Noe eta haren familia" VocBN. � Ah! 

Kharrezko leze huntan / dire gustiak urthu, / eta ni su elementan / hekiñ balsan funditu. Gç 166. Ez da ere 

ezartzen arno berria untzi zaharretan, [...] arnoa ixurtzen da eta untziak funditzen dire. TB Mt 9, 17 (SalabBN, 

Ip, Leon galdu). Berrehun eta hogoi eta / hamabi presuna / mement batez funditu dira. Balad 244. Fundi nadila! 

StJayme (ap. DRA). Beharrik zure garrez argitu nintzela, / saspetan fundituko bainintzan bertzela. Xa Odol 315. 

� "Hundirse. Ala nola aurra loiean funditu delaik, baitoaie negarres amagana garbi dezan" LE-Fag. Cf. infra 

(3). � Alá erórzen ta funditzenda bekatuetán, espeziálki inmundiziaskoetán. LE Urt ms. 8v. 

�2. (Urt V 314, Dv, H). (Aux. trans.). Deshacer, destrozar, hacer perecer. "Détruire de fond en comble, ruiner, 

anéantir entièrement, s'effondrer, s'abîmer, périr totalement" H. v. fundikatu. � Tr. Documentado 

exclusivamente en la tradición septentrional. En DFrec hay 7 ejs., septentrionales. � Zeinek adoratu baizuten 

urrezko aratxea eta Jainkoak funditu nahi izan baitzituen. CatLav 97 (V 55). Nahi duzu, Yauna, yauts-araz 

dezagun zeruko sua yende hauk funditzekotzat egiten darotzuten idoiaren punimendutan? Lg II 208. Ximista eta 

orzantz izigarri batzureki iduri zien oro funditzera zuatzela. AR (ap. H). Asko etxe funditu ditu jokoak, 

banitateak, gormandizak. Dh 228. Manatu zuen, beraz, jo eta fundi zezatela azote eta makhila ukhaldika. Jnn 

SBi 134. Ezagutu baitut zure buruaren funditzen hari zinela deusik balio eztuen lan batean. Ib. 63. [Kaput-ek] 

erran nahi du hila, funditua, lehertua, xehatua. StPierre 13. Arbolak eta arrokak ere / errotik joanez pasaian; / 

ibai guziak hantu zitzauzkun / denak fundituz zelaian. Etcham 122. Zer duk? Nork hola funditu hau? Barb Leg 

24. Zangoa fundi ez dezazun harrietan. Leon Mt 4, 6. Ene familia hola funditu duen semearen aitak utziko ahal 

gaitu bakean bederen bizirik girenak. Larz Senper 126. 

v. tbn. Brtc 148. Ip Dial 121. Laph 204. Prop 1876-77, 11. Elsb Fram 58. Zby RIEV 1909, 396. Ox 104. Zub 

122. Zerb IxtS 35. Ardoy SFran 172. Lf ELit 46. 

� (Part. en función de adj.). � Besarkatu zuen atseginekin gurutze hura, ezarri ere bai bere sorbalda fundituen 


mende. 

108


gainean. Jnn SBi 30. 

� "Comedere patrimonium, bere patrimonioa [...] xiflatzea, [...] xurrupikatzea, zurrupikatzea, funditzea" Urt V 

395. "Dépenser, dissiper son bien" H. "Gaspiller" T-L. � Anartean horra nola funditu dautaten ogi guzia. Lf 

Murtuts 8. Ez fundi ur garbia sorhopilen ureztatzeko. Herr 7-8-1958, 2. 

�3. "Submerger, aller au fond, couler: untzia ekhaitzak fundi eztezagun" H. 

�4. Fundirse (una bombilla). � Fundiduta egon ete zan ba? Ekarri dozu bonbillia? Kk Ab I 71. 

funditzaile (Urt II 19, H), funditzale (T-L). � (El) que deshace, destruye; (ángel) exterminador. "Démolisseur" 

T-L. � Israelitek bere athetan ezarri zuten bildotz odolak begiratu zituen aingeru funditzaileaganik. CatLav 25 

(V 19; v. tbn. aingeru funditzaile en MarIl 90 y Jnn SBi 8). Jendekia barbaro [...] bazter guzien funditzaileak 

ematzen eta jendetzen bazituen. Prop 1897, 115. 

funditze (Urt IV 14, T-L). � "Détraquement, [...] funditze, desarranjamendu" T-L. v. fundikeria. 

fundizio, fundiziño (V-gip ap. SM EiTec2). � Fundición. "Aurrera-ko fundiziñoko laba aundixak ikatza 

toneladaka bia-jok" SM EiTec2 (s.v. ikatz). � Bai, zera! Eztakit zeñen fundiziyuan edo sutegiyan ari diran 

egiten. Iraola 107. Fundiziyuan egingo dute / orrentzat ardatz berriya. Tx B I 251. 

fundo. "Cuando en el juego "Inglesin" el dinero se queda de pie apoyado contra la pared, está fundo. [...] Cuando 

se está nadando, para probar si el agua cubre a uno, [...], para ver si el fondo está cerca o no, se intenta llegar a él 

todo derecho diciendo: Ia fundo?" Etxabu Ond 114. 

fungo. v. fongo. 

funil. v. fornil. 

funkzione, funkzioner. v. funtzio, funtzionario. 

funsdun (H), funtsdun (Lh). �1. "Qui a du caractère, de la capacité, sur qui on peut faire fond" H. �2. 

"Funtsdun (Hb), qui a des terres" Lh. 

funsgabe (AN-gip, B, BN, R, S ap. A; H). �1. Insustancial, vano, vacío. "(Cosa) efímera" A. � [Hekien 

mintzaia] gure da beharriko soinu funts-gabe bat (1765). BertsZB 109. Aurki ziñezake munduko ohoreak eta 

plazerak ungi funts gabeak direla; are funts gabeagoak oraño, heien ondoan dabiltzanak. Mih 128s. Jokoan, 

dantzan, ostatuan edo bertze zenbait dosteta funs-gabetan. Brtc 59. Zenbat hizketa alfer eta funts gabe? Dh 140. 

Zein funsgabea den sehi alferren diskursa au (Urdax, 1827). ASJU 1993, 594. Eztire, beraz, fableak gauza 

illhaun eta funtsgabeak. Gy VII. �2. (H, A), funtsgabe (Urt, VocBN, Gèze). (Ref. a personas). "Absurdus, [...] 

funtsgábea, zentzugábea" Urt I 64. "Insouciant, nonchalant" VocBN. "(Persona) informal" A. � Gure funtsgabea, 

/ enganio tristea. Monho 142. Eztire funtsgabe, funtsgabe eta fuiñez arin direnentzat baizik. Gy VII. Den 

bezalako gizon funtsgabe, ez-deusak sinatuko du, bertze guziak bezala, lege izigarri hau ere. HU Aurp 143. 

Gazte funts gabe ahula, aldiz, Eskual-Herrian jada guti izanen da-eta, Euskal-Herritik kanpo bat ere ez! Larz 

Iru 148. 

- FUNSGABEKO (funts g. Lecl). a) Sin sentido, vano. � Gauza banoa eta funsgabekoa da oraiño haragiaren 

gutizien segitzea. Ch I 1, 4. Arrazoinamendu funtsgabekoetan. He Gudu 64. Xede zoro hunek bazituen bi 

ithurburu, orobat funts-gabekoak. Lg I 36. Bertze kontsolazioneak oro banoak dire, funts gabekoak. Jaur 135. 

Iñazio orduan bere bizi funtsgabekoaz ahalgetzen da. Laph 4. Nola iduritzen zauzie eltzen dela estatu lastimos 

untara? Zenbait gauza gure iduriko ttipi eta funsgabekuengatik (Luzaide, 1869). ETZ 275. v. tbn. Mih 89. Brtc 

235. b) (Ref. a personas). Insustancial, sin fundamento. � Ea zertara yoan ziran orduan basa-mortura, 

funtsgabeko gizon bat, gurikerian bizi dan bat ikustera. Ir YKBiz 152n. Ezaxolek eta funts-gabekoek gogarako 

dituzten hezur urretsuez eta amets hutsez bere burua atzipetu nahi ez duenak. Mde Pr 207. Pertsona funtsgabeko, 

gogo arront hura. Mde HaurB 79. 

funsgabekeria (H), funtsgabekeria (T-L), funtsagabekeria, funtsabekeria. � "Futilité, frivolité, chose sans 

aucune valeur" H. v. funsgabetasun. � Jainkoak daki zenbat denbora galtzen dute elheketan eta 

funsgabekerietan. Dh 71. Ez zen hitz hori haren bihotzean funtsgabekeria bat, bainan gutizia suharrenaren 

seinalea. Prop 1896, 250. Egiazki jendetuenak direlako populuek, beren mahainetan, hanitz funtsagabekeria 

baderabilkate. Prop 1907, 173. [Argentinarat] gan ziren eskualdunetarik zonbeitek zorigaitzez opor egiten zuten 

funtsabekeriaz edo xantza makurrez. Etcheb GH 1959, 314. 


mende. 

109


funsgabeki, funtsgabeki. � Vanamente. � Ez gakizkola libra debozionearen zelo indiskret bati, zeiñak [...] 

funtsgabeki engaia ahal baitgaitzake. He Gudu 168. Ez baitiote funtsgabeki Jesusek erran apostoloueri: [...]. 

Prop 1898, 139. Ez diote ordea Jainkoari bertze ohorerik bihurtzen, baizik ere haren izen saindua funts-gabeki 

noiz-nahi-den aiphatzea. Prop 1906, 88. 

funsgabetasun (H), funtsgabetasun. � "Qualité d'une chose sans valeur, sans raison d'être, sans fondement, 

indigne, qu'on y attache du prix" H. v. funsgabekeria. � Maiz Jinkoaren perfekzionien eta munduko gauzen 

funtsgabetasunaren gañean erreflexioneak egiñez. Mih 86. Kalifikatzen dira funsgabetasun eta aurkerietako 

(Luzaide, 1869). ETZ 276. Alegia hortarik / zer dagerin, huna: / askoren gutizien funtsgabetasuna. Zby RIEV 

1908, 773. v. tbn. Vill Jaink 124. � "État, caractère d'une personne sans fond, sans valeur, frivole" H. 

funsgabetu. � Volverse vano, inútil. � Aize guziek derabilkatena husten da, funsgabetzen da. Egunaria 10-6- 

1970 (ap. DRA). 

funski (H), funtski. � De verdad, en serio, con fundamento, profundamente. "1. foncièrement, dans le fond. 2. 

avec exactitude, soin, diligent, sérieux" H. � Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros. � 

Baitezpada ezagutu behar du funski bere burua. He Gudu 43. Ezpanaiz funski, barneko sentimenduz eta 

kanporako egiteko ta bizitzeko maneraz aldatu. Dh 130. Axeriak aldiz bethi / ditu begiztatzen funtski, / alde 

orotarik behatuz arthoski. Gy 314. Yosteta maite badu, segitzen badaki / tratuko bere bide dakiena funski. Hb 

Esk 118. Ez baitute meza funtski entzuten. Dih MarH 210 (ap. DRA). Thu egin, zintzurra karraka, eta harek bethi 

min, eta funski min, gero! Barb Sup 33. Behar dugu satorra, / garrazki punitu, / bizirik ehorzterat / funski 

kondenatu! Etcham 63. Elgar funski maitatuz. Iratz 146. Gisa hortan ez zitaken funski jakin de Gaullek berak zer 

zuen gogoan. Herr 30-10-1958, 1. Eta, badakia Ameriketarat funtski ari zirela? Larz Iru 34. Etxeko eskuararen 

gainerat, funski ikasi zituela latina, greka eta frantsesa. Lf ELit 106. 

v. tbn. Lap 351 (V 161). Prop 1905, 246. Othoizlari 1963, 501. Funtski: Lg I 285. CantIzp (1826), 30 (ap. DRA). 

funtantxa. v. fontantxa. 

funtera. v. frontera. 

funts (BN-baig ap. Satr VocP; Urt I 426, Lar, VocBN, H), funtsa (AN-gip, R ap. A). �1. Fondo, base, raíz, 

fundamento, meollo. "Consistance d'un fait" VocBN. "2. le fond, ce qui est intérieur, intime. 3. le fond, la réalité 

d'une chose" H. � Tr. Empleado en la tradición septentrional no suletina. Al Sur se documenta con seguridad en 

Mendiburu, Orixe y autores modernos. En DFrec hay 95 ejs., 74 de ellos meridionales. � Ene bihotzeko 

funtsetik zu othoiztea. Arbill 65. Arrozoin hunen zimendua eta funtsa. ES 161. Sortzen baitire bethi funts gaxto 

batetarik, zeiña baita amodio propiala. He Gudu 151s (SP 133 erro). Izatearen funts guzia ezagutzeko gai 

bagiñe. Mih 39. Xede hauk baizen ez baditu izan zure doloreak inutila, agorra, funtsik-gabea izatu da. Brtc 167 

(v. infra FUNTSIK GABE). Aize anitz ta funts guti. LE ms. (ap. DRA). Hauk dire meditazionearen funtsa, arima 

ta muina bezala. Dh 102. Arrasorioko othoitzak eta haren funtsa egiten duten misterioak. MarIl 128s. Lana ez da 

segitzen behar den funtsetan. Hb Esk 190. Jendearen fede oso eta zinezkoa, gazteriaren garbitasuna [...]; hitz 

batez, erlisionearen funts guzia. HU Zez 83. Elhe hutsa baino nahiago du funtsa. EGAlm 1896, 43 (ap. DRA). 

Amen-omenak funtsa mehe dik. Ox 207. Erlearen indarra ta eztiaren funtsa. 'Secret'. Or Mi 31. Kopia bat 

bidaliko dizut, zure aburua jakin nai banuke, formari eta funtsari buruz. Mde Pr 192. --Zehaztasun horrek alda 

dezake judizioaren sententzia? --Bertan datza gauzaren funtsa. Arti Tobera 276. Funtsarik deus ez dakit. Larz 

Senper 50. Ez dut esango film honetako sinbolo guztien funts izkutua [...] ezagutu dudanik. MEIG I 198. 

Kontatzen duenak badu beti funtsa eta indarra. MEIG III 126. v. tbn. Lap 46 (V 25). JE Bur 111. Lf Murtuts 29. 

Xa Odol 349. 

� Fondo (parte más o menos uniforme de una superficie con dibujos). � [Hil oihalak] xoilki funtsa beltxa izanen 

du eta gurutzea, khordoina eta hupak xuriak. JesBih 407. 

� (AN ap. A; Lar � Lcq 35). "Raiz" Lar. 

� (AN ap. A � Aq). "No tengo nada, funtsik ez daukat (AN)" Aq 582. "Funtsik ez, nada" A. � Ez dut nik 

funtsik edo pitsik arkitzen gizon oni gaitzik egiteko. Mb Otgai II 326. 

�2. (BN-baig, S; Arch VocGr (funtsak), H), fonts (Arch VocGr, H), fons. Ref.: A; Lrq. Bien, riqueza; capital; 

propiedad, terreno. "Fontsa, ontarzuna, le bien. Funtsak, les fonds, les finances" Arch VocGr. "Fonds de terre. 

En ce sens on ne dit guère que funtsak au pl.: biens-fonds" H. "Terrenos propios, fincas, fundo" A. � Tr. Propio 

de los dialectos septentrionales. � Jesusen penek darotate / erosi ene gloria; / fons handi huntan finkatzen dut / 

ene fidantza gustia. Gç 91. Zilhegi ez diren prestamuak egiten dituztenek eta, funtsa bethikotz abandonatu gabe, 

intresa tiratzen dutenek. Brtc 64s. Ene fons propiaren izan nahiz jabe, / tristia ezari niz ihon lürrik gabe. Etch 78 


mende.


(436 funts). Berregei eta batin prozes bat hasi nin, / fonsa edo saria bata nahi beinin. Ib. 186. v. tbn. Elsb Fram 

156. Ardietsi nuen tenploa bere inguruko funts guziarekin berrogoi'ta hamar luisetan. Prop 1906, 48. Atorra-has 

asi zen bere funtsen lantzen eta zaintzen, ardi eta behi azten larretan eta pentzetan. Zub 87. Laborari bat 

badoalarik, akulu bat besapian, bere fontsetan inguru baten egitera. Idiartégaray GH 1931, 463. Etxe kantonean 

eta fontsetako seila guzietan (L-sar, BN-ciz, S). A EY I 310. Bai, zinez hitsak ziren Xaberriko funtsak. "Le 

domaine". Ardoy SFran 76. � Egunak ez du eman ustearen funtsik, / ustearen funtsik, / gehienak hor daude 

deskarzelak hutsik. Xa Odol 254. 

�3. (AN, B, BN, S; VocBN). Ref.: A; Izeta BHizt. (Ref. a personas). "Formalidad, exactitud en cumplir deberes. 

Funtsa mehe dik (Sc), tiene poca formalidad" A. � Utzten du bere erresuma handia seme arin eta funts gutitako 

baten eskutan. Lg I 341. Bertzeak dauzka aldiz den iñorantenak, / funtsik batere ez dutenak. Gy 293. � "Mutil 

gorrek funtsak fanak ditu (Ae), ese muchacho está chiflado" A EY III 272s. 

�4. (AN-gip, L, BN, S ap. A), fonts (BN, S ap. A; VocBN, H). "Consistance, souci occupant quelqu'un qui porte 

ses soins à un ou à plusieurs objets" VocBN. "Fuerza, vigor" A. � Sugeari / suak dagi / larru garbi, / hats, indar, 

/ funts... oldar. Ox 123. 

�5. +fults. (Uso adj.). � Lan fultsik ezta emen uda bidean (AN-gulina). "En el verano no hay aquí trabajo de 

fundamento". Inza Eusk 1928, 231. Erran dautzutana! Ez dugu solas funtsik ibili. Larz Iru 130. Predikai funtsa 

dugu, / napar Jesulaguna. J. Agerre Revista Pamplona, Navidad 1967 (ap. DRA). 

- A FUNTS. "En BN-mix se oye decir en el curso de una conversación, la siguiente expresión: a funts, en 

resumidas cuentas" Lander (ap. DRA). v. FUNTSEAN. 

- FUNTSEAN (L, B, S; VocBN, H). Ref.: A; Lander (funtsian, ap. DRA); Izeta BHizt. "Au fond, au vrai, en 

résumé, après tout, enfin, en un mot" H. "En resumen" A. � Iduriz onak eta funtsean gaxtoak direnak. He Gudu 

153. Funtsean zertako dire hitzak obrak berak mintzo direnean? Lg II 267. Goratasun handiago bat ez da 

funtsean obligazione handiago bat baizen. Mih 93. Funtsean aditzaleek arizaleen eletarik asmatu behar dute 

gauzak non gertatzen diren eta noiz. Lf in Casve SGrazi 12. Funtsean bat gatoz. MEIG VIII 39. 

v. tbn. Dh 117. Gy 317. Elsb Fram 148. StPierre 34. Barb Leg 130. Or QA 157. Arti Tobera 278. Mde Pr 346. 

Larz Senper 48. Ardoy SFran 177. JEtchep 65. Xa Odol 43. 

- FUNTS EGIN. Dar importancia, hacer caso. � Zoinhen guti funts egin behar den gizonek gutzaz duten estimo 

eta opinone hunaz. AR 121. 

- FUNTSERAT-ETA. "Demeurant (au)", "(au) fond, funtsean, funtserat-eta" T-L. � Funtserat-eta agur diot / 

urteari, / gomendatzen diotalarik / Jainkoari. Etcham 94. Funtserat-eta, nola dildira eta kanta lezakete 

xirribika-kordek, ez balute inguruan tinkatzeko zurki maketsik? Lf in Zait Plat XV. Bere buruarekin egiten hasia 

zen, askitto ardura, ez zuela, funtserat eta, beti gizon hil baten esklabo egon behar. JEtchep 60. � Funtsera yuan 

eta, errege eta erregina hil nahi zituzten. Elsb Fram 96. 

- FUNTSEZ. De verdad, en serio, debidamente. � Yardetsi zien arroki ta funtsez (Quijote IX). Or RIEV 1929, 9 

(Ldi ib. 211 ben-benik, Anab RIEV 1928, 612 aundi ta bene). Uste duzia funtsez ari den poliza eta Anton 

galdezka? Larz Senper 114. Fede oneko gizona eta funtsez giristinoa. Ardoy SFran 248. Gogoak Euskal-herrirat 

maiz nauela eremaiten, / hemengo deusek ez baitaut funtsez hango berririk emaiten. Xa Odol 294. Lana zintzo 

egin du eta funtsez. MEIG III 77. Funtsez eta zentzuz mintzatzen zaigu Truebaren idazlanez. Ib. 82. 

- FUNTSEZKO (B ap. Izeta BHizt; Lecl, H). "1. chose importante au fond, qui mérite attention, qu'on y attache 

du prix. Funtsezko gauza da hau. [...] 2. en parlant des personnes: qui a de la valeur d'esprit, de caractère sur qui 

on peut compter. Gizon funtsezkoa" H. "Edificio sólido" A. En DFrec hay 63 ejs. � Deus ere munduan ez da 

funsezkorik, baizen Jainkoaren maitatzea eta hura xoilki zerbitzatzea. Ch I 1, 3. Humiltasunak egiten du 

Jainkoaren araberako giriztinoaren zimendu funtsezkoa. Lg I 251. Funtsezko gauza batez nahi liozkela bi hitz 

erran. Laph 80. Duda funtsezkoak. Lap 357 (V 163). Non ez baitu geroztik bertze kofesio funtsezkorik egin. HU 

Aurp 177. Istudiantak etzitazkela funtsezko jendeak. "De poids". Ardoy SFran 126. Artean ez nuen egundaino 

plazan kantatu; pertsulari funtsezko haundirik ezagutu ere ez. Xa Odol 43 (v. tbn. 265). Funtsezko batasunak ez 

ditu axaleko ñabardurak eragozten. MEIG V 103. Ezker-eskuin jokatu behar izan dugu, ez baikenuen 

zimentarririk aski erabateko erabaki funtsezkorik hartzeko. MEIG VIII 117. v. tbn. Mih 33. Jaur 412. Gy 127. 

Othoizlari 1961, 360. Larz Iru 146. 

� "Persona formal" A. "Funtsezko gizona dugu Pello Mari" Izeta BHizt. 

- FUNTSIK GABE. (Expr. adv.). Sin fundamento, sin sentido. � Errespeturekin erran behar da ta debotki, ta ez 

ohitura hitsez eta funtsik gabe. Dh 274. Motibo eta funsik gabe (B, s. XIX). ASJU 1992, 991. Uste okerra, ordea, 

eta arrazoigabekoa, zeren konzientziak funtsik gabe erakusten dio ala. Vill Jaink 80. v. tbn. Gy 191. Legaz 30. 

Etcham 53. � Bere lagunaz funsik aski gabe gaizki jujatzea. CatLav 143 (V 74). Zonbait hitz erran ginituen, 

funts handirik gabe, zerbait erran behar-eta. JEtchep 111. Vinsonek maizegi ikusten zituen behar adinako funtsik 

gabe euskalki nahasteak gure autore zaharretan. MEIG III 67. v. tbn. Brtc 66. SM in MEIG III 61. 

- FUNTSIK GABEKO, FUNTSERIK GABEKO. (Adnom.). Sin fundamento, sin sentido. � Arrozoin suerte 

hau iduritzen zait dela belearen elhea, eta funtsikgabeko atso kontua. ES 158. Munduko izpirituari, ohore funtsik 

gabekoari. Lg I 222. Hitz batek, hitzaldi batean erran nahi duena, beste batean, bera lekuz kanpo da, funtserik 

gabekoa. Zub 93. D. Dodgeren eleberri kaxkar eta funtsik gabeko batez baliatu da oraingoan. MEIG I 187. � 


mende. 

111


Bidasoaz hunaindiko herritarrak, aldiz, beti bezala aurkitu ditut: funtsik eta gizontasunik gabeko. Mde Pr 55. 

� Etim. Préstamo románico; cf. occit. fons, founs. 

funtsatu. �1. Basarse, apoyarse. � Hizkuntzaren biziari dagozkion zenbait erabaki, izan ere, iker-lanaren 

ondorioetan funtsa daitezke bakarrik, inon funtsatzekotan. MEIG VIII 106. Egia balizkoan funtsatzen 

direlakoek. In MEIG VI 31. �2. "Funsitu, enfoncer" Lecl. 

funtsdun, funtsgabe. v. funsdun, funsgabe. 

funtsier. � Gure kontribuzione funtsieren biltzen. "Contribution foncière". Revol 157. 

funtsitu. v. funtsatu (2). 

funtsonezko. "Funsonezkoa, d'un bon naturel" Lecl. 

funtzio, funzione (Chaho), puntzio (AN-larr ap. Asp Leiz2), funtzino, funzinoi, funkzione, fontzione. �1. 

Función, acto; fiesta, espectáculo. "Función religiosa, funeral" Asp Leiz2. � Tr. Documentado sobre todo en 

dialectos meridionales. En DFrec hay 52 ejs. de funtzio, y uno de funzio y de funktzio, todos ellos meridionales. 

� Meza, prozesino da funzino guztietara. Urqz 29. Asistitzea Jaun Sakramentatuaren funzionerá debozioréki. 

LE Prog 106. Zenbat esan ditudan gauza, baterikuak edo besterikuak, egiten ez dira bigira ta alako 

funzinoietan? JJMg BasEsc 112. Funkzioneak akhabatuko dire sakramendu sainduaren benedikzioneaz. JesBih 

416. Diakinde edo funzio gogoangarri au ikustera joan izandu naiz berariaz Segurara. Izt C 503. Aurten 

Erroman izan ditugu / guztiz funtziyo grabiak. Ud 134. Ordena da sakramendu bat, emaiten duena Elizako 

fontzionen egiteko botherea. CatJauf 43 (129 funzione). Txerri iltako funzionetan. Mdg 132. Prozesio edo beste 

puntzioren baten bitartez. Goñi 109. Ardo gabe ezta funziorik. Ag G 312. Merituak jasua aiz / eliz funtziyuan, / 

lenago buru intzan / kongregaziyuan. (Interpr?). Tx B 124n. Baña gabeko funtziyu ori / akabatzen da berandu. 

Tx B II 148. Bohemioak, edo ez dakit nik zer ziran aiek, funtzio jatorra eskeñi ziguten. Txill Let 133. 

v. tbn. Noe 29. Funtziyo: JanEd I 75 (-nz-). Xe 344. AzpPr 32. Iraola 24. Funziñoi: Ur MarIl 55. Funziño: SM 

Zirik 89. Funkzione: Tt Onsa 60. CatLan 156. Fontzione: CatS 92. Puntzio: EusJok II 31. Zab Gabon 104. Urruz 

Zer 107. EusJok 93 (puntziyo). 

� Eleiz-funtziño au orren gogorra bada, oba dogu, Toribi, etxera joan-da, ezkondu giñanean agindu genduanez, 

bakean eta luzaro bizi. Bilbao IpuiB 148. 

�2. + funzione (Chaho), funkzione. Función, cometido, misión. � Estudio etan txit kontuz zeruko doaiakin jarri 

zan ta filosofia guztiko funzio andi bat txit ederki ta agudeza miragarriaz iduki zuen. (Interpr?). Cb Just 49. Bere 

funkzionetarik suspendituak. Revol 131. Ordian exerzatü zünin jüje funkzionia zuin egün batez mündü ororen 

aitzinian eginen beitüzü. UskLiB 41. Funzionea nolako, organua ere alako izaten dela badakigu. Vill Jaink 66. 

�3. Función (matemática). � Okerrena behar bada, gainera, besterik da: hitzak besterengandik hartu 

dituztenean (funtzio eta abar), apaingarri gisa hartu dituztela. MIH 195. 

- FUNTZIO-EGUR. "Norbait iltzen denean ilaren etxekoak egur berria (bere izenez il-egurra) oianetik kartzen 

dute. Larraunen funtzio-egurra du izena" A EY I 222s. 

funtzionalki. � De un modo funcional. � Eguneroko hizkuntza zerbait bizia da, eguneroko beharrei oso 

hertsiki eta funtzionalki atxikia. In MEIG VIII 29. 

funtzionamendu. � Funcionamiento. � Buru-muiñen (zerebruaren) funzionamenduari dagokion zerbait, 

filosofuak epaitu ta erabaki nai baleza, bere eremu edo alorretik kanpo legoke. Vill Jaink 68. 

funtzionario, funzionari (Chaho), funkzioner, fonkzioner (Revol 61). � Funcionario. � Funkzioner-publik ez 

direnak. Revol 131. Gaur egun, diruaren poderioz, [...] funtzionario edo "lanari" mordo handi bat agertu da. 

Txill in MEIG I 259. Berak ez duela funtzionario izan nahi. MEIG I 260. En DFrec hay 22 ejs. de funtzionari, 

12 de funtzionario y 6 de funzionario. 

funtzionariotza. � Cualidad o estado de funcionario. � [Ez baitigu esango] ez dela bera funtzionariotzaren 

atzetik ibili. MEIG I 260. 

funtzionatu, funzionatu (Chaho). � Funcionar. � Biar bezela funzionatzen / ez dago errex fabrika, / lau urte 

pasa alkarrekiñ da / ez degu izan aurrika. Tx B II 130. 


mende. 

112


funzinoi, funzione. v. funtzio. 

fuñ. v. 1 muin. 

fuña. v. fuin. 

fuñatu. � (Part.). Aficionado. � Bazinute arroltze ustel hoitarik andana bat eta aise igortzen ahal Txinarat, 

bazinukete erosle. Fuñatuak omen dira zikhinkeri hoitara. EskLAlm 1910, 11 (ap. DRA). Ageri da jende arrotza 

fuñatua dela eskualdun dantzetarat. Herr 14-8-1958, 2. 

fuñika (Lh). � "Ithurri-xoria (Bergeronnette boarule), den gutieneko bat aphezxoria baino handiago da hau, 

bainan mota beretik. Fuñika erraten diote han hemenka, erreka-xoria ere ba" Dass-Eliss GH 1924, 227. 

fuño. v. fuin. 

furaka. "Bella, hermosa (S)" Miroire de la Soule 9-2-1957 (ap. DRA). 

furdulu-furdulu. (Onomat.). v. ej. de Barbier s.v. fran-fran. 

furfidia. v. burfudia. 

furfidiati. v. burfudiati. 

furfidiatu. v. burfudiatu. 

furfidiatzaile. v. burfudiatzaile. 

furfiti. v. burfudiati. 

furfuia. v. burfudia. 

furfuriaka. v. burfudiaka. 

furfuriatsu. v. burfudiatsu. 

furfurifia. v. burfudia. 

furia (Lcc, Lar, Añ, VocBN, Gèze, H), fulia (Urt II 112, Lar, Ht VocGr 365, Dv, H), puria, furi (AN-larr ap. 

Asp Gehi). � Furia, furor, rabia. "1. fureur, colère extrême. 2. furie, mouvement violent, impétueux des choses" 

H. v. haserre (2). � Tr. Documentado tanto al Sur como al Norte. Apenas hay ejs. del s. XX. Furia es la forma 

más general; en los dialectos septentrionales aparece junto a fulia, que es algo menos frecuente. Fray Bartolomé 

emplea purija. � Suaren furia. Lç He 10, 27 (He lehia). Herrak, furiak, nigarrak, / desparazionea, / urrikiak eta 

harrak / dire gure partea. Gç 167. Ah, begirauk ezagutzetik / Jainkoa bere furian. Ib. 163 (v. tbn. gure fürian en 

Arch Gram 34). Eskuetan eukan arpea iramo eben, ain furia andiaz eze utra pedazu asko egin zan. Lazarraga 

1142r. Itsasoaren furia guziaren nausi zarena, [...] altxa zaite. Ch III 34, 4 (SP botherea, Mst photeria, Ol 

indarra). Hire anaiaren fulia iragan dadiñ arteraño. Urt Gen 27, 44 (Dv, Ker (h)asarrea, Ol aserrea, Bibl 

sumindura). Zure sensuen fuliari eta zure bihotzaren gaiñean nausitu nahi duten bertze etsaiei kontra egiteko. 

He Gudu 91. Iduri zuen filistindarren fuliak iraungitua izan behar zuela. Lg I 230. Jesus yaioa gerizatu behar 

zaioela Herodesen fuliari eta abiatu behar dutela Egiptorat. Mih 103. Gaztetasunaren fuliak eta pasioneen suak. 

Brtc 269. Abatitzen hasi beita / haren füria handia. Xarlem 297. Borregu guztiak inpernuko purija guztiakin 

armauko dira nire kontra. fB Ic I 57. Nonta [txerri] saldo guziuak laster egin zion furia andirekin brinko edo 

zauzi egitra turrunpero batarik itxasuara. Hual Mt 8, 32 (Samper oildra andiarekin). 

v. tbn. EZ Man I 73. Arg DevB 215. El 81. He Gudu 97. AstLas 12. CatLan 3. Gy 279. Elsb Fram 177. Azc PB 

303. Fulia: EZ Eliç 280. Dh 162. 

� Vigor, fuerza. � [Arbola] zarra oraindik zutik daguala / aldatu dute bestia, / izugarrizko furiya dakar / 

izanagatik gaztia. Tx B I 50 (cf. puriya en otra versión de PE 131). Gazte horien furiaz baliatzen baitzira 

arhantzak gorde-eta, loreen bakarrik agertzeko! Larz Iru 26s. 


mende.


� "Furi, velocidad, rapidez" Asp Gehi. � Furia (pl.; diosas romanas). � Gorrotoa, berriz, ondatuta, Furien, 

Kokiti ibai itzaltsuaren, [...] eta arkaitz mendekaitzaren aurrean izu-ikaraz dardar ipiñiko dut. Ibiñ Virgil 95. 

Tisipone, Furietako bat. Ib. 106n. 

- FURIAN. a) Furiosamente; violentamente. � Yautsi ziren fulian bezala israeldarren gainerat. Lg I 255. 

Nausiak dio furian: nere baistoia non da? Gy 22. Bainan kolpez altxatzen da / furian zirimola, / untzia kostara 

doha / bazterka dabilala. Arb Igand 158. Oihu bortitz batzu entzuten dire eta neskatxa gazte on guziak furian 

sartzen dire, goosti aldaska bana eskuan. Barb Sup 60. � Zezen bat txit brabua / bere errabian, / pikara sartzen 

dana / furia aundian. Bil 144. b) PURIAN. En (su) esplendor, en auge. � Emaztia zan ogei ta iru / artian bete 

gabia, / ondo pentsatzen jarri ezkero / purian zegon loria. Uzt Sas 204. 

- FURIAZ. Con furia, rabia. � Tribunalaren oiñera / furiaz ioan zintuzten. EZ Noel 168. Ango loijak jaurtegi 

eutsazan purijaz senarrari buruti beera. fB Ic III 374s. 

- FURIAZKO. (Adnom.). � Entzun deutsubeez zeure umiak zeure aoti: bidauak, maldezinoe ikaragarrijak, 

suzko ta purijazko zamai bildurgarrijak. fB Ic I app. 22. 

furiadun. � Furioso. � Uts egiten dabe okasiñoa emoten deutseenak ordiai, zoroai, furiadunai edo koleran 

sarturik dagozanai biraoka asteko. Añ MisE 204. 

furiaran. "Furiaran joan da, enfadado, alborotado" A Apend. 

furiati (Lar, H), fuliati (Lar, H). � Furioso. 

furiatiro (Lar, H), fuliatiro (Lar, H). � Furiosamente. v. furioski. 

furiatsu (Lar, Añ, H), fuliatsu (Ht VocGr 366, Lar, Dv, H). � "Furioso", "impetuoso" Lar. 

furiatu (Añ), fuliatu (Lar). � "Enfurecerse" Lar. "Embravecerse" Añ. � Koleran sarturik arnegatutea, furiatu, 

itxi, etsi, gogaitu ta bere buruaren kontra emotea. Añ MisE 177. 

furios (Volt 81, VocBN), fulioso (Urt I 94), furius (Gèze), furioso (Lcc, Urt II 346). � Furioso. � Etsai furiosen 

kontra. EZ Man II 65. Haize hegoa handi bat eta furios bat. Tt Onsa 52. Baduzu egiteko etsai batzuekiñ, zeiñak 

haiñ furiosak eta hain muthiriak baitire, non ez-baita behiñere posible haukiekiñ ez bakherik, ez astirik izatea. 

He Gudu 99. Ira furiosoa sufritzera (Oyeregui, s. XIX). ASJU 1992, 186. Bi endemoniatu kain furioso, ez baizen 

ñorere atrebitan igartra bide kartarik. Hual Mt 8, 28 (Samper furioso). v. tbn. Gy 262. 

furioski (H), fulioski (Urt III 31, Ht VocGr 366, H). � Con furia. "Furieusement" Ht VocGr. "Avec fureur, 

impétuosité" H. � Zeren haren kontre furioski konbatitu baitzen. Tt Onsa 168. Haien kontre mendekatzen da 

furioski. Tt Arima 124. 

furioso. v. furios. 

furius. v. furios. 

furixada (V-gip ap. Etxba Eib). � "Moda, brote, actualidad. Aspaldi, jokuak furixada aundixa dauka erri 

onetan. Elgorrixan furixadiakin dago gorri gorri. Gauziari etorri jakon furixadiakin, txapel guztiak saldu dittu" 

Etxba Eib. "Pikuak furixadia dauka ointxe, la higuera tiene mucho fruto" (V-gip). 

furla. v. burrilo. 

furlats. "(Hb), charpie, fil, frange" Lh. Cf. Lar: "Deshilachar, furlatsak egin". 

furlia. v. burrilo. 

furnatu. v. burnatu. 

furnaxa. "(BN), chinche (insecto)" Lander (ap. DRA). 

furnego (T-L). � Fogón, fuego. "Fourneau" T-L. � Emaiten duzu dena plat batian, furnego gainean, su puxka 


mende.


batekin, xoilki beroki atxikitzeko. ECocin 44. Baduzu tomate saltsa eta emaiten duzu kasola batean furnegoan. 

Ib. 28s. Emazteki xahar batek dupinatara bat salda ezartzen zion Betharrameko furnegoaren gainean. Etcheb 

MGaric 32. 

furneia (det.). � Horno. � Herraustatzen da sukrez eta furneian emaiten berehala. ECocin 39. 

furnitu. v. hornitu. 

furore. � Furor. � Bere furoreareki, ugalde aundiak bezala, atropellatzen ditu gauza guziak (AN, s. XVIII). 

FLV 1992, 316. 

furotu. "Enfurecer" LE Doc voc. 

furra. v. 1 purra. 

furradura. v. forradura. 

furrentaka (R ap. A), furrundaka (R ap. A). � Refunfuñando. 

furrentan. "(BN-baig), refunfuñando" A. 

furreu (Chaho, Gèze), furreuo. � Vaina de la espada. "Fourreau" Gèze. Cf. forru. � Ezpata baitzian bere 

saihetsian, idokirik eta buluzirik bere magiñatik eta bere furreuotik hora hil zian ezpata kolpu bat emanik. Tt 

Onsa 81. Zerentako arren / idoki düt ezpata / bere fureueti / eta hartü eskiala? Normandie 64 (ap. 

DRA). Ikhusi beitzien ordian aingürü bat gaztelü gainian ezpataren furrebian sartzen, markatzeko ürhentü zela 

Jinkoaren gaztigia. Ip Hil 182. 

furreu. v. forru. 

furriaran. "Furriaran, enfadado, alborotado. Furiarán [sic] joan da, ha ido alborotado, furioso" SMuj EEs 

1921, 29. Cf. FURIAN. 

furrier, furriel. � Furriel. � Huna exenplu bat, ekharria Piarres furrier dohatsuaren bizian. MarIl 88. Gure 

kabo furriela. Urruz Zer 55. --Nor zare zu? --Laku, kaporal furriera. Barb Piar II 67. 

furrilo. v. burrilo. 

furrinda (B; Dv (B)). Ref.: A; Izeta BHizt. � "Furor, furia" A. "Anbateko furrinda dugu bazter hoietan" Izeta 

BHizt. 

furrinda. v. furrunda. 

furrintan. v. FURRUNDAN. 

furrugila. v. firringila. 

furrun (R ap. A), furun (Lh). �1. "Jouet de garçonnet" Lh. Azkue remite a furrugila. �2. (R ap. A), furun (Lh). 

"Ruido del uso al hilar" A. v. furrunda (2). 

furrunda, furrunta (Dv fhu- � A fu-), furrinda, purrinta (R-uzt ap. A). �1. Zumbido. "Fhurrunta, bruit d'un 

vol de grues ou d'autres gros oiseaux" Dv. "Purrinta, chasquido o zumbido de una piedra, palo, látigo" A. v. 

burrunba. � Ur arre aren barrendik euli-furrunda antzekoa sortzen da. Or Mi 105. Marru mintxo ark 

belarrietan / furrunda gaizto dagio. Or Eus 397. v. tbn. Or Poem 554. �2. (G-nav, AN-gip, Sal ap. A), furrunta 

(BN-baig, S ap. A). "Ruido del huso al hilar" A. v. firrinda (2). �3. (AN-larr). "Velocidad" Asp Leiz2. 

- FURRUNDAN (furrintan BN-baig ap. A). Zumbando. "Dando vueltas" A. v. BURRUNBAN, furrundaka. � 

Ez furrindan, burdin bidez, bainan ttuk' ttuku zaldiz. Ch. Becas GH 1926, 323. Eltxo-talde bat [...] eguzki 


mende. 

115


kiskalgarriaren tartean pirurika asi ziren furrundan. Or Mi 120. 

- FURRUNDAZ. Zumbando. v. BURRUNDAZ. � Euliak, bazkal-ondoan ixil, / orain, ostera, furrundaz. Or 

Eus 318. Sudur-furrundaz, buruz, ostikoz, / autsi nai dute larraiña. Ib. 341. 

furrundaka. � Zumbando; dando vueltas. � Zezena iduri, furrundaka pilloten gaiñerat erortzen da. Atheka 48. 

Uli hek oinon han zabiltzala furrundaka. Barb Leg 145. Bideari lotzen zaizko, erlauntzeko erlekumea egalak 

dituen orduko furrundaka ler-zugatzari lotzen zaion bezala. Or Mi 111. v. tbn. Or Aitork 289. 

- FURRUNDAKAN. Zumbando. � Ekaitza datorrelarik --eguerdia geldi-- / belarri-ertzean dabil furrundakan 

euli... Or Eus 58. 

furrundaka. v. furrentaka. 

furrundañi. � Dim. de furrunda. � Begi ezpalak zaitü emeki aphaltzen... / Hegal furrundañi bat ari da 

huillantzen. GAlm 1947, 36 (ap. DRA). 

furrundari. � (El) que zumba. � Artzai Onak zuregan / --ez uge ez furrundari-- / purpur-elur-loreaz / buruntza 

zuri-gorri, / zelai gurietara / artaldea daragi. Or in Gazt MusIx 93. Latza, furrundari garratza, oianetatik 

artalde osoak ikaraz uxatzen dituena. Ibiñ Virgil 97. 

furrundarri. � Honda, piedra que se lanza con la honda. � Dabidek Goliat filisteo arroa, furrundarriz kopetan 

edo bekokian jo-ta ankaz gora bota zuanean. Inza Azalp 15. 

furrundela. "(R), tarabilla" A. Cf. firrindola. v. firrila (2). 

furrundosko. "(Sal), un juguete de niños" A. 

furrunga. v. zurrunga. 

furrungila. v. firringila. 

furrunkatu. v. zurrungatu. 

furrunta. v. furrunda. 

furruntxel. "Furruntxélian dabílle, anda columpiándose; bi furruntxel, dos columpios" Iz Ulz. 

furruntzale. "(R), susceptible, persona que se incomoda pronto" A. 

furruntzetaka. "(Sal), rodando. Furruntzetaka egotzi nat makila kura" A. v. firrindaka. 

furruskatu. "(R), reñir, incomodarse" A. 

furrustada. v. purrustada. 

furrust-farrast. � Onomat. del sonido de las olas. � Furrust farrast uhain gaixtoak ari dira kantu eta kantu. 

Herr 25-9-1958, 4. 

furrutada. v. ZURRUTADA EGIN (s.v. zurrutada). 

furruxt, furrux. � (Onomat.). Zumbando, rápidamente. � Aldizka furruxt, ega motxean, / uste gutxinez aurrera 

/ azaldurik [...] / gure antziñan zabiltza beti / txoriño maiten-maitena. EA OlBe 12 (furrux en la ed. de EEs 1912, 

114). 

furs (H). � Abundantemente, con fuerza (?). "Bruit que fait quelque chose qu'on répond vivement" H, que cita el 

ej. de Argaignarats. � Ez xortaka, ene Iauna, / baiñan, furs nigatikan, / hau da odol darizuna, / oiñ 

eskuetarikan. Arg DevB 187. 


mende. 

116


furts (Ht VocGr 371, Chaho � A, Dv, H). � "1. housse de cheval qui lui couvre la croupe. 2. housse de 

meubles, chaises, fauteuils" H. "Gualdrapa" A. 

furtxeta (H (-rx-)), fortxeta (Lar, Añ; -rx- Ht VocGr (-tta), Lecl, H), furzeta (Deen I 154). � Tenedor. v. 

sardexka. � Hartu nizun kullera esku bataz eta forxeta besteaz. Arch Gram 161. Jateko mahain marbrezko 

ederrak, lau dotzena kollir furxeta eder. HU Zez 165. Baliza esku batean, bestean gatulua, basoa ta kuilerfurtxetak. 

JEtchep 102. 

furu. v. foru. 

furuen. "Furuen, gente principal. Testamento de Larregi, según el doctor Mendizábal" Garate 2. a Cont RIEV 

1933, 98. 

furun. v. furrun. 

fusa. � Fusa (en música). � Seminima, kortxea, / fusa ta kalderon, / au ikustean geldi / bearko det egon. Izt Po 

74. 

fusil (Lar, Añ, VocBN), fuzil, fosil, pusil, puxil. � Fusil. � Gizon bat kolpaturik dagoenian fuzil kolpu batez. Tt 

Arima 28. Alan fusilla armaurik / dua esamiñetan / bariku edo zapatuz / arturik lepuan. DurPl 116. Donostiko 

semeak / fusillakin geunden, / biotzeko Isabel, / zure defenditzen. Echag 226. Balazoat fosilletik atera eta 

blankora doien bezin lijero (Lakuntza, 1838). ETZ 234. Asitzerako pentsatu / fusillak nola dantzatu! Xe 410. 

Txendarme batek "aurrera" esanaz, jo zuan bizkarrean fusiliaren [sic] ipurdiaz eta ezkutatu ziraden bidea gora. 

Apaol 124. Gelatik urten ziran iru mutillak euren pusil, morrale ta traste gustiekaz. Kk Ab II 146. Bere puxilla 

enbor edo tronko bati eutsola ipiñi ta gero. Ib. 101. Pobrearentzat kaltean daude / kañoiak eta fusillak. Bertsol 

n.º 36, 230. Fusilla enkaskillatu ta tiroa tiratzen etzuala gelditu nintzan. Salav 97. Fusila jaso zuen aurpegira 

eta tiro bat bota zion. Arti Tobera 279. 

v. tbn. Mg PAb 170. AB AmaE 254. Azc PB 278. MSIgn 344. Tx B 185. Bilbao IpuiB 107. Ugalde Iltz 40. Pusil: 

Ldi IL 166. 

fusilada (Lar). � Tiro de fusil. "Fusilazo" Lar. � Lehenbiziko etsaien fusillada edo guzien tiroak errezebituko 

zituzten lurrean etzanik. Elsb Fram 119. 

fusilamentu, afusilamentu. � Fusilamiento. � Erregearen familia guztiaren afusilamentua alferrik. Arti 

Tobera 273. 

fusilarazi, pusilarazi, pusilerazi. � Hacer fusilar. � Egia da, bai, Egozkue fusilarazi nula. Or SCruz 95 (85 

pusilarazi, 93 pusilerazi). 

fusilari. "Fusilero" Lar, Añ. Cf. Lar: "Fusilería, fusilaridia". 

fusilatu (-ill- VocBN), pusilatu, afusilatu. � Fusilar. � Baiño ordurako afusillatu zuten Lesakan. Urruz Zer 55 

(54 afusilatu). Zertako agindu zun arek nere Olarra ta Errotari fusilatzeko? Or SCruz 95 (90 pusilatu). Eriotza 

emendik, eriotza andik; oik ill, besteak ere ill, guziak fusillatu. Alt LB 48. Arima penatuak afusilatuko / dituzte 

arratsaldean. Arti MaldanB 218. v. tbn. Arti Tobera 282 e Ipuin 49. Bein baño geiagotan fusilatzeko puntuan 

jarri zuten. A. Zavala in Goñi 14. Ocañan afusilatu zuten Zoroarena. MEIG IV 90. 

fusina. v. fuxina. 

fuslo. "Añublo, tizón, roya" Darric ms. (ap. DRA). 

fustan (Lcc), fustani(a) (SP), fustain (S ap. Lh), fustami (Chaho). � Fustán. "Fustania, futaine. Fustaniz egina, 

fait de futaine. Fustaniazkoa" SP. � --Zer behar duzu? --Satin ebakia, [...] kroxetak, furradurak, fustania. Volt 

266s. Kamis-utsik eta oiñ-utsik, buru-gaiñean ille-adatsak fustan-sarean jasoak. Berron Kijote 179. 

fusturi. v. inusturi. 


mende. 

117


fut. v. 1-2 fu. 

futa. "(msLond), cañaheja (Bot.)" A. 

futbol, fubol (V-gip ap. Elexp Berg), fugol, foball (V-gip ap. Elexp Berg s.v. fubol), fobala (T-L), foot-ball. � 

Futbol. "Fubol-partidu, partido de futbol. Partido fubola" Elexp Berg. � Gazteak futbol, zezenak, boxeo ta 

antzekotan bai: ostikoka ta mutur joka. Lab EEguna 87. Eta zer diozue, pilota utzirik, foot-ball basa bat herrian 

sar-arazi nahi luketen mutiko gazte batzuez? Zerb Azk 31. Pelota edo futbol partidu bat ikusgarri dala? Bilbao 

IpuiB 31. Modara txukun-txukun jantzita foballera ta konziertura juan. SM Zirik 85. Beste lurralde batzuetan 

jentea igandekari futbolera doa. Arti Ipuin 46. Pelotarako gogo gutxi gaur / ta fugola indarrian. Uzt Sas 326. 

En DFrec hay 39 ejs. de futbol, 2 de fubol, 2 de football y uno de fobail. 

v. tbn. Erkiag Arran 17. Basarri 73. Arti in MEIG V 135. Fubol: Uzt Sas 325. Foot-ball: Anab EEs 1919, 64. 

Osk Kurl 50. MIH 245. 

- FUTBOLEAN. (Jugar) al futbol. � Futbolean jokatu dugu. Mde Pr 73. Suzko izar batekin futbolean egingo 

diagu hodei artean. Arti Ipuin 28. Fubolean jokatzeak eztu pelota jokoa galdu. NEtx LBB 293. 

futbolista, fugolista. � Futbolista. � Izan genduan zer ikusia franko: aizkolari, arri-jasotzale, pelotari, 

futbolista. Salav 101. v. tbn. Uzt Sas 230 (fugolista). 

futelo ( StJayme ap. DRA), futralo (Michel LPB 144). � Aguardiente (en el habla gitana). 

futies, frutesa. � Futesa. � Geiztoak ori konsegitzeko paratzenyuzte arrazoña batzuk, baño eztutenak baliyo 

frutesa bat (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 279. Ororen buru, hogoi-ta-hamar milako futies baten irabazteko. 

Herr 16-2-1961, 1. 

futil. v. 1 mutil. 

futildu. "Debilitar" LE Doc voc. 

futitu (BN-arb-baig). Ref.: Satr VocP; Gte Erd 164. � Burlarse, mofarse. "No importarle a uno por nada" Satr 

VocP. "Nitaz futitzen zira (BN-arb)" Gte Erd 164. � Pierris, etzihala / inkas futi hola. AstLas 58. Ene sotoko 

gizonetarik batek erran zerautan gibelerat ari zirela, bainan futitzen zela, guk irabaz ala heiek. StPierre 14. 

Nasser bururen buru futitzen ari da bai Amerikanoez, bai erresuma guziez. Herr 14-3-1957, 1. En DFrec hay 2 

ejs., septentrionales. � (Part. en función de adj.). "Futitu, frescales" Satr VocP. � Mutiko gazte bat, futitu bat, 

joan zitzaioten, orok Moro erraiten ziotena, herriko buruzagieri herriko-etxerat. Zerb Azk 35. Gazialdi bat ona 

merexi lukete gazte futitu batzuek. Herr 26-2-1959, 3. Orai bezala jokatuz, oraiko arta-gabe futituan egonez. 

SoEg Herr 12-5-1960, 2. 

futoska (H), futuska (AN-egüés ap. A), futuzka (H). � "Plein de dépit, il fait la moue et manifeste de 

l'irritation" H. "Refunfuñando" LE-Ir. � Deserrandezála erranzuéna gaizki, futóska. LE Urt ms. 100v (ed. 1846, 

284 futuzka). Púntus beterik, mutúr eta futóska. Ib. 8v. 

futoskari. � "Bufador" LE-Ir. � Aietas guk erran zagun zirela nola gatu sumindu... futoskari atzapar-zorrotzak. 

LE ms. (ap. DRA). 

futostaka. "(Sal), refunfuñando" A. 

futots (H). � "Frémissement, murmure menaçant qui annonce la colère" H. "Bufido, refunfuño" LE-Ir. � 

Limosna txiki bat eman ta ura futotses, erronkas beterik. LE ms. (ap. DRA). Futotsak ta burzeñuak. Ib. (ap. 

DRA). 

futotx. v. pututx. 

futralo. v. futelo. 

futre (S). "Foutre (juron)" Lrq. v. futro; cf. ferafutre, jaunfutre. � Ez, ez, futre, / ezkutuzu igorriren. AstLas 


mende. 

118


24. 

futre. v. putre. 

futro (Hb ap. Lh). � "Foutre, juron" Lh. v. futre, futxo. � Futro, emadazue bakea azkenean, leku, leku! Lf 

Murtuts 28. 

- FUERA-FUTRO. v. ferafutre. 

futuro. � Futuro. � Subjunktiboko [...] futuroa. ES 365. Futuro inperfektoa eta futuro perfektoa. Ib. 365. 

futuska. v. futoska. 

futut. "Terme de mépris, foutriquet" VocBN. "Mandria" Arch ms. (ap. DRA). "(Hb), foutriquet" Lh. 

futxo (Lh). � (Interj.). "Futxo, diable!" Lh. v. arraio. � Tr. Documentado en textos labortanos y bajo-navarros 

desde finales del s. XIX. � Serorak ere, soinekoz aldaturik bederen --ori nolazpeit futxo!-- haizuko direla 

herrietarat itzultzera eta eskola emaitera? HU Zez 179. Ba eta futxo hala gertatu; sendatu gizona. JE Med 92. 

Bainan, futxo, lau mila libera ere ez dira artho-pean atzemaiten. Barb Sup 10. Urbiltzen zaio nexkatoari 

soberaxko, futxo! Zub 106. Amets tzar bat nuenetz nindagon lehenik, bainan, futxo! girixtino maiteak, holako 

ametsik ez da. Lf Murtuts 4. Badoatzi haurrak, etxez etxe, gauza biltzen [...]. Eta futxo biltzen, biltzen. Herr 23- 

1-1958, 3. Ez futxo! Ni biziki untsa niz hemen. Othoizlari 1962, 484. Eta futxo, Diego Pereirak aments beraren 

kotsua hartu! Ardoy SFran 248. v. tbn. Ox 92. JEtchep 36. 

� (No interj.; aplicado a personas). � Ezkondu nahi futxo hura ere eta emazte-geiak buruan zuena ez araiz 

zangoan izaki... HU Zez 37. Halere futxo den bezalakoak etsai bezenbat adixkide baitu bazterretan, eta gehiago 

ere. JE Med 96. 

futz. v. putz. 

fuxina (T-L), fusina (BN-lab ap. A). � "Tridente, horquilla de hierro" A. "Fuscine, fuxina, hiru-hortzeko" T-L. 

� Manex, aitzurra eta fuxina bia dire, eta bi lanetako. EskLAlm 1904, 15 (ap. DRA). Biere-ko herrian gizon 

batek erho bolta batean emaztea fuxinaz xehatu du. Eskual 11-4-1913, 1 (ap. DRA). Fuxina batekin itzultzen 

zituen errakiak. Herr 18-1-1962, 2. 

fuxiztu. � "Se mettre en colère" Lh. � Elhetik elhera... horra non abiatzen zaitan, irri musika batekin, gure 

sinesteaz trufatzen. Bai eta osoki fuxizten zait. Arb Erlis 95 (ed. 1892; ap. DRA). 

fuxkro. "(Interj.; S), diable!" Lh. v. futxo. 

fuxos (BN ap. A; VocBN � Dv). �1. "Fugeux. Cet adjectif se dit pour les chevaux seulement" VocBN. �2. 

(VocBN � Dv y A), fuxus. "Poussif" VocBN. "Jadeante" A. � Noiz nai estulka hari zen; fuxus hutsa zen. Ducq 

259 (ap. DRA, que lo traduce como "asmático"). 

fuxostu (VocBN � Dv). � "Devenir poussif" VocBN. 

fuxus. v. fuxos. 

fuzil. v. fusil. 

ga (Bera, BeraLzM). � Nombre de la letra g (representa la oclusiva velar sonora). Arana Goiri (v. AG 826) 

adopta tbn. ga para su alfabeto vasco. Cf. ge. � Letra G bethi gogorra da, izan gabe U ondotik haren 

gogortzeko. Pronontziatuko duzu beraz gogorki ga, ge [...]. Hortarakotz ere deith zazu letra hori ga eta ez 

frantsesez bezala ge. MarIl VI. 

ga. v. hura. 

gahagaitz (S-saug ap. Lh), gahakaitz (Lh). � "(Chien) qu'on lance difficilement contre les gens" Lh. 


mende. 

119


gahaitu. v. garaitu. 

gahamu (BN ap. A � VocBN � Dv; H (BN)). � "Petit crochet à l'usage des pècheurs" VocBN. "Sorte de 

crochet au bout d'une perche pour relever les hameçons" H. 

� Etim. Quizá de gaha(tu) + amu. 

gahando. v. 1 garondo. 

gaharazi. "(S-saug), exciter (les chiens) [faire prendre]" Lh. 

gahartu. � "(S), crier avec force" H, que basa su traducción, con dudas, en una posible relación con formas 

como suletino garhiña o garhasia (qq.vv.). � Iesusen odolak hasperen du gahartzen. 'Le sang de Jésus pousse 

des vifs gémissements'. CantIzp (ap. H; puede ser una "vieille édition sans date" de Othoitze eta Cantica 

Izpiritualak (Vinson 56) o bien el CantIzp suletino de 1846 (Vinson 100y)). 

gahasia (L ap. Lh � Hb; H (L)). � "En quantité" Lh. � Bainan herria [Sara] baita Paristen hasia, / botika zaio 

sortzen bethi gahasia. Hb Esk 117. 

gahasti. "(L), desordenado" Arch ms. (ap. DRA). 

gaasuratu. v. gazurtu. 

gaasuratu. v. gazurtu. 

gahatu (S; Gèze, Dv (S), H (BN, S), Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Lrq; Gte Erd 14. � "Atteindre, saisir", 

"poursuivre" Gèze. "Empoigner, saisir" Dv. "Prendre, saisir, attraper, atteindre" H. "(-tü S-saug), [...] 2.º 

s'attaquer aux gens (chiens). 3.º exciter (les chiens) à mordre. 4.º (S; Foix), adhérer" Lh. "Gahatze (Sc), saisir" 

Lrq. "[Arraina] gahatü da hamian (S)" Gte Erd 14 (junto a heldu, itsatsi, etc., de otras zonas). � Ikhusirik 

herensügiak egotxirik zela lürrialat, gahatü zeion semia sorthü zan emaztiari. Ip Apoc 12, 13 (Lç persekuta, He 

jarraiki, Dv oldartu). Khatiari, pharete bazterren gahaturen da (hor errabiatia). Eskual 7-8-1908, 4 (ap. DRA). 

� Etim. Préstamo románico; cf. bearn. gahà. 

gaatz. v. 2 galatz. 

gahatzaile, gahatzale (S-saug ap. Lh) gahazale (S ap. Lrq). � "(Chien) qui s'attaque aux gens" Lh. 

gaaztarro. "Gaaztarro bat, un charlo" Iz To. 

gaba. v. 1 gau. 

gabai (V-m, G-bet ap. A). � "Gaviota (Sternina paradisea)" A. � Ames eta susmo- / gabaiak aidean. Gand 

Elorri 219. 

gabainhara. v. GAU-ENARA (s.v. 1 gau). 

gabal. "(V-al), infructífero, estéril" A. 

gaballa. v. bagaila. 

gaban (S ap. Lh; Lar). � Gabán. "Caban, manteau de feutre" Lh, que cita Eskual, sin más ref. � Nun dira 

bizkaitarren / Jaketxu laburrak? / Nora mendietako / Juan dira egurrak? / Aretx geijenak saldu / Ta erosi 

gabanak. Azc in Ur PoBasc 445. Praka berriak, txalekoa, gabana ta alkandora plantxatua. Urruz Zer 37. 

gabaña. "(S), herir" Darric (ap. DRA). Cf. gasc. gabagnà. 


mende. 

120


gabaondar, gabaontar, gabaonitar, gabaotar. � Gabaonita. � Israelgo umeak gabaondarrez enganatuak. Ch 

III 38, 2 (Ol, Pi, Leon gabaondar, Echve 299 gabaotar; SP gabaonita). Gabaonitarren lurretan. Lg I 196. 

Josuek Israeltarren erausiak eta gabaontarrak il-naiak isildu zituen. Lard 115. Gabaontarrak etziren Israelgo 

semeen etsaiak. Dv 2 Sam 21, 2 (Ker, BiblE gabaondar). 

gabaonita. � Gabaonita. v. gabaondar. � Gabaonitek enganatu zituztela Josue profeta eta Israeleko umeak. 

SP Imit III 38, 2 (Mst, Ip gabaonitez). 

gabar (BN, S ap. Lh). �1. "Habitant du bord des gaves" Lh. �2. "Lâche, sans honneur, malpropre [cf. béarn. 

gabo]" Lh. Cf. gabatxo. 

gabardina (Lar), kabardina (Ae ap. A Aezk 294). �1. (Ant.). Gabardina, ropón de mangas ajustadas. 

"Vestimenta antigua" A Aezk. v. gabazdin. � Mantu beltza lurreraino, / kabardina erdiraino. Canc. pop. in A 

Aezk 252. �2. (T-L). Gabardina. � Bizkarrean daukadala gabardina. Alz Ram 32. Eskalleratik jetxikeran, 

gabardiñeak egal bat artuta, etxakuk ba Joxe Mari dingilizka geratuten? Bilbao IpuiB 17. Denek beren 

gabardinak kendu zituzten. JEtchep 85. Gabardinaren sorbaldetan. Ib. 83. Burua gabardineko kolaren barnean. 

Ib. 83. 

gabargi. v. GAU-ARGI. 

gabarka. "(Hb), par gabare" Lh, que da tbn. gabarkatu "charrier par gabare", tbn. de Hb. Cf. gabarra. 

gabarra (V, G ap. A; Urt III 267, Lar, H), kabarra (AN-gip-5vill ap. A; T-L), gabar (Hb ap. Lh). � Gabarra. 

Cf. VocNav: "Gabarrabidea, camino de las gabarras". � Irungo ospitale aitzineko kabarraz orai ere 

errenkuratzen gara jendeak Franziako aldetik harturik pasatzeaz (1680). ConTAV 136. Gabarrak eta txalupak 

eta itsas-ontzi txikiak badabilzke arraunez. Mb IArg II 278. Oñ bata gabarran eta bestea Franziako ur 

bazterrean jarria. Izt C 123 (v. tbn. 122). Gora ta bera oso astiro eroiezan gabarra astun beteai. Ag Kr 117. 

Ango nekazari ta arraintzaleak beren kabarrak edukitzen dituzten lekuan. Ataño MLanak 186. 

gabarrasa (AN-gip), gabarrasu (V-m), karrabaso (V-m), babarraso (V-m). Ref.: A (gabarrasa, karrabaso, 

babarraso); Euzk III 649 (ap. DRA); Arzdi Aves 166. � "Burceña, una gaviota negra, mayor que el potorro 

(Colymbus septentrionalis)" A. "Karrabaso, cuervo de mar, cierta gaviota negra" Ib. "Babarraso, cuervo marino, 

ave marina que se zambulle para pescar" Ib. "Gabarrasa erraten diote puiautari eskualde batzuetan" Dass-Eliss 

GH 1925, 275. "Gabarrasu, somorgujo" Euzk III 649 (ap. DRA). 

gabarrazain, kabarrazain. � Conductor de gabarra. � Hendaiako kabarra zaiñarekin (1680). ConTAV 136. 

gabarro. v. kabarro. 

gabas. v. gabats. 

gabatiar. Lhande remite a gabar (q.v.). 

gabats, gabas (Lar � Hb ap. Lh). � "Gavasa, mujer pública, viene del bascuence" Lar. v. bagats. � Zure bilha, 

Raymonde / gabats ederra barez bar. Mde Po 55. 

gabatu. � Aniquilar. Cf. gautu. � Oinhaze hanitz gabatzen zuen ara hortaz [mediku batek], bainan zonbait 

egunendako baizik ez. JE Ber 87 (en el voc. del final: "annihiler; rendre ou devenir obscur comme la nuit)". 

gabatxo (Lar), gabatxu, gabaxo (Hb ap. Lh). � "Gabacho" Lar. "Terme de mépris qui concerne les habitants 

d'un pays traversé par quelque petit ruisseau" Lh. � Domingo Bizkaikoari zorra deutsazu: / ezpa ya zinean 

gustiok gabatxu! EgiaK 90. 

gabatxori. v. gautxori. 

gabax. Lhande, que cita a Hb, remite a gabar (q.v.). 


mende. 

121


gabazdin (L sg. Lh � Hb). � "Petit justaucorps, fort ample par le bas" Lh. En realidad, se trata de una etim. de 

Lar: "Gabardina, es voz bascongada, y se dijo de gabazdina, gabazdiña, lo justo y conveniente para de noche". 

v. gabardina. 

gabe (V-gip, G, AN, L, Ae, BN, Sal, S; SP, Urt II 184, Ht VocGr, Añ (G, AN), VocBN, Gèze, H), bage (V, G, 

AN-ilzarb, R-uzt-vid; Lar, Añ (G, AN), Dv, H), baga (V-oroz-m; Añ, Dv (V), H (V, G)), bare (V-gip). Ref.: A 

(gabe, bage, baga); Bon-Ond p. 167; Lrq (gabe); Etxba Eib (gabe, bage); Elexp berg (bareko). Orreaga VI 

recoge gabe en todas las versiones alto-navarras, salvo bage en Arbizu (AN-araq), Torrano (G-nav) y Vidangoz 

(R-vid), y be en Olazagutia (G-nav). 

� Tr. De uso general. Gabe es propio de los dialectos septentrionales. En guipuzcoano, hasta el s. XX es habitual 

encontrar gabe y bage en un sólo autor; con pocas excepciones, en cambio, en el s. XX gabe ha desplazado a 

bage: así, hay sólo bage en Ochoa de Arin, gabe y bage casi indistintamente en GavS, Guerrico, Aguirre de 

Asteasu, Echagaray, Bilintx, J.I. Arana, Zabala, Apaolaza, Orixe, Zaitegi y Etxaide; gralmte. gabe en 

Cardaberaz, Ubillos, Moguel, Iturriaga, Arrue, Beovide, J.M. Barandiaran y Txillardegi; gralmte. bage en 

Irazusta, Larramendi e Iztueta, y sólo gabe en el resto. En alto-navarro y dialectos pirenaicos, hay sólo gabe en 

un texto del AN-mer de 1610 (TAV 3.1.21), Lizarraga de Elcano (el ed. de Doc da mugabagékoes (277) como 

hapax), CatB, CatAe, Legaz y CatUlz; sólo bage en Beriayn, en un texto de Larraun de 1762 (ETZ 126), msMur 

(9.2), Hualde (Mt 2, 7), CatSal, CatR y Mendigacha; ambas formas, en SermAN, el CatAN de Añibarro y CatUt; 

gralmte. bage en Elizalde y Mendiburu; gralmte. gabe en Inza y F. Irigaray. En suletino y mixano, hay algún ej. 

muy aislado de bage, frente al más frecuente gabe, en Maister, CatLan, Xarlem y, con alguna mayor frecuencia, 

en Eguiateguy. Lo mismo sucede tbn. en Dechepare, que, junto al más frec. gabe, emplea bage una vez (E 5). 

En vizcaíno, baga (det. bagea, pl. baga(a)k, inesivo sing. bagean (o bagian; bagaan en Mg CO 102)) es la 

forma gral. en los textos antiguos: Betolaza (10), Viva Jesus, Capanaga, BBizk, Olaetxea (3), Urquizu (13), 

Arzadun (42), Barrutia (Acto 168), etc. Tbn. usa baga el alavés Lazarraga. Hay bage en CatAnz (3), f. 

Bartolomé, D. Agirre (sólo en Kr), S. Martin, Erkiaga y B. Enbeita y, junto a baga, en el alavés Gamiz, DurPl, 

Añibarro (bage sólo en EL 1 ), Arrese Beitia y Enbeita. Desde finales del s. XIX se encuentran tbn. ejs. de gabe en 

autores vizcaínos: D. Agirre (AL 6), Enbeita (130), Lauaxeta (BBa 102), Gandiaga (Elorri 94), Erkiaga (Arran 

116), B. Enbeita (NereA 184), T. Etxebarria (Ibilt 458), etc. 

Con todo, gabe y sus variantes compiten y conviven (frecuentemente en un mismo autor) en todas las zonas, con 

mayor o menor fuerza, con formas reforzadas como gaberik (vizcaíno ba(ga)rik), gabetanik o gabetarik (qq.vv.). 

De hecho, en vizcaíno, la variante baga, muy empleada aún por todos los autores del s. XIX (salvo f. 

Bartolomé), incluidos los de la 2. a mitad (Uriarte, Arrese Beitia, Iturzaeta y el D. Agirre de AL, pero no en E.M. 

Azcue), queda reducida en la 1. a mitad del s. XX a apariciones muy esporádicas y no en todos los autores (sólo 

en el D. Agirre de Kr, Kirikiño, Enbeita, KIkV, Otxolua y Eguzkitza), salvo en Echeita y el Tormes de Orixe, en 

quienes los ejs. son aún abundantes, y no hemos encontrado ni un sólo ej. en la 2. a mitad, sustituída por barik y, 

en algún caso, sus variantes. En DFrec hay 1629 ejs. de gabe, 2 de bage, 28 de baga y uno de gaba. 

I (Posposición). � Sin. (Se emplea en gran cantidad de exprs. más o menos lexicalizadas, como beste(rik) gabe, 

duda(rik) gabe, etengabe, uste gabe, etc. (v. beste, duda, uste, etc.), y es el segundo miembro de palabras como 

atsekabe, dohakabe, nahigabe, etc.). "Dirurik gabe, sans argent. Ni gabe, sans moi" SP. "En Eibar alternan 

ambos [gabe y bage], pero más frecuente es la forma barik" Etxba Eib. "Suenan las tres formas, pero la menos 

frecuente es bage" Ib. 

a) (Precedido de sintagma nominal). El sintagma nominal puede ir en caso absoluto indet., con -(r)ik o, con 

mucha menor frecuencia, determinado. Las dos construcciones más frecuentes, indet. o con suf. -(r)ik, aparecen 

en casi todos los autores: cf., p.ej., en una misma frase: Eta zergatik fin gabe, akhabantzarik gabe eta 

akhabantzaren izaiteko esperantzarik ere gabe? Ax 607 (V 390); Tenpora bage eta asierarik bage. OA 27; Eziñ 

gaitezke bekhatu gabe, ez eta bizi dolorerik edo unhadurarik gabe. Ch I 22, 5; Eztiteke izan bekhatürik gabe, 

ezetare bizi debeiarzün eta dolore gabe. Mst I 22, 5; Jaunaren itz gabe, Sakramenturik gabe eta fedea galtzeko 

perill andian. AA III 435; Beraren hilzia izan zen eritarzün gabe, sofrimentü gabe, agoniarik gabe. Ip Hil 199; 

Zer da bear gabe zin egitea? Ezerezkeriz [...] Jaungoikoa testigutzat ekartzea, da bearrik gabe zin egitea. KIkG 

51. Con todo, un vistazo gral. a los textos recogidos en TAV y ConTAV, transmite la impresión de que no hay - 

(r)ik, sino tema nudo en los textos meridionales más antiguos: así, hay lagun gabe (TAV 3.1.18), Akundia, 

lejarr[a]ga lejarbaga (TAV 3.1.2), biola tronpeta bage (TAV 3.1.7, 2ss), itzal baga (Mic 13v); lo mismo sucede 

en RS y los refranes de Isasti. Si exceptuamos un ej. de Lazarraga en el que aparece junto con bapere, el de 

BBizk 23 (gure mearik baga) sería uno de los primeros testimonios, si no el primero. Esta tendencia se conserva 

muy bien en los escritores meridionales de los ss. XVIII y XIX: el tema nudo parece mucho más frecuente en 

autores como Cardaberaz, Ubillos, Moguel, V. Moguel, Guerrico, Astarloa, Lardizabal, Arrue o Beovide. Se 

diría, en cambio, que ambas construcciones son usadas casi por igual, con ventaja de una o de otra, en los autores 

septentrionales (Leiçarraga, Axular, Chourio, etc.). Dechepare, en cambio, como hace notar el ed. (p. 68), usa 

siempre el indet. ante gabe. Hay, en cambio, más -(r)ik que tema nudo en Duhalde o Jauretche, p.ej. Sin lugar a 


mende. 

122


dudas, ésta es la tendencia moderna, tanto al Norte como al Sur. 

Un buen ej. de lo que venimos exponiendo, nos lo proporciona el caso en que el sintagma nominal está formado 

por sust. y modificador, gralmte. un adj. El adj. de mayor frecuencia en este contexto, handi, nos da los 

siguientes resultados: hay ...handi gabe (o variantes) en muchos autores meridionales (Mg CC 166, Añ EL 1 130, 

AA I 418, Astar II 71, Izt C 59, Lard 154, Bv AsL 213, Ag AL 93, Itz Azald 88, Echta Jos 281, etc.), y, al Norte, 

sólo en Gy 15 y Mde Pr 147. Hay, en cambio, ...handirik gabe en autores septentrionales (SP Phil 289, Dh 134, 

Dv Lab 356, Laph 13, HU Zez 12, JE Bur 9, JEtchep 111 y Ardoy SFran 132), de dialecto alto-navarro o 

pirenaico (Mb IArg I 82, CatB 47, Legaz 26 e Inza Azalp 105), y, salvo en Lardizabal (15), sólo lo encontramos 

en autores meridionales del s. XX (Tx B I 34, Aitzol in Laux BBa VIII, Ldi IL 25, JMB ELG 95, Or Eus 49, 

Etxde JJ 158, NEtx Antz 55, Erkiag BatB 186, Vill Jaink 162, etc.). En resumen, aunque no desconocida al Norte 

(v. tbn. Harb 176, Ax 324 (V 215), Tt Arima 61, Dh 140, Hb Esk 186, CatS 51, Elzb PAd 46), la construcción 

sust. + adj. + gabe sin -(r)ik es allí marginal, mientras que es muy frecuente al Sur en los autores del s. XIX (ya 

en Zubia-Lezamis ConTAV 5.2.11, 196s); en el s. XX, aunque sigue apareciendo, se aprecia claramente cómo la 

construcción con -(r)ik gana cada vez más terreno, siendo única en buena parte de los autores, sobre todo de la 

1. a mitad. 

Hay, además, una diferencia clara entre la construcción con indet. y la construcción con -(r)ik: cuando ere 

aparece interpuesto entre el sintagma nominal y gabe, mientras que con |2-(r)ik es relativamente frecuente (v. 

infra), con indet. sólo se encuentran ejs. de pronombre indefinido: deus ere gabe (He Gudu 107, Mb IArg I 204, 

Dh 129, Laph 77, MEIG IX 26), ihur ere gabe (Mst III 53, 1), inor ere bage (It Fab 49), ezer ere gabe (Bv AsL 

164, Inza Azalp 34, Alz Ram 126, Anab Poli 94), ezerbere baga (Astar II 164). La única excepción sería eguzkiizpi 

ere bage (Or Mi 134). 

� (Precedido de sintagma nominal indet., pron. o similar). � Bide gabe akusatu. E 235. Hitza fede gabe alfer. 

Lç He 4, 1 (tít.). Ama enea seme baga / zuk ifiniko al dozu? Lazarraga 1144r. Ez erabili / deretxo baga auzirik. 

Ib. 1203r. Esperanzea galdu jakinik / bizi zan, atsegin bage. Ib. 1145v. Etxun aite afalzaga, ta jagi aite zor baga. 

RS 394. Odolak su bage diraki. RIs 66. Fin gabe pena behar du gaixtagiñak pairatu. EZ Man I 91. Alegeraki, 

deusen beldur gabe. Ax 150 (V 98). Ez da nihoiz atrebituko bere indarren gainean, haiñ arrazoin gabe, 

fidatzera. He Gudu 54. Badaki heben ihur ezin bizitzen dela thürbürarzün zunbait gabe. Mst I 21, 4. Izanagatik 

milka ta milka diru-ondasunak [...], bere eriotzeko segan ta trillan gelditzen da bat ere bage. Mb IArg I 205. 

Jainkoaren Lege ta amorio gabe, pekatua animan daukala iltzen. Cb Eg III 320. Egidazu grazia haukiekin bethi 

kofesatzeko, eta sekulan ez hauk gabe. Brtc 169. Ateratzen zizten, kupida gabe, ortzak ta azkazalak. Ub 117. 

Bildur-ikaraturik, konorte baga ta zorabiaturik egongo nas. Añ EL 1 23 (EL 2 28 adorebagarik). Urte guziko 

konfesinuak duaz esamina baga edo txito arinagaz. Mg CO 20s. Zelan egon leite [...] damu egijazkua sentimentu 

geijago baga? Ib. 64. Ezaguerarekin edo ezaguera gabe. Gco I 401. Pekatu orijinal gabe sortua. Ib. 462. Ez 

ditue bidaltzen eskolara, eta dioe: Orrelako gabe igaro degu guk gure denbora. AA I 489. Duda gabe merezi du. 

Dh 187. Zerbait arrazoin on gabe erraten den solasa. Ib. 140. Iñoren kalte baga bizi izatia. JJMg BasEsc 275. 

Orain dakutsu bere etxalde baga. Astar II 128. Alkarregaz adiskidetasuna artu ezkero alkar baga ezin egon 

dirianak. Ib. 150. Azkazal luze kakotu zorrotzak ikusi ta beste bage, ezurretarañoko ikara sartu zekiokean 

edozeñi. Izt C 193. Adan Paradisuan bakarrik eta bere antzeko iñor gabe zegoan. Lard 3. Zohazte ni gabe. Laph 

164. Zeiñ ardura ta kezka gabe zauden emen nere magalean! Arr GB 52. Ain ederki lan onetan, ez neke gabe, 

atera zan, nun pamili guziya paketu zuan. Bv AsL 167. Gogoz edo gogo gabe asi zan jaten. Ib. 52. Zeren, min 

gehiago gabe, irrisku ikharagarri hortarik athera ninduen. Elzb PAd 46. Guziak / zituzten han utzi / eta deus 

gabe ziren / jarraiki Jesusi. Zby RIEV 1908, 411. Geiagoko baga, gudalari guztiak zabaldu ziran ona ta orra. 

Ag AL 28. Batzuk oñetako baga, besteak urratuakaz. Echta Jos 187. Joan zan toki atatik, dirurik ez ezer baga. 

Ib. 106. Geuk ere badizkiagu, ik aña, ainbeste arrokeri gabe. Ag G 308. Beste gertaera aipagarri gabe, bakoitza 

bere kabira joan giñan. A Ardi 113. Eskuara gabe, eskualduna ez duk, errexki bederen, fededuna. Barb Sup 16. 

Ondasun asko gabe ere bizi diteke. Ir YKBiz 279. Beste geiago gabe? ABar Goi 24. Mirentxo gabe mundu 

ontako urre guztik zertarako? JAIraz Bizia 81. Arnaska geiegi gabe, zenbaiten buruzagi gerta naiteke. Or Aitork 

145. Inpernu gabe pekatuari bildur berdiña nioke. NEtx LBB 279. 

� (Con un vb. como izan sobreentendido). � Presta ezazue, deus handik speranza gabe. Lç Lc 6, 35. Zerbi 

dezaten, biziaz artha gabe, Iainkoa. EZ Man I 31. Doloreez kontent gabe / eskarniatzen zuten, / gurutzetik iauts 

zedilla / baldin Jongoiko bazen. EZ Noel 97. Amak dei egin arte / beti jolasetan, / gomuta asko gabe / munduko 

gauzetan. BEnb NereA 50. 

� (En exprs. imperativas). � Gaztiak serbizio / persona zarrari, / zenbat dan parajian / errespetua urri, / 

edukatu ongi, / burla gabe orri. AzpPr 116. 

� A falta de. � Lauek zutenekotz hartu / agorrienta zen finitu, / bi xorta gabe gelditu. In Zerb Azk 104. 

� (Con sintagma nominal + -(r)ik). Entre el sintagma nominal y gabe pueden aparecer algunas partículas; las 

más frecuentes son ere (no es, con todo, excesivamente frec., por lo que damos cuenta de todas sus apariciones) 

y batere (del que no daremos sino dos ejs. ilustrativos, dado que su empleo es habitual); citamos tbn. los ejs. 

encontrados con aski. "Maitasunik gabe gelditu dira (G-azp-goi, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 127. � Haragia, 

batzutan hartzen da sinpleki, berze konsiderazionerik gabe, gizonagatik. Lç Decl a) 3v. Obra onik gabe salbatuko 


mende. 

123


dela. Mat 29. Bapere baga lagunik. Lazarraga 1179r. Piedaderik batere bage atormentatzen. Ber Trat 9r. 

Nekhaturik eta trabaillaturik ere, nahiago dugu ifernura ioan, trabaillurik gabe parabisura baiño. Ax 516 (V 

332). Nai izandu ez zeban aitarik izan zegian lurrean [...], baizikan Ama bakarrik Aitarik bage. OA 26. Ez da 

gizonik haiñ saindurik [...], noizik behiñ tentazioneak ez dituenik, eziñ gaitezke ere osoki holakorik gabe. Ch I 

13, 1. Konparazionerik gabe, gu baiño [...] hazkarragoak bait dire. He Gudu 41. Egarten dü phezü dena 

phezütarzünik gabe. Mst III 5, 3. Egin bear genituenak egin ta besterik bage. Mb IArg I 317. Gaizki, edo 

atenzione eta debozionerik gabe. CatLan 19. Nai det emakumeak lotsa onaren mugetatik irten gabe ta geiegirik 

gabe jasoak ibiltzea. AA III 553. Hek guziak baino mugarririk gabe ederrago den hura. Dh 175. Bekhaturik 

gabe denak aurdik bezo harria. Jaur 132. Bizi naz kezkiaren apurrik baga. Ur MarIl 13. Eguzkiyaren biarrik 

gabe / argi egiten dezuna. Bil 66. Han ereman zezaken bizitze gorde eta saindu bat, Jainkoa baizik lekhukorik 

gabe. Laph 35. Bere gogua egiteko beste asmorik gabe. Bv AsL 35. Etxean hala-hala egotu zen, janik ez edanik 

gabe, lo pixkarik ere egin gabe, eta gero eritu. Jnn SBi 137. Ixil-ixila, egon gero eni, haurkeriarik gabe! HU Zez 

56. Hemen ez dugu gazeta beharrik; gizonak aski dire, holako paperik gabe. Ib. 50. Milagrorik gabe ezin gertatu 

zitezkienak. Goñi 94. Neke askorik gabe, ardi galdu gaixoaren billa gau guztia igarotzeko. Ag G 1. Aitarik 

amarik gabe, gaixto batzu ditut jabe. Ox 45. Goserik gabe jaten. Ib. 127. Atxedenik gabe, arontza ta onontza 

zebillen. Or SCruz 75. Eta Jazarketako ondoraino heldu ere izan ziren, deus bertzerik gabe. Barb Leg 147. 

Gurasoen baimenik gabe. TAg Uzt 193. Zuri-zuria egina [...] beldurraz bertze makhur den ttipienik gabe. Lf 

Murtuts 72. Lillurarik gabe, gaztetasunik ez. Txill Let 82. Liburu bat bezala mintzo zen, hitzak behar ziren 

tokian ezarriz, elhe ahul eta larririk gabe. JEtchep 87. Ixtantean arrotz dirudunek Eskual-Herria ezarriko dute 

eskualdunik gabe! Larz Iru 146. Frantses ixilik dago, dudarik gabe berea gogoan... Ardoy SFran 141. Lanik 

gabe bizitzeko lain. NEtx LBB 70. Urruti aietara erderarik gabe joaten ziran. Ib. 12. Gogoz naiz gogorik gabe. 

Berron Kijote 97. Badakit ez naizela aproposena, beharbada eta beharbadarik gabe, parte hartu dudan auzia 

juez bezala epaitzeko. MEIG VII 114. 

� (Con un vb. como izan sobreentendido). � Behinere hutsik gabe goiz arratsez Jinkoa othoitü. Bp I 124. Hura 

da emaztia / nik parterik gabe / haurrak egiten dutu / senarrak utzirik bestalde. AstLas 31. Diru guti sakelan, 

bainan nihoiz eri, / inbidiarik gabe nihoren onari. Hb Esk 234. Nobedaderik ezertan gabe / zeñek sufritzen 

dituban? PE 138. Bizi baitzen hor, [...] egundaino deus izan ez balitz bezala, nehorentzat hoztasunik gabe. HU 

Aurp 149. Betik xateko ganu onareki minik ñonere bage. Mdg 135. Zorrik nehori gabe zauden langile hotz, / 

batasunaren alde ziren dena bihotz. Ox 175. Mingainean korapilorik bage mintzatu oi zan. Zait Plat 5. v. tbn. Or 

Aitork 12 y JEtchep 86. 

� (Con ere interpuesto). � Fin gabe, akhabantzarik gabe eta akhabantzaren izaiteko esperantzarik ere gabe. Ax 

607 (V 390). Beraz dirurik ere gabe bizi naiz ontasunetan. Gç 205. Gizon, zaldi eta idi trimendu eta zapaldubak, 

dirianen anzik bere baga. Astar II X. Egotu ondoan beraz mintzorik ere gabe. Jnn SBi 133. Zergatik dago ba 

onelako otzarekin, bulusik, seaskarik ere gabe, lasto gañean? Inza Azalp 61. Nihoren dudatzeko denborarik ere 

gabe. Zerb Azk 80. Zorigaiztoz, euskara da, hainbestek, aztarrenik ere gabe, galdu duen lehen hizkuntza. MIH 

400. 

v. tbn. Mb IArg I 107. AB AmaE 388. A BGuzur 142. Goñi 98. Ag G 203. Or Mi 143. JE Ber 53. Erkiag Arran 

18. Azurm HitzB 29. Berron Kijote 181. 

� (Con aski interpuesto). � Lagunaz funtsik aski gabe jujatzen. Brtc 66. Arrazoñaren kontra, au da, artarako 

erakayik aski gabe, yuzgo egiten duenak. Legaz 30. v. tbn. CatJauf 17. 

� (Con doble negación). � Zerua galdu bethikoz, eta zer estantetan nintake? Zer! ez gozakari, ez esperantzarik 

gabe! Dv LEd 134. Oinhaze haukietan bethi? Eternitate guzian? Ez zedarririk, ez akhabantzarik gabe? Ib. 226. 

� (Det., a causa de la rima). � Pazientziya emango al digu / zeru ta lurren jabiak! / Egun batzuek preso juan 

zaizkit / kulpa aundirik gabiak. PE 56. Andria, nora zuaz / zaldi horren gaiñian? / Hemen hil biar dezu / dudarik 

gabia. Balad 101. 

� (-tarik en vez de -(r)ik). � Bekatu mortaletarik gabe. Tt Arima 52. 

� (Precedido de sintagma nominal det.). � Tr. Menos frecuente que las dos construcciones anteriores; se 

documenta en todas las épocas y dialectos, si bien parece ser más usual y tener una mayor variedad de usos al 

Norte, mientras que al Sur se documentan sobre todo los sintagmas determinados con hau, hori, hura. Así, p.ej., 

construcciones del tipo gen. + sust. det. + gabe son sin duda más frecuentes al Norte que al Sur, o, mejor dicho, 

al Norte es prácticamente la única que se atestigua, mientras que al Sur parece ser más usual con sust. indet.: cf. 

p.ej. Iainkoaren hitza gabe (Lç Ins 20), Zure baimendua eta lizenzia gabe (Ax 79 (V 53), Zure sokorria gabe 

(UskLiB 66), haren nahia gabe (Hb Egia 2), Jainkoaren amodioa gabe (Ch 38), frente a Jaungoikoaren argi ta 

doai gabe (Cb EBO 49), Damubaren su baga (Mg CO 87), Jaunaren mirari gabe (AA II 19), Gurasuen 

borondate baga (Astar II 79), Jangoikuaren laguntasun baga (JJMg BasEsc 62), pero Oen baimena bage (AA II 

69) o Eguzkiaren argia bage (BEnb NereA 38). � Guhaurk bano segurago gure gogua diakutsu [Iangoikuak]; / 

gogua gabe hura baitan hitzak oro afer tuzu. E 45 (el editor indica en nota que es el único ej. de este tipo). 

Fedea obrák gabe ez deus. Lç Iac 2, 14 (tít.). Eztela egundaiño [...] bere beharrean, behar den bidean, hura 

[Jainkoa] behartu duenik, bere behar duena gabe gelditu. Ax 128 (V 85). Ilten direanak Bautismoa baga. Cap 

32. Aita ezta nihoiz izatu semea gabe eta Espiritu Saiñdua gabe. Arg DevB 237. Sakramentü haur gabe salba 


mende. 

124


gitakia? Bp I 64. Bertze berthuteak eziñ daitezke zure gogarako, O ene Jainkoa, grazia eta kharitatea gabe! Ch 

III 55, 4 (SP, Mst, Ip -a gabe, Echve 372 amorio gabe, Ol, Leon -rik gabe). Aberatstasunen trabak eta nekheak 

gabe, hek ematen ditusten aisiyak izan nahi. Mih 81. Bat eztaiteke izan berzia gabe. CatLan 131. Azken hoiek 

orok ezterela plazerik emaiten ahal, lehenak gabe. Mercy 33. Zelan biztu lei su santua libru on biztugarriak 

baga? Añ EL 1 2 (EL 2 4 liburu on bagarik). Horiek guziak gabe hartzen diren absoluzioneak [...]. Dh 143. 

Kanpokua edo gorputzekua bakarrik arimakua baga, ezta benetako adorazinoia. Astar II 45. Noemi senarra eta 

semeak gabe geratu zan. Lard 158. Bainan ongarriak aski ez luke [belharrak] airekoak gabe; aireak ere ez aski 

ongarrikoak gabe. Dv Lab 74. Ez da haren nahia gabe xori bat hegaldatzen. Hb Egia 13. Konsuelo au gabe 

mundu onetako neke-penak pisuegiak lirake. Arr GB 76. Ez gaitzatzula egor zure benedikzionea gabe. Arb Igand 

205. 

� (s. XX). Bekhatu handia da Sakramenduen errezebitzea behar diren disposizioneak gabe? CatJauf 104. 

Beldurrez eta nehor atzarraraz, harrabots ttipiena gabe. Barb Sup 43. Ez da Baigorritik Maulerat, aiphagarri 

bilkurarik izan Eskual Herrian Oxalde bertsularia gabe. Ox 201. Eguzkijaren argija baga. Enb 37. Txikion giroberotzea 

gabe, sortzerik bai al lukete aundiak? Ldi IL 37. Oiek biak gabe gizona galdua da. JAIraz Bizia 84. 

Aietan itz asko ikasi nitun onerako, uskeri aiek gabe ere ikasi zitezkenak. Or Aitork 29. Buru-muiñak gabe, 

gogamenik ez. Vill Jaink 68. Ez mundua eta ez gizona ezin ditezkela ulertu Jainkoa gabe. Ib. 155. Huts haundia 

zuen halere bere lehenbiziko adixkidetxoa gabe. MEIG IX 105. 

v. tbn. TAV 3.1.20, 39s (AN-mer, 1609). EZ Man I 116. Harb 176. SP Phil 436 (He 441 -rik gabe). Tt Onsa 119. 

VJ 9. He Gudu 39. Mst XVIII. Mb IArg I 162. Cb Just 14. Lg I 251. Brtc 96. Gco I 421. AA I 443. CatLlo 54. 

UskLiB 66s. MarIl XII. Jaur 127. Izt C 252. CatBus 32. Gy 37. CatS 52. AB AmaE 55. Bv AsL 60. Jnn SBi 95. 

HU Zez 154. Ip Hil 15. Arb Igand 72. Itz Azald 114. CatUlz 30. KIkG 15. ArgiDL 170. Inza Azalp 140. Const 41. 

Tx B I 222. Lek EunD 14. ABar Goi 27. Etxde JJ 83. Or Aitork 33. Txill Let 69. Zait Plat 105. Arti Tobera 282. 

Erkiag BatB 66. Etxba Ibilt 483. 

� (Con ere interpuesto). � Beste erdara-mordolloen kutsurik txikarrena ere bage. Izt C 220. Israelko bazter 

ederra Madiantarren odolez gorritua gelditu zan, israeltarren ukitu bat bakarra ere gabe. Lard 130. 

� (Con bederen interpuesto). � Haren sinheste goibela bederen gabe, etzuketen bizirik. Hb Egia 9 (v. tbn. 114). 

� (Precedido de sintagma nominal det. con bat). � Tr. No hay ejs. antiguos, salvo en Pouvreau. Desde mediados 

del s. XVIII al Norte y desde principios del XIX al Sur (antes sólo lo hemos encontrado en Mendiburu), se 

documenta con relativa frecuencia en textos de todos los dialectos. Es, con todo, más frecuente al Norte. � Hain 

eztiki bizi dira elkarrekin [...], non ezin baititeke karitate handi bat gabe. SP Phil 68 (He 70 karitate handi bat 

gabekoa). Atzartasun oso bat gabe, hagitz gaitz izanen zaitzula erori gabe egotea. He Gudu 113. Ardit bat bage 

atera dira mundutik. Mb IArg I 63. Jinkuaren amorio Kreatürari Jinkua preferiaazten daukün bat gabe. CatLan 

145. Ez nakutsu danau moztuta, luma bat baga? Mg PAb 177. Zenbat larre eder dagode buluzik alde orotan, 

haritz bakhar bat gabe! Dv Lab 315. Ez zinduzket orhoitzapen bat gabe utzi nahi. Laph 77. Zeru-goia zegoan 

urdin-urdiña lañotxo bat gabe. Zab Gabon 105. Karrika bera ilhunsko, arima bat gabe. JE Ber 99. Hirri bat 

gabe sekulan. Barb Leg 136. Beribil edo pirripita bat gabe hirurehun metra egin nahi ez dituzten gazte 

batzuentzat. Zerb Azk 55. Betiereko bizitzaren yoran orrek eztu esplikaziorik betiereko iturri bat gabe. Vill Jaink 

114. 

v. tbn. Mih 23. AA III 397. Jaur 118. Hb Egia 10. Aran SIgn 27. Xe 323. AB AmaE 191. Bv AsL 154. Arr May 

157. Zby RIEV 1908, 757. HU Aurp 201. Ag AL 159. Iratz 50. JAIraz Bizia 26. JEtchep 15. 

� Sorthu direnak menbro bat edo bertze gabe. Elsb Fram 152. 

� (Precedido de zein(a)). � Bakeari zarreitzate guziekin, eta saindutasunari, zein gabe nehork ezpaitu Iauna 

ikhusiren. Lç He 12, 14. O grazia egiazki zerukoa, zeina gabe ezpaitukegu merezimendurik. SP Imit III 55, 4 

(Ch, Echve 371 ze(i)ña gabe, Mst zuñ gabe, Ip zoin gabe). Jainkoaren laguntzak, zeinak gabe nihor ezin heda 

baititeke zuhurtziako kadirara. ES 187. Aireak ematen diote hazkurri bat zeina gabe hil bailitazke. Dv Lab 72. 

Lemesiko bortzak dira [...] borondateskoak, zein gabe ezpeititeke salba gizona. CatAe 50 (CatSal 51 zoin bage, 

CatR 51 zoinak bage). Zein da bost gauzetatik bearrekoena, zein baga ezin iñoz artu leitekean Sakramentu au? 

Itz Azald 138. v. tbn. Zein gabe (y variantes): Tt Arima XVI. Ch I 12, 2. CatLan 78. Mg CO 30. Zeina gabe: ES 

153. Gy 145. 

� (Precedido de gen.). � [Lenbiziko kristauak] zure eta nere gabe bizitzen ziran, Jesusen ez-izan edo pobrezari 

zerraizkiola. Lard 485. Joan nintzan aurrerago / --ihesi guztiengandik, / neuregandik, / neure gabe, gabeago. 

Azurm HitzB 53. 

� (Precedido de otros casos, gralmte. sobreentendido un verbo como izan). � Nik salzeko kargua dut eta erdiak 

bederen eskuan gabe ez traturik egiñ. ConTAV 5.2.9, 142. Zelan obeto egingo da Esamina au? Jaungoikoaren 

legeko ta Elexako mandamentuak bein banaan igaroaz itoka gaba. CatBus 48. Bazioan herriz herri gogoan gabe 

deusik. Gy 37 (v. tbn. gogoan gabe en JE Ber 28). Zer merezi zuten eitegabe bederen izateko, ori ere ez 

baitzitezken Zugandik gabe? Or Aitork 378. 

b) (Ht VocGr 421). (Precedido de part.). Sin. En ocasiones tiene un significado más próximo a 'en vez de' (para 

los ejs. seguros v. infra (f)). Es muy frecuente con ere interpuesto. "Egiñ gabe, sans faire" Ht VocGr. � Tr. De 

uso general. � [Mariak] jin dadinik eztu uzten hartu gabe grazian. E 100. Manamendu haur minzo dela, gogorik 


mende. 

125


egin gabe ere nehoren bihotza kilikatzen eta inzitatzen duten guthiziéz. Lç Ins D 8r. Ezer esan baga. Lazarraga 

1138v. Egin gabe utzi. Mat 313. Berehala, geroko begira egon gabe. Ax 239 (V 160). Zuhaitzak [...] higitu gabe 

eta trabaillatu ere gabe mantenatzen baitira. Ib. 24 (V 14). Purgatorioan sarthu gabe zeruetara joateko bidea. 

Gç 159. Besteren hona züzen gabe eta hark nahi gabe hartzen. Bp I 100. Konfesadu bekatu mortal guztiak, bat 

bere itxi baga. Zubia-Lezamis ConTAV 5.2.11, 207s. Noiz arteraiño ene iaunak beranduko du ene ganat ethorri 

gabe! Ch III 21, 4 (SP etorri gabe). Gipuzkoan dezutela, iñora joan bage, erbestean aurkituko ez dezuten 

garbitasuna. Lar Cor 153. Estudiora joaten dira aur-euskara bai ta besterik ikasi bage. Mb IArg I 53. Ikusi gabe 

sinhetsi. Mih 38. Graziak emoten deutsuguz [...] guk merezidu baga emon deuskuzun jatekoa gaitik. Añ EL 1 235. 

Zenbat, mezatako denboran bertan zokoetan belaunikatu ere gabe edo geienaz belaun bata lurrean duela? AA 

III 339. Horiez, kasik deus gosta gabe, bilduko ditu zerukotzat aberastasun handiak. Dh 70. Ixildu gabe 

kantatzen. Echag 78. Kaleb ez, beste guziak zirkunzidatu gabe zeuden. Lard 110. Nola izan behar bezalakoak, 

deus egin gabe Yainkoaren arabera? Hb Egia 36. Zortzi egun oso iragaiten ditu ez jan ez edan gabe. Laph 44. 

Erran gabe zohak, Pello. Elzb PAd 83. Ixilikan ago alakorikan esan gabe! Apaol 82. Ezkondu zen, begiratu ere 

gabe zer eginbideren azpian ematen den ezkontzen dena. Jnn SBi 75. Zeuk eskatu baga, enotzun emongo. Echta 

Jos 235. Itsura jarraiki zeizten, jakin gabe norat ez zerendako. JE Bur 209. Au denboralia etorri zaigu; eta aita 

oraindik etorri gabe! Ill Testim 19. Beti etxean sartuta egon gabe, gizonak ez al du iñoiz bear aparitxoren bat 

lagun-artean? Lab EEguna 64. Etorri gabe nun ote zira, nere arrebañoa? Iratz 18. Nehor aski pobre eman ahal 

gabe gertatzeko. JEtchep 117. Zoazte, zoazte, arineketan, aguro, denporarik galdu gabe! Arti Tobera 272. 

Apaldu gabe ohera. Osk Kurl 68. Ez nauke izendatu gabe [...] ezin ahantz dezazkegun bi apezpiku eskualdun. 

Ardoy SFran 21. Ta antxe maitte izan ziran eskutau biar gabe. Etxba Ibilt 460. Nik esan gabe badakizute. Uzt 

Sas 321. [Estatuak] ogia --lehorra badere--, jakitea, lasaitasuna ematen dizkigu, eskatzen ditugunean --eta 

eskatu gabe ere bai, inoiz edo behin. MEIG I 150. 

� (Radical en vez de part.). � Behin ere hekien aitzinean hitzik mintza gabe. ES 384 (cf. tbn. 384 hitzik mintzatu 

gabe). Etsaia maleziz atzeratu zan, baita guriak gaitz pentsa gabe aurreratu ondotxo. Bv AsL 215. Lotara sar 

gabe, egin dut Xuberon oi duten otoitza. Or Poem 523. Bera erakutsiaz / iñoiz asper gabe. Basarri 45. 

Kantatzera niazu / alegera gabe, / ez baitut probetxurik / trixtaturik ere. Balad 214 (v. tbn. expr. similar en 

ChantP 110). 

� (Verbo conjugado en vez de part.). � Amoriodunaren paira eta guduka arazitzea amorioa gatik, iakin dezan 

gabe [= 'sin que sepa'] ea duenz. SP Phil 442 (He 447 iakiñ gabe). 

� (Con comparativo). � Baldin zenbeit inpedimendu nehork balaki gauza [ezkonza] aitzinaratuago gabe, 

erraitera ethor dadinzát. Lç Ins B 1r. 

� (Con part. + -(r)ik). � [Kristala] ausirik gabe / ta loirikan batere / utzirik gabe. GavS 12s. Maija guztiz 

kunplidurik / ostera gaubian / afaldurikan gabe / amaiketartian. DurPl 48. Ezagutu zun etzekizala, ta lotsaturik 

gabe aitortu ere. Or Aitork 110. Nire zauri gordinak sendaturik gabe. Arti MaldanB 228. 

� (Con doble negación). � Atea ideki zion, batere ez ohartu gabe langile ura bertzen mandatari bat zitekela. FIr 

141. 

� (En exprs. imperativas). "Amari esan gabe! (G-azp)" Gte Erd 282 (junto a ez gero amari esan!, etc.). � 

Tranbia! tranbia! Bire! bire! estropozoik egiñ gabe. Alz STFer 121. 

� (Con sentido irónico). � Eztala dirurik e? Ez, izan gabe! Iraola 73. 

� (Con valor temporal). Antes de (que). "Après [...] un part. signifie 'avant'. [...] Hura jin gabe, avant son 

arrivée" Lh. "Gu arribatu gabe jana zuten (BN-arb)" Gte Erd 246 (junto a orduko, aintzin, etc., de otras zonas). 

� Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional. Damos sólo algunos ejs. indicativos. Cf. infra (c). � 

Hebetik ioan gabe ene buruia / egin behar duzu ene nahia. E 207. Gatozen orain hitzén deklarazionera. Eta 

aitzinago ioan gabe, zergatik hemen Iainkoa lehen gure Aita deitzen dugu ezen ez berze izenez? Lç Ins E 4v. 

Ordenatzen dugun gero hartara heldu gabe, kontu hura konpli ditekeiela eta neurria betha. Ax 117 (V 77). Utz 

zuk hura, hark zu utzi gabe. Ib. 376 (V 248). Arbola loratu gabe nahi lukete fruitua bildu. ES 180. Mündü haur 

egin beno lehen eta nihaur mündiala sorthü gabe, ezagütü beinündüzün. Mst III 3, 6 (SP, Ch baino lehen(ago), 

Ip beno lehen, Leon aitzinetik). Yuramentu egin zuen madarikatua gertha zadiela armadako nor nahi, heldu 

bazen yaterat ilhundu gabe. Lg I 269. Lanian hasi gabe, errazü: [...]. CatS 128. Oilarrak jo gabe nauk hik gaur 

ukhatuko. Zby RIEV 1908, 212. Iru illebete oso igaro baga, aztu jakazan lengo nekaltasunak. Echta Jos 106. Hil 

gabe, nahi nikek entzun azken meza. Ox 118. Goiz guziz, --bainan hatik iguzkia atheratu gabe. "Avant que". 

Barb Leg 25. Itzuli gabe, othoi! igan Sokorrira. Iratz 145. Patxi ta, berandu heldu ziran komikea ikusteko, baña 

pelikula nagusia hasi gabe. Osk Kurl 215. Askotan, gu etxeratu gabe, ahantziak izaiten zitaizken guk han 

nonbait kantatu pertsuak. Xa Odol 47. 

c) (Precedido de alativo). � Tr. De uso general en la acepción 'sin', que se deriva sin dificultad de los empleos 

normales del alativo, equivalente en este caso al empleo de part. + gabe (v. supra (b)); al Norte, en cambio, toma 

con frecuencia un claro valor temporal, desconocido en los textos meridionales (sólo lo hemos encontrado en 

Mendiburu y Orixe). No siempre es fácil distinguir entre ambos: los casos dudosos los hemos agrupado en el 

segundo apartado. Al Sur aparece ya en Lazarraga, se encuentra regularmente al menos desde mediados del s. 

XVIII, y se documenta tbn. en autores populares, si bien en el s. XX es empleado sobre todo por autores como 


mende. 

126


Orixe. En los textos septentrionales, el valor temporal, documentado ya en Axular, es mayoritario, casi único, 

desde la 2. a mitad del s. XVIII, aunque falta en muchos autores, pero se documenta en casi todos desde fines del 

s. XIX. En el s. XX, entre los autores meridionales, se halla con frecuencia empleado con aurrera, berandura, 

gerora, etc.: v. infra (d) para expresiones similares sin alativo. 

� (Ith 52, H, Lh, Lf Gram 390). Antes de. "Gabe, précédé d'un nom au cas adlatif, veut signifier 'avant d'arriver 

à, d'aller à'... Ex.: Herrirat gabe, avant d'arriver ou d'aller au pays. Ezpeletarat gabe, avant d'arriver ou d'aller à 

Espelette" Ith 52. "Harat gabe (s[ous]-ent[endu] ioan, harat ioan gabe), sans y aller, avant d'y aller, d'y avoir 

été" H. "Après un adlatif [...] signifie 'avant'. Baionara gabe, avant d'arriver à Bayonne" Lh. "Herri hartara 

gabe, avant d'arriver à cette commune" Lf Gram 390. � Hek [Maria eta Ioseph] elkhargana gabe, izorra eriden 

zedin Spiritu sainduaganik. "Devant qu'ils fussent ensemble". Lç Mt 1, 18 (He elkharganat zitezken baino 

lehenago). Eztut ohera gabe biluzi nahi. Ax 235 (V 157). Bere ontza gaizki iarteko du uzten, bere onaz hiltzera 

gabe dena biluzten. "Avant qu'il vienne à mourir". O Pr 558. O gurutze, Probidenzia dibinoak ni mundura gabe 

enetzat preparatua zadukana! He Gudu 106s. Eska zagozu Jesusi hordura bage ta gaur bertatik oriek [...] 

ekusteko argia. Mb IArg I 224. Heriotzearen ondorioetara gabe, aphur bat trika gaitezen begiraldi baten ematen 

denboraren laburtasunari. Dv LEd 179 (Cb Eg II 99 baño len). Goizean bere aziendetarat gabe, arratsean 

aziendetarik ethorri-eta, bethi lanari lotua zen. Jnn SBi 69. Goseak hilen du, erretretaren adinera gabe. HU Zez 

205. Bide erditara gabe lagun guziak lotsatuak zituen. HU Aurp 51. Zoazi jauregirat buruz. Bainan, harat gabe, 

zur-xuri luze luze bat kausituren baituzu, [...]. Barb Leg 139. Mikel ikusi leza illuntzera bage. Or Eus 19. Azken 

Ebanjeliora gabe eliza-zola dena ixtila zen. Lf Murtuts 6. Biga bederen aipatu behar ditugu hemen... Horietarat 

gabe ez ote diogu haatik bat zor Pinatel Jaun mirikuari? Zerb Azk 87. Jokatuz irriskatu nik / jornalian irabaziak, 

/ etxera gabe hantxet utzi tut / tristeki nere guziak. Mattin 134. Nik, aurrera gabe, puntu bat markatu nahi nuke. 

MEIG VI 83. Esan beharra dago, azkenera gabe, ez zuela sekula Campionek historia ahazturik eduki. Ib. 86. 

Eta XX.era gabe, XVII.aren azken aldean bizi zen, joera ez ezik, baita esaera horren berorren oroitzapena ere. 

Ib. 193. v. tbn. Gç 157. Lg II 170. JE Bur 162. Iratz 160. 

� Sin. � Ezin nagoke ara baga. Lazarraga (B) 1201rb. Ahora gabe iztarrira. Saug 54. Zahartzeraiño 

Iainkoagana itzultzen eztenak, peril du hoberenaz ere purgatorioetan luzaro egon beharko duen, hara gabe 

eskapatuko ezten. Ax 183 (V 124). Ohera gabe ondoko egunetako goiziriak galtzen dituzte. He Phil 374 (SP 370 

ohera gabe). [Anaiak Joseph] saldu zieten [...] ismaeldar zenbaiti, urrutiren batean utzi ta bizi zedin berriz orien 

begira bage. Mb IArg I 335. Purgatoriora gabe zerura zuzen iñor igotzen zan? Cb Just 58. Noizbait eramango 

zituan Jainkoak, eriotzaren ortzetara gabe, emengo Parabisutik Zerukora. Ub 6. Disposatzeko feitian / 

bihardara gabe gaur. 'Sans attendre jusqu'à demain'. Xarlem 1371. Etzegoala Erromara gabe barkaziorik. Mg 

CC 178. v. tbn. AA III 408. Iru erri oetan bakarrik bestera bage. Izt C 174. Jerusalenen bi urte igaro zituen 

[Absalonek], aita Dabiden aurrera gabe. Lard 196. Errazago diruri arraia urtara gabe egotea, oek trabenara 

gabe baño. Urruz Urz 35. Zer bada? Gizonek ezin, hortara gabe, elgarrekilako gora-beherak antola? HU Zez 

24. Mintzai berean ere, batetik bertzera gabe. Ib. 192. Xehetasunetara gabe, dugun erran bakarrik hau: [...]. 

HU Aurp 154. Medikurat gabe egon da sei, zazpi urte. Ib. 184. Aurten gelditu dala / Donostira gabe. AzpPr 77. 

Lotara gabe gau eder asko galtzen du bertsolariyak. JanEd II 89. Pasatu bedi nigandik naigabe au nigana gabe. 

Inza Azalp 141. Apaiz egin zanetik beste bi urtez iñora gabe egon zan. Or SCruz 19. Leenbizi egin ditzagun gure 

bazkide, ta gero, berandura gabe, etorriko gatzaie berriro egunkariarekikoa eskatuz. Ldi IL 153. Azken-Eguna 

hurrun da; / hartara gabe hor lirina / hirotan ezeztatu zan. Mde Po 58. v. tbn. Etxde JJ 166. Elizara gabe 

alkartuak bizi gerala. NEtx LBB 45. Bi illabete daramazkit gaixorik, lanera gabe. Ibiñ in MEIG VIII 82. Nitarat 

gabe, otoi, ez geldi, hemen gaindi bazabiltza! Xa Odol 102. Damaskora gabe, argiaren distirak begiak liluratu 

dizkielako. MIH 374. Baina badut nahikoa adibide nere jaioterrian, urrutira gabe. MEIG VI 102. Euskal 

herriko Unibertsitatea berehala behar dugu, gerora gabe. MEIG IX 31. 

� (Con ere). � Enganamendurik ahal zatekeienz gogora ere gabe, erran zioen deblauki erregek baietz. Ax 345 

(V 229). Bizi dira gauz gaizto txikitara ere bage. Mb IArg I 288. Goiz ezkero, etxera ere gabe, ortxe dabil. Lard 

160. 

d) (AN-5vill, B, L-sar, BN-lab-arb, S; Ith 51, Lf Gram 390). Ref.: A; Gte Erd 42 y 210. Antes de. (En exprs. de 

sentido temporal o espacial, precedido de sintagma nominal det., excepto en las exprs. eguerdi gabe, gauerdi 

gabe y, al parecer, cuando el sintagma precedente lleva algún modificador: denbora luze gabe, etc.). "Gabe sert 

aussi à exprimer la préposition avant. Ex.: Zato ilhuna gabe, gauerdi gabe, venez (s.) avant la nuit, avant minuit" 

Ith 51. "(L-sar), antes de. Igandea gabe ikusi bear dut, antes del domingo (litm.: sin el domingo) tengo que 

verla" A. "Negua gabe, avant l'hiver" Lf Gram 390. "Denbora gabe sortu zen (B), egin ezazu hori bihar gabe 

(AN-5vill, BN-lab), gauerdi gabe jin zen (S), [...] hamabost egün gabe jin zen (AN-5vill, B, S)" Gte Erd 42. 

"Noiz bazkalduren dugu? Ordu biak gabe ez (BN-arb)" Ib. 210 (junto a baino lehenago de otras zonas). � Tr. 

Propio de la tradición septentrional desde sus primeros textos; en el s. XX se encuentra tbn. en autores 

meridionales de cierto nivel (Orixe, Etxaide, etc.). � Zuek batheiaturen zarete Spiritu sainduaz anhitz egun 

gabe. Lç Act 1, 5 (He egun gutirik barnean). Agian arratsa gabe hilenitz. Tt Onsa 176. Salda ekarriren deizut, 

oren erdi bat gabe. AstLas 32. Handik hainitz urhats gabe / aditzen du kantaz oillar hauzoko bat. Gy 269. Adin 

osoa gabe, haurrak baditu arraioak adimenduan. Hb Egia IX. Hiltzen naiz denbora gabe. Ib. 95. Urthea gabe, 


mende. 

127


berrogoi eta bortz eliza bazituen egiazko Jainkoak. Laph 202. Hanbat denbora gabe, [...] Azpeitiarat abiatu zen 

jendea, Iñazio ikhusi eta entzun beharrez. Ib. 152. Hil behar banu ere hirur egun gabe! ChantP 198. Bihar goiza 

gabe, herri guziak balakike. HU Zez 55. Zorigaitz, handi ala ttipi, epe hura gabe gaizkian heriotzeak 

hatzemaiten duenari! HU Aurp 140. Bihar gabe hila zen! Ib. 86. Hantik laur urthe gabe, 1858n. Ip Hil 208. 

Baitezpada nahi ziren bertze herri batetarat heldu ilhuna gabe. Arb Igand 75. Handik astea gabe. Barb Sup 3. 

Denbora lüze gabe etxaltiak ützüli gainti egin zian. Const 36. Gogotik eginen zutela, eta gau-erdiz geroztikako 

lehen oilar-kantua gabe oraino. Barb Leg 25. Maiatzeko hogoia gabe egina zatekeela. Lf Murtuts 14. [Arima] 

gure lurreratzea gabe, gure sortzea gabe izaten zela uste dut. Mde Pr 351. [Alargunak] urtebete gabe ihes egin 

zuen herbestera bere herriko amorante gazte batekin. Ib. 184. Herriko erretora eguerdi gabe etxerat deitua 

zuen. Zerb Azk 99. --Zonbat orenetan ethorri da zure ganat? --Gauerdi gabe. Larz Senper 82. 

v. tbn. Etcham 151. JE Ber 48. Iratz 41. Or QA 67. Etxde JJ 96. Erkiag Arran 170. Osk Kurl 21. Ardoy SFran 

108. Casve SGrazi 140. 

� (Precedido de sintagma nominal con -(r)ik). � Etxahuniako mutilla gazte ta sasoiko zanez, ordu t'erdirik gabe 

sartzen zen Pelentuara. Etxde JJ 88. 

� (Precedido de exprs. adv.). "Urruti gabe (G-to), no lejos" A EY III 316 (� A Apend). � Obedizazu emeki 

kontra ihardetsi gabe, berehala, berandu gabe. SP Phil 248 (He 250 beranzerik gabe). Emen ere badira / ugari 

artzaiak, / eta urruti gabe / dauzkagu mendiyak. Echag 43. Senhar ükhenen dizü den molde gaitzenak / üsü gabe 

dükezü haitüz behar dinak. Xikito 8. Aspaldi gabe, Alfonso Loiolako etxea ikuskatzen ari zala, artaz itzegitea 

gertatu omen zan. Or SCruz 16. Tolosako jujeak nun diren, eta nun behar-bada presondegia, jakinen dugun orai 

berandu gabe. JE Ber 47. Etxetik oso urruti gabe, mendi ttonttor baten gañean saletxe txiki bat zegon. JAIraz 

Bizia 114. Ire buruaren ondamena ta galera ekarriko duk luzaro gabe. Etxde JJ 115. Luza gabe, nik uste, 

ahurrerat oso osoa bilduko dugu. Larz Senper 94. Badut uste luze gabe joanen ote zautan. Xa Odol 293. v. tbn. 

JMB ELG 15. Izeta DirG 9. Ibiñ Virgil 83. Lasa Poem 117. Berron Kijote 45. 

e) (Lar, Dv, A Apend). (Empleado sólo, ref. gralmte. a un antecedente sobreentendido). Sin nada, sin ello. 

"Carecer, [...] bage egon, gabe egon, baga egon" Lar. "(Quedarse en) cruz y en cuadro, uts eta gabe geratzea" 

Ib. "Baga, bage, gabe egon, ez izan, iduki, euki, carecer, n'avoir pas, manquer de" Dv. "Faltar, [...] carecer, [...] 

gabe izan (S). Me falta, [...] gabe niz" A DBols. "Gabe zira, no tiene Vd." A Apend. Cf. ...ALA GABE. v. 

GABEKO IZAN. � Tr. De uso general, salvo en vizcaíno. � Ezen zuri behar bezala eskatu zaitzunik gabe 

bihurtu dela eztut egundaino enzun. Harb 100. Ezta pobrearen gabe egotzterik eta ez athean oihuz edukitzerik 

ere. Ax 228 (V 152). Purga ezin bertzez, eri zarenean, premia duzunean hartzen duzu [...]; eta baldin gabe 

iragan al bazindezi, [...]. Ib. 255 (V 171). Ezta nihor ere hain konplirik eta hain saindurik, non eztuen noizpait 

zenbait tentazione, eta ezin gaudezke osoki gabe. SP Imit I 13, 1 (Ch, Mst, Leon -rik gabe, Echve 35 aiek gabe). 

Ondasun gutirekin edo gabe arkitzen dira. Mb IArg I 203 (II 269 bage). Zerbait [eritarzün] hetarik dükianak 

ükhen, zer balio dian bage izaitia daki. Egiat 184. Segitzendúte [Jesus guruzifikatua] ón diren guziék, nork bere 

gurutzearéki, gábe niór ez. LE Ong 15r. Hainitz [igeltsu lurrari] ematea baino hobe da gabe uztea. Dv Lab 198. 

Len banituen lur da etxiak, / orain gelditu naiz gabe. Xe 273. Bere itzalak ere bazituzken; ez da dudarik 

bazituela. Nor da gabe? HU Aurp 55. Saihetsila gizonik eztüt nik hartüko / hobe beita egonik gabe sekülako. 

Xikito 8. Xuhurtziaz bilduko dute, beren burua gabe atxikiko badute ere maiz, umeen hazteko ala altxatzeko 

doia. JE Bur 104. Lizarragaren mutillak eta nereak bateratu ziran, aiek armadun eta nereak gabe. Or SCruz 

117. Yakiña, neurtitzak eztu [...] bearrezko oskidetasun ori. Gabe ere egin izan dira [...] neurtitz eder askoak. 

Ldi IL 36. Iru aldiz irabazi ezkero, [saria] berrirotzeko gutxienez launa urteko tarteak bear ditu, gabe. Ib. 98. Ez 

gero gabe onera etorri; ekartzen ez badek ik daukak gorria. Anab Poli 114. [Baziran] buruko gorriak zituztenak 

eta gabe zebiltzanak. Anab Aprika 18. Ba ote dugu [...] gure arteko Irakaskuntzako Langileak bil ditzakeenik? 

Gabe bagaude, badugu ordu horrelako zerbait sortzeko. MEIG IX 33. v. tbn. Urruz Urz 27. Lab SuEm 212. Uzt 

Sas 84. � Gaitzusai guzitik oso libre ta bagetzat Ignazio autortu ta eman zuben. 'Por libre de todo'. Aran SIgn 

103. 

� (Acompañado de instr.; se emplea sobre todo con izan). "Carezco de todas las cosas, guziaz gabe naiz, guziaz 

gabe nago" Lar � Dv. v. gabetu. � Signoa edeki baledi [...] lehenagokoék zutén konsolazione handiaz gabe 

ginande. Lç Ins F 3v. Nola daiteke berzela / eztadin bethi pena: / eta ikaran eztela / Ienkoaz gabe dena. Arg 

DevB 5. Nahasten naiz, gabe iartzen / neure adimenduaz. Ib. 195. Hetzaz gabe bagirade [...]. Egiat 237. Ikusmin 

geiegitik badakusat nola iritxi naizan ene barrena galgatzera, gauza aietaz, nai edo bear, gabe naizanean. Or 

Aitork 293. � Zeren agradatzen zaren frankoki emateaz / eta gabe den presuna dohañez estaltzeaz. EZ Man II 

21. 

� (Precedido de gen.). � Zerbaiten gabe egona, pakez ala nekez egari al dukedan ez dut ezagutzen, ez 

daukadaño. Or Aitork 294. 

f) En vez de, no... sino... v. gaberik (3). � Banitza zu bezela etxejaun andia, / izan gabe maizter bat 

errukigarria. AB AmaE 401. Euzkeldun antza, azaletik baga, barrutik euki biar ebala. Kk Ab II 156. Ta [urrea] 

biotzean, sakelean ezik, txiroak oi dute; sakelean, biotzean gabe, berriz, aberatsak. Ldi IL 78. Kolejiora gabe, 

lan egitera bidaltzea hoba zukeen gurasoek. Osk Kurl 207. ...bestela hil eginen dugu... Bizkaitar batek hunela 

gabe, hil egingo dogu idatziko lukela. Ib. 24. 


mende. 

128


II (Sust. y adj.). �1. (BN, S ap. Lh; Urt Gram 39, Lar, Añ, HeH Voc, Dv, H, A), bage (R-uzt ap. A; Lar, Añ, Dv, 

H), baga (Lar). (Sust.). Necesidad, carencia, falta; pobreza. "Pauvreté" Urt. "Privación. [...] La privación es 

causa del apetito, non dan bagea, an da zalea" Lar. "Carencia, falta, defecto" Lar DVC 239 (cf. Lar, s.v. 

menoscabo: "De kabea, gabea, falta, defecto"). "Carencia", "falta" Lar, Añ. "Indigencia" Añ. "Ez izana" HeH 

Voc. "Gutia hobe da gabea baino, peu vaut mieux que rien" Dv. "Manque, privation" H. "Bage (R-uzt), miseria" 

A. "Hura baino, gabea hobe, rien plutôt que cela" Lh. "Gabea eta bakea, nada y paz" Darric (ap. DRA). "Gabia 

zorrotz da (BN)" StJayme (ap. DRA). "Gal eta gabia, perder y privación. Se dice de una cosa de poco valor cuya 

necesidad se siente una vez perdida" Ib. (ap. DRA). v. gabetasun. � Laudaturik Iongoikoa zure maiestatea, / 

othoiztera hurbiltzen naiz agerturik gabea. EZ Man I 35 (el editor (135) aclara: "neure gabea"). Orhoitu gabe 

bere leheneko gabeaz. Ch III 7, 3 (SP pobrezia, Mst praubezia, Leon gabezia). Burasoak bere gabetan edo 

pobrezian eta zahartzean ungi lagundu gabe. CatLav 121 (V 66). [Lagun urkoari] emanaz beraren gabeak edo 

premiak eskatzen duen gauza. Mb OtGai III 255. Zure Jainkotasuna eta gizontasuna enplegatu izan ditutzu ene 

gabearen bethetzen. Brtc 73. Ezin obeagoa, utsik ta gaberik ez duana. Ub 126. Gabea erdi mantenu (208). 'La 

falta (la carencia) es mantenimiento a medias'. LE-Ir. Estaien agertu zure gabearen konfusionea (290). 'Para que 

no aparezca la vergüenza de tu pobreza'. Ib. (el texto bíblico (Apoc 3, 18) dice: "la vergüenza de tu desnudez"). 

Ib. Adiskiden aldetik desleialtasuna, edo heriotzeaz edo bertzela hetazko gabea. Dh 180. v. tbn. Dv Gen 42, 2. 

Batzuk bestien bagak eta utsaldiak jakitia. "Las faltas y los defectos". Iza EE 1881a, 186. Ez dugu behar lurrean, 

/ aise bizirik etxean, / utzi laguna gabean. Elzb Po 197. Gaisto da bai gabia ontsa bizitzeko. Xikito 4. Gabia 

pairagarri; ukhana hondagarri (BN-or). Lander Eusk 1925, 38. Gaberik gabeen gaupean bai'ago. "Atroz 

privación". Ldi BB 82. Or giñan iru ago gose, bata besteari beure gabea eragiñez. "Inopiam suam". Or Aitork 

143. Zoriontsu izan naiz nere gabean. Txill Let 130. Bere bagean aberats. Zait Plat 85. 

� (Precedido de gen.). Falta de. "Zure gabean arkitzen naiz (G), te hecho de menos" PMuj. � Beti trabaillatzen 

zelarik, gauza ororen gabian zela. AR 248. Zerk ere orano mundutarrak gehienik hiltzeko orenian izitzen baititu 

[...] duzu [...] untsa hiltzeko uken behar zitusten disposizionen gabiak. Ib. 334. Zeramazkian emeki premiaren 

edo gauzen gabearen aldetik zetozkion nekeak ta naigabeak. Ub 80. Onerako gogoaren gabea eta gaitzerako 

makurtasuna. AA I 398. Larrugorrian edo guziaren gabean. AA III 516. Zimel ziteken belarra, lêngo / besoen 

bagez da geldi. "A falta de brazos". Or Eus 296. Itsutu danak, begietako argiaren gabea yun, zerbait izanaren 

gabea. Or QA 69. v. tbn. Txill Let 24. Maitasun haundiaren gabeagatik gaixotasuna. Mde HaurB 83. Eleberri 

batean, ordea, ez dute behin ere non eta noiznahikoarekiko uste-iritziek estaliko hemen-oraingo gertarien gabea 

eta eza. MEIG II 101. 

�2. (SP, Arch VocGr, HeH Voc, Dv, A), bage (Lar, Añ). (Adj. y sust.). Necesitado, pobre, (el) que no tiene. 

"Indigent, disetteux" SP, que cita a Oihenart. "Falto, faltoso" Lar, Añ. "Qui n'a pas" Arch VocGr. "Ez duena" 

HeH Voc. "(Adj.), manquant, dépourvu d'une chose. Ez naiz gabe, je ne suis pas dépourvu" Dv. "Pobre, 

desprovisto. [...] Gabea pairagarri, ukhana hundagarri (BN-mix), el pobre está sujeto al sufrimiento, el rico al 

hundimiento [cf. supra, donde hemos interpretado este refrán de otra manera]" A. � Bere aziendetarik gabeei 

parti limosna. EZ Man I 113. Ea, beraz, azienda Zerukoen iabea, / kontentik bidal ezazu kreatura gabea. Ib. II 

20. Traballatu baño, gabe eta erromes izan nahiago izatu dut. EZ Eliç 162. Gabeak hatsa karats. "Le pauvre". O 

Pr 173. Guziz eskas eta gabe, / huna ene lastima? / ageri dut erran gabe / nola dudan arima. Arg DevB 199. 

Egun oro arkitzen da langille ta merkatari alferren eran behartsuago ta gabeago. Mb IArg I 82. Billatzen ta 

eskatzen ez duen gabeak izan ez oi du nai duenik. Ib. II 309. Zabal-naroa nuen baratza, / gaur ain estu, gaur ain 

gabe! "Tan desnudo". Ldi BB 146. Euskara aski eskasa eta gabea da fonema kontuan. MEIG VI 134. Egokiagoa 

iruditzen bide zitzaion [Oihenarti amorio kontutan] poesiarako jabea baino gabea. MIH 250. 

� (Acompañado de instr.). Falto de. � [Konfirmazionia] hartzen ahal dialarik ützi lezanak bekhatü egin liro, eta 

hanitz graziaz gabe agi leite. CatS 113. Añada edo mia-marra nagusiena gero eta urrez ta zilarrez gabeago 

arkitzen zuten. FIr 135. Zoin jakitatez gabeak diren. Iratz 132. 

�3. "Hueco, hueca, adj., utsa, gabea, bagea" Lar. "Bagea, utsa, baldío" Dv. 

III (Como segundo miembro de compuestos). �1. (Como segundo miembro de compuestos adjs.). Forma 

infinidad de compuestos, muchos de ellos plenamente lexicalizados. Hay huellas indudables de su uso antiguo 

como sufijo: en ocasiones aparece en la forma contracta -ga (cf. FHV 412; A Morf 218 supone que es ga el 

origen de gabe), como artega, donga, eskerga, etc.; o en -ka (cf. A Morf 219, que cita ejs. como egoska, inauska, 

ikuzka, aseka, geldika, loka o moldaka, no siempre determinados por el contexto fónico: cf. FHV 254 para la 

variabilidad sorda/sonora de los sufs. antiguos); o, por último, en la forma -kabe (cf. A Morf 221b: ajolakabe, 

gazkabe, etc.). Para el uso moderno de -ge como formador de adjs. (ya explotado por Larramendi en su 

diccionario), v. NeolAG. "(Adj.), suffixe servant à former des adjectifs signifiant 'dépourvu de...'" H (ap. Lh). v. 

GABEKO. 

a) (Precedido de sintagma nominal). "(Hombre inadvertido, sin) advertencia, gizon [...] oarrik bagea, 

arretabagea, artagabea, artarik gabea, sengea" Lar. � Tr. De uso gral. Hasta el s. XX se encuentra con mayor 

frecuencia (salvo excepciones como Duhalde) la construcción de sintagma nominal indet. + gabe, si bien 

convive en casi todos los autores, ya desde Leiçarraga, con aquélla en la que el sintagma nominal lleva suf. - 

(r)ik, siempre en distintas proporciones (desde Duhalde, por una parte, que casi sólo emplea -(r)ik, hasta Moguel, 


mende. 

129


que no lo emplea nunca); al parecer, el empleo de -(r)ik aumenta cuando menos entre los autores, gralmte. 

meridionales, de la 2. a mitad del s. XX. 

� (Sintagma nominal indet. o pron.). "Descuidado, floxo, (V, G) ardura bagea; (G, AN) arreta gabea [...], 

(AN) ansia gabea" Añ. "Infame, (c.) infamea, kreitu gabea" Ib. "Zuhurtze gabe, imprudent" Arch Gram 18. 

"Erru gabeak dira (G-azp), kontzientzi gabea, lotsagabea (AN-gip)" Gte Erd 127. � Bucçu ondagauea (1339). 

Arzam 241. � Pena handi, izigarri, ezein pausu gabia. E 39. Spiritua, batzutan erran nahi da gizonaren arimá, 

batzutan berze kreatura inbisiblerik eta gorputz gaberik. Lç Decl a) 6v. Ondasun oek galdu badagit, / semea 

ditxabagea. Lazarraga 1196r. Su bako etsea, gorputz odol bagea. "Cuerpo sin sangre". RS 237. Odol bearbagea, 

agirtuko da egia eurea. Ib. 208. Handik hara indiferent dire akzioneak, / iakiteko, sari edo punimendu gabeak. 

EZ Man I 49. Bizitza eriotzabaga eta sekulakora. Cap 35s. Adeskide hona dela, leiala, fidela eta kasi pare gabia. 

Tt Arima 128. Ez errenda / pena hauk fruitu gabeak! Gç 87. Iakite gaben eta gazten espiritiak. Bp I 21. Itsaso 

hondar gabetik ur xortatto baten atheratzea. ES 190. Euskera baño ditxa gabeagorik ezta ikusi. Cb EBO 17. 

Ardi artzain gabeak bezala. Lg I 359. Ikusi dezu inoiz gau odei gabean Ilargia? Mg CC 198. Etxeko andre 

batzuek añ anima bageak eta herenkoiak, non bortxatzen dituen mirabeak lan debekatuak egitera. AA II 52. 

Guraso tonto ta Jangoikuaren billdur bagaak. JJMg BasEsc 223. Elexa santuko osterantzeko ondasun neurri 

bagaak. Añ EL 2 165 (EL 1 150 muga bageak). Adio haur maitiak, gaxo ogen gabik. Etch 128. Aur txiki lanerako 

adin bageak. Izt C 240. Harma-gabek harmadunak garaitzea. Hb Egia 147. Abereska hegaldunak eta lüma 

gabiak [erleak]. Ip Dial 30 (Ur luma bagaak; It luma gabeko, Dv hegats gabeko). Beste milla're nik baneduzkan 

/ [...] nere nekiaz irabaziyak / iñori're zor gabiak. PE 148. Ez nagiala zentzun bagakaz iñok bardindu. AB AmaE 

133. Gaitz gabetzat nendukaten. Arr May 47. Neskatokoak erlisioneko eskolarat, mutikoak erlisione gaberat. HU 

Zez 149. Gizon bat bazen Igande-gabea, Meza-Bezperetako denboran kanpo lanetan trebeki ari zena. Arb Igand 

55. Bere populu esker-gabearen gaztigatzeko. CatJauf 28. Bera zegoan neke gabea besteak nekatuta zeuden 

orduetan. Ag G 133. Burutsuak eta buru gabeak. Ib. 81. Gizon ikasietan nondik ain bakanak, bertsotarako 

gatzadunak, ikastaro gabetan ainbeste diran tokian? Inza in Jaukol Biozk VI. Gazte ta eskarmentu bagea aiz. Or 

Mi 85. Uste al dezu nagola arrazoi gabia? Imaz Auspoa 24, 148. Kale poz-gabeok. Ldi BB 88. Gure 

antzerkilari-taldeetan dabiltzan langille sari-gabeei. NEtx Antz 5. Arbola adar-gabeen parea naiz. Arti 

MaldanB 190. San Juan eurigabea, urtea ogi gabea. And AUzta 102. Lotsa gabea! Izeta DirG 123. Aberats ala 

deus-gabe ziren, berdin zitzaion. Ardoy SFran 312. Bat asten danian / edadian sartzen, / ajola gabienak / ez du 

pozik artzen. Uzt Sas 193. Ez naizela Chomskytarra, ez amorratua ez amorru gabea. MEIG VI 109. � Ez da 

dudarik, egiazko "eskual-duna" zen Frantsez; ez, etzen "eskual-gabea". "Il n'était pas 'dépourvu de basque'". 

Ardoy SFran 72. 

v. tbn. (Hasta 1850): Mat 213. Harb 312. Ax 599 (V 385). O Pr 316. SP Phil 406. Ch I 13, 5. He Gudu 164. Mst 

III 6, 3. Mb IArg I 349. GavS 23. Mih 57. Mercy 21. Brtc 23. Egiat 262. Ub 148. AstLas 33. Xarlem 1019. 

Monho 154. VMg 83. Gco I 387. Dh 199. fB Ic III 359. Astar II X. UskLiB 20. Echag 23. JesBih 444. MarIl 77. 

Arch Fab 179. CatBus 14. 

� (Indet. con modificadores). � Afekzione natural gabe [dira]. Lç Rom 1, 31. Konfesio proposito egiazko 

gabeak. Mg CC 174. Arlotia naiz, ondasun asko gabia. PE 55. 

� (Con ere o batere). � Bi gizon, oek bezelakuak, ezerere gabiak. Bv AsL 171. Oso latza gutxikuak batzuek, 

baña bestiak batere gabiak. Iraola 133. Etorri ta lenbizik / ein dute afaria, / dudarik gabe etzan / bat ere gabia. 

Noe 114. 

� (Sintagma nominal con suf. -(r)ik). "Utsik gabea da (G-azp, AN-gip), pekaturik gabea (AN-gip), kulpikan 

gabeak dira oiek (AN-gip-5vill)" Gte Erd 127. � Garaitiko zuhurtziá lehenik da pur, gero bakezko, [...] fruktu 

onez bethea, distinkzionerik gabea. Lç Iac 3, 17. [Lekhu] alde guztietarik hersia, leihorik eta atherik gabea. Ax 

587 (V 377). Ikhusten baitu [gauza hauk] gaizkirik gabeak direla. He Gudu 67. Nihon parerik gabetzat haltoki 

laudatua. Monho 60. Jainko haren edertasun eta maithagarritasun mugarririk gaben aldean. Dh 177. Bildots 

umil ta kulparik gabeak. It Fab 261. Laster logratuko du / onla banarabil, / biyotzikan gabiak / penaz nai banau 

il. Bil 64. Fede garbi, dotriña txarren kutsurik gabia. Bv AsL 124. [Gobernamenduak] griña duela bere andre 

gazte errient gei lanik gabe hoitaz. HU Zez 106. An ikusiko du, nere jardun gatzik gabean ikusiko eztuena. Ag 

AL 7. Aithortuko dauzugu ez dela arras egiarik gabea zure alegia. JE Ber 81. Lanik egin gabe jarraitzen duten 

[alper] oieri berari, esaten zaie lanik gabeak. ABar Goi 19. Itsas handi mugarik gabean. Mde Pr 373. Isuri begi 

Jaunak bere erruki azkenik bagea. Erkiag Arran 5. Desira utsa, nondik norakorik gabea. Vill Jaink 114. Eremu 

zabal mugarik gabeak. Ardoy SFran 281. --Gu ere gazteak izanak gera, ba... --Bai ta oraingo auen txorakeririk 

gabeak, ala ere. NEtx LBB 171. Amar usoren hiltzeko kolpian / ez da aski tiraria, / ni beldur naiz hamar tiro ta / 

bate usorik gabia. Mattin in Xa EzinB 118. Ikasientzat adina eskolarik gabeentzat. MEIG III 100. 

v. tbn. (Hasta 1950): EZ Man I 28. Gç 167. Harb 236. Lar, carta a Mb 278. Mb IArg I 130. Lg II 225. Xarlem 

942. Añ CatAN 78. AA III 454. JJMg BasEsc 106. Echag 211. Etch 244. Jaur 175. Gy 28. Hb Esk 4. Lard 362. 

Dv LEd 69. Bordel 201. Arr GB 15. Xe 254. Elzb Po 180. PE 129. Ud 42. Arrantz 26. Sor AKaik 131. AB AmaE 

402. Zby RIEV 1908, 410. Jnn SBi 37. Elsb Fram 79. Arb Igand 153. Ip Hil 94. AzpPr 115. UNLilia 12. Goñi 80. 

Ill Pill 27. Noe 76. EusJok 111. EusJok II 156. KIkG 19. Inza Azalp 71. Ox 22. Enb 62. Tx B 21. Etcham 213. Or 

Eus 38. Ir YKBiz 79. Zait Sof 24. SMitx Aranz 168. 


mende. 

130


� (Con modificadores). � Arkitu zuten mundua idolatriaren illunbean agitz sartua ta Jangoikoaren berri 

zuzenik bagea. Mb IArg I 358. Odolaren sakrifizio odol ixuririk gabea. Arb Igand 168. Ingurukako izketa uts 

politarik gabea. Ldi IL 91. v. tbn. Etxde JJ 88. Errotatikan iriña ekarri / ta etxian zan labia, / basarri baten 

izanagatik / akats aundirik gabia. Uzt Sas 75. Estalki soila, bitxi nabarmenik gabea. MEIG III 109. 

� (Con batere). � Dudarik batere gabea den [fede bat]. Mih 40. Gaitz guzien bilduma, onik batere gabea. Dh 

180. Nere gustoko laguna; arrokeririk batere gabea. Uzt Sas 23. v. tbn. Xarlem 107. Eusk 1974, 160 (versión de 

Araoz). Berron Kijote 18. 

� (Sintagma nominal det. con dem. o bat). � Urteak gora-beera zimurtxo bat gabea da mutxurdin au. A Ardi 

31. tx- eta x- dutenak, erdi aldera agertzen dira; eraskin hori gabeak, berriz, Euskal herriaren bi bazterretan. 

MIH 390. 

b) (Precedido de part.). "Inori kalterik egin gabeak ziren (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 127. � Tr. De uso general. 

Desde mediados del s. XIX parece faltar en la mayoría de los autores septentrionales. � Egungo egunerano 

estalki bera dago Testamentu zaharreko lekturán khendu gabea. Lç 2 Cor 3, 14. Aserrerik iarraikiren zaie handi 

ttipiei, / haren izenari agur egin nahi gabeei. EZ Man I 72. Etsai agerien edo ageri gabeen enboskadetarik 

salbatzekotan. Harb 220. Berrientzat, usatu gabeentzat. Ax 485 (V 313). Hañ praube eta merexi gabe bat. Mst 

III 10, 2. [Bi behi] behinere uztarririk yasan gabeak. Lg I 258. Jan eta edan gabia izan behar dela gauherdiz 

geroz. CatLan 139. Kristogana dijoaz biotz ondo garbitu gabearekin. Mg CC 231. Ainbeste bekatu negar egin 

bageak. Añ EL 1 26 (EL 2 eginbaakok). Ezkontzako berba ariñ ta ondo pensau bagaak. JJMg BasEsc 248. Bata da 

likurta ematen dabena, eta bestea, oraindik garbiro ezagutu gabea zer muetatakoa dan. Izt C 71. Haukien 

xingarra goriago, gogorrago eta gozoagoa da urde xikhiretu gabeena baino. Dv Dial 97 (It irantzi gabeena, Ur 

irendu bageena; Ip osatürik izan eztiren). Zuen artean bekatu egin gaberik bada, arria bota bizaio. Lard 413. 

Mahasti moxtu gabetako arnoa. Hb Egia 71. Aztu gabia daukat / zer esan zirian. AzpPr 38. Beste bentaja batez / 

ornituba dago: / txikiratu gabia, / orra esan klaro. Noe 62. Iñoiz ikusi gabeak ikusteko. Inza Azalp 80. Aintzira 

urdin bat zegon, aizeak naasi bagea. Or Mi 83. Aspaldian [...] elkar ikusi-gabeak giñan. Ldi IL 29. Gipuzkuan 

txit erri gutxitan / giñaden izan gabiak. Uzt Sas 174. Sortu gabeen galtzea ez da gaizkia. Xa Odol 220. Ara 

joaten ziran artzaiak, ardo edaten oitu gabeak izaten ziran. BasoM 85. Malizibideetan barrena gehiegi 

aurreratu gabeentzat. MEIG III 82. 

v. tbn. (Hasta 1950): SP Imit I 3, 3. ES 192. Ch III 7, 2. He Gudu 130. Mb IArg I 214. VMg VI. Gco I 394. AA I 

540. fB Ic II 257. Astar II IV. Echag 90. JesBih 400. Jaur 109. CatLuz 37. MarIl XXI. Ip Dial 56. Aran SIgn II. 

AB AmaE 53. Bv AsL 71. PE 112. Ud 58. Arr May 111. Iraola 90. Ag G 52. Urruz Zer 37. A Ardi 18. KIkG 76. 

Muj PAm 44. Jaukol Biozk 59. Tx B 189. Etcham 70. Lab EEguna 97. TAg Uzt 102. Zait Sof 44. 

� Aita kreatu gabea, / Semea ere gabea, / eta orobat Spiritu / grazien emaillea. EZ Eliç 126s. 

� (Radical en vez de part.). � Berria zen, oraino uki-gabea. Or Mi 44. Agindu uts-ezin eta idatz-gabeak. Zait 

Sof 173. � Txuriaz nâsi, pilpil gurien, / ler-gabe-lore zabal-zorien / gorrixka, nabari duk sarri, / odol-tantoak 

antzo. "De las flores aún cerradas pero a punto de estallar". Ldi BB 114. 

� (Con alativo). � Santa Kruz oraindik Lekunberrira gabea zala. Or SCruz 82. 

c) (Precedido de adj.). � Illargi-erdi edo gau oso illun-gabe ori luzexego bada ere, illun osorik etxunate. Or QA 

116. 

�2. (Como segundo miembro de compuestos susts.). Algunos comps. están plenamente lexicalizados (cf. 

atsekabe, nahigabe, ustekabe, etc.). 

� (Precedido de part.). v. gabetasun. � Tr. Aunque se encuentra en textos de otros dialectos (no en vizcaíno), es 

especialmente frecuente en suletino. � Izan bagea gerra uts. "El no tener". RIs 47. Neure beldurrak, neure 

buruaz fido izan gabeak naduka [ihes egina]. Ax 287 (V 192). Danjeros da, halakoak bere usatu gabiarekin 

herioak bere bekhatian atrapaturik, hilze maluros bat egin dezan. Tt Onsa 149. Mariaren sinhestiak Ebaren 

sinhetsi gabiaz Jinkoari züzen egin lizon. Bp II 98. Zure bihotzeko erortokidüraren aski hil erazi gabiak. Mst I 3, 

3 (SP, Echve 11 gabeak, Ip gabiak). Aithor ezazü lehenago zure jakin gabia. Mst I 2, 3 (Ip jakin gabia; Ch 

iakingabetasun, Echve 7 ez jakiñ). Arras-aldean exerzizioa izan bageagatik, eleizera etorri eta ordu erditxo 

bateko denboran oraizioa egin (Larraun, 1762). ETZ 126. Franzesaren Heuzkarala itzulziaren neke handiak eta 

ene heuzkararen aski untsa jakin gabiak [...] izitzen eta gibeltzen nindizien. AR 4s. Sira, gaiski egin zünian / hil 

erazi gabia. "De ne pas les tuer". Xarlem 1114. Zureki izan gabia / gük dügün doloria. Ib. 407. v. tbn. CatS 31. 

Ikustekoa zan noski nire etxeko yan-bagea. "La abstinencia". Or Tormes 85. Irunen sartzerakoan, ordea, uste 

gabea gertatu. Anab Poli 120. Ordurarte itzik atera gabeak bizi eldu zion. Ib. 72. 

� (Precedido de sintagma nominal, siempre indet.). Falta de. "Arrobamiento, arrobo, éxtasis, adimentu, zenzun, 

konorte, korde bagea" Añ. "(Subst.) [...] S'emploie plus ordinairement en composition: Onthasun-gabe, manque 

de biens, pauvreté" Lh. � Aitzineko manamendua abolitzen da bere debilitateagatik eta probetxu gabeagatik. Lç 

He 7, 18. Ama eneaen seme bageaz / oi zuk zer probetxu dozu? Lazarraga 1144r. Ezazula othoi beha ene esker 

gabera. EZ Man II 11. Nola ezpaitzuen hobenik, bere hoben gabeak, bere konzientziak, berotzen, konsolatzen eta 

esperantzatzen zuen. Ax 450 (V 293). Zeure esperantza gabearekin egiten duzu bekhatu. Ib. 148 (V 97). 

Üskararen irakurteko üsantxa gabiak gaitz, phenus eta gozo gabe gertha eraziren diala eginbide horren 

konplitzia. Mst XXI. Etzitiala hargatik khexa, ezetare pazentzia gabiaz zure khorua hert. Mst III 36, 3 (SP zure 


mende. 

131


pazienzia gabez, Ch pairu eskasez, Echve 294 pazienziaren faltaz, Ip pazienziaren galtzez). v. tbn. CatLan 163. 

Sü gabiak ere dü bizia atzenkidatzen. Egiat 189. Argaltasunak edo aginte gabeak dakar aldi txaarra. Mg CC 

219. Abereen gaitzik guzienak ardura gabetik oi datoz. It Fab 59 (Ur ardurabagatasun, Dv artha eskas, Ip ezaxol). 

Eder duzu, bederen, zuurtze gabean ez erortzea. 'Insensatez'. Zait Sof 22. 

- ...ALA GABE, ...EDO GABE, ...NAHIZ GABE. (Precedido de instr. o sociativo). (Con...) o sin ello. Cf. supra 

I (1, e). � Gezurrak erran tut. Errazu ala ziñez ala burlaz, ala iuramentuarekin ala gabe. EZ Eliç 156. Orrelako 

eztenak ere baziran: naiz edenarentzat ildoarekin, naiz bage. JMB ELG 35. Baiñan erraiñuz ala gabe, nork esan 

errez? Or Aitork 262. Nola [...] herri batzuek beren etnia-nortasunaren errespetua irabazi duten, izan dadin 

politika jabetasunarekin edo gabe. Mde Pr 44. Ah! Oizu eta lekuak huskitzu hemendik zalukara edo bertzenaz... 

Hango mintzairarekin edo gabe... JEtchep 116. 

- AINGABE. v. ainbaga. 

- GABEAN. a) Sin. � (Precedido de part.). v. GABETAN. � [Gauza ebatsia] ezta enplegatu behar, lekhat 

iaberik nor duen iakin gabean baizen. Harb 183. Artuten bagaitu eriotziak uste bagaan. Mg CO 102. [Artzak] 

leoi yaunari lotsa yagon bagan / ardi gaixoari esetsi lenago deutso. Zav Fab RIEV 1907, 542. Nai gabian utsaldiren 

bat joan bazaigu. Sor Bar 109. Ez othe nuenez ere ohartu-gabean apur bat apaldu egun hartako 

bazkaria. JE Ber 36. Elur ta elur: elurra, eten-gabean. Ldi BB 36. Utzi zion begitartea estali gabean. Mde Pr 

119. Itz jainkozko oriek ola kantatu gabean baiño kantaturik, gure barrenai Iainkoagana suarkiago daragiotela 

nago. "Quam si non ita cantarentur". Or Aitork 284. Zer animalea, zion beste batek, iduri gabean. JEtchep 106. 

Ene jakin gabean funtsez ezagutzen ez nituen lagun batzuetarik baztertu [nu]. "À mon insu". Ardoy SFran 121. 

Eran gabian ez baidu gauzak esateko ainbat kemen. Uzt Sas 232. 

v. tbn. (Casi todos son ejs. de uste gabean): Zab Gabon 67. Ox 73. Gabian: Bp I 21. PE 138. Bagean: Gco II 54. 

CatBus 31. AB AmaE 47. Bagian: Mg CO 257. BEnb NereA 121. 

� (Precedido de sintagma nominal indet.). � Usain eztitsuetan atseden gabian / zoriontasun danak eukazan 

aldian. AB AmaE 351. Herriminez, ezin-minez / erdiratzen zait bihotza / arrats luzetik goizera, / lo-gabean. Mde 

Po 38. Bildur gabean oroi dut, noizbait bildur nintzala ta irrits gabean lengo irritsa dut gogora. "Sine timore". 

Or Aitork 261. 

� (Precedido de sust. + -(r)ik). � A maite eztabenak / bere biotzean / zer maitatu daike / damurik bagean? A 

CPV 1024. --Bizi da oraino, beraz ezin erran dezakegu ametsa egia biurtuko denetz --erran zuen ezkongabeak 

axolik gabean. Mde Pr 90. 

� (urruti gabean). � Ireak egin diñ aurki, ta nik ere urruti-gabean diñat onezkero nere atzena. "Pronto". Mok 

21. Lengo piñudi orrengandik urruti-gabean beste piñudi gazte bat zegon oso ederra. Munita 26. 

� (Precedido de gen.). � Nork zekien noiz gertatuko zitzaien horrelako beste goiz bat, elkarrekin izateko jakile 

baten gabean... Mde HaurB 26. 

b) (Precedido de gen.). A falta de. � Beste giltzen gabean, protagonisten psikologia [...] kontuan hartu dut. Mde 

Pr 172. 

- GABEAZ. (Precedido de part.). Por no (+ infinitivo), no (+ gerundio). v. gabez (2). � Iaun subirano baten 

bide bezala ezagutu gabeaz exkusarik batre ahal lukeenik. Lç Adv ** 1r. Batez ere arreposturik eztizit ukhen, 

zoñez pena baitut, zure berri hunen yakin gabiaz (1584). Beltran de Echaux TAV 3.2.8. Mehatxu handirik egin 

bere abariziaz eta paubrer amoina egin gabiaz. Tt Arima 123. Nola hausten da manü haur? [...] Bere etsaieki 

baketü nahi gabiaz. Bp I 95. Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, [...] goseak hilzen daude. Lar, carta a Mb 

278. [Janariak] sendotzen du korputza, ta ala irauten du urte askoan bizitza, bestela jan gabeaz galdu bear zana. 

Mg CC 219. 

- GABE EGIN. Privar. v. gabetu. � Jinkoak otoitzaren dohaiñaz ezpazitu gabe egiten. AR 105. 

- GABE EGON. "Bage daro (V-m), está enclenque" A Apend. 

- GABEKIKO. (Adnom.). v. GABEKO. � Etxahun gabekiko eztei gutxi egin oi ziran Zuberoko eskualdean. 

Etxde JJ 270. 

- GABEKOAN. Sin. v. GABEAN. � Ustez uste baakoan. Zav Fab RIEV 1907, 538. 

- GABEKO IZAN. "Bako izan (V), faltar, carecer. Bako naz, me falta. Bako gara, nos falta" A. v. supra I (1, e). 

- GABEKOTAN. Sin. v. GABEAN. � Uste bakotan egin beban be. Enb 166. 

- GABEKOTXO. (Dim. de gabeko). � Batzuk umeai zuzenbidea erakusten ardura bagekotxuak izan oi 

diralako. Ag Kr 107. 

- GABEKO-UNE. "Bako, sosiego (Añ). Bako-unea, rato de sosiego" A (pero no encontramos nada similar en 

Añ). 

- GABEKO (bako V, baako V, bareko V-gip; SP, Añ (bako, bagako), Dv (+ bako y bagako (V)), H (bako)). 

Ref.: A (bako, baako); Iz ArOñ (gánore baakua); Etxba Eib (bako); Elexp Berg (bareko). v. supra I (2) y 

GABETAKO. A) (Adnom.). Forma innumerables compuestos más o menos lexicalizados como amaigabeko, 

behargabeko, bidegabeko, eskergabeko, etengabeko, uste gabeko, etc. (qq.vv. s.v. amaigabe, behargabe, 

etengabe, etc.). Cf. A Morf 221, c. "Sufijo equivalente a la preposición sin, denotando privación, carencia, falta 

de; sinón. de los privativos gabe y bage, de uso común, aunque menos que bako, sobre todo el segundo. 

Lotsabakua, dirurik bakua, uste bakua" Etxba Eib. 


mende. 

132


a) (Precedido de sintagma nominal). Se emplea gralmte. tras sintagma nominal indet., que es con mucho la 

opción más frecuente, o tras sintagma nominal provisto de suf. -(r)ik. En contadas ocasiones, pero hay ejs. de 

varias épocas y dialectos, aparece tras sintagma det. La primacía de la opción indet. es especialmente clara al 

Norte: en Axular, p.ej., abundan los ejs., frente a unos pocos de -(r)ik; Hiriart-Urruty y Joannateguy serían, en 

cambio, las excepciones más notables. � Tr. General en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde 

sólo lo hemos encontrado en Constantin. Su distribución, aunque similar, no coincide siempre con la de las 

variantes de gabe. La forma más empleada es gabeko, gral. al Norte y que aparece tbn. en buena parte de los 

escritores guipuzcoanos y alto-navarros (Lizarraga de Elcano, Legaz); se encuentra tbn., junto a otras variantes, 

en autores vizcaínos del s. XX (Enbeita (99), Lauaxeta (BBa 46), Gandiaga (Elorri 111)). Bageko, además de en 

Mendiburu y Mendigacha (125), se documenta tbn. como forma única en Ochoa de Arin y Larramendi; hay 

bageko junto a gabeko en los mismos autores guipuzcoanos en los que encontramos bage y gabe (Cardaberaz, 

Guerrico, Iztueta...), pero en un grupo importante de ellos (Ubillos, Moguel, Aguirre de Asteasu, Iturriaga, Arrue 

y Beovide) sólo hay gabeko; en el s. XX encontramos bageko, siempre junto a gabeko, sólo en Orixe y Zaitegi 

(hay además baeko en Lek EunD 38). Bageko aparece tbn. al menos en un texto de Larraun de 1762 (ETZ 124); 

tbn. en vizcaíno, gralmte. empleado junto a otras formas, no sólo en los autores en que encontramos bage 

(Añibarro, f. Bartolomé, D. Agirre (Kr), Enbeita y Erkiaga), sino tbn. en otros (E.M. Azcue, Kirikiño y 

Lauaxeta). Por lo demás, en la tradición vizcaína la forma más antigua y empleada es bako (ya en Refranes y 

Sentencias, Zubia-Lezamis y Capanaga (30)), si bien desde el s. XVIII compite con varias formas (desde el s. 

XIX muchas veces en un mismo autor) entre las cuales son bageko y, sobre todo, bagako las más frecuentes. 

Hay sólo bako en BBizk (15), KIkV (38), Otxolua (39), Eguzkitza, Akesolo (Ipiña 31), S. Martin (Zirik 86), 

Gandiaga, Oskillaso (Kurl 127), B. Enbeita (NereA 159), Alzola y T. Etxebarria (Ibilt 471); hay además bako en 

un texto de dialecto guipuzcoano de T. Agirre (Uzt 280). Sólo bagako en Cardaberaz (CatV 111), Moguel, J.J. 

Moguel, CatBus (49), Uriarte (MarIl 44), Iturzaeta y Orixe (Tormes 29). Bako y bagako en Astarloa (II 41 / 38), 

CatLlo (55 / 44), Arrese Beitia (AmaE 418 / 327), Echeita (Jos 177 / 179) y Bilbao (IpuiB 145 / 73); bako y 

bageko en E.M. Azcue (PB 31 / 29) y Lauaxeta (BBa 38 / 34); bagako y bageko en f. Bartolomé (Ic II 168 / 

203), D. Agirre (siempre en AL (167) / siempre en Kr (144)); bako, bagako y baako en Zavala (Fab RIEV 1909, 

34 / 541 / 95); bako, bagako y bageko en Kirikiño (Ab I 33, Ab II 106 / Ab I 20 / Ab II 116), Enbeita (171 / 89 / 

90) y Erkiaga (Arran 138 / 78 / 116); Añibarro, además de esas tres formas (EL 1 145 / LoraS 30 / 27), emplea 

tbn. baako (sólo en EL 2 159) y una vez bagaango (EL 2 45 Yaunaren ontasun neurri bagaango esperantza: EL 1 

40 ontasun neurri bagean). Baako aparece tbn. en Ezale 1897, 350b. 

� (Precedido de sust. indet., pron. o similar). "Diru gabeko gizona, homme que n'a point d'argent" SP. "Infame, 

(c.) [...] kreitu gabea, bagakoa, bakoa" Añ. "Zuhurtze gabeko, imprudent" Arch Gram 18. "Izenaren ondoren 

doa. Ezizu erosi kalefaziño bareko etxeik. Txamarra hau poltsiko barekua da. Ubera eta Angiozarren bako, 

bakua ere esaten da" Elexp Berg. "Erru bakoak dire (V-arr), [...] pekatu bakoa (V-gip), [...] nor da pekatu 

bakoa? (V-arr)" Gte Erd 127. � Tr. Aparece en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde sólo lo 

hemos encontrado en Constantin. � Ogi altxagarri gabekoen besta. Lç Mc 14, 1 (He lebami gabekoen). 

Gurenda andia odolbakoa. "Gran vitoria la de sin sangre". RS 308. Bekhatorekin, iende galdu, konzientzia 

gabekoekin dabilla. Ax 549 (V 352). O itsaso ondo eta bazter gabekoa. Ch III 14, 3. Jaungoikoa da gorpuzbako 

espiritu bat. Arz 29. Oit-erazten emengo beren hura [Jesus] bageko bizira. Mb IArg I 315. Iñoren kalte gabeko 

gezur arin bat. Ub 152. [Okasinoa] izan leite, edo gurazkua, edo gura bagakua. Mg CO 121. Modestia gabeko 

janzietan. Gco I 418. Eurak bagako saltsarik izan ez dediñ. JJMg BasEsc 124. Aoan agin baakoa. Zav Fab 

RIEV 1907, 95. Oroipen biotzeko / Donostiakoak, / len, oraiñ eta beti / obe bagekoak. Echag 203. Ezer gabeko 

gizon guraso bear batzuen semea zala. Lard 373. Hegaldun eta hegats gabeko marmutzak. Dv Dial 30 (It luma 

gabeko, Ur luma bagaak, Ip lüma gabiak). Berdin gabeko amoriyua senti arazten nazuna. Bil 66. Ugartetzar 

iñor gabeko batetik pasatzean. Aran SIgn 38. Iñon pare gabeko predikadoria. AzpPr 96. Indar gabeko legea. 

HU Aurp 83. Meza gabeko bidelant dohakabeak bethikotz galtzen dire. Arb Igand 102. Bere bekoki garbi zimur 

bagakoan. Ag AL 153. [Euzkera] erdel-antz apur bat daben itz bakua. Kk Ab I 4. Auek gabekorik ez dala 

Adanen umetan. Inza Azalp 149. Urtsoek ez gehiago biderik / ihiztarien sare gabekorik. Ox 27. Halako ahapaldi 

xoil, gaxtokeria gabekuak. Const 34. Firma gabeko apez-jale bati. Etcham 52. Oraindik sotana gabeko 

apaizgaia. Lab EEguna 75. Lan bako orrei jaten emoteko. Eguzk GizAuz 160. Zikin gabeko aize garbia arnastu. 

Munita 140. Arantxa guraso ta anai-arreba bakoa zan. Bilbao IpuiB 274. Haurrak esaten zion guztian, [...] ezer 

ez zitzaion kontu gabeko. Mde HaurB 58. Irteera gabeko kale itsu batean. Vill Jaink 162. Ez baita nausirik mutil 

gabekorik. Ardoy SFran 287. Euri gabeko odei legorrak. Ibiñ Virgil 98. Ta orain garrantzi gabeko galderatxo 

bat. NEtx LBB 114. 

� (Con modificadores). � Zertarako ziatubat borondate on gabeko on artuak? VMg 38. Gaitz andi bageko 

gezurtxoak. Gco II 17. Bide bagako ta balijo andi bagako milla auzi. fB Ic II 161. Bizi-leku jakin gabeko arrotz. 

Lard 6. Alkarren artean itxura aundi-aundi gabekoak. Inza Azalp 53. Zer jateko urintsu, hotz, usain gozo 

gabeko, muthiriak! JE Ber 26. v. tbn. Azc PB 191. JAIraz Bizia 53. MEIG I 179. 

� (Precedido de sust. con suf. -(r)ik). "Qui est dépourvu de. Dirurik gabeko moltsak iduri du urik gabeko 

ithurria" Dv. "Pekaturik gabekoa (G-azp, BN-arb), [...] faltarik gabekorik ez da inor (AN-5vill)" Gte Erd 127. 


mende. 

133


"Utsik gabeko ardia (G-azp, AN-gip-5vill, S)" Ib. 127. � Gauik gabeko eguna. Harb 16. Fin izaiteko 

esperantzarik gabeko pontu hunetan nahi nuke iben bazinitza begiak. Ax 598 (V 385). Eskuara bertze 

hitzkuntzetarik ethorkirik gabekoa da. ES 127. Itxol txar urratu, gelarik, seaskarik, lumarik, koltxoirik, surik edo 

berogarririk bagekoan. Mb IArg I 107. Suzko itsaso ondorik gabeko hartan. Lg II 190. Manera ispiritual eta 

odolik gabeko batez. CatLan 134. Heriotze dohatsu, ez dolorerik ez beldurrik gabeko bat. Jaur 386. Zeruko loria 

da / paregabekua, / behin ere penarik / gabeko lekua. Bordel 199. Zeruan, gure bilzarrea izanen da adiorik 

gabekoa. Laph 197. Dama bardinik bako au. Azc PB 123 (en Ur PoBasc 297 bardin bako). Ez dela pilota 

partidarik gabeko bestarik. Zby RIEV 1908, 85. Ollo zaletxoa izatea beste paltarik gabeko emakumea. Urruz Zer 

68. Aize guzietara dabillen kañabera da otoitzik gabekoaren biotza. Inza Azalp 124. Iguzkirik eta airerik gabeko 

etxe batzuetan. Barb Sup V. Maite-beroaldiak eztenkatzen ditu bizidun guztiak, naiz zentzudun, naiz zentzunik 

gabeko belarkiak izan. TAg Uzt 146. Poz igurikor, susmorik gabeko baten egoetan. Mde HaurB 97. Elizarik 

gabeko ezkontza. NEtx LBB 49. � Baña paltarik iñun bakorik / ez dozu topauko errez. Enb 181. 

� (Con modificadores). � Eskol andirik bageko ta guti zekiten gizonak ziran. Mb IArg I 344. Fede hila denaz 

geroz obra hunik gabeko fedia. CatLan 22. [Andra] entzute txarrik bakoak. Azc PB 126. Suspense gehiegirik 

gabeko gizon-hiltzea. MEIG III 130. v. tbn. Zub 21. Ldi IL 65. Mde Pr 330. 

� (Con ere interpuesto). � Baña baru zein nekagarria? Orrenbat egunez bokadu bat edo edar tantarik ere 

bagekoa. Mb IArg I 227. Desberdintasun aiñ andi egiaren antzik ere bageko au. Izt C 134. Gure Jaungoiko 

aundiak [...] urteko arrantzuketa guztiak ezer be bakoak emon eztauskuzalako. Erkiag Arran 15. 

� (Con batere interpuesto). � Guk orai darabilagunetik diferenziarik batere gabekoa. ES 99. Erlisionerik 

batere gabeko batzu. HU Aurp 122. Kafe on bat, xikorerik batre gabekoa? Barb Sup 112. v. tbn. Ir YKBiz 198. 

Berron Kijote 17. 

� (Precedido de sintagma nominal det.). � Iainkoa gabeko enseiu guztiak alfer dira. Hm 70. Kondizino hau 

gabeko koplak nihori etzaizko agradatzen. ES 192. Baserri-etxeak ere gitxi dira, bere iturri jakiña bagekoak. Izt 

C 105. Pekatu jatorrizkoa bagakoa. Itz Azald 71. Da gizon iakintsua / ta arpegi garbia / fede santua bako / 

kristinau barria. Azc PB 346. Instintu ori gabekoa naizela. Vill Jaink 87. 

� (Det. con bat). � Ikusazu haiñitz presuna ezkonduen arrimua, zeiñak bizi izan baitire elkharrekiñ haiñ eztiki 

[...], zeiña eziñ baitziteken karitate handi bat gabekoa. He Phil 70 (SP 68 handi bat gabe). Ez litekela behar 

erreboteko plazarik, zolako buruan, bedere bortz metra gorako pareta bat gabekorik. Zby RIEV 1908, 86. Lengo 

lengoa egoan, ule zuri bat eta zimur bat bagekoa. Ag Kr 220. 

� (Precedido de dat.). � Arrokeri guzti onek ezeri bagakoak zirean, bada euren entzulak iru edo lau emakuma 

[...] zirean. Kk Ab II 13. 

b) (Precedido de part.). "Inork jarri gabeko izena (G-azp, AN-gip), [...] bein ere izen beeko (izan gabeko) tokian 

(G-azp)" Gte Erd 119. � Tr. De uso gral., salvo en suletino. Su empleo parece disminuir al Norte en el s. XX. � 

Egin gabeko bekhatu mortalez, [...] nihor desohoratzea gatik bantatzea da mortal. Harb 173s. Eskualdun gure 

uztarriaren erabiltzen ikhasi gabekoa. ES 108. Iguriki gabeko sofrikari batez zure burua mobituxea senditzen 

duzun pontutik. He Gudu 106. Meza seindua da gurutzeko sakrifizioaren odol isuri gabeko erreberrimendu bat. 

Dh 223. Sazerdotiari esan bagako edo esateko ustia artu bagako pekaturik. fB Ic III 298. Emezortzi urte bete 

bageko mutila. Izt C 247. Gizonakin ibilli gabeko emakume. Lard 105. [...] dio Rousseau aiphatuak sinheste nahi 

gabekoez. Hb Egia 126. Mezarik entzun gabeko dohakabe hura. Arb Igand 100. Obe du, Agirre Jaunaren itz 

ederki maneatuak irakurri, ez nere argal elkarrengana ondo itsatsi gabeko oek. Etxeg in Ag AL 7. Ollotik jaio 

gabeko arraultzen bat. Inza Azalp 36. Badakizu naizela / biyotz noblekua, / [...] zirri bat ere iñork / egin 

gabekua. Tx B II 100. Ikusi gabeko aleun gauza siñesten nitula. Or Aitork 132. Alderdikeriak kutsutu gabeko 

aitorra. Etxde JJ 192. Ondo argitu bako arazoa ei zan. Erkiag Arran 138. Ohitu gabeko terminak ulertu nahiz. 

Mde HaurB 83. Afrikara joan gabeko gizona. Arti Ipuin 65. Goiz lanbrotsu ondiño garbi itzarri bakoan. Gand 

Elorri 71. Argitaratzen asia bai baña amaitu bakoa. Alzola Atalak 136. Ibar illunetan [...] / edo-ta eguzkiak 

sekulan argitu gabekotan. Berron Kijote 154. 

� (Radical en vez de part.). � Bataia gabeko aurren egongua. Or QA 94. Nehoiz bakerik goza gabeko ene gogo 

bihurria. Xa Odol 215. 

� (Con alativo). � Orduan nere joera ori iñora gabekoa litzake. Vill Jaink 150. Autobusak eta taxistak egin 

zuten orduan itxasora gabeko Ameriketa. Salav 61. 

c) (Precedido de adj.). � Hain leial gabeko izan garenaz gero. SP Phil 485 (He 492 desleial). Perillos diren 

zuhur gabeko trebetasunak. Ib. 358 (He 361 behargabeko). 

B) (Adj.). Falto; pobre. Cf. GABEKO IZAN. � Zazpi urte ugari onetan bildu zuen beste zazpi bageko utsetan 

[...] bear izanen zuten garidia. Mb IArg I 393. Onen euskerea ezta aberatsegia, bagakoegia baino. Ezale 1897, 

41b. Txiroa da, arlotea da, bagakoa da. Ib. 41b. 

C) (Sust.). "Bako (V-arrig), yerro, errata. Bako egin, errar" A. � Liburu onek uts edo bagako askotxu daukaz. 

Ezale 1897, 72a. 

- GABERIK. v. gaberik. 

- GABETAKO (A Morf 489, que cita a Lç). (Adnom.). v. GABEKO. � Ez garela bada ingrat eta ezagutze 

gabetako. Lç Ins B 4v. Horra zer arribatzen zaioten arima bihotzgabetakoei. He Gudu 124. [Lege] herbala eta 


mende. 

134


probetxu gabetakoa. He He 7, 18 (Lç probetxu gabea). Uste-gabetako ekaitz lazgarri bat. Mde HaurB 76. 

- GABETAN. Sin. v. GABEAN. a) (Precedido de part.). � Gure doktor berria / deus ikasi gabetan / ez da 

deusez penetan: / Baderasa Elizan, / zinaren fagore / gezurrez badere. Monho 28. Ez nadin izan uste gabetan 

harrapatua. Jaur 103 (v. tbn. uste gabetan en SM Zirik 100 y Xa Odol 294). Neri kasorik egin gabetan / eztakit 

nolaz joana dan. Artzai Txikiya in Tx B 127 (versión de Astigarraga; versión de Hernani gabetanik). Ez âl naiz 

ni illen gure zeru au / goi-argi ikusi bagetan! Or Eus 253. Ogeitamarbat aizkol apustu / jokatua da jaun ori. / 

Eta grano bat galdu gabetan / utzi zion aizkorari. Basarri 76. b) (Precedido de sust.). � Etzaiziela uste ükhen / 

dela arren aitzinekotan / ebilkatü mentez mente / Urdatx neke gabetan. "Sans difficulté". Casve SGrazi 126. 

- GABETARIK. v. gabetarik. 

- GABETIK HASI. (Empezar) de cero. � Neure andre maitea, / ez dezagun etsi! / Osasuna bederen / ez gaitu 

ebatsi! / [...] Galdeginez Jaunari / biendako grazi, / berritz ere gabetik / behar dugu hasi! Mattin 53. 

- GABETIK EGILE (bagetik e. Lar, Añ). "Criador, atributo de Dios" Lar. 

- GABETIK EGIN (bagetik e. Lar, Añ). a) "Criar, producir de la nada" Lar. b) (Lar, Añ). "Criatura, todo lo que 

no es Dios, [...] bagetik egiña" Lar. 

- GABEZ. v. gabez. 

- GABEZ EGON. "Gabez nago, se demeure faute de quoi" SP. Cf. gabez. 

gabe. v. 1 gau. 

gabealdi, bagaldi (Lar). �1. "Vacante" Lar. �2. bagealdi (A Apend). "Situación de falta, privación, carencia" A 

Apend. 

gabearazi (Urt III 163). � Despojar, privar. v. gabetu. � Gabearazi nauzue haurrez. Urt Gen 42, 36 (Dv, Bibl 

haurrik gabe ezarri). Artzain dibinoaren bozari kontra egiteak [...] ez gaitzaten gabe araz haren ardien 

kalitateaz. Jaur 171. 

gabe(e)ragin. "Caecare, [...] bistaz [...] gaberagin" Urt IV 5. "Caluare, burua illez [...] gabeeragitea" Ib. 96. v. 

gabearazi. 

gabekeria (L, BN, S ap. Lh; Dv). � "Manque de, en mauvaise part. Ce mot est toujours lié à un substantif et 

n'en peut être isolé dans la construction. Adimendu gabekeria, manque de bon sens" Dv. "Manque de, disette, 

privation. S'emploie surtout comme suffixe" Lh, que cita a Lf. Cf. bihozgabekeria, burugabekeria, 

erlijiogabekeria, eskergabekeria, etc. 

gabeki (L, BN, S ap. Lh; SP (s.v. gabe), Dv). � (Empleado tras tema nominal nudo). "Sans. Maite zintuen 

neurri gabeki (He), il vous aimait infiniment, litm. sans mesure" Dv. "Avec manque, avec privation. Esker 

gabeki, avec manque de reconnaissance, avec ingratitude" Lh. Cf. ahalkegabeki, bidegabeki, eskergabeki, etc. 

� Ezta lurrean deus egiten zure konseillua gabe, zuk aitzinatik ikusi gabe, ez eta arrazoin gabeki. SP Imit III 50, 

4 (Mst arrazu gabe). � (Tras part. o rad.). � Aian banengo ontan, / zentzu lizun narraz / ontara beiñere biur 

gabeki. "Sin ser restituído jamás". Gazt MusIx 85. 

gabekotasun, bakotasun (V-m ap. A). �1. Vacío, falta. "Falta, carencia" A. Cf. ganorabakotasun, 

burugabekotasun, eskergabekotasun, etc. � Ze bakotasun andia / geratu jatzun etxean amak / utsitutean 

aulkia. AB Olerk 142. �2. "Bakotasun (V), abandono, poltronería" A. 

gabekotu, bagakotu (Añ), bakotu (Añ). � "Des, se explica con des o bagetu, getu: v.g. [...] 'desaguar' urbagetu, 

-gabetu, 'desvergonzarse' lotsabagetu, 'desagradecer' esker bagetu, etc. [...] (V) bagakotu, bakotu" Añ. 

gabela (Urt III 197, Lar, Añ). � Gabela. "Auraria, sal ontasunen gaiñean emanikako gabela" Urt. v. 1 grabela. 

� Pagatzen dute zenbait gabela piaje edo kostuma. Volt 214. 

gabelur. � Encargado. Cf. fr. gabeleur. � Pobluaren gabelurak [...] eta haren komesarioak. "Praefecti 

operum". Urt Ex 5, 10 (Dv lanetako aitzindari, Ur langillezai). Eta gabelurek khexarazitzen zituzten, erraten 

zutela: Akhabatzatzue zuen lanak. Ib. 13 (v. tbn. 6 y 14). 

gabenada, -nara. v. GAU-ENARA (s.v. 1 gau). 

gabenda (Lar � H (V, G)). �1. "Defecto", "falta", "imperfección" Lar. � Hiztegi Larramendirena arkitzen 


mende.


dala gabendaz betea. Izt, carta a JJMg 33. �2. "Qui manque de quelque, en est dépourvu" H. 

gabendakiro (Lar � H). � "Imperfectamente" Lar. 

gabenkor (Lar � H). � "Defectible" Lar. 

gabentsu (Lar � H). � "Deficiente", "defectuoso", "imperfecto" Lar. 

gabentsuro (Lar � H). � "Defectuosamente" Lar. 

gabentza. � Necesidad, pobreza. v. gabezia. � Fededun on bera ere noizbait asaldatu oi da bere gain ekusi 

ezkero beharra, gabenza, eritasuna. Mb IArg I 229. Beharra ta gabenza da esku alferrak biltzen duena (Pr 10, 

4). Ib. 82 (Dv erromestasun). Milagroski diruarekin atera zuen aldi onetan S. Franzisko Xabier-ek soldadu au 

bere gabentz eta bear anditik. Mb IArg II 270. � (Como segundo miembro de comp.). Falta, escasez de. Cf. 

eskergabentza. � Beti nai genuke [...] gauz-gabenz bat ez ekustea. Mb IArg I 154. Soldadu guti zituen [erri 

onek] [...]. Izandu zuten soldadu gabentz onen berria alde artako mairu gaistoak. Mb IArg II 288. 

gaberdi. v. gauerdi. 

gaberdi. v. gauerdi. 

gaberik (L, BN, S; SP, Dv (s.v. gabe), H (L, s.v. gabe), A), barik (V; Dv (V), H (V, s.v. bage)), bagarik (Dv, H 

(s.v. bage), A), bagerik (H), gaberikan, bagerikan, baarik (V-gip), barek (V-gip). Ref.: A, Etxba Eib, Holmer 

ApuntV y Elexp Berg (barik); Lh y Lrq (gaberik); Iz ArOñ (báarik); Gte Erd 268. �1. Sin. "Es derivado 

pleonástico que vale por gabe" A. "Más frecuente en Eibar que estas dos formas [bage y gabe]" Etxba Eib. v. 

gabe. � Tr. De uso general. Es especialmente frecuente en vizcaíno, donde mantiene una tradición constante 

desde los textos más antiguos hasta hoy (falta en J.J. Moguel y Astarloa). Muy bien documentado en los autores 

septentrionales antiguos, a partir del s. XVIII se encuentra sólo esporádicamente, salvo en la tradición suletina, 

donde su empleo parece mantenerse mejor. En guipuzcoano, aunque aparece en los Refranes de Isasti y Gavon 

Sariac, durante el s. XIX sólo lo encontramos en J.I. Arana y Beovide; en el s. XX, en cambio, se documenta en 

bastantes autores, gralmte. de cierto nivel (Lizardi, Orixe, S. Mitxelena, Villasante, etc.), pero tbn. en bersolaris. 

Gaberik es la forma empleada por los autores septentrionales y buena parte de los guipuzcoanos (sobre todo en 

el s. XX); hay algún ej. en dialecto vizcaíno en Arrese Beitia (que emplea tbn. bagarik y bagerik) y Anduaga. 

Dechepare emplea sobre todo gaberik, pero hay un ej. de bagerik. Hay bagerik en los Cantares de la quema de 

Mondragón, los Refranes de Isasti, Sauguis, CatAnz, GavS y Mendigacha; junto a gaberik, en Eguiateguy, J.I. 

Arana y Orixe. En vizcaíno hay bagarik en todos los textos antiguos, con las excepciones que quedan hechas, y 

del s. XIX (Añibarro (que cambia varios baga de EL 1 por bagarik en la 2. a ed.: v. p.ej. EL 1 86 ganora baga � 

EL 2 96 ganora bagarik), f. Bartolomé, Uriarte, Iturzaeta), y se documenta todavía esporádicamente en el s. XX, 

si bien desde fines del s. XIX es reemplazado casi por completo por barik, que documentamos primero en DurPl 

y en PAb de Moguel (un sólo ej., en una poesía, tal vez popular; por otra parte, tampoco emplea bagarik sino en 

un par de ocasiones, nunca en CO): hay bagarik y barik en DurPl, Moguel, Echeita (en quien bagarik es ej. 

único frente a numerosos barik), Enbeita (que usa tbn. alguna vez bagerik), el Tormes de Orixe, Kirikiño, 

Akesolo, Erkiaga y B. Enbeita; barik y bagerik en Lauaxeta; sólo barik en Azcue, D. Agirre (ya en AL), KIkV, 

Altuna, Otxolua, Eguzkitza, etc. Fuera del vizcaíno, hay barik en Beovide (ej. único de la forma y de la palabra), 

Labayen (id.), Orixe, Villasante e Ibiñagabeitia. Hay baarik, junto a bagarik, en Zavala; gaberikan en Arrese 

Beitia y Aresti (en éste junto a gaberik); bagerikan en un texto vizcaíno de Noe 110. En DFrec hay 61 ejs. de 

barik. 

� (Precedido de part.). A veces tiene valor temporal 'antes de'. � Tr. De empleo general. � Orok hara behar 

dugu eskusatu gaberik. E 61. Eskuak ikuzi gaberik iatea. Lç Mc 7, 2 (tít.). Hain urrun ioan gaberik ere, 

gizonetarik batbederak bere baithan eriden ahal zezakeen. Lç Adv ** 1r. Nor dagoke zu laudatu gaberik? EZ 

Man I 13. Iragan bedi anhitz gauza guk iakin gaberik, zeren eztakienak eztu damurik hartzen. Ax 311 (V 207). 

Bidrieratik iragoten dana legez eguzkia, ausi bagarik bidrioa. Zubia-Lezamis ConTAV 5.2.11, 95s. Ala beitira 

hanitx, [...] uste gaberik arimak khorpitzetarik jalki zaitzenak! Mst I 23, 7. Juan nitzan Gibraltaño / kasi busti 

barik. DurPl 55. Baina, aurrerago irago bagarik, ikasi biar dozu, neure entzula onak, zeinbat modutakuak dirian 

gurarijak. fB Ic II 251. Ezer bere geratu ez dedin esan bagarik. fB Ic III 357. Berbertati, geiago luzatu bagarik, 

konfesa zaitekez. Añ EL 2 31. Galdu neban jakin bagarik bere balijua. Ur MarIl 64. Ordutxo bat ere etzuela 

igarotzen, beraganatu bagerik. Aran SIgn 45. Bekhatü murtal bat nahi gaberik ahatzten denian. CatS 87. 

Ekarrizuez aztu bagarik. AB AmaE 120. Morroi zarra Aitagana bialdu egizu... Amari esan barik. Ag AL 22. -- 


mende. 

136


Ementxe, Bilbo ikusten. --Neugana etorri barik? Ag Kr 190. Eskubetatik igarri barik juaten yakon. Kk Ab I 109. 

Hoa, hoa, Xoane gaixoa, hoa, sobera ernatu gaberik! Barb Sup 95. Esan barik be igarriko da. Kk Ab II 155. 

Errietako berriak-eta bidaltzen aspertu-gaberik diardutenak. Ldi IL 148. Arpegia lotsaz gorritu barik aitatu be 

ezin leikie olakorik. Eguzk GizAuz 14. Zurekin bildu gaitezen luzatu gaberik an. Or Poem 551. Ezin utz nezake 

aipatu gaberik. Mde Pr 258. Guzti-guztiek, batxo be itxi bagarik. Akes Ipiñ 22. Afaldu be ein barik, oian sartu ei 

zen. Ib. 32. Eiota ala eio barik? Bilbao IpuiB 171. I, Perikotxua, neri gero, miñik ein barik ibilli akitx, e! SM 

Zirik 56. Alkarri ezer esan biar barik, bixak alegindu ziran. Etxba Ibilt 459. Irakurri gaberik nehoiz liburuan, / 

euskal kanta guziak zintuen buruan. Xa Odol 189. --Hamalau asto hor ditut / urrez kargaturik, / haiek emungo 

dizut / utziazu bizirik. / --Haiek neuriak dira / zuk emun gaberik (versión de Araoz). Eusk 1974, 162. Ez da deus 

lortzen saiatu gaberik. MEIG IV 119. 

v. tbn. Volt 264. Harb 160. O Po 54. Hm 86. SP Imit 65. Tt Onsa 61. Bp II 135. Egiat 250. Arch Fab 185. 

Bordel 197. Gy 263. Aran SIgn 5. AB AmaE 286. EusJok 140. JanEd II 100. ArgiDL 162. Balad 85. SMitx 

Aranz 176. Basarri 60. Arti Tobera 281. And AUzta 130. Vill Jaink 147. MAtx Gazt 69. Uzt Noiz 80. Barik: Bv 

AsL 138. Azc PB 134. Echta Jos 32. EusJok II 119. KIkV 42. Altuna 90. Enb 181. Laux BBa 34. Lab EEguna 69. 

Otx 120. Or Eus 27. Erkiag Arran 107. Vill Jaink 167. Gand Elorri 134. Osk Kurl 56. BEnb NereA 160. Alzola 

Atalak 105. Bagarik: Cap 25. DurPl 70. Zav Fab RIEV 1909, 35. CatLlo 23. CatBus 57. Itz Azald 181. Echta 

Jos 262. Or Tormes 27. Enb 59. Erkiag BatB 77. BEnb NereA 113. Bagerik: E 255. GavS 29. Egiat 224. Mdg 

152. Or Eus 160. Baarik: Zav Fab RIEV 1907, 535. 

� Düda gabe estakürik baditit nik ere / ezpeitü Jinkuk egin gaberik batere. Etch in Etxde JJ 265. 

� (Rad. en vez de part.). � Barka bagerik bat ez daitela. Or Eus 184. [Hilotzak] bere diru-paper eta gauzak oro 

sakeletan zituen uki gaberik. Mde Pr 166. Bere zoriaz oar gaberik, lozorro dago. Gazt MusIx 107. 

� (Con ere interpuesto). � Gox guztia emongo leuke Elexan, urten bere bagarik. Añ EL 2 96. Bizi naiz [...] 

erijotziagaz gomutau bere bagarik. Ur MarIl 34. 

� (Con alativo en vez de part.). Tiene en ocasiones un claro matiz temporal 'antes de'. � Egun harzaz orhit 

giten, othoi, hara gaberik. E 57. Erromara bagarik, bere errian, edozein konfesorek guztien parkaziño osoa 

emongo deutso. Cb CatV 83. Simon Zirineo / laguntzan emon eutsen, / Kalbariora bagarik / Yesus il ze lekien. 

Añ EL 2 195 (EL 1 189 bidean). Asko eskontzen dira elizara barik. Ag Kr 185. Bakaldunagana juan, ala ara barik 

etxian geratu. Otx 49. Aal eukean untzirik etzeitean legorrera barik geldituko. Erkiag Arran 164. Nor gelditu, al 

dauela, ermiteko meza nausire barik? Akes Ipiñ 20. Aurten Elorrio ikusi bearko diagu Kanpanzarrera barik. 

And Auzta 60. Xirimiri txanka meia, nora barik ta bustia, baso aldetik agertu da. Gand Elorri 60. v. tbn. fB Ic 

III 360. CatLlo 65. Enb 166. SM Zirik 12. 

� (En exprs. imperativas). � Barrerik egin barik bertan! Otx 172. Eutsi guardasola, busti barik. "Busti ez 

zaitezen". Garro Eusk 1961, 359. Busti barik, gero! Ib. 359. Barrerik egin barik! Erkiag BatB 67. Khontuz gero 

Bilbon galdu barik! Osk Kurl 82. Jantzi zak ariñ zapata zaharrak, barrixak aphurtu barik! Ib. 47. 

� (Precedido de tema nominal nudo, pron. o similar). "Ezetarako gogo barik dabill" Elexp Berg. � Tr. De 

empleo general, a diferencia de la construcción con suf. -(r)ik, que, no sólo es mucho menos frecuente, sino que 

además sólo se documenta en autores vizcaínos; se documenta tbn., con batere interpuesto, en Eguiateguy. � 

Erioa manatzen du ezein falta gaberik / hilak oro dakatzela aitzinera bizirik. E 51. Ministre gaberik Elizá iragan 

ahal daitela. Lç ABC I 1r. Guraso asko / jarri da ume bagarik, / umeak bere / oi ta guraso bagarik. Lazarraga 

1203r. An datz Presebal ilik, / Juanikotegaz lagundurik, / txibuluen ospe bagerik. (Cantares de la quema de 

Mondragón). TAV 3.1.7, 16ss. Lenengo bostak dira nezesidadekoak [...], zeinzuk bagarik ezin iñor salbadu 

leitekean. Bet 13. Su bagerik ezta kerik. Saug 153. Hil gogorrak dauntza mobimendu gaberik. EZ Man I 46. Al 

baleite fedeagaz bakarrik? Ez, iauna, karidade eta obra on bagarik. Cap 26. Gauza sorta da Erretate, hura 

gaberik eninzate. O Pr 187. Jaun bat fin bagarik ona. Cb CatV 21. Ezta besteren eske, biotzak bakarrik / 

beretzat gura ditu beste bagarik. Acto 504s. Bai, düda gaberik. Egiat 178. Batere gaberik gaude. Ib. 207. Bide 

geijago bagarik ez da inor deungatzat euki biar. fB Ic II 218. Alan esaten ebeen antxina, eta antxina andi 

bagarik, euskaldun guztiak. Añ EL 2 8. Aberatsa ezer bagarik [geratuten da]. Ur MarIl 21. Othe da nihon herririk 

/ ema yotzaille gaberik? Gy 272. Zetako dot bizia neure Ioane barik? Azc PB 57. Barregurea etorkoen 

gogoratuta beste barik. Ag Kr 201. Ni zirikatuten beste asmo barik zatoze ona. Echta Jos 73. Ez korridu ta ez 

diru barik geratuko ete nindeken bildurrez. Kk Ab I 104. Mugaz axola gaberik, harrien bi aldetarik, ardi, behiek, 

pottokek, alhan badabiltzalarik. Ox 24. Autortu daigun / lotsa ez bildur bagarik. Enb 102. Ardura barik lo egin. 

Kk Ab II 141. Yo gogor, erruki barik. Ib. 179. Zatoze neugaz ezeren bilddur barik! Otx 50. Aldakuntza ori edo 

gugaz edo gu barik egingo da. Eguzk GizAuz 155. Nozik onakoa dan eztakigun arren, eztabaide barik guztiz 

atxinekoa dala esan geinke. Akes Ipiñ 19. Konorte barik jausi. Bilbao IpuiB 14. Buru asko barik be naiko diru 

egiten dot nik. Ib. 99. Ia, ta ia barik be esango neuke nik. Ib. 199. Ainbeste kopla barik, nere denporan, amaika 

zaldi kaso izan jituat. SM Zirik 88. Baiña zerbaiten truke, ez geiagoko barik. Erkiag BatB 162. Erregiña asarre 

ikusirik, ez bildur aundi barik, esan biar esan zetsan onela: [...]. Etxba Ibilt 459. Alkar barik bakotxa bere 

aldetik izan biarko zirala. Ib. 484. Gü gaberik ezin egin Atharratzeko merkhatia. Casve SGrazi 20. 

v. tbn. Volt 270. SP Phil 369. Tt Onsa 65. He Gudu 111. Arch Fab 193. Dv LEd 161. AB AmaE 55. JanEd II 73. 

JMB ELG 44. SMitx Aranz 235. Mde Pr 159. Or Aitork 10. Arti MaldanB 201. Azurm HitzB 53. Barik: Mg PAb 


mende. 

137


142. KIkV 65. Altuna 82. Enb 48. Laux BBa 12. Or Eus 198. Osk Kurl 214. Gand Elorri 167. BEnb NereA 145. 

Onaind in Gazt MusIx 152. Balad 140. Alzola Atalak 50. Bagarik: Arz 30. Urqz 5. Oe 36. DurPl 100. Mg PAb 

65. Zav Fab RIEV 1907, 543. CatLlo 40. CatBus 23. AB AmaE 170. Itz Azald 16. Kk Ab I 21. EusJok II 108. Or 

Tormes 9. Balad 200 ("Marijesiak", 1933). Erkiag BatB 51. BEnb NereA 160. Bagerik: RIs 25. CatAnz 6. Egiat 

211. Enb 51. Laux BBa 108. Gaberikan: AB AmaE 407. Arti MaldanB 223. 

� (Con ere interpuesto). � Terziopelozko toxa bat aurkitu neutson izur izur egiña, ez txuri, ta aspaldian 

egondako zantzu be barik. Or Tormes 83. 

� (Precedido de sust. + -(r)ik). � Itxaso zabalian / ibillijagaitik / askotan etorri naz / arrañik bagarik. DurPl 78. 

Lotsarik apurrik barik ebilen. Azc PB 164. Ardura txikijenik barik lo egiteko. Kk Ab I 26. Zelan egingo zeunkie 

txakurrik barik erbija atxikitzeko? Otx 14. Ama, lantegira joan bearrik barik, [...] umetxuak zaintzen etxean. 

Eguzk GizAuz 177. Salbe bat kantau eta besterik bagarik / sarri ikusten doguz libre arriskutik. Erkiag BatB 196. 

Bildurrik barik erakutsi du gogor jotzeko gogua. BEnb NereA 82. Hemen hil biar dezu / dudarik gaberik 

(versión de Araoz). Eusk 1974, 163. v. tbn. Enb 111. Bilbao IpuiB 63. SM Zirik 94. 

� (Con ere o batere interpuestos). � Herioak bekhatü mortalik batere gaberik, graziazko estatian atrapatatürik. 

Tt Onsa 5. Infernuan gatx guztiyak onik bapere bagarik aurkituten dirian legez. CatLlo 88. Biak lurrera, ia 

konorterik be barik. Bilbao IpuiB 271. 

� (Precedido de det.). � Tr. Sólo se documenta en autores vizcaínos, lo mismo que determinado con bat (q.v. 

infra); hay, con todo, det. ante gaberiko (q.v. infra) una vez en Leiçarraga. � Fede au bagarik iñor ez iustu izan 

ez salbadu leitean. Cap 26. Ondasunezko iturri ugariak, gatxeen nastea bagarik. Añ EL 1 62 (EL 2 70 naste 

bagarik). Ez daki inok bere, Zeruko aparteko abisuba bagarik, pekatuban ala grazijan daguan. fB Ic I 37. 

Eztabe nai izena / izate ona barik. Azc PB 229. Euzkera garbi / geuria barik. Enb 141. Tramankulu orrek barik 

be. Kk Ab II 137. Ama-semiak barik jauregira ez bigurtzeko aginddu eutsen. Otx 104. Aretx guztien ondamena 

etorri zen, tantai edo garrasak bakarrik geratuten zireala gatx ori barik. Akes Ipiñ 25. Nork itxi, baiña, lagunak 

ardao-dsangada batzuk barik? Bilbao IpuiB 222. v. tbn. CatLlo 42. Itz Azald 41. Echta Jos 184. KIkV 23. Etxba 

Ibilt 481. 

� (Det. con bat). � Premina andi bat bagarik euren gustoz olgeetia gaiti duazanak. fB Olg 122. Baltz une bat 

bagarik dan danean bardin. AB AmaE 215. v. tbn. Azc PB 333. Ipiñeburuko auzotegie [...] meza bat bagarik 

itxi eudien. Akes Ipiñ 13. � (Det. con bi). � Ta etzaite etorri lupiña bi barik. Ag Kr 140. � (Con batere). � 

Zeruok [...] / odei bat bere bagarik, / iya sei urte onetan emen / ez dabe opa euririk. AB AmaE 30. Zoritxar bape 

barik zoriondunak bizi diran lekua da zerua. KIkV 42. � Txakur txiki bat bera be barik geratu zan. Bilbao IpuiB 

171. 

� (Precedido de adv. o exprs. de lugar o tiempo). "Urrunbarik, no lejos; luzarobarik, a no tardar" DRA. � Etorri 

ona Bilbao aldera, [...] ta urte batzuen barruan zeuben etxetik urrin barik diru-moltso politaren jabe ixango 

zarie. Kk Ab II 132. Badakit [...] emeko gustijoen iguingarri ixango gareana luzaro andi barik. Otx 125. Luzero 

barik. Akes Ipiñ 11. Beranduegi barik aalegiñez, aukerako mutil jaseko batekin atondu bear euken. Erkiag 

Arran 108. Egun asko barik etorri bearko dot barriro be. Ib. 142. Eta denpora asko barik, zeruko atietan aurkitu 

eban San Pedrok deika. Bilbao IpuiB 90. Berandu barik ilgo da. Gand Elorri 89. v. tbn. Alzola Atalak 41. Etxba 

Ibilt 490. 

� (Precedido de instr.). Cf. gabetu. � Izairi güzia amorio egiazkoala doa, inhur ezta harez gaberik. Egiat 205. 

� (Empleado sólo). � Gizon hebainak gazna nahi errerik, hautsera erori eta egonen gaberik. O Pr 196. 

Arkitzen duzuna duzu artzen, beiñere galdu etzenularik; gaberik ez beiñere ta irabaziaz atsegin. "Nunquam 

inops". Or Aitork 12. 

�2. Antes de. "Noz bazkalduku? Ordu bate t'erdie parik ez (V-arr)" Gte Erd 210 (junto a baino lehenago ez, de 

otras zonas). v. gabe I (1, d). � Eguna bagarik egongo litekez Elex ateetan mez-emollearen begira. Añ EL 2 95s 

(EL 1 85 egundu baxen len). Amaiketan bagarik / ta goixago bear bada. Zav Fab RIEV 1907, 97. 

�3. En vez de, no... sino... "Emendi barik, hortik joango zara (V-gip)" Gte Erd 49. v. gabe I (1, f). � Tr. Propio 

de la tradición vizcaína; se encuentra sobre todo en el s. XX, si bien los primeros ejs. son de E.M. Azcue. Lo 

encontramos tbn. en autores que no escriben en vizcaíno (Villasante, Ibiñagabeitia), sintomáticamente en la 

forma barik. � Beti egoteko naibagaz barik / kantetan zitareagaz. Azc PB 311 (en Ur PoBasc 360 naibaga 

barik; hay otro ej. seguro en 214). Banan barik, aldraka yuaten ziran. Kk Ab II 163. Erri bidera eldu zanian, 

andik artu barik, bitxabala-gora jarraitu eban. Ib. 93. v. tbn. Laux BBa 142. Zorijonak barik, zorigaiztuak 

nakar. Otx 161. Azkatasuna iñorentzat barik norberarentzat ei da ona. Eguzk GizAuz 105. Zuzena nagusi 

egiteko barik, ugazabak zapaltzeko asmuz egiten dan burruka. Ib. 100. Sozialistak, euren buruak barik, 

aurrekoak daukez lapurtzat. Ib. 9. Ori, ondasunetan barik, arloterian guztiok bardintzea dala edonok daki. Ib. 

39. Ipiñeko abade-etzea zalako ori, eleixeena barik, Ipiñeko jaunena zala. Akes Ipiñ 15. Eta orrela izan barik, 

bestela balitz? Erkiag Arran 66. Solora barik, goiz atan eleizara jo eban barriro. Bilbao IpuiB 142. --Zu, ia 

txikitotxu bat-- Ta gure Txomin Txikik bat barik, iru ta lau be klin-klan, klin-klan, beingoan garbituten ebazan. 

Ib. 32. Aita barik etxuen besterik kalean aurkitu? Ib. 56. Ura barik ardaua edan dau. "Ura edan bearrean". Garro 

Eusk 1961, 358. --Egurretan zoaz basora, ala? --Egurretan barik, beste zeregin askorik be badaukat basoan. Ib. 

359. Zorionerako dugun griña, aurrera barik, atzera begira jartzen da. Vill Jaink 123. Il daitekena barik, beti 


mende. 

138


biziren dana maitatu egizu. Gand Elorri 94. Tirotsa atertu barik, geitu egin da. Erkiag BatB 185. Iarraituko 

dute, gure apaizak etxerako barik auzorako gertutzen. Ibiñ Virgil 22. 

� (En exprs. desiderativas o imperativas). En vez de. � Joan adi Mati ibiltaldi bategaz egurastutera, etxean 

sartuta egon barik. Echta Jos 226. Ezkutatu biar eukek emen egon barik. Enb 178. Orrelako gauza benak 

erabagi barik, ondo da noz-edo-bein gauza arintxuak, barregarrijak erabiltia be. Kk Ab II 9. Oba zenduke 

bakalderriko arazuai jaramon geiago egin, zuri ardurarik eztautsuben gauzetan sartu barik! Otx 25. Tira 

kortara, zeure ideko astuen ondora, bakaldun aurrera olako zantarkeririk egitten etorri barik! Ib. 64. Dana 

dala, zerbait egin beintzat, or ganora bage manatan egon barik. Erkiag Arran 110. Gizonak barik txarriak obe. 

Bilbao IpuiB 253. v. tbn. Alzola Atalak 66. 

- BARIK ERE. Cf. supra (3). � --Paixan ei daki gizon orrek, oiez? --Paixan barik be, yosten daki ederto. 

"Paixan badaki, bai baña yosten obeto, ederto". Garro Eusk 1961, 359. --Ameriketatik gizon etorribarria 

tximinoitan ei dabil. --Tximinoitan barik be, soloan egiten dau bear. "Bai, ekiten deutso tximinoitan (a por 

jibiones); baña soloan egiten dau bear geienetan". Ib. 359. 

- BARIK ERE... ERE... Cf. supra (3). � --Paixan ei daki gizon orrek, oiez? --Paixan barik be, yosten be ederto 

daki. "Paixan eta yosten, biyetara daki ederto". Garro Eusk 1961, 359. --Ameriketatik gizon etorriberria 

tximinoitan ei dabil. --Tximinoitan barik be, soloan be egiten dau bear. "Biyetara ekiten deutso, tximinoitan eta 

soloan". Ib. 359. 

- GABERIKO. (Adnom. de gaberik). a) (Precedido de tema nominal nudo). "Lemamigaberiko ogien besta, 

festum azymorum" SP. "Ezizu erosi kalefaziño bareko etxeik" Elexp Berg. � Miserikordia gaberiko 

kondemnazionea. Lç Iac 2, 13 (tít.). Szienzia gaberiko zeloa. Lç Rom 10, 2 (tít.). Urik gabeko (urgaberiko) lurra. 

SP Imit III 3, 7 (Mst hur gabez sekatü, Echve 174, Ol urik gabeko). b) (Precedido de sust. det.). � Obrák 

gaberiko fedea. "Sans œuvres". Lç Tit 1, 16 (tít.). c) (Precedido de part.). � Hirur element kreatu gaberikoz egin 

izan den gorputz bat. Lç Ins G 3v. Kreatu gaberiko argiaren arraitasunak. SP Imit III 34, 2 (Ch, Mst kreatu(a) 

(izan) eztena). [Aizeak] kendu ebazan buruetatik ondo sartu bariko gizon-txapelak. Ag Kr 195. Joan zitzaion 

uste gaberiko iratzartzeak jauzerazi herstura. Mde Pr 159. Barka, Theresa, sekonta batentzat, minuta batentzat, 

esan gaberiko hitz emanagatik ere uzten bahaut. Mde HaurB 95. 

gabertoste. v. GAUERDI-OSTE. 

gabesi. v. gauesi. 

gabetandik(an). v. gabetanik. 

gabetandu. "(G, BN, S), privar" A. v. gabetu. 

gabetanik (G ap. A Morf 385; Urt II 184, Lar, Dv (G)), gabetandik(an), gabetanika(n), bagetanik (Lar, H (V, 

G)). �1. Sin. "Sin, en un dialecto es también gabetanik, bagetanik, v.g. duda bagetanik" Lar. "Es pleonasmo de 

gabe, gaberik" A, que lo da como S, sin duda error por G (ya que cita a Ur). v. gabe. � Tr. Propio de la tradición 

guipuzcoana; aparece ya en Larramendi, pero se documenta sobre todo en el s. XIX; en el s. XX apenas hay ejs. 

sino en textos populares. La forma más empleada es gabetanik; además de los autores citados infra, hay tbn. 

bagetanik sólo una vez en Lizarraga de Elcano sg. LE-Ir. Hay un ej. en Duvoisin (¿errata por gabetarik?). 

� (Precedido de part.). � Eziñ iñork ere begira dezakeana [...] itxutu gabetanik. Lar SAgust 12. Ongi dakizu, 

iñork esan gabetanik. It Fab 131. Goizetik arratsera ari dira lanean gelditu gabetanik. It Dial 26 (Ur baga, Dv, 

Ip gabe). Ez det uste iñun ere / dagoala maisurik, / bere aprendiz-urtiak / pasa gabetanik (1864). Noe 22. Eske 

juan gabetanik, mesedegilleak zeguan tokira bear zuena bialdutzen zioten. Aran SIgn 65. Nekatu gabetandik nai 

luke mantendu. Tx B V 139. Politikan sartu gabetanik. Ldi IL 169. Naiz belarra ebateko / garaia izanik, / pasa 

bearra zegon / egin gabetanik. Uzt Sas 111. 

v. tbn. Izt C 27. Arrantz 16. Bil 30. Bv AsL 197. JanEd I 77. Tx B 127. Gabetandik: Ud 109. Moc Ezale 1899, 

3b. Gabetandikan: Xe 174. Gabetanikan: JanEd I 90. Bagetanik: Bil 79. Aran SIgn 51. 

� (En exprs. temporales). Antes de. "Bi urte gabetanikan irurak il ziren (AN-gip)" Gte Erd 42. � Lau urte 

gabetanik, urrikituko zaiote. Dv Lab 36. 

� (Precedido de alativo). � Zaude, zaude, Maulera gabetanik. Etxde JJ 252. 

� (Precedido de tema nominal nudo o pron.). "Sólo se oye en la locución ni gabetanik 'sin mi'" A Morf 385. � 

Ez da atsegiñik / mundu onetan iñon / zerbait gabetanik. It Fab 44. Asnasa gabetanik gelditu. Ur Dan 10, 8. Zu 

gabetanik ezin bizi. Bil 105. Arrazoi gabetandik esan dezun itza, / sinistatu duena etzeguen gaitza. Xe 287. Uste 

gabetanik umiltasunian egiten dira erorte mingarriak. Bv AsL 197. Juan Jose gabetanik / eiñ zuten tortilla. 

AzpPr 50. v. tbn. Noe 38. Gabetandik: Moc Damu 19. 

� (Precedido de sust. con suf. -(r)ik). � Perillik gabetanik ikusi zan. Aran SIgn 11. Dudarik gabetanik. Xe 180. 

Kulparik gabetanik / noiznai preso jarri. JanEd I 88. Kezka gaiztorik gabetandikan presentatu zaigu plazan. 


mende. 

139


EusJok 145. v. tbn. EusJok II 126. Sor Gabon 23. 

� (Precedido de sust. det.). � Olerkaria deritzan gizatxoro ori gabetanik, ezta ezagun izan ez erri-pizkunderik, 

ezta erri-elerti betetasunik. Ldi IL 37. 

� (Empleado sólo). � Abere-mot bakoitzak, / lengo denboretan, / erregea bazuten / toki guzietan. / Gabetanika 

zeuden / igelak bakarrik. It Fab 57. 

�2. En vez de. v. gaberik (3). � Arkera, susara, yel, irausi, lau izen bakar oetatik dakite euskaldunak, ardi, 

beia, beorra edo zerria dan ume eske dagoena, erdarak bezala esan bagetanik: la oveja está alta; la vaca está 

alta [...]. Izt C 168. Alako batean etzuela lorik egin al izan buruak eman zion, eta gogoa maiean, txalin ta 

erratilu-artean, gabetanik, ogera begira zedukala. A Ardi 47. 

gabetarik (L, BN, S; SP, Dv, H (L) (todos s.v. gabe)), gabetarikan, bagetarik (H s.v. bage), gabetatik (?). Ref.: 

Lh; Lrq. � Sin. Cf. USTE GABETARIK s.v. uste. v. gabe. � Tr. Propio sobre todo de los dialectos bajo-navarro 

y suletino; se documenta tbn. en Etcheberri de Ziburu, Etcheberri de Sara, Duvoisin y algún otro autor más 

occidental. La forma más empleada es gabetarik; hay gabetarikan en Etcheberri de Sara y bagetarik, junto a 

gabetarik, en Eguiateguy; gabetatik aparece sólo en Etchahun (686; "erreur de copie?" indica el ed.). 

� (Precedido de part.). En algunos ejs. tiene valor temporal 'antes de'. � Zuk idazu, othoi, oso neure 

endelgamenduia, / alteratu gabetarik zure fede sainduian / gauzen unsa egiteko neure azken finian. E 20 (cf. la 

nota del ed.: "Beste pasarte guztietan (hemeretzi aldiz!) gaberik dio"; hay, con todo, otro ej., citado infra). Eztik 

nihoiz uzten bekhatu nabarbena / eman gabetarik guti edo aski den pena. EZ Man I 116. Jakina eta ikhasia dela 

naturaleza ikhasi gabetarikan. ES 190. Hanbat denbora iraun ahal zezakena yan eta edan gabetarik. Lg II 129. 

Iguzkia jaiki gabetarik, oillarra kukurukuz hasirik, atsoa zen iratzartzen. Arch Fab 163. Gizona maiz itxurari 

begiratzen zaio, egia non daitekeen bilhatu gabetarik. Dv LEd 281. --Zer adinetan uztartu behar dute idiek? --Ez 

lukete hiru urthe bethe gabetarik lanean ezarri nahi. Dv Lab 240. Bere begiz ikhusi gabetarik nehork sinetsi ez 

zukena gerthatu da. EOnAlm 1905, 19 (ap. DRA). Renteria bere aldian zoin luzea den! Ala bertze herri bat -- 

Lezo-- ez othe zaion, gu ohartu gabetarik, hegalaz lotu? JE Ber 90. Arrabots ttipi-ttipi bat eskapatu zait, batere 

nahi gabetarik. Lf Murtuts 22. Etxenkuek jakin gabetarik merkhatzale juan nintzan. Casve SGrazi 108. 

v. tbn. Arg DevB 93 . Xarlem 275. AstLas 39. Hb Esk 217. ChantP 166. Zby RIEV 1908, 417. UNLilia 

15. Mde Pr 93. Bagetarik: Egiat 245. 

� (Precedido de alativo). � Mosen Bernat, iakin bahu gauza nola jinen zen, / Bearnora gabetarik egon ahal 

inzanden. E 229 (el ed. indica en nota que gabetarik egon y -ra gabe egon significan 'abstenerse de, excusarse 

de'). 

� (Precedido de tema nominal nudo o pron.). � Hura gabetarik dohakabeago baita gure kondizionea ezen ez 

abre brutalena. Lç Ins B 8r. Emaztea har dezana handitarik, eztate etxean grina gabetarik. O Pr 135. Egile 

gabetarik badela orena, / ez da ene buruak sinhets dezakena. Hb Egia 3. Mintzo zirade arrazu gabetarik. ChantP 

56. Ezkurño batek, har gabetarik, / jauzian jautsiz, xuxen xuxena, / sistatu zion sudur gizena. Ox 117. Nik hori 

hil behar dizut / duda gabetarik (S). Balad 218. v. tbn. Egiat 184. Bagetarik: Egiat 185. 

� (Precedido de sust. con suf. -(r)ik). � Phenarik gabetarik bizitzeko. ChantP 392. 

� (Precedido de sust. det.). � Ez gaitzatzula egor zure benedikzionea gabetarik. Brtc 35 (� MarIl 60). 

gabetasun (SP (sin trad.), Urt Gram 39, Dv, H, A (que cita a SP)), bagetasun (V, G, Sal, R ap. A; H), 

gabetarzun (Arch ms. ap. DRA), bagatasun (Dv (V), que cita a Ur). 

�1. Pobreza, penuria; carencia, falta. "État de privation, de dénuement, de misère. Iauna, beha zazu ene 

gabetasunari" H. v. gabe II (1), gabezia. � Zeure aberatztasun eta handigoa konsidera zazu, eta halaber ene 

gabetasun eta ezteustasuna. EZ Man II 170. Bitzitze spiritualeko aitziñamendua eztatza bihotzeko 

konsolazioneen izatean, baiñan [...] humilki hekien gabetasuna pairatzean. Ch III 7, 1 (Mst haren idokitzia, 

Echve 191 falta, Ip, Leon -z gabetu). Abundantzian eta gabetasunean. Brtc 203. Ez dut hori erraiten 

gabetasunaz; ezen ikhasi dut kontent izaiten kausitzen naizen estatuaz. TB Phil 4, 11 (Bibl eskasia). Haren 

pobrezia eta guziezko gabetasuna. Jaur 361. Beso, egur, ola eta uzearleen bagetasunen bidez ez dala Gipuzkoan 

egiten burni geiago. Izt C 132 (v. tbn. 176). v. tbn. Jaukol Biozk 34. Gabetasunik arloteenean bizi. Ldi IL 105. 

Hogei eta hamasei ordubete haren gorputxoa ikusi gaberik zegoela, eta herriminaren antzora, sistatzen zion 

bihotza gabetasun horrek. Mde HaurB 49. 

� (Como segundo miembro de comp.). Forma gran cantidad de compuestos más o menos lexicalizados: cf. 

ahalkegabetasun, arduragabetasun, errugabetasun, eskergabetasun, funsgabetasun, etc. � Zer da Relijionegabetasuna? 

CatLav 200 (V 102). Seigarrena: Azkeneko penitenzia bagetasuna. CatOiq 9. Jaungoikoaren 

amaren kutsu gabetasun eta jatorrizko zuzentasun eta garbitasuna. Ur BulaG 552. Aundia zen denbora berean 

beraren arrokerigabetasuna're. Goñi 92. 

�2. "Bagetasun (R), abstención" A. 

�3. "Bagetasun (V-m), dolencia, enfermedad" A Apend. 


mende. 

140


gabetsu. "(Hb), pauvre" Lh. 

gabetu (G, AN, L, BN, S; SP, Urt III 162, Lar, Añ (G, AN), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), bagetu 

(V, G, Sal, R; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A (gabetu, bagetu); Lrq (gabet). �1. (Acompañado de un sintagma provisto 

de instr.). Despojar(se) de, privar(se) de, quedar(se) sin, perder. "Apearle a uno, privarle de algún puesto, 

zerbaitez bagetu, gabetu" Lar. "(No quedar) cera en el oído, gauza guziaz bagetu, gabetu" Ib. "Privar, despojar" 

Lar, Añ. "Vaciar, desocupando" Ib. "Bagetzea, priver, dépouiller de: Bere etxiaz bagetu dau [...]; être privé de: 

Nire ondasunez bagetu egin nau" H. "Gabetu: 1.º (G, AN, L, BN, S), abstenerse. 2.º (G, AN, L, BN, S), privar" 

A. � Tr. Propio de la tradición septentrional desde sus primeros textos; aparece además en Lizarraga de Elcano y 

en un texto navarro del s. XVIII. En el s. XX, sobre todo en la 2. a mitad, se encuentra tbn. en autores 

meridionales de cierto nivel. En DFrec hay 2 ejs. El radical es por lo general gabe (Lç Adv * 8r, EZ Man I 112, 

Chourio, He Gudu 152, Dh 211, etc.); hay gabet en TB 1 Cor 7, 5. � Bekhatua izan da kausa, gizona [onaren eta 

gaitzaren ezagutzeko] bothere hunez gabetu izan baita. Lç ABC I 3v. Eztaki norat itzul presunak, / mobimenduaz 

gabetzen ezen zaizko belhaunak. EZ Man I 43. Eztut eskuetan dudanaz gabetu nahi. Ax 68 (V 45). Iainkoaz 

gabeturik. Ib. 575s (V 369). Etzazula izan deus ere [...] spirituko libertateaz gabe zaitzakenik. Ch III 27, 1 (SP 

eraman, Mst galerazi, Echve 263 gabe utzi, Ol kendu). Gabetu nahi nauzue biziaz. Lg II 200. Bere semeaz 

gabeturik gurutzearen ondoan (AN, s. XVIII). ASJU 1993, 911. Adimenduaz gabetu zarela erranen dute. Brtc 

174. Jaunarén erregaloes ere naize gabétu. LE JMSB 454. Ahoa hortzez gabetzen. Hb Egia 62. Zertako nahi 

ginituzkete eskuaraz gabetu? HU Aurp 197. Untzia larunbatean zohalakotz, herritarren mezaz ez gabetzeagatik, 

naiago izatu zuen [Aita Berthuyk] iguriki astelehena. Prop 1909, 136. Ait-et-amez gabeturik / gelditu zen 

Xalbador. Ox 34. Zer gizon gaitzaz zuten mundua gabetu, / Lurrak berak hiltzaleak, segur, zituzken suntsitu. 

Iratz 25. Orotaz gabetua. Ardoy SFran 195. Gure erran zaharra "euskaldun fededun" / bere erran beharraz 

gabetu da egun. Xa Odol 241. 

v. tbn. O Po 49. SP Phil 166. Arg DevB 98. Gç 179. CatLav 58 (V 37). He Gudu 138. Mst XVI. Mih 116. CatLan 

129. Monho 38. Dh 187. JesBih 424. MarIl 5. Jaur 115. Gy 69. Dv LEd 231. Laph 52. CatS 93. Elsb Fram 159. 

Arb Igand 187. CatJauf 72. JE Bur 197. Barb Leg 140. Etcham 148. Zait Sof 68. Zerb Azk 94. Or Aitork 367. 

Etxde JJ 78. Mde HaurB 94. Gand Elorri 76. Vill Jaink 9. Lf CEEN 1973, 130. Bagetu: Zait Sof 43. 

� [Ulitxak gibelatzeko] sare hek berek jendea gabetzenegi dute [...] hatsaren hartzeko baitezpadako den aire 

hartaz. Prop 1905, 105. 

� (Part. en función de adj.). Desprovisto, falto (de). � Presuna zuhurziaz gabetuei. Ch III 46, 4. Zure 

zerbitzarietan den mendreena eta on guziez gabetuena. Ib. 3, 6 (Mst ezinago praube). Mainguak, itsuak, mutuak, 

alderdiz gabetuak eta bertze hainitz. TB Mt 15, 30 (Lç, He, Dv hebain(du)). Saltzea erremedio indarrez 

gabetuak. Hb Egia 128. Mendi arbolez gabetuak agortzen direla. Dv Lab 310. Nik ez dagokat astoa bertze 

azienda bat baino usnaz gabetuagoa. Ib. 281. Lehena eta handiena [ifernuko pena] [...] Jainkoaz gabetuak 

izaitea. Lap 412 (V 188). [...] dio berehala ene beribileko lagun sakelorenaz gabetuak. JE Ber 27 (v. 24s. para la 

historia del robo del reloj). 

� (Con el instr. sobreentendido). "Egun gehiegi xahutuz, biharko gabetzen da, [...] on se rend pauvre pour 

demain" H. � Neure onak neurk nahi ditut gozatu eta manaiatu, eztut oraiño gabetu nahi. Ax 235 (V 157). Bost 

lekhütako primü izan zena sorthü, / etxes bat egin gabe, ostatin gabetü. Etch 186. Aberritik yaurtiz gabetu naun 

nere anaia. 'El me arrojó y despojó de mi patria'. Zait Sof 143. � Herriak mirikua izatean bere, / ezin gabetua du 

menta arebere. Hb Esk 98. 

� (Con -tik o -tarik / -tatik en vez de instr.). "(R-uzt), abstenerse. Gorozimako orzilaretan aragi xateatik bagetan 

naz" A. � Zure arima sensuen plazer guzietarik gabetua. He Gudu 132. Fidelen komunionetik khendia eta 

Elizako huntarzün ispiritualetatik gabetia. CatLan 106. Lur bati bethi gozo mota bera khentzen bazaio, bethi 

belhar mota bera erainez, gozo hartarik gabetuz dihoa. Dv Lab 80. Gure uste ta naitasunetatik gabetzen asko 

arduratu bear degu. Zink Crit 46. Orotarik betiko, dohatsu, gabetuz, Zerume anaiekin gau-egunaz kantuz. Iratz 

120. v. tbn. Mih 15. Ip Imit III 16, 3. UNLilia 17. 

�2. bagetu (Añ), getu (Añ). (Como segundo miembro de comp.). Forma parte de gran cantidad de compuestos 

más o menos lexicalizados, como axolagabetu, bihozgabetu, eskergabetu, indargabetu, lotsagabetu, gatzgabetu 

(qq.vv.), etc., por lo gral., como se ve, tras sust.; sólo excepcionalmente se encuentra tras verbo (en egingabetu 

(q.v.)). "Des, se explica con des o bagetu, getu: v.g. [...] desaguar, urbagetu, -gabetu, desvergonzarse, 

lotsabagetu, etc." Añ. "Lo gabetua dabille (AN-5vill)" Gte Erd 213 (junto a lo beharrean, lo eskasian, etc., de 

otras zonas). � Iuduak rege gabetu izan baitziraden. Lç Adv ** 2v. Bertan has zedin ezagutze gabetzen eta 

nondik ona heldu zaion ahanziten. Ib. * 8r. Arren, zuk diezadazu, othoi, itzul miñgaña, / Zakariasi bezala hitz 

gabetu zaitana. EZ Man I 116. Abere lepo-gabetu bat. Ub 32. Korputza janari gabe argaltzen ta aginte gabetzen 

da. Mg CC 219. Zezena kemen bageturik erori zakean lurrera. Izt C 251. Beldurrez yadaneko odol gabetua. Hb 

Esk 13. Euskerak etxekotu gaitzake oraindik senide guztiok: euskera-gabetzeak arroztu. Ldi IL 67. Haurraren 

gorputz gonorte-gabetuak. Mde HaurB 103. Inditar iskillu gabetuak Erromako mendietatik alderatzen dituzuna. 

Ibiñ Virgil 85. Gure etxea mueble gabe zegoen hustua / anima gabetua bilhutsia. Lasa Poem 98. 


mende. 

141


gabetu. v. gautu. 

gabetzaile, bagetzaile (Lar). "Privativo, inductivo" Lar. 

gabetze (Urt I 149, Lar), bagetze (Lar, Añ). � Privación. "Destitución" Lar. � Ai, Jauna! lehenago bertze 

edozein zigorrada, othoi, zu niganik urruntze ta zure graziez gabetze hori baino. Dh 217. 

gabeukatz (gabenk- Bera app., quizá por error; BeraLzM). � Reloj. "De gau-egun-atz" BeraLzM (que da tbn. 

derivados como gabeukazkin 'relojero' y gabeukaztegi 'relojería'). v. erloju. � Eriotz-gabeukatza (1912). Bera in 

Onaind MEOE 825. Gabeukatz-erabilkia azaldu ezazute. Zink Crit 12. Eguzki-gabeukatz (erloju). Altuna 33. 

gabeuki (Bera, BeraLzM). � Hora. "(Gabeun-ki = porción determinada), hora, cada una de las 24 partes en que 

se divide el día natural. Ordua es voz exótica" Bera. v. ordu. � Gabeuki bata (1912). Bera in Onaind MEOE 

825 (sigue con ordu biak, irurak...). Oinkada batez gabeuki askotako lana deusezten. Zink Crit 82. Illunabarra 

gozatsu! / Maitasunaren garaia! / Amets goxoak eiteko / gabeukirik (ordurik) egokiena! TP EEs 1927, 28. Ze 

gabeukitan --galde egin omen zion baserritar bati edozein kaletar ikasik-- izaten da jaupa txadon ontan? MEIG 

VII 36. 

gabeukiro. � Cada hora. � Gabeukatzak gabeukiro / oiu dagigu sendoki / bizi gaitezentzat beti / gertuak il 

aldirako. Bera in Onaind MEOE 826. 

gabez, bagez. � Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional, ya desde sus primeros textos; aparece tbn. 

desde al menos mediados del s. XVIII en textos guipuzcoanos. Su uso parece haber disminuido mucho, sobre 

todo al Norte, en el s. XX, pero se sigue encontrando al Sur, generalmente en autores guipuzcoanos de cierto 

nivel. �1. Por falta (de), falto (de), sin. � (Precedido de tema nominal nudo). Cf. BIDEGABEZ. v. GABEAZ. � 

Onerizte gabez uzten etzitut. E 199. Faltetan bahaiz esker gabez erori. EZ Man I 19. Bertz'errekeitu gabez / 

zatzan gauez / bordan, arsto-idieki. O Po 58. Begirauzu horrela gerta eztakizun zure pazienzia gabez. SP Imit III 

19, 1 (Echve 230 pazienziaren faltaz, Ip pazentzia gabetik). Lür hur gabez sekatü bat. Mst III 3, 6 (Ip hurik 

gabez). Ez da itzaliko olio ta grazi bagez Espiritu Santuaren argia. Mb IArg I 374. Etsaiak emandako eraso-aldi 

batean, iñoren laguntza gabez, Urias il zan. Lard 191. Ez dazaudan eskribi ilabete oroz, tenpra bagez. Mdg 125. 

Askotan miserian / alimentu gabez; / umiak ezin aziz / or dabil dolorez. EusJok II 19. Odol-gabez zuri. Ldi BB 

164. Beltzena au zan: geren artekoxe batek, bere leena ukatuz [...] ain errukigabez gu yo bearra. Ldi IL 27. 

Jesus Olibeten lagun-gabez itun otoitzean larri. SMitx Aranz 139. v. tbn. Hm 95. INav 134. ES 186. Xarlem 

1473. Ub 194. JMB ELG 55. 

� (Precedido de sintagma nominal con suf. |2-(r)ik). � Anhitz egur eder gelditzen da oihanean ekharlerik 

gabez. Ax 350 (V 232). Argia [...] itzal diteke oliorik bagez. Mb IArg I 374. Hanits dama ikhusten dit, aberats 

eta ederrik / aski partidü hunik gabez eskontzeko daudianik. Etch 544. Suñekorik gabez itzailkatzen direla lohian 

urdiak bezala. Ip Dial 42 (Dv soineko eskasez). Hersturan gertatu zen lan-biderik gabez. Etcham 145. Astirik 

gabez utzi bear. Lek SClar 122. � Dirurik batere gabez. Txill Let 63. 

� (Precedido de sintagma nominal det.). � Ta ez da bada erremediorik? Bai nere kristauak, ez gera galduko, 

galtzen bagera erremedioa gabez. Erremedioa da [...] bakoitzak aitortzea bere bekatuak. AA III 564. 

� (Precedido de gen.). � Ez baldinbere ezagumenturen gabez: bazieikien alabaña, iñork esan gabe, onetan eta 

beste gauz askotan gaizki egiten zuela. Ub 68. 

�2. (Precedido de part.). Por no (+ infinitivo), no (+ gerundio), sin (+ infinitivo). v. GABEAZ. � Hik manu 

drauzkigunak ez eginez, eta egiten ditugunak ere bide bezala egin gabez, damnazionerik baizen eztugula 

merezitzen. Lç ABC A 7rs. Berehala, ikhusi ere nahi gabez, etxetik egotzi baitzuen. Ax 389 (V 254). O zer 

desparazionea! / Nahi gabez behar bizi! / Errabiamendu handia! Ezin hil eta hil nahi! Gç 178. Erakatsi gabez 

damü haboro egiten derie [Elizako Artzañek kargütan dütienei], ezi ez hontarzün bere egite honez. Bp I 17. 

Manera hortan etsai gaixtua osoki sartzen da, hari hatsarrian müsik eman gabez. Mst I 13, 5 (Ch zeren etzaion 

berehala kontra egiñ). Etzitiala triste, gizonen süstengiaren ükhen gabez. Ib. 21, 3. Aren eskua ta lagunza artu 

nai gabez baizik ez gara galduko azkenean gu. Mb IArg I 311. Hiri biziaren khentü gabez / gaiski diat egin 

ükhen. Xarlem 690. Begira zenbat bider jarri zeran Mezagabe geratzeko perillean, batzuetan garai onean etxetik 

irten gabez, besteetan bidean erausian geratuaz. AA II 58. Juduek ezagutu gabez hil-arazi zuten; giristino 

sakrilegoak ezagutza osorekin. Dh 222. Iñork aintzakotzat artu bagez, bazterturik txokoan ixil ta geldi badaude 

ere. Izt C 239. Kaskoinek darasate, zazpi urthe bethez / debrua egon zela deus [eskuararik] ikhasi gabez. Hb Esk 

88. Jan gabez gañerakoak baño ubeltxeagoak bazeuden. Lard 305. Xederatu gabez, arbola bat aphalegi gelditu 

denean. Dv Lab 362. Alegiña egin gabez / ezta ezer galdu. Ud 101. Oker gutxi pasa zan ark sumatu gabez. 

EusJok II 22. Gazteak jakin gabez, zaharrak eziñez, egitekoak doaz gaizkigiñez. Refrán pop. (ap. DRA; A EY III 

156: gazteak ez yakinez (S)). 


mende. 

142


v. tbn. Mat 136. EZ Man I 137. Harb 34. O Po 51. Hm 107. SP Phil 364. Tt Onsa 141. ES 102. CatLav A 2v (V 

3). Cb Eg II 165. CatLan 103. Ub 197. Gco I 434. UskLiB 80. Etch 142. Xe 160. Arr May 108. Arb Igand 47. 

Xikito 10. Mok 8. Or Aitork 105. Txill Let 107. Bagez: Lar, carta a Mb, 278. Mb IArg I 291. Gco I 434. AA II 

111. Or Eus 79. 

� (H, que cita a Gç). (Con izan sobreentendido). "Hauk asko gabez (pour asko izan gabez), comme si ceux-ci 

n'avaient pu été assez, assez forts, assez nombreux" H. � Batzuek zuhur gabez debozioneko grazia zela kausa, 

berek galdu dute bere burua. SP Imit III 7, 2 (Ch goardia eskasez). Desparaziño, presondegi, / burdiña gathe 

goriak. // Hauk asko gabez, izanen tuk / ene penak bethikoak: / deabru, su, gathe, presondegi, / gustiak 

sekulakoak. Gç 163. Salbatzaile maitea, kontent gabez behin gustientzat itzatu izateaz gurutzean, oraiño gau eta 

egun sakrifikatzen baitzare gure aldaretan! Ib. 36 (v. tbn. kontent gabez en Monho 128). 

- BESTE GABEZ. v. beste. 

- GABEZKO. (Adnom.). v. GABEKO s.v. gabe. � Intenzionea duke xoil bide-gabezkoa, / Iesus agindua dela 

sinhetsaraztekoa. EZ Man I 65. Hargatik ezagun da halako atsegina dela nahi gabezkoa. SP Phil 437 (He 442 

nahi gabeko). Mündiari gerla thai gabezko baten egitia. Mst XV. Müga gabezko miserikordia. Mst III 59, 1. Uste 

gabezko thürbürtarzün bat. Ib. 57, 1. Mobimentü edo zotikü ordre gabezko eta korronpitü hori. Mercy 29. 

- USTE GABEZ. v. uste. 

gabezia (gabezi S ap. A; Gèze, Dv (S), H (BN, S)), bagezia. �1. Carencia, pobreza, miseria, penuria. "Esku 

auherrak biltzen du gabezia" H (ap. Lh). v. gabetasun. � Tr. Propio de la tradición suletina ya desde Belapeyre; 

en la 2. a mitad del s. XIX se encuentra tbn. en Prop, y posteriormente en otros autores septentrionales no 

suletinos; en la 2. a mitad del s. XX aparece tbn. en autores meridionales de cierto nivel. En DFrec hay 8 ejs. � 

Bere gogozko bagezia. Bp I 51. Gabeziaren maithatzia. Bp II 104. Graziak fermoki gabezia soferitzen dü. Mst 

III 54, 6 (Ip, Leon gabezia; SP, Ch pobrezia). Gabezian bizi. Arch Gram 90. Jinkuari esker eztügü heben holako 

gabeziarik. Ip Dial 101s (It, Ur urritasun, Dv erromeseria). Nagitasuna da gabeziaren eta pobreziaren unhidea 

eta haz-ama. Ax (ed. 1864), 21 (Ax 42 (V 26) nezesidade). Gabezia handienean. Ip Hil 105. Nula holako gizon 

jakintsüna izan da hain kopetx arin, gabezia gorrian sartzeko. Const 42. Gabeziaz hil. Iratz 104. Umezurtz 

aberats bat, gabezia zer zen ere etzekiena. Arti Ipuin 24. Gorputzeko makaltasunaz batean, arimako gabezia ta 

ezunea. Erkiag BatB 199. Duela 40 bat urte, gabezia beltzean bizi ginen. Herr 17-10-1968, 1. Jainkoak fruitu 

eman arazi dautalakotz ene gabeziako lurraldean. Bibl Gen 41, 52 (Urt aflikzione, Dv behartasun). Eskasia eta 

are gabezia ez dira euskararen edo euskal hiztegiarenak, euskaldunonak baizik. MEIG VII 188. 

v. tbn. Prop 1876-77, 89. UNLilia 10. Othoizlari 1958, 171. Etcheb MGaric 16. IBk Apoc 2, 9 (IBe pobretasun). 

�2. (H, que cita a Mst). (Precedido de gen.). Falta (de). � Barnetiko indarraren gabezia erakhusten beitie. Mst 

III 31, 4 (SP eskasa). Konsolazionen ororen gabeziaren gogo hunez nahi ükheitia. Ib. 16, 3. 

gabeztatu, bageztatu (Lar � Dv y Darric (ap. DRA)). � "Consumir, deshacer" Lar. � Garrak etxe, jauregi, 

eliza, guzti guztia bageztatzen zuan (J.C. Guerra, 1890). JFlor. 

gabezte, bagezte. "Preterición, en el derecho" Lar. 

1 gabi (V, G, AN; Lar, Añ, H), kabi (H). Ref.: A; Garm LexEV 268. �1. Martinete (en las ferrerías). "Gavia, 

llamamos en bascuence a la viga grande del mazo en la herrería" Lar. "Sobre el yunque la gabia, que es una viga 

gruesa sellada con fuertes aros de hierro, en cuya punta está aquel martillón de cuatro o seis u ocho quintales" 

Lar Cor 67 (v. tbn. 65). "Bi gabi zeuden burni-urtegietan: berdiña edo txapako gabia eta borobilla edo kopako 

gabia" Garm Olag 123. v. Zubiau Burd 98, con dibujo. � Azeriak buztana jauso ezin, ta bai gabia. RS 27. 

Gabija erabilli dagijan berak aginduten deutsan arintasun edo gelditasunaz. Mg PAb 127s. Gabi-ots. Ib. 130. 

Olako gabiaren otsa. Arr EE 1882a, 98. Gabi astunak. AB AmaE 71. Gabia zan burdiñezko mallo andia. R. 

Murga EE 1895b, 493. Agurka ta errenka / nolabait abia, / buruak zirudian / olako gabia. Noe 68. [Bere 

eskutzarra] gabia bezala Bikendiren gañera egozten du. Or Mi 58. Bizkor samarki zukutzen nau [...] ta auts xee 

biurtzen Urli yaun zoliak, ene kolkoko F. Berendia gabitzat darabilkielarik. Ldi IL 92. Sudur-zulo bakarretik 

botatzen dedan aizearekin, alboko ola onetxen gabi ta ardatza erabiltzen ditut. NEtx LBB 165. v. tbn. Izt C 129. 

GavonC Egan 1956 (5-6), 27. Zink Crit 43. 

� (Fig.). � Matrakan nekez asten zan, baña bein asi ezketiño, itz asko egin baño lenago bere besoetako gabi 

aztunak erabilten ebazan. Kk Ab I 31. 

� (Aq 150, Añ), kabi (AN-larr ap. Asp Leiz). Mazo. "Maza, mazo, martillo de madera" Añ. "Macear, [...] gabiaz 

jo" Ib. � Arakiñak eskuetan eukan gabiaz buru-buruan, garunetan takarreko galanta emon egion baiño leen 

[idiskoari]. Erkiag BatB 52. Matraillu, gabi txiki, atxur txiker kirtenik bakoa. Ib. 21. 

�2. "(V-och-oroz), matracón que hace veces de campana en la torre en semana santa" A. 

�3. "Gabixa, haya de 4 metros" Iz ArOñ. "El madero de haya de unos cuatro metros" Ib. 

�4. "Burni olak berak ere ez dituzu danak berdiñak. Batzuek zearrolak, aundiagoak, ago asko urtutzeko; besteak 


mende. 

143


berriz gabiak, txikiak, zearrolatik ekarritako totxoak lantzen dakitenak" Garayalde Elezar 71. 

- GABI-ARDATZ (V, G, AN; Lar Cor 67, Aq 150, Añ). Ref.: A; Iz ArOñ. Huso del martinete, viga de madera 

que lo sujeta. "El huso que menea la gabia a impulsos de la rueda exterior" Lar Cor 67. "Mango del mazo" Aq. 

"Gabí-ardatza baiño senduao" Iz ArOñ. v. ARDATZ-NAGUSI e infra GABI-IGUN, GABI-KIRTEN. � 

Gorputz zuzena gabi-ardatza lez. Azc PB 121. 

- GABI-AROTZ (V-arc, AN-gip). Ref.: A; Lek Oyarzun 106. "Macero" A (que cita RS). "Yohanne era gauiaroz 

en la ferrería de Hurto" (Areso, 1423) FLV 1991, 287. "Ferrero del grant maço de obrar fierro, que en vascuenz 

claman gauiaroz" (Echalar, 1430). Ib. 287. "Los olaguizones o gabiarotzes, como se les llamaba en Oy[arzun] a 

los labradores de hierro" Lek Oyarzun 106. � Gabiarotz barriak galbaeaz ura. "El macero nuevo". RS 62. Ez da 

geroztik iñon / tiriki-tau otsik; / ez du iñork ezagutzen / gaur gabi-arotzik. "Obreros ferrones". Canc. pop. in Or 

Eus 213. Gaur gora nai nukela / nik Gabi-arotza, / bai burni-arotza, / mailluaren otsa. "Al que maneja el 

martinete". Ib. 210 (v. tbn. 211). 

- GABI-IGUN (G ap. A � Aq 150; gabi-iruin G-to ap. A; gabigun Mg PAb 134; gabi-oin G-to ap. Garm Olag 

122). Mango del mazo. "Gabi-oñe, bere muturrean gabia edo mallu andia eramaten duan abea" Garm Olag 122 

(v. tbn. LexEV 268). "Gabigun, mango del mazo, viga de haya fuertemente zunchada con anillos de hierro 

tensables, en toda su longitud" Zubiau Burd 107 (v. dibujo en pág. 99). v. GABI-ARDATZ. � Aste onetan 

kabiguña autsirik bi egun galdu ditut. (Vera, 1676). FLV 2006, 265. Darua agoia urtzalliak mallutzarpeti gabiigunaren 

azpira. Mg PAb 127. 

- GABI-KIRTEN. Viga que sujeta el martinete. v. GABI-ARDATZ. � Jiratzean bada, ziriak bultzata gora 

igoten da gabi-kirtena (lau metro luzeko pago abea). Garayalde Elezar 75. 

- GABI-MAILU. Martinete. � Gabi-mallubak emoten deutsan joaldi edo kolpiaz erdibituten da [agoia]. Mg 

PAb 127. 

- GABI-OILAR. "Gabi-oillarra, la abubilla" Iz ArOñ. v. ARGI-OILAR. 

- GABIPE. (En casos locales de declinación). Bajo el martinete. � Txirikiña edo burdin kato bat iraatsirik, 

darue gabipera. Mg PAb 127. Nok edo zek alan edertu dau [mea]? Olako suak erre, goritu, garbitu ta gabi pean 

kolpe gogor luzeak eroan izanak. Añ NekeA 225. 

� Etim. Podría tratarse de un representante del lat. cavea. 

2 gabi. "(V-al), arándano, planta silvestre de bayas negruzcas o azuladas" A. "Arándano. Planta trepadora que da 

pequeños granos encarnados como la grosella (G)" B. Arregi [= SMuj] (ap. DRA, que no da más ref.). v. ahabi. 

gabi. v. gubia. 

gabia (Volt 85, SP, Deen I 191, Lar, H), kabi (L ap. Lh, que cita a Hb). � Gavia. � Begira ezazu gabiara 

doana. EZ Man II 138. Ontziko gabian arkitzen zen ontzi mutil bat. Mb IArg II 281. 

gabia. v. habia. 

gabiar. "Cinctus gabinus [= forma de llevar la toga, al estilo de los habitantes de Gabies], gabiar arropa, gabiar 

habitua, gabiar jaunzkia" Urt V 42. 

gabiatxo (Lar, H ap. Lh). � "Gavieta" Lar. "(L), 1.º hune; 2.º petite hune" Lh, que cita a H. v. gabieta. 

gabiazain. v. gabizain. 

gabiazain. v. gabizain. 

gabierrota. "(AN-gip), variedad de manzano" Garbiz Lezo 5. 

gabieta (Lar, Lh). � "Gavieta" Lar. "Petite hune des mâts de beaupré et de misaine" Lh. v. gabiatxo. 

gabika. "Haz, manojo, pero se dice del mayor que se compone de otros menores" Aizk app., que cita a It (sin 

más ref.). v. 1 gabiko. 

1 gabiko (V-m, G ap. A (que cita a Itza); Lar, Aq 292 (G, AN), Mg PAbVoc). �1. "Gavilla", "[h]acina, montón 

de haces", "haz mayor, que se compone de otros menores", "[h]acinar, [...] gabikoak egin" Lar. "Haz, 

verbigracia, de lino, que se compone con la maza [...], o bien llámese faja o manojo" Aq 292. "Ataraten ziranean 

[liño muetak] lotuten zirean sortetan, da onei esaten iaken gabikoa" Ezale 1897, 292a. v. 1 gabilla. � Fajos de 


mende.


lino, llamados en vascuence gabicos. (1528, Archivo General de Navarra). ConTAV 160. � Eskutadak dituguz / 

gero orraztuten / ondo garramaduta; / ta arik eruaten / gabiko egitera, / beratu ditezan / pozu baten eukita. Mg 

PAb 143. Gabiko oneek daruez trimin trimin egitera erruki baga zur-mallu edo mazubaz. Ib. 138. Beso senduak 

biar dira mallubaz banatuteko, ta bitartian andrakume batek darabill gabikua biraak emoten. Ib. 138. �2. (V, 

G, AN ap. A; Lar, Añ, H (s.v. gabia)), kabiko (AN ap. A; Lar, Hb ap. Lh, H (s.v. gabia)). "Mazo de domar y 

macear el lino en hacecitos, kabikoa" Lar. "Martinete de herrería, gabikoa" Lar, Añ. "Mazo de mano, con el que 

se maja el lino" A. "Sorte de maillet à battre le lin. Deit Jainkoa eta harekin kabikoa" Lh. v. 1 gabi. � Dei 

Jainkoari ta ekin kabikoari. "(A Dios rogando y con el) mazo dando". Lar. Dei Jangoikoarí, ta eutxi kabikoarí. 

LE Urt ms. 109r (v. tbn. ed. de 1846, 307). 

2 gabiko (H s.v. gabiazaina � Lh). � "Gabier, matelot qui veille à la hune" Lh. 

gabikotu (Lar, Aq 768 (G, AN), Mg PAbVoc, Añ (V, G), Izt). �1. "[H]acinar" Lar. "Hacer manojos" Aq. 

"Formar en haces" Mg PAbVoc. "Tascar, sacudir el lino o el cáñamo" Añ (cf. la explicación de Aq s.v. 1 gabiko). 

"Formar en haces el lino" Izt. � Garramauta [linoa], gabikotu bear da, ta gabiko eginak sartuten dira uretan. 

Mg PAb 138. [Gabikuak] liortu ta ostera gabikotuten dira. Ib. 138. Lino belarra azi, ta igartu didinean, 

gabikotu, txarrantxatu, ezpatatu, apaindu, gorutu ta arituta. VMg 24. � (Fig.). "Agavillarse, meterse en tropa y 

mezclarse con otros para alguna fechoría" Lar. �2. (V, G, AN ap. A; Lar), kabikotu (Hb ap. Lh). "Macear" Lar. 

"Majar" A. "Battre avec le maillet" Lh. 

gabil. "Utilizados [...] para reblandecer, alisar y redondear las tiras de cuero destinadas a la costura de albarcas, 

de zurrones y de otros objetos de piel" JMB El hombre prehistórico en el País Vasco 47s. v. figura pág. 49. 

gabila. v. 1 kabila. 

1 gabilla (G ap. A; Lar, Añ, H), kabila (Añ). � "Gavilla, es voz puramente bascongada, gabilla, y con ella 

significamos un haz mayor que se compone de otras menores" Lar. "[H]acina, montón de haces" Ib. "Agavillar, 

gabillak egin" Ib. "Gavilla" Añ. "1. gerbe, spécialement de blé. 2. (généralement), botte, fagot" H. "Haz de leña" 

A. Cf. VocNav gavilla (Vidángoz y Zona de Eslava). v. 1 gabiko. � Gabillaz txit kargatutako gurdi batek. Ur 

Am 2, 13. � (Fig.). � Judu ta jentillen gabilla andi bat. Cb Eg II 150 (Dv LEd 265 oste). 

2 gabilla (R). Ref.: Arzdi PlantR 450; ContR 518. � Hayuco, fruto del haya. "Babía (R-is), bellota de roble; 

alguna dijo gabílla" ContR 518. Cf. VocNav gabilla (Isaba), gavilla (Roncal). v. amagaila, bagaila. 

gabilla. v. 1 kabila. 

gabillatu (Lar, H). � "[H]acinar" Lar. "Afascalar, hacer hacinas de mies" Ib. "Agavillar" Ib. "Mettre en gerbes, 

en bottes" H. v. gabikotu. � (Fig.). "Agavillarse, meterse en tropa y mezclarse con otros para alguna fechoría" 

Lar. 

gabinare. v. GAU-ENARA (s.v. 1 gau). 

gabineta. v. ganibet. 

gabineta. v. ganibet. 

gabinet(e). v. kabinet. 

gabiola. � Ferrería. Cf. Lek Oyarzun 117: "Zuazuábar... casa que en su arco gótico de ingreso en la piedra clave, 

lleva esta inscripción [...]: Joanes de Zuazuabar y su mujer Pascoala hicieron esta casa y gabiola". � Mendian 

Zear-ola, / errekan Gabia... / Gabi-olaetako / taukaren aundia. Canc. pop. (?) in Or Eus 212. 

gabiola. v. kaiola. 

gabiota (V-ger-ple-gip ap. EAEL 93; Lar). � Gaviota. 

gabirai (V-ger, AN-gip; Lcc [corregido sobre gabilai], Izt C 198), gabiroi (G; H (V, G)), gabilai, gabilloi, 


mende. 

145


gabillara (V-gip), gabilare, gabinare, gabirau, txabirai, gabirari, gabillau (V-m), kabirai, kabelai, kabidoi (Gazp, 

AN-larr), kabillara (V-m), kabilddara (V-gip), karibei (V-gip), kabrina (-e B). Ref.: A (gabirai, karibei), 

Apend (gabilau); Arzdi Aves 161; Dass-Eliss GH 1923, 377; Iz ArOñ (kabílddara); Etxba Eib (gabillaria); SM 

EiPáj (gabillara); Asp Leiz (kabidoi); Zubk Ond (kabillara); Izeta BHizt2 (kabrine). Cf. gabirón en el cast. de 

Orio (Echaide Orio 118). � Gavilán (Accipiter nissus). Se emplea tbn., sg. algunos testimonios, para designar a 

otras rapaces similares como el milano (Asp Leiz) o el cernícalo ("buse vulgaire" en Dass-Eliss), o 

indistintamente para dos o más de ellas (gavilán y cernícalo sg. Arzdi en Larrinoa; gavilán, azor y cernícalo en Iz 

ArOñ). v. mirotz. � Ai, joat gabiraia / aztor usua (Cantar de Perucho). TAV 3.1.15. Enbidiosoak dira 

txabiraiaren begiak (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 27. Zegaiti esaten jakee mirubak ta gabillaiak egazti 

arrapatzalle edo txori lapur oneei? Mg PAb 180. Gabirabaren antzeko txori bat da au [mirotza]. Echve Dev 162 

nota. Kabirai aien atzaparretan preso zegoen usoa. Arr Bearg 153 (ap. DRA). Gaztelako kabelai ixill / txori 

arrapalaria. AB AmaE 79 (v. tbn. 266). Eskuti saltatu da gabilarea, / egotxo nabarrean zeraman kartea (Gnav). 

A CPV 1045 (cf. tbn. 1053 (G-nav): Eskutik bolatu zait gabinarea, si bien Azkue (pero no Balad 205) 

traduce "murciélago", por semejanza formal con variantes de gau-enara (q.v.)). Gabiroiak oillarrak jan. Noe 

121. Gabirabaen gisa / gizon asko dira, / litxarreriyan iñoiz / aspertzen ez dira. PArt Ustez 132. Aztorea ta bai 

gabiraia, naiz ta au txikia izan, arraparietan azkarrenak eta, almen bereziak zetie eizarako. MItziar Txoriak 28. 

v. tbn. Ag G 337. Gabiroi: It Fab 89. Gabilai: Mg PAb 182. VMg XIV. Gabilloi: Enb 192. Erkiag BatB 38. 

Gabirau: Iraola EEs 1914, 75. Gabirari: BasoM 83. 

- GABIRAI URDIN. "Gabillara urdiña, aguilucho cenizo (Circus pygargus)" SM EiPáj. 

gabiro. v. gaugiro. 

gabitako. � "Gabitakoa" SP, sin trad., s.v. gabia "hune de navire". v. 2 gabiko. � Han jotzen ditu kontristak, / 

bendebal aize konpristak / denbora gaistoa sartzen, / gabitako biak hartzen (1798). BertsZB 97 (la lectura de 

DRA da, en cambio, gabitau, que no parece aceptable). 

- GABITAKO BELA. "Aplustre" Urt II 167. 

gabitegi (Vc ap. A; Mg PAb 135). � "Departamento de herrería en que se trabaja con el martinete" A. v. Zubiau 

Burd 98, con dibujo. 

gabitu (Aq 150), kabitu (AN-larr ap. Asp Leiz). � "Macear" Aq. "Golpear el lino con el mazo de madera 

llamado kabi" Asp Leiz. 

gabitxo, gabitxu (V-arr-oroz ap. A). �1. "Pértiga de narria" A. �2. gabitxu (V-gip ap. Iz ArOñ). "La pieza corta 

de madera que se ata al yugo para sujetar en ella la cadena" Iz ArOñ. 

gabizain (Chaho ap. Lh), gabiazai (Lar � Chaho), gabiazain (H). � "Gaviero" Lar. 

gaboil (Lar � H). � "Torno, para labrar, tornua, gaboilla" Lar. 

gaboildu (Lar � H). � "Tornear, con torno" Lar. 

gabon (V, G, AN, L, BN-baig, S; Deen II 75, Hb ap. Lh, H), gau on (V (no V-gip), G, AN, L, BN-arb-ad-baiglab; 

H), gaubon (V-ger-ple-arr-arrig-oroz-m, G-nav, AN-araq), gaihun (S), gaihon (S), gaion (R-uzt-vid), 

gauhon (BN-ad-baig-lab), gauhun (BN-ciz-mix-baig), gahun (BN-ciz-bard), gahuon (BN-baig), gabuon (ANaraq), 

geu on (V-arr-arrig), geubon (V-ger), gebon (V-ger), gegon (V-arr), gaon (V-ger-m, G-bet, AN-larr-erro, 

Ae), geon (V-ger), garauon (V-arr). Ref.: A (gau on, gaihun); Lrq /gaihún/; Iz R 297, Ulz (egunón); Holmer 

ApuntV; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 213; EI 117s; EAEL 233. �1. Buenas noches (fórmula de saludo). 

"Gau on, gabon, bon soir, bonne nuit" H. "Fórmula que se usa desde las cinco de la tarde aún en día claro" A. 

"Gaión --gisa bérean, buenas noches --igualmente" Iz R 297. "Salutación que se usa después del anochecer. 

Gabon danori, Jaungoikuak emon deizula!" Etxba Eib. "Gabon pasa! (V-gip, G-azp-goi, AN-5vill), pasa zazu 

gau on bat! (BN-arb), gau on bat pasa (V-arr), gai hun igan ezazü (S), gau ona pasa! (AN-gip), pasatu gabon! 

(AN-5vill), gaubon! (V-arr)" Gte Erd 213. Cf. VocNav, que da gabón "buenas noches" (Zona N.O.). � Gai hun 

eta osagarri / eta izan zite sendo. AstLas 37 (v. tbn. 60). Gai hun suhetatzen deizüt, / Romako aita saintia. 

Xarlem 1368. Oiera juan ta pasatu gau on. Bil 81. Baguaz, etxekuak, / gabon, gabon, gabon, / desiatzen diyogu / 

txilla bat urte on. Sor Gabon 24. Arratsalde on, edo gabon onezkero, Don Jose konpañiarekin. Apaol 87. 

Ainbesterekin gabon, eta bigar arte. Ib. 91. Gau on, adixkidea. JE Bur 168. Alkarri gabon esanda aldendu ziran 

bakotxa bere etxera. Kk Ab I 105. --Gabon dezatela Dorronsoroko erregintxo ederrak [...]. --Gabon, Antzuela 


mende. 

146


ospetsua! TAg Uzt 241. Gaion guzier! MEst Ezka 87. Gabon, eta ondo lo egin! Erkiag Arran 48. Are, hea, erran 

zak gau on! JEtchep 38. Nagusiari gau on opatzean. Mde HaurB 14. Gabon pasa. Anab Aprika 12. Biar 

amarrak arte... eta gabon igaro. Izeta DirG 32. --Gabon, Pillomena. --Ala zuri ere, Migel. NEtx LBB 137. 

Gabon jaun andreok! Lab SuEm 199. 

v. tbn. Zab Gabon 29. Urruz Zer 20. Enb 89. Alz Ram 26. Or Mi 5. Otx 96. Ldi BB 12. SMitx Aranz 204. Etxde 

AlosT 49. Bilbao IpuiB 180. SM Zirik 118. Ugalde Iltz 63. Gau on: A BeinB 86. Barb Sup 112. Ox 118. Mde 

HaurB 23. 

� (Con determinantes). � Gau on bat igaro egizu. Mg PAb 66. Niretzat gaurko naikua da ta / gauon eder bat 

danori. BEnb NereA 192. Denei gau on bat opa ondoren. Izeta DirG 61. � Batere gabonik esan gabe sartu ta 

segituan bertso auxe bota zuan: [...]. Uzt LEG II 319. 

� (En exprs. figs.). � Daukanak gabon, eztaukanari emon. Mg PAb 123. Illun arrats batean sartu zan Patxin 

dendan [...] gizon bat, eta, ez gabon eta ez berri on, eseri zan. Apaol 95. Gabon bonbon, / ase ta bete. Enb 97. 

Gabon, daukanak bonbon, eztaukanak zonzon (V-ger?). "Nochebuena, el que tiene zampa, el que no tiene se 

aguanta". A EY III 85. Gabon, dagonean bonbon, eztagonean egon (G-goi). Ib. 85s. Gabon, daukanak 

eztaukanari emon (V-arr, G-azp). Ib. 86 (que explica: "Se usa al entrar en una casa, entre la visitante y la 

dueña"). 

� (En exprs. como Jainkoak gabon dizula, etc.). "Aue serotinum, postmerid. aue, Jainkoak gauon dizula, 

tuteando, Jainkoak gauon diala, diñala" Urt III 139. Cf. quizás Gangon dizila (Voc. de von Harff, TAV 2.2.18). 

� Ieinkoak dizula gau on, adiskidea. Volt 134. Jinkuak gaihun dieiziela. Xarlem 1430. Agur ontzari esan giñon 

ta / "gabon Jainkoak dizula". Noe 19. Gabon digula danoi gure Jaungoikuak. AB AmaE 412. Jainko maiteak 

orori digula gau on! Ox 62. Jaungoikoak gabon dizuela. Lek EunD 46. Hortan elgarri "Jainkoak dizula gau on" 

erranik, joan ziren oro etzaterat. Lf Murtuts 24. --Gabon! etxeko-andre. --Bai zuri be, gabon Jaungoikuak 

deizula. SM Zirik 118. --Jainkoak gabon dizula, Txirrita, On egin dizula! --Igualmente, gazte; eskerrik asko. 

Salav 46. Jainkuak gau on dizula. Mattin 149. 

v. tbn. Zab Gabon 33. Elsb Fram 133. HU Zez 185. Barb Sup 119. SMitx Aranz 135. NEtx LBB 156. Balad 100 

(versión de Araoz). 

� Eman dizaiotela / gau on Jaungoikoak. Echag 128. 

� (Con determinantes). � Jaungoikuak gau ontxo bat dizutela. Alz Ram 24. Berandu ere badegu ta Jainkoak 

dizutela gau on bat. A Ardi 41. Gabon bat deigula gure Jaungoikoak. Erkiag Arran 142. � (Sin dizula, etc.). 

EAEL 233 lo recoge en G-goi-bet. � (Sar bedi pozik). Jaungoikoak gabon. Lek EunD 51. Oles, ezkonberriak; 

Jaungoikoak gabon! Or Eus 365. --Jainkoak gabon --esan zidan Matxinek iseka-jario. Etxde Itxas 195. 

�2. (V, G-azp; Añ (V)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 225. (Pl.). 

Navidad(es). "Gabonak etorriko die eta artian artuak erretiratzeke" Elexp Berg. "Gabonetan gaude (G-azp). 

Gabon gabonetan gaude (V-arr-gip)" Gte Erd 225. v. Eguberri. � Aurtengo gabonetan. GavS 1. Komulgadu 

zeitezala iru bidar urtian, Gabonetan, Erresurrezinoe eta Maijatz Paskuetan. Astar II 230. Bere seme ta illoba 

guztiakin gabonak igarotzea. Ag G 206. Gabonetako aurregunak. KIkV 78 (KIkG 63 Eguarrietako). Aspaldiko 

gure Txomin / etorri dok etxera, / guraso ta nebarrebak / Gabonez ikertzera. Enb 164. Etxean ez degu 

gabonetarako Jaiotzarik ipiñi. NEtx Antz 122. Gabonetako ipuin tristea. Arti Ipuin 21. Gabonak dira urrian / da 

etxeratu bearrian, / gurasuakin apaldutzeko / oitura zarrian. Uzt Sas 71. 

v. tbn. Sor Gabon 22. AB AmaE 239. Azc PB 290. Ldi BB 156. Mde Pr 253. Erkiag Arran 181. BEnb NereA 

253. 

� (Como primer miembro de comp.). v. infra GABON-KANTA, etc. � Gabon illuntzian ere joan giñan. Urruz 

Zer 55. Gabon amesak. NEtx LBB 223. Gaur Gabon aize lurrean. Ib. 256. Scrooge agure zekena gabon-iratxoek 

piztutzen duten bezala. MEIG I 80. 

�3. (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Dv (V), Bera), gauon (gaun Añ, seguramente errata), gairon. Nochebuena. Cf. 

VocNav, que da Gabón "Nochebuena" (Zona N.O.) y Gagona "postulación que hacen los chicos, pidiendo el 

aguinaldo en la noche de Navidad (V. de Yerri)". v. infra GABON-EGUN, GABON-GAU. � Gau on sanktu 

onetan, / Iaunaren iaiatzean (1691). TAV 3.1.29. v. ej. de Acto 501 en GABON-GAU. Gaboneko kantak. DurPl 

124. Gau ona pasatzeko / pozez elkarrekin. Echag 243. Gabon dogu gaur. Azc PB 92 (en Ur PoBasc 326 gabon 

gaba). Jainkoak gabon on bat dizutela. Zab Gabon 37. Gabon ontxo bat igaro beza / pamili guziarekin. Ib. 44. 

Beorri gaboneko umoriekin etorri da ta txantxetan dabill. Sor Gabon 45. Gabon ta Pazkoak. AB AmaE 238. 

Gabon aurretxoa zan. Ag Kr 89 (v. tbn. Kk Ab II 164). Gabona, bertsolari ta idazlariak era guztietara goratu 

duten gaba. Ag G 226. Maian jaki, edaki / gustitaikuak, / Gabon ospatuteko / gertaurikuak. Enb 96. Gaur gabon 

eta biar Eguerri! NEtx Antz 111. Ai Maria! / Gairon gairona, / sortu da Jein ona. MEst Ezka 141. Zeuen etxetan 

ondo igaro / Gabon da Eguberriak! Basarri 65. Gaboneko afaria. Izeta DirG 96. Gabon-arratsaldean bertan or 

ziak Errioxa-aldera. NEtx LBB 73. Bergaran agertu zan Gabon-bezperan. Ib. 72. Gabon onduan ganbaran 

diran / sagarrak bezin gozuak. Uzt Sas 278. 

v. tbn. Echag 129. KIkV 78. KIkG 63. Etxde JJ 248. BEnb NereA 30. 

� (Pl.). Cf. supra (2). � Gaur gauean gabonak dituk eta bihar Eguberri. Arti Ipuin 28. 

� ¡Feliz Navidad! � Luisa Miserikordiakoak ongiñ guziai Gab-on, Urte-on ta berri-on. GavS 5. Gabon! Enb 


mende. 

147


96. � Atsegiñez betiak Gabon-urteberri / opaizkitzut, jelkide lagun maite orri. Enb 125. Gabon zoriontsu! NEtx 

Nola 51. Gabon eta Eguerri zoriontsu bat opa dizuet denei! Izeta DirG 96. Gabon eta Urte barri / zorionekoak. 

BEnb NereA 31. 

�4. "En Trespuentes llamaban Gabon a este tronco [de Navidad]" AEF 1922, 132. v. tbn. LzG s.v. gabon. v. 

infra GABON-SUBIL. 

- GABON-ABESTI. Villancico. v. infra GABON-KANTA. � Gabon-abestiak. Uspitxan urtero abesten 

diranak. Enb 99. v. tbn. Ldi BB 54. BEnb NereA 59. 

- GABON-AFARI. Cena de Nochebuena. � Gabon apari baten, txakur eta katu / abiaurik nai ez da alkarri 

parkatu? AB AmaE 237. Amatxok daust bezuzadun / otzara ori, / danok egin daizuen / Gabon-afari. Enb 97. 

Bete dezagun guk ere gabon-apari-legea. NEtx Antz 131. v. tbn. Azc PB 91. Ldi UO 56. Uzt Sas 274. 

- GABON-AGUR. Saludo de buenas noches. � Amak gabon-agurra egiñik, lotara aldegin eban. Erkiag Arran 

73. 

- GABONAK EMAN, GAU ONAK EMAN. a) Dar las buenas noches. � Etxekoai gau onak / emanik aurrena. 

Echag 248. Neure emazteak [...] / urteten deust atera / gau onak emoten. Azc PB 258. Gabonak alkarri emonaz, 

aldendu ginean bakoitza geure etxera. Ag Ezale 1897, 76a. v. tbn. Gau onak: Izt C 229. FIr 150. Akes Ipiñ 35. 

b) Felicitar la Nochebuena. � Etxeko guztiari / gabonak emanez, / gatoz zelebratzera / beterikan pozez. Sor 

Gabon 21. Gaur gabon degu eta gogoratu zait gabonak ematia. Ib. 40. 

- GABON-ALDI. Navidad(es). � Osasun bakez, / pozez erdian... / Gabon-aldi eta Urte Barrian. Enb 97. Pozez 

ospatu daien aurtengo Gabon-aldija. Ib. 106. Gabon-aldian txerria ilda. And AUzta 140. 

- GABON-HARI. "Gabonari, hilo hecho el día de Navidad. Se le atribuyen virtudes especiales" A Apend. 

- GABON-ARRATS. Nochebuena. v. infra GABON-GAU. � Kantatu biar degu, / gabon arratsa da, / umore 

onarekin / pasa zagun gaba. Sor Gabon 22. Zer afari ote degu / gabon arratsian! Ib. 23 (v. tbn. 28 y 41). 

- GABON BERRI. "(V-gip), Nochebuena" AEF 1922, 131. Cf. infra GABON ZAHAR. 

- GABON(AK) EGIN. Celebrar la Nochebuena. Cf. VocNav, que da hacer gabón "celebrar la Nochebuena 

(Zona N.O.)". � Zuek geienean gabon egiteko azaburu bat edo bakallao bustan batekin askidatu ta kunplitu 

dezue nerekin. GavS 5. Kanpaeak badarauntsa ya, gabon egiteko gure deiez. Ib. 8. Badatozala mutillak etxera, 

gabonak aitamakin pozik egitera. AB AmaE 257. 

- GABON-EGUN (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; gairon-e. R ap. A). a) Día de Nochebuena (24 de 

Diciembre). "Gairon-eguna (R), víspera de Navidad" A. � Gabon egunean agertu jakon [Ama Birjiña]. Añ 

MisE 165. Gabon egunian gabez egiten bada kolazinoe, artu leiteke zerbait geijago. Astar II 239. Gabon-egun 

goizean. Ldi BB 40. Iritxi zen Eguberri bezpera, Gabon eguna. Izeta DirG 95. Gabon eguneko kanta polit au. Ib. 

99. Gaur gabon-eguna degula. NEtx Antz 120. v. tbn. Azc PB 91. Urruz Zer 57. Enb 87. 

b) (Pl.). (Los) día(s) de Navidad. � Gabon-egunak mundu osoan atsegin-aldi diranez. Erkiag Arran 181. v. tbn. 


- GABON-ERESI. Villancico. v. infra GABON-KANTA. � Gabon eresirik bigun bigunenak. Ag G 231. 

- GABON-ESKALE (G-azp ap. A EY I 413). "Buscadores de aguinaldos" A EY I 413. v. gabonzale. 

- GABON-ESKE. Cuestación de Navidad. Cf. gabonsari. � Erriko aurrak etxerik etxe ibilliko ziran gaboneskean. 

NEtx Antz 112. 

- GABONETAN GEREZIAK (g. keixak V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Promesa con que los mayores 

agradecían a los menores algún servicio. Eldu aiz? Gabonetan keixak!" Etxba Eib. "Hi haiz mutilla hi. Errekaua 

zintzo asko ein ddostak. Gabonetan keixak. (Noski, gabonetan ez dago keixarik)" Elexp Berg. 

- GABON-GAU (V-gip, G-bet; Lar; gauon- H, A). Ref.: A EY I 413; Etxba Eib; Elexp Berg. Nochebuena. "Nun 

pasau biozue aurtengo gabon gaba?" Elexp Berg. � Gaur dala gauon gaua, gaur dala gauon / gaur egiten xaku 

xangoikoa gizon. Acto 501. Gabon gaba zelebratzeko / aitaren da amaren onduan. DurPl 124. Gabon gaubean 

egon bear da / apaldu ezkero kantari. Azc PB 93. Aztu ditzagun aztu bear diranak, gabon gaba da ta. Ag G 230. 

Gabon-gau bateko oroipenak. Urruz Zer 51. Gabon-gabeko aparia. NEtx Antz 110. 

v. tbn. JJMg BasEsc 125. Ur MarIl 98. Zab Gabon 35. AB AmaE 388. JMB ELG 81. Basarri 65. BEnb NereA 

30. MEIG I 79. 

- GABON-GAU BIGARREN. Segundo día de Navidad (26 de Diciembre). v. EGUBERRI-BIGARREN. � 

Gabon-gau bigarrenean. SMitx Aranz 94. 

- GABON-GAUERDI. Medianoche de Nochebuena. � Aurtxo bat jaiotzen da / gabon gauerdian. Zab Gabon 

45. Belengo urian / gabon gaberdian, / Birjiña Santia dago / kontsolaziño andian. Balad 200. 

- GABONIK (AN-olza, Ae; gaionik R-uzt-urz; gai unik R). Ref.: A (gai onik, gaihun); EI 117s; EAEL 233. 

Buenas noches (fórmula de saludo). 

- GABON-JAI (V-ple ap. Holmer ApuntV). "Gabon-jajak, las fiestas de la nochebuena" Holmer ApuntV. � Josu 

Umetxuen / Jaiokundeko / Gabon-jai ezti / alaiak. Enb 94 (v. tbn. 125, 94 y 177). Ama Joakiñak azkenengo jaikialdia 

gabon-jaietan egin zuanetik. NEtx LBB 64 (v. tbn. 72). 

- GABON-KANTA, G.-KANTU (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). a) Villancico. "Gabon gabon zeta, 

errosabaseta... izan zan gure lenengo gabon-kantua. Gabon kantura joan, urten... Gabon-kantuan ibilli..." Elexp 

Berg. � Azkoitiko Eleiza Nagusian kantatuko diran Gabon-Kantaak edo Otsaldiak. GavS 1. Guraso ta seme- 


mende. 

148


alabak mai-inguruan gabon-kanta zarrak kantatzen. NEtx Antz 111. 

v. tbn. Lar, carta a Gandara 162. GavonC (1764), BAP 1966, 159. Azc PB 269. Lek SClar 115. Alzola Atalak 

140. Berron Kijote 137. MEIG I 77. 

b) "Gabon-kantak (V-ger), fantasías" A EY III 289. "Gabon-kantak dira (V), ésas son pamplinas, historias" 

PMuj. 

- GABON-MADARI. "Gabon-madari (Vc), peras de invierno que se conservan largo tiempo" A s.v. madari. 

"Pera de año, pera que se come en Navidad" DRA. v. EGUBERRI-UDARE. � Karta onetan gabon-madari 

datoz batzuk. Ezale 1898, 5 (que usa tbn. negu-madari (q.v.)). 

- GABON-MUKUR (V-arr ap. AEF 1922, 74 y A EY I 326). Nochebueno. Para detalles sobre las costumbres 

relacionadas con él, v. AEF. v. infra GABON-SUBIL. 

- GABON-MUTIL. Recolector de aguinaldos. v. gabonzale. � Bixigu bi ta lebatza / gabon-mutil antzera, / 

ijuika ta ikotika / sartu dok eskatzera. Enb 164. 

- GABON-SU. "Gabon-gabean su andi andia egiten eben, Jesus berotzeko zala-ta. Gabon-sua zan bere izena (Vm)" 

A EY I 328. 

- GABON-SUBIL (V-ger-gip; -suil V-gip). Ref.: A; AEF 1922, 133; Iz ArOñ (gabon-subilla); Vill 

(comunicación personal). "Tronco que arde en la cocina por las fiestas de Navidad" A. Para detalles sobre las 

creencias adscritas a esta costumbre, v. AEF e Iz ArOñ. v. supra (4) y GABON-MUKUR, GABON-ZUZI. 

- GABON-TXIMUR. "(V-ger), la noche del día cinco de Enero" AEF 1922, 79. 

- GABON ZAHAR (V, G-azp). Ref.: A; AEF 1922, 79; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Noche Vieja. Se 

declina gralmte. por los casos del plural. "Gabonzarrez erranarenean batu oi gara etxeko guztiok (V)" A. 

"Gabon-zar, noche vieja" Iz ArOñ. "Gabon-zarreko ferixan erositako trepetxuak dira onek" Etxba Eib. "Gabon 

zar (eguna), el día de Nochevieja. Gabon-zarrak ere bai. Laster die gabon-zarrak" Elexp Berg. Cf. supra 

GABON BERRI. v. URTE ZAHAR. � Gabonzar gabean. Kk Ab I 63. v. tbn. Enb 195. Gabon-zarrez, amabiak 

ezkeroz datorren len-ura jasotzea. JMB ELG 81. Gabonzarretako beste zenbait koplaentzat ere. Lek SClar 112. 

Gabon zarretan Olentzero begi-gorri. NEtx Antz 112. Gabon zarrean kajoia edo kutxatilla atera, urteko zorrak. 

And AUzta 140. 

- GABON-ZUHAITZ. Arbol navideño. � Gabon-Zugatza. Enb 106. 

- GABON-ZUZI (G-goi ap. AEF 1922, 132 y JMB At). Nochebueno. "Tea de Nochebuena" JMB At (v. JMB OC 

I 91, para las creencias que se le adscriben). Cf. VocNav: Gabonzuzi (Goizueta, Regata). v. supra GABON- 

SUBIL. � Gabonzuzia edo Eguberri aldean sutokian erre oi dan enborra. JMB ELG 81. 

gabondo. v. 2 garondo. 

gabondu (L ap. Lh, que cita a Hb), gahundu (BN ap. Lh, que cita a Hb). � "Souhaiter le bonsoir" Lh. 

gabongari. v. gabonkari. 

gabongua (det.?). � "(G), gaviota" Darric (ap. DRA). 

gabonil (G-goi ap. EI 319). � Diciembre. Cf. Etxba Eib: "Abendua [...] no es común en Eibar, donde de no 

incurrir en erderismo, se dice Gabon-illa". v. abendu. � Oliarana, gogor dagola ere, gabonilleko aizeak ontzen 

du. Or Mi 121. Gabonillaren 8gn. Laux BBa 110. Elurra bezain isil badator illuna; / jun da argitu orduko 

gabon-il-eguna. Or Eus 131. 1932ko Gabon illean. Ir YKBiz XI. v. tbn. Etxde JJ 35. Abendua il? Orduan orain 

gabon-il barik gelditu gaituk. SM Zirik 71. 

gabonkari (V-ger-arr-oroz-m ap. A), gabongari (V-m ap. A). � Aguinaldo. v. gabonsari. 

gabonsari (V-ger-ple-och-m-gip, R). Ref.: A (gabongari); Iz ArOñ (gabónsarixak); Etxba Eib; Elexp Berg. � 

Aguinaldo. v. gabonkari. "Los capones, manzanas, etc., que se llevaban con la renta" Iz ArOñ. "Morroiandako 

gabon-sarixa, bakillaua lepora" Etxba Eib. "Gabon-sari batzia, cuestación por Navidad" Ib. "Aguazillak 

pasatzen zien gabon-sarixa jasotzera" Elexp Berg. � Gabon-sariak edo aurtengo gabonetan [...] kantatuko 

diran gabon-kantaak. GavS 1. Igaroko urtetan gabonsaria franko eman badidazue ere. Ib. 5. 

gabontz. v. GAU-HONTZ. 

gabonzale. � Postulante de aguinaldos. v. belentzale, GABON-ESKALE. � Gabonzaleak kantari. Zab Gabon 

36 (v. tbn. 44). Etxeko-andre ona: / abesterik nai? / Gabon-zaleak gera, / ezin-etsiz beteak / zure zai... Ldi BB 52 

y NEtx Antz 132. 


mende. 

149


gabota (T-L). � Gavota. Cf. JE Bur 142: Dantza hanitz eman dute [...]; "gavotta" --zendako ordean gavotta? ez 

da hori eskualdun dantza bat. 

gabote (Lar � Hb ap. Lh). � "Gabote, juego, especie del volante, con un pedazo de vástago de vid, a quien 

quitan el meollo y ponen cuatro plumas. Es voz bascongada" Lar. Cf. DAut, que señala su uso en Aragón. 

gaboteria (L ap. Lh, que cita a Hb). � Cabotaje. "Gaboteria handi, grand cabotage, longue navigation. 

Gaboteria xiki, petit cabotage (entre ports voisins)" Lh. 

gabotsande. � "Serenata de música" Lar. � Zortzikoa, agorrillaren amarreko gabotsandean Erregiñari, bere 

ama andre eta aizpatxoari kantatua. Echag 212. 

gabriola. v. kabriola. 

gabutxo, gabutxu. � "Gabutxue, pieza de madera que lleva el apero denominado burdin-erie [q.v. s.v. 

burdinare] (Aramaiona)" Garm LexEV 161. 

gadaiuntza (Lar � H (V, G)). � "Rastrojo" Lar. v. galondo. 

gadarenien. v. gadareno. 

gadareno. � Geraseno. � Gadarenoék Krist arbuiatzen. "Les Gadareniens". Lç Lc 8, 37 (tít.). Gadarenoén 

aldiri inguruko jendetze guziak. Lç Lc 8, 37 (Brunet gadareno; TB gadarenien; He jerasendar, Oteiza geraseno, 

HeH yerasendar, Dv, Leon jerasatar, Or, IBk gerasatar). 

gador. "(R-uzt), espuma, baba" A. v. 1 adur. 

gadurria (S ap. Lh; gadurri S ap. A). � "Evacuación de una herida o tumor, fuente, etc." A. Cf. galdurrio. 

gadurriatu (Sal ap. A). � "Rendirse, trabajar en extremo. Gadurriatrik ibili nun eta ez nat auntza erden (Sal), 

he andado hasta rendirme de cansancio, y no he hallado la cabra" A. 

gahe (S), gahi (S). Ref.: A y Lrq (gahe); Lh (gahi). � "Cucharón de puchero" A. "Empr. béarn. gahe" Lrq. v. 

gaiha. � Holako gizonak "thipiña orotako gahe" (S). Eskual 17-4-1908 (ap. DRA). 

gael-. � (Como primer miembro de comp.). Gaélico. v. gaeliko (2). � "Liga Gaélica" edo "Gael-zaleen Batz" 

ori. Ldi IL 169. [Gael-zaleen Batzak] gael-egunak egiten ditu, folletoak banatzen, gael-eskolak yartzen, eta abar. 

Ib. 169. 

gaelera. � Gaélico (lengua). v. gaeliko. � Itz egin zadazu gaeleraz! Ldi IL 168. Berandu xamar ekin diote ango 

abertzaleak gaelera gordetzeari ta yazteari. Ib. 169. "Gaelera", au da, erindarren "euskera". Ib. 168. En DFrec 

hay 3 ejs. de gaeliera. 

� gaheli. Duvoisin da "gaheli, chair de bœuf" y se lo atribuye a SP (atribución que recoge tbn. DRA), pero éste 

trae sin ninguna duda geheli (q.v.). 

gaeliko. �1. Gaélico (lengua). v. gaelera. � Gaelikoa (hizkuntza) hiltzen ari zen. Mde Pr 44. Gaelikoz 

idatziriko liburu batean. Ib. 44s. En DFrec hay 13 ejs. �2. (Adj.). Gaélico. � "Cumann na Gaeilge" edo "Liga 

Gaelikoak". Mde Pr 261. � (Antepuesto). � Gaeliko atleta-kirol, gaeliko dantza, gaeliko "hurlin". Mde Pr 44. 

gafa. �1. "(Sal, R), garfio para sostener la madera al conducirla río abajo" A. Cf. VocNav, que lo recoge, 

además, en Aoiz. �2. "(Sal, R), gancho con que se quitan las matas de un ribazo" A. 

gafete. "(R), corchete" A. Cf. VocNav, que recoge en Pamplona gafete y gafeta como denominación de las 

piezas macho y hembra, respectivamente, del corchete. 


mende. 

150


gagontz. v. GAU-HONTZ. 

1 gai (V-arc ap. A). � Tr. En general, la forma más empleada es gai; gei es variante que se encuentra en autores 

suletinos y, a veces, vizcaínos y bajo-navarros. En DFrec hay 834 ejs. de gai y uno de gei. Muy empleado en 

composición, v. A Morf 131 para una clasificación parcial. �1. "Cosa" A, que cita RG. � Itzok eder, geiok ez. 

"Las obras". RG B 15 (en la trad. palabra por palabra: "cosas"; aparece tbn. en Otx 47 y 68). Lurreko gei guztiak 

alde bi daukez: aurrea ta atzea, kanpoa ta barrua, ganea ta azpia. A BeinB 67. Goganbeharrez, egin zirelako / 

geiak, gizonak, hil-iruditako / joiterik landa Gauak hegalez. Mde Po 73 (cf. Mde Pr 199, donde explica varios 

términos de este poema y, entre ellos: "Gei = gauza, bizkaiara zaharrean"). 

�2. (G, BN-baig-ciz; SP, Urt I 99, Ht VocGr, Lar, Añ, Dv, H), gei (V; vEys). Ref.: A (gai, gei); Gte Erd 39. 

Capaz, apto, idóneo, adecuado, suficiente; digno; merecedor, (el) que merece (gai izan es 'merecer' con cierta 

frecuencia al Norte). Se emplea sobre todo en construcciones del tipo egiteko gai izan 'ser capaz (o digno) de 

hacer...' o -rako gai 'capaz para..., bueno para...'. Es minoritario el empleo del det. gaia(k) izan (v. p.ej., además 

de los citados infra, SP Imit III 58, 9, Lg I 338, Brtc 132, MarIl 129 o Txill Let 123). Por otra parte, gai izan con 

un verbo con aux. de subjuntivo, equivalente habitual de la construcción con -t(z)eko, sólo lo hemos encontrado 

en sendos ejs. de Harizmendi (71-72) y Duvoisin (v. infra; cf. tbn. Lf Gram 293: Ez naiz gai ene etxean sar 

zaiten). "Zerbaitetako gai da, il est bon pour quelque chose. Ezta deus gai, il n'est propre à rien" SP. "Achrestus, 

[...] deusetako gai eztena" Urt I 99. "Dignea, gaia, digne" Ht VocGr. "Capable" Ib. "Ez naiz gai, je ne suis pas 

digne" Ib. 349. "Capaz, apto, gai [...]. No es capaz de hacer nada, ezta gai ezertako" Lar. "[H]ábil, capaz, diestro, 

ingenioso para alguna cosa, gai [...]. No es hábil para esto, ezta orretarako gai" Lar y Añ. "Idóneo, apto, capaz", 

"útil" Añ. "Dócil, [...] gaia erraz ikasteko" Ib. "(Adj.), capable. Zer nahiren egiteko gai da, il est homme à tout 

faire. Ez da deusetako gai, il n'est en état de rien. Aberetxo gaienak dira erleak (It Fab 10 [que dice en realidad 

gaionak]), les abeilles sont des bêtes très utiles" Dv. "Horren egiteko gai da (BN-ciz)" Gte Erd 39. Cf. deusgai. 

v. gauza (3). � Tr. Documentado al Norte desde Materre; aparece en otros autores del s. XVII (Haramburu, 

Axular, etc.) y, desde el s. XVIII, prácticamente en todos los septentrionales (no en suletino, salvo Eguiateguy e 

Inchauspe). Al Sur, los primeros ejs. son de Larramendi; empleado tbn. por Mendiburu, Cardaberaz, etc., es 

frecuente en autores guipuzcoanos de los ss. XIX y, sobre todo, XX; en vizcaíno hay ejs. en Añibarro, CrIc y 

varios autores del s. XX (Otxolua, Eguzkitza, Erkiaga, etc.). La forma más general es gai; hay gei en Eguiateguy 

e Inchauspe, en el J. Etchepare de Bur (siempre gai en Ber), en CrIc y, junto a gai, en Erkiaga. � Aithortzen dut 

ez naizela zure errezibitzeko gai. Mat 252 (254 gai eta digne). Zeure begien aitzineko gai egin diazadazun neure 

arima. Harb 296. Zeren anhitz izan baita [...] ni baiño hunetako gaiagorik eta anzatsuagorik. Ax 16 (V 7). 

Eztela zure faltaz edo zu hartako ez gai izanez huts egin. Ib. 8s (V 4; v. tbn. 615 (V 396)). Eztira ez adin guztiak 

bekhatu suerte guztietako on eta ez gai. Ib. 178 (V 120). Hala dira bada halaber gaztetasuneko obra onak ere, 

zahartasunekoak baiño gaiago eta baliosago. Ib. 171 (V 115). Hauta kofesor gaia eta prestua. Hm 202. Bata 

gauza batekotz da gai, eta bertzea bertzekotz. Ch I 19, 5 (SP hobe da, Mst abantallusago). Hei irakhats dezoten 

presenteko Katixima hau [...] haurrak gai diren bezanbat eta hekin adinaren arabera. CatLav A 4v (V 5). 

Jakiñezen artean darauskiote, baña eztira gai, ezer ere danik agertzeko ta argitaratzeko. Lar, carta a Mb 280. 

Atenzione oso bat eman behar dela gauza hari, gai den perfekzione guzia ematekotzat. He Gudu 121. Ez da deus 

gaiagorik eta puxantagorik, lohikeriazko izpirituaren desterratzeko. Ib. 117. Nai du Jangoikoak guziak beren illhordurako 

arki ditezen arako gai egiñak eta ongi prestatuak. Mb IArg I 131s. Luis izan zan prinzipe gai doatsu 

bat. Cb Just 11. Etzen deusere gai zenik yuduen harrizko bihotzen hautstekotzat. Lg II 280. Ez adiñaren 

samurtasuna, ez eta ere burasoenzako amodioa etziren gaiak izatu haren baratzeko. Mih 12. Dotzena bat urte du 

/ Monho zutela deitu / Bikari Uztaritzera / [...] Hangotz gai aurkiturik. Monho 52. Zerren emon deuskun arima 

bat, bera ezagutu, maitatu ta gozetako gei dana. CrIc 18. 

� (s. XIX). Zelan Jesusek egiten zaituezan prest, gai ta aurreratuak oraziñorako. Añ LoraS 97. Presunzioa, au 

da, gai eztala, kargu andiak edo arrisku andiak dakazten egitekoak bere gaiñ artzea. Gco II 23. Gerrarako gai 

ziranak. AA II 5. Gai naizen khar guziarekin. Dh 240. Dignitaterik gorena etzaion gai idurituko 

konparatzekotzat [...] Jainkoaren etsaigoan izana kausitzeko zori gaitzarekin. MarIl 85. Nor da zu baino 

gaiagorik Jainkoari gure fagoretan mintzatzeko? Ib. 104. Kalitate hunek Salbatzailearen gorphutza gai 

bihurtzen zuen, trabarik [...] gabe gorphutzik [...] gogorrenen iragaiteko. Jaur 164s. Elkarturik ongi, / ez dituk 

gai izango / zuentzat amabi. It Fab 107. Bañan, nor da gai bear bezala erabakitzeko zenbaterañokoak diraden 

[...]? Izt C 171. Zeñaren oñetako lokarria askatzeko gai ere ez naiz. Lard 372. Baldin gai bada etxe hura, 

ethorriko da zuen bakea haren gainerat. HeH Mt 10, 13 (EvL gai bada, TB hartaz gai bada; Lç digne). Ai 

Jauna, ez naiz gai sar zaitezen nere atherbean. Dv LEd 17. Gero hasiko dira hiltzerako othoitzak. Gai 

balinbanaiz, ihardetsiko dut nik ere. Ib. 165 (Cb Eg II 91 al badet). Desiatzen dek baño / ez aiz ordia gai. Bil 

120. Artarako txit gai zala añ ondo agertu zuen, nun [...]. Arr May 183. 

� (s. XX). Gei diren izarian saristaturen dituelako uste zinezkoa. JE Bur 104. Bihotzez ala adimenduz jada zer 

nahitako gai zirenak. StPierre 40. Munduko obra guti dira horrekin lerrokatzeko gai litezkenak. Ib. 26. Lagunak 

ez ditu gai, bera da beharko Jesus gudu gaitzean ihardukitzeko! Ox 77. Gai danak pixkortu [...] ta osatu dezala. 


mende.


Muj PAm 13. Ez diogu eskerrik, ez delakotz gai. JE Ber 89. Aipatzeko gai litaken jauregirik ez dugu ikusten. Ib. 

45. Eriotzak dakar besalagun, / bere buruz ezpaita gai. Ldi BB 148. Petri gurea ortarako ta geiagorako ere gai 

egiña dagola aspaldi ontan. Lek EunD 46. Zentzuek gai ez, betor sinismen / izkutu oiek argi ikusteko. "Son 

impotentes". Or BM 34. Ta orretarako gaien enaizelarik, norbaitek asibidea eman bear-ta, banatorkizute. Ldi IL 

87. Euskal arazoetan zuen ustez gai ditezkenen izenak. Ib. 151. Eztut nere burua zuregana etortzeko gaitzat 

iduki. Ir YKBiz 146. Beso biguinez, begi zorrotzez, / apeza adin ez iñor gai. Or Eus 419. Eultzirako gai dan 

beorrik, ez / batak ez bestêk aukera. "Aptos para". Ib. 328. Edozelako ondasuna ekarteko gai ta bide diran gauza 

guztietzaz estadua jabetuko ei da. Eguzk GizAuz 43. Guhaur ez gira deusetako gai. Jainkoak gaitu gai egiten. 

Egunaria 9-4-1959 (ap. DRA). Egon zen horrela, hasnasa hartzen deus esateko edo pentsatzeko ez gai. Mde 

HaurB 102. Oroimenak amor eman dezakeanarekin, arako kontu zaarrez noraño nintzakean gai ikusi dezadan. 

Anab Poli 8. Mutil taldea ementxe gaude, / danok gazteak eta gai. NEtx LBB 369. Zilegi izan bekit, beraz, gai ez 

naizenez gero bestetarako, erabateko zenbait gauza esatea azentuaz. MEIG VI 98. 

v. tbn. SP Phil 222. ES 171. Brtc 223. Ub 204. JesBih 397. Gy 238. Hb Egia 56. Zab Gabon 105. Zby RIEV 

1909, 227. Jnn SBi II. Elsb Fram VII. Lap 21 (V 12). Arb Igand 96. A Ardi 88. Inza Azalp 45. Etcham 159. FIr 

178. Barb Leg 61. Otx 182. TAg Uzt 135. EA OlBe 90. SMitx Aranz 166. Etxde AlosT 9. NEtx Nola 8. Txill Let 

130. Erkiag Arran 80. Zait Plat 113. Vill Jaink 72. Gazt MusIx 221. Onaind ib. 152. MAtx Gazt 66. Ardoy 

SFran 68. Balad 116. Berron Kijote 42. Gei: Ip Hil 21. Erkiag BatB 195. 

� (Con -ra en vez de -rako). � Bertzei hainitz enplegu eta egiteko fidatu zaie, eta zu etzare deusetara gai 

idurituko. SP Imit III 49, 5 (Mst deusentako etzütie hun edirenen). v. tbn. SP Phil 486. 

� (Con -tzat). � [Aitak] aren ondorengotzat gai ez bainindukan. Etxde JJ 5 nota. 

� (Precedido de instr.). a) Capaz de, apto para. � Hartakoz da galtho heia emaztiak egiazko adiskidegoaz gei 

diradianez. Egiat 217. b) Digno (de). "Ez da nitaz gai, il n'est pas digne de moi" Lf Gram 295. � Baldin etxea 

hartaz gai bada, zuen bakea ethor bedi haren gainerat. TB Mt 10, 13. Mundu guzian deus zuetaz gai ez dela. 

Iratz 178. 

� (Precedido de gen.). a) Digno de, merecedor de. El único ej. encontrado de gai det. en esta construcción es el 

de Laux BBa 44. � Erreñuaren gai izateraño goratua arkitzen bazera. AA III 355. Hau ez othe daukanez 

hoinbertze osparen gei? JE Bur 144. Gerla-denboran baitzen no man's land [...] eta araberako angles-hizkuntza 

baten gai litake, ikaran gabiltzan erregebidea. JE Ber 93. v. tbn. Laux BBa 122 e Ir YKBiz 394. Theresaren 

barkamenduaren gai izanen ahal zen behin! Mde HaurB 62. Garaiagoak abestu bear dituela diñosku, 

Kontsularen gai ditezkenak. Ibiñ Virgil 42. Sakramendu baten hartzeko gizonak behar duela [...] grazia horren 

gai bilakatu. Ardoy SFran 175. Jaunak zure gai kausi nezala heriotzeko orduan. Xa Odol 80. Izen eder horren 

gai gu ez gira sendi. Ib. 237. � Grazi gizona zeru-gai egitten duan oni, esaten zaio deuntzallea. Inza Azalp 45. 

Naikun oneik ez ete ezilkortasun-gai? "Dignos de inmortalidad". Laux BBa 128. Garbitasun diztiraz bego zure 

etxia, / eta zeure gogua beti gotzon-gaia. Ib. 124. b) Apto para, adecuado para. � Bertze [eri-handi] batzu, 

ezagutza guti-aski galtzen dutenak; oriek dira, gure [sendalarien] lanaren gaienak. FIr 187. Zazpi aizparen gai 

dan oiala / ebakirikan erditik, / alde batera iru soiñeko, / utzirikan lau bestetik. Or Eus 195s. Onen adiñeko 

eskondu gabe, ta beltzean oratu dukenaren gai. Zait Sof 127. Irazki nahasia eta urratua ehun ederragoren baten 

gai bihur daiteke goragoko Ehule haren eskuz eta arduraz. MIH 51. 

�3. (G, AN, L, BN; O-SP 227 (L), SP, Lar), gei (V, S, R; Añ, Gèze, Dv), kai (BN-ciz; Lar, Añ). Ref.: A (gai, 

gei, kai); Etxba Eib (geixa); EAEL 143. Materia, material, substancia; materia prima, simple, elemento; (la) 

materia. Es especialmente frec. la construcción con gen. (soineko baten gaia 'material (tela) para un vestido'); en 

textos meridionales se encuentra tbn. con -rako (hiztegirako gaiak 'materiales para el diccionario'), nunca, salvo 

error, con -tzako, y sólo en Arbelbide con -tzat. "Propre à quelque chose, matière, étoffe, ekaia. [...] Gaia franko 

dudalarik, encore que j'aie beaucoup de matière" SP. "Materia de que algo se hace" Lar y Añ. "Corte de vestido, 

soñeko baten gaia" Lar. "(A) pan y manteles, mai ta gai" Ib. "(La) diligencia es la madre de la buena ventura, 

ekinaia patu onaren gaia" Ib. Cf. lehengai. v. 1 ekai (2). � Tr. Empleado con seguridad por Axular y Pouvreau, 

desde mediados del s. XVIII se hace muy común entre los autores meridionales; al Norte no se encuentra sino 

ocasionalmente hasta la 2. a mitad del s. XIX, siendo frecuente desde entonces. La forma más empleada es gai; 

hay gei en autores suletinos (Inchauspe y, junto a gaia (con -a constitutiva), en Eguiateguy), vizcaínos (todos los 

del s. XIX; gai en los del s. XX) y Laphitz (I), Hiriart-Urruty, J. Etchepare, Oxobi (111), Zerbitzari (Azk 71) y 

quizá en INav. � Obraren egiteko gai guztiak. Ax 26 (V 15). Entradan dire hirur masta buruz goiti eta emanen 

tutzu geiak elkarrekin batean eta ioanentzare xuxen hetarat. (Interpr?). INav 17. Eleizako argi guzietan argitzen 

dana, guzien gaia eta iturria. Lar SAgust 9. Oliorik edo beste gairik bagez, aitzen da argia. Mb IArg I 373. Diru 

gaistoz gairik ezin erosiz ibilli ta, zer artu ez duela arkitzen da. Ib. 221. Zerzaz edo zertatik egin zuan [Jainkoak 

Mundua]? Gai gabe ta ezerezetik. Ub 7. Zerren eztaguan bere amodiuan isioteko gei obiagorik. CrIc 140 (el ed. 

traduce 'combustible'). Sakramentu onen geia izan zedilla ogia ta ardaoa. Añ LoraS 54. Lurrak ematen baitu 

anitz gai. LE-Ir. Denda zokoetan autsak eta sitsak ukiturik zeuden gaiakin. AA II 167. Egunoro urtengo dabee 

orain euskeerara zaletu ta ondo ikasteko gei ugarijak. JJMg BasEsc VIII. Gei edo material txarragaz euren lanak 

egiten ditubezanak. Astar II 161. Oben [bei eta astotxoaren] eta aitaren / asnase makala, / ez da beste gairikan / 

berotzeko aurra. Echag 109. Loreetan arkitzen dute eztiaren eta argizagiaren gaia. It Dial 11 (Ur geija, Dv 


mende. 

152


gaia, Ip geia). Zeña [leiarra] dan lurruspe guztiko gaia. Izt C 66. Hire gorphutza duk ardura ederrean: / ase on 

baten gaia neretzat menean. "Tu me serviras de pâture". Gy 236. Errepintako ona Luhuso herria, / ematen du 

berritan trenxoinezko gaia. (Interpr?). Hb Esk 145. Etxeko-andreak maneatzen zuan apari au, eta bezperan 

Billaprankatik ekartzen zituan gaiak. Zab Gabon 75. Aberedaria egiteko bear diran gai billa. "Por los simples". 

Otag EE 1882c, 535. Beste gai gabe ur garbiya ardo onian biurtu zuan. Bv AsL 114. Bere amak soñeko baten 

gaia eman zion. Arr May 119. [Zaldiyaren] larrubak ere badu / zorro baten gaia. Noe 61. Badakigu [...] 

Jainkoaz emana [dela] onyoaren hazia edo gaia. Lap 7 (V 5). Liburu baten geia baginuke, nahi bagintu oro 

altxatu eta orori ihardetsi. HU Zez 48. Gorphutzean baditugu begiak ikhusteko, beharriak aditzeko, [...] eta 

bertze hanbat indar eta gai biziko beharrentzat. Arb Igand 149s. Guztia geia dala diñoen geitarrak edo 

materialistak. Itz Azald 206. 

� (s. XX). Ezta, ba, Jaungoikoa lengo gaiez baliatu gauzak egitteko, etzan alako gairik eta. Inza Azalp 34. Ikusi, 

entzun eta irakurritako gaiz egiña da liburutxo au. Muj PAm 12. Lurpeko gei batzuez aberatsago zelakotz ere 

omen Espainia. JE Ber 49. Lau soñeko egitteko lain oial, gai obienetarikua. Otx 181. Gai-berritze ta abar... 750. 

Ldi IL 122. Guk gizonok soin bako gairik eskuartean erabilten be eztakigu. Eguzk GizAuz 47. Oianzuaitzak 

ematen dizkitzu tresna oien guzion gaiak. Munita 29. Oiana da milla gauzetarako lenengo gaien sor-lekua. Ib. 

22. Gaia [= 'La materia'] Gogoaren berjakintza hartzea da. Mde Pr 348. Zeru-lurrak deritzogun guzi au 

oraindio gai eitegabe ta illuna zan. Or Aitork 361. Salerosketako gaia gogotik [portuan]. Anab Aprika 15. 

Arrautz, oillasko, beste gai asko, / sortzen ditu baserriak. And AUzta 139. Gorputza osatzen duten gaietan. Vill 

Jaink 65. Zertaz edo nolako gaiez egiñak izan diren. Ib. 40. Munduko gaia berbera ere, Jainkoak ezerezetik 

atera izan du. Ib. 33. Tabaku-bedarren keia, gizonen berbaroa, argi motelak; orra edaritegi aretako gaiak. 

Erkiag BatB 100. Fray Luisen Bibliarekiko jakite guzia, [...] ezta ainbateko aren egintzan, lanerako gai ta 

eginbide baizik. Gazt MusIx 61. Frantses eta Michel, arraza bereko gizonak, ez ote dira gai bereko apezak? "De 

la même étoffe". Ardoy SFran 142. Gerrako gai guziak izugarri garesti dituzu. Lab SuEm 196. Europaren 

kultura --berak sortutako nahiz besterengandik hartutako gaiez oratua-- gu guztiona da. MIH 87s. Nere hiztegi 

haundi horretarako gaiak biltzen. MEIG I 90. Gorputz sotila, mehea, "gaiaren eta izpirituaren artekoa". MEIG 

III 80. Gai-bilketan. Ib. 54. Eskultore jator batentzat, gairik egokiena harria da. MEIG IX 118 (en colab. con 

NEtx). 

v. tbn. SP Phil 331. He Phil 333. Cb Eg II 155. Egiat 165. Lard 211. Ud 107. Barb Leg 127. JMB ELG 70. EA 

OlBe 93. Berron Kijote 188. Gei: Egiat 158. Ur MarIl 101. Or Poem 513. 

� (Aplicado a seres vivos). "On l'emploie quelquefois en parlant des personnes. Ez da horren baithan gizonaren 

geirik, il n'y a pas en lui l'étoffe d'un homme" Dv. � Artha handirekin bilharazten ohi zituela kausi ahal 

zitezkeen muthilkorik izpirituz agudoenak eta gairik hoberenak, eskoletara eta unibersitatera igortzeko. ES 177. 

Laguntza faltaz hanbat adimendu eder eta gai onak dohakabeki gelditzen dira mendi eta arrokapean ehortziak. 

Ib. 178 (v. tbn. 179). Odol hoberenetik Darrigol ilkhia, / garraiatzen du izen osoki handia; / ez delakotz gai 

txarra, luze bizi bedi. Hb Esk 113. Gai ederra heldu da Dubut atzarria, / liliak bezala du beztiren herria. Ib. 135. 

Ahariak ez du ardirik jokhatu behar hiru urthe bethe aintzinean, ahari txarra eginen da bertzela onaren gaietik. 

Dv Lab 271s. Haren dohain ederrek xoratua atxiki zuten, eta behin baino gehiagotan erranarazi zioten: "Zer 

apostoluaren geia!". Laph 122 (v. tbn. 134). Nekazariyetatik ere ateratzen dira gai onak beste gauzetaako. Sor 

Bar 31. Juan gazte harren inguruan zirenek bazakiten saindu handi baten gaia zela. Jnn SBi 165. Begitarteari 

aski zitzakon behatzea [mediku gazteari], ikusteko aita familiako on baten gei zagola. JE Bur 99. Oro harritu 

zituen jada pilotari ematen zion zafrakoaz. Elhe bat zuten mihiaren puntan orok trinketetik atheratzean: "Zer 

geia!". GaztAlm 1934, 109 (ap. DRA). Legegizon baitzen / bera; ta Gazte / artarako ari... / Oker larria, / bion 

gaia izanik / olerkaria! Ldi UO 30. [Eguberrian] Jainkoak artu baitzun gizonaren gaia. Or Eus 132. Hain 

zartako ederra ematen dio pilotari ala eskuinaz ala ezkerraz! Ez dakigu Euskal Herri guzian baden gei 

pollitagorik. Zerb Azk 116s. Larroke Bidartarrak eta Etxart Arbonarrak badute gai, bainan ez da indarra aski 

trinketean. Herr 16-10-1958, 3. Sainduen gaia ere gizonetik heldu dela. "La pâte". Ardoy SFran 120. � Etsaiek 

uste gabean gudu gaiak aurkitu [eskualdunak]! Ahal bortitzenak laster baitzazkoten ttipitu, / berak hasi, berak 

baitezpada gelditu. Ox 187. 

� (G, AN, L, BN; H), gei (V, S, R; Añ, H). Ref.: A (-gai, -gei); Lrq (-gei); Etxba Eib (geixa). (Como segundo 

miembro de comp.). "Follaje, (V) orri geia" Añ. "Matière dont on fait une chose. Makhila gaia, geia, ekhaia, 

ekheia, bois propre à faire un bâton. Bildots (ahari) marro gei ona, agneau mâle propre à faire un bon bélier. 

Xerto gai ona, bonne greffe, et aussi, bon sujet à porter une greffe" H. "-gai (G, AN, L, BNc), sufijo que 

significa 'material' [...] Irakurgai, cosa de leer" A. "-gei (V, S, R), sufijo que indica el material de que se hace un 

objeto [...]. Buruntzigei (V,...), karelgei (V-ple), material de seto para hacer coronas de cestos" Ib. "Matière 

propre à fabriquer un objet: arropagei (étoffe) dont on fera un vêtement" Lrq. "Inguruan ziran burdiñ-olak, sugeixa 

ataratzen eben basuetatik, [...] sacaban el combustible (la materia de arder) de los montes" Etxba Eib. v. 

harigai, argigai, harilkai, bizikai, burdingai, eztigai, inauskai, irazkai, irakurgai, etc. � Sagar, udare, 

txermen, mats eta beste jan-gai guziak. Mb IArg I 119. Jesu Kristok autatu edo eskojitu zuenean ogia bere 

korputz gaitzat . Mg CC 199. Egur lodi edo ikatz gaiak artu. CrIc 81. Nua bidia edegitera urten biar daben 

zepa-gejari. Mg PAb 132 (Azkue (ed. 1899) traduce 'a la materia de la escoria'). Soñeko gai preziotsuenak. AA 


mende. 

153


III 582. Ustai gaia berde dan artean, okertu arren, erraz zuzenduko da. Ib. 384. Bialdu ziozkan zur-gai onak. 

Lard 187. Ez dezute eskeñiko bere gañean beste gairekin egindako lurrin gairik. Ur Ex 30, 9. Horrengatik da 

nekhe egungo egunean laz eta taula gairik bazterretan atzematea. Dv Lab 349. Gaztaina ondo baten sugaia 

(1887). HerVal 73r. Eskuaran hitz-gaiak aurkhitzen dire nasaiki; gai horiek elkharretara bil bitez, [...] eta 

geroztik errextasuna badukezu zure gogoeta guziak eskuaraz aiphatzeko. Arb Igand 15. Bazkari geiak. Const 24. 

Tiro-gaiak aitu zitzaizkigunean. Or SCruz 65. Erosi be janzki-gai dan-danak, / azpiko ta ganeko, biar 

nebazanak. Enb 176. Neskak magaletik atera zitun apari-gaiak eta maiean ustu. Or Mi 89. Lert-gai ta laspel 

erio-banatzalle guziak amaitu arte, ez da guda izugarri au azkenduko. TAg GaGo 75. Margo-gai asko erabiltzen 

zan garai onetan. JMB ELG 35. Olabidetar Anton. Etxegintza-gaiak. NEtx Nola 15. Atxoa sukaldean bixkotxa 

gaien aphailatzen ari zen. JEtchep 21. Maisuak, eskola-gaiez ganera, beste gauzatxu batzuk [...] izan oi zituan 

bere kutxetan. Erkiag BatB 41s. Gizartearenak, ez bakarrik lurrak eta aberaskizun gaiak ta ondasun-erroak; 

gizartearenak, gauza guztiak izan bear dabe. Ib. 173. 

v. tbn. It Fab 262. Hb Esk 233. FIr 140. Ardoy SFran 292. Gei: Astar II 159. JE Bur 202. 

�4. (H), gei (S; Dv (S), H), geri. Ref.: A y Lrq (-gei). (Acompañado de part. o rad. verbal y aux. trans.). Tener la 

intención de, disponerse a, ir a, haber de. "Jun gei dizut, j'ai l'intention d'aller" Dv. "Egingeia (S), qui est à faire, 

q'on a intention de faire. Egingei dizut xamar eder bat, je veux vous faire une belle blouse" Ib. "Eztizit edan gei, 

je n'ai pas envie de boire. Jin gei duzu, il doit venir [...]. Ces formes de locutions sont fort usuelles en Soule eta 

dans une partie de la Basse Navarre" H, que cita a O y AR. "Sufijo que denota proyecto, idea, intención, y se usa 

con los verbos. Jingei dizie, tienen la intención de venir" A. "Intention: jun gei dit, gei dit jun, je compte m'en 

aller" Lrq. Cf. infra (9). � Tr. Propio de la tradición suletina, ya desde Oihenart; aparece tbn. al menos en Lopez. 

La forma más empleada es gei; hay gai en algún ej. de Mirande; en textos suletinos de Herria se encuentra la 

variante geri. � Pazkoz urkagei duenak, garizumaren laburrez ditu penak. "Celui qui doit être pendu à Pâques". 

O Pr 395. Ziozu eztakigula guk egin gei duguna. AR 329. Zeliala heldu gei duzu. 'Il doit aller au ciel'. Ib. (ap. H). 

Eztakigülarik zertan den ari, ezetare zer dian egingei. Egiat 195. Hogeita hirur denin jin zeristan hunak / osabak 

hilzerakun eman gei zeistanak. Etch 180. Ahaide delezius huntan bi berset gei tit khantatü. Ib. 234. Eskont gei 

badüzie. Ib. 82. Paraphrasis bat egin gai deraukot. Mde Pr 199. Gai diot erantzun gordin bat egin. Ib. 60 (v. 

tbn. 61, 64). Kantunamentian geri dütü misionak eman. Herr 26-11-1959, 3. Elisabeth, Anglaterrako erregina 

protestantak, geri dü joan Aita Saintiaren ikhustera. Herr 9-3-1961, 3. � Eztizie gei zuten bezala egiten. 'Ils ne 

font pas comme ils avaient devoir de faire'. AR (ap. H). 

�5. (Como segundo miembro de comp.). Forma parte de innumerables compuestos más o menos lexicalizados, 

como handigai, andregai, apaizgai, hautagai, emaztegai, erraingai, erregegai, ezkongai, giristinogai, senargai 

(qq.vv.), etc. 

� (G, AN, L, BNc ap. A; VocBN, H), gei (V, S, R ap. A; Añ, H). (Precedido de sust.). Futuro, aspirante (a), 

candidato (a), proyecto (de), posible. En suletino (cf. Belapeyre y UNLilia) parece tener en ocasiones usos más 

próximos a los del adj. 'futuro'. "Heredero, [...] (V) jaube geia" Añ. "Propre à..., destiné à... Aretxe hau ene zezen 

gaia da daugin urtheko" VocBN. "Marrogaietako hautatzen du arzain onak bere axurietarik ederrena" Ib. 186 

(ap. DRA). "Iei-geia (BN), la vigile d'une fête" H. Cf. Gte Erd 199, que da koñata gai (V-arr, G-azp), koñado 

gaia (V-gip, G-azp), koñatu geie (V-arr), küñatagei (BN-arb, S), frente a koñata o koñadu bearra en otras zonas. 

� Tr. Documentado primero en autores suletinos (Belapeyre, Eguiateguy (191)); desde comienzos del s. XIX se 

documenta con frecuencia en autores meridionales y desde la 2. a mitad del mismo siglo en septentrionales no 

suletinos (Goyhetche, Duvoisin, etc.). � Jüdioak ere jin zirena haren adoratzera? Ez: eta hura zen haien ütsüeri 

geiaren zeñhare bat. Bp I 25. Jesüs-Kristen ama gei zenak. Ib. 95. Zeruko herederoak edo jabe gaiak. Gco II 9. 

Begiratu biar deutsa lagun geijaren edadiari. fB Ic III 334. Guztiz ondo dakite / egiten kofiyak [...]; / oi ez 

bezelakoak / dira neurri-gaiak / buru kolokak eta / illez estaliak. Echag 82. Iñorant bat behiñ liburu-gai baten / 

ondokotasunez primu kausitu zen. "Manuscrit". Gy 134. Xerto-gaia behar da fruitua markatzen duena, bertzenaz 

arbola alferra ethorriko da. Dv Lab 381. Zertako ez ezar bertze norbeit haren ordain auzapez? Ala nehor ez 

izakiz ordain-gei? HU Aurp 128. Lege-gei batzuen xedea. HU Zez 100. Debrien ozte gaitza / gai huntan 

ikharatzen: / Haren goitzale geia / delakotz orai sortzen. UNLilia 11. Ikaslari edo estudiante pillo bat, euren 

artian lagikari-geiak eta osalari-geiak zirala geienak. Kk Ab I 18. Arroltzen barnean diren xita gaieri. Zub 122. 

Oñarau-gaiak. Ldi IL 96. Sari-gaia, betirako, euskel artikuloa bedi. Ib. 97 (v. tbn. 151). Ezin garbiroago 

aditzera eman zezakeen alargun lizunak amorante gaiak bildu nahian zebilela. Mde Pr 173. Hemen "ranchero" 

gei bat baduzu, zurekin gogotik konpainiatuko dena. Larz Iru 42. Arbola horren lore gaiak izena zuen Frantses. 

"La promesse de fleur". Ardoy SFran 53. Opari-gaiak ez zuen akatsik behar: Jupiter-entzat idi xuria 

baitezpadakoa zen. Lf CEEN 1973, 128. Irakurle trebatuarentzat [...] erraza denak, nekagarria izan behar, nahi 

ta ez, haur trebe-gaiarentzat, hots, irakurtzen ikasi behar duenarentzat. MIH 220. Gure ikasle-gaiak, gure 

ikasleak eta are gure irakasleak horren premia gorrian daude. MEIG IX 31. 

v. tbn. Mg CC 199. Añ MisE 25. Hb Egia 35. Sor AuOst 72. Jnn SBi 110. Iraola 71. Ill Testim 28. StPierre 30. 

Ox 28. Balad 74. Etcham 222. Tx B 113. Alz Burr 16. TAg GaGo 78. Zait Sof 195. Txill Let 100. Arti Tobera 

284. Larz Iru 140. Mattin 148. Xa EzinB 133. Gei: Xarlem 111. JJMg BasEsc 123. AstLas 67. Etch 374. Azc PB 

148s. CatBus 29. AB AmaE 223. Ip Hil 115. Ag Kr 146. Etcham 85. JE Ber 58. Zerb Azk 21. Erkiag BatB 162. 


mende. 

154


� --Ola, apaiz... apaizkume! --Umea ez. Gaia. "Distinguo". Ez da berdin. Lab EEguna 76. 

� Etxenko bestik ere, ikhus aldi oroz / [...] eni injürios; / mesperetxü gei baten ninzan heki geroz. 'Dès que j'étais 

avec eux, j'étais objet de mépris'. Etch 174. Jente xehe miserablia, aldiz, haien phakazale; / ezpazütügü sekurs 

gei, bai bethi izanen ere. 'Si vous ne venez à notre aide'. Ib. 582. Ene maite (fidel) ezagütia nik horregati kitatü, / 

eta beste maiterik zian bat ene phena gei hartü. 'Et je pris pour mon tourment une autre'. Ib. 238. 

� (Añ, H), gei (Añ, H). (Precedido de part. o rad. verbal). "Vendible, [...] sal-gai o -gei" Añ. "Digno de muerte, 

ill-gaia" Ib. "Geia, gaia, joint à un verbe donnent à faction qu'il exprime une idée de futurition: Oraino ezkongai-gei 

da. [...] Egin-gei da, c'est à faire, ce n'est pas fait encore" H. Cf. aukeragai, barkagai, egingai, 

erakusgai, ezkongai, etc. � Gizon bezala mirra, honen egün batez ehortzi behar geiaren ohoratzeko. Bp II 25. 

Ordian jinen da bizien eta hilen jüiatzera. Zergatik minzo da bigarren jingei honzaz? Ib. 15. Gorputz ustel-gai 

oni. Mb IArg I 94. Ondu nai dutenen ainzuran ondu-gai gelditzea. Ib. 96. Ill-gaia zala Jesu Kristo, reus est 

mortis. Ub 88. Asten dira ebagiten atal ifin gaiak ta adobetan zuloak. Añ LoraS 46. Zor aundiyetan gelditzen 

gera / onenbeste mesederi, / ez dan bezela baliteke izan / gure eman gaia ugari. Echag 91. Piamonteko sarreran 

[San Franziskori] gerta zitzaion konta-gaia. Bv AsL 133. Herrian sal gei zitezken arno eta bertze mozkinen salbide 

onak hatzeman nahiz. HU Aurp 110. Zaldi sal-geia sokatik eremanez. Etcham 66. Argitara-gaiak aukera 

bearrez. Markiegi in Ldi IL 8. Lehen eta orai / egiaren etsai... / Musde Zanpagarai, / zü beti zanpa-gai! Lf 

Murtuts 12. Min zahar, ahatz-gai ezinen oiharzünak ene goguan iratzarriz. Mde Pr 130s. Zer irakur-geia luketen 

supazterrean. Zerb Azk 109. Gogaikarria da opa denean, opa-gaia ez iristea. Txill Let 102. Eztizu penarik eman 

/ hortikan ikusteak / barkazio gabeko / kondena-gai tristeak? Arti MaldanB 223. Badaukazu etxian jan gaia 

ugari. And AUzta 124. Ogei milla erreal izango ditu kobrau-gei. Erkiag BatB 162. Damonek maita-gaia ezin 

menperaturik bere burua amiltzea erabakitzen du. Ibiñ Virgil 54. Euskal Herriko Unibertsitatean [...] ikas- eta 

irakas-gai izan daiteke euskara. MEIG IX 31. v. tbn. Lard 452. Ox 72. NEtx LBB 246. Gei: Akes Ipiñ 28. 

� Orduan ere geor baldin baditeke, ez diteke luze, ez baita luze-gairik. Oraindik ez dan geroa izaten asi baledi 

ta luze gai izateko oraingo biurtu, ta orrela luze gertatu [...]. "Quia quid sit longum nondum erit". Or Aitork 

320. 

�6. (G, AN, L, BN; Lar, Añ, Dv (G, s.v. gei) H), gei (V, BN-arb; Dv (G), H). Ref.: A (gai, gei); Gte Erd 3, 59 y 

222. Tema, materia, asunto, cuestión; objeto; aspecto; argumento. "Asunto" Lar y Añ. "(En este) asunto, punto, 

gai onetan" Añ. "Matière, sujet sur lequel on discourt, on parle" H. "Gure gaiari segitu behar diogu (G-azp), 

gere gaiakin segi behar degu (G-goi)" Gte Erd 3. "Bertsotako gaia euskara eman zien (G-azp), geitzat (BN-arb)" 

Ib. 59. "Ipuin askoren gaia bizitza da (G-azp)" Ib. 222. v. azalgai, esangai (2). � Tr. Propio sobre todo de la 

tradición meridional desde mediados del s. XVIII; muy empleado en el s. XX. Al Norte no lo encontramos con 

cierta frecuencia hasta la 2. a mitad del s. XX (antes sólo en Duhalde, Hiribarren y Etchamendi). � Zerbait nai 

izatea Jainkoaren Legearen kontra gai pisuren batean. CatBurg 35 (la versión de Mb dice gauza edo materia 

grabean; la corrección es de Lar). Gaiari banagoka batetik, eta bestetik hizkuntzari, baderitzat [...]. Lar, carta a 

Mb 277. Gaia: Zein den Jesus arkitzeko bidea. Mb IArg I 169. Urrenguan jarraituko deutsagu gei berari. Mg 

CO 70. Laugarren aginteak badu beste itzaldi askotarako gaia. AA II 102. Gai onen gañean itzegingo dizuet 

gaur. AA III 366. Au izango dogu [...] agindu onetako nire erakutsijen ta zeuben ikasikizunen geija. fB Ic II 12s. 

Oñatiko Erriak gai askotarako eman izan dituen seme argidotarrak. Izt C 483. Gai guzti guztietara da 

zoragarria txit artzain doatsu oen mendietako izaera gozatsua. 'En todos los aspectos'. Ib. 229. Gai 

lazgarrienekin dohaz dixiduak, / eskarnioz direla dantzatzen buruak. (Interpr?). Hb Esk 229. Guti dakit nik 

hemen Yatsuz errateko, / izan dezakelarik gaia bertzendako. (Interpr?). Ib. 145. Ortikan ere bada / bertso baten 

gaia (1854). Arrantz 14. Gai askotan bat etzetozen. Lard 537. Gai artan egitekorik izan etzutela. Ib. 518. 

Miragarria da Jaungoikoa bere gauzetan, eta aberatsa gizonak salbatzeko gaietan! Arr GB 110. Gai batetik 

bestera. Aran SIgn 18s. Izan zaitezte Elizari obeditzeko gaian itxubak. Bv AsL 193. 

� (s. XX). Gertaera oon berria zabaldu zen bazter guzietan, guzien izketako gaia egiñaz. Goñi 31. Ana 

Joseparen esanak eztira siñistu bear gai orretan. Ag G 135. Aurtengo batzaldietako [= 'concurso'] gai ta sariak. 

EEs 1912, 148. Gaiak eskatzen dionean badaki xamur eta goxo izaten. Inza in Jaukol Biozk XIV. Gai asko ukutu. 

Kk Ab II 181. Maitasuna, Aberrija ta Uskurtza ixan dira gairik ugarijenak olerkarijentzat. Laux BBa 142. Ni 

enaiz gai ontan sartu. Ldi IL 57. Ikastoletan euskera, ala edozein gai euskeraz, irakastea. Ib. 64. Euskoedestiaurreko 

gaia darabilkiten idaztiak. JMB ELG 105. Gai onetaz, zer diño Aita Santuak? Eguzk GizAuz 174. 

Ori beste gai bat da. ABar Goi 20. Gaira eraman zun bereala izketaldiaren aria. TAg Uzt 282. Ez da 

oraingoxea / olerki onek dun gaia. EA OlBe 40. Ikusi gai ontan J. Olhagarayren liburuxka zoragarria. SMitx 

Aranz 224 nota. Berriketarako amaika gai bazituzten. JAIraz Bizia 110. Iainkoa Bera mintzatu zaigun eziñ obeki 

Paulen bidez gure berpiztea gai dala. Or QA 199. Jakintza eta Irakaskintzaren gai guztien adierazteko. Mde Pr 

206. Ipuin-labur horrek, 1914|2-18|2-ko gerlatik landa Irlandan gertatu ziren nahasmendu eta kasailak ditu 

gaitzat. Ib. 298. Orra or beste itzaldi baterako gai polita. Lek SClar 119. Gai korapillotsu. Or Aitork 99. Zure 

iritzia jakin nai nun gai ontan. Etxde JJ 166. Baño gai au utzita gatozen Poliren arira. Anab Poli 82. Batzuk 

neure burutik atara-ta [ipuiñok]. Geienak, gaiez, or-andik artuta. Bilbao IpuiB 11. Eztidazu esanen nobela 

baterako naiko gai eztagoela hemen. Arti Ipuin 60. Gairik sakonenak. Zait Plat 1. Liburu au da nik gai ontaz 

irakurri dudan gauzarik oberena. Vill Jaink 10. Zein da, izan ere, ikusmenaren gaia, objektua? Kolorea, noski. 


mende. 

155


Ib. 66. Olerki auen gai nagusia. Vill in Gand Elorri 11. Astiro dirautsaz barruko geiok etxekandre mazalak 

Nikanoreri. Erkiag BatB 124. Ean ez zuen antzerki bat atheratuko gai hortaz. Larz Iru 9. Teresa deunaren 

"nigan bizi ezik bizi naiz" gaiari eraskiñak. Gazt MusIx 163. Euskal-gaien irakurle azkenbakoa. Alzola Atalak 

111. Gai egokia, laukoa pintatzen asteko. Ib. 82. Gai orrek duan alderdi parregarriari begira. NEtx LBB 120. 

Arrantzalien gaia det orain artuta. Uzt Noiz 81. Ara neri zer / jarri diraten orain gai. Uzt Auspoa 43, 118. 

Emaiten dauzkizuten gaiek zer ele bide duten bat batean hatzeman. Xa Odol 61. Saioetako gai-bertso batzuk. Xa 

EzinB 65. Arras berriki sor-herriko gaieri lotu zaizkie [pastoralak]. Lf in Casve SGrazi 15. Pastorala zaharretan 

gaiak atera dituzte Bibletik, Sainduen bizitzetarik [...]. Ib. 15. Liburuetako gai aietaz. Berron Kijote 32. 

Lizardiren poemak eta [...] Axularren pasarte bat (Lc 12, 19) hartu nituen gai. MIH 386. Gaia agortu. Ib. 298. 

Arantzazuko batzarren gaia h sartzea ala h kentzea izan zela diona. Ib. 223. Gaia eta forma. MEIG IV 72. Ez 

diot nik ezertxo ere kenduko Altube jaunaren lanari, bere gaian alderatzeko gauzarik ez baitu bestek egin. Ib. 

252. Gaia hautatu. MEIG VII 46. Ikertzeke dauden gaien zerrenda luzeegia litzateke. MEIG VIII 120. Gaizerrenda. 

Ib. 108. 

v. tbn. Cb EBO 56. Ub 210. Mg CC 121. Gco I 420. Dh 52 (edo sujeta). A Ardi 99. KIkV 59. KIkG 41. Etcham 

139. Tx B 220. Zub 58. FIr 178. Alz Ram 49. Aitzol in Ldi UO 8. Munita 35. Etcheb MGaric 7 (edo sujeta; ap. 

DRA). Mde HaurB 92. Erkiag BatB 149. Izeta DirG 41. Basarri 163. And AUzta 130. Osk Kurl 130. BEnb 

NereA 83. Onaind in Gazt MusIx 154. MAtx Gazt 9. Ibiñ Virgil 24. Mattin 136. Larre in Xa Odol 13. Gei: CrIc 

110. JJMg BasEsc 107. Astar II XIV. AB AmaE 442. Itz Azald 154. Casve SGrazi 20. 

� (Como segundo miembro de comp.). v. BERRIKETA-GAI, gomutagai, etc. � Orra bada nire sermoigaia. 

Lar SAgust 5. Jesusen amore-nekeei dagozten zenbait Otoitz-gai. Mb OtGai (tít.). Ona non dotrina gai edo 

asuntorik bearrenak esan ditugun. Cb EBO 56. Ongi iltzen laguntzeko itzgaiak. LE Ong (tít.). Guzurra bere 

gauza andija izan ez arren, izan leiteke pekatu mortala, edo personiaren parteti edo guzur geijaren parteti. fB Ic 

II 177. Provenzako nexka bat dut kanta-gai. Or Mi 3. Adi-gai bereziak. "Temas intelectuales". Aitzol in Laux 

BBa XII. Itxasaldeko ibilliak eta lanak zituan maiz mintza-gai. TAg GaGo 14. Elerti-gai utsezko idazlanak. 

Markiegi in Ldi IL 11. Euskeraz aal duten gutxien ari izaten dira, naiz yardun-gaia erreza izan. Ldi IL 46. 

Eztabai-gaiarekiko ain axola gutxiko ezpalira! Ib. 58. --Aita; presarik ez badezu eseri zaitez. Itz egin nai dizut. -- 

Emakume gaiaz? --Ez; lan gaiaz. ABar Goi 31. Oso baldarra naiz maitasun-gaietan. TAg Uzt 283. Iakintza 

gaietako liburuak. Or QA 198 (tbn. jakintza gaietan en Alzola Atalak 105). Baina ez da hau ene mintza-gaia. 

Mde Pr 185. Badugu emen, alafede, ikasbide marduleko meditazio-gaia. Vill Jaink 129. Izadi-gaiak iruditzat 

erabiltze ta baloratze ori. Gazt MusIx 166. Gure gazteok, gizarte-gaia oso artua dute beren olerkietan. NEtx 

LBB 212. Nobela-gaia nai badek, ez daukak asmatzen ari bearrik. Ib. 12. Gazte-gaiak batez ere, sortu nai nituan 

nere lanetan. Ib. 127. Polemika-gai gogaikarri hau ezinbestean ukitzen dut. MIH 251. Kultura gaietan hartzaile, 

bestearen zordun, beraz, garenez gero. Ib. 110 (v. tbn. 104). 

v. tbn. Gco I 394. KIkV 36. KIkG 24. Inza in Jaukol Biozk VII. Enb 139. Lab EEguna 68. Munita 94. Lek SClar 

135. Etxde JJ 12. Erkiag Arran 139. Zait Plat 119. Basarri 189. Osk Kurl 136. Ibiñ Virgil 22. Berron Kijote 228. 

Gei: Mg CO 293. 

�7. (AN-5vill ap. A EY III 247; Lar DVC 231, Añ, H). Capacidad, aptitud, disposición. "(Bien) inclinado, gai 

onekoa, griña onekoa" Añ. "Moyen, talent, capacité, faculté" H (ap. Lh). "Cada cual en su aptitud, nor bere 

gaiean (AN-5vill)" A EY III 247 (� A Apend). v. gaitasun (2). � Tr. Empleado por autores meridionales de la 

2. a mitad del s. XVIII y 1. a del s. XIX, y muy frecuentemente por Hiribarren. Con posterioridad, sólo hemos 

encontrado ejs. en Udarregi y P. Errota. � Eman ziozkan Jangoikoak maite dituenei eman oi diezten [...] 

zerurako gaiak, eta orien artean bere eritasunak. Mb IArg I 131. Zelan dan bakotzen bizi modua, geia edo 

kapazidadea ta burua. Cb CatV 78. Santua berez, bere izatez ta jatorriz, bekaturako gairik batere gabe. Ub 132. 

[Zerren gure arimia dan Jainkua] ezagutu ta mai[ta]tuteko geiak daukazana. CrIc 17. Ikusirik [...] Bizkaiko 

erritar maiten gai ona. Añ EL 1 3 (EL 2 4 gei on). [Euskarak] etzebala gramatikarik eta itztegirik, eta izan ere ezin 

zezakeala, zergaitik etzeban gairik bear bezala neurtu ta zuzen-bidean ifinteko. Izt C 9. Lurbira meatzeak 

ematen du [...] burnia naiko guztia, baldin gai guztiak balirake bear ainbat besoz, egurrez, olaz eta uzearlez. 'Si 

hubiera todas las proporciones de brazos...'. Ib. 131 (v. tbn. 25). Haren seme Garcia agertu ondoko, / behar ziren 

gaiekin ordu denborako. Hb Esk 57. Gai oro bazituen gora higateko. Ib. 152. Itxuren arabera, badu gai laneko. 

Ib. 116. Munduko mintzoetan ez da hain garbirik, / ez eta behar bada hain gai handikorik. Ib. 88 (tbn. con algún 

cambio en Arb Igand 12). Ez diotzate Yainkoak eman gai hautuak [gehien yakin eta handienei], hobeki zaur 

dezaten! Hb Egia 35. Baditeke lehen bi gizonak egitean xukatu zitzaizkon adimenduzko gaiak [Yainkoari]. Ib. 12. 

--Onera etorri naiz / andregai bat naian... // --Serbituko zaitugu / dadukagun gaian. Ud 39. [Seme alabak] aita 

ta ama errespetatu / bear dan umildadean, / al duen gaiaz sokorrituaz / ezintuera diranean. PE 25. � 

Aphezpikuak ikhusirik... gizona, geiez gei, ez dirakela behinere Jainkoa ganat hurbiltzeko heinean aski planta. 

EskLAlm 1911, 31 (ap. DRA). 

�8. (H). Motivo, ocasión, fundamento. "Sujet, matière, motif. Negar egiteko gai asko badezu (AA)" H. � Tr. 

Empleado por autores meridionales desde mediados del s. XVIII; no hay, salvo error, ejs. vizcaínos en el s. XX. 

Se encuentra tbn. ocasionalmente en algún autor septentrional. Hay gei en los autores vizcaínos y en Duhalde e 

Hiriart-Urruty. � Gairik egin bage uste salbatzea. CatOiq 527. Hau ere bere naigabe berrirako gai egoki 


mende. 

156


kezkaria da. Mb IArg I 163. Pekatu beniala ez dalako berez kondenazinoko geija. Mg CO 146 (CC 105 

kondenazio-gaia). [Zeruko eta lurreko kreaturak] Jaungoikoa alabatzeko eta berari eskerrak emateko gairik asko 

ematen digue. Gco I 445. Gaia, okasioa edo tentazioa datorkionean. Ib. 418. Orra enbidiarako gai guzia. Gco II 

69. Pekatu benialaren gaia, berez ariña, ez uzteagatik, pekatu mortala egiteko prest balego. Ib. 14. [Bekhatu] 

hetako bidea, geia edo laguntza emanez. Dh 444. Egiija aituten emotia da neure lanaren ta zeubeen entzutiaren 

geija. fB Ic I app. 5s. Zer-nai gauzetarako / arkitzen du gaia. Echag 140. Aurkituko dituguz geure begijeen 

azpijan gei ugarijak lotsatuteko. JJMg BasEsc (ed. 1845), 47s. Karga astuna zerbait arintzeko gai eta bidetzat. 

Arr GB 3. Pozik juan zan andik, Santua desonratzeko gaia berekin zualakoan. Bv AsL 136 (v. tbn. 98). Horra 

non duen kopla berri andana baten emaiteko geia. HU Aurp 94. Emetik artuko dogu, itxaropena eukiteko geia. 

Itz Azald 159. Emakume guztiak zeukaten mingaña erabiltzeko zio ta gaia. Ag G 311 (v. tbn. 267). Aztutzeko gai 

ederra daukazu. JAIraz Bizia 16. Beste alde batetik etorri zitzaion beldurraren gaia. Mde HaurB 76. Farrerako 

gaia izateagatik. Berron Kijote 50. 

v. tbn. AA I 456. AB AmaE 106 (en guip.). Gei: CrIc 23 (edo motiboa). Astar II 178. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Baña irabazten dutena da gerorako purgatorioko su ta neke-gai 

izugarria. Mb IArg I 265 (v. tbn. neke gai en Echag 202). Jangoikoaren orrenbat zenza-gai gogorren buruan 

gelditu balitz zenzatua. Ib. 119. An [zeruan] sarzen diran guziak sarzen diran emengo eritasun gairik, odolaren 

irakiterik [...] eta anima asalderaz lezaken gaitzik bage. Ib. 238. Nere bizi guztiko miña ta negar gaia badet. Cb 

Eg II 59 (Dv LEd 113 nigar-bidea). [Pekatu benialik baño egin eztabenak] nosbait egin daben pekatu mortalen 

bat damu geitzat konfesinoian ifini [biar dabe]. CrIc 156. Ez da berez bekatu beniala kondenazio-gaia. Mg CC 

105 (CO 146 kondenazinoko geija). Pekatu mota au besteak baño andiagoa da, pekatu gaia berdiña danean. 

Gco II 5. Ezin esan al ditekian moduko poz-gaia. Bv AsL 163. Guzien zorion gaia berdiña izango da [Zeruan]; 

atsegingai berak izango dittuzte; baño ez zorion edo atsegintasun berdiña. Inza Azalp 114. Ustez ez dik ark sartu 

olako / burruka-gairik barnean. "Causa de discordia". Or Eus 307. Urrikari onek urriki-miña maite nizun, eta 

urriki-gaia billatzen. Or Aitork 56. Bazuen beste kezka-gairik. Mde HaurB 11. Jende guztien irri-gai eta hire 

etsekoen lotsa-gai. Ib. 42. Etxekoentzat lotsa ta auzokoentzat par-irri-gaia ugari emango zukeana. NEtx LBB 19. 

Berak ezpainetan irria du beti, eta mihian ere irri gaia. Xa Odol 163. v. tbn. Berron Kijote 157. 

�9. "Gei (S), proyecto, idea. Banizun geia horren egiteko (S), tenía idea de hacer eso" A. Cf. supra (4). � Bere 

büria eho nahi ükhen zian. Ixilik bere gei gaistoaren konplitzeko [...]. Ip Hil 150. 

�10. (G), gei (V-m). Ref.: A (gai), Apend (gei). Soltero. "Oraindikan alaba zarrena gai degu" A. "Au be gei ta 

neu be gei (V-m)" A Apend. Cf. supra (4). � Garai au da, ta orretarako dira gai daudenaren ibillerak, elkar 

ezagutzeko garaia. ABar Goi 52. --Txorakeri batzuk esaten ari giñan. --Biak gai egon! Ib. 28. Gure sasoian 

gustokorik etorri etzitzaigulako, beti gai egon bear al degu, ala? NEtx Antz 75. [Emakumea] gazte ta gei dan 

artean. Erkiag Arran 42. Kerman, gei egoan: Zuriñe ere, gei. Ib. 89. Neska ta mutill, ezkondu ta gai. Basarri 16. 

v. tbn. Etxba Ibilt 480 (gei). 

�11. "Gei (V-al), noticias. Gei onak, buenas noticias" A. 

�12. "(V-arc), afligido" A, que cita RS 163, pero ahí sólo hay constancia de gaitu (q.v.). 

- GAIAN. v. GAIETAN IZAN. a) (Precedido de -t(z)eko). En disposición de, en condiciones de, en situación de. 

� Heren Maisuagandik ikasi zituen egiak berak erakutsi zizten ondorengo ikasleai, hoek ere heren ondorengoai 

erakusteko gaian uzten zituela. Ub 108. Tabernaz aukerarik / eztago mendiyan, / laiste giñaden zerbait / 

pentsatzeko gaian, / aulduta jarri gera / alimentu naian. Ud 102. Eskola-gabea joan bazan bere basarri-zokotik, 

argi berriz burua jazteko gaiean ez da arkitu geroztik. Mok 6. Ezkontzarekin, sendia izateko gaian jartzen 

gerala. ABar Goi 34. � Gaiean dagoanak / bertso oiek entzun, / merezi ez dezunik / bat apenas dezun. PE 70. b) 

(Precedido de rad. vbal.; empleado por Etchahun). Con la intención de, con ánimo de. Cf. supra (9). � Badizü 

denbora / zure salütatzera jin gein ninzala. Etch 172. Gure Jaun erretora, / nuiz dükegü plazera / zure juiten 

ikhustekua ez ützül gein seküla? Ib. 482. Ene osaba ere hil zeritan ordin, / lehen khentü primajen berriz eman 

gein. Ib. 180. � "Hil geian da (S)" Gte Erd 265 (junto a hil hurran, hiltzeko zorian, etc., de otras zonas). 

- GAIDUN. (El) que es de tema... � Ez dira liriko alakoak. Ezta ipui-gaidunak ere. Lek SClar 133. Etxebarruko 

filmeak baiño lekore-gaidunak gogokoago dituen antzera. Erkiag BatB 35. 

- GAI EGIN (Lar, Añ, H, Bera). "[H]abilitar a uno, zintzotu, gai egin" Lar. "Rehabilitar, berriz gai egin" Ib. 

"Capaz, apto, gai [...]. Verbo, gaitu, gai egin" Añ. "1. rendre digne; 2. se rendre digne" H (ap. Lh). v. 1 gaitu. 

- GAI EGON, IZAN. Estar dispuesto; estar en condiciones. � Erretako prest ta gai dagoan lasto ta bedar 

igartua. Añ LoraS 191. Joango nak noranai, / zergatik iretzat ni / non-nai beti nak gai. It Fab 191. Aldaratu zen 

barkhatzailearen gana, / eta gai egon, hartuz geroztik zeruko irakaspena, / Jaunen Jaunari erakusteko urrikirik 

biziena. Ox 73. Ene mintzoa [...] iri atsegiteagatik gai zegon beti. Or Mi 7s. Txondorra gai dagonean, gañerakoa 

eginen diagu. Ib. 89. Ez jauna, ez! Gai gaude oraindik; zu ezkongai ta ni alargun. Lab EEguna 64. Gogoa zut 

egon arren, etzegok gorputza gai. Or Poem 543. Poli bigarren txarkeria egiteko gai zegoan, zer egin asmatuta 

zeukan. Anab Poli 31. Gainean dituen eta datozkiokeen ekaitz eta erasoei gogor egingo badio [euskarak], hori 

baita gai dagoenaren indarra. MEIG VIII 46 (Gai dagonaren indarra, tít. de una obra de A. Barriola). 

- GAIEKO. v. GAIKO (b). 

- GAI-EMAILE. (El) que fija el tema o asunto sobre el que han de cantar los bersolaris. Hoy, al menos al Sur, lo 


mende. 

157


normal es gai-jartzaile (5 ejs., mer., en DFrec). � Gai-emaile, Antton Aranburuk: [...]. Xa Odol 339. Aranalde 

apeza gai-emaile fina. Ib. 167. 

- GAIETAN IZAN (geietan S ap. Lrq; SP, H). (Precedido de -t(z)eko). Estar en disposición de, en condiciones 

de; con intención de, con ánimo de. "Dans l'intention de... Ex.: juiteko geietan nüzü, je suis dans l'intention de 

m'en aller" Lrq. Harriet (ap. Lh) deduce erróneamente, a partir de Ax 223, un gaiak "moyens, biens, facultés 

pécuniaires". v. GAIAN. � Baldin emaiteko gaietan bagara [...] eman diazogun [probeari], eta gaiñerakoan utz 

dezagun. Ax 223s (V 149). Algarreki ezkuntzeko geietan direla. ArmUsk 1900, 65 (ap. DRA). � Gaitz da 

haragiak tentatzen zaituenean, gaietan eta okhasinoetan zarelarik, zeure buruaren bortxatzea. Ax 481 (V 311). 

- GAIEZKO (Lar). a) "Material, contrapuesto a lo inmaterial o espiritual" Lar. "Causa material, kausa gaiezkoa" 

Ib. � Ispirituzko eta gaiezko ondasunak. Otag EE 1882c, 446 nota. Gorputz zalako etsi-arazten ninduen bere 

gorputzak, gaiezkoa zalako, mugatua ta pixua zalako. Txill Let 89. b) (Adnom. de supra (3)). � Kongregazioak 

iraunen ez dute otoitz-gaiezko ta artako diran libruz laguntzen ezpadiguzu. Mb IArg I 52. � Au [Lizardi] izan 

baitzizun zirikatzaille [Orixek], elerti-ederti gaietazko aren illunaldi ezyakiñetan argi-emaille. Markiegi in Ldi 

IL 11. 

- GAIKO. a) (Adnom. de supra (3)). � Zeinbat berba amodiogeiko daukaz Aita guriak? Iru, ta dira onek. 

Lenengua, Aita guria; [...]. CrIc 122. b) Apropiado. � Zear-mintzorako ("ironia"-rako) yayoa duzu euskera, 

gaiekoa. Or EEs 1927, 173 (ap. DRA). 

- GAIRIK GABEKO. Inmaterial. � Gauzen gairik gabeko / osotasun garbia. Gand Elorri 182. 

2 gai. "Alegre" A, que cita a Ast. v. gaile. 

gai. v. 4 gari. 

gahi. v. gahe; 2 gari. 

gaia. v. goaia. 

gaiha (det.; SP � Dv). � "Gaiha, gizkeia (O), cuillère de pot, burunzalea" SP. "Gaiha , cuillère à pot" 

Dv. v. gahe. 

gaiagotu. � Hacer(se) más capaz, más apto. � Latin eredura euskara egokitu beharrean ari zirenean, uste 

zuten, zuzen noski, ez zirela euskara nahaspiltzen eta zikintzen ari, aberasten eta gaiagotzen baizik. MIH 254. 

gaihaje (S-bas ap. A; Foix ap. Lh), gaiharaje (S ap. A; Foix ap. Lh), gaihaie. � "Acogida calurosa, en lo que se 

distingue de batzarri, que es 'simple acogida'" A. "Cf. béarn. gahaje" Lh. � Elhia ezti eta hun du; gaihajia gozo. 

Eskual 11-4-1913, 3 (ap. DRA). Adiskider gaihaie handi egiten zian. Const 28. D'Esquer-ek egin zeron gaihaie 

hun Haritxabaleti. Ib. 23. 

gaihaka. "(S-saug), partie de la nuit" Lh. 

gaihakari. "(S-saug), noctambule" Lh. 

gaiako. "(BN; Chaho), gaïac (bot.)" Lh. 

gaihalara (S ap. A; Gèze, H, Foix ap. Lh). �1. De noche. "De nuit, et au clair de la lune" H. "Nocturne [?], de 

nuit" Lh. v. GAUAZ. � Jaiki zen Josef, hartü zütian haurra eta haren ama gaihalara eta juan zen Ejiptarat. Ip 

Mt 2, 14 (Lç gauaz). � "Gaihalara (S), vers le soir" Lh. �2. "Gaihalara [...] (S), a la tertulia" A. 

gaihalari. "(S; Foix), noctambule, qui court la nuit" Lh. 

gaihalde, gaialdi. v. gaualdi. 

gaialte. v. gaualde. 

gaian. "(AN-gip), un pez" A. 

gaiandu. v. gaihendu. 


mende. 

158


gai-añari. v. GAU-ENARA (s.v. 1 gau). 

gaiapil. "(Hb), sorte de mandille" Lh. 

gaiari. v. gauari. 

gaiato (S ap. A), gaiatu (R-uzt ap. A). � "Instrumento de hierro que sirve para remover la brasa" A. Cf. VocNav 

gaiatu (Roncal), gayato (Vidángoz, Ochagavía, Roncal, Isaba) y gayata (Uztárroz, Roncal); indica que se trata 

de una voz extendida tbn. por Aragón. 

gaibele. v. gaubele. 

gaibenitu (Lar � H). � "Terciar la capa, la lanza, &c." Lar. 

gaibide. � Tema. � Ingixka batzuei gaibidea noizik-bein eskatuz, or ari dugu neke aundirik gabe [Abadal, 

Lliga'koa]. Ldi IL 25. 

gaiduru (L ap. Lh � Hb). � "Comble, débordement" Lh, que lo relaciona con gaindura, pero recuérdense 

formas como gonburu (var. ganburu), del mismo valor. 

gaiek. v. haiek. 

gaihen (BN ap. A � Dv (BN)). �1. "Supérieur, qui l'emporte" Dv. "Superior, sobresaliente" A. �2. "(Hb), 

besoin, nécessité" Lh. 

gaiende (Lar � H). � Aptitud. v. gaiera, gaitasun. � Jardun-bide aietan agertu zuen alainzo, argitasun eta 

gaiendeak guziak miretsi zituen (1879). JFlor. Kantatzeko badakat / oraindik indarra, / [...]. Gaienderikan gabe 

/ det asmo bakarra, / saiatu nola egin / alkarrekin parra. Sor AuOst 104. 

gaihendu (gaie- AN, BNc ap. A; Aq (gaie-), Dv, H (L, BN)), gaiandu (BN-baig ap. Satr VocP). � Dominar, 

imponerse. "Adelantarse entre los competidores, con las transitivas del neutro" Aq 887 � A. "L'emporter, 

prendre le dessus" Dv. "Etsaia gaihendu zaiku, l'ennemi nous a vancu. Haurrak gaihentzera uzten badituzu, onik 

eztukezu, si vous laissez vos enfants prendre le dessus sur vous" H. v. gailendu. � Itsas-leihorretan / ezin 

gaihenduz / arrisku handitan, / lotsatzetik urrun, / bozik segi zagun. Monho 94. Beharra gaihendurik. Dv Lab 

371. Ez bazaizkit gaihentzen, orduan notharik gabe izanen naiz. Dih MarH 103 (ap. DRA). Lapurtarraren mihia, 

nork erran liro? Baxenabartarrarena baino zalhuago, Ziberotarrarenari gaihentzera. JE Bur 170. Emaztekiaren 

baitan zintzotasuna eta grazia gaient ditazkela edertasunari berari. JE Ber 94. Eztul idor bat abiatzen zako, ezin 

gaihendua. JE Med 59. 

gaihenzia (Dv � gaihenzi A). � "Supériorité, dessus" Dv. 

gaiera (Lar � H, Añ). � "Capacidad, aptitud, inteligencia" Lar. Cf. gaikera. v. gaiende. � Laster jakintzen 

artikasdean eta oek barruntzen bere gaiera, oarkera eta geigura agertu zituen (1879). JFlor. 

gaierdi. v. gauerdi. 

gaiero (BN ap. A; VocBN � Dv , H (BN)). � "(Adj.), chargé de supporter un préjudice résultant d'une 

mauvaise action commise en commun entre plusieurs" VocBN. "Complice" Dv. "Solidaire, qui doit supporter la 

charge, la peine, la perte qui incomberait à plusieurs ensemble" H (ap. Lh). Cf. kaiero. 

gaiez (G? ap. A; Lar (� H), Añ). �1. "Inútil", "inhábil" Lar, Añ. "Indigno, incapaz, inepto" A, que cita a Añ. � 

Bere obenez Zu biziro maitatzeko gaieza izan dan nere biyotz au. Elizondo KristPE 169 (ap. DRA). �2. 

"Incapacidad, ineptitud" Lar, Añ. �3. "Inmaterial" Lar. 

gaiezkiro (Lar � H). � "Inútilmente", "ineptamente" Lar. 


mende. 

159


gaieztasun. "Incapacité, inaptitude, indignité" H. 

gaieztatu. "Inutilizar" Lar, Añ. 

gaieztu. "Inhabilitar" Lar, Añ. "Rendre, devenir incapable, impropre, indigne" H. 

� gaika. "Cucharón" A (� Lh), que lo atribuye a SP, pero éste trae, sin lugar a dudas, gaiha (q.v.). 

gaikaitz (Lar � Hb (ap. Lh) y H). � "Cachivaches, trastos viejos, inútiles, gaikaitzak" Lar. 

gaikalde (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 139). � Parte de arriba; techo. "Etxearen gaikaldera goaz (G-azp, ANgip), 

arbolan gaikaldean zegoen (G-azp)" Gte Erd 139. v. gainalde. � Kana bi ingurutik kana bi ingurura 

errekatxututa daukee (zelaia), eta euriya asten bada gaikalderantz batuten dabe lurra. Akordagoitia EEs 1919, 

20 (ap. DRA). Lurrean zutik jarri ta eskuaz gaikaldea errez jotzen zun. JAIraz Joañixio 55. Gañerako guztia 

mandio, gaikaldeko bidetik sarrera zula. Ib. 10. 

gaikari. v. gaukari. 

gaikera (Lar, Añ). � Habilidad. v. gaitasun. � An agertu zituan ostera bere gaikera eta ziadia. Ag Lar 549. 

Baterako indar ta gaikera (habilidad) andiak eukazan Portunek, besterako etzan gauza. Ag AL 114. Gaikera 

(habilidad) andiaz. Echta Jos 91. 

gaikeria. � Materialismo. � Gaikeri edo materialismoa. Eguzk GizAuz 47. Marxen gizartekeriak gaikeri, 

alanbear edo adurkeria ditu bere iturburu. Ib. 85 (v. tbn. 73, 78, etc.). 

gaikeriazale, gaikerizale. � Materialista. v. gaikoi. � Gaikeri-zaleen eretxiz, gizartea be olantxe, indar itsuak, 

lege aldaeziñak darabille. Eguzk GizAuz 48. 

1 gaiki. �1. "Orgánico, parte integrante. Izki gaiki eta geikiyak, letras orgánicas y epentéticas" Bera. � Neurriezak 

eta gaikia elkarren aurrez-aurre aritzen diren landa itxiaren aldi-ertza. "Componentes". MEIG IX 125 (en 

colab. con NEtx). �2. Dato. � Bearrezko gaikiak biltzea. "Los datos precisos". Zink Crit 45. �3. (Lo) material, 

materia; cosa. � Bere bizi-bidean iñoizpait gaikia / elburutzat badartu, lilluraz gaxoa / izakietan datzan zeure 

ederrez doa. J. Gerrika-Etxebarria in Onaind MEOE 703. Munduan dan guztia gaikia ei da. Eguzk GizAuz 47. 

Arimea deritxogun izaki au, soña edo gorputza baizen gaikia ei da. Ib. 47. [Zer-dana] gaikiz aisfera biribil, 

sendo ta azkenbagea da. Zait Plat 44. Artu, etorri-ala gaikien gereiza. Gand Elorri 149. 

2 gaiki (Lar (� H), Añ), geiki (Añ). � "Suficiencia" Lar, Añ. 

gaikitsuro (Lar � H). � "Suficientemente" Lar. 

gaikoi. � Materialista. v. gaikeriazale, gaitar. � Batzu Yainko-zaleak / beste batzu gaikoi. Aurraitz EG 1956 

(1-2), 17. Nai dutena esango dute "gaikoiak", bañan istoriaren agiria dago or, eta erlijioko sorkari agertzen ari 

da gizona bein eta berriz mende guzietan zear. Txill Let 121. 

gaikor, geikor. � Material. � Gauza areek eurakgan daukeen geikorragaitik. Itz Azald 74 (v. tbn. 73). 

1 gaila (V-ple-arr-oroz, AN-5vill ap. A), gaili (V-ger-ple ap. A). �1. "Extremidad superior de las ramillas" A. v. 

garia. �2. (V-ger ap. A y Holmer ApuntV). "Pala o paleta del anzuelo, en que se sujeta la pita del aparato de 

pesca" A. "Lemeagaz ['con la lima'] gailea atara da" Holmer ASJU 1969, 172. v. 2 artza. �3. "(R), herradura de 

caballo. Mandoa gailla batekin dago, bestea erori zau (R)" A. �4. "Gailli (V-ger), carga de ramillas" A. �5. 

"(V-ger-arr-och), desvirtuado, soso, zonzo" A. v. gaileta (3), 1 gailu, gailuzki. �6. "Galla (S), guija [no 

especifica en qué acepción]" Lacombe ms. (ap. DRA). 

2 gaila (gall- Lar � H (G)). � "Pérdida" Lar. 


mende. 

160


gailadi. "Gailladi, tallo de la flor del maíz" A Apend. v. gailur (5). 

gailagin. "Herrador (R)" A Apend. 

gailarazika. "Gaillarazika (V-arr-oroz), gritando" A. v. garrasika. 

gailarengo. � Principal. � Zergatikorik gallarengoa, sendiaren bizi-aldarteak erakusten ditun gauzeen izateari 

dagokiona dala. Elizdo EEs 1929, 47. 

gailasi. v. GARRASI EGIN. 

gailastilla. "Gaillastilla (V-ple), carguilla de leña" A. Cf. 1 gaila (4). 

gaildor, gaildur. v. gailur. 

gaildurru. v. galdurru (3). 

gaile. "Gaille, alegre, festivo" A, que cita a Ast. v. 2 gai. 

gailen (G-goi, AN). Ref.: A (gaillen, erasan); Gte Erd 227. �1. Sobresaliente, eminente; triunfante. "Eskribitzen 

ori da gallen = gehiena (AN-gip)" Gte Erd 227. � Tr. Empleado por autores meridionales (sobre todo 

guipuzcoanos) de léxico cuidado del s. XX. En DFrec hay 8 ejs. de gailen, 3 de gaillen y uno de gallen, todos 

ellos meridionales. � Gallen ikusi zuanari [borrokariari] eman zizkon Ana Josepak, atxur kirtenaz, iru edo lau 

zartateko. Ag G 274. Arlo batean gallena. Zink Crit 10. Gertaerarik nagusi ta gallenenak. Eguzk RIEV 1927, 

423. Euskalerriko itxaso orrotsu, arkaitz gallen, baso abartsu ta baserri baketsuen ikusteak. Inza in Jaukol Biozk 

IX, nota. [Etxea] goiko auzoan balego, buruz / ager liteke gaillena. Or Eus 192. Pedron ontzia ekaitz-artean / 

itxaso-gain beti gallen. SMitx Aranz 169s. [Ezkontza horrek] aberastasuna eta gizarteko leku gaillen bat 

ekarriko dizkit. Mde Pr 182. Gaillen gelditu. Vill EG 1956 (1-2), 61. Zeruan, izarra, / gaillen ta bakarra. Gand 

Elorri 122. Kant-en filosofian azkenengo hipotesi hau ateratzen da gaillen. Vill Jaink 91. Joera horretakoen 

artean behinik behin gailen eta nagusi jasoko du burua. MIH 350. Euskal autore gailenak ditu eredu. Ib. 114. 

Badakidala zein erdara ageri den gero eta gailenago inguru hauetan. MEIG VII 183. v. tbn. Enb 61. EA 

Txindor 7. Erkiag Arran 101. Zait Plat 95. 

� (Tratamiento de respeto). � Eminentísimo Sr.: Jaun guztiz (txit) Gaillena. Jaun Gaillen-Gaillena. NEtx Nola 

11. 

� (Precedido de gen.). En la parte alta (de), en la cima (de). � Aloña orretxen gallen / beste Andre bat sorturen. 

SMitx Aranz 21. � Euskal mendi-lerroak mallan mallan datoz / Aizkorri-gallenean alkartzera gogoz. SMitx 

Aranz 35. � (Con reduplicación intensiva). � Iru gurutze nabarmen / mendixkaren gallen-gallen, / Ama-Semeen 

Kalbarioa / miñez gogorazten. SMitx Aranz 225. 

�2. "Batzuek burua gaillen duela, besteak burua makur (G-to), [...] con la cabeza erguida" A s.v. erasan. � 

(Fig.). Orgulloso. � Yaun Erraimunen andre on Yoana Marik, Mariren ama gallenak. 'Mère orgueilleuse'. Or 

Mi 30. 

�3. Larramendi lo emplea con cierta frecuencia como supuesta raíz de distintas palabras cast. (v. galón, gallear, 

galocha, galope, etc.), gralmte. rad. de gailendu, pero al menos una vez da gallen artua "que significa el 

vencedor y el que toma o echa mano del vencimiento" (s.v. gallardo). 

gailendu (G... ap. A; Lar, Añ (G, AN), H (V, G)). �1. Aventajar, vencer, sobrepasar; sobresalir, destacar, 

descollar. (Con aux. trans. e intrans.). "Adelantarse entre dos competidores, el uno al otro, gallendu. 

Adelantósele, gallendu du, gallendu zaio" Lar. "Vencer, sobresalir, sobrepujar" Ib. s.v. gallear. "Vencer" Añ. v. 

gaihendu. � Tr. Documentado en textos guipuzcoanos al menos desde Larramendi. En DFrec hay 6 ejs. de 

gailendu y uno de gaillendu. � Zer da goiteria edo soberbia? Besteak gallentzeko gurari erabageko bat. 

CatBurg 39 (la versión de Mb decía besteak baño geiago izateko; la corrección es de Lar). Guziak gallentzen 

dituzula. Lar STomas 2. Gerra onetan gallenduak ez geratzeko. AA III 548. Ara or ire leikidea! Gallendu zak 

beiñ, arraio ori! Ag EEs 1917, 202. Mendi gurenak [...] danen artean gallentzen diran lez, Zumarraga 

goragarria, gauza gustietan gallentzen zan. GMant LEItz 69. Gallentzen asi zitzaionian / larri juana da igesi. Tx 

B I 189. Birtutean gaillendu direnen naigabeak. Vill Jaink 106. Kondairan barrena gailendu diren ikasiago, 

landuago eta ausartago bakanak. MEIG VIII 59. Gutakoren bat gailendu bada lanbide horretan. MIH 268. v. 

tbn. Or Poem 553. Gazt MusIx 227. In MEIG VIII 27. � Destacar (?). � Beste gauzarik ez det gallendu / lupika 

ta pikardiya, / banidadiak galdu biar du / mundu onetan erdiya. Xe 314. 


mende. 

161


�2. (AN-larr ap. Asp Leiz; Lar, Añ (G), H). Envalentonarse, engreírse. "Levantarse a mayores, gallendu, ollartu, 

con las terminaciones del neutro" Lar (v. tbn. Añ). "Montantear, lo mismo que jactarse y querer mandar, 

gallendu nai" Ib. � Nora da arako buru arro ta gallendua? VMg 48. Gallendua zegoen franzes talde andia 

menperatu zutelako. Izt C 413. Mutillzartu ta ezkondu, / oraiñ andria gallendu, / gaztia bear omen du. Xe 275. 

Nork ixillarazi orain gu, gu gallenduok? Ldi IL 28. v. tbn. Or Eus 396. Gailendurik eta oilarturik asten ziran 

gurasoen aurka. Zait Plat 114. Gazteak gallentzea / jarri zaigu modan, / lengo errespetoa / ez dakit non dan. 

Basarri 108. � Enorgullecerse. � Santu ziranen gurasoek ez al yunate poz aundiago [...] beren semeak 

ikustean? Eta zergatik ez gallendu ere, aien guraso izan ziralako? Or QA 99. 

�3. (G-to ap. A). Proliferar, multiplicarse, aumentar. � Urtiak gallendu ta / ajiak azaldu. Xe 300. Galdu zituen 

gari-zelaiak, / gallendu zaio sasiya. Tx B III 62. Ziza-larreak ostilika antza / euntzetan dira gaillendu. Or Eus 

220s. Makineria gallendu zaigu / ta balio aundikoa. Basarri 132. � "Aizea gallendu egin du (handitu) (AN-gip)" 

Gte Erd 148. 

�4. "Pervers, coupable" Dv, que cita a Ant. "En G-to se usa gralmte. en mal sentido: gaillendua, el perverso" A. 

- GAILENDU-EZIN (Añ (G), A). "Invencible" Añ, A. 

- GAILENDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Berrizale, ordea, zaharzaleak eta herrizaleak 

gailenduxe zaizkigun garaian. MIH 292 (v. tbn. 264). 

� Etim. De gainean + -tu; cf. (Lç) gaineandu. 

gailentza. � (Tratamiento de respeto). Eminencia. "Su Eminencia: Zure (edo Berorren) Gaillentza (Z Gltz a )" 

NEtx Nola 11. � Jainkoa lagun, urte asko bitza Zure Gallentzak edo Beorren Gallentzak. NEtx Nola 13. 

� gailet. "Caudillo o amor" DRA, que cita GH 1930, 226, pero se trata sin lugar a dudas de la trad. francesa de 

amodio belharra. 

gaileta (-ill- V, G; -ll- Lar, Añ, H), kaileta (AN-5vill, S; -ll- Lar y H), kaleta (BN; Dv (BN), Lh). Ref.: A 

(gailleta, kailleta, kalleta, kaleta); Lh (kalleta). �1. "Gaylleta, vaso o medida de cobre para líquidos" FGNav 

176. "Galleta, es voz bascongada, galleta, kalleta, y son los picheles de tablas que están en uso especialmente en 

las caserías" Lar (v. tbn. Añ). "Pichel de madera, galleta, galletea" Lar, Añ. "Sorte de grande cuillère à puiser de 

l'eau dans un seau" Dv. "Galleta, espèce de pot de bois pour liquides, principalement pour vin, d'une contenance 

de 2 litr. et 1/2 environ" H. "Kalleta, cruche en bois, à anse, qui se porte à la main, plus petit que la pherreta, 

ferreta" Ib. "Gailleta, 1.º (V, G), acetre. 2.º (V-m-gip, G), herrada pequeña" A. "Kailleta (AN-5vill), bacineta, 

acetre que se emplea para sacar agua de un cubo" Ib. "Kalleta (S), herradita, pequeña herrada de madera" Ib. 

"Kaleta (BN), acetre, cazo con que se saca agua de tinajas, herradas" Ib. "Canette (de marchand de vin)" Lh. Cf. 

Deen I 135: "Kalieta, [...] jarro de madera", y II 16: "Kaliita, [...] jarro". � Ura edaten da galletiaz. Mg PAb 

131. Ekarri daigubela galleta baten ura. Ib. 55. Ura eramateko ekarri zuen galleta bat. VMg 84. Galleta erdi 

betetik urik artu ezinez. Ib. 84. �2. "(V-gip), cubo de molino por donde va el agua reconcentrada a la turbina" A. 

�3. "Cosa insípida" A. v. 1 gaila (5). 

� Etim. Préstamo románico; v. DCECH, s.v. galleta (II). 

gaili. v. 1 gaila. 

gailikio (-ill- V-ger-ple-m), garilikio (-ill- V-ger-m). Ref.: A (gailikio, garilikio); Arzdi Plant (gallikitxua). � 

"Garillikio, vallico, planta de la especie de las gramíneas. Falsa analogía de gaillikio" A. "Gallikijua, una planta 

(V, G). Sin. de untzi-orri y usain-belhar" Darric (ap. DRA). Cf. LzG: "Gallico, planta para pasto, parecida a la 

alfalfa, de flor roja (Apellániz)". 

gailimeta. "Gaillimeta (V-ple), carga de ramillas" A. v. 1 gaila (4). 

gailo. � Arrogante (?). � Gañian gaillo, barnian harro. Saug 141 (que lo da como var. suletina de gainian eder, 

barnian lander). 

gailor. v. gailur. 

gailor. v. gailur. 

1 gailu (BN sg. A � Añ (V)). � "Insípido", "zonzo" Añ. v. 1 gaila (5). 

2 gailu. � "Gailua, kailua, khailua, suffixe donnant au mot qu'il acompagne le sens de 'propre à'. Edergailua, 


mende.


qui sert à embellir, ornement. Onkailua, onkhailua, qui sert à bonifier" H. "-gaillu (B, L, BN, S, R), sufijo que 

indica causa, materia que sirve para algo. Bizigaillu (BNc, R), alimento. Gozagaillu, consuelo. Edergaillu, 

adorno" A. Cf. A Morf 130 para sus usos como suf. derivador. A Apend reúne (s.v. -gailu), diversos compuestos 

con -gailu (y variantes -kailu, -ailu) como segundo miembro. � Erramu adarrak eta ostuak, eta bertze ferdegailuak. 

Lap 250 (V 113). [Gizon gehienek] ihes egin nahi diote ametsetarako munduetarat murgilduz. Ez dute 

hortarako ahanz-gailu eta zora-gailu eskasik. Lf ELit 61. Jesus Sakramentatuaren orhoit-gailua. Osk Kurl 190. 

Sal-gailuen erreklama. Larz Iru 64. 

3 gailu. "Proeza" Darric (ap. DRA). 

gailu. v. kailu. 

gailume. �1. "(Sal, R), trigo que crece poco" A. �2. "(Sal, R), niño de pocas fuerzas" A. 

gailur (V-gip, G-goi; gall- Lar, Dv (G), H), gaildur (VocCB 390, Dv, que cita a Artola), gailor (gall- VocCB 

390 � Dv s.v. galdor), gallurru (T-L). Ref.: VocZeg 286; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Bien atestiguado en la 

documentación medieval, sobre todo navarra, y en el cast. de Alava (v. infra (2)); en los textos, es propio de la 

tradición meridional, gralmte. guipuzcoana, aunque hay ejs. en Añibarro, Astarloa, Arrese Beitia (AmaE 38), 

Enbeita, Lauaxeta (BBa 2), etc., y, al Norte, en J. Etchepare (Ber 19, "sommet de montagne" en el voc. del final). 

La forma más empleada es gailur; hay gaildur en Iztueta y Lardizabal; gaildor en Munita (cf. gaildortu en 

Iztueta). La forma que transcribimos galddur en Lardizabal podría tratarse de un mero reflejo de 

en Larramendi. En DFrec hay 41 ejs. de gailur y uno de gaillur. �1. (Sentidos prop. y fig.). Cima, cumbre, 

cresta. "Apice, lo alto, la cumbre" Lar. "Cima, la altura y punta más elevada de los montes", "auge, erpiña, 

gallurra", "sumidad" Ib. "Cime" T-L. "Baita mendi batena ere. Gora igo giñanian gaillurrez gaillur joan giñan 

puntaraiño. Gaillurra, beraz, bi isuri dituen gaina" Elexp Berg. v. galdor, gandor. � De Gayllur en suso 

(1140). Arzam 241. Garcia Galur (1202). Ib. 241. Esquo, pitieylla et gayllur (1329). Ib. 241. Miguel de Gallur 

(1366). Ib. 241. � Santu guzien bikaiña, Teologo guzien gallurra. Lar SAgust 4. Mendi zuzen baten gallurrera 

igotzea. Echve (ap. H). Donostiako saldu-erosia goienengo gaillurrera igoa arkitzen zan. Izt C 178. Mendi 

barrenetik asi ta gallurreraño. Ag Kr 214. Eguzkiak edertzen dituan gallur ermoak. Ag G 150. Pelotarien artian 

Migel dogu gallurrian. Enb 90. Uzturre-mendiyaren / gallurrak tontor bi. EA OlBe 57. Gallurreko elur zuriaren 

antzera. NEtx Antz 151. Lenago egiñari gaillurra ezarteko. In Akes Ipiñ 3. [Bizia] gaillurra edo muga jo ezkero, 

ordea, beerantza asten da, atzenengo orduan itzali arte. Vill Jaink 57. Gauzak goi-goitik, gaillurretik 

begiratuaz. Ib. 83. Agintaritzaren gallurrean natxegon. MAtx Gazt 33. Oriamendiko gallurrean. Salav 56. 

Iñungo gurpilek zapaldu ez dituten gallurretatik. Ibiñ Virgil 100. Andutz ta Arno dituzu zure zelatari, gallurretan 

dutela Gurutzea agiri. NEtx LBB 363. Ez da gutxi gailurrik gabeko berdintasunaren uholdean murgildu behar 

duen gaurko mundu honetan. MEIG I 186. Euskal antzeak garaitu duen gailurrik soil eta gorenean. MEIG III 

118. Gizarteko gailur garai hura [Lizardi]. MIH 300. [Euskal esaldia] gora eta gora omen doa doinugailurreraino. 

Ib. 356. 

v. tbn. Inza Azalp 14. Mok 20. Aitzol Ib. XII. Ldi BB 16. Erkiag Arran 184. Bilbao IpuiB 85. Arti MaldanB 204. 

Basarri 182. Gand Elorri 194. Osk Kurl 204. Onaind in Gazt MusIx 147. 

� (Con reduplicación intensiva). "Beiñ baten, Ailluzen gallur gallurrian..." Etxba Eib. � Gure kristautasuna 

gallur-gallurrera igo zan. SMitx Aranz 31. 

� (Otros usos). Parte superior, parte más alta, vértice. "Tope, la parte superior" Lar. "Buztan-gaillur (V-arr-orozm, 

G-to), parte superior del rabo de animales" A. � Besanga oietan ipintzen zitzaiozkan sei argi; eta abearen 

gaildur edo buruan zazpigarren, besteak baño gorago irteten zana. Lard 83. Iturriaren gallurreko arrizko Ama 

Birjiña. Otag EE 1884b, 524. Gallurrera igoa dugu Iguzkia. "Al zenit". Ldi BB 118. Farol itzali baten / txapelgallurrera. 

Ib. 68. Arantzazuko amabosgarren gizaldi-gallurrera igo ta igo datorren erromes-bidea. SMitx 

Aranz 15. Zugaitz-gallurretara igo. MAtx Gazt 29. Aize biguiñaren putzera [...] baso-gaillurrek abarrots dagite. 

Ibiñ Virgil 98. Eguzki jaunak, urre ta sutan, galda-jaia duenean; / zeru-gaillurra argi bizitan irabazi ondorean. 

NEtx LBB 195. Txondarrak, gallurraren erdian, zulo bat du. Garm EskL I 82. Gaur-ek daramalako, nolazpait, 

azentu-gailurra, handik aurrera esaldia malda behera bezala doalarik. MEIG VI 152. 

�2. (V, G; Lar, Añ, Dv, H), gaildur (G), galddur (G; Dv, que cita a Lard), gaildor, kaildur (AN-ulz). Ref.: A 

(gailur, galyur, gaildur); AEF 1928, 38; Iz ArOñ (gáillur), Als (gaildurra), Ulz (kaildúrre), UrrAnz (gallúrra); 

AEF 1955, 186; Etxba Eib (gallurra); Elexp Berg (gaillur). Caballete (del tejado), pináculo. "Pináculo de templo 

o edificio" Lar. "Acrotera en los edificios" Ib. "Capitel, chapitel de torre, torrearen [...] gallurra" Lar y Añ. 

"Tellatu gallurrian ipiñi dabe aritz adarra" Etxba Eib. "Teilatuaren bizkar hezurra. Zuen teillatu gaillurrian 

usua dago geratuta" Elexp Berg. Cf. LzG s.v. gaillur, gallur y galluz. v. galdots. � Tellatu-gallurrean ikusten 

etzan ezpada krutzea. Añ MisE 8. Tenpluko gallurrian. Astar I app. XIX (Lard 372 Elizaren galddurrean ; 

Brunet Lc 4, 9 tenploko gallurraren gañean; Arriand, Ker, IBk Mt 4, 5 gail(l)ur). Elizaren gallurrian. Bv AsL 


mende. 

163


117. Gorago, etxearen gallur ondoan, ganbara andi bat. Ag G 17. Dorre-muturretan eta etxe-gaildorretan 

tximist-orratzak. Munita 20. Ezin obeto zaindu eudien Ipiñeburutarrak euren eleixea oiñarrietan asi ta gorengo 

gaillurreraiñoko premiñe guztietan. Akes Ipiñ 14. 

�3. (H), gailurru (AN-5vill ap. A), kaildur (AN-ulz ap. Iz Ulz). Cresta (de ave). "2. crête de gallinacé. 3. huppe" 

H. v. gangar (2), gangor. � (Fig.). "Pica por alto, (c.) goitarra da, keak ditu, gallurra, kukuruxa gora dau" Añ. 

"(Au fig.) audace, hardiesse. Guztien gañetik tontorra, gallurra jasotzea, lever la crête par dessus tous les autres" 

H. � (Lar, H). Penacho. "Airón, penacho de plumas, [...] lumadun gallurra", "penacho, penachera, [...] lumazko 

gallurra" Lar. "Aigrette, plumet" H. � Lumazko gallurra. Echve (ap. H). Osorok bere pikarekin kendu zion 

lumazko gaildurra franzesak agintari zekarten Maese de Kanpori. Izt C 354. 

�4. (Lar � H). "(Ensalada) repelada, ensalada belargallur onezkoa" Lar. Cf. gailurtxo. 

�5. (G-goi-to, AN-5vill), gailor (G-to; gallor Darric ap. DRA), gaildor (G-bet), kaildur (AN-ulz). Ref.: A 

(gaillur, gaillor, gaildor); Iz To (galdotxa), Ulz (kaildúrre). "Tallo de la flor del maíz" A. "La parte que queda 

hasta la mazorca al quitar la punta" Iz To. "La punta del maíz con flor" Iz Ulz. v. galdotxa. 

�6. "(V-m-ul [?]), espinazo de bestias" A. 

�7. (Vc, G ap. A), gailor (Gc ap. A), gailurru (AN-5vill ap. A). (Adj.). "Prominente, supremo. Sur gaillur (Voch), 

nariz aguileña" A. � Ixillik egoten jakitea, jakinduri gaillurra izan oi da. Ayerb EEs 1913, 188. 

�8. (Uso adj.). Alto, elevado. � Ama guztiak nai dute beren semeak gallurrik gallurrenean ikustea. Ag G 99. 

Leku agirian, egal egalean etzinda dago Segurako eliza, erria ezezik gallur xamarrean. Ayerb EEs 1912, 35. 

Ezin aizkora jaso uste bezin gaillur. Or Eus 149. v. tbn. Aitzol in Laux BBa X. Zein ederra dan gallurrenean / 

arranoaren egalda! SMitx Aranz 105. Euskal Eliza Loiolarekin / jaso zan gallurrenera. Ib. 43. 

�9. "(G-goi), martillo de la azada. Atxur gaillurduna, azada provista de martillo" JMB At. 

- GAILUR-FESTA. "Erramua: Mojak baakizu nola esaten tziyoten len? gallur-pesta (zeatzago, organista eta 

kantaria zen moja batek esaten omen zuen)" Comunicación personal de B. Urbieta (2-8-1961). v. GALDOR- 

FESTA. 

- GAILUR-HOSTO. "(AN-gip), hoja superior del maíz" A. 

- GAILUR-TEILA. "(Vc), tejas grandes de la cumbre del tejado" A. 

� Etim. Gailur podría proceder de galdor, galdur(ru)..., por intermedio de variantes expresivas como galddur. 

gailurdiru. Nombre de una "pecha sobre las gallinas (?)", que se pagaba en Larraun y Burunda, mencionado por 

Yanguas (v. TAV 2.2.13). 

gailurdun (-ll- H). � "1. qui porte crête, huppe [...]. 2. (au fig.) qui porte haut ses crêtes, huppé" H. v. otro 

testimonio s.v. gailur (9). � (Lo) que lleva tilde. v. gangardun (3). � Azterrtu, makurrkeria, negarr-eguna (r 

gailurdunaz idatziak hauek). MIH 343. 

gailure. "(BN; Hb), mur terminé en rond et couvert de tuiles" Lh. 

gailurreratu. � Encumbrar(se). � [Zinkunegik] nire gaillurreratzea, nire goraipatzea gogo du. Etxde Itxas 10. 

gailurru. v. gailur (3, 7). 

gailurruts. � (El animal) que está en los huesos. Cf. gailur (3). � Rozinante arrigarri zegoan irudikatua, ain 

luze ta zuzen, ain argal ta meaxka, ain gallurruts (Quijote IX). "Con tanto espinazo". Anab RIEV 1928, 610. 

gailurtasun. � Nivel. � Sindikatoetan egin bear leukee biar baserritar guztiak..., euren bizitzaren gallurtasuna 

kaletarrekaz bardindu arte. EgutAr 19-3-1964 (ap. DRA). 

gailurtsu, gaildortsu. �1. Vencedor. � Amar etorriagatik / ez dirade aski, / azkenean gailldortsu / irtengo naiz 

naski. In Izt D 171. �2. gailortsu. Encumbrado. � Meta gaillortsu ederrak. Gamboa Ezale 1898, 354. 

gailurtu (G-azp ap. A; Lar , H), gailortu (VocCB gall- (V, G) � Dv), gaildortu. �1. Sobresalir, 

descollar; triunfar. Es gralmte. intrans., salvo en Iztueta. "Campear, campar, sobresalir, lucir" Lar. "Sobresalir, 

asomar en una cima o cumbre, (surpasser, exceller)" VocCB. � Zein izango da ain narra [...] naiko ez duena 

bir-jaiotu, oraindaño bezala aurrera ere mundutar guzien artean gaildortu dezan? Izt D 167. Beste bost bertute, 

guzien artean, are bitoreagoak, gallortu eta kopeta altxatzen bezela beregan asi ziran. Aran SIgn 14. Gallurtzen 

zala ikaslerik onenen artean. Ag Lar 548s. Pakea ezin ditekela / gaillurtu orrela munduan. Bordari in Onaind 

MEOE 1068. En DFrec hay 3 ejs. de gailurtu y uno de gallurtu. �2. Encorvar. � Gizon nekazaria / laister oi da 

zaartu, / [...] pausoa baldartu, / bizkarra gaillurtu. And AUzta 135. � "Acopado árbol [...] gallurtua " 


mende. 

164


Lar. �3. Culminar, llegar (o llevar) al apogeo. � Ogei urteko ardura ta lan zindoak nekez baño nekez gallurtu 

zuan bezela [...]. Ag G 258s. Loiolarekin euskal bideak / emen gallurtzen baidira! SMitx Aranz 159. 

gailurtxo. "Repelar las hierbas, gallurtxoak epaki" Lar. "Gallurtxoak epakitzea, couper les extrémités 

tendres encore des herbes" H s.v. gallur. 

gailuska. "Gailluska (V?), garrote" A. 

gailuzki. "Gailluzki (?), cosa insípida" A. v. 1 gaila (5). 

gailzia (Lar � H). � "Venablo, lanza corta" Lar. 

gaimel (Bera app., A DBols, Zam Voc). � Aceite. v. olio. � Erriberan ardoa, gaimela edo olioa ta bii mota 

guzietarik [dakar lurrak]. Bera EEs 1915, 213. Argaimel edo petrolioa arriak emoten dauen gaimel edo orioa da. 

GJaur Kimia 203. v. tbn. Enb 126. 

gaimelur (BeraLzM). � Aceituna. � Gaimelur kolore bixi [españarra] / itza lar labana dozu. Laux AB 49. 

[Eladeko] puni-sagar urtsu ta gaimelurrik ez dakart. Zait Sof 5. 

gaimelurrondo. � Aceituno. � Gaimelurrondo erruak lez. Euzk I 144 (ap. DRA). 

gaimen. � Aptitud, capacidad; destreza, habilidad. � Ez nuen gehiago ez eta buruaren xutik atxikitzeko 

gaimenik ere. Prop 1894, 152. Batzuk badutelakotz, Jainkoak emana, bertze batzuk baino gaimen edo abilezia 

gehiago. Prop 1905, 53. Lurrak hazi dituen gaimen handiko hainbertze Eskualdunetarik. Jnn RIEV 1908, 354s. 

gain (gral.; IC 447r, SP, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze (gañ), Dv, H, VocB), gan (V; Lar, Añ, Dv (V)), 

gane (V), gaine (V-gip), gein (BN-lab). Ref.: A (gain, gan, gane); EI 150; Lh (gein); Lrq (gañ); Iz R 296; Etxba 

Eib (gaña); Elexp Berg (gaiñ). � Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. La forma más extendida es 

gain. Hay ganen vizcaíno (y en alguna zona alto-navarra: Bon-Ond (p. 167) recoge el inesivo ganen en Olza 

(AN-olza)), de cuyos casos locales (ganean, ganetik, etc.) se ha deducido un tema nudo gane, de forma similar a 

lo ocurrido con aurre o atze; cf. Azkue: "Hoy muchos dicen -gane en vez de -gan, como si la e fuese orgánica, 

siendo sólo epentética. Dicen gane-ganean por gan-ganean". Gan se documenta sólo en Añibarro, Uriarte y una 

vez en Otxolua (171 gan-ganian); hay, en cambio, gane en Moguel, Zavala, E.M. Azcue, R.M. Azkue, Echeita, 

Enbeita, Otxolua (137 gane-ganera), Erkiaga y Akesolo. El cambio no parece afectar a todas las acepciones: cf. 

gan en Moguel (infra 15) y f. Bartolomé (infra 13); además, con poquísimas excepciones (Zavala y Erkiaga), la 

var. gane no se emplea en construcciones en las que gain actúa como partícula indeclinable (neure gain, hortaz 

gain, etc.). De cualquier forma, gain no es en absoluto desconocido en vizcaíno: aparece como forma única en f. 

Bartolomé, Arrese Beitia, Eguzkitza, S. Martin, B. Enbeita y T. Etxebarria, y, junto a gan(e), en Moguel, J.J. 

Moguel, Astarloa, CatBus, D. Agirre (en quien gain es mucho más frec.), Iturzaeta, Enbeita, Gandiaga y Erkiaga. 

De él se deduce igualmente gaine (J.A. y V. Moguel, Enbeita, Oskillaso y, junto a gain, en el Kr de D. Agirre), 

que aparece tbn. en autores suletinos ya desde Belapeyre (pero no en Inchauspe o Constantin, que usan gain), y 

en Ibiñagabeitia (Virgil 112 soin gaiñea); hay, en cambio, tema nudo gain en Moguel, Arrese Beitia, Eguzkitza, 

Gandiaga y Erkiaga, además de otros autores (Enbeita, Lauaxeta, Otxolua) en los que sólo lo documentamos, 

aparte de en casos locales, como partícula indeclinable. La forma gein se encuentra en textos modernos bajonavarros; 

además, Bon-Ond recoge (loc. cit.) geñen en Goñi (AN-olza), y EI 125 geinera en aezcoano y en 

Echarri-Aranaz (G-nav). En DFrec hay 1493 ejs. de gain y 36 de gan. 

En suletino (y en parte al menos en mixano), los casos locales presentan, a veces en un mismo autor, un doble 

sistema de declinación. Así, el ines. es por lo general gañen (S ap. A; Gèze) --que aparece tbn. en msMur (19) y 

CatUlz (28), y un par de veces en Voltoire (253 y 254), y es recogido en Juslapeña (AN-gulina) por EI 125--, 

pero hay gañian en Eguiateguy (219) y Xikito (7) y, junto a gañen, en Etchahun (276), CatS (108) y UNLilia (8); 

hay gañan (recogido por Bon-Ond (loc. cit.) en AN-egüés-ilzarb) en Lopez (70, 122, etc.) y una vez en CatLan 

(128, frente al más frec. gañian), y algunos ejs. de gaiñen en Tartas (en quien es más frec. gaiñian), y un ej. al 

menos en CatLan. v. AtSac 21 para la distribución dialectal de las variantes de gainean. El adnom. es siempre 

gaineko. El alativo es gaina (S ap. EI 125) --que aparece tbn. una vez en Gasteluçar (94); tbn. en EusJok 170, y 

es recogido en Aizarnazabal (G-azp) por EI 125--, junto al que hay gañela en Belapeyre (I 92; y gañelan 

'además' en él mismo y otros autores: v. gainera); hay gainera (nunca gaña) en UskLiB (111), y el adnom. es 

gralmte. gainerako (q.v.) en los autores suletinos. En cuanto al suf. -tik, gainetik es la forma mejor documentada 

(Belapeyre (I 46), Maister (III 38, 1), UskLiB (24), Archu (Fab 119; alguna vez gaineti (129), que aparece tbn. 


mende. 

165


en Oihenart), Etchahun (436), CatS (10), Inchauspe (Dial 89), etc., adnom. gañetiko en Maister (III 56, 3), 

Xarlem (1408) y CatS (57)), pero hay en ocasiones gaintik (tbn. BN-bard ap. EI 150), siendo esta última muy 

difícil de separar de las variantes de gaindi (q.v.): recogemos allí gaiñtik (junto a gaindi) en Eguiateguy, gaintik 

(junto a gainti) en CatS y gaintik(an), forma única en Casenave, frente al suletino gral. gainti. Señalemos de 

paso que la forma gaindik no es desconocida más al oeste: aparece en Axular (v. infra GAINETIK BEHERA), 

Larramendi ("(conseguir por) alto, gaindik ateratu"), BeraLzM ("gain-gaindik, genéricamente") y Enbeita 

(Aralar-gaindik 113), por lo menos. 

�1. Parte de arriba, parte superior, parte alta; alto, altura, lugar elevado; cima, cumbre; superficie, exterior; 

techo, tejado; cubierta (de barco). Se emplea tbn. con cierta frecuencia (sobre todo en textos sept.) para hacer 

referencia al Cielo. "Gaiña, sobre" IC 447r (ConTAV 168). "Le dessus" SP, Arch VocGr. "Apice, lo alto, la 

cumbre" Lar. "Capa, de pez, de yeso, &c.", "derecho, en el paño o tela", "coronilla de la cabeza, &c.", 

"superficie" Ib. "Cima, altura" Añ. "Dessus (le). [...] Gaina se dit aussi de l'étage au-dessus du rez-de-chaussée" 

Dv. "1. sommet, cime. Mendiaren gaina, le haut de la montagne; 2. hauteur, élévation. Gain batean egin dute 

etxea, ils ont bâti leur maison sur une hauteur" H (ap. Lh). "Gainez, par le chemin qui suit les hauteurs. Gainez 

zohaz, ala beherez?, faitez-vous par haut ou par bas?" Ib. "Gain kartarik erori dun pé kontra" Iz R 296. 

"Cumbre, cima [...]. Tbn. se dice gañia. Akondia-gaña, Arrate-gaña, Aritzixoko-gaña, Azkarate-gañia" Etxba 

Eib. "Gaña artu, escalar un alto. Nekez baten, Elosu gaña artu genduan" Ib. "Anboto gaiña hartu orduko laurak 

ziren" Elexp Berg. � Aycitagayna (1110). Arzam 241. Juan Ibañez de Ysasigaña (1353). Ib. 241. El cerro de 

Ganguren (1475). Ib. 242. � Beha diazaguzue gain horretarik zeuen karitatezko begiez. Mat 301 (ref. al cielo). 

Habitatuko dutela lur planoaren gaña. EZ Man I 89. [Gantzu zazu] gorputzaren gaña olibaren uriaz. EZ Man II 

92. Gaina eder, barrena uher. "L'extérieur". O Pr 600. Gañe hontan erran dütüzünak sinhesten dütüzia zinez? 

Bp II 81. Osiñleizearen azala ta gaña. Lar SAgust 8. Bazterrik bagekoa, gañik ageri etzaiona [da zeruko 

jauregia]. Mb IArg I 237. Artik azu zure burua gain huntarik lurrerat. Lg II 130 (v. tbn. 141). Erruak barna 

egotziko tu eta gañak frutu ekarriko du. AR 262. Garbituten dituzubenak gañe utsez baso edo onzijak barruba 

garbitu baga. Mg CO 63. Dabidek, bere jauregiko gañean zebillela, ekusi zuan Uriasen emaztea. AA II 143. 

Begira izarrez betea dagoan gañ orretara. AA III 348. Aspiz zabal, gaiñez luze eta hertsi [yarroa]. Gy 51. Ez 

dijoa utsikan asto orren gaña. Bil 169. Bere [itxasoaren] gain urdinera arrai-talde aundiak agertuaz. Zab 

Gabon 105. Zeinbat izan piperra / gane-gorriago. Azc PB 357. Barnia oro, gaina, pea eta saihetsak, marbre 

baliusez estalia da. Ip Hil 99. Bulharrak gain hetako aire meheaz ezin asez. JE Bur 161. Zola [gelarena] dena 

lurra [...]; gaina, hainbertzetaraino joana non arto-buruak soailutik dilindan baitzagoden. Ib. 187. Inguru 

aietako tontor ta arro, gain ta sakon, mendiska ta zelai. A Ardi VI. Bi makila atzemanik, gaina trozatu nioten 

mokanesarekin. StPierre 18. Beiak gainetako alapidetatik yautsirik. Zub 101. Burestuna, / zidarrezkua bera, 

gañe oriduna. Enb 80. Urrungo lañotartean banaka banaka gure errialdeko gainak itzaltzen. Or Mi 128. Etxe 

gaingorriak. Ldi UO 16. Eguzkia ari da gaiña jotzen. "Tocando el zénit". Or Eus 310. Larrungo gaina. Iratz 

132. Trikuarri asko mendi aundien gañetan daude. JMB ELG 68. Ontziaren gaña. Anab Poli 44. Bertako caid 

edo alkatea arrabeteko gain batean beso-aulki aundian exerita. Anab Aprika 56. Auek dituzu mendi motzak, 

gaña zelaia dutenak. Ib. 8. Oto bat sartu zen, gain guzia elhurrez xuri-xuria. JEtchep 99. Gure etxian zikinak 

daude / bai azpiak eta gainak. Xa EzinB 90. Gaiña moria daukana [da urritza]. Uzt Sas 133. Lurraren gaiñ 

ezagun guzian. Berron Kijote 116. --Gaiñari eragin dio! --esaten bazioten, berriz, mendiz beste aldera pasa zala 

alegia. Ataño TxanKan 192. Barren sakonean dabilen zurrunbiloaren gaina eta axala. MIH 292. 

v. tbn. Hm 106. SP Phil 98. Egiat 266. It Dial 44 (Ur gana, Ip gaña; Dv azala). Izt C 22. Hb Esk 105. AB AmaE 

431. Ox 17. Mok 13. Const 26. FIr 166. Etcham 108. Alz Ram 100. Barb Leg 126. SMitx Aranz 74. JAIraz Bizia 

37. Munita 89. Erkiag Arran 8. Lf in Zait Plat XXI. Basarri 13. Larz Iru 84. Ardoy SFran 267. NEtx LBB 93. 

Mattin 50. Gane: Mg PAb 152 (gania). A BeinB 67. 

� (Con reduplicación intensiva). � Gain-gain hartan, ezta iratzerik ez banburik. Prop 1902, 271. 

� (Con sufs. casuales locativos en sing., empleado sólo). Se documentan con cierta frecuencia, sobre todo al Sur, 

exprs. como etsaiak gainean ditu 'tiene encima a los enemigos, a punto de caer sobre él' o zortzirak gainean 

ditugu 'son ya casi las ocho, falta poco para las ocho'. "Encima, gainean" Lcc. "Gainean da, en haut, dessus" SP. 

"Gainetik eroria, tombé d'en haut" Ib. "A sursum, [...] gañetik, gañetikan" Urt I 7. "Dessus, gaiñean" Ht VocGr 

348. "En haut, gaiñean" Ib. 370. "Por encima, gañetik, axaletik" Lar (Añ ganeti, gañetik). "Superficialmente, [...] 

gaiñetik" Ib. (Añ ganetik). "Encima, gañean, ganean" Lar y Añ. "Gainean da, il est en haut" Dv. "Sanjuanak 

dittugu gañian eta etxe zuritzia eiñ barik ondiok" Etxba Eib. "(Eliza) gainera artino betea zen (BN-arb)" Gte Erd 

288 s.v. toperaino. v. EI 125s. para variantes de gainera. � Tr. De uso general. Los autores septentrionales 

suelen mantener una clara distinción entre gainean y gainera(t), usando la segunda forma con verbos de 

movimiento; los meridionales, en cambio, tienden a usar gainean en detrimento de gainera; así, p.ej., mientras al 

Norte sólo hay gainera(t) erori (Lç Ins A 6r, He Gudu 94, CatLan 90, Dh 201, Dv LEd 67, Jnn SBi 80, JE Ber 

16, JEtchep 56, Ardoy SFran 198, etc.), al Sur hay gainera erori o jausi (Cb Eg III 329, Mg CC 252, Añ EL 1 36, 

Arr GB 77, Echta Jos 118, Munita 20, Or Aitork 181, NEtx LBB 56, etc.) junto a gainean (AA III 435, Astar II 

121, Itz Azald 134, Ag G 313, Arti MaldanB 205, Osk Kurl 205, etc.). � Iuie iauna iraturik egonen da gainetik, 

/ irestera aphaindurik ifernuia azpitik. E 55. Ekhar zezaten asto-umea Iesusgana, eta ezar zietzoten berén 


mende. 

166


abillamenduak gainean. Lç Mc 11, 7. Soinean gonaz ondo janzita, / jupa oria gainean. Lazarraga (B) 12045rb. 

Baina emen, gainean diodan bezala, sino gaiztoa zaut Biarnon konpanien egitea. (c. 1597). FLV 1993, 465. 

Plaga guztiak zamaka heldu zaizko gañera. EZ Man I 97. Ur hotz gaiñetik emaiteaz eta egotzteaz. Ax 290 (V 

193). Erhi mehe, gaineti zilharstatu iduriak. O Po 27. Arima gaineraino bethetzen baita zeruko faboreez. SP Phil 

136. Ezpiritiak gañen, aragiak pian izatia txerkhatzen dian thenporan. Mst III 48, 4. Losa gañean bota. Cb Eg II 

102. Gizon orrek [...] eun ta iru urte gañean zituen. Cb Eg III 348. Esertzen da gañean. AA III 631. Neuk bere 

karga pisutzu eta andijak daukadaz ganian. Astar II 81. [Pillareak] guztiz izango dira / sendo ta egokiyak, / 

orpoetan urdiñak, / gañean zuriyak. Echag 50. Eskua igaro bear zaio gañetik. It Dial 89 (Ur ganetik, Dv 

gainetik, Ip gañetik). Sanson, filistintarrak gañean dituzu. Lard 144. Minagre xorta bat ixurtzen badiozu 

gainera. Dv Dial 19. Erakharriz gainerat zolan dena. ECocin 28. Ez da deus ageri, gainean zerua baizik, 

beherean itsasoa baizik. Laph 225. Bethetzatzie untzi horik hurez. Eta bethe zütien gañiala artino. EvS Io 2, 7. 

Denen begi samurrak duztela gainean. Elzb Po 221. Bertzeak gainian eta ni bethi azpian. Zby RIEV 1909, 230. 

Atsekabe guziak erortzen ahal balaizkit gainerat! Jnn SBi 79. Urak igan ziren orotan [...]; eta arkha, Jainkoa 

begirale, gainean zabilan. CatJauf 23. Kasketa batek gainetik tinki atxikitzen dituelarik. JE Bur 114. Eskua 

zabalik lurrean hedatzen zutela, gainerat iganik zangopean leher zezoten. Ib. 31. Baña neuk ikusi nai nuke 

lenago, gañetik bada ere. Ag G 175. Azpitik eta gaineraino dena urhe. Barb Sup 41. Atorra xuri, gerriko gorri, 

gainetik xamarra. Etcham 126. Eztautsie begirik be kenduko ganetik. Kk Ab II 135. Iru txirringadun 

tramankulua, ganian ibiltekua. Ib. 38. Gainetik eta aitzinetik idekia. JE Ber 22. Gaineraino helduxeak ere 

baikitazke. Ib. 14. Amarrak gañean ditugu. Goazen. Lab EEguna 110. Kalerna lehertu zitzaukun gainera. Barb 

Leg 149. Azalpean benetako izena eman beza, gañean idazkipeko izen-ordea [...] ipintzen dularik. Ldi IL 99. 

Jauzi batean gaiñeti igaro. Or Eus 313. [Lehoiak] gainerat jauzi egin zion. Zerb IxtS 48. Bere ostoa berde-illuna 

gañetik. Munita 43. Naigabe aztun bat gaiñetik kendu. Etxde JJ 236. Itsasontziek gañean izaten dute sukaldea. 

Anab Poli 62. Ikusten al dezute an gaiñean, tontor-tontorrean, basarri ura? NEtx LBB 93. Mundua gaiñera 

zetorkiola iruditu zitzaion. Ib. 125. Horren gainetik ['desde tan arriba'] lurrerat erori. Xa EzinB 29. Mila khana 

barna da zolatik gaiñiala. Casve SGrazi 122. � Aurre ta atzetik, gane ta azpitik erliak eldu eutsian. Enb 166. 

� (Con reduplicación intensiva). "Gain-gainera igaitea, monter jusqu'à l'extrémité" Dv. Cf. Azkue: "Gain-gain 

(c.), el punto más alto de la cumbre" (v. tbn. s.v. gan-gan (V-ger-ple-arr-oroz) y gane-gane (V-m)), que sin duda 

deben interpretarse como dotados de sufs. locales. � Gain-gañean zegoan [ollarra arbolean] jarririk ederki. It 

Fab 69. Nekazari gaiñ gañean ez dauden guztiak. 'Que no estén muy bien situados'. Izt C 178. Zahagiz gain 

gaineraino kargatu mando bat. Barb Sup 130. Lurra gain-gaiñetik urratzea. Ibiñ Virgil 71. Harritzeko da hor 

gaindi nola sortzen den pertsularia eta laster gain gaineraino heltzen. Xa Odol 53. v. tbn. Ag Kr 214. Lf 

Murtuts 16. Anab Aprika 94. Ugalde Iltz 14. 

�2. (Con sufs. casuales locativos en sing. o tema nudo (o mucho menos frec. instr.), precedido de sintagma 

nominal sin marca de caso, con gen. o, menos frec., ines. o instr.). Sobre, encima (de). Aparece tbn. en exprs. del 

tipo 'mandar sobre', 'tener poder sobre', 'vencer sobre', etc. "Encima (pospónese siempre), ganean" Mic 6v. 

"Sobre, encima, gañean, ganean, gainean [...]. Y piden genitivo" Lar. "Gañen, gañetik, sur, de sur; avec le 

génitif possessif ou le datif de situation. Celui de la déclinaison des noms propres est le plus fréquemment 

employé; ex. sur la croix, khurutxiaren ou khurutxen gañen" Gèze 32. "Sur, exprimant une application sur un 

objet. Bethi lanaren, liburuen gainean" H. "(c.), sobre. Zaldi-gaiñean, sobre el caballo" A. "Egan itxasuen 

gañetik" Etxba Eib. 

a) (Con sufs. casuales locativos en sing., precedido de sintagma nominal en gen.). � Tr. De uso general en todas 

las épocas y dialectos, salvo en suletino, donde se emplea gralmte. precedido de inesivo (v. infra (e)); hemos 

encontrado alguna excepción en CatS (4), EvS e Inchauspe (Dial 112); hay además un Asto baten gañen en 

Belapeyre (II 45), frente al gral. batetan gain- y al resto de los ejs. del mismo autor. v. infra (f) y (h) para la 

popularización de gain (tema nudo) en este contexto en textos meridionales en el s. XX. Por otra parte, -(r)en 

gainean se encuentra en textos septentrionales en muchos contextos en los que al Sur se emplearía sin más el 

caso inesivo (o, en su caso, el instr.), p.ej. con verbos como fidatu o kondatu (qq.vv.); cf. tbn. p.ej.: Baldin 

Iainkoaren aiutá ezpaliz, nahi luena fitetz egin lezake gure gainean. Lç Ins E 7v (cf. ib., unas líneas antes, guzaz 

nahi luena bertan egin bailezake); Nola aditzeko da ezen aiten inikitatea haurren gainean punitzen duela? Ib. D 

3v; Dohatsu da, beharraren eta probearen gaiñean enplegatzen dena. Ax 219 (V 146); Etziren bi biak baizik 

bidearen gainean. Lg I 337; Jarri ermitain desertü baten gaiñian. Xarlem 1462; o Eternitate guzia bentura 

baten gainean uztea. Dv LEd 212 (Cb Eg II 118 bearbada batean). � Baitu ororen gainian potestate handia. E 

55. Haren hira gure gainera erakharri. Lç Ins D 7r. Regnaturen din Iakoben etxearen gainean. Lç Adv ** 4v. 

Maledikzione zuen gainean, Fariseuák. Lç Lc 11, 42. Urtan eder arria; / aen gañean txoria. Lazarraga 1165r. 

Burua bere besoaen gañean . Ib. 1141v. Arrien ganean jarri dina, ipirdian atera dai mina. RS 385. 

Nahi nuke karga hau neure gaiñetik khendu. Mat 230. Sentenzia emateko hil guztien gañean. EZ Noel 117. 

Ikhatz bizien gaiñean orthusik [...] ibil ditekeiela. Ax 397 (V 259). Tenploaren gaiñera tentatzera eraman 

zuenean. Ib. 135 (V 89). Gathua brasen gainetik bezala, saltoka eta lasterka. ES 196. Ezpaita deus 

iraupenezkorik lurraren gaiñean. Ch II 54, 17. Ez da nihoiz atrebituko bere indarren gainean [...] fidatzera. He 

Gudu 54. Bere gañean laster ikusi zuen desditxa. Cb Eg II 166. Etzen egon bi urthe baizik tronuaren gainean. Lg 


mende. 

167


I 346. Soinekoen gainetik erabiltzen zuen arropa luzea. Lg II 253. Etsai guzien gainean / garaia eman zaiku. 

Monho 128. Etxearen zimentua egin da arearen gañean. Mg CC 107. Ar ezazue nere legearen uztarria zeren 

gañean. AA III 306. Fedeak irakhasten daukun guzia Jainkoaren hitzaren gainean bermatua dago. Dh 111. 

Betelengo heitik eta gurutzearen gaineraino. Ib. 259. Izkiriba daitezke paper xerra poxi batzuen gainean. MarIl 

38. Hil izan baita gurutzearen gainean. Jaur 396. Haren gainerat nahi du aurdik ditzagun begiak. Ib. 385. Gatza 

arkitzen da gariaren gisa lurraren gañean eta azpian. It Dial 112 (Ur lurraren ganian; Dv, Ip lur axal). Hire 

bizkarraren gaineti igaranen nuk adarretara. Arch Fab 129. Sabelaren gañean arrastaka. Lard 5. Ogi meten 

gainean hegaldaka. Dv Dial 33 (It gañean, Ur ganian, Ip gañen). Gibelaren gainerat erori naiz. Hb Egia 72. 

Hetsi zioten athea sudurraren gainerat. Ib. 75. Hedoi bat oiesa lehertzerat doha gure gainean. Laph 175. 

Jesüsen bulharraren gaña bere büria phausatürik. EvS Io 13, 23. Lur otzaren gañean lo egiñaz. Arr May 121. 

Bere makhila gorria buruaren gainetik birundan dabilkalarik. Elzb PAd 52. Arbolen gainerat igateko. Ib. 36. 

Ezpaitzagoken gehiago bere zangoen gainean. Jnn SBi 52. Jautsarazirik bere astoaren gainetik. Ib. 158. Ez al da 

emen zubirik erreka onen gaiñean? Ag AL 55. Erri guztiko begiradak neure gañean ditudala. Ag Kr 55. 

Arkondarea praken ganetik imiñi. Kk Ab I 56. Zango puntten gainean. Barb Sup 43. Tipula axal baten gainean 

lerratu zen. Ib. 38. Mailu ukaldika ungidiaren gainean. Zub 26. Belauniko baldosen gaiñean. Or Mi 122. Yausi 

ziran bate bestien ganera, danak moltsuan. Kk Ab II 166. Lo-kuluxka batek hartzen nu ene alkiaren gainean. JE 

Ber 48. Besoen gainera burua ukurtzen. Ib. 15. Harrokaren gainetik itsasoari so. Iratz 116. Zaldiaren gainerat 

jauzi egiten du. Lf Murtuts 42. Erori zen gaua abereen gainean. Arti MaldanB 200. Arantzazuko Ama ere elorri 

baten gaiñean azaldu zan. Vill in Gand Elorri 9. Egunoro egonarazten zituan liburuen gainean ixilik. Osk Kurl 

174. Eskuak erien gainean hedatuko dituzte. Ardoy SFran 349. Goldearen gaiñean makurtu. Ibiñ Virgil 74. Jarri 

zazu eskua biotzaren gañean! Lab SuEm 212. Airos heldu nintzalarikan bizikletaren gainean. Xa EzinB 27. � 

Hanitz jende bazen, plazan, leihoetan, zolako harrasiaren gain eta gibelean, karriketan. JE Bur 140. 

� (Con reduplicación intensiva). � Aritz mehe eta luze baten gain-gainean bele bat ikusi dut. It Fab 258. 

Bereterrek etxekiten zien intsentsatzekua katiaren gain gainetik. Const 35. Zurubiaren gain gainerat igana. JE 

Bur 16. Zintzilik dago leize baten gain-gainean. Ibiñ Virgil 60. v. tbn. Jaukol Biozk 106. Or Eus 260. JAIraz 

Bizia 16. Salav 30. Berron Kijote 79. Gan-ganian: Otx 171. 

� (Con -ko, adnom.). � Lizaen ganeko leia, euria. "Helada sobre lodo". RS 44. Gure gorputz haur, arimaren 

kanpoko eta gaineko estalki haur. Ax 187 (V 127). Thonbaren gaineko iskiribua. ES 123. Lurraren gaineko 

bekhatu guzien borratzeko. Lg II 273. Gure gañeko izarrak. Mg CO IV. Gurutzearen gaineko heriotze kruel 

bezain laidotsua. Dh 258. Obi orren ganeko arria. Añ EL 2 99. Mendixken gaineko hiri bat. Hb Egia 109. 

Kendurik bere gañeko tunika. Bv AsL 220. Aldamiño bat apurtu ta, bere ganeko gizon, arri, erreminta ta guzti 

beera yuan zan. Kk Ab II 59. Zaldia ta bere ganekua. Ib. 127. Harriaren gaineko eskulturentzat. JE Ber 23. Nere 

buruaren gaineko ametz hostoak, farra farra, mugitzen ikusten nituen. Barb Leg 149. Deabru guzien gañeko 

indarra ta eskubidea eman zien. Ir YKBiz 193. Bere eskubiko oiean prantses bat [...]. Aren gañekoan txeko bat. 

JAIraz Bizia 20. 

v. tbn. Lç Ins F 8v. EZ Eliç 175. INav 38. JesBih 455. Izt C 486. Lard 1. Dv Lab 362. HU Aurp 203. CatJauf 21. 

Ag Kr 26. FIr 145. Etxde AlosT 76. Or Aitork 381. Txill Let 54. NEtx Antz 102. Zait Plat 53. Anab Aprika 93. 

Vill Jaink 60. BEnb NereA 35. Ganeko: Itz Azald 54. Enb 183. Otx 112. Erkiag BatB 185. 

� (Con reduplicación intensiva). "Qui est du point le plus élevé [...]. Haritzaren gain-gaineko adarrak, les 

branches au sommet du chêne" Dv. 

� (Pl.). � Ikhus nitzan zaldiak bisionean: eta haién gainetan iarriak ziradenék [...]. Lç Apoc 9, 17 (He, TB, Dv 

gainean, Ip haietan gañen). Orduan iautsi zitzaien buruen gaiñetara suaren kharrazko mihi batzuekin gisara. EZ 

Noel 118. v. tbn. INav 50. Al ebenak egozan / belaunen ganetan. Azc PB 283. Beren alkitxo politten gañetan. 

Inza Azalp 31. 

b) (Con sufs. casuales locativos, precedido de sintagma nominal sin marca de caso). � Tr. De uso general en 

todas las épocas y dialectos, si bien menos abundante que supra (a); es especialmente frecuente en el s. XX, 

sobre todo al Sur. � Estalkia emaiten baitzuen bere begitharte gainean. Lç 2 Cor 3, 13. Ezta heldu gerlarien 

gisa zaldi gañean. EZ Noel 87. Abiatu zen [...] Iondoni Petri itsas gaiñean Iesukristo bere nabusiagana. Ax 131 

(V 87). Sü gaña belharren egoiztia. Bp II 115. Aien aztarnarik geratu gabe lur-gañean. Lar SAgust 9. Zauri 

gañetik kenzen den oial zapiari. Mb IArg I 279. Emazteki batek artiki zion dorre gainetik ihara harri bat. Lg I 

217. Lasto ganian etzunda. Mg PAb 70. Oprendia edo eskintzarija altara gainian itxita. fB Ic I 104. Sorbalda 

ganetik begiratuten. Astar II 84. Lepo-ganean ekarri dozun zur gogorrean. Añ EL 2 205. Bere etxea are-gañean 

egin zuen. Lard 385. Higan zenean mendi gaineraino. Hb Esk 101. Italia gainean izurritea ari zelakotz. Laph 58. 

Mando-ganetik iatzi. A BeinB 93. Ausi iakan besoa ukondo-ganeti. Azc PB 257. Mai-gañean jarri. Moc Damu 

22. Bein itxaspean, bein itxas-ganean. Echta Jos 92. Urdaiazpiko zatia ipintzen dio ogi gañean. Ag G 190. 

Eperdi-ganian erdi-tatarrez. Kk Ab I 120. Aurrari, al dala buru gañean, ur utsa ixuriaz. KIkG 69. Zazpi gauza 

esan zittuan Jesusek gurutze gañetik. Inza Azalp 70. Banoa ohe gainera [...] lo kuluxkaño bat eginen 

dudalakoan. Barb Sup 13. Zeru gainetik mundu zabala argitzen du ilargiak. Etcham 225. Euren oinkaden 

zaratea kruk-kruk edur ganian entzuten zan. Kk Ab II 161. Ilargia dizdiz ari zen ur gañean. Or Mi 62. Ongi 

egina zen zango puntetarik buru gaineraino. Zerb IxtS 55. Au dute lege asierati mendeen mendetaraiño zeru 


mende. 

168


gainetik lur barneraiñokoak. Or Aitork 190. Neskameak bihotz-gainean zedukana esatera zoan. Mde HaurB 42. 

Ganderailuak, ximinia gainean, urhezkoak ziren. JEtchep 19. Hesi gainetik hiru metro behera. Osk Kurl 147. 

Izarra zeru gainean zer gauza miresgarria! Xa Odol 340. 

v. tbn. (Sólo hasta 1850): Harb 340. Hm 209. SP Phil 263. INav 23. Gç 73. ES 114. Cb Just 81. GavS 10. Ub 41. 

DurPl 104. Xarlem 601 (gañiala). Monho 96. VMg 100. AA I 459. Zav Fab RIEV 1909, 27. CatB 55. Echag 75. 

It Fab 149. Izt C 193. Arch Fab 199. 

� (Con modificadores). � Iar erazi litzaten guziak mahaintaraz belhar ferde gainean. Lç Mc 6, 39. Bere lepra 

zikin gañean ezarzen dio Jesusek eskua. Mb IArg I 186. v. tbn. Laux BBa 40. Arazo au oñarri sendo gañean 

legoke. Eguzk GizAuz 143. Arte arro gaiñetik. Ibiñ Virgil 59. 

� (Con reduplicación intensiva). � Berorren baratzetik asi ta Malaerreka-gain-gaineraginokoa izango omen da 

[uri berria]. A Ardi 32. Emen, muño gain-gañean. Jaukol Biozk 106. Plausta! endaikada bete urun buru ganeganera. 

Otx 137. 

� (Con -ko, adnom.). "Singlones, los maderos que están sobre la quilla, killa gañeko zurak" Lar. "Basquiña, [...] 

gona gañekoa" Lar (Añ gona ganekoa). "Ginete, mandaganekoa" Añ. � Tr. De uso general (no documentado en 

suletino); es muy frecuente en el s. XX tanto al Norte como, sobre todo, al Sur. � Mendi gaineko zibitatea ezin 

estal. Lç Mt 5, 14 (tít.). Bi eskuez lot gakizkon ur gañeko zurari. EZ Man I 21. Eliz gañeko egontegi batean. Mb 

IArg I 228. Ala zaldi-gañeko nola oñezkoak. Echag 232. Obi-gañeko arlosa. Lard 466. Buztan gaineko bixikan 

min dukete. Dv Lab 291. Berritz hartu zuen karrosa gaineko tokia. Hb Egia 17. Larruaren edo larru gaineko 

apainduren itxurak. JE Bur 176. Aitzgorri gañeko eleizatxuan. Ag G 12. Gizonaren lur gañeko bizitza. Inza 

Azalp 149. Zibero gaineko mendiak. Ox 206. Behatzen du xixtez buru-gaineko saretik dilindan ezarria duen 

sakelorenari. JE Ber 20. Edur ganeko oñatzak. Otx 87. Elorri-gañeko agerpenak. NEtx Antz 52. Eguzkiaren 

beroak lur-gaiñeko ura lurrun biurtzen du. Vill Jaink 31. Esku ganeko azala. Erkiag BatB 76. Ur gaineko 

dizdirak. Osk Kurl 75. Mahain gaineko gurutzefika tinkatzen du eskuetan. Larz Senper 18. Mendi gaiñeko 

ikuspegitik. Ibiñ Virgil 56. Kwai ibai gaiñeko zubia. NEtx LBB 344. San Frantsesen aldare gaineko itxura. 

"L'autel de Saint François". Ardoy SFran 276. Bular ta bizkar gaiñekoak kendu zizkion. "El peto y el espaldar". 

Berron Kijote 68. Lur gaineko zorionaren bila. MIH 248. 

v. tbn. (Hasta 1950): Hm 92. SP Phil 135. Gy 167. Iraola 58. Urruz Zer 129. A Ardi 24. Jaukol Biozk 53. Zub 30. 

Etcham 96. Alz Ram 63. Barb Leg 132. Ldi BB 30. Or Eus 89. Ir YKBiz 501. ABar Goi 48. TAg Uzt 179. Zait 

Sof 35. SMitx Aranz 30. Ganeko: Echta Jos 95. Altuna 18. Enb 175. KK Ab II 168. Laux BBa 60. Alzola Atalak 

46. 

� Oihal bero batetarik estomaka gaineko [harrarazi zion]. Laph 64. 

� (gainetiko, adnom.). "Basquiña, [...] gona ganetikoa" Añ. 

� (Pl.). � Errhauts egotziren dukeite bere buru gainetara. Lç Apoc 18, 19. Metal horiz bethetzen da [bertza] 

ezpaiñ gañetaraño. EZ Man I 107. Gure aldare gainetan obratzen diren misterio handiak. Lg II 228. Zabalten 

ditu Apezpikuak bere eskuak konfirmatu behar dituan aurren buru-gañetan. Ub 197. Uda berrian datoz / 

pozturik txoriak / [...] arbola gañetara / kantari guziak. Echag 136. Gamelu-gañetan iges egin zuten. Lard 180. 

Murru gañetan zebiltzan zentinelak. Zab Gabon 99. Artzaiak mendi gañetatik jeisten dira kantari. Sor AKaik 

111. Gloria Jinkoari zelügañetan. Ip Hil 91. Larrosa gorrien margo ederrak urten eutsen matrailla gaiñetara. 

Ag AL 53. Ontzi bietako masta ganietatik agiri zirean alkarren gorengo belak. Echta Jos 266. Ipiñi ebazan 

besuak gurutzetuta belaun-ganetan. Kk Ab I 103. Pareta-gainetako hegiak mailka antze handirekin ozkatuak. JE 

Ber 55. Zaldi ganietara igonik. Otx 104. Eskua geren bular gañetan yarriaz. Ldi IL 156. Noiz gare denak lano 

gainetan batetaratu beharrak? Iratz 150. Mendi-ganetati bera datozen erreka-arroak. Akes Ipiñ 31. Han dira, 

ohe gainetan. JEtchep 107. Zutabe-gaiñetan jasotako etxeak. Berron Kijote 124. 

v. tbn. VMg 42. AA II 120. Izt C 243. Gy 151. Dv Lab 73s. ChantP 384. Azc PB 237. Ox 178. Mok 21. Altuna 

23. Enb 163. Or Mi 133. Laux AB 94. JMB ELG 89. Ir YKBiz 277. TAg Uzt 60. SMitx Aranz 215. Erkiag Arran 

135. Anab Aprika 21. BEnb NereA 176. Salav 99. 

� (Con reduplicación intensiva). � Hosanna zelü gain gainetan! Ip Hil 232. 

� (Uso sust.). "Devantal, [...] gona gañea" Añ. "Mendi gaina, le sommet de la montagne. Mendi gainak, les 

hauteurs des montagnes. Mahain gaina, le dessus de la table" Dv. Cf. A: "(c...), sufijo que forma nombres de 

lugares y por consiguiente apellidos de personas. Azkain, sobre la peña. Bidegain, sobre el camino". Cf. bekain, 

bikain, erkain, eskugain, etc. � Tr. Es especialmente frecuente desde 1850, y sobre todo en el s. XX. � Etxea 

arroka gain batetan edifikatu. Lç Mt 7, 24 (He harriaren gaiñean). Arimari ere egiozu dohaña, / [...] dakusan 

Zeru gaña. EZ Man II 159. Ixur itzazü debozioniaren hurak, lür gañaren trenpatzeko. Mst III 23, 5. Jar-erazi 

zituen belar gain eder batean. Mb IArg I 251. Millisketan dabe ogi gana. Añ LoraS 78. Eramaten du mendi gain 

guziz goi batera. AA III 548. Ur-gaña ikutu. It Fab 81. Ezkurrua ta Etumeta-gañak arturik, aldapa bera abiatu 

zan. Aran SIgn 76. Inguruko mendi-gainek sua zarioten. Arb Igand 67. Esku gaiñetako zan guztiak agirian. Ag 

AL 24. Eliza, mundu guzia; eliz-gaña, zerua. Goñi 113. Zuri-zuri egoan itxas-gane guztia. Echta Jos 95. Eskualherriko 

zeru gain eztia. JE Bur 206. Abenduan Aralar gaña bezela zuri. Ag G 200. Hoilli deia salda gaña? 

Const 37. Mahain-gainak okaztagarriak zituzten. JE Ber 29. Salneurri-gaña edo "plus valia". Eguzk GizAuz 59. 

Bizkarraldea ta bular-gaña. TAg Uzt 235. Euskal-Eguzkiak irteera Aizkorrin, / kondaira-gañaren gallurrerako 


mende. 

169


miñ. SMitx Aranz 183. Bere buru-gain karsoildua. Mde Pr 135. Erri-gaña lañotuta zegoan. Anab Poli 52. 

Olatuek erruki gabe astintzen zuten ontzi-gaña. Ib. 61. Atx-gane orreitan urrezko orraziekaz uleak orraztu ta 

uleak orraztu sarri ikusten ei eudiezan [lamiñek]. Akes Ipiñ 28. Kamion oni berari kurpil-gaña zulatu. Anab 

Aprika 77. Harrobi gaine ta inguruetan. Osk Kurl 204. Esku-ganeaz igurtzi eban arpegia. Erkiag BatB 45. Au 

baño toki ederragorik / ez du izango lur-gañak. Uzt LEG II 230. Mendi gaiñien artetan da [Santa Grazi herria]. 

Casve SGrazi 20. 

v. tbn. (Sólo hasta 1950): Gy 172. Lard 520. Dv LEd 77. Arr GB 143. AB AmaE 10. Jnn SBi 6. Iraola 44. Barb 

Sup 37. Ox 104. Mok 4. Enb 43. Etcham 194. FIr 152. Or Mi 145. Ldi BB 16. Iratz 139. EA OlBe 63. Zait Sof 

165. Gane: Otx 37 (ganiak). Gañe: VMg 41. Ag Kr 61. 

� Eihartxe gañiala heltü nintzanin. 'À Eyhartchia de haut'. Etch 358. Cf., p.ej., Abaurregaina, Sarrikota-gañia, 

etc. 

c) (Con instr., precedido de sintagma nominal sin marca de caso o con gen.). "Ur gainez ebiltea, marcher sur les 

eaux" SP. � Iautsirik untzitik Pierris ioan zedin ur gainez. Lç Mt 14, 29 (He uraren gaiñean). Itsas gainez 

zabilala. Ib. 26. Mitxeletak [...] / badabiltza an ta or / lur apaindu gainez. 'Sobre la tierra enjoyada'. Ldi BB 74. 

Ta ikuste alai orren gañez nik / txabola xar untzaduna. EA OlBe 24. Baztarren gaiñez, itzala. Gand Elorri 99. 

Errez pasatzen giñan arriaren gaiñez. Uzt Sas 110. 

d) (Con sufs. casuales locativos, precedido de instr.). � Xalupa irauli gabe gillaz gañera. EZ Man II 155. Zu 

zara zeruez gainetik, zeruez beheretik, zeruen barrenetik. Harb 403s. Gure buruez gainetik / ioan zaiten uholdea. 

Hm 134. Korosotikan Anzuelara datorren bideaz gañean zegoan pagari batetikan. Apaol 63. 

e) (Con sufs. casuales locativos, precedido de sintagma nominal en ines. indet.). � Tr. Propio de la tradición 

suletina. � Zaurin gainen pikoa. O Pr 425. Bere hoiñak elkharretan gaiñen plegaturik. Tt Onsa 115. Espiritü 

Saintia jaitsi zen Jesüs Kristen gaña. Bp II 28. Itzatü baitzien kürütxe hartan gañen. Bp II 49. Nitan gaña 

erakharriren dütüzün phenak. Mst III 17, 3. Egoitziren dütie begiak beste batetan gaiña. Mercy 36. Urthuki 

zeizien zure khorpitz martirisatün gainerak [sic] eskarlatazko manto bat. UskLiB 39. Familietan gaña eraitseraz 

litiro benedikzionerik handienak. CatS VII. Ordian Jesüs juan zen Olibetako mendin gaña. EvS Io 8, 1. Hori 

düzüla, o Aita zelükoa! althare hortan gainen, zure Seme Dibinoa sakrifiziozko estatian. Ip Hil 234. Mariaren 

photeria Jesüsen bihotzen gainen. Ib. 149. Zahagietarik bata jadanik mandon gainen zien. Const 26. Han 

gaiñetik hegualdilat / ahal beitira gaintitzen. Casve SGrazi 154. v. tbn. Egiat 256. Xarlem 152. AstLas 48. Etch 

638. Arch Fab 133. UNLilia 11. 

� (Con -ko, adnom.). � Gizonaren lürren gañeko bizitzia tentazione bat dela. Mst I 13, 1. Hobin gañeko harria. 

CatS 103. Khürütxen gañeko Sakrifiziua. Ib. 74. 

f) (Sin sufs., precedido de sintagma nominal en gen.). � Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y altonavarros 

desde Mendiburu por lo menos, y en los roncaleses Hualde y Mendigacha; en vizcaíno sólo lo hemos 

encontrado en Arrese Beitia y Erkiaga. Frecuente sobre todo en el s. XX. � Jangoikoaren gauzetan dabiltzan 

onak beren gañ izan oi dute sulezeko etsaia. Mb IArg II 312. Bere semearen gain kolpea ezarteko. Ub 18. 

Erriaren gañ su ta garrak bialdu. AA III 382. Elkarren gain bultzaka. Echag 269. Orren odola gure eta gure 

humeen gañ izan bedi. Lard 454. Ekustian diszipuluek erabiltan edo egartan zela itxasuaren gain, turbatu zren. 

Hual Mt 14, 26. Jaungoikuaren bendiziua datorrela zuen gañ. Bv AsL 208. Gero ta indar geiago artzen du aren 

gain. Ir YKBiz 168. Zintzo kakotzen zun bizkarra goldearen gain. TAg Uzt 264. Bata bestearen gain erori ziran. 

Zait Sof 30. Gaiztoen zigorrak ez dula luzaro iraungo zintzoen gain. Or QA 92. Lege orrek baduela indar eta 

eskubide ene gain. Vill Jaink 95. Etzazu gure gain zeruko asarrerik ekarri. NEtx LBB 15. [Hiztegitxoa] zenbait 

idazle hautaturen hiztegiaren gain eraiki behar litzake. MIH 109. 

v. tbn. Gco I 457. Aran SIgn 43. Mdg 139. Inza Azalp 135. ArgiDL 30. Enb 108. Alz Ram 54. Laux BBa 136. 

ABar Goi 54. SMitx Aranz 60. Gand Elorri 64. Erkiag BatB 145. Etxba Ibilt 488. Berron Kijote 146. 

g) (Sin sufs., precedido de sust. en instr.). � Zeña [komentua] erriyaz gaiñ Aloña-mendijaren eguartealdera 

arkitzen dan. 'Que domina la villa'. Aran SIgn 18. Ikusteko denak zeuden buruaz gañ, ikusi nairik begi biyak 

atera biarrik. Bv AsL 137. Ingudiaren deia pentzez gain heda zak. Ox 170. Galda jeiki da bizi, atalburuaz gain. 

Or Eus 285. Ur azpian ixuritako olioa urez gaiñ ateratzen da. Or Aitork 385. Sorbaldaz gain bere beatzez atzean 

zeukan belar-meta erakutsi zun. NEtx Antz 143. Buruz gain ixuria izango zitzaiela. Zait Plat 76. Aize bolada 

batek gonak apur bat jaso eutsazan belaunez gain. Erkiag BatB 77. 

h) (Sin sufs., precedido de sintagma nominal sin marca de caso). � Odei zuri bat [...] / bedar eze-gain bai samur 

dabil! Laux AB 74. Zuen buru gain erori ez erori zegon zoritxarragandik. Zait Sof 154. Antxen Ama Arantzagain. 

SMitx Aranz 60. Maldan gora lareun bat metro itsas gaiñ. Munita 70. Bular-gain i aiz jarriko, / begiak nik 

aterako. Mde Po 22. Alkar gain metatuak. Txill Let 27. Zoritxarreko gertaeraren batek gure bizkar-gane arri 

astuna ezarri badagisku. Erkiag Arran 165. Aize gogor arek [...] koska bitsezkoak edonun edonun agertzen 

zituan ur gain. Ib. 162. v. tbn. Gand Elorri 55. Onaind in Gazt MusIx 205. 

i) (En construcciones del tipo bekatua bekatuaren gainean o gainera). "Sur, exprimant répétition, succession 

rapide, accumulation. Oihua oihuaren gainean" H. � Tristizia tristiziaren gainera ez nuenzát. Lç Phil 2, 27 (He, 

TB tristezia tristeziaren gainean, Dv atsekabea atsekabearen gainera). Pekatua pekatuaren gañean egin. Cb Eg 

II 132. Gaitza gaitzaren gainean, tormentak tormenten gainean egortzen diotzate. Brtc 148. Pikoa pikoaren 


mende. 

170


gainera bezala izatu zituen ukhaldi horiek. Jnn SBi 78. Beti aitzakia aitzakien gañian dezute. Sor Bar 101. 

Naibageak, naibagearen ganean jatorkuz. Echta Jos 224. Hazpandarrak [pilotariak], hutsa hutsaren gainean, 

plazaren ezin ezagutuz ari dira. JE Bur 27. 

v. tbn. Gainean: EZ Man I 79. SP Imit III 30, 2. Tt Arima 125. Ch I 25, 7. Mst III 30, 2 (-n gañen). Ub 21. Mg 

CC 155. Astar II 15. Izt C 70. Dv LEd 195. Arr May 150. HU Zez 118. Balad 244. Gainera: Mat 314. 

� (Sust. + gain). � Atseginza atseginz gain artu naiez. Mb IArg I 84. Kaltea kalte gane / nosbait atzena. Zav 

Fab RIEV 1909, 28. � (Sust. + gainean). � Konfesioak konfesio gañean, ta restituzio guziz gutxi. Mg CC 175. 

v. tbn. Arch Fab 227 y Barb Sup 117. � (Sust.-aren + gain). � Lana lanaren gain egiten badute ere. Mb IArg 

204. v. tbn. AA III 320 y Vill Jaink 139. Indarra metatu izan da indarraren gain menderik mende hizkuntza hori 

urratzeko eta desegiteko. MIH 146. 

�3. (Con sufs. casuales locativos en sing. o tema nudo (o mucho menos frec., instr.), precedido de un sintagma 

nominal con suf. gralmte. instr. o gen.). Por encima de, sobre (en exprs. como gauza guztien gainetik maite zaitut 

'te amo sobre todas las cosas', neurriaz gain 'rebasando la medida', Jainkoa nitaz gainetik dago 'Dios está por 

encima de mi, es superior a mi' o zazpi gizonez gainetik 'más de siete hombres'). v. gaindi (2). 

� (gainetik) (Añ (ganetik), Dv, que cita Prop). (Precedido de instr.; se emplea sobre todo en la expr. oroz 

gainetik 'por encima de todo, sobre todo' (q.v. s.v. oro), de la que sólo damos aquí algún ej. ilustrativo). "Sobre 

todas las cosas, gauza guztiez [...] ganetik" Añ. � Ieinko ezten berze oro dago zure azpitik, / Ieinkoaren ama 

zira mundu oroz gainetik. E 107. Iaungoikoa amatea gauza guztiez ganeti. Bet 10. Munduaz gañetik Iauna 

onhetsiari / arrazoin da derrozuen hitz eder sainduari. EZ Man II 26. Elhurraz gaineti, hotzik, / bai karroinik, 

bai izotzik / badeia deus lurrean? 'Rien de plus froid que la neige'. O Po 40. Altxatua baita errege eta 

soberanoez gañetik. Mih 28. Ait-ama propien maledikzionia, eta oroz gañetik Jinkuaren berarena. CatLan 90. 

Bat geiago egiten badezu neurriaz gañetik igaroko zerala. AA III 503. Semiak maite dau bere Ama, gizon ta 

aingerubez gañetik. Ur MarIl 67. Batheiatu baititu berrehun paganoz gainetik. Prop 1880b, 51. Biba Basaburu 

oroz gainetik! HU Zez 131. Billatu egizue, guztiaz gañetik, Jaungoikoaren erreñua. Itz Azald 213 (64 guztiaz 

ganetik). Igo nintzan, beraz, nitaz gaiñetik. Or QA 179. Agustiñek berezko argiz gaiñetik, argi aundi bat ikusten 

du: egia. Or Aitork 169. Esaten dabe diruz gañetik maitasuna daguala. BEnb NereA 240. v. tbn. Gazt MusIx 40 

e Ibiñ Virgil 35. Hiztun ederra da beti, joria eta aberatsa, eta beste guztiaz gainetik jatorra. MEIG III 91. 

� (Con -ko, adnom.). Superior (a); sobre-, supra-. "Sobrenatural, gurez ganetikoa" Añ. � Jinkuaren orozgaiñetikako 

botheriaren mirakülü batez. CatLan 38. Birtute Jangoikozko edo geurezgainetiko bat. CrIc 121. 

Fediagaz emoten deuskun jakiturija da gure errazoiaz gañetikua. JJMg BasEsc 42. Eztabe sinistuten fede 

naturalezaz ganetikuagaz, ezpada berez gizonak euki leikianagaz. Astar II 5. Kenduak izan jakezan grazia eta 

doe izatezgañetikoak. Itz Azald 28. Izarrez gañetiko atsegiñak. Enb 152. v. tbn. Gco II 8. CatBus 15. Onaind in 

Gazt MusIx 147. 

� (gainean). (Precedido de instr.). "Sobre todas las cosas, gauza guztiez [...] ganean" Añ. � Bere Dibine 

Majestadea amaetan gauze gusties ganean. VJ 12. v. tbn. Cap 9. CatAnz 1. Añ CatAN 45 (70 y 73 guzien). Mg 

CO 26. 

� (Con -ko, adnom.). Superior (a); supra-, sobre-. "Sobrenatural, gure indarrez ganekoa" Añ. "Oroz gainekoa, 

qui est supérieur à tout, qui l'emporte sur tout" Dv. "Qui est au-dessus, qui dépasse, excède. Gerez gañeko, lurrez 

gañeko gauzak, les choses au-dessus de notre entendement, au-dessus de la terre, surnaturelles" H, que cita a Mg. 

� Ezen dagotzu ohore guztiez gañekoa, bizi den guztia zeren den zure azpikoa. EZ Man II 18. Loria bat hunek 

badu / zeruez gainekoa. Hm 150. Ezagützen zitügü gure errege oroz gañeko eta nausi absolutuarendako. CatLan 

161. Zein gauza ezak diran gure argiak, ezagutzeko gerez gañeko gauzaak. Mg CC 197. Beste birtute batzuek 

dira naturalezaz gañekoak. Gco II 82. Haren guziez gaineko handitasuna. MarIl 101. Jentillak berak ere arritu, 

eta lurrez gañeko gauza zala aitortzeraño. Lard 545. Bere urteaz gañeko prestutasuna. Aran SIgn 6. 

Beharrietarat heltzen baitzait neurriz-gaineko burrunba bat. JE Ber 93. Irabaziz gañeko dedan yarleku ura. Ldi 

IL 95. [Aitak] beure buruz gaiñeko gastuak artzen zitulako. Or Aitork 40. Gora Laterriz-ganekoa. Erkiag BatB 

145. Neurriz gaineko gizona, jenioa. MIH 318. 

v. tbn. He Phil 532. Añ CatAN 23. CrIc 155. Itz Azald 140. SMitx Aranz 77. Etxde JJ 38. Mde HaurB 26. Gazt 

MusIx 221. Xa Odol 91. Berron Kijote 138. 

� (gainera). (Precedido de instr.). "Sobre todas las cosas, gauza guztiez ganera" Añ. � Behar dugu [...] gure 

burua osoki utzi, bai eta egon gogoz gainera eramanik. SP Imit III 31, 1. Jesu Kristo [...] nola sortu ta jaio zan 

Ama Birjiñagandik? Jainkoak gauza naturalaz gañera ta mirariz egiñaz. Mb IArg I 22 (corrección de Lar: izatez 

gañera; CatBurg 18 izakiz gañera). Izakiz gañera edo sobrenaturalmente. Cb CatV 26. Zentzurik ez duen 

animalia guziak, asko duen janariaz ta edariaz gañera ez dira igaroko. AA III 373. Adiskide on eta atsegingarri 

bada, neurriz gaiñera samin eta zuri biurtu oi da. Etxde JJ 187. 

� (Con -ko, adnom.). "Sobrenatural, gurez [...] ganerakoa" Añ. � Ala naturalezazko ordenan nola naturalezaz 

gañerako edo graziazko ordenan. Gco I 428. Neurri oituaz gañerako graziren batekin. 'Muy extraordinaria'. 

Aran SIgn 52. 

� (gain). (Precedido de instr.). "Neurriz-gain, que sobrepasa en medida, excesivo. Arasak, trokelez neurriz-gain 

bete jitxuek eta ukat ein juek" SM EiTec2. Cf. BURUZ GAIN y GUZTIAZ GAIN. � Bere eraman andia, bere 


mende. 

171


ondoesanak, eta guziaz gañ, bere ejenplo ona bazter guzi aietarako bedeinkazio andi bat izan ziran. Arr GB 140. 

Gizonen indarraz gañ. Bv AsL 72. Gure buruz gain bizi nahiak eiten du gure malurra. Etcham 191. Gogua dot 

orain, gau-margoz gain, illun. Laux AB 42. v. tbn. Zait Sof 81. Gutaz-gain dagon izadiko izkutuak aztertzen. Or 

Aitork 289. Aragikeriaz gain dagoan gizabiotzaren alkar-eragiña. Etxde JJ 182. Fray Luis Leon ordea olerkari 

da oroz gain. Gazt MusIx 60. Ugazama lenez gain, inbidiz erretzen jarri zan. NEtx LBB 162. 

� (gainean). (Precedido de gen.). (En algún caso --cf. el ej. de Haraneder--, tiene un significado próximo a 'a 

pesar de'). "Sobretodo, adv., [...] guzien gañean" Lar. "Principalmente, guztien ganean" Añ. � Tr. De uso 

general, es algo más frecuente al Sur; cf. sin embargo el adnominal -(r)en gaineko, muy usual tbn. al Norte. � 

Hanbat bada graziosa ama ororen gainian. E 101. Arrazoiñak lekhu duen borfidien gañean. EZ Man I 37. 

Amadu eitea Iangoikoa gauza gustien ganean. VJ 12. Bitoria eraman baitute Deabruaren errabia guziaren 

gaiñean. He Gudu 98. Beste tormentuak infernuan añ andiak badira, au guzien gañean ta guziak baño geiago ta 

andiago dala. Cb Eg II 130. Ehok eman behar baitü konfesionieren oso egitiari preferenzia bekatore lagünaren 

ohoriaren gaiñen. CatLan 148s. Besteen gañean gere buruak goratu edo altxatu nai izatea. Gco II 21. Sinistu 

biar dituguz Kreduan dagozan artikulu gustijak; baña gustijen ganian, Aragiginza edo Enkarnazinoekua. Astar 

II 6. Esan-al guzien gañean arriturik. Lard 33. Bere etsaien gañen haren trionfant ezarteko. CatS 106. Gure naiizatearen 

gañean erregearena daukagula. Ag AL 161. Gure gañean eztago iñor, ez erregerik, ez Jaungoikorik. 

Ag G 354. Bakandereak andra guztijen ganian egon gura ei dau. Otx 127. Nere askatasuna zegok guzien 

gañean. Txill Let 85. Hor dugu nik beste guztien gainean jarriko nukeen Orixe lirikoa. MEIG VI 97. 

v. tbn. CatBurg 6. CatOiq 524. Mih 33. Ub 172. AA II 10. CatBus 29. Legaz 37. AB AmaE 84. Itz Azald 51. 

Inza Azalp 100. Gand Elorri 153. Ganean: Cap 8. Cb CatV 100. Añ EL 1 225s. CatLlo 94. CatBus 55. Azc PB 

245. Itz Azald 81. Ganian: CatLlo 56. CatBus 54. Ur MarIl 67. Gañen: Volt 253. Gañian: Tt Onsa 180. 

� (SP, Dv, que cita a Ax). (Con -ko, adnom.). Superior (a), soberano; supra-, sobre-. (Es especialmente frec. en 

la expr. guztien gaineko 'superior a todos' y en la construcción X guztien gaineko X-a). "Guzien gainekoa, 

souverain, qui est par-dessus tous" SP. v. infra GAINEKO. � Iauna dela regen Regea eta iaun guzien gaineko 

Iauna. Lç Ins A 2r. [Iainkoak] berze guzien gaineko eta bere obra guzién monstraburu bezala, kreatu izan zuen 

gizona ere. Lç Adv * 8r. Ezta diszipulua majistruaren gaineko, ez eta zerbitzaria bere iaunaren gaineko. Lç Mt 

10, 24 (He nausiaz gorago). Urrikimendu eta onherizte gure ahalaren gañekoaz. EZ Man I 22. Iainkoaren 

miserikordia baita guztien gaiñekoa. Ax 100 (V 68). Obra emendailluzkoak, emanen gaiñekoak. Ib. 497 (V 321). 

Leunez, baitare mehez, zetaren gainekoa. O Po 26. Eztuk hi bezalakorik, gustien aiz gaiñekoa. Gç 72. 

Jaiñkoaren grazia guzien gaiñeko extraordinario bat behar baita. He Gudu 35. Gizonen asmazio gabe, orien 

gañeko gauza bezala etorri zala [gure euskera ononz]. Cb EBO 5s. Benefizio soberano edo guzien gañeko au. Cb 

Eg II 137. Zien aitaren plaza / izan dadin süstengatü; / Franziaren etsai ororen / gañekuen düzü. Xarlem 3. 

Zelietako jinkua da ororen gañekua. Etch 524. Esan al guztien gañeko pozkida betean. Izt C 503. Nahiago izaten 

duenak lurreko ona, ezenetz Jainko egiazko on guzia, eta on guzien gainekoa. Dv LEd 41. Andiya bada Iñigo 

Iruña gordetzen, / guztien gañekoa da Jauna serbitzen. Aran SIgn 213. Indar izatearen-gañeko baten bitartez. Itz 

Azald 167. Etsaiaren indar guzien gañeko indarra eman dizuet. Ir YKBiz 264. Bertze guzien gainekoa da aurten 

gertatu zautana [ez beharra]. Xa Odol 328. Gorritiri Italiar usaina dario. Armonista garaia, ausarta. Horretan 

Goikoetxearen gainekoa. MIH 155. 

v. tbn. Mat 288. Harb 83. Hm 56. SP Imit III 56, 1. Bp I 88. Ch III 49, 3. Brtc 199. Gco I 395. MarIl 80. Hb Esk 

124. AB AmaE 98. Arr May 172. Arb Igand 170. Mok 21. 

� (Con reduplicación intensiva). Cf. GAIN-GAINEKO. � Aien artean zan bat / txikiratzallea, / guztien gaingañeko 

/ gurrinka-gillea. It Fab 30. 

� (gainera). (Precedido de gen.). � Berzeak oro izan dira / bere goihen gradora; / orai hura [heuskara] iganen 

da / berze ororen gainera. E 253. Eskaldunak hel bekizkit / haren ohoratzera, / zeren eskara eman duen / 

erdararen gañera. Hirigoiti in EZ Noel 22. Santa Franzesa [...] haren [xirriparen] hegian belhaunikaturik bere 

othoitzaren egiteko, eraman zen gogoz bere gainera. SP Phil 134 (He 137 bere baitarik extasian). Erromako 

aphezpikuen nausitasuna bertze aphezpiku ororen gainerat. Hb Egia 108. v. tbn. AB AmaE 143. Lazten gitu, 

ororen gainera, bazterraren ixiltasunak. JE Ber 101. 

� (gainetik) (G-azp-goi ap. Gte Erd 59 y 227; SP, Dv, H). (Precedido de gen.; se emplea sobre todo en la expr. 

(gauza) guztien (o ororen) gainetik 'por encima de todo (de todas las cosas), sobre todo' (q.v. s.v. guzti y oro), de 

la que sólo recogemos algunos ejs. ilustrativos. A veces (ya en Etcheberri de Ziburu cuando menos) tiene un 

valor concesivo 'por encima de, a pesar de'). "Guzien gainetik, sur tout" SP. "Bertze guzien gainetik, par-dessus 

tous les autres" Dv. "Sur, exprimant une supériorité par comparation. Ororen gainetik ederra, beau sur tous" H. 

"Laister danen gañetik jarri zan (G-azp-goi)" Gte Erd 227. "Bere burua besteen gañetik zeukek orrek (G-goi)" 

Ib. 59. � Tr. General al Norte ya desde Leiçarraga; al Sur, salvo en Elizalde, no lo encontramos hasta mediados 

del s. XVIII, pero se documenta bien en el s. XIX y sobre todo en el XX. � Baina hartzen da [holokausta] 

berzén gainetik exzelent eta singulár den sakrifizioagatik. Lç Decl a) 4r. Iainkoaren onhestea gauza guztien 

gaiñetik. Mat 122. Alabañan Iainkoaren nahiaren gañetik / hanbat bathaiatu gabe partitzen da lurretik. EZ Man 

I 131. Baiña niri guztien gaiñetik zeruko loriaren galtzea iduritzen zait dela garratz. Ax 577 (V 370). Zein 

handia den onek gaixtoen gaiñetik duten abantailla. Ib. 506 (V 326). Benedikatua zare emazte gustien gaiñetik. 


mende. 

172


Gç 37. Presenteko gaizen gañetik beitaude, eternitatekuak hobeki ikhus ditzen. Mst III 38, 1 (SP gauzen gainean, 

Ch gauzez gorago, Echve 298 gauzen gain, Leon zerez gorago). Prezatzen tuztenak egiazko ontasun hauk 

munduko nahikara eta izateen gainetik. Lg I 326. Kontra egiten dioten traba guzien gañetik badoa. Mih 27. 

Gure gañetik diren güziak, hala nola Aita Seindia, gure Aphezpikia, gure Ertora [...]. CatLan 89. Artu eikezu 

debozino bero ta zoli bat angeru santuai, eta guztien ganeti Angeru gordetzalleari. Añ EL 2 52s (EL 1 46 batez 

bere). Aziendak behar du guzien gainetik garbitasun handia. Dv Dial 46 (It, Ur batez (b)ere, Ip zernahiden). 

Gizonak ezin egin leike bere indarren gañetik dagoan gauzarik. Itz Azald 6. Ezetzean egon zan beti, gure alegin 

guztiaren ganetik. Echta Jos 214. Gu [Luzaidekoak] Espainiari eratxikiak edo lotuak izanikan ere, 

Benafartarrak, Garazikoak gira, muga egileen gainetik. Zub 57. Langille, euzkeltzale, ta gauza gustiyen lenengo 

ta ganetik, kristiñau ona. Kk Ab II 189. Eragozpen guztien gañetik jaia egingo da. Lab EEguna 104. Au du poza 

poz denen gaiñetik. Or Eus 409. Zuzena, estadua baño lenagokoa da-ta, agintarien gañetik dago. Eguzk GizAuz 

100. Legezko etorriak ematen dunaren gañetik ibiltzen asi ezkero, [...] laster azalduko ziran zuloak nun edo nun. 

TAg Uzt 171. Eskuz, Dongaitz zaharrena garaitu izan du; [...] bainan erreboteko botari zen guzien gainetik. 

Zerb Azk 116. Arroputz zital orrek danen gaiñetik izateko jaio dela uste baitu. Etxde JJ 106. Filosofuen 

eztabaida eta ustekizunen gaiñetik, Jainkoaren siñestea ta erlijioa giza-gertaera bat dugu. Vill Jaink 24. 

Bertsotan ere juzgatutzen det / beste guzien gañetik. Lizaso in Uzt Noiz 97. Ez diola Orixeri ere, ustez edozein 

eztabaidaren gainetik geneukan Orixeri berari, begiramenik gorde. MIH 292. 

v. tbn. Harb 131. Hm 63. SP Imit II 8, 4. Bp I 46. ES 399. El 22. CatBurg 34. He Gudu 50. Gco I 423. AA II 

134. Brtc 144. Ub 172. Monho 80. Dh 242. Astar II 33. CatB 13. JesBih 452. CatLuz 22. UskLiB 24. MarIl 125. 

Jaur 182. Bordel 143. CatSal 9. CatAe 42. CatR 43. CatS 9. Elzb Po 213. Legaz 67. Jnn SBi 62. Elsb Fram 100. 

Ip Hil 9. UNLilia 4. CatJauf 10. Ag G 218. StPierre 40. EusJok II 138. KIkG 22. Inza Azalp 139. Muj PAm 20. 

Enb 126. Ldi IL 78. Munita 11. Txill Let 112. Anab Poli 55. Arti MaldanB 233. Osk Kurl 152. BEnb NereA 63. 

MAtx Gazt 27. Xa Odol 214. Berron Kijote 71. Gaineti: FPrS 12. ChantP 300. And AUzta 154. BEnb NereA 

186. Ganeti: Azc PB 215. Enb 92. Ganetik: Itz Azald 22. Otx 118. Gand Elorri 180. 

� (Con reduplicación intensiva). � Baiña bien gaiñ gaiñetik maite dot neure Egilea! Ag AL 34. 

� (gainetiko, adnom.). Superior (a); sobre-, supra-. v. infra GAINEZKO (c). � Guztioen gañetiko larrosea. 

Lazarraga 1186v. Gure enthelegü ororen gañetiko den Jinkuaren izatia. Mst XVIII. Xarlemaiña, hartü düzü / 

kargü uhureskua: / Enperadore izatia, / ororen gañetikua. Xarlem 1408. Beste tesoru gustieen gañetikua, duda 

baga, arimako garbitasuna. JJMg BasEsc 237. Luurreko azienda laburreen gañetiko ondasunak. Ib. 219. Zu 

zara ene odola eta ene gauza guztien ganetiko gauzea. Añ EL 2 120. Grazia da dohain barnetiko eta natüraren 

gañetiko bat. CatS 63 (v. tbn. 47). Baeukan beste gauza guztien gaiñetiko Iaunaren maitetasuna. Ag AL 110. 

Eskutapenak ez dira errazoiaren kontrakoak; dira errazoiaren gañetikoak. Itz Azald 25. Jakintsu guztien 

gañetikotzat daukate beren iritzia. Ag G 163. Gizonen gaiñetiko indar bat. Vill Jaink 174. 

� (gainetikako, adnom.). Cf. GAINETIKAKO. � Kalte eta gaitz guzien gañetikakoa izatea. AA CCErac 26. 

Ororen gainetikako pribilio berezi batez. MarIl 102. 

� (gain). (Precedido de gen.). "Gure gaiñ dago legia" Etxba Eib. � Guzién gain. LE Prog 96. Eregi daiola gure 

gañ / oñ aulki eder ta andiz. AB AmaE 148. Ebanjelio santua guardatzeko itz ematia dala arrazoiaren gañ ta 

ezin bete ditekiana. Bv AsL 73. Pernando bestien gain ojuka asi zan. Muj PAm 50. Guztien gain eta txapeldun 

bezela, Alegiko erria ipiñiko dizutet. Munita 113. Bere buruaren gain altxatzeko. Vill Jaink 95. Zaldunak danen 

gaiñ maitte ebana. Etxba Ibilt 484. Eta gainerakoen gain, gorago eta barrenago, gure izaera osoa biltzen eta 

barrentzen duen hizkuntza. MIH 22. Aitoren semeak ere, haien [erregezkoen] mende baina beste guztien gain, 

agintzeko sortuak ziren. Ib. 235. 

v. tbn. Aran SIgn 12. Enb 93. ABar Goi 26. Ir YKBiz 66. Or Aitork 232. Zait Plat 35. Erkiag BatB 66. In MAtx 

Gazt 63. 

� (gainetarik). (Precedido de gen.). � Bertzeren manupean bizi denak guzien gainetaik amor egin behar deraie 

bere aitzinekoei. Dh 72. Notha gabekoaren kalitatea bertze guzien gainetaik prezatzen zuen. MarIl 85. 

� (gainez). (Precedido de gen.). � Aiñezkak zenbat zizta, neurtzen asi zaitez; / baiña ardatzaren birak guzi oien 

gaiñez. "Sobrepasan todo número". Or Eus 104. Alboan barra da usaia, / guzien gaiñez ziza-lurriña. "Sobre 

todo". Ib. 230. Urtez umotu xamar naiz, bañan / gazte gordiñ izakeraz, / urteen gañez ['a pesar de los años' (?)] 

kantari nabil; / goibelik ez, baikor beraz. EA OlBe 40. 

� (gainetik). (Precedido de ines.). � Deusek ere baratü gabe, orotan gañetik igaraiten da. Mst III 5, 5 (Ip oro 

gaintzitzen). � (Con -ko, adnom.). Superior (a). � Ezpeita konbeni [...] hazkürri orotan gaiñetiko hori beno 

lehenago beste hazkürririk har dezazün. UskLiB 94. 

� (gainean). (Precedido de ines.). � Haren khoroatzia, aingürü eta saintü orotan gañen izateko. Bp I 148. Ehok 

eman behar baitü konfesionieren oso egitiari preferenzia bekatore lagünaren ohoriaren gaiñen. CatLan 148s. 

� (gainean). (Precedido de sintagma sin marca de caso). � Naturalezatik edo naturaleza gainetik ditugun 

guziak. SP Imit III 22, 2 (Echve 245 sobrenaturalmente). � (Con -ko, adnom.). � Naturaleza gaineko argia. SP 

Imit III 54, 8 (Ch naturaz goragoko). Gure espiritua, gure borondate gainekoa. SP Phil 471 (He 477 gure 

borondate-gaiñekoak). � "Gu-gañetikua, (adj.) fatal. Gu-gañetikua da eriotzia, iltzeko jaixo giñalako" Etxba 

Eib. 


mende. 

173


� "Zuk esan dozunetik gañekua neria balitza, ondo nitzateke, si lo que sobrepasa de lo que tú has dicho fuese 

mío" Etxba Eib. 

�4. (Con sufs. casuales locativos en sing. o tema nudo, precedido de sintagma nominal en gen.). Sobre, acerca 

de; con respecto a, en cuanto a, en relación con. 

� (gainean) (V-arr-gip, G, AN, B, BN-arb-ciz; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 71 y 281. 

"(En) orden, en cuanto, por lo que mira, gañean, ganean, precediendo genitivo; en orden a lo que me has dicho, 

esan didazunaren gañean" Lar. "Tratar, [...] zerbaiten gañean hitzegin" Ib. "(En) orden, en cuanto, por lo que 

mira a eso, orren ganean, gañean" Añ. "Sur, touchant à, à propos, à l'égard de, quant à" H. "Orren gaiñean itz 

egin degu, hemos hablado acerca de eso" A. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en 

suletino, donde se emplea gralmte. precedido de ines., si bien hemos encontrado algún ej. con gen. en Etchahun, 

CatS y Constantin (en cambio, hay gralmte. gen. en los autores mixanos: sólo hemos encontrado ines., junto a 

gen., en Lopez). Su uso disminuye muy notablemente en el s. XX tanto al Norte como, sobre todo, al Sur; se 

encuentra todavía en Echeita (pero, sorprendentemente, explicado con 'encima, acerca de' (Jos 74)) y D. Agirre 

(G 296), pero luego, salvo autores como Aresti (Tobera 272) y Villasante, apenas hay ejs. sino en textos 

populares; cf. Azkue: "Tal vez esta [...] acepción sea imitación del castellano y francés"; Lab EEguna 102: 

Gibelaldetzaz itz bi esan bai, bañan ez "gañean" [...]. Zapalduko zenuke; y MIH 73: "Euskaldun guztion aholumetan 

aspaldidanik dabilen osasunaren gainean-en ordez, ezin barkatuzko erdalkeria zelakoan (hamar egunen 

buruan, hilabete barru eta horien gisako beste zenbait esaera ere ez bagenerabilzki bezala), farragarrizko edo 

negargarrizko -tzaz agertu da, atzizki jator bat dagokion lekutik atereaz". Se observa en los textos cierta mayor 

variedad de usos entre los autores septentrionales (p.ej., es muy usual en exprs. como erne egon o atzarria egon), 

algunos de los cuales los damos infra por separado. 

� Zer nahi duzu darradan gauza horren gainian? E 193. Hunen gainean, berzez nehork ezin reprotxa ez akusa 

ahal gaitzake, Iainkoa bera baino zuhurrago izan nahi ez garenaz baizen. Lç Ins B 3r. Iainkoaren promesaren 

gainean etzezan duda. Lç Rom 4, 20. Artzainen adorazioaren gañean noela. EZ Noel 70. Zeren bertzela egiten 

den iuramentua, den gauzarik eztheusenaren gainean izanagatik ere, bekhatu mortal izanen da. Ax 254 (V 170). 

Mehatxatzeko pontu hunen gaiñean, ederki erraiten du San Krisostomok: [...]. Ib. 618 (V 398). Deizino hunen 

gainean klarki enganatu zela. ES 158. On da haiñitz gauzen gaiñean etzaitezen izan iakinsun. Ch III 44, 1. Ifini 

eutsan auzi bat bere senar difuntuen aide batek, hazienda senarren bizian gozetan zituzanen ganean. Urqz 24. 

Zuen gañean, San Pablok zeukan bildurra daukat. Cb Eg II 8. Erregek ihardetsi zion xeheki gauza guzien 

gainean. Lg I 334. Ez dire aski erneak bere umeen eta sehien gainean. Lg II 177. Gardian zagoen bere hitz 

guzien gañean, bere mihiaz beldurtzeko izan balu bezala. Mih 7. Splancnologia edo erraien ganian irakasten 

dabena. Mg PAb 83. Lagunekin ibiltzearen eta solastatzearen gainean, huna jende prestuek atxiki behar dituzten 

erregelak. Dh 72. Hire gainean nitian salbamenduzko xedeak [...] alfer gertha-arazi dituk. Ib. 149s. Daukazu 

ugari zeren ganian berba egiñ. JJMg BasEsc 108. Dotrina au izango da gorputzeko gatxen gainian. fB Ic III 

261. Onen ganian gorde biar da erri bakotxian daguan oitura. Astar II 246. Gauden atzarriak gure sentsuen 

gainean. Jaur 130. Naiko nuke zerbait jakin txingurrien gañean. It Dial 29 (Ur ganian, Dv gainean, Ip gañen). 

Oi! eta zeinen itsu hunen gainean bizi izatu naizen! Dv LEd 153 (Cb Eg II 83 alde onetatik). Horren gainean 

eman gogo darotzut xehetasun bat. Dv Lab 181. Etzaitezela izan axola-gabea ongarriaren gainean. Ib. 132. 

Atsegin dut zure gainean holako gauzen entzuteaz. Laph 93. Basauntzaren gañean hitz bi. Arr GB 145. Ez beza 

geiago, janaren gañian, emendik aurrera nere konturik izan. Bv AsL 52. Haren gainean egin ahal daite 

konparantza bat baino gehiago. Elsb Fram 179. Len ere gauz orren gañean iya aserretu giñuan. Moc Damu 29. 

Euskal izkuntza ederraren gaiñean [...] lan egiten daben gizonak. Ag AL 29. Irakatsi 5.a. Jaungoikoa 

dagoanaren ganean. Itz Azald 20. Ikhusiz gauza bakhotxaren gainean nola eta zonbat aldiz egin den bekhatu. 

CatJauf 120. Eskatzen dute gure iritzia gauz oon gañean. Goñi 81. Au guzia ezer ezta aren edertasunaren 

gañean. Ib. 28. Han erasten dituztenak, xuxen edo makur, egun hartako kabalen, merkatuaren, hunen eta haren 

gainean! JE Bur 170. Bertso berriak garagarrileko probaren ganean jarriak. EusJok II 107. Zeren edo aren 

ganian laster urtengo zuan matrakea. Kk Ab I 17. Santa Graziako erretor zenaren gainen egia jakin gabe. Const 

13. Lan garrantzizkoak argitara eman ditu hizkuntza eta folklorearen gainean. Mde Pr 259. Bere ideia bazuen, 

harek ere, haurren hazteko moldearen gainean. JEtchep 53. Badira liburuak ugari gauza auen gaiñean. Vill 

Jaink 7. Eztakigu [nobela] zeren ganean egingo daben. Alzola Atalak 114. Gauza orren gainean eztiot nahi 

barkatu. Mattin 119. Ongi deritzat [...] Baionan izenaren gainean erabaki zutenari. MIH 112. 

v. tbn. Mat 148. Harb 157. SP Phil 369. Arg DevB 178. Mong 585. Gç 111. Lar SAgust 12. Brtc 222. Ub 47. Añ 

CatAN 36. Gco I 452. AA III 543. JesBih 394. MarIl 128. Izt C 27. Gy 102. Hb Esk 101. Lard 178. Bordel 45. 

Aran SIgn 196. PE 128. Legaz 19. Zab Gabon 72. AB AmaE 329. Zby RIEV 1909, 106. Jnn SBi 78. HU Zez 42. 

Arb Igand 31. Apaol 35. Itz Azald 65. And AUzta 118. Izeta DirG 84. Salav 43. Ardoy SFran 71. Ganean: Arz 

50. Añ EL 1 83. Azc PB 132 (en Ur PoBasc 343 ganian). Echta Jos 74. Ganian: CatLlo 30. Gañian: Tt Arima 27. 

Etch 664. Ur MarIl 74. Bil 117. Ud 130. Sor Bar 109. Urruz Urz 33. Altuna 18. AzpPr 108. Iraola 38. Tx B II 79. 

Etxba Ibilt 465. Uzt EBT 97. Gainian: CatLan 47. Mdg 147. Gainen: CatS 104. CatUlz 28. Mde HaurB 58. 

Gañan: AR 122. 

� (Con -ko, adnom.). "Ganeko, que versa acerca de (Añ EL)" A. � Lehena da Noelez, edo Jesus Kristoren 


mende. 

174


sortzearen gañeko kantez. EZ Noel 25. Animaren kontuaren gañeko sermoi batean. Cb Eg III 220. Etzutela hek 

ere iguriki behar haren ganik haren nausitasun eta botherearen gaineko argitasunik. Lg II 228. Prudenzia eta 

hitzen gañeko gardia zuhur hura. Mih 67. Kristoren gañeko profeten itzetan. Ub 58. Agertuko dot [liburu] onen 

ondoren bere lagungarritzat komunino onaren gañekua. Mg CO VIII. Badago onen gañeko ejenplurik? Ib. 142. 

Ezkontzeko itzen gañeko auziai lekurik aek ez ematea. AA II 70. Kodizijak [...] okertu eragin eutsan Felix 

Juezari San Paulo erru bagiaren gaineko erabagija. fB Ic II 166. Begira ea egin izan dozunez guzurraren 

ganeko yuramenturik. Añ EL 2 136. Zure ontasunaren gaineko mesfidentziak. JesBih 453. Beldur izan gaiten 

fedearen gaineko gauzetan buru gogortasunarentzat. Jaur 166. Bere egitekoen gañeko galde asko egin ziozkan. 

Lard 376. Bere izketa guzietan onen gañeko zerbait sartu oi zuen. Arr May 172. Gobernamendu-moldearen 

gaineko makur guziak. HU Aurp 54. Zeregiñ astunen baten gaiñeko batzarra dauke. Ag AL 20. Benetan dagoan 

edo ez dagoanaren gañeko ezdabaidea. Itz Azald 166. Bearreko gauzen ganeko ezjakite andia. Ib. 121. Ene 

idazkia Cornish delako hizkuntzaren gainekoa izanik. Mde Pr 190. Gizon-andre arteko amorioaren gaineko ipui 

lotsagarria. Arti Ipuin 53. 

v. tbn. Brtc 9. Gco I 383. Dh 93. JJMg BasEsc 250. Izt C 508. CatBus 47. Ur MarIl 26. Dv Lab II. Aran SIgn 59. 

AB AmaE 122. Arb Igand 56. Goñi 37. Ag Kr 117. Ardoy SFran 349. Ganeko: CatLlo 8. 

� (Con erran o hitz). Bajo la palabra de, fiando en la palabra de. "Bertzeren erranaren gainean mintzo naiz, je 

parle, je le dis, suivant le dire d'autrui" H. Cf. infra ESANAREN GAINERA. � Ar zazu haur ene hitzaren 

gañen. Volt 254. Bi lekhuko faltsoen erranaren gainean, Nabothek galdu behar izan zuen bizia. Lg I 361. 

Fidantzia handi bat dudalakotz zure baitan, banoha zure hitzaren gainean sarearen artikitzerat. Lg II 140. Doña 

Lenorak hitzemaiten dio emazteki [galdu] hetarik zonbait hartuko diotzola bere jauregian. Hitz horren gainean 

abiatzen da Iñazio salbatu nahi dituen arimen ondotik. Laph 238. Kristo igurikitzen zuena Juduen populuak? 

Bai, igurikitzen zuen, Moisen, Dabiden, Profeten erranaren gainean. CatJauf 34. v. tbn. Hb Egia 143. Ir YKBiz 

87. Zerb IxtS 25. 

� Según, conforme a. � Haukien gainean dohazi bertze gainerako berbo guztien konyugazinoak. ES 91. 

Zeñaren handitasuna neurthua izanen baita hekin egitean izatu dukedan kharraren gañean. Mih 12. Zer 

progotxu du giristino batek fedea ukhatea, ezpadu haren gainean moldatzen bere bizitze guzia? Dh 112. 

Zundazazu hemen ongi zure bihotza, eta ikhusazu seinale horien gainean, ea egiazki maite duzunetz Jesu Kristo. 

Ib. 246. Model beraren gaiñean / Yupiterrek mundu huntan / egiñ ez ditu guziak. Gy 279. III. Kantikoa. 

Yainkoaren lege saindua. Hainitz airen gainean. CantIzp (ed. 1813) 7. 

� A causa de. "Bere zozokeriaren gainean utzi zuen, à raison, en considération de sa bêtise, il le laissa" H. � 

Asko bertze, meditazione egitetik desenkusatzen dire bere lanean hari-beharraren gainean, eta diote, eztutela 

astirik meditazionean egoteko. Dh 93. Nola ziren justizian sartu hitz baten gainian Donibaneko hirian. Zerb Azk 

103. 

� (Tema nudo + gainean). � Aitzindari joaiten zerelarik uskaldun minzo gainen hatsarre bat. Arch Fab 11. 

Berba egin ezkero / ezkontza ganean, / Mari Jesus egoan / beti ezetzean. Echta Jos 135s. Dukiak ipiñi ebala bere 

emazte biurrixa ixilleko maitestu bixen artian zan aiskidetasun gañian jakiñian. Etxba Ibilt 488. 

� (Ines. + gainean) (-tan gañen S ap. Gte Erd 71 y 281). Acerca de, sobre. � Tr. Propio de la tradición suletina; 

se encuentra tbn. en Lopez. � Nitan gainen gudukatzen / batak etzitukedala, / baietz bertzeak dioztala. O Po 

21s. Besta saintietan gaiñen. Bp I 21s. Zer nahibeita gaizatan gaiñen. Mst III 6, 3. Untsa edo gaiski meditatzen 

dugun egietan gañan. AR 123. Zer diozie, jaunak, ezkonze hortan gaiñen? Xarlem 93. Jaun Aphezküpiaren 

mandamentia [...] erakutsi izan behar dian Katiximan gañen. CatS III. Galthatü ondoan mündüko aphezküpü 

güzien [...] ustekeria hortan gainen. Ip Hil 18. Herrian gaiñen diagü / gük egün hanitx ikhasi. Casve SGrazi 164. 

v. tbn. AstLas 35. Mercy 29. UskLiB 67. Etch 624. Arch Fab 95. � (Con -ko, adnom.). � Banaloria oro iretsi 

izan düzü, zure nitan gañeko jüiamentien barnatarzünian. Mst III 14, 3. � Según, conforme a. � Zure fediak 

erakusten deitzün egietan gaiñen zure akzioniak erreglatzen badütüzü. UskLiB 88. 

� (gainetik) (Ht VocGr 428, Dv (que cita a Gy), H). "Ils se sont fâchez au sujet des maisons, etxen gaiñetik 

haserretu dire" Ht VocGr. "Deuseren gainetik, à propos de rien" H. � Bi larroin behiñ yoka hari ziren goizetik / 

biek ebatsi zuten asto baten gaiñetik. Gy 34. Limiten gainetikan ardura disputa. Bordel 153. v. tbn. ChantP 262. 

Horren gainetik izatu zuten umilitaztezko guduka saindu bat. Jnn SBi 117. Aste huntan dute deputatuen 

ganbaran afera horren gainetik [...] kalapita bat ikaragarria! HU Zez 47. Eztabaida zebillen beraz gizaldean 

aren gañetik. Ir YKBiz 317. Fama hartarik nauzue jujatzen... Ez gertaturik bainan erran-merran huts batzuen 

gainetik. Larz Senper 100. 

� (gain). "Politikian gaiñ hobe do(g)u ez berbarik eittia [...]. Gaiñ edo gaiñian, biak" Elexp Berg. � Ongi 

siñisturik aren gain esaten diona. Mb IArg I 187. Itzgáia edo platika: Gizonarén azkén finarén gáin. LE Doc 43. 

Itzegin nai det bekaturako bidea ta oña ematen duenen gaiñ. AA III 548. Mirari onen gañ duda guztiak 

kentzeko. Bv AsL 137. Erranarazi ziozkaten hiru gaixtaginei, Maore sainduaren gain, hala etziren hainitz gauza 

pisuak. Jnn SBi 111. Idazlan bat pinturaren gain irakurri. Mde Pr 191. Kanpaiak ere, dinbi-danba asi oi 

direanean, okerraren gain adirazi daroe. Erkiag Arran 170. v. tbn. Ub 27. Kk Ab II 182. 

� (gainera). � Juzguba da geure [...] entendimentubak zerbait ikusijaren, entzunaren edo iraguaren gainera, 

onan edo alan dala beragan sinistuteko ateraten daben kontu amaituba. fB Ic II 217. Laborantzari doazkon 


mende. 

175


zenbat xehetasunen gainerat ez liozke oraino begiak idek [errientsak neskatoari], baratzeko lanetaz hasirik! JE 

Bur 71. 

� (Empleado con verbos como negar egin, irri egin, etc.). � Ene gainian eztagiten uste duten irririk. E 237. 

Iainkoaren hirá infidelitatearen gainean. Lç Rom 1, 18 (tít.). Ez adillala hisia heure falten gañean. EZ Man I 

32. Haren sekulako damnamenduaren gainerat isurtzen zituen nigarrik kharatsenak. Lg I 318. Ez egiela negar 

Zure eriotzea, ezpada eureen ta eureen semeen itsutasun ta bekatuen ganean! Añ EL 1 197. Gure utsegiteen 

gañean negar egitea. AA III 545. Gaitz hunen gainean odolezko nigarrak emateko. Dv LEd 43. Bere bekhatuen 

gainean minki nigar eginez. Laph 33. --Beok beñepin gure bizkar amaika far egiten dute. --[...] Zubek gure gaiñ 

bezela. Sor Bar 98. Jaungoikoaren eta animaren gañeko gauzen gañean parra lasai egiñaz. Goñi 37. Hizkuntza 

hain beneragarri baten zorigaitzaren gainean zenbait nigar-malko ixuri. Mde Pr 241. Laster igarri zetsan bere 

gain barre eiteko gogoak zirala. SM Zirik 59. v. tbn. Harb 329. Ax 531 (V 342). SP Phil 475. Cb Eg II 116. Dh 

199. UskLiB 40 (nitan gaiñen). Jaur 177. � (Con -ko, adnom.). � Il baten ganeko ama-aizteen negarrak. Zav 

Fab RIEV 1909, 32. 

�5. (Empleado gralmte. en casos locales de declinación en sing., precedido de sintagma nominal en instr. o 

gen.). Además de; fuera de, aparte de. Cf. GAINEAN, GAINETIK (b), gainera. 

� (gainera(t)) (Lar, Añ (+ ganera), Dv (G) (+ ganera), H, Asp Gehi). (Precedido de instr. Es especialmente frec. 

en la expr. horrez(az) gainera 'además de eso'). "Sobre ser, sobre que es un &c., gañera, y la terminación del 

verbo en ez, az. Sobre ser un borracho, me viene con eso, ordi bat danez gañera, orrekin datorkit. Sobre que le 

dije que no hablase palabra, esan nionez gañera, etzegiela hitzik esan" Lar. "Sobretodo, adv., [...] are guziaz 

gañera" Ib. (v. tbn. Añ). "Además, orrez gañera" Ib. (Añ orrez ganera). "además de ser bobo, es miserable, 

boboaz gañera, zikoitza da", "fuera de eso, orrez gañera" Ib. (Añ orrez ganera). "Allende, fuera de eso, orrez 

gañera" Añ. "Orretzaz gaiñera (G), de plus, en outre, en sus de cela" Dv. "2. outre que. Boboaz gañera zikoitza 

da, outre qu'il est sot, il est chiche, avare. 3. en outre, au surplus, bien plus. Hortaz, orrez gainera, outre cela" H. 

"Lenaz (lehenaz) gainera, como si fuese poco lo anterior; para colmo" Asp Gehi. � Tr. Si bien se documenta 

primero en Axular (y luego en Etcheberri de Sara y Duvoisin), es propio sobre todo de la tradición meridional, 

en la que lo encontramos desde Ochoa de Arin. En algunos autores vizcaínos (Iturzaeta (Azald 93) y D. Agirre 

(Kr 222)) se encuentra a veces sociativo (-gaz) en vez de instr. Cuando el portador de instr. es un verbo no 

conjugado, éste puede ser tanto un part. (galduaz gainera) como el sust. verbal (galtzeaz gainera). Hay sólo part. 

en todos los autores de dialecto vizcaíno en que se documenta (f. Bartolomé, Iturzaeta (Azald 189), Kirikiño, 

KIkV (91), Otxolua (19), Eguzkitza (GizAuz 17) y Erkiaga (Arran 152)) y en algunos guipuzcoanos (Guerrico (I 

440), Azkue (Ardi 102), J.M. Barandiaran (ELG 47), Lekuona (SClar 113), Orixe (Aitork 9), Anabitarte (Aprika 

24) y Zaitegi (Plat 128)); sólo sust. verbal en Aguirre de Asteasu (I 412), Iztueta, Arrue (May 19), ArgiDL (45), 

Inza (Azalp 93), Lizardi (que es el único que usa -tzez: IL 105), Iraizoz (YKBiz 104), T. Agirre (Uzt 153) y 

Villasante; y ambas construcciones en Cardaberaz (part. Eg III 228 / sust. verbal Ib. 360), Lardizabal (516 / 5), 

J.I. Arana (SIgn 64 / ib. 200) y Etxaide (JJ 269 / ib. 248). � Badu Iainkoaren zerbitzatzeak bertze mundukoaz 

gaiñera mundu hunetan ere zenbait golardoa. Ax 507 (V 326). Komunikazio prezisoaz gañera, itzegitea 

eskusadu ez ote zeban. OA 152. Bere etxeko gauzak zuzenduaz gañera, biderako neurriak ere ondo artu bear 

ditu. Cb Eg III 228. Konsideratu ditzagun orain esan degunaz gañera, fedeak erakusten dizkigun beste arrazoi 

batzuek. Gco II 8. Norberak gaiski juzgaubaz gainera inori esaten bajako juzgu gaistua. fB Ic II 221. Onezaz 

ganera da bere guztiz egokija lurrak onduteko. Ur Dial 70 (It gañera; Dv bertzalde, Ip bestalde). Gipuzakoako 

lurrak berenez ezadetsuak eta aro onekoak izateaz gañera, arkitzen dira txukunki landuak. Izt C 30. Orai arteo 

erran diren dohakabetasunez gainera, handiagorik izanen da? Dv LEd 264. Ez baitzuten bizitzeko biar, zutenaz 

gañera, ezertxo ere. Bv AsL 76. Barka zaiozula, beste guziaz gañera oraingoan ere. Arr May 182. Euskaldun 

garbien semea dozu; onez ganera kristiñaua. A BeinB 64. Zure berri jakiteaz, nizaz gainera, zure ezagun ta 

adiskideak ere biotzez poztu ziran. A Ardi 10. Ain azkarra ixanaz ganera, mutillak bere irabazte-arazoetan zori 

ederra ixan eban. Kk Ab I 78. Seme garailari oni eman dio bere Aittak zerukoaz gañera lurreko jauntza. Inza 

Azalp 79. Igalirik emon ezaz ganera, adarrak igartu egitten yakoz. Otx 118. Katolikoz gañera, gure egunkaria 

euskozale sutsua izango litzake. Ldi IL 150. Erlauntz bakotxean, erregiñez gañera, mota bitako erleak dagoz. 

Eguzk GizAuz 109. Errekaldeko lamiak baino liluragarriagoa izanez gainera, ze deabru eta ze arraio gertatzen 

da neska horrekin? Arti Tobera 284. Baiña irakurtzeaz gaiñera, asko pentsatzen dakiana da. Vill in Gand Elorri 

19. Bai, Estebanen etxekoak ere bataiatu nituen; hauetaz gainera, ez dut uste inor besterik bataiatu nuenik. IBk 

1 Cor 1, 16 (He gainerakoan, IBe hauetaz kanpo). Irakurleari, kritikoaren iritziaz gainera, eman behar zaio 

zehazkiro besteak [obraren egileak] dionaren berri. MIH 206. Herriko ondasunak jasotzeaz eta bereganatzeaz 

gainera, gehiago ere egin nahi izan zuen Orixek. Ib. 260. 

v. tbn. Lar SAgust 6. Ub 176. Ur MarIl 44. Ud 122. Zab Gabon 107. Legaz 36. Sor AuOst 82. AB AmaE 264. 

Apaol 69. Moc Damu 15. Ag AL 116. Goñi 113. Urruz Urz 16. KIkG 18. Altuna 66. Enb 101. Tx B I 41. Alz 

Ram 67. EA OlBe 22. Munita 62. Mde Pr 212. Txill Let 56. Bilbao IpuiB 8. SM Zirik 14. Basarri 69. MAtx Gazt 

50. Gazt MusIx 164. Ibiñ Virgil 90. NEtx Antz 19. Uzt Sas 133. Berron Kijote 102. Ganera: Añ EL 1 168 (EL 2 

180 ganeti). Or Tormes 15. Enb 198. Akes Ipiñ 33. Erkiag BatB 47. 

� (Con -ko, adnom.). "Hortaz gainerakoan, outre cela" H (ap. Lh). � Eskualdun aralde hautaz gainerako bertze 


mende. 

176


jendaki guztiak zein [...] emanak diren bere sort-herriko hitzkuntzarentzat. ES 170. [Erdarak hitz] geienak latinhitzkunzarenak 

dituala, ta oez gañerakoak, nok daki nongoak. Ub 3. Irakurliak egin biar zituban Eleisan Meza 

kantauko Epistoliaz ta Ebanjelijuaz gainerako Jaungoikuaren berba irakurtiak. fB Ic III 286. Esan ezazute bada, 

bai, bai, ez, ez: itz oiezaz gañerakoa okerretik dator. Lard 381. v. tbn. Erkiag BatB 11 (orrezaz ganerakoa). Esan 

dute gero Norbert Tauer euskaltzaleak aurkitu duela bigarren ale bat, Pariskoaz gainerakoa. MIH 283. 

� (gainean). (Precedido de instr.). "Zuhurra denez gainean, outre qu'il est économe de son bien" H. � Kredoaz 

ta Artikuluez gañean besterik sinisetan dozu? Cb CatV 28. Kristau asko ta askok beste bekatuez gañean geitzen 

dituzte komunio sakrilegoak. Mg CC 247. Ezin bada adierazo nei arima barruko su ta desesperazinoia, dolore ta 

tormentu andijez gañian. JJMg BasEsc 92. v. tbn. CatBus 17 (ganean). 

� (gainetik). (Precedido de instr.). "Además, [...] (V) orrez ganetik" Añ. "Fuera de eso, a más de eso, [...] (V) 

orrez ostean, osterantzean, ganetik" Ib. "Así mismo, a más de eso, (V) orrez [...] ganeti" Ib. � Tr. Documentado 

en textos vizcaínos del s. XIX. � Ote dago nondik ezagutu komunio gaiztoaren belztasuna esan diran arrazoiaz 

gañetik? Mg CC 244. v. tbn. Añ LoraS 38 (ganeti). Arkitzen zan Leoi jauna zaarraz gañetik gaixoa. VMg 17. 

Kredoa ta Fedeko Artikuluez ganeti beste gauzarik sinistuten dozu? CatLlo 28. Ill osuaz gañetik / egun 

bakotxian / daigun gauza onen bat / bere izenian. Ur MarIl 125. Zintzoak gitxi dagoz / baina asko iateko: / azaz 

ganeti erkinak / gaisoak ta ordiak. Azc PB 333 (en Ur PoBasc 355 onez ganeti). Zer geiago bear da? esan danaz 

gañetik. Itz Azald 174. 

� (gain). (Precedido de instr.). � Mendiolarenean [beribilean], yabeaz gain, Etxeguren deritzan zaldun bat, 

Yausoro olerkaria ta neretzako utsunea. Ldi IL 40. Euskerari erderazko itz-putzak esateaz gain, besterik 

oiuztatzez ere bagaituzu euskaldunak zintzurrok larruturik. Ib. 103. Haragiaren nahigabe-atseginak ezagutzen 

zituena eta, ezagutzeaz gain, estalki arinez [...] agertzeko debekurik ez kupidarik ez zuena. MIH 282. v. tbn. Zait 

Plat 82, Erkiag BatB 21. Berron Kijote 36. � (Con -ko, adnom.). � Zumaiarra, agian?... Ala baziña, 

euskeltzaleaz gañeko alkarbiderik badegu zuk eta nik. Ldi IL 87. 

� (gainera(t)) (Añ (ganera), H (gainera)). (Precedido de gen.). "Sobretodo, finalmente, [...] guztien ganera" Añ. 

"Outre, par-dessus, ajoutant à. Milla esker ditutzula lehenekoen gaiñera (EZ Man)" H. "Sur, par-dessus, par 

surcroit. Nere ahultasunaren gainera eritzen banaiz, galdua naiz" Ib. s.v. gaina. � Tr. Propio de la tradición 

septentrional desde Leiçarraga; tbn. se documenta en autores vizcaínos desde f. Bartolomé. � Esker drauagu, 

zeren [...] goitiko egiten drauzkiguan grazia guzién gainera, gure gorputz [...] hoier, orain substanzia eman 

baitrauek. Lç ABC B 3v. Bortz manamendu hauken gaiñera baditu Elizak bi debeku. Mat 10. Bere leheneko 

erhokeriaren gaiñera bertze bat, are handiagoa, egiten zuela. Ax 300 (V 200). Etsaitasunaren utzteko, lehenen 

gaiñera erremedio ona eta konsideratzekoa. Ib. 320 (V 212). Zeiñak [Jainkoak] berze guzien gaiñerat eman nahi 

baitarozu bere burua ere. Ch I 7, 2. Bainan horien guzien gainera, [...] artha ukhan behar dute bekhatu 

guzietarik ere ahalaz beiratzeko. Dh 65. An esan zanaren gainera, aitatuten da berriro emen, artu dagizun 

guztiok gorroto santu bat testigantza paltsuaren kontra. fB Ic II 162. Geituten dau sakrilejioko pekatua lengoen 

gañera. CatBus 50. Bere flakeziaren gainerat, sikhar malet bat jin zitzaion, eta ohean jarri zen. Laph 248. Ezen 

urrikaltzeko litake, ahanzkor balitz, bere itsuaren gainera. HU Aurp 191. Zer egin bear dabe, len esanikoen 

ganera, mesede geiago artuteko? Itz Azald 158. Absoluzionea hola errezebituz, bertze bekhatuen gainera 

sakrileio bat egin lezake. CatJauf 124. Asteko irabazien ganera, noizbait emoten eutsen arrain bat edo beste 

etxerako. Echta Jos 113. Esandako gauzen gañera, nai litzake beste zertxobait. Ag G 39. Orra beste buru-auste 

bat orain daukodanaren ganera. Kk Ab I 76. Oheko matelaza, egur azal hezez egina, gogorraren gainerat sapa 

bat emaiten baitzuen gorputzari leher egitekoa. StPierre 24 (v. tbn. 12). Toki berean lehengo guzien gainera, 

fotografia berri bat hartzen dute gure begiek. JE Ber 11. Etzen bakharrik sendatu, bainan, osasunaren gainerat, 

ukhan zituen oraino lehen baino ontasun eta familia handiagoak. Zerb IxtS 32. Lehenik Jobek galdu zituen bere 

ontasun guziak, eta gero ikasi zuen seme-alaba guziak hil zitzaizkola. Horien gainerat, legen lotsagarri batek 

bera hartu zuen betbetan. Ib. 31. Ez eutsan emon bear ba orain Peru Antoneri jornalaren ganera jan-edana be? 

Bilbao IpuiB 190 (v. tbn. 199). Beste lan guzien gainerat hori! Ardoy SFran 242. Bazakien jadanik latin poxi 

bat, eta eskuararen gainerat [...], español eta frantsesean ere askitto trebe zitaken. Ib. 93. Ene ez ontsaren 

gainerat, lanik aski eman zautan [...] eskaini zitzauzkitan presentek kausatu bihotz pilpiraren jasaiteak. Xa Odol 

331. v. tbn. EZ Eliç 92. ES 391. CatLuz 33. Barb Sup 2. Ganera: Otx 120. 

� (Con -ko, adnom.). � Haragiaren bekhatutik begiratzeko, lehenen gaiñerako erremedioak. 'Más remedios'. 

Ax 412 (V 268). 

� (gain) (AN ap. A, que cita Mb OtGai). (Precedido de gen.). "Además" A. � Orra, munduratzearen gain, 

orduan munduratzeaz guk Jesusi zor diogun amorea! Mb OtGai I 194. Arindu lekuan, eman ziezten leenen gain 

neke berriak. Mb IArg I 118. Norbaitek erritarren aberaskizunen gain, gizonak berak arrapatuz ioputzara 

ekarten dituenean. Zait Plat 136. Onegaz, lengo zapuan gaiñ, sortu jakozen andra gaiztuari zelo aundixak. 

Etxba Ibilt 482. Bagenituen lehen euskaraz sasi-jakintsuak, sasi-letraduak eta [...] sasi-kumeak; orain, berriz, 

lehengoen gain, sasi-absolutuak, sasi-helburuak [...] eta nik ahal dakit beste zenbait sasi-gauza. MIH 337. Zor 

berria dugu euskaldunok, lehengo askoren gain, Orixerekin. Ib. 354. 

� (gainean). (Precedido de gen.). "Bertze hanitz ongien gainean, egin darotazut hau ere" H. � Konfesio gaizki 

egiñekin ez dala barkatzen bekatua, ta bai lengoen gañean geitu konfesio ta komunio beste sakrilejio. Mg CC 


mende. 

177


156. Lotsarijen ganian, etxerako bidia galduko yuat. Kk Ab I 14. Eun dukat eder dauzkat / pikope batean; beste 

eun jartzera noa / lengoen gañean. Lek EunD 47. 

� (gainez). (Precedido de gen.). � Lanaren gañez jarri / dirua? Ze arrano! Sor Gabon 64. 

� (gainetik). (Precedido de gen.). "Outre, par-dessus, sur. Bertze on guzien gainetik osagarria ere badu" H. � 

Urteak daukaz irureun / ta irurogeta bost egun, / onen ganeti / sei ordu beti. Azc PB 292 (en Ur PoBasc 451 

onez ganeti). Alargunak [...] atarako ebala [abadiak emondako] peseta biyen ganetik biar zana bere seme 

laztanari laguntzeko. Kk Ab II 71. v. tbn. MAtx Gazt 79. 

� (-tik gainera). � Agindu oneetik gañera badagoz besten batzuk? Itz Azald 113. Ortik ganera, salakuntza 

berezia dauka Nikanor-ek, diru-etxean egindako sasi-firma onuratsua... Erkiag BatB 198. 

�6. (Empleado en casos locales en sing. o sin sufs., precedido de sintagma nominal en gen.). (Tomar, tener, dar, 

etc.) a mi (tu, su, etc.) cargo, en mis (tus, sus, etc.) manos; (recibir, tener, etc.) sobre si. Es frecuente tbn. en 

exprs. como -(r)en gain eman 'atribuir a'. 

� (gain) (V-gip, G, B, L, BN, S, R; SP, Ht VocGr 325, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. "Ene gain da 

untzia, le navire est en ma charge" SP. "Il m'a accusé, ene gaiñ egin du" Ht VocGr. "Zure gain uzten dut gauza, 

je laisse la chose sur vous. [...] Ene gain hartzen dut hori, je prends cela sous ma responsabilité. [...] Ez dugu ja 

nehor gure gain hartzen ahal (Prop III 97), nous ne pouvons plus nous charger de personne" Dv. "Gain egin, 

imputer, attribuer à quelqu'un un tort. [...] il doit être précédé d'un génitif. Ex.: Aitak semearen gain egiten du 

huts hori, le père rejette cette faute sur son fils. Nahigabe handi bat izan duzu, bainan ez duzu nihoren gain 

egiteko, vous avez éprouvé un grand désagrément, mais vous n'avez pas lieu d'en accuser personne" Ib. (cf. 

Harriet: "Norbaiti zerbait gain egitea, jeter sur quelqu'un une accusation, un tort, un dommage", que parece 

improbable). "Sur, à la charge, sous la responsabilité. Bego hori nere, gure, hauen, hoien gain, laissez la chose à 

ma, à notre charge. Zure gain har ezazu, prenez le sur vous" H. "A cargo. Nere gain, a cargo de mi" A. 

"Attribuer. Eriotze hori Jakesen gain eman zuten (Lf), on attribua ce meurtre à Jacques" Lh, que cita a H. "À la 

charge de" Lf Gram 383. "Achacar, echar la culpa (L-côte)" A EY III 239. "Ez dago norberan gaiñ gura eta ez 

gura izatia, no está en nosotros" Etxba Eib. "Bajo la responsabilidad. Eneuke ezetara be hartuko lan hori neure 

gaiñ" Elexp Berg. Cf. beregain. � Tr. Documentado al Norte desde sus primeros textos (si bien en suletino no 

volvemos a encontrarlo desde Belapeyre) y al Sur desde Mendiburu por lo menos; es especialmente frecuente en 

los ss. XIX y, sobre todo, XX. � Zeren hark hartu ukhan baitu bere gain, guk merezitu genduen maledikzionea. 

Lç ABC B 8v. Ene gain da untzi eta jendea. EZ Man II 132. Ororen [parropia xipien] gain arteko errejent baten 

ezarteko. Bp I 23. Nekea bere gain ez artu naiez. Mb IArg I 293. Benabad erregeak Elisearen gain ematen zituen 

bere damu eta atsekabe guziak. Lg I 376. Arrisku andiak dakazten egitekoak bere gaiñ artzea. Gco II 23. Ez 

kezkatu guk bear degun janaz eta janziaz: ori guzia gure gaiñ geratuko da. AA I 600. Alegiña egin ez duen 

kargudunak, beren gañ ditue kalte oek guztiak. AA II 123. Bertzeren bekhatu hek hekien gain direla. Dh 144. 

Israelen eraena bere gañ artuta, bereala gauzak zuzentzera leiatu zan. Lard 154. Etxea egiñik, maizterrai berengañ 

eman zien. Ib. 431. Gure hutsak ezartzen ditugu aro txarraren gain. Dv Lab 82. Doña Isabelek bere gain 

hartzen diotza eskolako gastu guziak. Laph 70. Huts hura bertze baten gain juan zen. Ib. 151. Kardinalak artu 

zuan, Aita Santuarekin batera, bere gañ gauza au antolatzia. Bv AsL 205. Bere gain baitzituen Probintziako 

egiteko guziak. Jnn SBi 163. Hunen fruituak ezpaderamatzate harrapaka Eskualdunek, eztu zeren nehork behinik 

behin lurraren gain eman. Ona da lurra. HU Aurp 199. Han sal-erospenak, hamabortz, hemezortzi urtetako 

mutiko gazteen gain doatzi. JE Bur 171. Gizonek dituzte hartzen beren gain lore arruntak [...]. Emazteer dago, 

aldiz, lili bakanen biltzea. Ib. 85s. --Nork esango dio amonari nere asmoa? --Neuk: nere gañ utzi zazu. Ag G 

285. Gure odola bedorren kontzientzian gaiñ joango da. Ill Testim 25. Zurekin utziko ditugu bultaño bat, alegia 

zoin gure ohetarat gaki, eta gaineratekoa bego gu guzien gain. Barb Sup 116. Langilleai alogera emoteko 

ardurea bere gain artuko baleu estaduak. Eguzk GizAuz 109. Hitz dorphe horiek Zanpagaraiek erran baitzituen, 

beude haren gain! Lf Murtuts 5. Mesmerzaleek lortzen zituzten sendaketak gogoartzearen gain eman ziren. Mde 

Pr 312. Frantziako gobernuak 1925-ean bere gain hartu zuen monument historique bezala. Zerb Azk 26. Baietz, 

hala nahi duenaz geroz, bainan... gertatuko dena haren gain! Ib. 102. Nire adiskideak Belaguako borda galdu 

bateraiño igoa zeukak kafe-zama eta andik onerakoa nere gain ziok. Etxde JJ 41. Zer partidak [...] ez dirutan 

truk, orai bezala, bainan ohorearentzat, edatekoa galtzalen gein. Herr 9-10-1958, 2. Zuen gain duzue eriotz bat. 

Izeta DirG 81. Indietako eremu guzia, ordu hetan Goatik Malaccan harat hedatzen zena, bere gain zuela. Ardoy 

SFran 205. Herri batek beregain hartzen bazuen pastorala, herrikoz herriko muntatzen zuen, bertze nehungo 

laguntzarik gabe. Lf in Casve SGrazi 11. Bekatu larri gehiegi baditut ere neure gain, Jainkoak daki 

"eskolastikotasunez" garbi xamar nagoela. MIH 193. Lan nekagarri hori, ia ezin jaso ahaleko zama astun hori 

gure gain dagoela, ez duela bestek egingo, ez digula inork eramango. Ib. 32. 

v. tbn. Tt Onsa 128. ES 170. AstLas 74. Izt C 127. Arr May 125. Zby RIEV 1908, 603. CatJauf 30. Alz Bern 64. 

Kk Ab I 111. StPierre 40. Inza Azalp 68. Ox 77. FIr 192. Etcham 105. Lab EEguna 64. Ldi IL 123. Aitzol in Ldi 

UO 10. Ir YKBiz 284. Munita 109. Or Aitork 420. Erkiag Arran 141. Zait Plat 102. JEtchep 47. Basarri 41. Vill 

Jaink 78. Larz Iru 134. MAtx Gazt 89. Alzola Atalak 136. NEtx LBB 62. Xa Odol 276. Berron Kijote 159. Bibl 

Gen 44, 32. 

� A mi (tu, su, etc.) cuenta. � Zuaz gero nire oialdunenera, ta emon dagixuzala nire gain, lau soñeko egitteko 


mende. 

178


lain oial. Otx 181. 

� "Sur, par manière d'affirmation, de serment. Arimaren gain!, sur mon âme!" H. 

� (gainera). "Hartzen dut ene gainera, je prens sur moi" SP. � Bekaturik egin eztuenak hartu ditu bere gaiñera 

munduko bekatu guztiak. Mat 216. v. tbn. Harb 312. Iakinez gero, enzunez gero eta entzunari iabeturik, bere 

gaiñera hartuz gero, gaitz da koleratu gabe [...] gelditzea. Ax 313s (V 208). Batbederak aski itu bere 

inklinazione gaixtoak, bertzerenak bere gainera hartu gabe. SP Phil 312 (He 313 berzenez kargatu gabe). 

Aragitegija euren ganera artu daruenak. Mg PAb 112. Sail atako kalte ta pekatu guztiak duaz bere gainera. fB 

Ic II 168. Nere gauza guziak nola utziko ditudan zure gainera! Dv LEd 89 (Cb Eg II 44 zure kontura). Etxe 

guziko lanak bere gañera egotzi. Arr May 201. Erlijioek beti izan dituzte eskubideak kontu ontan; ezkontza 

zeruak bere gaiñera artua zeukalakoan. Vill Jaink 158. 

� (gainean). � Tr Documentado en Axular y Chourio, desde Cardaberaz al menos aparece en autores 

meridionales, sobre todo del s. XIX; apenas hemos encontrado ejs. en el s. XX, ninguno en su 2. a mitad. � Biz 

heken gaiñean ethorriko den okhasinoa eta kaltea. Ax 284 (V 190). Gaitzez iartze hura haren gaiñean izanen 

da, eta ez zure. Ib. 372 (V 245). Ez zazula utz egiteko handi hura zure hurkoen edo adiskideen gaiñean. Ch I 23, 

5. Gurasueen gañian izango da aren erru ta kontuba. JJMg BasEsc 4. Pekatu bakotxian artuten dogula guere 

ganian zor bat. Astar II 212. Oh eta zer pekatua zere gañean daukazun! Arr May 64. Zelan eskonduak artuten 

dabeen euren gañean, euren semealabak [...] errelijinoeko gauzetan argituteko eginbear edo zeregin estua. Itz 

Azald 172. v. tbn. Ub 212. Cb Eg III 292. Mg CC 211. AA II 32. Ur MarIl 106. Lard 33. Zab Gabon 43. Enb 

100. 

�7. (gainean precedido de frase relativa con gen. o instr.). Puesto que, dado que. � (L, BN, S, R ap. A; Dv, H). 

(Precedido de gen.). Maister emplea, como es habitual en la tradición suletina, inesivo en vez de gen. "Aithortzen 

duenaren gainean bere hutsa, barkha dakioke, puisqu'il confesse sa faute, on peut la lui pardonner" Dv. 

"Gainean, puisque. Xuria denaren gainean, ageri da ez dela gorria, puisqu'il est blanc, il est évident qu'il n'est 

pas rouge" Ib. (� A). "Puisque, des là que. Eztezen bere baithan konfidantxarik ezar, hain gaiza txipietan 

erorten direnen gañen (Imit S)" H. � Hil ziedián: eta leinurik etzuenaren gainean, utzi ziezoan bere emaztea 

bere anaieri. Lç Mt 22, 25 (He, TB, Dv ez baitzuen haurrik). Zeren Iainkoa ezagutu ukhan dutenaren gainean, 

ezpaitute Iainko bezala glorifikatu. Lç Rom 1, 21 (He dutelarik, TB ezaguturik, Dv zutelarik). Beraz gauza hauk 

guziak desegin behar diradenaren gainean, nolako behar duzue izan konbersazione saindutan [...]? Lç 2 Petr 3, 

11 (He, TB direnaz geroz, Dv direnaz geroztik). Zeren heben horrat hunat soz zaude, haur eztenen gañen zure 

phausuzko lekhia? Mst II 1, 4 (Ip eztenez gainian). Zeren eta bekhatü orijinalaren khozian sorthü girenen gañen, 

gihaureki kharreiatzen beitügü tentazionen üthürbüria. Mst I 13, 3 (Ip sorthü girenetik). Gauzen ikertzeari 

zagonaz geroztik eta ohartuko zitzeienaren gainean bere indarraren finkatzeari, zuzen zen Gobernamenduak 

sartzera zoan sailean azpitik iduk zezan Eliza. JE Bur 45s. 

� (Precedido de instr.). "Gainen (S), puesto que. Denaz gainen, puesto que lo es" A. "Dans le sens de 'puisque', 

on peut ajouter gainean au médiatif singulier. Ex.: ekharri duenaz gainean, puisqu'il l'a porté" Lf Gram 754. � 

Eztuzunaz gainen / proba hoberik, / erretia zite hebenti (1824). AstLas 57. Ezta düdarik Jesüsek abisatü ziala 

egünaz eta orenaz, beste hanitz santüri fabore hori egin dianez gainian. Ip Hil 198. Zuri gomendatü naianez 

gainian, othoi, argi nezazü. Ib. 259. Jakinen düzü hala nahi düzünaz gainen. Const 29. Jakin nahi duzunaz 

gainean, huna bethi zer zaukun gerthatzen. Barb Leg 24. Hirialat bazuazanaz gaiñen, nahi duzia eraman ene 

xamarra? Egunaria (ap. DRA, que no da más ref.). Nola sinets ez ziola hitz edo so egin nahi, haren bihotzmina 

zenaz gainen zin? Mde Pr 160. v. tbn. Etxde JJ 22 (duzunaz gañen). Haiñ zalhe zirenaz gaiñen, / ikhusi 

behar dizügü. Casve SGrazi 28. � (gain). � "Garai" absolutorik ez denaz gain, [gure bakoitzaren] bizitza 

guztiak garai berekoak dira. Mde Pr 351. 

�8. (Con significado temporal). � (gainera(t)). � En pleno..., a las... � Gau-erdi gainerat, Gedeonen soldaduak 

hurbildu ziren etsaien ganat. Lg I 214 (v. tbn. II 106). Arratsaldeko hirur orenen gainerat, bureuek itzatu zuten 

Salbatzailea gurutzean. Lg II 279 (v. tbn. 298). Nikanor, gauaren ganera, Olarratz jaunaren baratz ingurura 

eldu zan. Erkiag BatB 95. � Después. � Hor dire obrak [...]. Lehengoen gainera oraikoak; oraikoen gainera 

heldu berriz, beti aitzina, sarrixagokoak. HU Zez 189. 

� (gainean). � En pleno... "Sur, en parlant du temps, d'heure, environ, vers. Eguerdiren gainean ethorriko zare, 

vous viendrez sur l'heure de midi. Berrogoi urtheren gainean hil zen, il mourut environ à l'âge de quarante ans, 

sur les quarante ans" H. � Eguerdi gainean, etzakielarik gehiago zein eskualdetarat har [...]. Jnn SBi 115. 

Gauerdi gainean, [...] ixil ixila hurbildu ziren Madianitetarat. Zerb IxtS 47. � Después, tras. En textos 

meridionales, se emplea sobre todo hablando de comida. Cf. GAINEKO (i). � Horren gainean oihu handi bat 

egin zuen. Dh 204. Guztiz dala kaltarkitsua izerditutako ondorean iturriko ura edatea; perretxikuen gañean are 

gaiztoagoa. Izt C 76. Gero okelea piper andiakaz, ardaotan ondo bustita, ito arte; ta esne-arroz gozotua gañean. 

Ag Kr 45. Lendabiziko zuaitza berdiñ berdiñean bukatu zuten... Orobat bigarrena... Ta irugarrenaren gañean, 

asieran bezela zueden jokalariak, zall, zimel, zauli ta kementsu. Ag G 103. Gaztaren ondotik gereziak, naiz 

mamiaren gainean sagardoa, artuarren, edozerk on egiten dio. A Ardi 30. � "Lorsque. Iauna sortu zen gainean, 

oro boztu ziren (EZ Noel), quand le Seigneur naquit, [...]" H (corresponde sin duda a EZ Noel 54, que dice en 

realidad sorthu zen gauean). 


mende. 

179


� (gainetik). Después. � Arrautza-talo edo tortilla guri-guriak izango zituen jaki [...]. Eta ango sagardau 

garratz-samarra edari, eta ganetik naia gatzatu. Erkiag Arran 120. 

� Saintien besta egünez edo gaiñetan; haien uhuretan Xapeletaren erraiteko maneria. UskLiB 144 (UskLi 177 

gaiñetan). 

�9. (B ap. A; SP, Lar Sup, H, Lh). (Lo) mejor, (la) flor, (la) nata. "Nata, la flor de la cosa, gaña ta pikaña" Lar 

Sup. "Ce qu'il y a de mieux dans les choses" H. "Gaina erosi dugu, sagar txarrik baizik ez da gelditzen, nous 

avons choisi les meilleures pommes" Lh. "Lo selecto" A. Cf. infra (16). v. bikain. � Gaiñak, pikaiñak eta 

hautuak bertzeren; hondarrak eta arbuioak Iainkoaren. Ax 181 (V 123). Au da ezkonduen ongi nai ta 

amorioaren gañ eta lorea bezala. AA I 573. Haren artha konfiatuko dio gainari. (Interpr?). JesBih 420. Esnea 

degunean zuretzako tela, mamiya degunean zuretzako gaña. Bil 159. Huskeriez kezkatzea, gero [...] ez da giza 

kulturaren gaina eta lorea besterik. MIH 284. Euskal herriari eta euskarari eskaini dizkiola bere bizitza luze eta 

lanpetuaren fruiturik gehienak eta onenak, etengabeko ahaleginen gaina eta bikaina. Ib. 290. � Sumo. � 

Agertzean launazka zortzi pilotari, / gazteria emaiten irrintzirinari, / irrintzirina baita bozkario gaina, / 

eskaldunetan kanta ixitzen duena. Hb Esk 213. � "Primicias" A. "Jainkoari gainak eman behar zaizka, il faut 

donner à Dieu les prémices" Lh, que cita a Axular. 

�10. "Sur, s'agissant de garantie, gage. Etxearen gainean diru atheratzea, emprunter de l'argent sur la maison" 

H. � Egunetik egunera, bahiaren gaiñean, arno gehiago hartzen duzu. Ax 80 (V 54). Modu bitakua dala 

zensua: bata etxe, solo edo frutuemaile dan gauzaren ganian ifinten dana. Astar II 172. Etxearen gañera geiegi 

atera det. Ag G 368. Etxe onen gañean zentsoak omen daude. Muj PAm 67. � (Con -ko, adnom.). � Etxegañeko 

zentsoak. Muj PAm 67. Etxe gaineko hipotekaz. MIH 310. 

�11. (Como primer miembro de comp.). Superior; supra-, super-. Larramendi se sirvió de gain y gan en muchos 

compuestos de este tipo: cf., p.ej., "supersubstancia[l], gainsustanziarra", "sobrescribir, ganizkribatu, gañean 

izkribatu", "sobrefaz, ganauzkia", "sobrelecho, en las piedras, ganauzkipea". v. supra (3), donde se recogen los 

usos de los adnom. gaineko, gainetikako, etc., en esta acepción. � Bagoazi Itxasuko zubi berri ederraren gainarku 

azpietarik harat. JE Ber 8. Teilatuko gapirioak bazter-harresietako gain-hegietan pausatuak. Ib. 21. Uraxe 

[latiña] zan [...] leen esandako gain-izkera, guziekiko izkera, "lengua universala" itz batez. Ldi IL 138. Beti 

usmoka gain-ezpain arroz / sudur-zuloak gordeko. "Labio superior". Or Eus 159. Gogoaren gainbegia gatik, 

zentzu horien ukatzea ez lizateke engainu eta astakeria baizik. Mde Pr 352. Psukhê hori ez dela ekaiaren gainfenomenu 

bat. Ib. 351. Gain-lerrora igoek. Or QA 171. � Gizunak dirade heltü / indarrekin Larrañerik, / Ibar 

eskuiñ eskerreko / gaiñ herri güzietarik. Casve SGrazi 136. 

�12. "Eminente" Lar. � Baldin tokia bazan gaña, deituko zioten Oar, oiz. Izt C 22. 

�13. (V-al-m-gip ap. A), gan (Vc ap. A), kain (G, AN ap. A � Aq 103 (G)), kan (V-al ap. A). "Aguijón, 

pertica... la aguja de la punta" Aq 103. "Aguijón de carreteros" A. v. AKUILU-GAIN. � Beragaz dauka beti 

gan zorroz bat bijotzaren erdijan. fB Ic III 320. Aurrera bajoiezan / gana surrutara, / atzian akuluek / zan 

guztietara. 'Eztena sudurretara'. EusJok II 114. 

�14. (Dv, H). Superioridad. "Supériorité: gaina eraman du, il l'a emporté" Dv. "Gaina eramatea, emporter 

l'avantage, la victoire, avoir le dessus" H. "Gaiña, diferencia" A Apend. Cf. GAINA IZAN. � Aingurier gaina 

eramatia. 'Emporter l'avantage sur les anges'. AR (ap. H). Yakiteko Eskaldun biziaren gaina, / yoan behar liteke, 

astia duena, / ikusterat bertzetan nola den yendea. Hb Esk 186. Haren kontra harmetan gaina bilhaturik. Ib. 30. 

Nola gizon hain flox dena, / Zezenekin dabilan, eramanez gaina. Ib. 219. Zuen bihotzetan gaina emozue 

Kristoren bakeari. Dv Col 3, 15. 

�15. "Gan (V), broza de lino que se separa del tomento (Mg PAb)" A. � Lino agorra bada, jakoz ateraten 

ganak. Mg PAb 144. Gero darue txarrantxetara ganak aterateko. Ib. 138. 

�16. (V-gip, G, B, L, BN-baig, Sal, S, R; Gèze (gañ), H, VocB), gan (V). Ref.: A (gain, gan); Iz ArOñ (gaiña); 

Satr VocP (gaina); Elexp Berg (gaiñ). Nata. "Crème" Gèze. "La crème ou partie épaisse qui surnage sur le lait, le 

bouillon ou autre liquide" Dv. "Crème, la matière onctueuse et épaisse qui monte sur la surface du lait" H. "Nata 

de la leche" A. v. esnegain, goien II (2); cf. infra GAIN ETA LORE. � Gaina ona bada burra ere hala izanen 

dela. Dv Dial 84 (Ip gaña; It bikaña, Ur guena). (Esnea) urakin ugaritzeko arrixkoa edo gaña kentzeko dago. M. 

Oñatibia Baserria 111 (ap. DRA). � "Manteca" A, que cita el ej. de Dv. � Dithia azkarki tinkatzen duenak 

esnearen edoskitzeko, gaina atheratzen du. Dv Prov 30, 33 (Ol, Ker gantza). 

�17. Por mi (tu, su, etc.) cuenta; libre, independiente; dueño de si (mi, etc.). Los ejs. de la 3. a pers. del sing. 

están recogidos en beregain (q.v.). "En soi, en possession de son sens. Egizu testamentua, burua dezunean, zere 

gain zeranean, faites votre testament, quand [...] vous êtes en possession de votre raison (Cb Eg)" H. � Hauts 

dezatela beren ohiko komentuekilakoa; jar ditela beren gain, zu eta ni bezala. HU Zez 179. Bainan ez baikira 

ordean bakotxa bederazka zoin gure gain. Gure zuzenetan elgar behar baitugu lagundu. Ib. 87. Gau atan 

orratiño asko egiñ neikean neure alde, neure gaiñ egon banintz. Ag AL 39. Zendako ez litzazkete Elizaren 

aldeko gizonek eraik ahal berenak [etxeak], beren sakeletik, beren gain [...]? JE Bur 53. Gauden gu erne, beti 

gure gain, / ez baita behar otsorik artzain! Ox 93. Arrotz balin bagira Frantziako erregearentzat, ez gira batere 

frantsesak, eta gure gain jartzea hobe dugu! Lf Murtuts 50. Irlandarrak politikaren aldetik beren gain egon 

baziren ere. Mde Pr 225. � "Bakotxa bere ganera (V-m), cada cual por su cuenta" A EY III 270 (� A Apend). 


mende. 

180


�18. (BN ap. Lh; H). "En parlant de pari fait entre, ou avec, les spectateurs d'un jeu. Gainetik iokhatzen zen 

hagitz, on pariait beaucoup parmi les spectateurs de la galerie. Pilotari lagunekin ezartzen zuen hagitz, gainetik 

are gehiago, [...] et plus encore avec la galerie" H. "(BN), public des tribunes. Gaina ixil!, que le publie se taise 

(pour laisser parler les juges)" Lh. Cf. GAINEKO (g). � "Gaina ixill". Horra zer zioten, gu gazte ginelarik, 

pondu baten jujatzerat biltzen ziren jaunek. --"Gaina" gu ginen, partidari beha ginaudenak, eta ez ginuen deus 

erraiteko zuzenik. GAlm 1951, 46 (ap. DRA). 

�19. "Gan (V-m), tallo superior del maíz" A. v. gailur (5). 

�20. "Gure gain, ene gain, desgraciadamente (S)" A Apend. 

�21. "Disponibilité, économie. Ez ditut ene gainak hortan xahutuko, je ne vais pas employer mes économies à 

cela" Lh, que cita a Lf. 

- ALDE GAIN. v. alde. 

- AZPIKO(A)Z GAIN(ERA). v. azpi. 

- BERE GAIN. v. supra (6). 

- BURU(A)Z GAIN. v. buru. 

- ESANAREN GAINERA. Siguiendo las palabras de, obedeciendo. v. ESANERA s.v. esan. � Besteren 

esanaren ganera zuk ikusia legez emon izan dozunez. Añ EL 2 136. Andik, guraso au il ezkero, / aren esanaren 

ganera / semeak lana bero bai bero / egiten abiau dira. Zav Fab RIEV 1909, 35. 

- GAINA HARTU. a) "Pujar el precio, gainartu" Lar. b) (gaiñartu G, BN-baig, R, gaiña hartu Sc ap. A; Dv, H). 

Dominar, imponerse, aventajar. "Prendre le dessus, dominer" Dv. "Haur batek aitaren gaiñean gaiñartu du, 

nausitu zako, un niño se ha sobrepuesto a su padre, le ha dominado" A. v. gainditu, GAINA IZAN, GAINAK 

HARTU (b) y GAINAK EMAN (b). � Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales desde mediados 

del s. XVIII; al Sur lo encontramos en Arrese Beitia, Orixe (Eus 172), Uztapide, Zepai (in Uzt LEG I 318) y 

Basarri. � Azkar nazazü zelüko indarraz, beldürrez [...] aragi miserable ezpiritiaren pian orano untsa jarri 

eztenak gañia har dizadan. Mst III 20, 3 (Ip gainia har; SP, Ch nausi dakidan). Bainan bai zaudekan hainitz 

gainharturik etsaiak, / hauen bien oihu kolpek guti zuzten higiten. (1863; ap. DRA). Beldur zen [...] odolaren 

amodioak gaina har zezan oraino haren bihotzean. Laph 87. Gerrari biak ebela egiten egiñala, / [...] alkar 

galduka, / zeñ azpiratu, nok gaña artu ebiltzala. AB AmaE 453. Jainkoak begira behin gaina har emazte 

makurrak! HU Zez 63. Ohartu nintzen, gure lan guziaren gatik ere, hotzak gaina hartzen hari zarokula. Prop 

1906, 12. Udaberrian, sarha jorratze, [belhar] onak hartu arte gaina. Ox 74. Amalezitak indartu ziren eta gaina 

hartzen hasi. Zerb IxtS 37. Lazkao-Txikik beti izan du / bertsuetarako maña, / asko pentsatzen etzutenari / artu 

izan zien gaña. Uzt Sas 271. v. tbn. Jnn SBi 75. Ardoy SFran 219. Casve SGrazi 140. � Semeak artu dute 

pamiliko gaña, / gaizki artzen dizute ondo itzegiña. Basarri 108. � [Ez zietela] mendirik erpinenak ere zabaltzen 

ari ziren uholdeei gainik hartuko. MEIG VI 56. c) Sobresalir. � Non ziteken argia, gaiña artzen eta argitzen 

baizik? "Eminendo". Or Aitork 341. 

- GAINA EDUKI. v. GAINA IZAN. 

- GAINAGO. (Forma con suf. de comparación). � Ontan zuen Loiola da maisuen maisu. Berekin artzen ditu, 

eta gañagotik, Ioanes eta Teresa. Or QA 153. So zegokion peko sasite urduri apalari, eta gaineko zuhaitz 

lerdenei eta gainagoko zeru zaratatsu eta ilargi gorbeltzari. Mde Pr 119. 

- GAINA IZAN (trans.), EDUKI (iduki Dv). Triunfar, imponerse. "Garder le dessus" Dv. � Olio eta egia[k] 

gaña dadukate. "L'huile et la vérité tiennent le dessus". Volt 225. Satanek ez dezantzat izan gaina gutan. TB 2 

Cor 2, 11. Amodiok gaina du. JesBih 398. Otsoak bada eztu nihoiz ere obenik, / gaiña ez duenean baizik. Gy 

241. Hiritan bere ustez gaina duen yaunak / bekhaizteko lituzke gizon eskaldunak. Hb Esk 187. Nagusi haiz, 

gaina duk! Jnn SBi 66. Bertze kontseiluko gizonez beraz ja gaina zuten onek. HU Zez 91. Armiarmu sareek 

badaukate gaina; / arteketarik hixtuz iphar aize mina. Ox 65. Jainko onaren nahiak geina ukhan dezan denetan. 

Herr 31-5-1962, 3. 

- GAIN-HAIZE. "Iphar-ipar-ifar haizea, vent de nort. sy. gain-haize: vent d'en haut" H s.v. haize. 

- GAINAK HARTU (G-to ap. A EY). a) Enorgullecerse, gloriarse; ensoberbecerse. "Gainak artu ditu orrek (Gto), 

subiéronle los humos a la cabeza" A EY III 301. � Poztu zaitezte, zintzoak, egin jauzi ta gaiñak artu, biotz 

zuzeneko guziek (Ps 31, 11). Or MB 751. Beuren lerroari zegokionez, etzala on aieri gaiñak artzea. "Superbire". 

Or Aitork 228. Arritzen dira ontaz gizon ez-iakiña, eta ikasiak gaiñak artzen ditute. "Exsultant". Ib. 104. b) 

Imponerse, aventajar. v. supra GAINA HARTU (b). � Gizon ereslari batek lira-ari ontzen diarduenean, 

gizaseme ereslariari gainak artu nai izango liokela ari-zurruntzen eta lasaitzen. Zait Plat 143. Neskatillatan artu 

nai die / neska eldueiri gaiñak. And AUzta 119. 

- GAINAK EMAN (G-to ap. A EY). a) Dar confianza, animar. "Dar demasiada confianza; p.ej. a un niño o a un 

criado" A EY III 264. � Orduan Tolosako apaiz nagusi zan Luziano Mendizabalek eta gero izango zan 

Orkaiztegi ere gaiñak ematen zizkioten Santa Kruzi. Or SCruz 111. Erri eroak gaiñak ematen zitien oiuka. Or Mi 

133. Olako bultzara eragiñez, gaiñak eman zizkidadan, ikara gabe aurrera egiteko. Or QA 51. b) Aventajar. v. 

supra GAINA HARTU. � Inori deus kentzen ez diolarik eta besteren lanaz baliatzen delarik [...], gainak eman 

dizkie, alde batetik baino gehiagotarik. MEIG V 32. Pribatukoak maizegi saiatu ohi ziren, bere 

"abertzaletasuna" erakusteko, nazionalekoei gainak ematen. MEIG IX 28. 


mende. 

181


- GAINAKO (V-ger-ple), GAINEKO (V-ger). Ref.: A (gaiñako); A Apend (-gaina); Holmer ApuntV (gaineko). 

"Ama-gaiñako bat, una del tamaño de la madre, tan grande como la madre" A. "Zuregaiñako, tan grande como 

usted" A Apend. "Gaineko, parecido: Bermeo gaineko (V-ger), tanto como Bermeo" Holmer ApuntV. � Orra or 

mendebal gogorra ta ugarte ori gañako olatuak. A BeinB 88. Bide erdian ikusi zeudean argitxu bat euren 

aurretik korriduten. Mistoen gainekoa. "Parecido a fósforos o cerillas (= antzekoa)". Holmer ASJU 1969, 182 

(194 mistuen gañekoa (V-ger)). Belarrijak, astuen gañakuak. Otx 11. Esterijaz bestien gañakua nozu. Ib. 15. 

- GAINA PETITIK. Cf. BEHETIK GORA s.v. behe. � Ahantzi nuen kopla moldatzea, / haren xerdentzeko / eta 

zorrotzteko / ez da ez bergararik, / ez gaiña petitik, / aski jakinik. Robin in Onaind MEOE 443. 

- GAIN HARTAN. "Gainkartan (R), mientras tanto" A. 

- GAIN-AZPI. v. gain-azpi. 

- GAINBARNA. "Atzo xátzi gindézun gainbárna (R-uzt), ayer bajamos de arriba abajo" Iz R 295. "Ginbárna (Ris), 

hacia abajo" Ib. 308. 

- GAIN-BARREN. a) Completamente, por todas partes. v. infra GAIN ETA BARREN, GAIN-BEHERE. � 

Ekusi nai ezpadezu gain-barren errea ta den guzia auts egiña zere erri hau. Mb IArg I 117. Euskalaririk 

ezagunenak [...] saiatu dira, usu edo bakanki, Etxepareren obra goibe eta gainbarren zabaldu eta sakondu 

beharrez. MEIG V 32. b) (Pl.). (Los) entresijo(s). � Euskal literaturaren gain-barrenak hain ongi dakizkien 

egileak. MEIG II 125. 

- GAIN-BARRU (V-och, gan- Vc ap. A). a) "Vertiente" A. � Arek odeiak [...] artu baleu Urkiola aldea, zelan 

ganbarru andiak dagozan andik, Maiñariko erria uioleak eroango eban guztia. Ezale 1899, 283b. b) (Pl.). Por 

fuera y por dentro, completamente. � [Ugazabak astuari] ebagi egin eutsazan belarrijak kaskazurretik arra-erdi 

inguru urten itzirik, eta ganera, zorroztu, ertzetu, leundu, gane-barrubak uldu. Otx 121. 

- GAIN-BEHEITI. De arriba abajo, desde arriba. v. infra GAIN-BEHERA. � Abereen ilea gain-beheiti etzana 

dagoela. Dv Lab 246. Egia duk, bezperan, ez nuela ikhusi gain-behiti baizen. Elzb PAd 49. Gaua heldu da gain 

beheiti, iguzkiak egunaz ixuri su izigarriaren eztitzera. JE Bur 37. Oihala eror arazten dute gain-beheiti. Barb 

Sup 27 (acot. escén.). Ez petik gora, bainan gain behiti sartu zen uholde bat bezala [Napoleon] Auritzeko zelai 

nasai hartan. Zub 126. Harri lantu batzu lerroan ezartzen zituzten, zorro biribil konkor bederarekin gainbeheiti. 

JE Ber 22. Izanikan ere Donianetik Iruñerat "petik goiti", ustekeria dugu ordutik harat gain beheiti 

bezala bilakatu zela bide hori. "À descendre". Ardoy SFran 38. 

- GAIN-BEHERA (V-m-gip, B, L, BN; Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ (gainbéra); Gte Erd 139. a) De arriba abajo 

(tbn. en sentido fig. '(mirar) de arriba abajo' y 'completamente, de lleno'); cuesta abajo; (echar agua, etc.) por 

encima; (sólo en textos meridionales) en decadencia, de capa caída, perdiendo. "Etsaia abiatu zen gain-behera, 

l'ennemi commença à descendre. Gain-behera anbiltzen zituen harri handi batzu, il faisait rouler des grosses 

pierres de haut en bas" Dv. "1. chemin descendant. Hemendik etxera, gain behera da, d'ici à la maison, c'est une 

descente [...]. 2. du haut en bas. Gain behera aurthiki gintuen, nous les jetons du haut en bas. Pegar ur osoa 

gain-behera ixuri dio, il lui a versé toute une cruche d'eau sur la tête" H. "Gainbehera (L, BN), gainbeera (V-mgip, 

B), 1.º cuesta abajo; 2.º (V-m-gip), en decadencia" A. "Dana gainbera dago, cuesta abajo" Iz ArOñ. 

"Nagusiak gainbehera behatzen dako (BN-arb), [...] pobreari gainbehera mintzatzen zaio (BN-lab)" Gte Erd 

139. Cf. gainbehera; GAIN-GORA. v. supra GAIN-BEHEITI. � Tr. Empleado por autores de los dialectos 

centrales (no vizcaínos ni suletinos); al Sur se documenta desde mediados del s. XVIII; al Norte desde mediados 

del s. XIX. � Gainbera urratua. Mb IArg I 223. Gainbera erorzen. Ib. 277. Itsas-olastak eta aize aserretuaren 

boladak [...] zerabilten itsasoan gain-bera ta batetik bestera Duarteren ontzia. Mb IArg II 280. Bataiatzen dana 

gain-bera urez bustiaz. Ub 194. Ura ixurtzen zaio haziari gain-behera. Dv Lab 52. [Bilintxek] beriala 

menderatu zuben beste bertsolariya. Begi okerrak ikustean laguna gain-bera zijoala [...]. PArt in Bil 174. 

[Harrobiak gizonari] garkotzetik sartzen zaiola gain-behera. HU Aurp 99. Bere behako hotz urdina gain behera 

landatuz. JE Bur 121. Iguzkiak erre nahi baininduen gain behera. Ib. 16. [Plazak] zola gain behera dauka izpi 

bat, [...] laborarien orgak ardura han gaindi doazilakotz. Ib. 27. Zimino batzu bezala badabiltza satanak, gainbehera, 

petik gora, zirrizt eta zirrizt. Ox 50. Artzainek gain behera dute laster egin. Ib. 66. Oheko zomiera zen, 

lauetarik hiruetan, erditik gain-behera kraskatu, hautsi, lehertua. JE Ber 29. Otsalla gain-beera asia zalarik. Ldi 

IL 29. Maitebidean gainbera irristaka. TAg Uzt 149. Pagadiak eta garamendiak gainbera zearkatuz, Lasaora 

jetsi zan. Ib. 254. Makhil luze hura hartzen du bi eskuz, eta kask! gain-behera Murtutsi. Lf Murtuts 11. Kristauanimak 

gora du lege; errekatxoak gainbera. SMitx Arantz 74. Oriko puntatik gainbera miriginez. ZMoso 34. 

Eriotza gainbera zetorkiola iruditu zitzaion. Etxde JJ 233. Tapa-tapa, trena Ubillostik gain-bera. Ugalde Iltz 33. 

Fedea eta erlijioa ez ote datoz gainbehera, amilka? Vill Jaink 26. Astobizkarreko mendiari lotu gabe jo ote zuen 

Luzaideko errekari gain behera [...]? Ardoy SFran 83. Urte asko dubenak / sasoia gain-bera. Lexo Auspoa 79- 

80-81, 334. Len bikañak ez giñan, / asiyak gain-bera, / onez aurrera aundiyak / izango ez gera. Uzt Noiz 75. 

Gaiñ behera eraisteko / askitan opor egiten. Casve SGrazi 38. 

v. tbn. Hb Esk 60. FIr 135. Zub 126. JEtchep 15. Larz Iru 138. MIH 156. Gainbera: EA OlBe 107. Zait Plat 6. 

NEtx LBB 115. 

� Eguzkiak mendi-gain beera itzalita, odeitxoak ñabar, eder, margozten zitularik. Or Mi 4s. 

b) "Gain-bera (AN), de arriba abajo, vuelto" A, que cita a Mb. � Keñu bat asko du mundu guzia gain-bera 


mende. 

182


erabiltzeko. Mb JBDev 45. 

c) Fácil; fácilmente. � Galzoriak baditu idazkera onek. Gainbera zaio illuntasuna. TAg Y 1933, 21. Gero, aldia 

bitarteko zala, gainberago ta errezago esiratu zitezkean gauzak. TAg Uzt 130. Mutil gazteak ezin zituen ankak 

lotu; dantzara zijoazkien gainbera, naiz eguneko lana utziberriak izan. Ib. 204. Gezurra zirudin legorraldeko 

gizon batek ain gainbera [...] erabilli al izatea alako ontzi zar astun eta nagia. Ib. 232. 

- GAIN-BEHERAKO. a) (Adnom.). "Qui va de haut en bas. Har zazu gain-beherako bidea, prenez le chemin 

qui descend de haut en bas" Dv. � Gain beherako behatze bat egiten dio. Laph 95. b) Fácil. � Ezta gainberakoa 

gizon aipatu zenbaiten jarduna bear bezela antolatzea. TAg GaGo 51. Gainberako zeregiña zan, orrela, 

jokoetxera zijoazen buruarin oitugabeak zearo lumatzea. TAg Uzt 170 (v. tbn. 58). 

- GAIN-BEHERAN (gáinberaan V-gip ap. Iz ArOñ). Cuesta abajo; en declive, en decadencia. v. supra GAIN- 

BEHERA. � Sinistu gero euskaldunak gu / ez guazila gain-beran, / nai det esan nik Ameriketan / nola ikusiak 

geran. D. Aranburu Auspoa 77-78, 277. [Bizikleta hunek] goiti ez du kurritu nahi, / ezin geldi gain-beheran. Xa 

EzinB 28. 

- GAIN-BEHERATIK. De arriba abajo, totalmente. v. supra GAIN-BEHERA. � Guri oihanak deizküie / 

ürratzen gaiñ beheratik. Casve SGrazi 60. 

- GAIN-BEHERE. Completamente, por todas partes. v. supra GAIN-BARREN. � [Eliza bat] igandetan, gainbehere, 

nasaiki betea. HU Aurp 115s. 

- GAINDIK BEHERA. v. GAINETIK BEHERA. 

- GAINEAN. Además. v. gainera. � Igaroizu ondo zeure / izeneko eguna / [...] eta aurtengoa legez / beste asko 

ganean. Azc PB 100 (en Ur PoBasc 525 ganian). Ez ta duen be! Ez ta ganien hogerleko bat emonda be! Osk 

Kurl 214. 

- GAINEAN. "Al degun gainean, como podamos" A Apend. - GAIN-EGILE. "Qui met quelque tort sur le 

compte de quelqu'un" H s.v. gaitz-eraslea. 

- GAIN-EGITURA. Estructura superficial. � Ikertzekoa litzateke, ordea, esaera horien egitura, gaia ez ezik, eta 

ez naiz gain-egituraz soil-soilik ari. MEIG IV 95. 

- GAINEKO (V-gip ap. Etxba Eib; Ht VocGr 429, Añ, VocS, Dv, H). a) (Sust. y adj.). Superior, soberano, señor 

(de); destacado, preeminente. "Supérieur. Obeditu behar zaiote gaiñekoei" Ht VocGr 429. "Eminente" Añ. 

"Haut, gain(e)koa" VocS (la e parece añadida por el editor). "(Adj.), qui est dessus, supérieur" Dv, que cita a 

Dechepare. "Le supérieur, le chef. Gainekoa eta nabusia, le supérieur et le maître" H. "El que para bien o para 

mal se erige sobre los demás. Gañeko dabill or mundu guztia apurtu gurarik, anda ahí de mandón" Etxba Eib. � 

O anderia, ezin date ehor zure bardinik, / gainekorik zuk eztuzu Ieinko beraz berzerik. E 107. Hik gure gaineko 

eta gobernadore ezarri dituanakgatik othoitz egin dezagun. Lç Ins A 2r. Bere aitzinekoen eta gaiñekoen 

borondatearen azpian iartzea. Mat 149. Zeren iaunik handiena baita gure Iainkoa, / hura berze iainko guztien 

errege gañekoa. EZ Eliç 168. Iainkoa: / Benedika eta lauda / nola Iaun gainekoa. Hm 93s. Zeren libertate haren 

gaiñeko eta nabusi da Iainkoa. Ax 114 (V 76). Serafinen Ordena Angeruen artean gainekoa den bezala. SP Phil 

XXIV. Eta ifini izan duzu zure eskuetako obren gaiñeko. He He 2, 7 (Lç obrén gaineko; TB obren gainean, Dv 

lanen gainean nausi). Bat da borondate gaiñekoa edo nausia deitzen dena. He Gudu 76. Yupiter han goiekoa 

Yainko ororen gaiñekoa. Gy 181. Bigarrenak lehenen meneko dire, eta lehenek ezagutzen dute bat guzien 

gaineko. Hb Egia 100 (Dv traduce 'pour chef'). Uritar gañekoenak. Ldi IL 46. Lau apez jarri dira gaiñeko, / on 

ala zul esateko. "De jueces". Or Eus 420. Alako jendea ain gañeko gauzak esaten! Anab Poli 95. � "Gaineko 

gizon, jerarquía, autoridad, puesto de mando. Gaineko gizon gustatzen zaio orri" Gketx Loiola. 

� (Ref. a Dios). v. infra GAIN-GAINEKO (b). � Gaiñekoaz zin egiñik. Ax 166 (V 112). Enganio handitan izan 

duk Jaun Gainkoa. Arch Fab 219. Gainkoa gauza guzietan / zuelarik laidatzen. Ib. 221. Ez dagola behinere lo 

Gaineko hura. HU Aurp 62. � Ezen Iaungoikoa izen hau da bi hitzetarik moldaturikakoa bezala, jakiteko, Iauna 

eta goikoa, gainekoa edo goitikoa, erran nahi baitu, Iaun gainekoa edo goitikoa, edo Iaun zeruetakoa. ES 87 (v. 

tbn. HU Zez 175). Yaun goikoa, gainekoa, guziz gorakoa, yabe on goikoa, gorenekoa, horra zer erran nahi den 

Yainkoa. Hb Egia 1. 

� (guziz gaineko). Soberano. "Othoitza, erremedio guziz gainekoa (He), le prière, reméde souverain" Dv. � 

Zure Maiestate guziz gaiñekoaren aitzinean. Mat 310. Zenbatenaz hori gaitzago baita enetzat hanbatenaz 

errazago da zuretzat guziz gainekoaren eskuko obra izanez. SP Imit III 29, 2 (Ch Jainko guziz goraren). Badela 

Iainko bat, eta hura gauza guzietan guziz gainekoa, guziz ona eta ezin erranezkoa dela. SP Phil 524 (He 532 

guziez gaiñekoa). Oi Jaun guziz gainekoa. Dv LEd 156 (Cb Eg II 85 Jaun soberanoa). 

� Ganador; campeón. � Orain gañeko ta geroxeago galtzalle. Ag G 127. Urte askotan txapeldun edo gaiñeko 

mailla eukiya. EusJok 139. 

b) (c., ganeko Vc,... ap. A; SP, Lar, Añ (ganeko)). (Adnom. de gainean). Superior, (lo) que está encima (tbn. '(lo) 

que antecede en un escrito', sobre todo en textos septentrionales); exterior. Con cierta frecuencia, sobre todo en 

textos sept., equivale a Zeruko 'del Cielo'. "Gainekoa, qui est au-dessus" SP. "Camisola, gañeko alkandora" Lar 

(Añ ganeko alkondara). "Superior, lo que está en el punto más elevado" A. "Ganeko (Vc,...), de encima de. Zu 

bizi zara uren (sic) ganeko bitzean da aren ganeko sitsean (V-ger), vos vivís muy regaladamente" Ib. � Gaiñeko 

estalkia. EZ Noel 105. Nola ardiak ezpaitu behin ere belharra osoki akhabatzen, [...] baiña gaiñeko ostoa ian, 


mende. 

183


eta utzten baitu bethiere barreneko erroa. Ax 592 (V 381). O gaineko hiriko egoitzaren dohatsua! SP Imit III 48, 

1 (Ch zeruko). Gañeko minzo bat, zoñek baitzioan: [...]. Bp II 28. [Jesus Jerusalenen] sartu zen bera ederrik eta 

gañeko honragarririk bage. Mb IArg I 267. Gañeko oial zuria ta azpiko burukoa. Ib. II 302. Orduan idiki ziran 

bat-batetan gañeko Zeruak. Ub 74. Bigarren orazionea. Gainekoa bera da. JesBih 443. Gañeko ertz guzian 

urrezko baranda eder bat zeukan. Lard 83. Har zazu xertoa gaineko adar xutetan. Dv Lab 381. Azpian dijoana / 

mandua da, baña, / gañekua ere bada / azpikua aña. Bil 169. Gañeko jantzia kendurik. Bv AsL 109. Bizar mail 

batekin gaineko ezpainean. JE Bur 148. Orai baitiat erosiak estalgi batzu, azpiko eta gaineko. Ib. 115. 

Estaldurik dagon txingarra laso: ganeko autsari bero iraun-azo. Otx 68. Barnea bezain eder gaineko axala. 

Etcham 214. Bide hori hartu zuen, haratekoan beheitikoa eta hunatekoan gainekoa. Zub 126. Euskel 

egunkariatzaz mintza zitzaidan, ta, gutxi gora bera, ni gañeko lerroetan bezelatsu. Ldi IL 76. Gaineko zuhaitz 

lerdenei eta gainagoko zeru zaratatsu eta ilargi gorbeltzari. Mde Pr 119. Gaineko zikinkeri askogaz hornitua, 

olioa bezain geldi zegoan kresala. Osk Kurl 125. Bere oieko gañeko maindiria. Salav 68. Zeruko tenplotik heldu 

zireztela... zertako ez diozute gaineko heieri galdegiten ez dezaten igor bederen hoinbeste elur? Ardoy SFran 

231. 

v. tbn. Volt 201. Mercy 42. LE Prog 122. AA III 351. MarIl XI. It Fab 119. Gy 9. Hb Egia 57. Elsb Fram 110. 

HU Zez 94. Arb Igand 147. Ag G 247. Inza Azalp 52. Tx B 104. FIr 145. Barb Leg 129. Munita 149. Zerb Azk 

94. Or Aitork 173. Anab Poli 117. JEtchep 49. Lab SuEm 174. Ibiñ Virgil 87. Etxba Ibilt 467. Berron Kijote 164. 

MEIG I 203. Ganeko: Echta Jos 342. 

� "Arando gañekua, Arando de arriba" Etxba Eib. 

� Jinete. � Zaldi ezi bagako batek gainekua legez. fB Ic II 271. Kaska bat eman dio zaldiak gainekoari 

belarrean. HU Aurp 73. 

� (Con reduplicación intensiva). "C'est une forme superlative renchérissant sur gainekoa. Gain-gaineko buruan 

(Zby Pel 47), à l'extrémité supérieure" Dv s.v. gaineko. � Halako lau gaitzeru ezartzen dira bata bertzearen 

gainean [...]. Gain-gainekoa estaltzen da taula batez. Dv Lab 299. Gain gaineko ganbararat iganik. Laph 195. 

Gain-gaineko abarraren puntaren puntatik. JE Ber 34. v. tbn. Lf Murtuts 16. Portuan erdi-lo zauden untzietarik 

hasirik gain gaineko gazteluraino. Ardoy SFran 184. Nik konta ditzakedan gertaerak ez dira gain gaineko axala 

baizik. MIH 297. 

c) (gral.; Añ (ganeko V), Dv). Ref: A; Gte Erd 36. Demás. "Salvo uno, menos uno, todos los demás, [...] bat ez 

izanik, batez ganeko, osterantxako guztiak" Añ. "Restante, la resta, [...] (V) enparaua, ganekoa", "otra cosa, (V, 

G), besterik, [...] (V) osterantxakorik, ganekorik" Ib. "(Subst.), surtout, reste" Dv. "El sobrante" A. "Maria ez 

gañekok denak bildu gara (AN-gip)" Gte Erd 36. v. gainerako. � Memorian daroaezan gauzak erosita, 

ganekoagaz akudidu degizuela zuri (1537). F. Juan de Zumárraga ConTAV 5.2.1, 31s. Sodoma eta Gomorra, eta 

gaineko hiri dohakabe suzko eta sufrezko uriak kontsumitu zituenak. Brtc 141. Jesuseri gustu emonik, zetako 

dozuez ganeko gauzak? Añ LoraS 177. Ikusten badau gaiski esaliak bere murmurazinoia entzunda, gainekuak 

ixildu diriala. fB Ic II 201. Akzidentiak, zeintzuk dirian usaiña, koloria, gustua eta ganekoak. CatLlo 73. Bijoaz 

Etxenagusia ta Apaizgaia ez gañeko guziak. Lab EEguna 80. Yainkoaren aurrean zintzo badaude, gañekoen 

aurrean etzeuden ala. Or QA 93. Nola beste [lagun] oso eran-zale zan bat, ixilik euan, gañeko lagun batek 

preguntatzen detsa: [...]. SM Zirik 74. v. tbn. Ugalde Iltz 23 y Gazt MusIx 85. Euskarak erdaraz esan ez diren 

[...] gogoeta eta bihotzondokoei bide emanaz bakarrik jaso dezake burua, lehen, orain eta beti. Gainekoari izen 

itsusi bat eman diote frantsesek: pastiche. MEIG II 58. � (Con beste). � Baal, Belial, Lebiatan da beste gañeko 

jentea. Acto 205. 

d) "Cubierta, ganekoa, azala" Añ. � Ori da zeruko zorionaren azala edo gañekoa, goazen mamira. Inza Azalp 

114. � Katuak, oiaren ganekoa urratu deutsa. Erkiag BatB 131. 

e) (Con valor temporal). "Siesta, [...] janen ganeko loa" Añ. "Ganeko, siguiente, ulterior. [...] Ganeko egunak 

(Vc), gaiñeko egunak (V-m, G), los días siguientes" A, que cita a Añ. Cf. RS 44: "Lizaen ganeko leia, euria, 

helada sobre lodo". � Gaurko egun da ganeko egun da ordu guztien kontu ziur estua artuko jat. Añ EL 1 49 (v. 

tbn. EL 2 55). Mutil gazte batek diñost Amerikara duala ganeko egunen baten. Kk Ab II 130. Ganeko egunetan 

Txantonek oberantz egin eban. Erkiag Arran 87. 

f) Sobretodo, chaqueta; ropa de encima. "Habit de dessus" Lh. � Bi barneko, hirur gaineko. 'Dos chalecos, tres 

chaquetas'. Darthayet Man 387 (ap. DRA). Galtza xuri, gaineko gorri. Eskual 20-3-1908 (ap. DRA). Euretan 

erosi be janzki-gai dan-danak, / azpiko ta ganeko, biar nebazanak. Enb 176. Zuek baiño garbiago daukat nik 

barrua, ta soiñekoak, be bai, ganeko zein azpiko! Erkiag Arran 144. Elastiku illun bat soiñean, ganekotzat. 


g) (Dv, H). "Gainekoak, les spectateurs d'un jeu. On emploie ce terme à l'occasion d'une contestation quand on 

invoque le témoignage des spectateurs" Dv. "Les spectateurs dans un jeu, la galerie, principalement au jeu de 

paume. Erran bezate gainekoek, que les espectateurs dissent, décident" H. � Gaiñeko batek zipoz erantzuna 

azpiti: / [...]. Or Eus 33. Zenbait gaiñekook "ai" egin zuten buka zalakoan. Ib. 306 (v. tbn. 29 y 173). Xoragarri 

zaizkit niri, ta ala zaizkiekela, nik uste, gaiñekoeri. "El público". Or in Gazt MusIx 50. � "Témoin, assistant, qui 

peut confirmer un fait, un témoignage. Egia da, eta gainekoak baitut, c'est vrai et j'en ai des témoins" H. 

h) Por añadidura. "Jainkoaren erresuma bilha zazue eta bertze gauzak izanen ditutzue gaineko (Mt 6, 33)" H 


mende. 

184


(ap. Lh; Lç gainerako). v. infra GAINERAKO (b). 

i) Segundo plato. v. infra GAINERAKO (j). � Eguardiyan zopa ona, / ollua gaineko, / aragi erre zikirokiya / 

eiekiyen ondoko. JanEd II 73. � "Gañekoa (G-goi), postre que se sirve al final de las comidas" Garm LexEV 90 

(v. tbn. ganeko, con igual significado, en DRA). 

j) "Añadidura, propina. [...] Emon zetsan gañekua, ontzako urria, la propina que le dió" Etxba Eib. 

k) "Gañekuan, (el arma) con el gatillo levantado. Gañekuan darabill beti eskopetia eta alakoren baten eiñ biar 

dau okerra" Etxba Eib. "Gañekora jaso, levantar el gatillo y poner el arma en disposición de tirar. Gañekora 

jaso eta jaurti zetsan burura" Ib. 

- GAINEKO HAIZE. "Vent qui souffle des pays d'en haut: nom du vent d'est, opposé au vent d'ouest, behereko 

haizea" H. 

- GAINEKOAK BEHERERA. "Uria hasi zen gainekoak beherera, il commença à pleuvoir par torrents" Dv. 

- GAINEKO ALDE (BN ap. Lh � VocBN; Arch (gainkoalde, ap. DRA), Dv). Parte de arriba; (con casos locales 

de declinación) arriba, encima. "Superficie" Arch (ap. DRA). "La partie d'un corps du côté d'en haut" VocBN. 

"Partie supérieure" Dv. v. gainalde. � Alzion daritzan itsas-xoriak [...] eztio [bere ohatzeari] utzten zilhotxo bat 

baizen gaineko aldetik. SP Phil 263 (He 265 gaiñeko aldetik). Gañeko aldera begiak jaso. Mb IArg I 262. 

Gañeko aldetik datorren urak bulkatzen du. Ib. 284. Aberearen adarri egiten zaio ondoan, erreztuna bezala, 

zamar bat, eta urthe oroz haren gaineko aldean bertze bat. Dv Lab 239. Izar hekiek bata bertzearen gaineko 

aldean dira. Ib. 248. Han hemenka baditugu hitz batzu, hunenbertzeko batekin (bateko, biko, hiruko edo laukoa) 

sahetsaren gaineko aldetik. JE Bur 5. Ezker, gaineko aldetik, badoazi biak gordetzera. Barb Sup 55 (acot. escén). 

Ermita orren gaiñeko aldean iturri bat dago. Uzt Sas 351. v. tbn. INav 145. Bv AsL 188. Urruz Zer 55. 

- GAINEKOAN (Añ (ganekoan V)). Por lo demás. "Sino, de otra suerte, de otra manera" Añ. "Pero sino", 

"quanto a lo demás", "de otra manera no, sí, bestela ez, bai [...] (V), ganekoan ez" Ib. v. GAINERAKOAN s.v. 

gainerako. � Ganekoan, neure maiteak Jesusegan, Misiño santuan luzaro ta astiro enzun deuskuzuezan 

adibidetatik artu egizuez bearren dozuezenak. Añ LoraS 15. � (Con beste). � Igerri diot, Alfonso, / egiya 

diyola; / beste gañekoan etzan / mintzatuko orla. Narbarte in Uzt LEG II 238. 

- GAINEKOAZ AZPIRA. a) "Gainekoaz azpira iraulitu, volcar una cosa poniéndola patas arriba" Dv (ap. DRA, 

pero no se encuentra). "Gainekoaz azpira ezartzea, mettre sens dessus dessous" H s.v. goiberatzea. b) 

"Gainekoaz azpira ezartzea, maltraiter de paroles, de reproches, d'invectives [...]. Ederki eman zuen gainekoaz 

azpira, il le malmena, le rabroua de la belle manière" H s.v. goiberatzea. 

- GAINEKOZ AZPI. Al revés; en desorden, subvertido, trastornado. � Balin bazuten zentzurik [...] etzutela 

ezarriko beren etxea gainekoz-azpi. Jnn SBi 129. Bazter guziak gainekoz-azpi ezarri. Prop 1891, 282. Estoikoek, 

berriz, itxulitara, gaiñekoz azpi. Vill Jaink 100. 

- GAINEKOZ AZPIRA. "(BN-lab), al revés" A Apend. 

- GAINELATIK. v. GAINERATIK. 

- GAINEN. (Lo) más alto. � Noizbait ukitu diñagu burnibidearen gaiñena, 3.750 metro. Or QA 52. Erriko 

tokirik gaiñenean. Ib. 111. Otoitzean gaiñenera igorik baitaude. Ib. 171. Zu, berriz, nere barnena baiño barnago 

ziñauden, eta nere gaiñena baiño gorago. Or Aitork 63. Gaiñenetik barnereraiño. Ib. 102. 

- GAINENEKO. (Adnom.). (El) más alto, (el) más elevado; sumo. � Mendi ontan iritxi ziñala gaiñeneko 

lerrora. Or QA 177. Otoitzik gaiñenekoan Ori entzuten dugu nolabait. Ib. 125. Gaiñenekoa zera. "Summus". Or 

Aitork 16. Gainenekoa baita Iainkoa. Zait Plat 45. � (Con reduplicación intensiva). � Aiako beste seme asko 

izan dira leialtadean, armaetan eta ondradutasunean gañen gañenekoak. Izt C 455. 

- GAINEN GAINENKA. "(R), de cumbre en cumbre" A. v. infra GAINEZ GAIN. 

- GAINERA. a) v. 1 gainera. b) Resto, demás. Cf. GAINERATIK. v. gainerako. � Zer zen Elizako belo hura? 

Estalgi [...] bat, zoñek Eretze saintiena berhezten baitzian Elizaren gañelatik. Bp II 50. 

- GAINERA JOAN. Asistir, atender. � Eri denian andre gabe galdu gizon egurra; / hil badadi, hura nola 

['emaztea bezala'] nor doake gainera? E 121 (v. la nota del ed.). 

- GAINERAKO. a) v. gainerako. b) (Dv). Como suplemento, por añadidura; además; (precedido de gen.) 

además (de), amén (de). "Gainerako ematea, donner en sus d'une chose" Dv. "Zer dautazu gainerako? --Zer? 

Aldiz zuk eman behar dautazu gaineratikoa, ¿Qué me darás además?" Darthayet Man 375 (ap. DRA). � Bilha 

ezazue lehenik Iainkoaren resumá eta haren iustiziá, eta gauza hauk guziak emanen zaizkizue gainerako. "Pardessus". 

Lç Mt 6, 33 (TB gaindika). v. tbn. Otx 86. Bizartegian jaso eban txostenaren ganerako, Tutuluren 

dendan bertan ikusi eban zerbaitek adierazo eutsan obeto. Erkiag BatB 69. Ez dakit nik. Eta ganerako, ba dakizu 

zer? Ib. 101. c) Añadidura, suplemento, colofón. "Adjectio" Urt I 168. � Kristen aflikzionén gainerakoak 

konplitzen ditut neure haragian. Lç Col 1, 24 (He gaiñerakoak; Dv eskas zutena, Bibl falta zaiena). 

Ganerakotzat edo geigarritzat eresiriko Gernikako Arbola entzun ebezanean. A Txirrist 28s. d) Más. � Gure 

eskasek eta bekatu benialek ezin eraman diazakegute bizitze espirituala, zeren ezta galtzen bekatu mortalaz 

baizen. Beraz, gainerakoa da, bihotza galaraz eztiazaguten. SP Phil 23 (He 22 beldur izateko duguna beraz da; 

v. tbn. 78). e) Como cima. "Ororen gainerako, par-dessus tout" Dv. � Beste bi arri, bata amabost oñekoa 

gurutzearen besoak egiteko, eta bestea zazpi t'erdikoa gañerako. Zab Gabon 107. f) Sobre-. Cf. izengain. � Zer 

dirauztazu Andra Mariari emoten jakazan izen gañerakoakgaitik? Itz Azald 74. g) "(V-gip; FSeg), vueltas del 


mende. 

185


cambio de una moneda" A. h) (Lo) que está encima, cima. � Jarri itzatzute alkarren gainean Izarraitz, Ernio, 

Aizkorri, Aralar ta Gorbea, gainerakotzat (kapelatzat bezela) Basatxurro dutela. Ala ere Nevadako Whitney 

mendia aundiago. A Ardi 2. i) Mayor (?). � Emazte batzu berekin ukanen dituztenak osasuna, fedea, eskulanaren 

amodioa, jakitatea --bertze zerbait gehiagorekin oraino, hau baitzauku nausi eta etxekandere gehienen 

gainerako itzala, herrian. JE Ber 67. j) "Bazkari baten jaki fuertea: aragia, arraina... Zuek ensaladia jan 

bittartian gertaukot gaiñerakua" Elexp Berg. v. supra GAINEKO (i). 

- GAIN-ERAMAN. Llevar sobre. � Baiña gain-eraman zan Zure gogo, iro-eziña ta alda-eziña, [...] Zuk egin 

zenun biziaren gaiñean. "Superferebatur". Or Aitork 380. Ez zan gain-eramana ez Aitaren ez Semearengan, eta 

"gain-eraman" ez legoke ongi esana ezeren gain ez balitza eramana. Ib. 382. Iainkoaren arnasa uretan 

gaiñeramana zala. Ib. 382. Lurriñak uren gaiñeramanik egaztiak arat-onat dabiltzaneko zerua. Ib. 418. 

- GAINERAN (gaiñaran R, gaiñalan Sal ap. A). a) Además. v. gainera. � Dakitzagünetarik gozo hartzia, eta 

gañelan eztakitzagünetan ixil egoitia. Bp II 37. Sakrilejio bat egiten dü eta eztü ükhenen gañelan kofesatzen 

dütianen pharkamentürik. UskLiB 84 (v. tbn. 72). v. tbn. EusJok II 115 (gaiñeran). b) (S-saug, gaiñaran R, 

gaiñaan BN-mix; Dv, H (gañ- S)). Ref.: A (gaiñaran, gaiñaan); Lh (gañeran). Por lo demás. "Au surplus, en 

outre" Dv. "Au reste" Lh. v. GAINERAKOAN s.v. gainerako. � Gañeran deusek ere eztü hobeki ezagüt 

erazitzen zuñen handi den bat bederaren berthütia, nula desditxatü izatiak. "Autem". Mst I 16, 4 (Ip gañeran). 

Bathaiatu dut ere Estefanasen familia; gaineran ere, ez dakit bathaiatu dudanez berze zenbait. TB 1 Cor 1, 16 

(Lç gainerakoz, He gainerakoan). v. tbn. Jub 1826, 14 (ap. DRA). Ip Dial 92 (Dv gainerakoan). 

- GAINERANTZEAN. v. gainontzean. 

- GAINERATEKO (R ap. A), GAINERATIKO (BN-lab ap. A; Dv), GAINELATIKO (gaiñalatiko Sal ap. A). a) 

Resto, restante, demás. "Bertze gaineratiko lanak geroxago eginen ditugu, [...] le surplus des travaux" Dv. 

"Gaiñerateko, excedente, sobrante" A. "Gaiñeratiko, superfluo, residuo" Ib. "Gañeatiko, residuo" Premorena 

(ap. DRA). � Tr. Empleado desde Tartas por autores suletinos y mixanos; desde la 2. a mitad del s. XIX aparece 

tbn. en textos más occidentales. La forma más empleada en el s. XX es gainerateko, no documentada hasta 

Laphitz; convive con gaineratiko en varios autores (Prop, Arbelbide, Lafitte y Arradoy), variante que es además 

usada por CatLan, Hiriart-Urruty y, junto a gañelatiko, por Maister. Los autores suletinos emplean gañelatiko; 

hay gainarateko en Mendigacha. No es raro encontrar en un mismo autor tbn. gainerako (q.v.) o variantes: así, 

aparecen ambos tipos en Belapeyre, Maister, Prop, Arbelbide, Zerbitzari, Mirande y Arradoy. � Arima liberalak 

ere bere doia begiraturik, [...] gaiñelatikoa oro Iesu Kristen paubrer emaiten du. Tt Arima 105. Leteriñen 

bijiliaz eta gañelatikoez. Bp II 65. Ikhas dezadan zure gaiza ororen gañetik gozatzen eta maithatzen, eta 

gañelatikuen diren bezala enthelegatzen. Mst III 27, 4 (SP bertze gainerakoen, Ip beste gaizen). Orok entzün 

ahal liroien bezala, mixkandiek hañ untsa, nula gañeratikuek. Mst XX. Gañeratiko denbora enplegatüz, edo 

othoizten, edo libürü hun leitzen. CatLan 88. Pharte batez estali zituen bere zorrak eta gaineratekoaz erosi 

Andredena Maria bat. Laph 27. Argi zirrinta bat heldu zaio Mont-Serrateko aldetik; gaineratekoan ilhunbe 

osoa. Ib. 41. Ez duelarik deus maileatzen [eskuarak] gaineratiko hizkuntza arrotzeri. Arb Igand 14 (66 

gainerateko). Moldatuz geroz, hedatzen da garbiki, eta iguzkiak egiten du gaineratekoa. Prop 1902, 159 (1890, 

204 gaineratiko). Badakik anke lan andietan sartruk dagola, badiola buru eta pazienzia gairanateki [sic] 

guziuer beatako. Mdg 148 (cf. 147 gainaratekueki). Irun, Elisseguy, El Manco eta gaineratekoen kontra. Zerb 

Azk 116. Irlanda berezten da gainerateko Europar nazioneetarik. Mde Pr 227. Gaineratiko Xiberotik arras 

desgune delarik [Santa Grazi herria]. Lf in Casve SGrazi 15. 

v. tbn. Barb Leg 148. Lf Murtuts 20. Larz Iru 140. Gaineratiko: HU Zez 171. Ardoy SFran 186. Gaiñelatiko: 

UskLiB 70. 

� Handik gaineratiko jan-edan soberakin edo galgarrietarik beren buruen zaintzen. HU Zez 67. 

� Gainerateko. "Appendices". Ardoy SFran 331. 

b) "Gaiñeratiko (BN-mix, Sc), ventaja, provecho, producto" A. 

- GAINERATEKOAN (BN ap. A), GAINERATIKOAN. a) Por lo demás. v. GAINERAKOAN s.v. gainerako. 

� Konprenitzen duzuna, konpreni; gaineratekoan, zure iduriko eta oraino tzarrago batzuek ostatuetan eta 

bertzetan erraiten dituztenak, har, Ebanyelioko egiak balire bezala. Lap 28 (V 16). Beti harek gaitzets zuen hura 

[...] galbide baitzen. Hori segur. Gaineratikoan, [...] hura bezen bihotz onekorik guti. HU Aurp 114. b) 

"Gaiñalatikoan (Sal), además" A s.v. gaiñalan. 

- GAINERATEKOAZ, GAINERATEKOEZ, GAINERATIKOEZ. Por lo demás. v. GAINERAKOAZ s.v. 

gainerako. � Gaineratikoez, gizon ezti, gozo, zuzenean ororekilakoaren egiterat ekarriagorik nehor guti 

ezagutu dugu. HU Aurp 178. v. tbn. Larz Iru 28 (gaineratekoez). A bai, Stefanasen etxekoak bataiatu ditut; 

gaineratekoaz, ez dakit beste norbait bataiatu dudan. Bibl 1 Cor 1, 16 (He gainerakoan). 

- GAINERATEKOTZAT. Por añadidura. v. supra GAINERAKO (b). � Bilha ezatzue ororen gainetik 

Iainkoaren erresuma eta haren zuzentasuna, eta horiek guziak emanen zaizkitzue gaineratekotzat. HeH Lc 12, 

31 (Lç gainerako). 

- GAINERATIK. a) Por añadidura. v. supra GAINERAKO (b), gainera. � Txerkha ezazie arren lehenik 

Jinkuaren erresuma [...], eta horik oro gañeratik emanen zaitzie. Ip Mt 6, 33 (Lç gainerako). b) "Gañelatik (S), 

por lo demás" A. 


mende. 

186


- GAINERATIKAKO. "Ce qui vient du surplus" Dv. 

- GAINERAZ (G-goi). Además. v. gainera. � --Emakumeatzaz itzegin, [...] berakin zoratu. Zer 

pozgarriagorik!! --Gañeraz besterenak izan ezkero... ABar Goi 16. Maitasun ori sendotzeko badira gañeaz 

ondasun geigo. Ib. 26. 

- GAINERAZKO. Demás, restante. v. gainerako. � Guardatu bear det besteren ondasunari etxekitzetik, egin 

bear det limosna etc. eta onela gañerazkoaz. LE Urt 183 (ms. 65r gañarákoes). Ama, haurra eta aita baizik ezin 

ikus ditzake; gainerazkoak oro gandu batek estalirik daudelako. Mde Pr 266. 

- GAINERONTZEAN. v. gainontzean. 

- GAIN ETA BARREN (BARNE). Por fuera y por dentro; por todas partes, completamente. v. supra GAIN- 

BARREN. � Burutik oñeraño ta gain ta barren su ta gar egiñak. Mb IArg I 317. Aitzin-gibel, ezker-eskuin, / 

gain ta barne / neurtzen ari nauzun Begi. Or BM 28. Sua besterik etzan / dana, gain da barren. And AUzta 147. 

- GAIN ETA BARRU. Por fuera y por dentro, por todas partes. � Eldu da Patria Vasca, eldu da nigana, gane ta 

barru eder, maitagarri dana. Enb 146. 

- GAIN ETA LORE. Flor y nata, lo más selecto. � Doai au da ezkonduen ongi nai, ta amorioaren gañ eta lorea 

bezala. AA I 573. 

- GAINETATIKO. "Gainetatikoa (Sal), el resto" A Apend. ¿Errata por gainera-? 

- GAINETIK. a) Además, más. v. gainera. � Mila ta bosteun / urte alkarri eranzi, / irurogeta / lau geiago 

gañeti / da jaio zala / Jaun Zerukoa justorik. Lazarraga 1202r. Hiru mende baditu, lau urthe gainetik, 

Ziburu hasi dela agertzen zubitik. Hb Esk 133. Arraina dator / portura beti, / besigu, lebatz, sardina ta atun / eta 

beste asko ganeti. Azc PB 64. Onek bialduko eban / [...] dotea lobeantzat / ta zerbaist ganeti. Ib. 132s (en Ur 

PoBasc 343 ganetik). Ogei urte daukadaz / oraindino aurreti, / eta Mari Iesusek / beste amar ganeti. Ib. 191. 

Despreziyua egin, gezurrak jarri, gero gañetikan burla. Tx B V 160. Atze-berotze on bat, eta ganetik sei 

eguneko kartzelia. Bilbao IpuiB 253. v. tbn. Basarri 148. 

b) Excepcionalmente. v. infra GAIN-GAINETIK. � Hori zenbeit arima gainetik dohatu batzuen pribilio zori 

onezko bat da. MarIl 116. 

- GAINETIKAKO. a) Sobrenatural. "Qui vient d'en haut. Josepek amets batean izan zuen gainetikako mezua, 

[...] l'avis d'en haut" Dv. � Halakotz ofrendatzen derauskitzut arima debot guzien alegrianzak, [...] gainetikako 

argidunak [sic, ¿por -durak-?], zerutik agertzen eta heldu zaizten ezagutza guziak. SP Imit IV 17, 3 (Ch naturaz 

goragokoak, Ip zelütiko). [Jainkoaren grazia] da gainetikako dohain bat. CatLav 203 (V 104). b) (El) superior, 

(el) que está por encima de todos. v. supra GAINEKO. � Zein da bertsolariyen / gañetikakua? / Juan Jose 

Udarregi / Artikulakua. AzpPr 124. 

- GAINETIK AZPIRA (SP, s.v. azpia). a) "Sens dessus dessous" SP. b) De arriba abajo. � [Jesusen] eskuak 

azpitik gañera ta oñak gañetik azpira josiz. Inza Azalp 70. Erori baitzaizke zu / gainetik azpira. Xa EzinB 99. 

- GAINETIK BEHEITI. De arriba abajo. � Banoa leihora: zeru edo lur, gainetik beheiti edo petik goiti, 

nonbeitik zerbeit burura dakikedanez. HU Zez 202. Gainetik beheiti, makila harekin, marroaren kopeta 

porroskatuko zuen kolpearen emaiten. Barb Sup 180. 

- GAINETIK BEHERA, GAINDIK BEHERA (gainti behera H (L) ap. DRA). De arriba abajo. v. GOITIK 

BEHERA. � Urdaldea oldar zedin gainetik behera lakera. Lç Lc 8, 33 (He lakhuan behera). Gaiñetik behera 

iaustean. Mat 152. Zeren eguerdian gaindik behera artez, eta arratsaldean saihetsetik, soslai emaiten baitu 

[iguzkiak]. Ax 192 (V 130). So bat egiñik leze hari, ikhusi ditu gañeti behera ioan ziren animalen hatzak. Tt 

Onsa 67. Gañetik bera bota. Cb Eg II 158. v. tbn. Egiat 166. Gainetik behera so. HU Zez 57. � Mendi gainetik 

behera abiatu den uholdea ezin geldi baititeke. SP Phil 304 (He 306 gañetik behera). Jatzi egixube zaldi ganetik 

bera. Otx 117. Zaldiaren ipur-gaiñetik beera erortzen dala. Berron Kijote 147. 

- GAINETIK (ETA) BEHE(RE)RAINO. De arriba abajo, completamente. v. GAINETIK BEHERA. � Motxarazi 

zioten bizarraren erdia eta hauts-arazi heien soinekoak, gainetik behereraino. Lg I 303. Sahetsak xingola 

eta kuxkulaz beteak gainetik beheraino. Zub 115. Hango berrien guri heltzeko / igorri dute Argia. / Gainetik eta 

behereraino dena eskuara garbia. Etcham 237. Guneka, eta gainetik behereraino [...] [gandeler-]zango 

bakotxak bere azala alde orotarat pikaturik, arrailkaturik izana du. JE Ber 63. 

- GAINETIK BEHERANTZ. (Caer, etc.) desde lo alto (de). � Torre-gaiñetik beeruntz erori. Berron Kijote 174. 

- GAINETIK EGIN. "Responder con más carácter, autoridad o convicción. Alperrik uezaba zan gogorra, gañetik 

eiñ zetsen biargiñak, errezoiz beteta ziralako" Etxba Eib. 

- GAINETIK EMAN. "Tributo, ganetik emona" Añ. 

- GAINETIK IRTEN (gañ- BeraLzM, ganetik urten Zam Voc). "Vencer, triunfar, salir victorioso" BeraLzM. 

"Oraingoan ba ganetik urtengo dogu" Zam Man 40. 

- GAINETIKO (+ gaiñitiko V-gip, ganetiko V). Ref.: A (ganetiko); Iz ArOñ (gáiñitikuak); Elexp Berg 

(gaiñetiko). a) Restante, demás. "Resto, residuo, sobrante" A. "Gáiñitikuak, los demás" Iz ArOñ. "Hamar milla 

pezeta entregatzeittu eta gaiñetiko guztia berak gastatzen dau" Elexp Berg. v. gainerako. � Tr. Empleado por 

autores vizcaínos en el s. XX. � Konprome bazarie, ganetiko Abe Mariya orreek Purgatoioko arimentzat izan 

daitezala. Kk Ab II 170. Ezkontzak eta ganetiko eleizkixunek. Akes Ipiñ 16. v. tbn. Erkiag Arran 143 (ganetiko). 

Eta gaiñetikoa zer da? Oiñaze-malko-lokatz eta munstrokerien bilduma itxusi bat besterik ez. Vill Jaink 177. 


mende. 

187


Zuei, ostera, Tiatirako gaiñetikooi. Ker Apoc 2, 24 (He gaiñerako). Sobietarren aldetik, Klimov eta gainetikoak 

gauza berbera esaten dute. MEIG IX 80. � (Con beste). "Beste gaiñetikuan, en lo demás" Iz ArOñ. � 

Etzegintzerako ekarten eudiezanak itxite, beste ganetikoak basoan bertan usteldu bear ixeten eudien. Akes Ipiñ 

23. b) "Ganetiko (V-ger), testigo" A Apend (v. tbn. A DBols 336 y A Morf 125). 

- GAINEZ (gral.; gañez Lar, Añ, Bera, BeraLzM). Ref.: A; Gte Erd 288. a) De sobra, de más, en exceso; 

rebosando; abundantemente. "Demás, lo que se da de más" Lar, Añ. "Gainez bete du zakua (AN-5vill)" Gte Erd 

288. v. gainezka. � Eztarauskiola mingañari, barrunbeari dirakiena ta gañez dariona besterik. Lar, carta a Mb, 

277. Gañez bezala ematen diran gauzak dira emengo gauzak. Mb IArg II 330. Atera bear dogula pobreentzat 

ganez daukaguna. Añ MisE 73. Ez bide eban izan ganez nire nagosiak yanaria. Or Tormes 81. v. tbn. Ldi UO 

41. Mintzatu zinan, naski, / ez gainez ordea. "Pero no en exceso". Or BM 116. Denetarako ta gaiñez / Jainkoak 

eman zigun. Or Eus 63. Etxean izketa gaiñez, / atetik ara tutik ez. Ib. 183 (v. tbn. Aitork 43). Etxe txikia laister 

gaiñez. EgutAr (V) 27-17 [sic]-1957 (ap. DRA). Dirua gañez zebillen. Basarri 121. Aldare ederra urre-argitan / 

udaberritu da lorez; / intzentsuaren lurrun gozoak / usaitu gaituzte gaiñez. NEtx LBB 277. � (Acompañado de 

instr.). � Biko-laguna nor dizun entzun du ta, an dago / baztan pertz ua baiño pozez gaiñezago. Or Eus 60. 

Itxaropenez gaiñez, etorkizunari begira bailegoan. Erkiag Arran 185. Ezpan emeok goizaldez daukaz / gaiñez 

darizun irriak. Gand Elorri 136. b) Además. v. gainera. � Japongo erreinuak eta itsasoko islak fededunez bete 

ta milletan milla ta gañez beste berreun milla andi ta txiki bere eskuz bataitu. Mb IArg II 301. Seguratuko dute 

len zutena ta andik edo emendik bilduko dute gañez zerbait. Ib. 345. 

- GAINEZ BEHERATU. Alterar. � Askotan bada estutu egitten du orrek [rimak] ere; itzen yoskera 

gañezberatu ta nasi. Or LEItz 53. 

- GAINEZ EGIN (V, G, AN, L, BN; SP, Lar, Añ (+ ganez), Dv (que cita a Echve), H), GANAZ E. (V-arr). Ref.: 

A (gainez egin, gañez egin); Etxba Eib (gañez ein); Gte Erd 28 y 288. a) Desbordar(se), rebosar; colmar; perder 

la paciencia. "(Salir de) madre" Lar. "Sobreverterse" Ib. "Rebosar" Lar, Añ. "Plazerez gainez egina" Arch (ap. 

DRA). "Déborder, éclater, ne pouvoir plus contenir. Irriz gainez egitera doha, il va éclater de rire, il ne peut pas 

contenir le rire (Ax)" H. "Gañez egin (Vc, G, AN, L, BN), 1.º sobrar; 2.º rebasar" A. "Auzokuegaz barriketan, 

aztu sukaldiakin eta lapikuak gañez eiñ detsa" Etxba Eib. "Esniak gañez eiñda erdiratu jaku" Ib. s.v. esniak. 

"Esneak gañez egin du (G-azp), esneak ganaz in dau (V-arr), [...] gañez in du (AN-gip)" Gte Erd 28. "(Eliza) 

gañez egiteraino bete du (V-arr, G-azp)" Ib. 288. v. GAINEZKA EGIN, gaineztu. � Tr. Empleado al Norte por 

Materre, Etcheberri de Ziburu, Axular y Pouvreau; desde comienzos del s. XIX se encuentra con frecuencia en 

autores meridionales. � Tenperanziak gure guthiziak bridatzen ditu, [...] soberaniaz gaiñez edo gutiz eskas 

eztagiten. Mat 144s. Sobera gartuz gañez egitera ethorri naiz. EZ Eliç 160. Bethe da mundua bekhatuz eta 

maliziaz, gaiñez egin hurran du gaixtakeriaz. Ax 121 (V 80). Aberats bazara, gaiñez egina bazaude, emozu 

anhitz. Ib. 229 (V 152; v. tbn. 277s (V 186)). Sabel bethea, ianhariz eta edariz gaiñez egina, ezta deusetako ere 

on. Ib. 408 (V 266). Ganez egiten deust pozkaria gozoak. Añ NekeA 235. Gaistakeriak, lapurretak, urdakeriak 

gañez egiñ duala munduan. AA III 469. Iturriko ur askia bete dediñian, urak urteten daben gañez eginda 

txurrutik. JJMg BasEsc 103. Onek bere [gaiztakeria] oiekin [...] Jaunaren errukimentuaren neurriari gañez egin 

[zioten]. Lard 253. Pozaren pozaz biotzak gañez egiten ziola. Bv AsL 134. Birtute guziaz gañez egiteraño betea 

zegoen. Arr May 122. Berotu zan esnea, ta irakiñ da gaiñez egin bere bai. Ag AL 125. Oñazez ganez egindda. 

Otx 52. Berezko baretasunak gañez egin baitzion Xalbaten azkeneko itz lotsagarriak entzunda. Etxde JJ 166. 

Kaliza hau bete gainez egin arte. Arti MaldanB 219. Ibaien batek gaiñez eginda zabalune guzia lokatzez 

betetzen duenean. Ibiñ Virgil 72. 

v. tbn. SP Imit IV 4, 3 (Mst gaintitzen, Leon gaindika dariona). Echve Imit 271. AB AmaE 79. Itz Azald 197. 

Goñi 45. Tx B II 222. Ol 1 Tim 1, 14 (Ker gaiñez egin; TB gaindikatu). JMB ELG 86. Or Eus 340. Erkiag Arran 

182. Zait Plat 136. Gazt MusIx 165. MIH 325. Ganez e.: Ur BulaAl 32. Enb 55. 

� (H). (Part. en función de adj.). Excesivo. � Esperantza esperantza gabea, fidantzia erhoa, gaiñez egina, 

soberaniazkoa. Ax 150 (V 99). Gaizki naizko aserretasuna, gaiñez egiña edo geiegia. Ub 176. 

� (gañezik egin). � Irakiten dabelako emengo lapikuak geldi geldi gañezik egin baga. Mg PAb 131. Izate onen 

aunditasunak ez dautzu egin gañezik. BEnb NereA 97. 

b) Superar, aventajar, rebasar; exceder, sobrepasar; superar, traspasar (un obstáculo físico). v. gainditu. � 

Guzien buruei gañez egiten zien tronu urrezkoan. Mb IArg I 65. Birtute zerukoan ta animako bere gauz guzietan 

beste guziei gañez egiten ziena. Ib. 180. Asko ofenditu zaitut, baña zure miserikordiak gañez egiten die nere 

pekatu guztiai. Echve OngiB 203. Boskarrenak auzia ebakiko du ustez, / Antxok tarte luzean egin baitu gaiñez. 

"Ha sobrepasado mucho el tiro anterior". Or Eus 33. Ibertarrak, pireneetarren alboan egon ziran. Ez zioten, 

ordea, egoaldetik Ebroko ibar-zelaiari gañez egin. JMB ELG 95. 

c) "Revesar, vomitar, [...] gañez egin" Añ. "Vómito, [...] ganez, goranz egitea" Ib. "Rejeter, vomir. Gehiegi ianik 

gainez egin du, ayant, pour avoir, trop mangé, il a rendu, vomi" H. 

d) "Abusar de alguien" A. � Ez du gaiñez egin nai lên autsiarekin. "No quiere abusar de la victoria". Or Eus 

370. 

- GAINEZ EMAN. "(G-to), ensoberbecer" A EY III 283, que cita a Or. v. supra GAINAK EMAN. 

- GAINEZ ERAGIN (c. sg. A; H). Desbordar, hacer desbordar; colmar la paciencia, exasperar. "Pozak eragin 


mende. 

188


dio gañez, la joie l'a obligé à éclater (Mb)" H. � Ezta soberaniak gaiñez eragin eztiazaionik. Ax 115 (V 77). 

Gelditu ziran guziak Espiritu Santuz beteak eta gañez eragiten ziela. Mb IArg I 356. A. Larramendik onetan bere 

buruari ta alegin guziai gañez eragin zien. Cb EBO 32. Gurutze santuko eriotzaren gogoraziuak gañez eragiten 

zion Santuaren biotz beraari. Bv AsL 122. Bete bakarrik egingo bagenduke, aiñbat; bañan sarririk askotan 

gañez eragiten diyogu [urdaillari]. Artetxe Itzald II 49. Udaberrialdean itxituraz gañez eraginda [mastia]. 

Munita 132. v. tbn. Izt C 441. AB AmaE 266. A BeinB 40. Mok 17. � (Con reduplicación intensiva). � Aien 

buruak iakitez okiturik zeuden, gain-gainez eragiteko zorian. Zait Plat 89. 

- GAINEZ GAINDI. v. supra GAINEZ GAIN (c). � Aufa Etxemendi / Emak gainez gaindi. Herr 18-8-1960, 3. 

- GAINEZ GAIN (G, AN, L, BN, S, R; VocBN, Dv, Foix ap. Lh (gañez gaiñ)). Ref.: A; Iz Ulz (gáñez-gáñ). a) 

De cima en cima, por las alturas. "Gainez-gain goatea, aller par les hauteurs" Dv. v. infra GAINIK GAIN. � 

Bagoatzi gainez gain harri arteetan barna. Prop 1883, 62. Beharbada, badaiteke zenbait mota [euskal 

literaturan], hala nola honelako edo halako aho poesia, tontor garaietan gainez-gain ibilia izatea inoiz. MEIG 

IV 123. v. tbn. Barb Leg 147. Or Eus 327. Iratz 138. b) Sobradamente, con gran ventaja. � Gainez gain 

irabaztea. HU Aurp 103. Doi-doia, zenbeit boz gutiño bakarrez nausiturik [framazonak]. Bertzeak aldiz, ehunka, 

milaka, gainez gain joan dire. HU Zez 88. Laduche pilotariaren semeak gainez-gain iragan duela zertifikata. 

Herr 4-6-1959, 2. Fida gira, geinez-gein bilduko dituela orai arte bildu dituen boz guziak. Herr 1-7-1961 (ap. 

DRA). c) Por encima de todo, por encima; (precedido de gen.) por encima de. "Par-dessus tout, dépassant tout, à 

traves l'air et sans toucher terre, etc. Pilota gainez-gain egortzea, iotzea, renvoyer la balle par-dessus la place du 

jeu. Ihizia gainez gain doha, le gibier passe en volant haut" H. � Su eman berek edo utzi lagunak emaiterat, 

auzo edo beren etxe ezkina bati, eta gero... garra gainez gain doaia... izituak, harrituak, oro suntsitu behar ote 

diren! HU Aurp 197. v. tbn. Ox 24. Zubi eder batetik harat bagoazkio gainez-gain [Urumeari]. JE Ber 88. 

[Landareskak] dirdira berde leun bat hedatzen dute beren gainez-gain, mendi-hegitik erregebideraino. Ib. 39s. 

d) Rebosando. v. supra GAINEZ. � Bozkarioa bihotzetik gainez-gain, ikusteaz horiek guziak bazakizkala. Prop 

1895, 47. 

- GAINEZ IZAN (trans. e intrans.). Sobrar. � Beste ele oro gainez / ziran ezpainean. "Sobraban". Or BM 104. Il 

zuten lêngo ardiarenak [esteak] / gaiñez ditute sei kana. "Todavía conservan". Or Eus 226. Nora zabaltzen duzu, 

ordea, zeru-lurrak bete ondoan gaiñez zaizun ori? Or Aitork 11. 

- GAINEZ JOAN. Rebosar, desbordarse. "Esnea [...] gañez joan da (G-azp, AN-gip), [...] esnea gañez doaie 

(AN-5vill)" Gte Erd 28. v. supra GAINEZ EGIN. � Elzeari sobera dirakienean, gainez dohanean. Ax 290 (V 

193). 

- GAINEZKO (c. sg. A). a) Excesivo, superfluo. � Gañezko jan-edanak. Mb IArg I 247. Laburtu eizuez gastu 

ganezkoak. Añ MisE 78. Lurrean gaudenak berriz iritxi dezakegu zeruan daudenai berezko zoriona aunditzea 

ezpada ere, bai gañezkoa geitzea. Inza Azalp 105. b) "Superfluidad, ganezkoa, geiegia, bear eztana" Añ. c) 

Superior, (lo) que sobrepasa; sobre-, supra-. "(R), lo de encima" A. � (Precedido de instr.). "Oroz gainezkoa, 

excellent de qualité, de dignité, au-dessus de tout. Il est moins usuel que oroz gainekoa" H. � Ondasun neurriz 

gañezkoak. Aran SIgn 212. Bere umiltasunian, buruaz gainezko onra aiek ezin eramanik. Bv AsL 87. � 

(Precedido de tema nudo). � Miragarrizkoa ta izate gañezkoa edo sobrenaturala. Legaz 15. Nere biotzaren 

neurri gañezko errukiak. ArgiDL 104. � (Precedido de gen.). � Gure indarren gañezkoak. Inza Azalp 150. 

- GAINEZKO IZAN. Sobrar, no necesitar. � Gaiñezko du jorra [lioak]. "No necesita de escarda". Or Eus 103. 

- GAINEZKO UR. "Diluvio, ganezko urak" Añ. 

- GAIN-GAINEKO (Dv, H). a) Excelente, admirable; eminente, de importancia; distinguido; (de clase, etc.) 

superior, muy bueno; sumo, supereminente. "(Au fig.), supérieur par excellence. [...] Gain-gaineko ongia egin 

dio, il lui a fait le plus grand bien. Gain-gaineko amodioa ekhartzen dio, il lui porte un amour extrême" Dv, que 

cita a AJauregi. "Très supérieur, excellent, on ne peut meilleur. Gain-gaineko zaldia, arnoa, erospena, etc. [...] 

Gain-gaineko atsegin bat, le plus grand, souverain plaisir. Gain-gaineko saria, le prix le plus élevé" H. v. infra 

GAIN-GAINEZKO. � Tr. Empleado desde Iztueta por autores guipuzcoanos (v. JFlor, que recoge tbn. varios 

ejs.), fuera de los cuales sólo lo hemos encontrado en Arrese Beitia y Ezale y, al Norte, en Barbier. � Gaiñ 

gañeko osakai eragille au. Izt D 5s. Lore gain gañekoa berdiñik gabea. Echag 211. Erregeak eta beste 

gaiñ gañeko personak. "Y algunos magnates". It Dial 22 (Ur andiki, Dv, Ip handi). Nekazaritza gaiñ gañekoa 

egiten dala. Izt C 181. Baso-abereakiko indarleietan ere, gaiñ gañekoak dira gipuzkoatarrak. Ib. 247. 

Salomonen anditasuna denbora onetan gañ-gañekoa zan. Lard 214. Etziñatela eskolan zebiltzatenean gaiñ 

gañekoak ez apizioz, ez argi ez eta azkartasunaz ere. AJauregi 175. Etxe artatik elizako Guraso sonatu, kapitan 

azkar, gobernari gañ-gañeko eta gizon andi asko irten ziran. Arr May 191. Euskal Paper Egintza. Gañ Gañeko 

Klaseak. 100 Kartestalki. Urruz Urz 17. Erezi bikaiñ edo gan-ganekorik. Ezale 1897, 216a. Izenaren modukoa 

bada [ostatua], eztek izango gaiñ gañekoa. Urz Zer 113. Gain-gaineko herri polliterat [Maulerat] heltzean. Barb 

Sup 176. Orduko bertsolarien artean gain gañekoa. Muj PAm 7. Erlejuk ba zituzten; ez gaingañekoak. JAIraz 

Bizia 69. Gain-gaiñeko atsedenera iritsi gaiten. "Supereminentem". Or Aitork 383. Zer-izan gain gaineko. "A 

summa substantia". Ib. 175. Bera ere ezta gain-gañekoa (G-goi). 'Bestei utsak ateratzen ari danaz'. Inza EsZarr 

157. Iru urte aietan Bergaran ikasiak etziran gain-gaiñekoak, baiña Pakotxori etzioten kalterik egingo geroko 

bizitzan. NEtx LBB 37. Gerrako gai guziak izugarri garesti dituzu; beti gaiñ-gañekoak. Lab SuEm 196. [Ipui] 


mende. 

189


batzuek, berriz, eta ez gutxi, bere laburrean eta zorrotzean, gain-gainekoak. MEIG II 146. 

v. tbn. AB AmaE 192. Alz STFer 136. Moc Damu 3. Etxeg in Muj PAm 17. ABar Goi 43. Anab Poli 94. 

b) (El) Altísimo. � Dragoin eta usin orok / lauda gaingainekoa (Psal 148, 7). Hm 98. Espiritü Saintia zütara 

jaitsiren düzü eta Gaingainekoaren berthütiak üngüratüren zütü. Ip Hil 71. 

- GAIN-GAINENEKO. Eminente. v. supra GAIN-GAINEKO. � Emen agertzen zaigu iñon baño argiroago 

umien maisu ta ezitzalle gaingañenekoa zala. Mok EEs 1925, 8. 

- GAIN-GAINERA. Excepcionalmente. v. GAIN-GAINETIK. � Gañ-gañila gisa hortan huntarzünez 

beztitürik. D. Béhéty GH 1931, 446. 

- GAIN-GAINETIK (BN ap. A EY). Encarecidamente, muy especialmente; extremadamente. "Admirablemente" 

A EY III 240. � Tr. Empleado por autores septentrionales (no suletinos) en el s. XX. � Gain gainetik 

gomendatzen diotegu Aita Amei goizik erakats ditzoten beren haurrei Othoitzak. CatJauf VII. Taulazko barne 

handi bat, burdin hariz inguratua, soldaduz zaindua gain gainetik. StPierre 39. Urhea bezen garbiko gizona zen 

gure Aitaxo, eta zuzena gain gainetik. Barb Sup 172. Bazkaltiarrak heldu ziren, gain gainetik aphainduak. Barb 

Piar II 257. Ifernuko mandatarien oldar gaixtoari gain-gainetik ihardokiz. Zerb IxtS 111. [Nabukodonozorek] 

bere menekoeri gain-gainetik debekatu zioten gehiago sekulan lau gazteen Jainkoaren kontra mintzatzea. Ib. 69. 

Laguntzen zituztenak gain-gainetik sariztatzen zituzten. JEtchep 97. v. tbn. Ox 154. JE Ber 66. Lf Murtuts 67. 

Larz Iru 36. 

- GAIN-GAINEZKO. Extremo. v. supra GAIN-GAINEKO. � Haren [Jainkoaren] edertasun ohoragarriak, 

haren ontasun gain-gainezkoa. Dh 175. 

- GAIN-GORA (A, s.v. gain). a) "Cuesta arriba" A. Cf. GAIN-BEHERA. b) "En prosperidad" A. � (Empleado 

en la expr. gain-gora joan 'prosperar, ir en ascenso'). � Eladetarren nagusigoa galdu zorian zegoen. Kartago 

gaingora zioan garaile. Zait Plat 18 (v. tbn. 122). 

- GAINIK GAIN. a) De cima en cima. "Gañik gaiñ, Akondiatik Arratera" Etxba Eib. v. supra GAINEZ GAIN. 

� Ai, egaztia banintz, / gañik-gain nenbilke! "De cima en cima". Ldi BB 16. � Mendi gañik-gain miruak egan. 

BEnb NereA 40. b) (Precedido de gen.). � Ekaitz-bildur gabe, / zure gañik-gain bogatzea. SMitx Aranz 214. 

Gaixuok [begiok] zoro jabiltaz / azal maltzurren gainik gain. Gand Elorri 102. 

- GAIN JARRI. Imponerse. � Etsaia gañ jartzia, beti da miñgarri. Bv AsL 215. 

- GAINONTZEAN. v. gainontzean. 

- KONDUAREN GAINEKO, GAINERAT. v. kontu. 

� Etim. Sobre su posible origen, propuesto por Gavel, en *gara-en 'summus', v. FHV 141. 

gaina (V, G-azp, AN-5vill; Añ (V)), gaine (gañe Añ). Ref.: A; A Apend; Gte Erd 3. � "Tan, siguiéndose como 

[...]. Tan blanco como la nieve, [...] (V) erurra gaña zuria" Añ. "Tanto como, [...] gaiña, gañe" Ib. "Zu gaiña 

ezta, no es tanto como usted" A. "Ain gaina (V-ple), tanto como aquél" A Apend. "Jainkotan gaiña (V-ple), uno, 

litm., tantos como dioses" A EY III 345. "Nai gaña gaztaña bazegon (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 3. v. adina. � 

Eskuz gura gaine arrain koiu neuzala. A BGuzur 139. 

gainabar (Lar � H). �1. "Gaya, materia, tela o lista de diverso color" Lar. �2. Gallo de monte. v. eskilaso. � 

Zein sarek arrapatu zitun nere zozoak, nere gainabarrak, nere karrastarroak? "A mis gallos". Zink EEs 1926, 

87 (Mok 14 eskioso). 

gainabartu (Lar � H). � "Gayar" Lar. 

gainaga (V-gip ap. A e Iz UrrAnz). �1. "Gaiñaga, banda, viga maestra" A. "Gañagía, el caballete; gañaga bat" 

Iz UrrAnz. �2. (V-ger-m, G-to). Ref.: A (gaiñaga); Garm LexEV 358. "Palo que se pone sobre la carga de un 

carro para estibarle" A. "Varal superior que une los dos ezpatak del carro rural y la lera, y sirve para sujetar la 

carga" Garm LexEV. 

gain-aihar. v. gainigar. 

gainalako. v. gainerako. 

gainalde (c. sg. A; SP, Dv, H), ganealde, gainekalde, ganekalde, gainkalde (AN-5vill ap. Gte Erd 139). � 

Parte de arriba, parte superior; superficie; (menos frec.) altura, alto, elevación (del terreno). "Le dessus, surface" 

SP. "Partie supérieure. Gainaldeko, de la partie supérieure. [...] Gainalderako, qui va vers le haut. 

Gainaldetikako, qui vient de la partie supérieure" Dv. "1.º cerca de la cumbre; 2.º (SP), superficie" A. 

"Baratzearen gainkaldea / azpikaldea (AN-5vill)" Gte Erd 139. v. GAINEKO ALDE, gaikalde. � Tr. 

Documentado desde Axular. Los primeros testimonios con -k- son de mediados del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. 

de gainalde. � Zurginak zura lantzen [...] duenean, aurkituagatik gainaldea, azalari datxekana, arrazatua eta 


mende.


pipiztatua, eztu hargatik antsiarik. Ax 441s (V 288). Iragaitzaz bizi gara / lurraren gaiñ aldean, / barrenera 

behar gara / benturaz gaur berean. Arg DevB 173. [Eskualdunak franzesei] oldartzen zitzaitztelarikan gainaldetik. 

ES 114. Olioak berriz, bethi gaiñ aldea atxikitzenez [sic]. He Phil 231. Jangoiko aserretua ezpat izugarri 

zorrotz bat eskuan duela zere gañaldetik dadukazuna. Mb IArg I 117. Noizere azpiko adarrak lodituak baitira, 

mozten dira [...] eta gain-aldeko bertze adar guziak arrasetik khentzen dira. Dv Lab 373. [Jainkoak] ortzi 

gainaldeko urak azpialdean zirenetarik berezi izan zituen. Dv Gen 1, 7. [Larresoroko] semenario maitearen 

gain-aldeko bideño bati gora nindoalarik. HU Zez 183. Gain-alde batean [...] jarri zuen misionestgaitegi berri 

nasai baten zimenduko lehen harria. Prop 1906, 54. Azal azalean geldituten da antxobea, gañalde guztia itxas 

egasti zuriz beteten jako. Ag Kr 37. Mendi aldera jo zuten [gudulariek] [...] gure gizonen gain-aldea artzeko. FIr 

143s. [Leihoak] gain-alderat ahoa xorrotx. JE Ber 21. Harri gainaldean baziren bi burdin-mako. Mde Pr 113. 

Urmaelaren gañaldean. Txill Let 31. Txapelaren gañekaldean. Basarri 29. Lurraren gaiñaldea apur bat 

txitximurkatuz. Vill Jaink 129. [Erloiuak] urregorri apurra ete dauka ganekaldean? Erkiag BatB 157. 

[Erlategiak] abar ostotsuz estali itzatzu gaiñekaldetik. Ibiñ Virgil 108. Gainerako gorabeherak, gainaldekoak 

behintzat, laburkiro konta daitezke. MIH 336. Egoera, ibilera edo jazkera --gainaldea beti ere-- dela bide. 

MEIG I 178. Gainaldeak edertzen. MEIG III 54. Gainaldeko txingurritegi urduri horren azpian zer dagoen. Ib. 

139. 

v. tbn. Gy 192. Laborarien Adiskidea 1910, 4 (ap. DRA). Or Aitork 418. Etxde JJ 5. Erkiag Arran 42. 

Gainekalde: EgutTo 11-1-1923 (ap. DRA). JEtchep 54. Ganealde: Erkiag BatB 24. 

gainalderatu. "Aller vers le haut" Dv. 

gainanka (gañ- Lar, Dv (que cita a Bil); Hb ap. Lh). � "Grupa" Lar. � Iyotzen da Anjelikaren zaldi gañera, 

bera jartzen du gañankan eta badijua. Bil 163. 

gainanketa (Lar (gañ-), Hb ap. Lh). � "Grupera" Lar. 

gainantzean. v. gainontzean. 

gainarbe, ganarbe (Lar). � "Cimborio" Lar. Cf. arba (4). 

gainargi, ganargi (Lar). � "Brillo", "resplandor" Lar. � Alpor beriaz bizi zeno [sü hau] zen ganargi. Egiat 189. 

Lanparak argitzen zaituen bezela bere ganargiarekin. Brunet Lc 11, 36. Illundu begien ganargia. Otag EE 

1882c, 447. 

gainargitu (gañ- Dv � VocCB), ganargitu (Lar, Añ). � "Brillar" Lar. "Resplandecer" Ib. "Bruñir" Lar y Añ. � 

Iluminar por encima. � Aurrean, urruntsu, / mendi-izkutua, / illargiak ozta / gain-argitua. Ldi UO 29. 

gainargitzaile, ganargitzaile (Lar). � "Resplandeciente" Lar. 

gainarin. "(L-ain), casquivano" A. v. GOI-ARIN. 

gainarri (V-ger-m, G, B, L ap. A; Aq 667). �1. "Corredera, muela superior de un molino" A, que cita a Aq. �2. 

"(V-m), piedras anchas que cubren un muro" A. �3. Piedra colocada encima. � [Lioa errekan sartuta 

dagoenean, azala samurtzen] ujola bulartzen danean, / gain-arriak iraul ta derama lorrean! Or Eus 103. 

gainarta (Lar � H). � "Puja, en ventas" Lar. 

gainartari (Lar � H). � "Pujador" Lar. 

gainartu. v. GAINA HARTU s.v. gain. 

gainatu, ganatu. �1. "Ganatu, que en un dialecto significa sobreponerse o ponerse encima" Lar s.v. ganar. �2. 

"Persuadir, ganatu" Lar s.v. gana. �3. "Gaiñatu (V-och), moverse a hacer algo" A. �4. "(Eltzia) gañatu, 

preparar el puchero con todo lo necesario para el cocido y ponerlo a cocer" Asp Gehi. 

gain-azal (Darric ap. DRA), ganaxal (Lar). �1. "Prepucio" Lar. �2. gain-axal (T-L). Superficie. � [Ponpoloak] 

an lertzen dira gain-axala iotzearekin. Or QA 185. 


mende. 

191


gainazpeka. v. gainazpika (2). 

gain-azpi. �1. (Pl.). Haz y envés, parte de arriba y parte de abajo. "Gaiñ azpiak miratzea, examiner le dessus et 

le dessous" H s.v. azpia. � Eta agertzeko, agertuko dituen gauzetatik bakoitza bere asiera, gain-azpi ta saiets 

guziekin. Mb OtGai III 148. Gauza oietako batzuek, ordea, ez zuten len bezela ertza bakarrik koskatua, baita 

gain-azpiak ere. JMB ELG 32. 

�2. Cabeza abajo (sentidos prop. y fig.). v. gainazpika, e infra GAIN-AZPIZ. � Lurrak egunero gaiñazpi 

buelta ematen dabela. And AUzta 88. Oraingo bizi-moldeak [...] irauli ta gaiñazpi jarri dizkigute lengo erak eta 

usario zaharrak. Vill Jaink 7. 

- GAIN-AZPI EGIN (Dv � A). "Chavirer, renverser" Dv. "Volcar, subvertir, trastornar" A. "Dar la vuelta a un 

partido, ponerse por delante el que iba perdiendo" BU "Vocabulario de pelota" (ap. DRA). 

- GAIN-AZPITIK. Por el envés (?). � Gobeliñak deitzen diren eun oitako langille antzo, itsuan eta irudia ikusi 

gabe, gainazpitik diardu lanean. Vill Jaink 174. 

- GAIN-AZPIZ. Cabeza abajo. v. supra (2). � Aldareak deseginak, sainduen itxurak gain-azpiz uzkaliak edo 

xintxirikatuak. "Renversées". Ardoy SFran 126. 

gainazpika (L-ain, BN-baig ap. A; H, Lh). �1. "Gain azpika dabiltza, ils vont tantôt dessus, tantôt dessous. 

Guziak gain azpika irauli, itzuli ditu, il a tout tourné sens dessus dessous" H s.v. azpia. "Dando vueltas, encima y 

debajo" A. "Sens dessus dessous" Lh. v. gain-azpi (2). � Lurra murri ta soil biurtu, gain-azpika irabiotu. Ol Is 

24, 1 (Dv gainazpikatu, Ker goibeeratu). �2. "Gainazpeka (R-uzt), lucha de hombres a derribarse" Ib. 

gainazpikadura (Dv � A). � "Bouleversement, subversion (état de)" Dv. � Begira zazu heia gainazpikadura 

ikharagarri horretan zer aurkhituren duzun. Dv LEd 253 (Cb Eg II 142 naspilla). 

gainazpikaldi. "Bouleversement (action)" Dv � A. 

gainazpikatu (Dv, H, A), gainazpekatu (R ap. A). � (Aux. trans.). Subvertir, trastornar, poner patas arriba; 

(aux. intrans.) deshacerse, derrumbarse. "Bouleverser, mettre sens dessus dessous" Dv. "Gizon nahasi horrek 

etxe guzia iraultzen eta gain-azpikatzen du" H s.v. iraulitzea. "[Guziak] gainazpikatu ditu" Ib. s.v. azpia. "Poner 

boca arriba, quilla arriba o patas arriba" A. "Desbaratar" Ib. � Hunan non Jaunak xahutuko duen lurra, eta 

buluziko du, eta gainazpikatuko du. Dv Is 24, 1 (Ol gain-azpika irabiotu). Gainazpikaturen dire mendiak, 

eroriko hesiak eta lehertuko harrasiak. Dv Ez 38, 20 (Ol beera erori, Ker beera jausi). Mundua gainazpikatu eta 

osoki erreberritu. Arb Erlis 292. Zenbait euskaltzainek euskal ioskera bera gainazpikatu ta itzulipurdikatu nai 

lukete. EG 1956 (1-2), 115. Lege ori gainazpikatu eta itzulipurdikatu dute. Vill Jaink 177. Irakaspen guziak 

nahasiak eta gain-azpikatuak diren denboran. Etcheb MGaric 165 (ap. DRA). 

gainazpitu. "Volcar" Asp Leiz2. v. gainazpikatu. 

gainbare. � Tranquilo en apariencia. � Au Santa-Kuztar, zu liberal; au ondoz urduri bezin gainbare, zu azal 

eta mamiz asaldabera. SMitx Unam 88. 

gainbehe, ganbe. � Vertiente. � Gan-be arek kareskoak dira. Orregaitik dagoz ainbeste arrobi. EgutAr (V) 21- 

12-1959 (ap. DRA). 

gainbehera. �1. (Pl.). Circunstancia(s). v. gorabehera. � Bainan zer ikusten ere da? Sainduak adin guzietan, 

gainbehera guzietan, herri guzietan. Hb Egia 103. Zuek, Elizaren etsaiek, izartu diotzatzue alderdiak, 

gainbeherak eta hedadura, eta erran duzue: pisuegia da gizonentzat. Ib. 152. �2. (Dv, H), gainbera (V-gip ap. 

Iz ArOñ), ganbera (Vc,... ap. A). Pendiente, cuesta abajo; declive, decadencia. "(Subst.), pente. Gain-beherara 

heldu izan zirenean, baratu ziren alde orotara begira" Dv. "Gainbéra, gainbéria, cuesta de arriba abajo. [...] 

Gáinberia, gáinbera gutxi" Iz ArOñ. Cf. GAIN-BEHERA. � Erran dezakegu Ameriketako leihorrak deramala 

arrotzerat doan eskualdun keta guzia. Amerikako gain beherek. (Interpr?). JE Bur 206. Gain-behera luze bezain 

ezti batek bageramatza xuxen bertze herri [...] batetarat. JE Ber 83. v. tbn. NEtx Antz 107 (gainbera). Beñolako 

"zugatza" / alda zan "arbola" / lengo uzkur gizena / biurtu txikola (huero) / ganbera ortan bide / zala ezaizola. 

Atutxa Mugarra (ap. DRA). Erlijioaren gainbeera gaur eguneon. Vill Jaink 15. Gizartearen usteltzea familiaren 

gainbeherakin eldu da. Ib. 156 (21 gain-beera). Gainberak aldapa berekin du (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1037. 

Udazkenaren gainbehera hasterakoan. MIH 301. Penagarria da noski goi-mailako literaturak daraman 

gainbehera. MEIG I 123. En DFrec hay 9 ejs. 


mende. 

192


gainbeheraka. � (Mirando) de arriba abajo (?). v. GAIN-BEHERA. � Heldu zauzkigun multxoka, aire 

gogoetatu batekin, lagun batzu izan bagintuzte bezala, bainan gain-beheraka. Prop 1896, 224. 

gainbeherakatu. �1. Atravesar (de arriba abajo). � Harat artean bada hare edo hariña zelhai bat, ibai ttipi 

batek gainbeherakatzen duena. Prop 1896, 209. �2. (Part. en función de adj.). Curvado. � Haren erhi luxe 

idorrek mokoan bazituzten behatz gain-beherakatu eta biribilkatu batzu. Prop 1896, 209 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). 

gainbeheratu. "Gaiñberatu (G-goi), domeñar" A. 

gainbegiratu. �1. Repasar, ojear, dar un vistazo. � Psikologi gaindiko gertari nausienak gainbegiratu ondoren. 

Mde Pr 341. Gainbegiratu daigun Arantzazuko kondaira. EgutAr 16-4-1963 (ap. DRA). Aski da maizenik 

hiruzpalau aldizkari gainbegiratzea. MEIG VI 123. Gaiak ere, lehen gainbegiratu ditugun gure ondasunen 

neurri murritzean, badute aldea batzuetarik besteetara. MEIG IV 130. �2. (Sust.). Vistazo, ojeada. � Zer 

irakasten digu gainbegiratu horrek? Mde Pr 341. Gain-begiratu bat emaiozu nekazarien menpean ezita dagoen 

munduari. Ibiñ Virgil 84. Ahoz aho erabili den tradizio horrek [...] merezi luke, nik uste, gain-begiratu bat edo 

beste baino gehixeago. MEIG IV 92. Komeni izango da agian Altubek ere gainbegiratu bat egiten dion gertakari 

hura aipatzea. MEIG VI 154. � gainbegitu. Revisión. � Gainbegitu kritikua, sarrera eta oarrak. In MEIG III 

101. 

gainbero (AN-larr ap. Asp Leiz). � "Calor pesado y molesto con cielo nublado" Asp Leiz. � Oiana, dan aiña 

zabal, / gainberoak erdi zapal. "La canícula". Or Poem 553. 

gainbete. � Colmar. � Gogamen horrek bakez eta ahaztuz gainbete zuen. Mde Pr 161. Zuen begi-aintziretan / 

ezinbertzez gainbetheak / hondatzen naiz. Mde Po 37. 

gainbihurritu. � Esia gainbiurrituz utsartez utsarte, / sugea belar tartean bezala ari dire. "Coronando el seto 

los danzantes, por entre los huecos". Or Eus 67. 

gainburu, ganburu (V-m ap. A). � "Voltereta" A. 

- GANBURU-BUZTAN. "Voltereta" A. 

- GANBURU-BUZTANKA. "Dando volteretas" A. 

- GANBURU EGIN. "Dar volteretas" A. 

gainburuzka. "(BN), dando volteretas" A. 

gaindadi. � "Mysterio" Lar. � Euren bizitzako ta eriotzako gaindadi edo misterioaren gogorazioa. Kortazar 

Serm 371. Gogoratzen dirala eriotza, juizioa, infernua, gloria eta gañerako gaindadiak. Ib. 183. 

gaindasun, gaintasun. � Valía, mérito. � Onek sariztueran begiratuko iako irakurkizunaren gaindasun edo 

baliotasunari. Ezale 1897, 136a. Eder ederra ta gaintasun aundikua da. Garit Usand 61. Ez degu esango bere 

gaindasunean [Karmelo Etxegaraik] erabiltzen zituen gaien muturrik ere. Inzag EEs 1925, 221. 

gaindatu (Lar � Hb (ap. Lh) y H). � "Rebosar" Lar. "Regorger, déborder, surabonder" H. v. gainditu. 

gainde (Lar � H). �1. Excelencia. "Alteza, soberanía, superioridad" Lar. v. gaindi II. � Exzelenzia edo gainde 

onegatik zor diogu onore ta onrarik garaiena. AA III 336. �2. "Eminencia, altura, elevación" Lar. � Ikusitzen 

dezute, gainde ura koruatzen etxetxo txar bat [...]? "Coronando aquella eminencia". Otag EE 1881b, 59. �3. 

Alteza (tratamiento de respeto). � Bere Gainde Prinzipe Luis Luziano Bonaparte (1891). JFlor. � "Eminencia, 

título de cardenales" Lar. �4. Altura. � Zer gainde edo alturakua nai du? Iraola EEs 1911, 117. 

gaindegi. �1. Parte alta, parte superior, (lo) alto, (las) altura(s); tejado. � Tr. Empleado por Etcheberri de Sara y 

autores meridionales de léxico cuidado del s. XX. � Mendi pirineoaren gaindegi guztia. ES 113. Etxeko 

gaindegira igo. Ir YKBiz 89 (cf. ETXE-GAINDEGI). Zuti, Jerusalen! Zaude gaindegian. "Sta in excelso". Or 

MB 42. Aintza Jainkoari gaindegietan (Lc 2, 14). Ib. 71 (Ol goialde, Or, Ker goi). Maitasunaren gaindegitik 

Zure arnasaren bidez urgañean gaiñ-eramana zala. "De sublevatione caritatis". Or Aitork 383. Neke aundiz 


mende. 

193


arkaitzetako gaindegi batera igo ninduten. Etxde Itxas 195. Zure izena kikneak izar gaindegietara kantuz iasoko 

dute. Ibiñ Virgil 60. Berrogei urteen gaindegitik behera amiltzen hasiak direnak. MIH 374. Maizago topatzen 

dugula behe-aldeetan narrazka gaindegietan hegaka baino. MEIG IV 123. � "(AN-erro), caballete principal del 

tejado" A Apend. � "Gaintéixa, el último piso de maderas menores en la carbonera. Gainteixa etaa txondarrai" 

Iz ArOñ. � Azotea. � Gaindegira (azotea) igo. Etxde Itxas 73. � "Gaindeia, sabaian beste sorallu bat tellatu 

ondoan (un piso del desván). Gaindeian baitugu hainbertze gauza" Izeta BHizt. �2. Punto de vista. � Zera, "on" 

izan diteke gaindegi batetik ikusita, ta "txar", beste gaindegi batetik begiratuta. Zait Plat 33. Patxiren haur 

zaroa Patxiren gaindegitik idazteko. Osk Kurl 63. Ezin ikusi muttikoen gaindegitik, ihauteri eta pekatuaren 

arteko senidetasun ezkutua. Ib. 183. 

gaindeitu, gandeitu (Lar, Lh (que cita TB)). � "Apelar" Lar. � Akusatzen nautenetarik deus ez bada, nihork ez 

nezake larga heiei: gandeitzen dut Zesari. TB Act 25, 11 (Lç apelatu, He apel egin, Dv hel egin). Berak 

gandeizturik [sic] Augustari, erabaki dut hari egortzeko. Ib. 25. Zesargana gañdeitzen edo apelatzen det. Lard 

526. 

gaindetsu. � Eminente. DRA traduce 'altivo', pero cf. Lar: "Eminente, gaindetia". � Aurkeztu zazu noizbait 

bezela / lirain, gaindetsu, buru jasoa. Mok in Onaind MEOE 864. 

gaindi (BN; SP, Ht VocGr 396, Lecl, VocBN, Ith 49, Dv, H, Lf Gram 388), gainti (S; Dv y H (S)), gaindik (AN- 

5vill), gaintik (S, R), geindi, gaindikan, gaintika. Ref.: A (gaindi, gainti), Apend (gain); Lrq (gainti); Gte Erd 

71, 127 y 305s. I (Adv.). �1. (Precedido de ines.). Por, a través de. Son especialmente frecuentes las exprs. 

hemen gaindi 'por aquí', hor gaindi 'por ahí', han gaindi 'por allí'. Con verbos no de movimiento (como egon, 

etc.), convierte en imprecisa o subjetiva la localización del ines.: hor gaindi egon 'estar por ahí'. "Etxean gaindi 

doa, il passe par la maison" SP. "Par, ga[i]ndi. Par ici, hemen gaindi" Ht VocGr 396. "Gaindi, non gaindi, où, 

par où?" Lecl. "Passant par... Bernard yoan da Pariserat Bordelen gaindi" VocBN. "Nun gaintik? (Bord [?]), 

¿por dónde?" A Apend. "1.º à travers. Ex.: mendin gainti, à travers la montagne. 2.º heben-gainti, dans ces 

parages-ci (sans mouv.)" Lrq. "Lohi haietan gainti iragan ziren (S), Zimitz errekan gaindi (BN-ciz), errejuma 

aizutan gainti (S), mendian gaindi (BN-lab-arb), gainti (S), bidexkanda baten gaindi [sic] dator (S)" Gte Erd 

127. "Otsoa han gaindi zabilan (BN-lab), heben gainti (S), han gaindi iragaiten zen orga (BN-lab)" Ib. 127. 

"Bada behi ederrik hor gaindi (BN-lab), han gaindi jende anitz ikusten da (BN-lab), nun habila hemen gaindi? 

(BN-lab), ihiztariak han gaindi pasatzen ziren (BN-ciz)" Ib. 305. v. zehar. � Tr. Documentado en Leiçarraga, 

aparece después en Larreguy, Monho, Duhalde y el AstLas de 1824; desde la 2. a mitad del s. XIX se hace gral. 

entre los autores septentrionales. En el s. XX hay ejs. en autores meridionales de cierto nivel (Orixe, Zaitegi, 

etc.). La forma más empleada es gaindi; gainti se encuentra en autores suletinos (gaintik en Casenave); geindi en 

un texto dialectal (BN-lab) publicado en Herr; gaindik en Gaztelu y, junto a gaindi, en Zaitegi. En DFrec hay 45 

ejs. (26 sept.) de gaindi y uno de gainti. La construcción tradicional, y la consignada gralmte. por los 

lexicógrafos, es tras inesivo; desde mediados del s. XIX, con todo, se encuentran otros casos de la declinación 

que detallamos infra. � Kappadozian, Asian eta Bithinian gaindi barreiatuak. Lç 1 Petr 1, 1 (He probinzietan, 

TB, Dv Bithinian). Samariako bazterretan gaindi iragan zen Salbatzaillea Yerusalemerakoan. Lg II 208. 

Begietan gaindi sar dakizun bekhatuaren phozoina. Dh 73. Erran izadan hor gaindi zer berri dan. AstLas 48. 

Bazabilan burregoen artean gaindi. Jnn SBi 127. Etxe gibelean gaindi, joan zen handik auzo hiri batetara. HU 

Zez 55. Egintzetan gaindi doakona deus ez da, gizon tzar horren barnea [...] betetzen duen pozoinaren haguna 

baizik. Ib. 179. Madriletik Moscoura, Prusian gaindi. Barb Sup 171. Uztaritzen ta Logroñon gaindi erre zituzten 

aztiak. Ox 32. Behakoa ximixtan derabila gure dafailako ondarretan gaindi. JE Ber 31 (v. tbn. 74, 99). 

Laborariak gira gu hemen gaindi, eta ez notariak! Lf Murtuts 91. Hemen gaindi ikus ditaken hegaztin harrapari 

handiena da. Zerb Azk 37. Garazitik, hemengeindi zabilan etxeko nagusi bat, muthil baten ondotik, nehun etziola 

hangeindi sehi bat harrapa, muthiko guziak Ameriketarak zohatzila. Herr 16-10-1958, 2. Hiretzat ibili behar 

izan diat, kontsulan, minixterioan eta bertze asko tokitan, hor gaindi... Larz Iru 40. Nun habila hemen gaindi? 

'Zer abil emen?'. Larz Senper 18 (v. tbn. exprs. similares en Ox 53 y Ardoy SFran 200). Ez jakinik ere nun 

gaindi ibili beharko duten. Ardoy SFran 125. Lur guzian gaindi joan da heien mintzoa. Ib. 348. Eskaleretan 

gaindikan zuen / arrastoa're utzia. Mattin 38. Khanbio handiak tiagü / heben gaintik iraganik. "Par ici". Casve 

SGrazi 36. 

v. tbn. Monho 38. Hb Esk 64. Laph 194. Zby RIEV 1908, 417. Arb Igand 35. StPierre 38. Etcham 54. Zub 119. 

Or Mi 121. Mde Po 57. Mde Pr 121. JEtchep 53. Xa Odol 47. Gainti: Const 25. Mde Pr 50. Gaiñdi: Gy 255. 

� Por medio de. � Zure pazienzia sainduan gaindi abiatzen gara zure gana. SP Imit III 18, 3 (Ch pazienziaren 

medioz, Mst pazentzia saintiaren moianez). 

� "Mutil ori denan gaindik sartzen da (AN-5vill)" Gte Erd 71. 

� (S ap. Gte Erd 127 y 305s; Dv). (Precedido de caso absoluto det. o indet.). "Mendietan gaindi ou mendiak 

gaindi ethorri da, il est venu par les montagnes" Dv. "Mendia gainti juan zen (S), bide phatarrak gainti (S), 


mende. 

194


ühaitzak elgiak gainti duaz (S), ardia ixtilartiak gainti dua (S)" Gte Erd 127. "Herria gainti üngürü bat egin zian 

(S)" Ib. 305. "Baratzia gainti jin da (S), [...] sorhua gaintik juan da (S)" Ib. 306. � Eta doako pegarra bizkarragaiñdi 

lurrera. Gy 15. Bazoazen paseari, / phentze buru bata gaindi. Ib. 181. Ordu hartan zihoan Iesus ogi alhor 

batzu gaindi. HeH Mt 12, 1. Haren odolak gureak bezala ibili behar du gorphutz guzia gaindi. Dv Dial 24 (Ip 

güzia gainti; It, Ur guztitik). Bereala igorri zizien abisu territori kura gaindi. Samper Mt 14, 35. Mendiak eta 

desertiak gainti. Ip Hil 126. Urez ur, itsasoa gaindi, urruntzen zaiku. Arb Igand 157. Bere erritik berze bateala 

bide bat gaindi oñez. ZMoso 52. Bertan, Hurjüntarik gora, / bühürgia hau hartürik, / gütük Santa Graziren, / 

Harrixilopia gaintik. Casve SGrazi 30. v. tbn. Zait Sof 62. Azurm HitzB 62. Gaindik: Gazt MusIx 185. 

� (Precedido de instr.). "Mugaz gaindi ihesi gan zen (BN-lab)" Gte Erd 225. � Et' ützültzeko joan / beste bidez 

gainti. UNLilia 21. Bertze pidaiaño bat ere eginen dugu mendiz gaindi. Zub 119. Orziren ttunttuna dabil 

soinutan / ezerezaz gaindi rhythmua heda. Mde Po 61. 

� (Precedido de dat.). "Zoaz bide horri gaintika, eztukezu herrapiderik, idos por ese camino" A s.v. herrapide. 

"Kharriker gainti (S), Xiberuari gainti (S)" Gazte 16, 1958, 3. "Larre horier gandi [sic] zabiltzan (BN-ciz), 

eremu handier gainti (S)" Gte Erd 127. 

� (Precedido de -t(ar)ik). � Otsoa usainka etorri zen kaparretarik gaindi. Mde Pr 92 (v. tbn. 93). Sabaitik 

gaindi ateratzen da. JEtchep 41. 

� (Precedido de gen.). � Hispaniatik zirela izaro hartarantz abiatu, Bizkaiko itsasoaren gaindi. Mde Pr 213. v. 

tbn. Zait Plat 49 (gaindik). Erdu, laister, ega / mendien gaindik. Gazt MusIx 101. 

� (Precedido de sintagma indet.). � Ibar-mendi gaindik / nere maiteen billa joanen. Gazt MusIx 181. 

�2. (AN, L ap. A), gainti. (Precedido de instr.). Por encima (de), sobre. "Encima, sobre" A. v. gain (3). � Tr. 

Propio sobre todo de la tradición suletina, aparece tbn. en algún autor de dialecto bajo-navarro (Duhalde, 

Etchamendi) y, en el s. XX, en autores meridionales de cierto nivel (Orixe, etc.). Aparte del gral. gaindi (suletino 

gainti), hay gaindi y gaiñtik en Eguiateguy, gaintik en CatS y gaindik (junto a gaindi) en Orixe, formas estas 

últimas difícilmente separables de gainetik (cf. gain para más información). � Zeren dena guzia / baita berzuhurtzia, 

/ eta iakitarzunez / orozaz gainti utzia. O Po 34. Natüraz gainti. Bp I 72. Zeren naturalezaz gaindi 

altxatu den. AR 122. Buruz gaindi dago bekhatuz. Dh 435. Ibarretaz gaindi besoetan kulunkatzen zuten 

aingeruek ere. Or Mi 138. Jakiñez gaindi jokatu ginun, / ta atzeman diru-mordoska. Or Eus 230. Ona ni, nere 

animatik Zugana igoz, nitaz gaindi baitzaude. Or Aitork 265s. O gau biderakusle, / argi-urratzez gaindi atsegin. 

"Noche amable más que el alborada". Gazt MusIx 175. Ez zuen hark inongo mugaz gaindi hegan egin nahi izan, 

ezta ere inoren markarik hautsi. MEIG II 53. 

� "Gogoz gainti (S)" Gte Erd 203. � Onhetsi zian aitak nahi bada gogoz-gainti eta komentian sarthü zen. Ip Hil 

42. Elgebarnek gogoz gainti bena halarik ere, eman zian gizon arrotzari, Introit eta besten hasteko onuria. 

Const 40. 

� (Precedido de ines.). � Orotan gainti hon dira irakurtzen eztakienen. Bp I 123 (v. tbn. orotan gainti en FPrS 

31, Mst III 18, 2, Mercy 23, UskLiB 12, CatS 18 y orotan gañti en Herr 5-1-1961, 3). [Emaztiak] direlakoz ere 

gaiza güzietan gaindi amorioa gizonak beno dela hanitzez biziago. Egiat 218. Orotan gainti behar zaio etzangia 

idor edüki. Ip Dial 60 (It, Ur batez (b)ere, Dv oroz gainetik). Ürgaizten ahal dütügü gure othoitzez, gure obra 

hunez, eta orotan gaintik Mezako Sakrifizio Saintiaz. CatS 37. v. tbn. Or Eus 331. 

� (Precedido de gen.). "Sobre, encima [...]. Y piden genitivo" Lar. � Nobliak abantailla izigarri dü herri 

güzietan iripediarraren gaiñtik. Egiat 244. Bein, bitan, irutan Santu, / ezilkor eta indartsu; / guzien gaindi, 

Beraren itzez / eramankor, errukitsu. "Sobre todo". Or Eus 265. Guzien gaindik euskalduna da / pelote basque-n 

abilla. Ib. 419. 

� (Sólo). Por encima, por sobre. � Ttirritta jauzi batez gaindi da pasatzen. Etcham 114. Iduzki kolpe eta 

osasunarentzat khontu haundia galtzen duena (Aboztuko ilhabeteak), gaindi mainoak hartzen diren kostetan. 

Almanaka Berria 1885, 8 (ap. DRA). 

�3. Colmadamente, abundantemente; desbordando. v. gaindika. � Gauza guzien ez xoilki osoki, baina bai 

frankoki, neurri mukurruz eta gaindi berriz konplitzeko. SP Imit III 30, 1 (Ip gaintika, Leon gaindika). Gaindi 

dariona. Hb Esk 112. Maria ere joan zen alegerarik eta bozkarioa bihotzetik gaindi. Jnn SBi 35. Ta ene ordü 

güziak / gaintikan bethik lanaldi. "[Ce] sont submergés de travail". Casve SGrazi 142. 

�4. "Gainti (S; Foix), (tirer) trop haut" Lh. � Hahunaka ta jauzikan, / basa botxen iragaiten, / zur eta harri 

gaintikan, // xurikan, makhila gorrain, habelekin xüxen joiten. "À précipiter troncs d'arbre et blocs de pierre". 


II (Sust. y adj.) �1. (AN, L, BN ap. A; Ht VocGr 429, Lar, Lecl, Dv, H). Profusión, abundancia; plenitud, 

colmo; exceso. "Superflux" Ht VocGr 429 (� Lecl). "Rebosadura" Lar. "Excédant, surplus. [...] Hori da 

zorokeriaren gaindia, c'est là le comble de la folie. [...] Dinetik eman behar da, ez gainditik, il faut donner du 

suffisant, et non du superflu" Dv. "2. effusion, débordement [...]. Xukha zazu ur gaindia [...], essuyez l'eau qui a 

débordé et s'est versée. Bil ezazu gaitzeruaren gaindia [...], recueillez le grain qui a débordé du boisseau. 3. le 

surplus, ce qui reste, l'excédent [...]. 4.º (au moral) sentiment qui déborde, surabonde. Nere bozaren gaindia, 

ga[i]ntia [...], le débordement, l'effusion de ma joie. 5. (par extens.), ce qui est de trop. Badugu hemen [...] 

langilez gaindia" H. "Fruituetako gaindia bildua izan zen, se recogió el excedente de los frutos" A. v. 


mende. 

195


gaindidura. � Hain bethe dira [...] gaindirainoko bozkarioz non [...]. SP Imit III 58, 8 (Ip boztarioz 

gaintitürik). Faboreez eta graziez gaindiraino bethetzeko. SP Phil 213 (He 215 gaindiraiño). Zerk 

eramanarazi ahal izan zaitu amodiozko gaindi hoin espantagarrira? JesBih 440. Amodioaren gaindia. 'L'excès 

d'amour'. Gy Visites 97 (ap. Dv). Belharrezko gaindia. Hb Esk 93. Non hanbat koloreko banderen gaindia? Ib. 

61. Gizontasunaren eskasa bethetzen zuelarik yainkotasunaren gaindiak. Hb Egia 46. Fruituetako gaindia 

bildua izan zen hiri bakhotxera. Dv Gen 41, 48. Eder duk modestia, bainan gaindi gabe. Larralde in Ondaind 

MEOE 454. Zorion ezin erranezko horri bere gaindia emanen diona, hau izanen da: bethierekoa izanen baita. 

Lap 423 (V 193). Ezen ahoak bihotzaren gaindia dario. Leon Mt 12, 34 (Dv gaindidura). 

�2. (Lar, H, A). "Ventaja", "excelencia" Lar. "Superioridad, excelencia" A. v. gainde. � Santu bien [...] 

gaindiak edo egzelenziak. Cb Just 3. O Jesusen bihotz kharsu! / Guretzat guziz idekia! / Gurutzean guziz dugu / 

ikhusten oi! zure gaindia. CantIzp (ed. 1826), 13 (ap. DRA). Gaindi aundirekin. "Con gran ventaja". Otag EE 

1882c, 447. Era guzietako erraztasun, gaindi eta bentaja guziak eskeñtzen dizte. Arr EE 1885b, 471. Zure 

ontasunak, zure gaindiak (ventajas)... Ag Ezale 1897, 266. � "Excelencia, tratamiento" Lar. 

�3. (Dv), gainti (S; Dv y H (S)). Ref.: Lh; Lrq; AtSac 69; Gte Erd 225. Parte, lado (en exprs. como Frantziako 

gainditik 'de la parte de Francia' o itsasoaren beste gaindira 'al otro lado del mar'). "Ez da gure gaindietan hain 

gizon argiturik, il n'y a point dans nos contrées" Dv. "Ibañetako gaintitik herots handi bat jaikiten (Ip, chant 

d'Altabizkar), de la hauteur de l'Ibagnette" Ib. "Le bord, le côté opposé" H. "Côté, direction. Haigü gainti 

huniala (Esk), viens de ce côté-ci" Lh. "Côté, parage. Ex.: gainti huntarat, vers ce côté-ci" Lrq. "Vers (le bois), 

oihanilako gaintilat (Garindein (S))" AtSac 69. "Itsasoaren beste gaintitik (S)" Gte Erd 225. � Tr. Propio de la 

tradición suletina desde finales del s. XVIII. � Retira nurk bere gainti. AstLas 35 (v. tbn. 37). Franziako 

gaintitik / berri gaisto hanits badügü. Xarlem 1199. Batailla bi gaintitarat. 'Vers les deux côtés'. Ib. 355. Jesüs 

juan zen Galileako itxasuaren beste gaintiala. EvS Io 6, 1 (Lç berze aldera). Uraz beste gaintian. Ip Hil 201. 

Esküñeko aldialat, zure gaintialat. Ib. 207. Zerbait huntarzün ere, eta oro ützi, aitaren gainditik [sic] Tarban 

zütian askazier. Const 42 (v. tbn. 27). Vitorian, karriketan, bi gaintitarik eta goratarzün berian, etxek orok 

badütie galeriak. Ib. 38. Bortxarazi egoitera / bakhotxa gure gaintitik. Casve SGrazi 110. Gainti güzietarik. Ib. 

128. 

�4. (Adj.). Colmado, desbordante. � Bere seillaru gaindiak / daozkatela hetsiak. Gy 49. Argi izan ez balitz 

egia, nork utziko zituen bere aisia, atsegin eta ontasun gaindiak? Hb Egia 88. � (Dv). (Acompañado de instr.). 

Colmado (de), desbordante (de). � Tr. Documentado en autores septentrionales (no suletinos) desde el s. XIX. 

� Ongi lanez gaindi ta egitekoz lehertua. Dh 95. Orobat da ikhusten, gaitztagiñ handia, / karrosan ibilltzen, 

ohorez gaindia: // Urkhatzen aldiz ttipia. Gy 161. Eta gelditu zen ahalkeaz gaiñdi. Ib. 128. Ez da yende xirxila, 

ergel halakoa, / ahopaldi tzarrenez gaindia ahoa. Hb Esk 108. Gero dire ikusten, beharrez gaindiak; / nigarra 

daritela egorriz guziak. Ib. 210 (v. tbn. 224). v. tbn. Prop 1876-77, 105. Plazerrez gaindi nago zuen aintzinean. 

Xa Odol 275. 

�5. Excelente. En el ej., txit gaindi es, sin duda, 'excelentísimo'. Cf. supra (2) y gainditu (3). � Jaun Uriz txit 

gaindi zenaren denboran. Legaz III. 

�6. "(Sal), desbordamiento de un río" A. 

�7. "Gainti (S), parti, camp" Lh. � Horrien gatik, lüzaz "suspense" delakoak irañ du, azken kintzetara artiño. 

Mündia botz barreiatü da, bi gañtiak ezin haboro lüzatü beitira. Herr 28-7-1960, 3. 

- BURUZ-GAINDIKA. v. buruzgaindika. 

- GAINDIAN. Cf. supra (4). � Jesus amodioz bihotza gaindian, / zein miragarri zen azken afarian! Zby RIEV 

1908, 209. 

- GAINDI EGIN (AN-erro, L, BN ap. A; Urt, Dv, Lh (gainti e.)). a) (Sentidos prop. y fig.). Desbordar(se), 

colmar(se), sobrepasar la medida; abundar; sobrar. "Abundare" Urt I 65. "Izpirituz gaindi egina, rempli d'esprit 

[...] (Fig.) gaindi egiteko heinean zen, il était sur le point d'éclater" Dv. "Biotza gaindi-egin (L-ain, BN), 

conmoverse (el corazón)" A. v. gainditu (2). � Tr. Propio de la tradición septentrional desde mediados del s. 

XVII. � Mihia minzo dela, bihotzak gaindi eginez. SP Phil 338 (He 340 bihotzaren gaindiduratik). Hantik 

indazu edatera behar den izariak eta mesurak gainti eginik ere. Tt Onsa 46. Bere merezimenduen bidez baitaude 

ohorez, errespetuz eta ontasunez gaindi eginak. ES 117. Non ere berretu izan baida bekhatua, han gaindi egin 

du graziak. He Rom 5, 20 (TB gaindika ugaritu, Dv gainditu da). Bere burubaz gaindi egiña den bihotz batean, 

Jinkoak ez du edireten non pausa bere fagoreak. Mih 29. Gaindi eginen zuena emanen zitzaiela. Dh 181. 

Afrikanoek harat [Espainiarat] egin zuten gaindi. Hb Esk 49. Uholdeko urek gaindi egin zutenean lurraren 

gainean. Dv Gen 7, 6. Ene gainera ordean graziak gaindi egin du. Dv 1 Tim 1, 14 (TB gaindikatu). Bozkarioak 

bihotzetik gaindi egin zion. Jnn SBi 140. Ur erakituak gaindi egiten duenean. HU Zez 15. Errabiazko khexu 

batek gaindi egiten dauku. JE Ber 93. v. tbn. Arbill 125. Lg I 51. Laph 61. Prop 1902, 113. Etcham 123. Iratz 71. 

Zerb Ixt 67. � Handiek dute hoben, baldin tzarkeriak / bazterretan baditu egiten gaindiak. Hb Esk 114. 

b) (Acompañado de ene buruaz, etc.). Hartarse, llegar al límite de la paciencia (?). � Hemeretzü denian, 

primajen xangriti / abanzü egin nian ene büriz gainti. Etch 178 (el ed. traduce 'je faillis mettre fin à mes jours'). 

c) (gainti e. S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "Se tromper" Lh y Lrq. � Bárda gáinti égin dit. "J'ai fait erreur". Lrq 

Larraja RIEV 1935, 139. 


mende. 

196


d) "Gainti egin (S; Foix), oublier involontairement" Lh. 

e) Superar. v. gainditu. � Zuzenak ez ote dio gaindi-egingo kideari, kide eztanari baizik, zuzenbageak, berriz 

kideari ta kide eztanari? Zait Plat 142. 

- GAINDI EGINARAZI. "Faire déborder" Dv. v. GAINDI ERAGIN. 

- GAINDI ERAGIN. Hacer desbordar. v. gaindiarazi. � Zeinetarik gaindi eragin baitu abundoski gure gainera 

sapienzia eta intelijenzia guzitan. Lç Eph 1, 8 (He gaindi eragin; TB hedatu, Dv gaindiarazi). Gaitzak dolorez 

gaindi eraginik, ianhariaren harzea ahanzi zeitan. Harb 339. 

- GAINDI IZAN (trans. e intrans.). v. gainditu. a) Abundar; desbordar(se). "(Estar, ser) demás, gaindi izan" Lar. 

"Gauza guzietarik gaindi ou gaindizka badute, ils ont surabondance de toute chose" Dv. "Surabonder, gaindi 

izan, gaindi ukan" T-L. � Garda, soldadu eta yandarmez du gaindi. Hb Esk 138. Eskaldun herrian, / bihotzik 

hoberena gaindi den herrian. Ib. 207. Batek sobra den ura xurpatzen adarrei; / bertzeak gaindi dena izarturen 

lorei. Ib. 235. Biba, biba! Imolako aphezpikua Aita Saindu izanen da [...]! Bozkarioak gaindi zuen. Hb Egia 17. 

b) "Aventajarse [...]. Le hace muchas ventajas, se le aventaja mucho, [...] gaindi zaio, gainditzen zaio" Lar. c) 

Ser cubierto, dominado (por). � Ats eman, Iaun, ezperen / ilauna dut gaindi. "Me cubrirá". Or BM 44. 

- GAINDI JOAN (Dv, H). "Gaindi egitea ou goatea, déborder, aller par dessus bord" Dv. "Eltzeak zirakien 

gaindi zihoala" H s.v. iraquitzea. v. GAINDIZ JOAN. � Neurri ona, asea, higitua eta gaindi dihoana emanen 

zaitzue altzora. Dv Lc 6, 38 (Lç, HeH mukurru, He gaindiz, TB gaindituko dena). 

- GAINDIKO (Dv (+ gaintiko (S)) � A). a) (Adnom. de supra I (2)). Superior, sobre-, supra-. "Supérieur, qui 

dépasse. Ez niri galda ene ahalaren gaindiko gauzarik, ne me demandez pas des choses qui surpassent mes 

facultés" Dv. "Gaintiko (S), qui est en surplus" Ib. � Natüraz gaintiko gaizen egitera iarten direnak. Bp I 87. 

Huntarzün bethierekoa eta orotangaintikoa zirena. Ip Imit III 15, 4 (SP guzien gaineko). Gizaz gaindiko 

zoritxarrez beti loturik. Zait Sof 108. Esku antzetsu aien bidez datorrena animaz gaindiko edertasun artatik 

baitator. Or Aitork 287. Izatez-gaindiko mundu bat. Gazt MusIx 169. b) (Adnom. de supra I (1)). � Horra 

zertako, igandean zortziko pestan aurkituko diren, hemen gaindiko framazon guziak. HU Aurp 175. Etzela aski 

elizan ibiltzea hor gaindiko paganoer etsenplu onaren emaiteko. Ardoy SFran 159. v. tbn. Larz Senper 20. Xa 

EzinB 116. c) (Tras tema nudo). Superior, para-, sobre-, supra-. "Izen gaintiko, surnom" Dv. � Gaur nahiago 

dute meta edo parapsikologi esan, hots, psikologi gaindikoa. Mde Pr 317. Berjakintza gaindikoa. 'Subsconciente 

superior'. Ib. 348 (v. tbn. 343). Aren ederra andere-gaindikoa. "Sobrehumana". Berron Kijote 148. 

- GAINDIRIK. Desbordante (de). Cf. gainditu (2). v. supra II (4). � Basa jendez zelaiak gaindirik / Jen ginen 

mendietara. Zby RIEV 1909, 399. 

- GAINDIZ (L, BN, S ap. Lh; Urt I 64, Dv, H). a) Abundantemente, colmadamente, en abundancia; 

desbordando. v. gaindika, gaindizka. � Tr. Aparece en autores septentrionales no suletinos desde Haraneder. 

No hemos encontrado ejs. en el s. XX. � Jainkoa bada guziz botheretsu da grazia]k[ guziak zuen gaiñerat 

gaindiz isurtzeko. He 2 Cor 9, 8 (TB frangatu, Dv nasaiaraz). Ala ordutik gaindiz saristatua bailiteke heien 

fagoretan hartu dudan nekhea! Lg I XI. Banago gaiñdiz boztua! Gy 281. Mendi oin guzia da ithurritan gaindiz. 

Hb Esk 97. Yainkoak eman dio gaindiz izpiritu. Ib. 144. Zer bihurtuko diot Jaunari, gaindiz egin darozkidan 

fagore guzientzat? 'Pour ses surabondantes faveurs'. Gy Visites 94 (ap. Dv). Industarrek ez diote ohore berezirik 

bihurtzen Brahmari, gaindiz diren arren erresuma guzian Vixnu eta Sibaren Elizak. Hb Egia 57. Uholde baten 

pare orai bekhatuak gaindiz bazter guziak ditu hondatuak. Zby RIEV 1908, 289. b) "Par les sommets" H (ap. 

Lh). 

- GAINDIZ EGIN. "Gaindiz egina, qui surabonde" H. � Aberastasunez betheak, atseginez gaindiz eginak. Ax 

(ap. H (sg. DRA), pero se trata sin duda de Ax 149 (V 98) atseginez eta plazerez gaiñez eginak, así tanto en la 

princeps como en al ed. de Ip). 

- GAINDIZ JOAN. Desbordar. v. GAINDI JOAN. � Isuriko zaitzue zuen altzorat neurri ona, ungi zapatua eta 

gaindiz dohana. He Lc 6, 38 (Dv gaindi dihoana). v. tbn. Monho 52. Errabia ordutik gaiñdiz badoako. Gy 300. 

- GAINDIZKO. v. gaindizko. 

- ITZULI GAINDI. v. itzuli. 

� Etim. De gain + suf. -ti; v. FHV 236. 

gaindiarazi (L, BN, S ap. Lh; Dv, A), gaintierazi (Sc ap. Lrq). �1. Hacer desbordar. "Faire abonder, faire 

déborder" Dv. v. GAINDI ERAGIN. � Grazia, zeina gutan gaindiarazi baitu zuhurtziaren eta gurbiltasunaren 

nasaiziarekin. Dv Eph 1, 8 (Lç gaindi eragin). Hitz horiek gaindiarazten zuten etsai hekien errabia. Prop 1876- 

77, 19. �2. Gaizki dela jenten hola gaintieraztia. P. Xibero GAlm 1937, 58 (ap. DRA, que traduce "engañar, 

confundir, hacer equivocarse"). 

gaindiarazle, gaintierazle (Sc ap. Lrq). � "Qui fait déborder" Lrq. 

gaindiatu. "(Sal), sobrepasar, colmar, exceder, desbordar" A. v. gainditu. 


mende. 

197


gaindidura (L, BN-baig ap. A; Dv, H, Lh). �1. Abundancia, superabundancia, efusión, desbordamiento; 

culminación, plenitud. "Surabondance [...]; Bozkarioaren gaindidura, l'effusion de la joie. Amodioaren 

gaindiduraz, par excès d'amour. Gaindiduraz egin darozkitzun ongi guzientzat (Harb), pour tous les biens dont il 

vous a comble. Hainbertze dohain gaindiduran eman hauzkien Jainkoa (id.), le Dieu qui t'a fait tant de grâces en 

surabondance" Dv. "Abundancia, hablando de frutas" A. "Aphezpikutasuna aphezgoaren gaindidura da, 

l'épiscopat est la plénitude du sacerdoce" Lh. v. gaindi (II). � Tr. Empleado por autores septentrionales no 

suletinos, sobre todo en el s. XVIII; en esta acepción, no encontramos ejs. posteriores a Duvoisin. � 

Amudioaren gaiñdidura eta biolenziaz hartu ditu (III 18, 1). Arbill 47. Zure baithan da beraz ontasun guzien 

gaindidura. Ch III 59, 4 (SP xedea eta fina, Mst azken muga). Ahoa bihotzaren gaindiduratik mintzo dela (Mt 

12, 34). He Phil 340 (Dv gaindidura; Leon gaindia). Erranen diozu zure bozkarioaren gaiñdiduran: [...]. He 

Gudu 275. Gaixtakeria bere gaindidurarat daramatenei. Lg II 278. Zer graziazko gaindidura etzuen ardietsi 

behar Elizabethen familiak Maria harekin egon zen denbora luzean! Ib. 102. Gizonen alderako Jesusen amudioa 

seinalatu izan zen bere gaindidura guzian. Ib. 254. Azkenean maithagune sakratu haren gaindiduraz arimak 

egin baitzioen. Dh 272. Ez dut bada kausituko alde batetik miserikordiaren gaindidurarik, eta bertzetik 

eskergabetasunaren belstasunik baizen (c. 1815). Vin 176, 4. Bihotzeko gaindidura guzitik eta neurririk gabe 

maitha zazu [Jainkoa]. Dv LEd 241. v. tbn. Mih 44. Brtc 247. JesBih 238. Jaur 369. 

�2. Derrame. � Sukharrez bertzalde, hazteria zikhin bat ukhan zuen: bai-eta barneko gaindidura batzu. Zerb 

Bahnar 168. 

gaindigailu (Lar, H). � "Colmo" Lar. "Colmo, rebosamiento" Lar DVC 239. "L'excès, le surplus que l'on verse 

en une mesure pleine et qui la fait déborder. Zorrozki neurtzen dautazu eta doiki gaindigailurik gabe, vous me 

donnez la mesure rigoureusement, et tout juste, sans surplus qui fasse déborder" H. 

gaindigailutu (Lar � H). � "Colmar" Lar. 

gaindigairo (Lar � H (G)). � "Colmadamente" Lar. v. gaindika. 

gaindik. v. gaindi. 

gaindika (H), gaintika (S, R; HeH Voc s.v. gaindiro). Ref.: A (gaintika); Gte Erd 288. �1. Abundantemente, en 

gran cantidad, rebosando; completamente. En exprs. como gaindika joan: 'desbordarse, rebosar'. "(Se dit tant au 

moral, qu'au phys.) de façon à déborder, avec surabondance, avec effusion. Ibaia gaindika doha, la rivière [...] a 

débordé. Eltzeak irakitzen du gaindika dohala, le pot bout jusqu'à se répandre au dehors. Neurria gaindika eman 

diot, je lui ai donné la mesure comble. Pozez gaindika dago nere biotza, mon cœur déborde de joie" H. 

"Gaintika, 1.º (S, R), rebasando [Ip Mt]; 2.º (Sc, R), ventajosamente" A. "Zekua gaintika beterik da (S)" Gte Erd 

288. v. gaindizka. � Tr. Propio sobre todo de las tradiciones suletina y bajo-navarra; documentado desde 

mediados del s. XVIII, es especialmente frecuente en los ss. XIX y XX. � Ezta gizonaren dohatsütarzüna, hun 

thenporalen mükürri gaintika ükheitia. Mst I 22, 2 (Ip gaintika; SP gaindiraino, Leon nasaiki). Amurekatik 

gaizak oro, ez solament osoki, bena orano bürütila gaintika arraberri ditzadan. Mst III 30, 1. Gaindika 

errezebitzen tuzten grazia eta dohain ispiritualak. AR 194. Gaindika betheak izanen dire Jaunaren 

benedikzionez. Jaur 109. Ezi dianari emanen zaio, eta gaintika ükhenen dü. Ip Mt 13, 12 (Leon gaindika; He 

frankiaz, HeH gaindizka, Dv nasai). [Jendea] ethorri zen alde orotarik gaindika. Prop 1880b, 18. Lehen 

mendiaren bizkarrera heldu eta, ikhusten ditut begia doano, bertze mendi batzu, gaindika bezala, hedatzen 

direla. Prop 1883, 260. Badakite han dela hekien kreatzailea, hekien Aita, gaindika maite dituena. Prop 1901, 

224. Etxetan [...] argia gaindika zakotela sartzen. Ox 166. Nausa eta gaxtokeriak gaintika zütiana. Const 26. Zu 

zira ithurburua, bethi betherik gaindika dariona. Leon Imit IV 4, 3 (SP gainez egiten duen, Ip gaintika doan, 

Mst gaintitzen den). Maiz doazkit pertsu xortak bihotz barnetik gaindika. Iratz 195. Eta uste die, gizonak oro zuñ 

hobe direla, estaküriarik gabe, dohañez, gañtika, aberats. Herr 28-3-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

Josepek metatu zuen ogia itsasoko legarra bezala, gaindika. Bibl Gen 41, 49. v. tbn. TB Rom 5, 20. CatS 80. 

Zby RIEV 1908, 84. Prop 1906, 68. �2. (H). (Sust.). Abundancia. "2. effusion, débordement de liquide hors d'un 

contenant, le liquide lui-même qui se déverse comble. [...] Xukha zazu ur [...] gaintika. [...] Bil ezazu 

gaitzeruaren [...] gaindika. [...] 4. (au moral) sentiment qui déborde, surabonde. Nere bozaren [...] gaintika" H 

s.v. gaindia. � Santa Graziako etxetan bazela haurrez gaintika. Const 34. �3. "(Subst.) par extens.: 

vomissement" H. �4. "(L, BN, S), par les sommets" Lh, que cita a H (pero no se encuentra). 

- GAINDIKAKO. a) Sobresaliente, extraordinario. � [Humiltasuna] izandu zan Jesusen Biotzaren birtute 

gaindikakoa. Ant JesBi 93. Elurretan galduta dabiltzan gizonen billa bere bizitza arriskatzen duen fraidearen 

sakrifizio gaindikakoa. Ant Ezale 1899, 1a. b) "Ce qui est en surplus, en excédant, le reste" H. "Badugu hemen 

langile gaindikakorik, nous avons ici plus d'ouvriers qu'il bien faut" Ib. s.v. gaindia. 

- GAINDIKAN. "Eltxanoa gaintikan da (R), el puchero rebasa" A s.v. gaintikatu. 


mende. 

198


gaindikatu (H), gaintikatu (R-uzt ap. A). � Colmar; desbordar. "1. déborder (au phys. et mor.). Uhaitzak, 

untziak gaindikatzen du, la rivière, la vase déborde; 2. faire déborder, faire la mesure comble (Mst)" H. 

"Gaintikatu zaigu egoatxa ta zubu ta prexa berareki eraman ditu, se nos ha desbordado el río" A. v. gainditu 

(2). � Zure bihotzeko desirküntiak oro aseziatüren eta gaintikatüren zitizie. Mst III 49, 6 (Ip gaintitü, Leon 

gaindika bethe). Gure Jaunaren grazia gaindikatu da nitan. TB 1 Tim 1, 14 (He gaindiz ethorri, Dv gaindi egin, 

Bibl gaindika izan). Bozkarioz gaindikatua naiz. TB 2 Cor 7, 4. Jendetze harrigarri bat bildu zen, eta hiria 

gaindikatu zuen. Prop 1901, 214 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Hekien bozkarioa bazen aski, gure bozkarioz 

gaindikatzeko. Prop 1902, 113. Populuak eliza gaindikatua zuen. Lander EEs 1916, 60. 

gaindiki (Ht VocGr 427, H). � Colmadamente. "Souverainement" Ht. v. gaindika. � Bakhar baten bekhatuaz 

hil izan badire hainitzak, are gaindikiago hainitzen baithara Jainkoaren grazia eta dohaina nasaitu dire gizon 

bakhar bati esker. Dv Rom 5, 15 (Lç anhitzez areago, He frankia gehiagorekien, TB arrazoin gehiagoz, Bibl are 

gehiago). 

gaindikin (T-L), gaintikin (S (Foix) ap. Lh). � Exceso, (lo) que rebosa. "Surplus" Lh. "Trop-plein" T-L. � Noiz 

nahi, bai solasetan, bai letretan, barneko gaindikina bezala, jauzten zitzazkon hitz eder horietarik zonbait. Prop 

1889, 81. Ageri zuen bere bihotzaren gaindikinetik mintzo zela. Prop 1890, 242. 

gaindikor. � Rebosante. � Altzorat emana izanen zaitzue izari bat ona, tinkia, zaphatua eta gaindikorra. Leon 

Lc 6, 38 (He gaindiz dohana). 

gaindiro (Lar, HeH Voc). �1. "Demás, lo que se da de más, gañez, gaindiro" Lar. "Pan por pan y vino por vino, 

gaindiro bage" Ib. "Gaindizka, gaintika, mukuru" HeH Voc. v. gaindizka. � Duen guziari emanen zaioela eta 

izanen duela gaindiro; ez duenari ordean idekiko zaioela duena ere. He Lc 19, 26 (HeH gaindiro; Dv nasai). 

Poesi goienaren arnasez biotza gaindiro, arrano-egaldi bizkorrez, agur egin zion uriari. Or Mi III. �2. (Lar � 

H), gaintiro (Lar). "Ventajosamente" Lar, Izt VocC. "Altamente", "aventajadamente", "eminentemente", 

"someramente", "superiormente" Lar. v. gaindiroki (2). � Non billatuko da beste probinzia bat [...] bera bezin 

txukun ta gaindiro janzia agertzen danik? Izt C III (v. tbn. 469). �3. (Sust.). "Celsitud, elevación" Lar. 

"Excellence, altesse, éminence" H. �4. "Gaindiroa, sublime" Izt VocC. 

gaindiroki. �1. "Apreciativo, amor u odio, amodio edo gorroto gaindirokia" Lar. �2. v. gaindiro (2). � Eliza 

onen azala ta barrua arkitzen dira, gizonak arrian egin litzakean edergarri guztiaz gaindiroki apainduak. 

'Adornados grandemente'. Izt C 51. 

gaindiroki. v. gaingiroki. 

gaindirozki. � Colmadamente. � Ahituko ez diren benedizione batzuen ithurburuba, zeñetaz gaindirozki 

betheko baititu bere bizi guzian. Mih 13. 

gaindisuri (Lar), gaindixuri (Hb ap. Lh, Bera). � "Sobreverterse" Lar. "Déborder" Lh. 

gainditasun. � Cualidad que sobrepasa (algo). � Zure predikua mundu honetakoa / ezpada, orain bertontxe 

esan behar duzu / zure potereak, gizon-gainditasunak, / eman nork zizkitzun. Arti MaldanB 209. 

gainditsu (Lar � H). � "Ventajoso" Lar. 

gainditu (AN, L, BN; SP, Lar, Arch VocGr, Dv, H), gaintitu (S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A (gainditu, gaintitu); 

EAEL 61. �1. (Aux. trans.). Superar, aventajar, dejar atrás; exceder, sobrepasar; vencer, dominar. "Surpasser" 

SP, que cita a Oihenart. "Aventajar(se). [...] Le hace muchas ventajas, se le aventaja mucho, askoz eragiten dio, 

gaindi zaio, gainditzen zaio" Lar. "Gainditzen nai, cela me dépasse, je ne le peux comprendre" H. v. gaindu. � 

Tr. Documentado en textos septentrionales desde fines del s. XVIII. En el s. XX se encuentra tbn. en autores 

meridionales de léxico cuidado. Gainditu es la forma más extendida; hay gaintitü en textos suletinos (gainditü en 

CatLan). En DFrec hay 88 ejs. de gainditu, todos ellos meridionales. � [Pürgatorietako penek] hanitzez 

gainditzen ditüzte Mündü huntan sofritzen diren [...] güziak. CatLan 61. Baldin kondenazioneko ministerioa 

lorios izan bada, yustiziako ministerioak hainitz gainditzen du lorian. TB 2 Cor 3, 9 (Lç iragaitenago du). 

Beldurrez unha dakizkoten aditzaleak edo loak gaindi. Gy IX. Bere kargaz gainditua. Ib. 306. Baldin zuen 

zuzentasunak ezpadu gainditzen Iskiribauena eta Farisauena, etzarete sarthuko zeruetako erresuman. HeH Mt 5, 


mende.


20 (TB ga[i]nditzen, Dv gainditzen). Perfetzionez Aingüriak oro gaintitzen dütüzüna. Ip Hil 98. Haren 

hedadurak gainditzen ditu lurraren luzetasuna eta itsasoaren zabaltasuna. Arb Igand 153. Kabalek badakite 

gizonak baino hobeki beren indarraren izaria, eta ez dute gainditzen. JE Bur 61. Sortzeek hiltzeak tokitan 

hanitzez gainditzen dituztelakotz. Ib. 204. Lotsa eta batzutan izia bera gainditzen dauzkitzu, estaltzen, esperantza 

bizi batek. JE Ber 10. Barrenaldetik barbarka zetorkion aserrealdia gaindituta. TAg Uzt 190 (v. tbn. 94). Era 

orotako jazarpenak gaindituz. Mde Pr 234. Urrikiak gainditu beza zorroztasuna (Iac 2, 13). "Superexsultet". Or 

Aitork 239. Adimendua gainditzen duten egia-eremuetan. Lf in Zait Plat XV. Eztitu oraindik aur-oiturak zearo 

gainditu. Vill Jaink 76. Hor gelditu zen, beraz, marka ahal zezanak, ahal zitekeen momentuan, berdin eta gaindi 

zezan. MEIG V 97. Ez dira oztopo guztiak gainditu. MEIG VI 42. 

v. tbn. Zink Crit 45. Txill Let 113. Erkiag Arran 93. Zait Plat 42. Ibiñ Virgil 69. 

� Superar (un obstáculo físico), atravesar, cruzar, traspasar. "Dépasser une mesure convenue, un point fixé" 

VocBN. "Urzuak Frantzia apaletik Españiari bürüz gure bortü gorak, gaintitüz duatza (S)" Gte Erd 301. � 

Binaka gainditu zitun eskillaratako mallak. TAg Uzt 309. Umearoaren muga gainditu. Ib. 51. Bidearen oker-une 

bat ga[i]nditu. Ib. 152. v. tbn. Or Poem 525. Iabi lasterra gainditu naiez arraunketa gogorrean. Ibiñ Virgil 73. 

Ez dakit noraino Mendibururen bikoteek bazter batzuetako eta besteetako euskararen arteko osina gainditu nahi 

luketen. MEIG V 106. 

�2. (AN, L, BN; Arch VocGr, Dv, H), gaintitu (S). Ref.: A (gainditu, gaintitu); Gte Erd 28. (Aux. trans. e 

intrans.). Colmar; rebosar, desbordar(se); abundar. "Déborder, couler par dessus les bords. Gaintitu zen Rhona, 

ibai handia" H. "Eznea gaintitzen da (S), esnea gainditu da (BN-ciz)" Gte Erd 28. v. gaindikatu. � Tr. 

Empleado por autores septentrionales desde mediados del s. XVIII. En el s. XX se encuentra tbn. en autores 

meridionales de léxico cuidado. � Zü zira üthürri bethi betherik eta gaintitzen dena. Mst IV 4, 3 (SP gainez 

egiten, Ip gaintika doana, Leon gaindika darion). [Ihuri hibaia] ez bada iholdean sobera gainditzen. Hb Esk 92. 

Ontasun hoberenek dituzte [etxe guziak] gainditzen. Ib. 138. Zure bihotza karitatez dago gainditua! Dv LEd 279. 

Non ere nasaitu baita bekhatua, gainditu da grazia. Dv Rom 5, 20 (He gaindi egin). Ekharrarazi zituen 

gortherat eta ungiz gainditu. Hb Egia 32. Zure bihotzaren güdiziak betheren eta gaintitüren ditizie. Ip Imit III 

49, 6 (Mst gaintikatü). Bozkarioak darot bihotza gainditzen. Elzb Po 184. Buru beroek, odola gainditzen 

zaiotenean [...]. HU Zez 21. Ez da hola gehiago bizitzerik! [...] Pegarra gainditua dun azkenean. Barb Sup 97. 

Bozkario handi batek gainditzen gitu. JE Ber 78. Bozkarioz bihotza gainditzen zitzaitan. Iratz 32. Bihotza eta 

zintzurra hestutzen ziozkan, gainditu zitzaion nigarrak. Xa Odol 163. 

v. tbn. Monho 120. TB Lc 6, 38. Prop 1876-77, 124. Zby RIEV 1908, 288. Lap 422 (V 192). Arb Igand 102. Or 

Mi 93. TAg Uzt 123. Erkiag Arran 148. Ardoy SFran 100. 

� Egin deraukun dohaina [...] gainditu du hainitzen gainerat. "In plures abundavit". TB Rom 5, 15 (Lç 

anhitzetara abondatu izan da, He isuri). 

� (Part. en función de adj.). Colmado, desbordante, imponente. � Zeren munduko urhe eta onthasun guziak 

baino zu hobeagoa eta gaindituagoa zaren. Dv LEd 91 (Cb Eg II 45 geiago ta obeago). O amodio bethe, 

miresgarri, gainditua! Ib. 87 (Cb Eg II 43 geiegia). Oi liberaltasun guziz oso eta gainditua! Ib. 88. 

�3. (Tratamiento de respeto). Excelentísimo. Cf. gainde (3). � Neroni ere iduri izan zaut ongi [...], gainditu 

Theofila, hetaz zuri eskribatzea herronkan. TB Lc 1, 3. Claudius Lysias, Felix gainditu Gobernadoreari, agur. 

TB Act 23, 26. 

�4. gaintitu (S ap. A; Gèze (gañ-), Lh). Tragar, engullir. "Absorber, avaler" Lh. � Godalet txar hura erori zait 

ahualat eta gaintitü düt. Const 18. Herensügiak, xahal bat zela ustez, ahotzeta batez gaintitü zien. A EY II 134. 

Gure haurrak gaintitü dizü sagü-hüme bat! Egunaria 14-6-1962 (ap. DRA). 

�5. "Gaintitü (S), passer à, franchir, déborder. Españalat gaintitü da (Esk 1352), il est passé en Espagne" Lh. � 

Urdatxeko herrialat / lasterrak egin ditzaien, / han gaiñetik hegualdilat / ahal beitira gaintitzen. "C'est de làhaut 

qu'ils peuvent déferler vers le Sud". Casve SGrazi 154. 

- EZIN GAINDITUZKO (Dv, que cita Prop). Insuperable. � Bainan traba hori ez da ezin gaindituzkoa. Prop 

1881, 65. Elkarbiderako nik ez dut ezin gaindituzko eragozpen eta debekurik ikusten. MEIG IX 64. 

- GAINDITU EZINEZKO. Insuperable. � Euskal Herrigintzarako beharrezkoa zaigun elkartasunerako 

gainditu ezinezko tirabirak ahal ditugu? In MEIG IX 64. 

gainditzu. "(BN; Hb), excédant, excessif" Lh. 

gaindizen. "Apodo, sobrenombre" DRA. 

gaindizendatu. � Apodar. � Eta Simon gaindizendatua Zelotes. TB Lc 6, 15 (Lç, He deitzen dena). 

gaindizka (L, B, BN; HeH Voc (s.v. gaindiro), Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 28. � Abundantemente, en gran 

cantidad; desbordando. "Gauza guzietarik gaindi ou gaindizka badute, ils ont surabondance de toute chose" Dv 

s.v. gaindi. "1.º rebosando; 2.º (L, B, BN), ventajosamente" A. "Esnea gaindizka daie (B), [...] eltzea gaindizka 


mende. 

200


daie (B)" Gte Erd 28 (junto a gainez egin, gainditu, etc., de otras zonas). "Gaindizka betea da (B)" Ib. 288 s.v. 

toperaino. v. GAINDIZ, gaindika. � Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde la 2. a mitad 

del s. XIX; en el s. XX hay ejs. meridionales (Iraizoz, Orixe). � Badire urak guziz bereziak, / gaindizka 

dituztenak biziko haziak. Hb Esk 96. Ezen duenari, emanen zaio, eta izanen du gaindizka. HeH Mt 13, 12 (Ir 

YKBiz 421 gaindizka; Ip gaintika). Zure bothereak / Zeru lurrak daduzka / gaindizka betheak. Zby RIEV 1908, 

204. Nausi nahiz oro gaindizka, / bainan oro ezin aldizka. / Diote hori dela Errepublika. Ib. 1909, 228. Koplak 

gaindizka bururat heldu zaizkio. Arb Igand 54. Biotzean gaindizka dagoenetik mintzo baita agoa (Mt 12, 34). Ir 

YKBiz 140 (Dv gaindiduratik). Gaindizka zutenetik eman dute. Ib. 405. Biotz-pilpirak belarrietan / atera nai du 

gaindizka. Or Eus 399. Gure ipar-alde hortan, amodiozko kantuak gaindizka baditugu. Lf ELit 70. 

- GAINDIZKAKO (Dv, H, A). "Excessif, surabondant. Lausengari gaindizkakoa [en realidad, dice gaindizko] 

(Gy), flatteur outré. Amodio gaindizkakoa (Gy Visites 121), amour excessif, amour extrème. Sainduen 

merezimendu gaindizkakoen berthutez (Jub 1826, 24), en vertu des mérites surabondants des saints" Dv. "Ce qui 

est le résultat d'un débordement, d'une effusion. Grazia gaindizkakoak, grâces surabondantes (AR)" H. 

"Excesivo" A. v. gaindizko. � Gogoan erabili zuen Jainkoaren urrikaltzapen gaindizkakoa haren ganat zinez 

itzultzen diren arimen alderat. Birjin 290. 

gaindizki (Dv, A). � De forma más que suficiente; notablemente. "Surabondamment" Dv. � Mattiuri bertze 

[pilotari] hauk / zitzaizkon jarreiki: / Bere hiru anaiak, / [...] bi Eizartze, Larralde, / Xantrea gaindizki. Zby 

RIEV 1908, 91. Hil zen kurutzearen gainean, eta horrela gaindizki satifatu zuen bere Aitaren justiziari. Lap 321 

(V 146). 

gaindizko (L-ain ap. A; Dv). � Desmesurado (Haraneder lo emplea en sentido positivo: 'abundantísimo'; el 

resto, en cambio, en negativo: 'desmedido, exagerado'). "Qui est au dessus de la mesure, superflu. Zure ontasun 

gaindizkoa (He), votre souveraine bonté. Gaindizko eztitasun bat ematen dio (id.), il lui donne un surcroît de 

douceur" Dv. "Excesivo, superabundante. Zure ontasun gaindizkoa (He)" H (ap. DRA, pero no se encuentra). 

"Superfluo, lo que está por encima de la medida" A. v. GAINDIZKAKO (s.v. gaindizka). � Bere graziaren 

aberatstasun gaindizkoak. He Eph 2, 7 (Lç abundant, TB neurrigabe, Dv nasai, Bibl ezin handiago). [Ohore 

gaindizkoa] da Jainkoa ohoratu nahi izatea pratika edo obra banoez eta alferrez. CatLav 199 (V 102). Gero 

lodituz mintzoa / lausengari gaindizkoa / eman zen laudatzen yaunaren kolera. Gy 176. Ontatik du biotzondo ain 

nabaria, ez gaindizkoa, ez belaxka. "Aunque no desbordada". Or BM 22. 

gaindor. v. gandor (2). 

gaindoro. � Superficialmente. "Tal vez sea -toro modificado por influencia de gain" A Morf 386. v. gaingiroki. 

� Zeren lehen axaletik eta gaindoro baitzinekien haren berri; baina orai arrozoin hauk hunela entzun eta 

ondoan [...]. ES 193. 

gaindu (B ap. A; Lar, VocCB (G) � Dv (G)), gaintu (R ap. A). �1. Superar, aventajar; sobrepasar; vencer, 

dominar. (Aux. trans. e intrans.). "Sobrepujar" Lar. "Ulako alakori gaindu zaio (B), fulano ha vencido a zutano. 

Etsaiak gaindu, vencer a los enemigos" A. "Gaintu (R), sobresalir, adelantarse entre los competidores. [...] 

Gaintu zau (R), se le ha sobrepuesto, le ha vencido" Ib., que cita tbn. el ej. de Mdg. v. gainditu, gainera(tu) (5). 

� Tr. Documentado primero en Eguiateguy (v. infra), en la forma gaintü; por lo demás es empleado sólo por 

autores meridionales (no vizcaínos) desde mediados del s. XIX (tal vez antes, ya que hay gaindu 'superar, 

triunfar, dominar' en LE Doc según el ed.). Aparte del testimonio de Mendigacha, en el s. XX sólo lo 

encontramos en autores de léxico cuidado. En DFrec hay 4 ejs. de gaindu. � Ez da [...] / predikadorerik, / asto 

ori izketan / gainduko duenik. It Fab 47. Oraindañokoak bear adiña badirudite gizon baten eramana 

gaindutzeko. Lard 256. Ai! banegoke, zure maitetzan / aingeru danak gaiñdurik. 'Aventajara'. Aran CancB III 

278. Gero, tenprareki gaintu emon ['omen'] zren gaztiak zarretaz. Mdg 127. Neurria gaindu. Or Eus 120. 

Ustegabeko erasoa nolabaitan gaindu naiean. TAg Uzt 18. Amorrualdiak gainduta, aginka ta ostikoka erasotzen 

zien. Ib. 64. Jeiki adi marruz legorra gaintzeko itsasoan, ura! "Para cubrir la tierra". Or Poem 527. Iainkoaren 

laguntzarekin nere burua errez gainduko dut len idatzi ditudanen aldean. Or QA 122. Adiñ artako ugiñak ezkonogeraiño 

gaintzen baitziran. "Exaestuarent". Or Aitork 38. Egiña danetik, atergabe Zuri datxikola, aldi-aldak 

oro gaintzen ditu. "Excedit". Ib. 346. Zure argiak, Andre goien, / gaindu beza nere gau beltz, illuna. "Venza". 

Gazt MusIx 133 (v. tbn. 225). Iatorrizkoekin berdindu ere egin ditezkela dirudit, erabat gaintzea neke bada ere. 

Or ib. 12. v. tbn. NEtx LBB 116. Gaindua nabaritzen nuen harako sorbalda hartara. "Que sentía superado". 

MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). 

� Superar (un obstáculo físico), atravesar. � Mendi txütetara ta botxü zorrotzetara heltü ziradianian, han hek 

behar larrapoka gaintü. 'Lau oinka gainetik pasatu'. Egiat 159. Batetik bestera, / txapelaren muturrak arin dituk 

gaintzen [txolarreak]. "Todos sus ángulos ocupas". Ldi BB 68. Portuko atea gainduta, itxasandiko saillera sartu 


mende. 

201


ziranean. TAg Uzt 135. Zapiak aizez puztuta, bazijoazen olatuak gainduaz. NEtx LBB 167. 

� "Ganar la cima" Bera. � Eman'tzagun mendi latz bat gaindu bearrak gerala. Ldi IL 145. Noan bidea gora, / 

gain dezadan mendi! "Gane la cumbre del monte". Or BM 40. 

�2. (Lar, H, Bera). Montar. "Encimar, gaindu, gañean ifini", "montar" Lar. � Gaindus bekátua bekatuaian gain. 

LE Urt ms. 48v. Ia gainduz ta azpira sartuz. "Logrando casi ponérsele encima". Or Eus 173. � "Montado, el de 

a caballo, zaldizkoa, zaldi-gaindua" Lar. 

�3. "Elevar" Lar, Añ. 

�4. "Alquitranar, [...] likale sukorrez gaindu" Lar. "Azucarar, [...] azukrez estali, gaindu" Ib. 

�5. Colmar; rebosar, desbordar(se). � Bekatúak gaindurík / gure kontra klamatzén. LE Kop 143. Urteak 

pasátus, amórea gaindus, beti elkarréki, zertan baratuzé? Konzebituzué amak semeagánik. LE Urt ms. 48v (ed. 

1846, 136 gainduz). Bozkarioz gozoki gaindurik zagola (Urdax, 1827). ASJU 1993, 579. Ordun aserrea gaindu 

zen. Or Mi 128. Poza gaintzen da neska-amonen biotzetan. Or Eus 88. � Al dakizute nungo ta zein dan / orlako 

neska eder-gaindua? EA OlBe 111. 

� (Part. en función de adj.). Sobrado, excesivo. � Ondasun sobratuak edo gainduak (126). LE-Ir (que traduce 

'bienes sobrantes'). 

�6. Sobresalir, descollar, distinguirse; extremarse. � Gaindu dedien festa / baratzetakoa, / berriro moldatua / 

degu zortzikoa. (Interpr?). Echag 254. Belarra dago gaindua, / asto-gernuz urdindua. / Usaiez edo... morroztu 

bage. "Hay un saliente de hierba". Or Eus 172. Lege zâr aren gogortasuna / euskaldunekin da gaindu. "Se ha 

extremado". Ib. 254. 

gaindun. � Eminente, destacado (?). � Harizpe, Ager, Zumalakarregi, / gure gerlari gaindunak. Zby RIEV 

1909, 400. 

gaindura (Ht VocGr 427). �1. "Souveraineté" Ht. 

�2. Desbordamiento (fig.). v. gaindidura. � Gure jainkozko Esposarentzat sentitzen ditugun maithagunezko 

gaindurei ta bihotz-jauziei largatzeko. "Nous livrer aux transports que nous sentons dans nous pour notre divin 

Epoux". Birjin 516. 

�3. (Hb ap. Lh). "Hauteur, éminence" Lh. 

gainduratu. � Sobrepasar. v. gainditu. � Baldin zuen yustiziak ezpadu gainduratzen skribena eta farisauena, 

zuek etzaretela sarthuko Zeruetako Erresuman. EvL Mt 5, 20 (TB ga[i]nditzen). 

gaine. v. gain, gaina. 

gaineandu (SP). �1. Engreírse. "Nehor gaineantzen bada, si quis extollitur [el verbo no se lee bien: damos la 

versión de la Vulgata]" SP, que cita a Lç. � Ezen sufritzen duzue [...] baldin nehor gaineanzen bada. "Si aucun 

s'élève sur vous". Lç 2 Cor 11, 20 (He nausitu). �2. Pender (sobre), cernerse. � Sua bizturik rezebi genzaten gu 

guziak, gaineanzen zaikun uriagatik eta hotzagatik. "Pour la pluie qui nous pressoit". Lç Act 28, 2. 

gaineantzean. v. gainontzean. 

gaineantzean. v. gainontzean. 

(gainecozaipeco). "Gainecazapeco, falda usada antiguamente por las mujeres (Roncal)" VocNav (v. tbn. s.v. 

gamecozaipeco). 

gainegur, ganegur (V-arr-oroz ap. A). � "Vigueta que sostiene el toldo del carro" A. 

gainekalde. v. gainalde. 

gainekotasun. "Témoignage" H. 

1 gainera (gral.; VocCB, Dv (V, G, S)), ganera (V-ger, G, AN, BN), gainerat, gainara, gainea, gaina. Ref.: A 

(gainera, ganera); Etxba Eib (gañera); Holmer ApuntV (ganera). � Además. "En outre, en sus" Dv. v. 

GAINEAN, GAINERAN, GAINERAZ, GAINETIK, GAINEZ (b). � Tr. Propio de la tradición guipuzcoana 

desde mediados del s. XVIII; desde mediados del s. XIX se encuentra en todos los autores. En vizcaíno, 

comienza a documentarse a fines del s. XIX y es frecuente entre los autores del XX; la forma vizcaína ganera 

convive, incluso en un mismo autor, con gainera. Al Norte, se documenta primero en Duvoisin (en su adaptación 


mende.


del libro de Cardaberaz); se encuentra con frecuencia, en cambio, en el s. XX; la forma gainerat predomina en 

los textos más modernos (Zerbitzari, Arradoy, Larzabal (Senper 36), etc.), pero hay gainera, además de en 

Duvoisin, en J. Etchepare, Etchamendi, etc. � Zer? Ta gañera ori ere bai? Cb Eg II 166. Zergatik au? Zeren 

geienak gaizki arzen duen. Zeren gañera, [...]. AA I 412s. Gogora ekartzue gañera, non eta norekin bizi diran 

apaizak. Ib. 552. Bost talentu eman ziñizkidan, eta ara gañera beste bost irabazi ditudanak. Lard 434. [...] non 

aski ez baitzaizu gorphutzeko heriotzea; gainera arimako heriotzea ezarri nahi duzu. Dv LEd 128 (Cb Eg II 68 

gañera). Baña gañera, baldiñ kondenatzen bazera, ikatza baño beltzago egongo da zure arpegia. Arr May 29. 

� (s. XX). Ez eukan Mañasik lan makala izketan ari erakusten. Da Aitearen egiten gañera, ez ekian da. Ag Kr 

136. Asko sendatu dira edanta; beste asko garbituta. Gañera sendatze ook seguruak dira. Goñi 101. --Diru asko 

manejatzen oituak gaude eta gañera... --Gañera zer? Iraola 74. Albiste polita arditik gabe zegoanarentzat! Eta 

nork erantzunik ez gañera! Ag G 325. Len ere aitu det, eta gañera neuk ere banekian. Ib. 275. Mutikoai goiz ta 

arratsalde euskera ta erderazko ikaspidea ematen, musika ere bai gainera. A Ardi 101. Ipiñi daben dirua jaso, 

ta ganera, lau bidar geiago artu. Kk Ab I 99. Badegu iñori eman diogun gaizpidea kendu bearra, eta bear 

aundia gañera. KIkV 56. Jan zazue bada pastiza hori, huna oraino gainera tuaxa eta madari batzu. JE Ber 30s. 

Emaiten diote beraz arras ongi jatera, eta gero, berrogoi eta hamar libera dirurekin, gainerat oraino, urhe 

tabakier bat. Barb Leg 22. Neregatik egin dedilla, lenbailen gañera! Lab EEguna 94. Benetan, gañera, merezi, 

nere ustez. Ldi IL 148. Larraun guziko amasei apez, / errikoa bat gaiñera. Or Eus 417. Orain aipatu ditugun toki 

oietan, eta gañera Aitzbitarten, Urtiagan [...] eta Laperran. JMB ELG 23. Bai al dakin, gañera, mutil ori nor 

dan [...]? TAg Uzt 125. Arantzazura bidea luze, / gañera aldatz-goria. SMitx Aranz 124. Zer egin? Insignispiñua 

sartu; ugari gañera. Munita 64. Kazeta eta aldizkari saldo bat bada gainera, guztiz edo gehienik 

Irlandaraz argitaratzen direnak. Mde Pr 245s. Halako famako predikaria zen... eta Azkaindarra gainerat... Zerb 

Azk 56. --Ortara, bide-laguna izanen diat. --Bai gizona ta atsegiñez gañera! Etxde JJ 52. Hila duk ba, arras 

hila, hola erraz gora egoiteko! Eta holako hotza gainerat! JEtchep 32. Geiagoko barik [...] bota eban bere 

burua ibaira. --Iño! [...] esan da ein gañera! SM Zirik 120. --Ixildu zaitez [...]. --Zer? Neu ixiltzeko gañera? Ib. 

120. Orrela, gainera, etzukean inoren erantzukizunik bere gain. Zait Plat 102. Naiago ganera! Erkiag BatB 64. 

Biriak artuak ditu; biak ganera. Ib. 98. Gaubean guk lanari uzterako izaten baitziran amaika t'erdiak edo 

amabiak, al zanik azkarren ibilita gañera. Salav 60. Hemeretzi urte zituen Pariseratu zelarik; gainerat izpiritua 

erne, odola bero eta zainak ez sakolan. Ardoy SFran 89. Orain gaiñera, aita il zitzaigunetik alarguntza 

bakarrean, nerekiko kezkak biziagotuko zitzaizkion. NEtx LBB 47. Errient erdalduna ginuen, euskararen 

kontrakoa gainerat. Xa Odol 26. Linguisten lanetan ez ezik, baita, eta batez ere gainera, filologoenetan ere. 

MIH 193. "Gauzak" ez dira hemen ikus eta uki daitezkeenak soil-soilik, baizik eta, gainera, gizartean egiunez 

sortzen eta gordetzen diren ohidura guztien bilduma. MEIG VII 93. Gainera eta bestalde, Leizarragak arrazoi 

balu beste guztien kontra eta gainetik, -bate litzateke, ez -bat, azken zatia. Ib. 98. 

v. tbn. (Desde 1900 sólo autores no guipuzcoanos, salvo en variantes): Echag 45. It Dial 95 (Ur onezaz ganera, 

Dv bertzalde, Ip bestalde). Izt C 208. Bil 162. EusJok II 59. Aran SIgn 84. Ud 17. PE 112. Zab Gabon 28. Sor 

AKaik 130. AB AmaE 192. Bv AsL 22. Apaol 66. AzpPr 92. Alz STFer 123. Moc Damu 7. Itz Azald 69. Kk Ab I 

7. Inza Azalp 154. Altuna 81. Etcham 143. Enb 210. FIr 150. Ir YKBiz 26. Erkiag Arran 34. Arti Tobera 270. 

And AUzta 85. Izeta DirG 21. Osk Kurl 23. BEnb NereA 87. Alzola Atalak 64. Etxba Ibilt 483. Mattin 39. Xa 

EzinB 64. Ganera: AB AmaE 336. Ag AL 11. A BGuzur 110. Echta Jos 177. Noe 94. Altuna 15. Or Tormes 5. 

Enb 166. Otx 175. Bilbao IpuiB 254. Osk Kurl 119. Alzola Atalak 125. Gainara: Mdg 137. Gañea: Lek EunD 

34. Gaña: Apaol 123. 

� Por lo demás. v. GAINERAKOAN s.v. gainerako. � Gaiñera, nola buruan, esku-gaiñean baiño / ez 

baitzakarren prudenki beharri gehiago [...]. "Du reste". Gy 143. 

- GAINERA BERRIZ. Además. � Gañera berriz, Juana Bixenta, / utziko dizutet etxeko errenta. Bil 80. Kapa 

sonbrero oiek salduta, / etxeko alajeriyak, / gañera berriz ganbaratikan / artuak eta gariyak. Xe 266. Beti izan 

oi da gozoagoa auzoko janaria. Gañera berriz eztu janak bakarrik asetzen gizona. Ag G 32s. Lapur txikiyak 

preso sartuta / gañera berriz katia, / aundiyarentzat libertadia, / beti zabalik atia. Tx B II 95. 

v. tbn. Ud 116. PE 140. Zab Gabon 66. Urruz Zer 132. EusJok 65. Otx 111 (ganera barriz). BEnb NereA 83. 

- GAINERA ETA. � Ain otxana izanda [ollo nabarra], besterik ez bezelako arrautzagillea, gañera-ta, bai 

tuntuna dala gaxoa! TAg Uzt 112. 

2 gainera, gainara. � "Gaiñéra bat, una cima. Gaiñéraik gaiñéra, de cima en cima. Gaiñá(r)a bat, cima 

alargada [...] Gaiñeraan, en la cima" Iz ArOñ. v. gain. 

gaineragarri. "Adjectivus" Urt I 168. 

gainerako (V-gip, AN-egüés-ilzarb, BN; SP, Ht VocGr 418, Lar, VocBN , Dv, H), gainalako, 

ganerako (Añ, A), gañarako. Ref.: A; Bon-Ond 153; Elexp Berg. � Demás, resto. "Restante, la resta" Lar y Añ. 

"(Los) demás, gañerakoak" Ib. (Añ ganerakoak). "Ganerako dirua, el resto del dinero al cambiar una moneda" 


mende. 

203


A s.v. ganera. "Zuk bazkaixa gertau eta gaiñerakua neuk eingot. Ama jatorra da baiña gaiñerakuak..." Elexp 

Berg. Cf. GAINERAKO. v. GAINEKO (c), GAINERATEKO, GAINETIKO, gainontzeko. � Tr. Documentado 

al Norte desde comienzos del s. XVII. Al Sur, se encuentra desde fines del s. XVII y es gral. entre los autores 

guipuzcoanos y está muy bien documentado en textos alto-navarros; entre los vizcaínos, no es muy común: hasta 

el s. XX sólo hallamos ejs. en Añibarro, f. Bartolomé y Arrese Beitia. La forma más empleada es gainerako (tbn. 

en los vizcaínos f. Bartolomé (Ic II 188), Arrese Beitia (AmaE 99), KIkV (67), San Martin (Zirik 106) y Anduaga 

(AUzta 70), frente a ganerako en Añibarro (EL 1 138), Orixe (Tormes 17), Erkiaga y Alzola); hay gañarako en 

Lizarraga de Elcano (Prog 102) y, junto a gañerako, en Voltoire (187); gañelako en Belapeyre (pero gañerako 

en los demás suletinos) y gañalako en un texto salacenco de 1780. � Deklara itzazu orai laburzki Abe Mariaren 

gaiñerako hitzak. Mat 98. Haur da egia garbia eta elizak errezibitua. Gainerako guztia, [...] da erhokeria. Ax 

619 (V 399). Bere amurusiaz bai, baiña gaiñerakoaz eztu konturik egiten. Ib. 342 (V 227). Eta gero gaiñerakoa, 

gaixtoena, zahartasuna, Iainkoarentzat. Ib. 66 (V 43). Gure aita: gainerakoa ixilik. Hm 58. Agradezitu bear 

zenidan gañerakoa bezala (1693). ConTAV 5.2.9. Bizitze gaistoak eta gañelako debriaren aholkiak. Bp II 30. 

Eta gaiñerako Thyatiran zaretenei. He Apoc 2, 24 (Dv gainerakoei, Echn gañerakoei, IBk gainerakuoi; Lç 

goitiko, Ur (G), Ip, IBe beste, Ur (V) enparau). Erregelatzat zerbitzatu behar zuen gauza falsoa [...] bada, zer 

izanen da gaiñerakoez? He Gudu 65. Jatia, edatia, beztitzia eta gañerako khorpitzaren süstengatzeko behar 

diren gaizak. Mst III 26, 4 (Ip gainerako; Ch bertze, Echve 261 beste, Ol enparau). Portugesen tiroak ondatu 

zituzten gañerakoetatik berrogei ez, beste guziak. Mb IArg II 291. Ezdeuskeriei eman diotet ene haurtasuna, 

erhokeriei ene gaztetasuna, inutilkeriei ene gainerako denbora. Brtc 81. Gañerako egiteko guziak onen pare 

ipintzen badituzu. AA III 420. Egizu penitentzia, eta gainerako ahal dagizun ongi guzia. Dh 123. Gainerako 

berririk nik ez diot jakin. AstLas 72. Nik diot [gasnari] yan kantal hori; / gaiñerako hortan naski / zuretzat 

badaiteke aski. Gy 56. Eta tribu batzuei beren zatiak emanik, gañerakoakikoa beste egun batean egiteko utzi 

zuten. Lard 118. Gañerakoen ondamenetik gordea izango zala. Ib. 21. Zezenak laja ditu / lau lagun elbarri, / 

gañerako erida / jendiak elkarri. Xe 206. Gizona baraurikan dauka erdietan, / gañerako guzian osoro dietan. 

JanEd I 71. Jakin bidearen gañerakoan aitzinatuagorik direnendako. Legaz II. Erein zuan azia lurra ongi 

prestaturik, eta utzi zuan gañerakua Jaungoikuaren eskura. Bv AsL 134. Egin behar izatu zuten oinez gainerako 

bidea. Jnn SBi 158. 

� (s. XX). Eskuiean sagardotegi bat [...]. Gañerakoan etxe, zugatz eta baratzak. Alz Ram 39 (acot. escén.). 

Orain, zu ez gañerako guzia aztu zait... Lab EEguna 114. Ertigintzan ere, gañerako egintza-bideetan ainbat, 

oarrez, asmamenez ta gorago-yoranez diardu [gizonak]. Ldi IL 125. Maritxu Enrikerekin juango da eskui aldera 

ta gaiñerakoak jarriko dira ezkerretan. ABar Goi 22. Lur oso karetsua ez du ain gogokoa; gañerakoetan ondo 

etorri oi da. Munita 79. Abadesa Ordekoa buruan, eta gañerako monjak ondotik. Lek SClar 138. Badute [erlijio 

politeistak], alegia, Jainko bat gaiñerakoak baiño aundiago dena. Vill Jaink 25. Etxe inguruan ba omen zituan 

bost edo sei sagar-arbol, eta gañerako fruta oso gutxi. Salav 10. Gaia neure amari entzunikoa, eta ganerakoa 

neure buruz apaindurikoa. Alzola Atalak 147. Ez baitute bi euskalki baizik bereizten: Bizkaikoa, batetik, eta 

gainerako guztiak, bestetik. MIH 391. Euskaltzaindia, gainerako helburuak gainerako, batasun-beharrez sortua 

izan baitzen. Ib. 223. 

v. tbn. (Desde 1900, sólo autores de dialecto no guip., salvo variantes): Volt 181. EZ Man I 28. Harb 239. O Po 

54. SP Phil 118. Arg DevB 119. Gç 31. ES 102. SermAN 3r. Lar Gram 7. Cb Eg III 348. Lg II 267. Mih 88. Ub 

14. Gco II 32. CatB 79. It Fab 168. Mustafa 210 (ap. DRA). Hb Egia 125. ECocin 4. Aran SIgn 104. Arr May 7. 

Sor Bar 74. Elsb Fram IX. Apaol 90. Arb Igand 83. Moc Damu 19. CatJauf 126. Prop 1906, 44. Ir YKBiz 446. 

Ardoy SFran 250. Xa Odol 166. Ganerako: Otx 130. Gañeako: Lek EunD 35. ABar Goi 67. 

� (Con beste o bertze). � Tr. Documentado desde Materre en textos septentrionales; es común hasta mediados 

del s. XIX. Aunque hay algún ej. anterior, es entonces cuando se hace frecuente entre autores meridionales, 

guipuzcoanos gralmte. Se emplea sobre todo el orden beste gainerako; gainerako beste aparece en Axular, 

Lardizabal y Erkiaga y, junto al orden inverso, en Etcheberri de Ziburu, Haranburu y Etcheberri de Sara. � 

Bertze gaiñerako lehen partean diren gauzek eztute deklarazinorik behar. Mat 175s. Indazitzu aiphatu 

berthuteak, / zein baitire gainerako berze guztien gondeak. EZ Man I 38. Errespetu hunek berorrek gainerako 

berze konsiderazino guzitik osoki deskansatzen nau. Harb a) 7r. Koleraren iraungitzeko gaiñerako bertze 

erremedioak. Ax 314 (V 209). Zure buruari osoki garaitzen bazaisko, bertze gainerakoak errazkiago azpirako 

tutzu. SP Imit III 53, 2 (Echve 357 gañerakoak; Ch bertzeak). Handik harat jakinsun izanen zarete berze 

gainerakotan, zer egin beharko duzun segidan klarki ageriko den gisa. Mong 587. Eta bigarren akhabantza 

zerbitzatzen da gainerako bertze berboekin. ES 88. Orai gehiena Espainiako khoroaren azpiko da; eta 

Franziako erresumakoa da bertze gainerakoa. Ib. 110. Sazerdoteak, diakonoak eta beste gañerakoak. Iraz 41. 

Baiñan bai merezi ditugun penak eta gastiguak, zeiñen beldurrago baitgare, bertze gaiñerako guzien baiño. He 

Gudu 160. Hil izan zituzten hetarik asko, eta yarraiki zitzaien bertze gainerako guziei bere herriko 

mugarritaraino. Lg I 261. Berarekiñ oso mantxoa, baña beste gañerakoekin ostikalari izugarria. Sor Bar 83. 

Okela-salda ta arraña izan ezik, beste gañerako edozein janari artu daikie. KIkV 79. Gorputzez eta arpegiz ez 

beste gaiñerakoan. Mok 19. Ez naizelako beste gañerako gizonak bezelakoa. Ir YKBiz 343. Jainkoak eman 

ziozkan bi harri zabaletan bernuzatuak bere manamenduak eta bertze gainerako manu premiazkoenak. Zerb IxtS 


mende. 

204


38. Arek ematen zien indar beste gañerakoeri. Or QA 114. Ikastaldi berri hau, CCC-ko gainerako beste ikastaldi 

guztien antzera, arras txukun, apain eta dotore agertu dela. MEIG III 72. 

v. tbn. Beste (bertze) gainerako: EZ Man I 50. Harb 60. CatBurg 42. Mih 62. ETZ 162 (Sal, 1780; berze 

gañalako). CatLuz 27. Hb Egia 74. Arr GB 84. Aran SIgn 94. Legaz 50. Bv AsL 212. Moc Damu 31. Goñi 103. 

CatUlz 51. Ill Pill 4. ArgiDL 30. Muj PAm 24. Ir YKBiz VII. Izeta DirG 57. Gainerako beste: Lard 108. Erkiag 

BatB 78 (ganerako). MEIG VIII 114. 

- ETA GAINERAKOA(K) (Lar eta gañerakoa, Añ eta ganerakoak, Dv eta gainerakoak). Etcétera, y demás. Se 

emplea sobre todo en plural; en sing. lo hemos encontrado en Harizmendi y Ubillos; Orixe lo emplea alguna vez 

indet. (eta gainerako). v. ETA ABAR s.v. abar. � "O Patriarka" eta gainerakoak lehen bezala. Harb 472. 

Saindu guziez, igandeaz eta gainerakoa, Laudetako gisa. Hm 166. Haur, zerbütxari eta gañelakoak Kateximala 

jin eraziten dütiener. Bp I 26. Ikási gastetík emastéki lának: jósten, errokan, ógi ta lixua egíten, kozinátzen, ta 

gañarákoak. LE Prog 118. Zer otoitz edo zer orazio erakutsi zuan? Aita gurea. Esazu. Aita gurea, eta 

gañerakoa. Ub 82. [...], zelan diran eriotzea, judizioa, infernua, Jangoikoaren borondatea, eternidadea; eta 

ganerakoak. Añ EL 1 71. Edozeiñ guraso ta etxetako buru beartua dago bere ume, mirabe ta gañerakoai 

Zerurako bidea erakustera. AA III 379. Gure izpirituetan sortzen diren gogoeta onek, gure bihotzetan sentitzen 

ditugun ongirako gonbiduek, eta gainerakoek, Jesu Kristoren odola dute balio. Dh 215. Zointan [despentsan] 

ezartzen baitire mahaineko behar gauzak, yanari eta edari eta gaiñerakoak. Gy 309 nota. Alberna mendiko 

lanak eliza ta gañerakuak bukatu ziranian. Bv AsL 150. Biharamunean muthil hura orhoitu zen, nork ezarri zuen 

ohean eta gainerakoez. Jnn SBi 169. Ixilduko ditut nexka petral orren eta gañerakoen mingañak. Goñi 40. 

Etxeak zitun zoko, ardandegi, ganbara ta gañerako, begiratu omen zituen. Or SCruz 88. Bazkari kontu ta 

gañerakoak nere gain artuko ditut. Lab EEguna 64. Kajak eta kajak, soñekoz, oñetakoz, makinaz eta 

gañerakotzaz beteak. JAIraz Bizia 15. Beste emakumeok gonarik ezpagenu bezela... Gonak eta gañerakoak 

edozeñek añakoak... NEtx Antz 75. Zugazti eta gainerakoak, / Mattinen partez goraintzi. Mattin 60. Hor 

aurkituko dituzue urteak eta tituluak eta gainerakoak. MEIG IV 58. Gainera istudioetarako, argitaratzeko eta 

gainerakoetarako laguntza batez ere etorri zaigu [...] hizkuntzalariengandik. Ib. 60. 

v. tbn. (En plural): Lard 452. Zab Gabon 51. Apaol 36s. CatUlz 46. Iraola 43. Munita 76. Or QA 89. Mde Pr 

116. Etxde JJ 6. SM Zirik 27. Ugalde Iltz 14. Erkiag BatB 73. 

� Maiz asko aipatzen digute euskarak aurrekoen ahoan eta lumetan hartu zuen igortzia, gantzua, arnasea eta 

lurrina. Ba, igortzi eta gainerako horiek nahiago ditugu bilatu dauden lekuan. MIH 140. 

� (Con bertze). � Zuek ere berze patroñ saindu itsasokoak, / Birjina, Piarrez eta berze gañerakoak. EZ Man II 

148. v. tbn. Izeta DirG 57. 

� Beste zenbait hutsarte nabari dira [...]: infernuetara jaistea zakur-amets edo sorginkeria hutsal bihurtu da, 

ardoa egiteko ez da mahats-aleak oinkatzea aski, [...] eta gainera gainerakoak. MIH 323s. 

- GAINERAKOAN (c., ganerakoan V ap. A; SP, Lar, Añ (G), Lecl, Dv, H). Por lo demás; de lo contrario, de 

otro modo, si no; otras veces. "Au reste, goitikoan" SP. "(En) quanto a lo demás" Lar, Añ. "Sino, de otra suerte, 

de otra manera" Añ. "Sin. de bestela. Porque si no..., de otro modo... Yan abudo txitxi ori, gañerakoan obera 

eramanen zaitut" Asp Leiz2. v. GAINERAN (b) s.v. gain, e infra GAINERAKOAZ. � Tr. Empleado por autores 

septentrionales (no suletinos, salvo Inchauspe) desde comienzos del s. XVII; se documenta tbn. muy bien en la 

tradición guipuzcoana desde mediados del s. XVIII. � Gaiñerakoan badakit Euskal-herrian añhitz moldez 

minzatzen direla. Mat XIV. Zerk eman zioen ur hari eztitasun hura? Heken gutiziak, heken desirak eta egartsuak; 

zeren gaiñerakoan, bertze ur bat bezala zen ur hura ere. Ax 511 (V 329; v. tbn. 373 (V 246)). Iakin dezagun 

eztiogula probeari liskarrik edo eranzuterik egin behar [...]. Baldin emaiteko gaietan bagara, edo debozinorik 

badugu, eman diazogun, eta gaiñerakoan utz dezagun. Ib. 223s (V 149). Bathaiatu izan dut, bada, Stefanesen 

familia ere; gainerakoan ez dakusat bertzerik nihor bathaiatu othe dudan. He 1 Cor 1, 16 (Dv eta gainerakoan; 

Lç gainerakoz, TB gaineran, Bibl gaineratekoaz). Yakin zazu gaiñerakoan, [...] zenbatenaz izanen baituzu 

animo gehiago, hanbatenaz agertuko zaizkitzula traba hauk ariñagoak. He Gudu 167. Ezpadakizu nola gorde 

egia, galdegiozu dakien konfesoreari [...] ta egizu esaten dizuna. Gañerakoan esazu bai edo ez, gauzari dagokan 

bezala, baña gezurrik ez. Mb IArg I 265. Gere bizi modua ateratzeko alegin prudente batzuek egin ezkero, 

gañerakoan konformatu bear gera Jaungoikoaren borondatearekin. Gco II 35. Belarra bustia edo inzez betea 

emanda, iñoiz eztulen bat edo beste aditu diegu, baña gañerakoan ez. AA II 185. Egigun gure aldetik ahalik 

hobekiena, eta gainerakoan gauden deskantsu. Dh 62. Sentimendu horiek bihotzean ongi finkatzen dituena 

izanen da segurki meditazionerik hoberena, gainerakoan nahi bezain idorki egina izana gatik ere. Ib. 52. 

Gainerakoan idia ona izateko behar da irazkiz gora eta luze. "Por lo demás; d'ailleurs". Dv Dial 92 (It 

gañerakoan, Ur ganerakuan; Ip gañeran). Lana egin da gañerakuan / dibersiyuan zaliak. Arrantz 78. 

� (s. XX). Ama Birjiña agertzen zitzaionean [...] leku batera begiratzen zuen eta gañerakoan biño zorrotzago. 

Goñi 99. Nere asmoa da lenbailen erri onetatik alde egitea; ez gera gañerakuan pakean biziko. Ill Testim 12. 

Ezkondua bear zan izan [Maria]. Aurrena, gañerakoan juduak neskatx galdua bezala artuko zutelako. Inza Azalp 

57s. Eliz aurrean, eliza esan bear Jauna zegon tokiari, gañerakoan itxurik ez zuan da, [...]. JAIraz Bizia 71. 

Etxean jatekoa aski izatea ta baitegian ez. Orratx, alde bakarra. Gañerakoan, berak zionez, baitegian etxean 

baiño lagunarte obea billatuko zun. Etxde JJ 158. Haurrak elgarrekin euskaraz mintzo hauteman orduko, 


mende. 

205


gaztigatzen gintuen; bainan gainerakoan [errienta] etzen batere jaun ertora baino garratzagoa. Xa Odol 26. 

v. tbn. Harb 247. SP Phil e) 3v. Mih 69. Lard 437. Hb Egia 31. Urruz Urz 43. Arb Igand 149. Alz Txib 105. NEtx 

Nola 13 (como glosa de osteuntzean). Vill in Gand Elorri 11. Salav 105. Ibiñ Virgil 89. MIH 102. Ganerakoan: 

Erkiag BatB 41. Gañerakuan: Ip Dial 93. Iraola 126. 

� (Con beste, bertze). � Ifernuan daudenek ere minagatik [...] dute sentimendu, damu eta urriki. Baina bertze 

gainerakoan, itsutuak [daude]. Ax 616 (V 396; v. tbn. 325 (V 216)). v. tbn. Cb Eg III 380 y AzpPr 76 (beste g.). 

- GAINERAKOAZ (gañe- Lar, gane- Añ), GAINERAKOZ. Por lo demás. "(En) quanto a lo demás" Lar (Añ 

ganerakoaz). v. GAINERAKOAN. � Batheiatu ukhan dut Estebenen familia ere: gainerakoz eztakit berzerik 

batre batheiatu ukhan dudanez. Lç 1 Cor 1, 16 (ej. único, frente a varios de gainerakoaz (cf. Ins G 5r, 1 Cor 4, 2; 

Eph 6, 10; Phil 4, 8, etc.): Schuchardt (Intr 66) se inclina a considerarlo errata; parece seguro el error en 

gainerokoaz (2 Cor 10, 1)). Gañerakoaz baldin gu hemen ezarri dugun baño anplekiago kofesatu 

nahi baduzu [...]. EZ Eliç 163s. Gainerakoz, bihotza / al'urrix'al'orotsa / duen, izterbegiak / porogatuz bihotsa. 

O Po 38 (cf. Lfn NotesO 20). v. tbn. SP Phil 353 (gainerakoaz). Errége andigúra, ta ain sándua gañarákos, 

ezpáda libre paagtzetik péna. LE in BOEanm 856. Ikústea sollik dá fálta, ezi gañarákos ain erreálki dut emen 

nola án. Ib. 822. Bi begiak ubeldurik, burua ere kalboturik / Gainerakoz banago ixilik. AstLas 69. Gainerakoaz 

erranen darotzut urrixa ez dela urthea bethe duen aintzinean akhetxera hurbilarazi behar. Dv Lab 282. 

- GAINERAKOAZ DEN BEZANBATEAN. Por lo demás. v. GAINERAKOAZ. � Gainerakoaz den 

bezenbatean, ene anaieák, alegera zaitezte Iaunean. Lç Phil 3, 1 (He gaiñerakoan, TB berze alde; v. tbn. Adv * 

7v). 

- GAINERAKOTAN. v. GAINERAKOAN. � Ez diteke igurik hainitz gehiago, / baita gainerakotan behar 

handiago. Hb Esk 167. Hori dugu berexik guk Euskal-herrian, / gainerakotan gaude bertzen negurrian. Xa Odol 

179. 

gainerantzean. v. gainontzean. 

gainerantzean. v. gainontzean. 

gainera(tu) (SP, Urt, Dv, H, A), ganeratu. �1. Poner(se) encima; echar(se) encima; sobrevenir; elevarse, llegar 

a lo alto; poner por encima (de). "Élever, monter en haut. Eltzea gainera dut, j'ai mis le pot au feu. Gainerako 

da, il montera dessus" SP. "Adlevare" Urt I 189. "Arriver au haut d'un endroit" Dv. "Bi brinkoz gainerako nauk 

(Gy), en deux bonds je monterai là-haut" Ib. s.v. gainerako. "1. se placer sur, monter dessus. Gaiñera hakio, 

mets-toi sur lui, monte-lui dessus, [...]; 2. arriver sur, atteindre en haut. Mendi gaiñeratu zenean, quand il fut 

parvenu au haut de la montagne" H. � Tr. De uso general; es especialmente frecuente en autores del s. XIX. No 

hemos encontrado ejs. suletinos. En DFrec hay 18 ejs. � Abariziosoentzat bitzten da su handia / eta bertza 

gaiñeratzen. EZ Man I 107. Ur gañeratuz izurdeak saltatzen. EZ Man II 17. Bethi gaineratzen den olioak 

errepresentatzen du emetasuna. SP Phil 229 (He 231 gaiñ aldea atxiki). Galerazi dituzun guziak elkar artu ta 

gañerako zaizkitzu batbatean ta lertuko zaituzte. Mb IArg I 145. Oni [Jesusi] herioaréki / gaitz guziak gañerátu. 

LE Kop 97. Olioa likore guzien gañeratzen bait da. LE Urt 255 (v. tbn. ms. 91r). Zakurrak gañeratzen / zaizka 

gaisoari. It Fab 91. Godoak azpiratu eta Arabeak gañeratu izan ziranetik. Izt C 279. Estrabon [...] eta beste 

askok, jarri izan zituztenean Españako menastak beste guztiai gañeraturik. 'Antepusieron'. Ib. 60. Bi brinkoz 

gaiñerako nauk hire bizkarra-gaiñdi. Gy 42. Bere desleialkeriagatik oni zeruak gañeratu zion kastigu izugarria. 

Arr May 164. Hiltzeko tresnaren gainera denean, nahi izan da jendeari azken aldikotz mintzatu. HU Aurp 48. 

Lurra baino gorago, odei-gaineratuak, ginala esan zitekean. A Ardi 119. Ontzia iñoiz murgilduz iñoiz 

gaiñeratuz. Or Mi 147. Nimestarrak gaiñera zitzazkionan nongo erritarra zen yakin-miñez. Ib. 14. Illunabarra 

gaiñera zaie. Or Eus 423. Egoera larria gaiñeratu zaizu. NEtx LBB 28. v. tbn. Jnn SBi 87. Ill Testim 26. Berron 

Kijote 202. � [Mirua] hegal-ukhaldi batez da haren [arratoiaren] gaiñeratua. Gy 66. Oinen ganeratu zan. Azc 

PB 136 (v. tbn. oiñen ganeratu en A BeinB 85). 

� (Con reduplicación intensiva). � Nola ez baitzuten oraino etxe guzia ikusia, abiatzen dire, barne bat mia, 

bertzea mia. Gain gainera direnean, [...]. "Dans l'étage supérieur". Barb Leg 131. 

�2. "Ensorbecerse, [...] gañeratu" Añ. 

�3. Añadir, agregar; replicar; (mucho menos frec.) aumentar. v. gehitu. � Tr. Propio de la tradición meridional 

desde la 2. a mitad del s. XIX. Es especialmente frecuente en el s. XX. � Beste... (zor) askoz andiagoak dauzkagu 

gure gañ, ta dire gure pekatuakin gañeratzen ditugunak. Arr CDoc 93 (ap. DRA). Zere orrenbeste gaitz-bide eta 

eskandalorekiñ gañeratu dezun zor neurrigabea. Arr May 65. --Baita beste zerbait bere esan gura deusku: -gaiñeratu 

eban Arnoldok-- [...]. Ag AL 65. Aragia gutxitan jaten degula? gaineratu zuen beste norbaitek. A Ardi 

13. Ganeratu zituan osalariyak beste uarpen batzuk eta alde-egin eban. Kk Ab II 52. Zuzenbideari [...] 

maitasarrea ezarri, erantsi ta gañeratu bear zaio. Eguzk GizAuz 190. Gaineratu behar dut egungo Irlandarak ez 

dazagula gehiago pronombreak infixatzeko jarraidura. Mde Pr 220. "Andere Isabelak dei egin dautzu 

arratsaldean..." eta isilune baten ondoren gaineratu zuen "Theresaren bila joana zinelarik". Mde HaurB 10. 


mende. 

206


Udara honetarako beste lan bat gaineratu ez balidate, datorren urrilean edo bukatuko nituzkeen presta-lan 

guziak. PMuj in MEIG I 95. Metatutako egurrai, egur barriak gaiñeratuaz. Erkiag Arran 90. Samariatik 

banandu ta Judari gaiñeratutako iru barrutiak. Ker 1 Mach 11, 34 (Ol itsatsi). Alferrik zen askorekin Amaenwr 

(alemana) nintzela esatea: German gaineratu behar. MIH 187. Gezurra dioela erantzun lezaiokeenari, hauxe 

gainerako dio: [...]. MEIG VII 32. 

v. tbn. Ldi IL 93. Ir YKBiz 55. Etxde JJ 188. Ol Ex 33, 20 (Ur berriz esan zuen, Dv erran zuen oraino). Vill 

Jaink 44. Osk Kurl 169. Ganeratu: Bilbao IpuiB 32. 

�4. (Dv � A (-iñe-)). "Rester en surplus. Gaineratu ziren pusketarik eraman zituzten zazpi otharre betheak 

(HeH), et des morceaux qui restèrent, ils emportèrent sept paniers pleins" Dv. 

�5. Rebasar, superar, sobrepasar. v. gaindu. � Guk, gure probintziyan, gañeratzen degu neurri ori beste 

irurogei geiagokiñ. Artetxe Itzald II 41. Berak gaineratu etzitzakean erakutsiak sofistek gaineratzea ere 

etzitzaiokean eder eta on Platoni. Zait Plat 117. v. tbn. Osk Kurl 82. 

gainerontzean. v. gainontzean. 

gainerontzean. v. gainontzean. 

gainerre (Lar (gañ-), H, Bera), ganerre (Lar, Añ). �1. "Ahornarse el pan, quemarse por defuera, gañerretzea, 

ganerretzea" Lar. "(Pan) regañado, es del bascuence ogi erregaña, gañerrea" Ib. "(Olor de) chamusquina, 

ganerre usaia" Ib. "Chamuscar, ganerre" Lar y Añ. "Socarrar, sollamar; ahornado" Bera. �2. "(Subst.; Hb), 

légère brûlure" Lh. 

gainerri. "Var. de goierri" DRA. 

gainerritar. "(L), habitant des contrées hautes" Lh. 

gainertz. � Borda, borde. Cf. ganertz. � Saretxalopa edo treñeruak [...] azpitik baltzez da karel ondoan edo 

gañertzean lerro urdin, zuri edo gorriz apaindurik. Ag Kr 37. Noizbaiten nere adar gañ ertzean dauzkatan 

ezkurretako bat aña izandu naiz. Ag G 209. 

gaineruntzako. v. gainontzeko. 

gainestali. "Zeru lainotuari esan ohi zaio. Gaiñestali honek segitzen badau tomatiak gorriña harrapauko dabe" 

Elexp Berg. 

gainestalki, ganestalki (Lar). �1. "Roclo, un sobretodo más ajustado, ganestalki estu bat" Lar. �2. Cubierta. � 

Liburuak bere gain-estalkian iru kolore daramazki. Vill in Gand Elorri 10. 

gaineste. "Gañeste (AN; msLond), superfluidad" A. v. gaineztasun. 

gainetar. v. gaintar. 

gainetu. �1. "Arrimarse así, mejor [que con arrimatu] se dice con el verbo gañetu pospuesto al nombre de la 

cosa sobre que se arrima, v.g. arriaren gañetu, arrigañetu, arrimarse sobre la piedra" Lar. v. gainera(tu). �2. 

(gañ- V-och ap. A), ganetu. Añadir. "Echarse encima, agregarse, sumar" A. � Onei [ipuinoi] aurretik ganetu 

yakez Euskaldunen alabantzaak. Zav Fab RIEV 1907, 91. �3. "Acometer, litm. echarse encima. Gainetu 

eztakizun (V-oroz), que no acometa a usted. En V-arr gainetu es apoderarse" A EY III 238. "(V-oroz), acometer. 

Gainetu yako, le ha acometido. (V-arr), apoderarse, dominar" A Apend. 

gainezari. � (Caballo) semental. � Zamariaren izenaz ezagutzen dira garaino, gañezari, jegua, beor [...]. Izt C 

167. 

gainezka (c. sg. A; V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg), ganezka (Vc,... ap. A; Añ). �1. De sobra, 

abundantemente, a rebosar; rebosando, desbordándose. "Colme, ganburu, ganezka" Añ. "1.º rebasando; 2.º 

ventajosamente" A. "Colmadamente. Gañezka neurrittu zestan erosi netsan ardaua" Etxba Eib. v. GAINEZ, 

gaindizka. � Tr. Propio de la tradición meridional desde el s. XIX. En DFrec hay 14 ejs. de gainezka y 2 de 

gaiñezka. � Ganbarea beterik, / upea ganezka. Zav Fab RIEV 1909, 38. Begiratu batekin, tontorka ta gañezka 


mende. 

207


pagatzen nazu. Bil 159. Artzañak bekarren esnea, lurrezko ta burdiñazko ontzietan, gaiñezka zipli-zapla bidean 

boteaz. Ag AL 41. Irakiten eta gañezka ari zen tupiñean. Or Mi 80. Poza ganeska ebela. Kk Ab II 160. Ura 

gañezka asi ta berealakoan beteta txalupa gaxoa ur-azpian zan. Anab Poli 25. Kamioi aundiak, gañezka 

kargatuak. Anab Aprika 76. Batzuk gañezka, besteak utsik. Basarri 188. Buruan falta eben albidadia miñian 

euken; baita gañezka be. SM Zirik 108. Olezko orma orren atzean, barruan, ganezka agiri dira burdiñak eta 

txatarrak. Erkiag BatB 120. Ango pestetan ikusitzen da / plazan jendia gaiñezka. Uzt Sas 288. Jainkoak gainezka 

isuri zuen bere grazia nire gainera. IBk 1 Tim 1, 14 (TB gaindikatu). Euskal irakasbideak eta gramatikak 

gainezka ditugula. MEIG II 143. Gure hizkuntzaren aberastasuna gainezka darion hiztun goxoa. MEIG VI 97. 

v. tbn. A Ardi 133. Lab EEguna 113. EA OlBe 10. Etxde JJ 46. Txill Let 114. Gand Elorri 138. BEnb NereA 

232. MAtx Gazt 28. IBe Mt 12, 34. Ganezka: Enb 195. TAg Uzt 277. 

�2. Por añadidura. "(Lo que se da) demás" Añ. v. GAINERAKO (b), s.v. gain. � Jangoikoaren erreinua 

lenengo billatu egizue; ta ganeko gauza guztiak ganezka emongo jatzuez. Añ MisE 55. 

�3. (Precedido de instr.). Colmado, rebosante (de). "Jentez gaiñezka zeuan frontoia" Elexp Berg. � Pozez 

gañezka. Aran SIgn 211. Jendez gañezka zegon etxaurrea. TAg Uzt 44. Atsegin igurikor batez gainezka zedukan 

bihotza. Mde HaurB 84. Kolkoa beintzat barrearen barrez ganezka neroialako. Bilbao IpuiB 254. Joko ta 

apustuz gañezka gabiltz / ta edari geitxo barrena. Basarri in Uzt Noiz 14. Bi kaiku, esne apartsuz gainezka. Ibiñ 

Virgil 47. Gorputz eta izpiritu indarrez gainezka. Lasa Poem 90. Kanpotarra baina Euskal Herriko maitasunez 

gainezka genuen. MEIG VI 35. 

v. tbn. Ag G 148. Zait Sof 181. Txill Let 62. Erkiag Arran 194. Basarri 63. Gazt MusIx 215. Lab SuEm 185. 

Ganezka: Erkiag Arran 36. Akes Ipiñ 16. Alzola Atalak 64. 

� Ametsez burua gainezka. Zait Plat 119. 

� (Precedido de ines.). � Maitasunetan gaiñezka daude / batu ditezkenak pozik. Basarri 184. 

�4. (Sust.). Desbordamiento. � Uraren abesti / mamorra, gauari / igesi ezinka, // urratu-gaitzezko norbere 

gaiñezka margulaz, / mendien pareko illunei lotuta. Gand Elorri 69s. 

- GAINEZKA EGIN (V-gip ap. Elexp Berg). Rebosar, desbordarse; hartar; sobresalir. "Esniak gaiñezka ein 

ddost, despistauta nenguan da" Elexp Berg. � Beregan gañezka bezela egiñik agiri dala otoitz edo orazioko 

doai txit berezi hura. 'Sobresalir'. Aran SIgn 44. Otxarren onek gañezka egin dik. Apaol 23. Gañezka egiteraño 

bete da nere zorigaitza. Lek EunD 36. Bere maite autetsiaren alboan egoalako beste barik, ganezka egin eutsan 

amodiozko esanbearrak. Erkiag Arran 102. Ainbeste jentekin, mundu au ixa gaiñezka ein biarrian jaukagu. SM 

Zirik 23. Zuen su-emalle oriekin gañezka egiña naukazute. Lab SuEm 191. [Gipuzkerak] gainezka egiten du, 

haatik, Gipuzkoako eremuetarik kanpora Sakana eta Ergoien aldera. MIH 385. v. tbn. Etxde JJ 107. Ibiñ Virgil 

82. Berron Kijote 222. � Berari begira aseak eztio gañezkarik egiten. Etxde JJ 35. 

- GAINEZKA ERAGIN. Hacer desbordar; hartar, hacer desbordar la paciencia. v. GAINEZ ERAGIN. � 

Sinizmen orrek e, eztakit gaiñezka eragingo ez ete deustan. Ag AL 37. Ixillik zaude, asarrearen asarrez nere 

biotzari gañezka eragin baño len. Zait Sof 169. 

- GAINEZKA IZAN (trans.). Sobrar. � Galiporniako artzain aberats oriek gainezka duten ondasuna bidali 

digutela. A Ardi 13. 

- GAINEZKA JOAN. Desbordarse, rebosar. � Nola eutsi agopetik irtenda, gañezka zijoakion poz-oiuari? TAg 

Uzt 59. Eurite aundinetan putzuko ura gañezka Magdalenara dijoanean. JAIraz Bizia 42. Baldeaz aztu ta "an" 

gelditu zan iturriko ura gañezka zijoakiola. Anab Poli 126. 

- GAINEZKAKO. a) (Adnom.). � Alabanzaz bete ta liri-liri-gañezkako informe edo billakindeak. 'Llenos de 

encomios'. Aran SIgn 101. b) Sobrante. � Jateko ta jazteko irabazten ei dau. [...] ez dau, orraitio, diru 

ganezkakorik izaten beregan. Erkiag BatB 152. c) Colmado. � Neurri zabala botako zaizue altzora, eta betea, 

eragina, gainezkakoa. IBk Lc 6, 38 (Ol gañez dariola, IBe leporainokoa). 

- GAINEZKAKOAN. Al rebosar, al soltar el jugo. Cf. gainezkatu. � Mertxika guria / yaterakoan, / ez duk 

lênen ozka / bezelakorik: / ark gozo-sabela / lerrarazten dik; / ark bustitzen agoa, / gaiñezkakoan. Ldi UO 27. 

gainezkagarri. � Colmo, culminación. � Egun begi-urdin betoz ugariak / gure elkarmin onen gaiñezkagarriak! 

Ldi UO 22. 

gainezkaldi. � Arrebato, éxtasis. � Oinbeste liburu kaxkarrek kalte aundia egin dute gaiñezkaldi oietan 

santutasuna ipintzean. Or QA 173. Esposo deritzaion iardun artan, badu animaren gaiñezkaldi bat. "Describe un 

éxtasis". Or in Gazt MusIx 40. 

gainezkari. � Rebosante. � Olerki geienak, beraz, sentikizun gañezkari baten esakizun eta kantu bezela sortu 

zitzaizkion. Gazt MusIx 167. 

gainezkatu, ganezkatu. � Colmar, desbordar, rebosar. � Ganezkaturiko urak legez alperrik galduta. Ezale 

1897, 337a. Zoriona gañezkatzeko. "Para colmo de dicha". Zink Crit 43s. Ontzija ganezkatu. Laux Euzk II 364 


mende. 

208


(ap. DRA). Maitetasunak ere, gaztearen izakera osoa luze-zabal lodian igurtziaz, amesez ganezkatu daroa. 

Erkiag Arran 93. Kaletan gañezkatu baño len / millaka mendi famili. Basarri 130. v. tbn. In MEIG VI 30. � 

(Radical en vez de part.). � Biotza maitez gaiñezka dio / egurats goxôk obitik. "Hace rebosar su corazón de 

gozo". Or Eus 410. 

gaineztasun, ganeztasun (V ap. A). � "Superfluidad" A. v. gaineste. 

gaineztatu. �1. "Rebosar, [...] gañeztatu" Lar. �2. "Redundar" Lar. �3. "Couvrir par-dessus, garnir le dessus, la 

partie extérieure de quelque chose qui couvre, préserve. Pildoratxo urrez gañeztatu edo estaldua (Mg [en 

realidad, es gaineztu, q.v.]). Pilota larruz gaineztatua" H. 

gaineztu (Lar, Añ, Dv (que cita a Lard), H, A (que cita a Añ y Lard)), ganeztu. �1. Colmar; rebosar, 

desbordar(se). "Rebosar" Lar, Añ. v. GAINEZ EGIN, gainditu (2). � Tr. Empleado por autores meridionales de 

los ss. XIX y XX. Gaineztu, variante guipuzcoana, es empleado tbn. por Arrese Beitia, Gandiaga y B. Enbeitia; 

T. Agirre lo emplea junto a ganeztu. � Poz larregiak, ganeztu; atsegin aragizkoak argalduten gaitue. Añ MisE 

56. [Joseren] bi amets oiek senideen gorrotoa gañeztu zuten. Lard 48. Batere aserre gabe eta amorez gañezturik 

eskribatzen dizut. Arr GB 32. Errekak euriagaz bertarik gañeztu. AB AmaE 340. Artalea zakutik gañeztu zaion 

errotariari bezelaxe. TAg Uzt 131. Irakin-garaian ontzitik ganezten dan esne egosiaren antzera. Ib. 122. 

Ganezten zan kolkoetatik itz-jarioa ta irrikarkara. Ib. 294. Gau-bijilia nere begirak pozez gañeztuko dizu. SMitx 

Aranz 132. Millaka kristauk gañeztu zuten Eibar aundiaren plaza. Basarri 48. Edertasunez gañeztutako 

mendigain lerdentsu baten. Ib. 11. Ainbat millaka goseak iltzen, / beste batzuk gañezturik. Ib. 64. Malko 

garratzak gañeztu dira / euskaldunen arpegian. Ib. 104. Arako gazte ausart axe, [...] orain ausardia ganezturik, 

lotsabaga saillean sartu dala. Erkiag BatB 153. Itxaroz gañeztu nozu. Gand Elorri 101. Naiz-ta banego urrez 

gañezturik, zure babesik gabe ez daukat bizirik. BEnb NereA 265. � (Part. en función de adj.). � Ama minez 

ganeztu onek dakusala. Añ EL 2 226. Urmael gañeztuak. Gand Elorri 154. �2. "Redundar" Lar, Añ. �3. 

Adherir(se). � [Burdiñia] astunago dan legez geratuten da ora bat eginda sutegijan, ta urten dau gañeztu jakon 

loikerijak. Mg PAb 132. �4. Cubrir, recubrir. � Pildoratxo urrez gañeztu edo estalduak. Mg CC 218. �5. 

"Arrimarse, juntarse con otros" Añ. 

gainga. � (En la expr. gaingaz egin 'desbordarse'). v. GAINDI EGIN, GAINEZ EGIN. � Grazias bétea ezin 

yagos mukurú gaingas in-árteo guretáko ere abásto. LE Ong 87r (el ed. traduce gainga por 'desbordamiento'). 

gaingaila. v. gingil. 

gaingari. "(Sal), especie de trigo de espiga larga" A. 

gaingatu, gaingiatu. � Rebosar, sobrar(se). v. gainditu. � Emanen zaizie neurri bat ona, bete betea, ta 

kalkatus mukuru gaingatu artaño (130). LE-Ir. Gozos beteko da guzis gaingatu artaño (331). Ib. Gaingatu arteo. 

LE-Fag. Eztaila gaingia eltxanoa. "Que no se sobre el puchero". ZMoso 62. 

gaingiaka, gaingiaz. � "Rebasando" A Aezk 292. 

gaingiatu. v. gaingatu. 

gaingil. v. gingil. 

gaingiro (Dv � A). �1. "Gain-giro, superficiel, au sens moral" Dv. �2. "(G-to), excelentemente. Alkate egin 

duenezkero gaingiro dabil; len kuzkurrago, aginte gutxirekin bizi zan, [...] anda en grande" A. �3. Prosperidad. 

� Gaingiroak, orratik, etzuan dan gutxienik arrotu. "La prosperidad". Mok 7. 

gaingiroki (AN-erro, L ap. A; SP, Dv, H), gainkiroki (L ap. A), gaindiroki. �1. Superficialmente, a grandes 

rasgos. "Comme par-dessus [...], superficiellement" H. Dv, H y A citan a Axular. v. gaindoro. � Tr. Empleado 

por Axular y Etcheberri de Sara, vuelve a encontrarse en escritores de cierto nivel, sobre todo meridionales, de la 

2. a mitad del s. XX. La forma más empleada es gaingiroki; gaindiroki se encuentra en Etcheberri. � [Liburu 

hunen barreneko mamia] dasta ezazu, [...] irakurtzen duzula ez lehiaz, ez gaingiroki eta ez arbuiatzeko kontuan 

ere. Ax 20 (V 11). Baldin hirur bekhatu suerte hauk konsidera baitzagu gaingiroki, azaletik eta kanpotik. Ib. 189 

(V 128). Gaindiroki eta pasaiaz. ES 190. Orra, iraizean, gaingiroki, andi-mandi esan gure elebarriño onen 


mende. 

209


gertatoki edo jazolekuaren ertzak eta mugak. Erkiag Arran 12. Ikus dezagun, bada, bana-banaka eta oso 

gaingiroki, parte bakoitzean kantatzen dana. Vill in Gand Elorri 14. Jendeak eta gauzak gaingiroki azaltzen 

zituen. Lf ELit 67. Oraingo euskal literaturari begiratu nahi nioke soil-soilik, erabat eta gaingiroki, nor eta 

zerekikoetan gehiegi sartu gabe. MIH 57. v. tbn. Vill Jaink 171. Ibiñ Virgil 24. MEIG VI 164. �2. 

"Moralement" Ht VocGr 387. �3. "Gainkiroki (L), a lo grande, si se trata de una posición social" Lander (ap. 

DRA). 

gaingoiti. "Supereminencia" Arch ms. (ap. DRA). 

gaingoitidura. "Gaingoitidurak" SP, sin trad. Cf. gaingoititasun. 

gaingoitik. "(L-ain), ya" A. v. engoitik. 

gaingoitiko (SP � A, Arch ms.). � "Suréminent, surexcellent" SP. "Supremo" Arch ms. (ap. DRA). 

gaingoitikotasun (SP (sin trad.), Arch ms.), gaingoitikotarzun (Arch ms.). � "Supereminencia" Arch ms. (ap. 

DRA). 

gaingoititasun (SP, sin trad.). � Supereminencia, superioridad. � Ezta deus ere mesprezatu, ez eta arinki 

iujeatu behar, bainan Iainkoa benedikatzen dugula berzeen gaingoititasunaz, gaudezin humilki gure bide 

beheragoan. SP Phil 188 (He 190 garraitasunaz edo superioritateaz). v. otro ej. en gaingoititu. 

gaingoititu (SP (in m, sin trad.), Arch ms.). � "Sobreelevarse" Arch ms. (ap. DRA). � (Part. en función de adj.). 

Supereminente, superior. � Utz detzagun gogotik gaingoititasunak arima gaingoitituentzat, eztugu merezi hain 

leku gora bat Iainkoaren serbitzuan. SP Phil 187 (He 189 gutaz goragoko arima handiei). 

gaingora. v. GAIN-GORA. 

gaingune. � Altura, prominencia. � Tokirik ezin artuz, jendea, / lên zeukanetik bestera: / zein arkaitzetik, zein 

gaingunetik / obeki ikusten ote da? Or Eus 392. 

gainguren, ganguren (V,... ap. A), ganguen (V-m ap. A). � "Cima (del monte)" A. "Cumbre" Ib. 

gain-ihar. v. gainigar. 

gainibet(a). v. ganibet. 

gainigar (gral.), ganigar (V), gainiar (G-to, AN-larr), gain-aihar (BN-lab), gain-ihar (L). Ref.: A (gaiñigar, 

ganigar); Lander (ap. DRA, s.v. gain-aihar y gain-ihar); Iz UrrAnz (gaiñígarrak), To (giñiyarrak); Asp Leiz 

(gainiar). �1. "Gaiñigar, rama podrida en el mismo tronco" A. "Ganigar, ramas podridas de un árbol sano" Ib. 

"Las ramas que se han secado en el árbol" Iz UrrAnz. "Arbol con las ramas superiores secas" Asp Leiz. � Eztago 

ganigar bagako arbolarik, gizonik bere ez uts bagakorik (V-ger-arr-oroz-m). "No hay árbol sin ramas podridas". 

A EY III 199. � "Ganigar, también se dice de metas de hierba, helechos, etc., secos por encima" DRA. �2. 

"Gainigar (G-azp), pifia a bolea [en el juego de pelota]" A Apend. 

gainjantzi. � "Capa; abrigo, sobretodo" BeraLzM. � Apaiz jauna, gainjantzi (manteo) ta txapel luzearekin. Alz 

Ram 24. Duan aberastasun osoa, daraman zaldun-gain-yantzia bakarrik. Goen Y 1934, 99. 

gainka. �1. (Precedido de gen.). (Pasando) por encima de, (fig.) a disgusto de. Cf. infra ELKARREN GAINKA. 

� Ekus zazu gogoaren gainka, bortxaz bezala, zere atsekanz barrenekoarekin, nagiro ta epelki haritzen zaran 

animako zere gauz onak egiten. Mb IArg I 82. �2. An dator ilun, an dator gainka orro ta txistu [itxasoa] / durun 

ta durun. (Interpr?). EA OlBe 74. �3. A horcajadas. � Algaroi pardo baten gañean exerita, ixtarrak gainka. 

JAIraz Bizia 15. �4. (Precedido de instr.). Colmado de. v. gainezka. � Ondasunez gainka. NEtx Antz 35. 

- AZPI-GAINKA. v. azpi. 

- BATA BESTEAREN GAINKA. Uno sobre otro. v. ELKARREN GAINKA. � Taibage bata besteren gainka 

lotsabagetzen dire ugiñek elkar lertzez aspertu bage. Or Mi 143. 

- BESO-GAINKA, BURUZ-GAINKA. v. besagainka, buruzgainka. 


mende. 

210


- ELKAR-GAINKA. "Aggeratim, [...] elkhargainka" Urt I 428. "Elkargainka (Ae), montándose" A Apend. v. 

ELKARREN GAINKA. 

- ELKARREN GAINKA (Dv s.v. gain). Uno sobre otro, uno encima de otro. v. gainzka. � Edozein oker ta 

gaiztakeria pruebetara ezkero, elkarren gainka juramentus txuritu oi da. Lar Cor 183. Amar gradako eskala bat, 

daudenak elkarren gainka. LE-Ir. [Titanek] mendiak elkharren gaiñka ezarriz. Gy 284. Sekulako jendia trenen 

zai, kotxietan sartzeko alkarren gainka. Iraola 131. Elkarren gainka datozen olatuen burrundara. Lek SClar 103. 

Elkarren gainka eta bata bestearekin nahaste bizi garen zurrunbiloan. MEIG VIII 106. 

v. tbn. Mok 13. Jaukol Biozk 18. Arrantz 153. Or Eus 265. SMitx Aranz 63. Anab Poli 44. 

- ELKARRI GAINKA. Uno sobre otro. v. ELKARREN GAINKA. � Inguruan, bizpahiru lerrotan, gainka 

elgarri, kokatzen dira behariak [plazan]. JE Bur 26. Hedoiak [...] elgarri gainka joaki. Ib. 76. 

- GAINKA IBILI. "Gainka ibiltzea, se dit d'un mâle qui monte sur une femelle, ou au rebours d'une jument, 

vache, etc., en chaleur qui monte sur le mâle" H. "(B), montando (pero en varios arranques), p.ej. un caballo. 

Gainka ibili (L, BN-baig), andar montados, unos sobre otros" A. 

- GAINKA JOAN. (Acompañado de dat.). Montar(se) sobre. � Gainek ez dakote zolari alha[r]zerik egiten, ez 

doazko gainka. JE Bur 25. 

gainkalde. v. gainalde. 

gainkapeka. "(R), dando vueltas, encima y debajo" A. v. gainazpika. 

gainkari (Lar � H). �1. "Incubo, demonio" Lar. �2. "Mâle, boute-en-train" H. �3. "Qui a la mauvaise 

habitude de monter, se percher sur les meubles, etc. Haur gainkaria, enfant qui toujours monte sur quelque 

chose" H. 

gainkartan. v. GAIN HARTAN. 

gainkatu. �1. "(BN, S), écimer, récolter pour fourrage les cîmes du blé d'inde" H. "(S; Foix), émonder" Lh. �2. 

"(BN-baig, S), montar" A. �3. Sobrevenir, caer encima. � Gainkatu zitzaizkien ekaitz askatuak. Loram 143. �4. 

Montar, cubrir (el macho a la hembra). � Hasten da behin behia urrindaka, nahiz lagunak gainkatu. Egunaria 

25-8-1961 (ap. DRA). [Zaldi-guraso ori] zaarregi baita otzegia ere da Venusen lanetarako [...]: eta noizbait, 

gainkatzera iristen baldin bada ere, lastozko sua irudi gartsu baña indar gabe, alperrik oldartzen da. Ibiñ Virgil 

96. 

- ELKAR-GAINKATU. Montar(se) unos sobre otros. "Agerare [...] elkhargainkátu" Urt I 428. "Accumulare" Ib. 

87. � [Odei zuriak] alkar gainkatuz, adarkatuz eta bultzakatuz [...] zerupe dana artillez estali zuten. TAg Uzt 

107. 

- EZIN GAINKATUZKO. (El animal) incapacitado para cubrir a la hembra. � Antzu, urgun, ortzik bageko, ezin 

gainkatuzko aari, elbarri, adarrak eta ederra galduak. 'Qui ont été vaincus aux combats d'amour'. Or Mi 42. 

gainkatzaile. (Precedido de elkar-). "Accumulator, [...] elkhargainkatzaillea" Urt I 87. 

gainkatze. "Gainkhatze (BN-mix), cubrición, acto de montar a la hembra el macho en celo" Premorena (ap. 

DRA). 

gainkazko. "(R), jinete. Bi gainkazko igari dra (R), han pasado dos jinetes" A. 

gainkeman. (Precedido de elkar-). "Accumulare, [...] elkhargainkeman" Urt I 87. "Acervare" Ib. 97. Cf. ib. 87: 

"Accumulator, [...] elkhargainkemaillea". 

gainkeria. � Disparate. � Sorginkeri, aztikeri, parragarrikeri eta itxura gabeko gañkeriyetan sinisten ez al dute 

bada beste edozeñek adiña, geiago ez bada ere? BPrad EEs 1913, 215. Astiya ta eria izaten badot, irakurriko 

dozuez ondiño gañkeri barregarriyagoen barriak be. Akordagoitia EEs 1914, 59 (ap. DRA). 

gainketa. v. ELE-GAINKETA s.v. ele. 

1 gainki. �1. Parte de arriba. v. gainalde. � Zerua azpitik orrein ederra / dalarik, amatxo maite, / ai nere poza, 

zeru-gainkia / ikustera âl baningoke! "Subir a verlo por encima". Ldi BB 22. �2. Techo. � Gainkiak 

margoztuak (techos pintados) eta apaingarriz ornituak. Etxde Itxas 73. 


mende. 

211


2 gainki. "(G, AN), soberanamente, por encima" A. Cf. beregainki. 

gainkidatu. � "Convencer" Lar. � Izanez osoki gainkidatua agintza egin ziona guziz botheretsua zela haren 

kunplitzeko. TB Rom 4, 21 (Lç, He seguratu, Dv sinheste osoa izan). Gainkidatzen zituen hain ongi Juduak nola 

Grekak. TB Act 18, 4 (He erakharri sinhetsterat, Dv sinhestetan sarrarazten). 

gainkin. "(R), las rentas de un empleo, los bienes que uno administra. Karek gendu nai daztar gainkinak (R), 

aquél me quiere quitar mis ganancias" A. 

gainkiratu. � Ejecutar con perfección (?; cf. gainkiro). � Kanpion jaunak eskerrak eman ziozkan batzarreari, 

eta eskatu zion laguntasuna, aurreragoko lanak bear dan bezela gainkiratzeko. RIEV 1907, 325. 

gainkiro. � Excelentemente. v. gaingiro (2). � Gero sokilla txikitutzeko / pasarik sokor mazua, / arriarekiñ 

lurra uzten du / gainkiro maniatua. Ganboa Ezale 1898, 354. Zapiko seda gorri, gainkiro landua. "Bordado con 

arte". Or Eus 21. 

gainkiroki. v. gaingiroki. 

gainko. v. GAINEKO. 

gainkozpikatu. "(L; Hb), mettre sens dessus dessous, brouiller" Lh. v. gainazpikatu. 

gainlore, gainlora (Lar), gailore (H), gailora (Lar). � "Realce, gailora" Lar. "Recamo, bordadura de realce, 

gainlora" Ib. � Nolakoak izan behar ziren oihal xuriak eta gainlorezkoak edo kolorezkoak, dentelak edo estofak, 

onak izatekotz. Birjin 581. 

gainontzean, gainerontzean (BeraLzM), gainerantzean (BeraLzM), gainantzean, gaineantzean. � Por lo 

demás, en lo demás; de lo contrario. v. GAINERAKOAN s.v. gainerako. � Tr. Documentado en textos 

guipuzcoanos desde fines del s. XIX. En DFrec hay 3 ejs. de gaiñontzean y 2 de gainerontzean. � Guk 

[gurasuak] azi biar / aur inozente gaixuak, / erakutsiaz nola diraden / Jesukristoren pausuak, / gañerontzian 

guretzat datoz / kastigu izugarrizkuak. PE 24. Txapela ta abarketak, bai, bertakoak ditu [...]; baiña 

gaiñerantzean, jazkera-moldeak salatzen die garbi, urrutiren batetik eldu dan basagizona. Mok 4. "Saski-Naski" 

seitik batean euskeraz egiteko... "Eusko Ikaskuntza"-n ordu laurdentxo batez... Gañontzean erderaz. Ldi IL 57. 

Baiñan, aitatxok baldin badaki [...] sufri-arazten dizula, emakume ori utzi egin bear luke. Gañerantzean... 

etzaitu maite. Etxde JJ 218. Etsai bezela bildur izatekoa zenuten; gañerontzean, mesede egiteko ta laguntzeko 

beti prest zegoen. NEtx Antz 137. Joera berriak mugagabeak mugatzen lagunduko baligu, nahiz ez 

gainerantzean pauso bat aurrera egin, ez litzake laguntza makala. MIH 197. 

v. tbn. EgutAr 23-4-1958 (ap. DRA). Uzt Sas 348. Berron Kijote 116. Gainerontzean: Or SCruz 18. 

Gainerantzean: Txill Let 96. Gañantzean: Lab EEguna 97. Gañeantzean: Lab EEguna 102. 

- BESTE GAINONTZEAN. � Bere barrabaskeri nabarmenenak kontatzen zizkiotenean, gordiñegia izan ezkero 

ukatu egin oi zun eta beste gañontzean "umien gauzak" esan, parre pixkabat egin eta kitto. Etxde AlosT 24. 

gainontzeko (G-azp ap. Gte Erd 36), gainerontzeko, gainerantzeko, gaineruntzako, gainuntzeko, 

ganerantzeko, gainentzeko. �1. (Lo) demás, restante. "Bat ez, gañontzeko guztiak etorri ziran (G-azp)" Gte Erd 

36. v. gainerako. � Tr. Propio de la tradición guipuzcoana, fuera de la cual aparece tbn. en D. Agirre (Kr 220). 

Atestiguado ya en Ochoa de Arin, no se generaliza hasta el s. XX. Las formas más empleadas son gainontzeko y 

gainerontzeko, la primera sobre todo en autores populares y la segunda en los de cierto nivel, con excepciones en 

ambos casos; gainerantzeko aparece en Etxaide (JJ 250) y Ugalde (Iltz 39). Ochoa de Arin emplea 

gañeruntzako; gañuntzeko y gaiñentzeko en EgutAr (junto a gaiñontzeko) y ganerantzeko en Erkiaga (BatB 85). 

En DFrec hay 51 ejs. de gainontzeko, 2 de gaiñontzeko, 4 de gainerantzeko y uno de gainentzeko. � Bañan, aez 

kanpora, egin ditzake gañeruntzako beste edozein eskritura jai egunean. OA 150. Mendi, ibai, ugarte, [...] erri, 

etxe eta gañerontzeko gauza guztiai. Izt C 14. Ta, irakaskuntzari buruz bezela, gañontzeko gaietaz esan omen 

liteke. Ldi IL 25. Ori eskutik izan ezkero, gañontzeko guzia egingo da. Ib. 149. Malentxoren gogoak bere alde 

ziraun bitartean, erreza ta gainberakoa zerizkion gañontzekoari. TAg Uzt 187. --Gauez, berandu etxeratzen 

aizenean, zer esaten diok andreari? --Nik? Gabon! Gañuntzekoak berak esaten zizkidak. EgutAr 7-8-1959 (ap. 

DRA). Meno, Pol, Karima ta gainerontzekoak. Zait Plat 103. Sail txiki batzuk gorde ortako; / ori guztiz atsegin 

da, / gañontzekotan obe dezute / ganadu janda eginda. Basarri 142. Baina, nahi ez baditugu ere, behar ditugu 


mende. 

212


eta gaur, gainerontzekoei ezer kendu gabe, inoiz baino gehiago. MIH 229. 

v. tbn. EEs 1939, 46 (ap. DRA). EgutAr 19-9-1957 (ap. DRA). Vill Jaink 60. Lasarte in Uzt Noiz 66. Berron 

Kijote 76. MEIG VI 49. Gainerontzeko: Urruz Urz 33. AzpPr 75. Ldi BB 98. Gainerantzeko: MEIG IV 122. 

Gaiñentzeko: EgutAr 7-4-1960 (ap. DRA). 

� (Precedido de instr.). "Mariaz gañontzeko guztiak dakite ori (G-azp)" Gte Erd 36. � Bertan [iturrian] bear 

danaz gañerontzeko ur guztia igarotzen da Erribarrura jendearen ornidurarako. Izt C 97. 

�2. Accidente. � Konsagrazino ostean badago ogirik ostiyan edo ardaorik kalizan? Ez, Jauna, ezpada ogiaren 

eta ardaoaren ganerantzekoak eta irudiak, diran legez usaina, kolorea [...]. Itz Azald 163. 

- BESTE GAINONTZEKO. � Fruta-zugaitza eta basuak / ta beste gañontzekua. Uzt Sas 332. Eta beste zenbait 

gauza, gai ontako beste gaiñontzekoek ez dituztenak. Berron Kijote 81. 

gainpeka. "(R-uzt), lucha de hombres a derribarse" A. v. gainzpezka. 

gainsari (Lar � H). � "Sobresueldo" Lar. 

gainsariztagarri (H � Lh). � "Digne qu'on le surpaye" H. 

gainsariztatu (H � Lh). � "Surpayer" H. 

gain-so. � Vistazo, repaso. v. gainbegiratu (2). � Gain so bat eman nai izango ote diozu ene itzulpenari. Mde 

Pr 58 (v. tbn. 230, 247). 

gain-sola, gaintzola. v. gantzola. 

gainta (Lar � Darric (ap. DRA)). � "Engaño" Lar. "Engañosamente, gaintaz" Ib. 

gaintar (L, BN; Dv, H), gainetar (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (gaintar, gaiñetar); Lh (gainetar); Lrq (gañetar). � 

Habitante de las tierras altas (se aplica tbn. a los habitantes de los territorios conocidos como "Alta-" o "Alto-"), 

montañés. "Habitant des hauts pays" Dv. "Habitant des contrées hautes, des montagnes, des plateaux, etc., 

opposé à petarra" H. "Aldeano que habita en alturas" A. "Montagnard" Lh. "Hab. de Haute-Soule" Lrq. Cf. 

behetar. � Aprendizik etzaik ez jinen Gaiñetar[r]ik batere; / Baxabilako laurentako nihaur enük ahalke. 'Les 

gens du quartier d'en Haut'. ChantP 384. O zeinbat aldiz zentzuzun, Jose naigabetua, / gaintar egari galai 

galanten berbal-otsa? AB Olerk 361. Angelesek gaintarreri gerla egin diotenean. Prop 1907, 87. v. tbn. Herr 

13-7-1995, 1. 

gaintari (Lar � H). � "Engaitador" Lar. "Trompeur, qui use de tromperie" H. 

gaintasun. v. gaindasun. 

gaintatsu (Lar � H). � "Engañoso" Lar. 

gaintatu (Lar � H). � "Engañar" Lar. � Bazebiltzan ordurako erri guztia gaintatzen ta gezurraren alde 

autortuko zuen gizonak billatzen. Ag Ezale 1897, 125a. 

gainteman. �1. "Tributar" Lar. � Iztueta jaunari menturaz gaintemango diozkala bere obra dantza... 

joku...etakoagatik ezarpe beakurtsuak arako jende dantzari, ipintzirudi [...] ark. "[Le] tributará sumisos 

respetos". Izt, carta a JJMg 9. �2. "Supererogación, gaintemana" Lar. 

gainti, -tik. v. gaindi. 

gaintorri. � "Sobrevenir, venir sobre alguno y de repente, gaintorri, y tienen lugar los irregulares, gain nator, 

gain zatoz, gain dator, &c." Lar. "Sobrevenir, suceder, acaecer" Ib. � Legea gaintorri da damua ugari zadin. 

TB Rom 5, 20 (Lç sarthu, He, Dv ethorri). 

gaintsu, ganetsu. � Vencedor. � Ollar bik / alkarri / ekin eutsen gogorto: / [...] Goitua / gaixoa / sartu zan 

ezkutuan; / ganetsuk / kukurruk / egin orma ganean. Zav Fab RIEV 1909, 27. 


mende. 

213


gaintto. � Dim. de gain. � Zu bezain laster naizela heltzen gaiñtto hartarat. Gy 57. Bihotza arinik banoa, 

hedoietan harat. Nork daki zertaz behar ditaken gaintto hetan? Barb Sup 14. Arbonako gainttoan xutik. Iratz 58. 

v. tbn. Ox 87. Othoizlari 1954, 19. 

gaintu. v. gaindu. 

gaintxigar. v. gantxigor. 

gaintxirri. v. gantxirri. 

gaintxo, ganetxu. � Dim. de gain. � Eta Egi, Tolosa guztia ikusteko gaintxo ederra? A Ardi 37 (v. tbn. 129). 

Aitz batzuben ganetxuban eregiriko etxetxu aretan. Otx 105. Bertan zebillen eiz guztia begiztatzeko toki gaintxo 

egokienetan. JMB ELG 45. Oa gaintxo artara ta abanta (abiada) artuta, bultz eta jaurtiki nazan zulora. (G-azp). 

A EY II 295. Joadi orra goraxeagoko muño gaintxoraño. AEmil AndreM 247. 

gaintza (Lar � Dv). � "Alteza, soberanía, superioridad" Lar. "Eminencia, altura, elevación" Ib. "Hauteur, 

éminence" Dv, que cita a Lar. Cf. ARRANO GAINTZA s.v. arrano. 

gaintzar. �1. "Eminencial" Lar. �2. "(Hb), var. de gaintar" Lh. 

? gaintzeru. Aparece en Izt C 233, en una lista de aperos de labranza, tras lakaria; se tratará seguramente de una 

errata, por gaitzeru (q.v.). 

gaintzotu, gain(t)zutu. v. gantzutu. 

gaintzurde. v. galtzurda. 

gainu. v. keinu. 

gainzelai (G-azp ap. Gketx Loiola). � "Altiplanicie, meseta" Gketx Loiola. � Bolibiako gainzelai artaraño, zer 

nekea! Or QA 50 (v. tbn. 63). Gainzelai guzi ura Bakartetxez beterik balego, bai zerua! Ib. 138. v. tbn. Etxde JJ 

6. 

gain-zerra. � Aren urrena Zarauzko Lete, / gain-zerran naiko egiña. "Que había trabajado mucho de cimero en 

aserrar troncos". Or Eus 194. 

gainzgora. "(R), salto de carnero, juego de niños" A. 

gainzigilu (Lar � Chaho � Lh (S)). � "Sobresello" Lar. "Double sceau (apposé à un acte)" Chaho. 

gainziri (G-to ap. A), ganziri (Vc ap. A), gantziri (V ap. A). � "Ciertas cuñas del carro, que sirven para 

estrechar sus limoneras" A. � Gurdiaren ardatza estuagotzeko gurtorraziak ipini oi ziranez, Platonek bere Erria 

lengotaratzeko gainziriak eta orpo-ziriak ezarri bear zituen. Zait Plat 36. 

gainzka (Dv (s.v. gain, que cita a Lg)). � (En la expr. elkarren --o, mucho menos frec., bat bertzearen-- gainzka 

'uno encima de otro'). v. gainka. � Baziren lau estalki emanak, elkharren gainzka. Lg I 150. Alferrik zure bizian 

elkarren gainzka bilduko ditutzu ontasun handiak. Mih 79. Nik eztut horla kondatzen, / ez nihoiz ere idukitzen / 

bi yornal elkharren gainzka. Gy 80. Oste handiak bildu baitziren Iesusen ingurutara, halatan non elkharren 

gainzka ioanez, batak bertzea aurizkitzen baitzuten. HeH Lc 12, 1. Bat bertzearen gainzka eginen ditut ene 

sendagailak eta ikhuskariak Egiptoko lurrean. Dv Ex 7, 3 (Urt multiplikatu, Ur ugaritu, Ol aniztu). 

gainzpezka. "Que es cuando dos hombres luchando, o dos perros riñendo, andan tan pronto encima como 

debajo" Mdg 144. v. gainazpika, gainpeka. 

gainzuri, gaintxuri (Lar). �1. "Baño, de dulces, &c., gaintxuria" Lar. �2. (Hb ap. Lh), gaintxuri (Lar DVC 


mende. 

214


233), gainxuri (Hb ap. Lh). "Baño de dulces, doradura escusándose" Lar DVC. "Flatterie, flagornerie" Lh. �3. 

gantxuri. "Hijuela, cubierta del Cáliz, gantxuria, kalizaren estalkitxoa" Lar. �4. "(Sal), escanda, trigo 

desbarbado" A. v. galzuri. �5. "Gainxuri (Hb), flatteur" Lh. 

gainzurikatu, gainxurikatu (BN sg. Lh). La ref. de Lhande procede supuestamente de Harriet, quien sólo trae 

gainxurizkatu (q.v.). 

gainzurikeria, gainxurikeria (H � Lh). � "1. manière, façon de donner aux choses un air, des dehors de vérité, 

innocence, franchise; excuse, dissimulation. Gain-xurikeria (id. gain-xuritze) hoiek uzkik, eta errak egia, 

mintzadi garbiki [...]. 2. manière, façon de flatterie, d'adulation" H. Lhande da el ej. "Gainxurikeriaz mintzo 

zaizkit ala egiazki? me parlez-vous ainsi par flatterie ou avec sincérité?", que tbn. procede de la entrada de 

Harriet, pero éste lo da con xurikeria. 

gainzurikin. � Espata o farfolla más exterior del maíz. � Bazterrera lekutzen du gain-zurikin latza, / an ustez 

gordetzen baita lizunaren atsa. "La tusa exterior". Or Eus 60. 

gainzuritu, gaintxuritu (Lar). �1. "Bañar, cubrir una cosa con otra líquida" Lar. v. gainzurizkatu. �2. 

gaintxuritu (Lar DVC 233), gainxuritu (H), gantxuritu (Lar, H, que cita a AA). Dorar, disimular, enmascarar 

(una acción, etc.), buscar excusa. "Sobredorar, disculpando" Lar. "1. blanchir au dehors (il se dit au moral). 

Farisau ipokrit, thonba gain-xurituak, pharisiens hypocrites, sépulcres blanchis; 2. dissimuler, voiler, excuser 

par des apparences menteuses. Ala beren hutsak ederki gainxuritzen (gainxurizkatzen) baitituzte!" H. � Bekatu 

itsusi au gaiñ-txuritzen edo aitzakiaren batekin edertzen. AA II 193. Ez itz lotsagarriakin, baizik gañtxurituakin. 

Ib. 146. Beren buruak edertzeko, ta egin zutena gainzuritzeko. Or SCruz 35. Asmo maltzurrenak gain-xuritzeko 

aoñabar ori! Zait Sof 127. Gaiztakeri dagiten gizonekin obena gainzurituz. "Ad excusandas excusationes in 

peccatis". Or Aitork 117. 

gainzurizka, gaintxuriska (Lar). �1. "Baño de dulces, &c." Lar. �2. gaintxurizka (Lar DVC 233), 

gaintxuriska (Lar). "Disfraz, disimulo, artificio" Lar. "Doradura excusándose" Lar DVC. �3. (Adj.). 

Disimulado, de apariencia engañosa. � Emakumeak gaintxurizkak dituzu, ta askotan, kanpotik ezer erakutsi ez 

arren, barruan erabilten dabe gogoa ta maitetasuna. Ag AL 38. 

gainzurizkatu, gaintxurizkatu (AN ap. A; Lar (+ -isk-)). �1. "Azucarar, azukrez [...] gaintxuriskatu" Lar. 

"Alcorzar, bañar, cubrir de alcorza, azukrezko orez [...] gaintxurizkatu" Ib. "Bañar, cubrir una cosa con otra 

líquida", "colorar, dar de color", "colorear, paliar" Ib. "Bañar, litm. blanquear por encima" A, que cita a LE. � 

Konsolazio eta alegranziak, zeñakin bañatzen edo gaintxurizkatzen diozkaten biotzak barrendik trabajuen 

artean. LE Urt 313 (ms. 11v bañatzen). �2. gaintxurizkatu (AN ap. A; Lar (+ -isk-)), gainxurizkatu (H), 

"Disfrazar así [con disimulo, artificio]" Lar. "Dorar las faltas", "paliar", "sobredorar, disculpando" Ib. Para las 

definiciones de Harriet (que los da como estrictamente sin.), v. gainzuritu. � Etsai gainxurizkatu, gezurti eta 

engañatzalle. Arr Bearg 277 (ap. DRA). Etsaia asko-jakin eta malmutza zala, eta galgarri edo bizio lotsagarriak 

milla eratara gañtxuriskatuta [...]. Ib. 449 (ap. DRA). 

gainzurizketa, gainxurizketa (H � Lh), gantxurisketa (Lar). � "Paliación" Lar. "Palliation, dissimulation, 

excuse, prétexte" H. 

gaiñebeta. v. ganibet. 

1 gaio (Lar, Izt C 199, H, Arzdi Aves 166). �1. "Patín (ave)" Lar. "Golondrina de mar" Arch (ap. DRA). "On 

confond dans l'usage le gavion, la mouette, le goeland, la mauve" H. "Mergus merganser" Arzdi Aves 166. Cf. 

VocNav s.v. gayo, que explica: "El Dicc. incluye esta voz como usada en Alava, Aragón y Navarra". Cf. kaio. 

�2. "(V-ger), un pez marino, sin escamas, de piel muy lisa y reluciente; es mayor que la lula" A. 

2 gaio (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). � "Rondin" Lh, Lrq. 

? gaio. "Aljibe, cisterna (Hervas V 278)" A. Cf. 1 gaio "patín (ave)" para Larramendi (que, como es sabido, es 

fuente de Hervas), mientras que patin es precisamente 'aljibe, cisterna' en varias zonas vizcaínas sg. Azkue. ¿Se 

trata, pues, de un error? 

gaiola. v. kaiola. 


mende. 

215


1 gaion (G? ap. A; Lar, Añ, Dv (G)). � Util. � Ezi den gaiza eder, maithagarri ta gaion, helgei ezpada, 

medio zonbaitez haren opatzia da erhokeria. Egiat 243. Deus gorde gabe gaion zautzuen gauzetarik. TB Act 20, 

20 (Lç, He zuen probetxu(ta)ko, Dv on). Aberetxo gaionak dira erleak: oiek ematen digute eztia. It Dial 10 (Ur 

mesedegarri, Dv balios, Ip balius). 

2 gaion. "Gaionak (S-saug), bois trop noueux pour être coupé" Lh. 

gaionba (Lar � Lcq). � "Gayomba, retama olorosa" Lar. "(Spartium junceum); gayomba, retama de olor, 

retama macho; (fr.) genet d'Espagne, spartium; isatsa, gaionba" Lcq 68. 

gaionde. � "Utilidad" Lar. � Iñoiz baño gogotikago nekatu zan bere erriaren eta euskeraren on eta gaiondean 

(1879). JFlor. 

gaiondu (Lar). � Utilizar(se). "Utilizarse" Lar. � Ikasi eben euroren erreketako uramildeak gaionduten 

erabilltaritzat. R. Murga EE 1895b, 492. 

gaioro. v. gauero. 

gaira(tu). � "Gaira, invocando" A, que cita a O. "Vers le dessus, par-dessus" Lh, que tbn. cita a O. � Ogen bat 

paira, bertzea gaira. "Une injure soufferte en appelle aussi-tôt une autre". O Pr 343. 

gairon. v. gabon. 

gaisa. "Ave acuática que se zambulle" Darric (ap. DRA). 

gaisdun. v. gaizdun. 

gaiso. v. gaixo. 

gaistakin. v. gaiztagin. 

gaisto. v. gaizto. 

gaita (Lcc). �1. Gaita. � Galiziko gaita-soiñuak barra ernarazi zuan berriro. NEtx LBB 63. En DFrec hay 5 

ejs. �2. (Lar � H). "Riña, [...] gaitea" Lar. �3. (G-to ap. A). Humor. "Buen humor" A. Cf. VocNav s.v. gaita. � 

Tr. Documentado sólo en textos populares. � Semia ta aita, / nagusitza naita, / ez da konbeni ta / Juan Joseren 

gaita, / oriyengatik gutxi / kejatzen baita. AzpPr 81. Esango nuke banego gaita onian. Auspoa 63-64, 255 (ap. 

ELok 163). Gaita oneko señora dago. Auspoa 73, 39 (ap. ELok 55). Nikolas Lujanbio iñoiz dabil gaitan / osasun 

onez nola arkitzen baitan. Ib. 98 (ap. ELok 258, que traduce "txantxetan"). Sentimentubak deklaratzeko / ez 

gaunden gaita txarrian. Tx B I 76. Erare aundiya eduki arren / oraindikan e gait'ona. Tx B II 219. Prezisamente 

bertsoetako / ez daukat ederra gaita, / mundu onetan disgusto asko / ikusitakoa naiz-ta. EusJok 68. 

gaitar, geitar. � Materialista. v. gaikoi. � Guztia geia dala diñoen geitarrak edo materialistak. Itz Azald 206. 

gaitari. "(G, B), gaitero. Astarloa trae esta palabra en su vocabulario, pero sin significación" A. 

gaitasun (H). �1. Disposición. "État de celui qui est digne de, qui mérite de" H. � Iaunaren errezibitzeko 

disposizionea edo gaitasuna. Ch (ap. H). �2. (Urt, Ht VocGr 337, Lar, Añ, Dv � A, H), gaitarzun (H (S) ap. 

Lh), gaidasun. Capacidad, habilidad; cualidad. "Aptitudo" Urt II 220. "Capacidad, aptitud", "suficiencia" Añ. 

"Gaitasun eskasa, incapacité" Dv. v. gaiende, gaiera, gaikera. � Tr. Documentado en Haraneder, Guerrico, 

Iztueta y en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 33 ejs., meridionales. � Etsaiaren tentazionei buru 

egiteko gaitasuna edo ahala. He Phil 467 (SP 461 bidea). Beti eman ziotzan bortz talentu, bertzeari bia eta 

bertze bati bat, batbederari bere gaidasunaren arauera. He Mt 25, 15 (Lç anzia, HeH, Ol antze, SalabBN, Ip 

ahal, Dv eginahal, Leon jeinu, Or abildade, Ker, IBk, IBe trebetasun). Gaitasun edo kapazidade guztiz 

andiagoa eman zion bere Ama Santisimari. Gco I 461. Galai gazte oek [...] agertu nai izaten dituzte dakitzaten 


mende. 

216


gaitasun edo abilidadeak. Izt D 26. Sariztatzeko diñ ote dan, bere gaitasuna edo abillidadeagatik (1882). JFlor. 

Josetxok egin ebazan gaitasun (habilidad) errimeak, a aguratxoa ito ezeittean. Echta Jos 97s. Mirarizko 

gaitasunaz zaindu ebala Josetxok Eladi olatupean. Ib. 260. Etxekoandre zarraren gaitasunak goren gorenean 

jartzen. Ag G 228. Egin zituzten egiñalak gaitasunik andienarekin, alkar zuritzen ta zilibokatzen. Ib. 40 (v. tbn. 

289). Jaunak umeari eman diozkan antze edo burua, biotza, osasuna ta beste gaitasunak, landu bear ditu 

irakasleak. JBDei 1919, 261. Guzirako gaitasuna. "Capacidad absoluta". Zink Crit 10. Iñork badu gaitasunik 

bere eriotzaz itzegiteko, nik izan bear det, bada [...] bere ondo-onduan egon nintzan. Garit Usand 52. Gaitasun 

edo egokitasun oni valor en cambio deritxogu. Eguzk GizAuz 56. Ez izan, ordea, ezer, maite-jokoetan, soinindarra. 

Beste nolabaiteko gaitasuna bear da joko orretan irabazteko. TAg Uzt 42. Ene gaitasuna Shakespearen 

eta O. Wilden izkuntzan ez baita oraindik bear luken bezanbatekoa. Mde Pr 197. Orrengatik apaintzen dute 

maite-miña andregaiak berak ez dituan gauzak, oarkabean, absolutuari ditxezkon gaitasunak geuk ezartzen 

dizkiogulako. Txill Let 117. Iñolaz ere ez dagokit neri erri orrengandik aldentzerik, eta alaxe nai izanik ere, 

gaitasunik ez det ortarako, noski. Basarri XIX. Erri bakoitzak badu bere aiurri berezia, bere gogoa, gaitasun 

bereziak, joerak, griñak, akatsak eta bai alderdi onak ere. Vill Jaink 172. [Izadiko elementuek] gaitasun 

ikaragarria adierazten dute [...] mota guztiko konbinaziotarako. Ib. 50. Oda erdiko ikuspegi ain igikor, azkar ta 

bizi onek, esapide-gaitasunez goiena jotzen du gaztel-olertitzan. Gazt MusIx 67. Hizkuntza bakoitzak, alegia, ez 

gizontzen gaituen mintzatzeko gaitasunak. MIH 386. Hauxe da norinahi euskararen gaitasunak adierazteko 

biderik zuzenena: euskal ederlanak sortzea. Ib. 177. Ez da oraingoz, zenbait lan banakaren gaitasuna edo 

borondatea behintzat aitortuaz, euskal historiaren izena merezi duen gauzarik. Ib. 280. Nekez lortuko dugula 

argibiderik antzina-antzinako gizaki zein gizaideen kaskezurretan horien jabeek izan zezaketen hizketarako 

gaitasunaz. MEIG VI 113. 

v. tbn. Ag EEs 1917, 201. GMant LEItz 74. EEs 1925, 83. Lab Y 1933, 254. Etxde JJ 210. Ibiñ Virgil 69. 

�3. "Dignité" Ht VocGr 349. � Birjina Maria altxatua izan denaz geroz errege guzien erregearen ama izaiteko 

gaitasun edo dignitate guziz gorara. MarIl (ed. 1854?), 9 (ap. DRA). 

gaitasun-gabe. �1. "(Subst.), défaut de capacité" Dv. �2. "(Adj.), incapable" Dv. 

gaitatu. "Disgustar (Bid [= L-côte o BN-baig?])" Darric (ap. DRA). 

? gaiteztasun. "(B), desafecto" A. Cf. gaitzestasun. 

gaiti. v. 2 garaiti. 

gaitsu (AN ap. A, que cita el msLond; Lar � H y Bera), kaitsu (Lar). �1. "Material, contrapuesto a lo 

inmaterial o espiritual" Lar. �2. "(L, BN, S), assez digne" Lh. 

gaitsui. v. gaitzeru. 

gaitsukiro (Lar), kaitsukiro (Lar). � "Materialmente" Lar. 

1 gaitu (SP (que cita a Ax), Lar, Añ, Dv � A, H). �1. Preparar(se), capacitar(se). "(Hacerse) capaz de algo" 

Lar. "Habilitar" Lar y Añ. "Capaz, apto [...] verbo" Añ. "Rendre, devenir capable, apte à, propre à, digne de" H. 

� Zu miserikordios izaiteaz gaitzen zara, disposizionean iartzen eta prestatzen Iainkoaganik miserikordia 

erdiesteko. Ax 221 (V 147). Doatsu dira [...] zeruko sekeretuen geiago eta geiago endellegatzera eta hartzera 

preparatzen direnak, gaitzen [esta última palabra no es sino una redacción alternativa de preparatzen]. SP Imit 

III 1, 1 (Ch preparatu, Mst, Ip adelatü). v. tbn. FIr 155 y Ldi BB 166. Argi orren indarrez / gaituko da Adimen. 

Or BM 66. Erri xea euskal goi-elertia ulertzeko gaitu. Etxde AlosT 12. Gaitu egin bear da beraz [euskera], 

indartu, gaurkotu. Herr 5-12-1957, 1. Bizi-modu artarako ederki gaitua. Anab Poli 41. Bide luzeagoak egiteko 

gaituak [kamionak]. Anab Aprika 73. Gure euskera zar-berri au esapide jori-jorienaz gaitu dedin. Gazt MusIx 5. 

Itzul-lanean zaildu eta gaitu dira. Ibiñ Virgil 22. Bai Axularrek bai Oihenartek euskara gaitu, egokitu nahi 

zuten, batek hitz-lauz, besteak hitz-neurtuz. MIH 254. Hizkuntza batu, landu, eta eginkizun berrietarako gaitu. 

MEIG III 143. Madrilera doa, arkitektura ikasgoan gaitzera. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 

7 ejs. �2. "Geitzea (S) concevoir l'envie, le désir de" H. �3. Preparar. � Gurdia gaitu. Or Mi 115. Gaitu itzan 

usu txikuriak eta ardoa atera ezan! Ib. 89. Bazkaria gaituta eukitzeko agindua utzita. TAg Uzt 111. �4. (Part. en 

función de adj.). Predispuesto. � Jakirik gogotsuenak [...] bata bestearen ondotik gaurko euskaldunetan 

orretara gaituenaren (el más predispuesto) sabela lertzeko tankeran. Etxde AlosT 78. Bar-gizona izketarako 

gaitua ikusten nuala, plaza aren aunditasunaz aritu nintzaion. Anab Aprika 97. 


mende. 

217


2 gaitu (V-arc ap. A, que cita RS). � Afligir. � Gaitua ze egik gaitu. "No aflijas al aflito". RS 162. 

3 gaitu. "Alegrarse (Ast)" A. 

gaitu. v. gautu. 

gaitun (Lar, Lcq, H, A (� msLond)). � "Pimpinela (planta)" Lar. "Sanguisorva, especie de pimpinela, gaitun 

mota bat" Ib. "Sanguisorba officinalis" Lcq 82. "Pimpinella magna" Ib. 97. 

gaituntza. "Capacidad, aptitud, inteligencia, [...] gaitunza" Lar. 

gaitxetsi. v. gaitzetsi. 

gaitz (gral.; Lcc, SP, Lar, Añ (G, AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), gatx (V, S, R; Mic 7v, Lar, Añ (V)), 

gaitx (V-gip). Ref.: A (gaitz, gatx); A Apend (gaitzez); VocPir 306; Bon-Ond 279; Lrq; Arin AEF 1955, 105; Iz 

ArOñ (miñoixa), To, Ulz (begietako); Etxba Eib (gaitxa, gaitza, gatxa); Gketx Loiola (gaitz, txaarrera); Elexp 

Berg; EI 101. � Tr. De uso general. Bien documentado en antroponimia y toponimia medieval (cf. los 

abundantes ejs. de Arzam 242 (el más antiguo de los cuales es Illo collazo de Berastegui gaiz (1178)) y tal vez 

tbn. ib. 252 Gayçesque). Se encuentra formando parte de comps. antiguos, como harkaitz, bekaitz, ekaitz, etc. La 

forma más general es gaitz; gatx aparece en textos vizcaínos (aunque en el s. XX a veces hay gaitz, dependiendo 

en parte de cada acepción) y roncaleses; gaitx sólo en E.M. Azcue (en Ur PoBasc, en cambio, gatx) y alguna vez 

en Lazarraga y RS (en ambos es mucho más frec. gatx). F. Irigaray emplea gaitza, con -a constitutiva (v. 160, 

175, etc.). 

I (Sust.). �1. Mal, daño; enfermedad, plaga; malicia; falta, culpa; defecto, tacha; (el) mal. "Çeatica, enfermedad, 

zeatikea, gaitza" Lcc (tbn. s.v. mal). "Mal, opuesto al bien" Lar y Añ. "Peste" Añ. "Inficionar, [...] gatxa eransi, 

(G) itsatsi" Ib. "Maladie. Gaitz ikharagarri bat da kolera" VocBN. "1. mal, maladie, en général, et tout ce qui 

attaque gravement ou violemment la santé. Gaitza ezin garhaituz dago [...]. Gaitzak ioa [...]. 2. [...] Begira 

gaitzatzu gaitz guzietarik [...]. Gaitzetik urri, du mal, le moins possible (prov.) [...]. 3. [...] Bihotzeko gaitza, 

erortzeko gaitza, le mal de cœur, le mal caduc, etc. [...] 5. dommage, détriment [...]. 6. syn. de gaizkia, faute, 

délit. Ez dut gizon huntan gaitzik aurkhitzen [...]. 7. défaut, qualité mauvaise. Gaitzik gabeko zaldia, arnoa" H. 

"Gaitzez il (AN-larr), morir de enfermedad" A Apend. "Bizkar ezurreko gaitze" Arin AEF 1955, 105. "Jaátorriko 

gaitza, mal original" Iz ArOñ 140. "Begietáko gáitze, el mal de ojos" Iz Ulz. "Gaitxa, enfermedad, peste. Fluctúa 

con gaitza y gatxa. Gaitxa agertu jako gastañiari" Etxba Eib. "Gaitz, mala intención. [...] Batere gaitzik gabe 

esan nion" Gketx Loiola. "Gaitzak txaarrera jo omen dio alakoari" Ib. s.v. txaarrera. "Hazurretako gaitza (e)i 

dauka. Kanzerra, dagonik gaitzik txarrena" Elexp Berg. v. gaizki (II). � Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos. La forma gatx aparece en vizcaíno desde sus textos más antiguos; tbn. en el alavés Lazarraga (cf., en 

cambio, gaitz en Landuccio); hay gaitz en algunos autores del s. XX (Anduaga, Gandiaga y, junto a gatx, en 

KIkV, Enbeita, Otxolua, Eguzkitza y Erkiaga). En DFrec hay 104 ejs. de gaitz, 3 de gatx y uno de gaitx. Con 

cierta frecuencia, sobre todo en los autores guipuzcoanos de la 2. 


mende. 

a mitad del s. XVIII y principios del s. XIX, 

aparece emparejado con palabras como pekatu (Cb Eg III 248, Gco II 5), kalte (Cb Eg III 370, VMg 77, AA II 

113), neke (Cb Eg II 208), ofensa (Cb Eg II 163), eritasun y enfermedade (Ub 82), gaizki (Dh 210), kulpa (Lard 

57) o min (Inza Azalp 113). � Enekila minzatziaz gaitzik ezin dukezu. E 219. Edo dela eritasunez edo berze 

gaitzez. Lç Ins B 7r. Eztezozuela nehori gaitza gaitzagatik renda. Lç Rom 12, 17 (Ol gaitzaren ordain gaitzik, 

IBk, IBe gaitzik gaitz orde; He gaixkia, TB, Dv, Bibl gaizkia). Eztugu deus gaitzik eriden gizon hunetan. "Rien 

de mal". Lç Act 23, 9 (He gaixtorik, TB gaistorik, Dv gaizkirik). Oneinbat gatx ire kausaz etorri dan azkero. 

Lazarraga 1152v. Ai, ene desditxadua, / gaitxez rodeadua! Ib. 1143v. Kasi eukan gatx guztia kendu jakan. 

Ib. 1142v. Ez dauko Peru Garciak bearrik / ain gatx andia apukadua gatik (Endechas de Milia de Lastur). TAV 

3.1.5. Zelata dagoana bere gatxen enzula. RS 38. Ogiagaz gatxak txipiago. Ib. 500. Bataren gaitzaz, besteak 

ona. Ech 41v (v. tbn. Aq p. 63 (G, AN)). Sufrietea pazienziagaz geure proximoen gatxak eta flakezak. Bet 14. 

Malizia gabe, sinpleki, gogoan gaitzik eztaukala dabillana. Ax 447 (V 292). Gaitzen berririk eztakienak, eztu 

ontasuna estimatzen. Ib. 553 (V 354). Bere nahizko gaitzik eztu nehork. O Pr 93. Gaitz hartua erakatsgarri. Ib. 

601. Libradu gagizu[z] gaitz gustietatik. Zubia-Lezamiz TAV 3.2.14. On eta gaitzaren zientziaren arbolari. Urt 

Gen 2, 9 (Ur oneko eta gaitzeko, Ol on ta gaitzaren; Dv, Bibl gaizkiaren). Bi gai[t]zetarik bethi xumeena 

hautatu behar da. Ch III 12, 2. Berzearen ondasun edo gaitza sentitzea berea bekala. El 85. Hunak eta gaitzak 

oro phezü beraurtan phezatzen dütüzülarik. Mst III 25, 3 (Ip gaitz; SP, Ch zorigaitz). Egiten diezte al duten gaitz 

guzia. Mb IArg II 312. Gaitzez ill. Ib. 321. Zer gaitz andiagorik, jakiñez itsua baño! Cb EBO 38. Gaitza ona 

baño lasterrago ta errazago eransiko zaie [zuen umeai]. Cb Eg III 367. Lenengoan gaitz gabe, inozenzian; baña 

gero begiak gaitzerako idiki ta maliziaz. Ib. 367. Gaitz andi batek artu ta ilzer zan. Cb Just 72. Gorputzeko 

gaitzak. Lg II 141. Ez diola iñori egotzi behar, egin ez duan gaitzik. Ub 180.


� (s. XIX). Bere korputz gaitzera makurtua. Mg CC 148. Ez dakusan begijak, gatxik ez. Mg PAb 121. Barberu 

errukarri bat ta iñoren gatxaz bizi dana. Ib. 44. Gaitz baño mesede geiago egin diot. VMg 38. Josek bere anaiai 

batere gaitz bage kontatu zien, bere geroko anditasuna aditzera ematen zuen amets misterioso batzuek. Gco II 

68. Besteren gaitzaz atsegin artzea. Ib. 65. Onak artu baitúgu Jangoikoaren eskutík, gaitzak ere zergátik eztúgu 

artubeár? LE Ong 53v. Gaitzen bat duan idi edo beia saltzen duala. AA II 168. Gaitzaren indarrarekin burutik 

jauzi da. Ib. 194. Inori mesede egitia gaiti, beste gatx bagarik esaten dirianak [guzurrak]. fB Ic II 172. Inoren 

gatxik entzun gura ez dabeena. Ib. 201. Bere jaiotz-erriko / bizitza modua, / iñoren gaitzik gabe / Iñauterikua. 

Echag 269. Lana da birtute guztien ama, eta alferkeria gaitz guztiena. It Dial 27 (Ur gaistakerija, Dv 

zabarreria, Ip gaistokeria). Nafarreri gaitz eriotsuak arrapaturik. Izt C 226. Ez on bat, baiña gaitz bat dela. Gy 

242. Zertako ona gaitzarekin ordaintzen dezute? Lard 57. Beren usteetan gaitz edo kulparik etzutela. Ib. 57. 

Oihan gaztearen ongi xederratzetik heldu da oihan hartako ona edo gaitza. Dv Lab 355. Gutien ustean gaitzak 

eramaten ditu. Ib. 155. Ez du gaitzik merezi egia dionak. Bordel 140. Zer gaitz egin dizute onek? Arr GB 35. 

Iges egiñ zuen gaitzik gabe deabruaren eraso gogorretik. Aran SIgn 25. Mari Anton... Bataren gatxa besteren on 

(Esaera zarra). In AB AmaE 253. Gaitzak argaldua. Bv AsL 114. Biali zion zeruak gaitz txar ta luze bat. Ib. 30. 

Ar gorrixta me batzubek, gaitz aundiya egiten dutenak. Sor Bar 45. Bere gaitzen erremedioa Ama maiteari 

eskatu zion. Arr May 71. Heien semeak bihotzean zuela bere gaitzaren erroa. Jnn SBi 137. Zer gaitz ziok gauza 

orretan [...]? Apaol 45. Popüliaren begiratziagatik gerla baten gaitzetarik. Ip Hil 42. Zuk eta nik baino 

gehiagoko gaitzik ez duena, baizik ere alferkeria eta hordikera. HU Zez 34. Beste gatx andiagoren baten 

bildurrez. Itz Azald 210. 

� (s. XX). Gaitz bat zuan Malentxok [...]: esku zabalegia izatea. Ag G 135. Neska zarraren gaitza beti gaztetu 

eziña. Urruz Zer 41. Ez du, ordia, bildurtzeko gaitzik izango? Alz Txib 102. Jaungoikoak bialtzen dizkigun 

gaitzak. Inza Azalp 153. Galenok be [...] ez omen ekian berak adin bat, zorabioetan eta ama-gaitzetan. Or 

Tormes 15. Eri handi egona, / buruko gaitz batek jana. Etcham 107. Onean eta gaitzean. FIr 133. Ire gaitz 

guztiak [...] emakume orrengandik zetorztik. Alz Ram 78. Sendatzeko esperantzak arintzen derauete gaitza. JE 

Ber 88. Gaitz artatik sendatu zala. Ir YKBiz 96. Gaitza ez da hein berean sartua bihotz guzietan. Lf Murtuts 13. 

Gaitzik gaitzei ez ekartzeko diotzut. Zait Sof 18. Gaitz senda-eziña. SMitx Aranz 231. Birika-gaitz ori 

sendatzeko. Munita 21. Piñuaren gaitzak. Ib. 93. Miren bera ote da gaitzen jatorria? Txill Let 91. Maite-gaitzak 

galdu zizun burua. NEtx Antz 99. Isabela itzur ez zitekeen gaitza zen ezkero... Mde HaurB 32. Gure artean gaitz 

au oso degu zarra: / Kanpoko dana ona; etxekoa txarra. Basarri 178. Euliak dirala bide, gaitz bildurgarri bat 

sortzen zaio ango jendeari. Anab Aprika 44. Gizarteko gaitzek konponketarik eztute. Vill Jaink 183. Onaren eta 

gaitzaren artean bereizten. Ib. 105. Sendagilleak etzuan gaitzik arkitzen gaixoagan. NEtx LBB 64. Gaitz batek 

gortuta laga. Etxba Ibilt 469. Alkarri ezer sufritu ezinda / ori da daukagun gaitza. Uzt Sas 130. Nik egin 

mesedetan ere zuk / ikusten baduzu gaitza, / zuri mesede egin beharrez / alper-alperrik gabiltza! Xa EzinB 126. 

[Pastoralen] mintzaera eta bertsolaritza ere aztertuak daude beren on-gaitzekin. Lf ELit 267. Gaitze, lapur ixille 

(AN-ulz). Inza NaEsZarr 1174. Literaturan ez da handirik eta txikirik, harrorik eta apalik: ona eta txarra, 

besterik ez da. Eta, jakina, noren on, noren gaitz, nafar ardoaren gisa. MIH 360. 

v. tbn. (Sólo hasta 1900, excepto para autores vizcaínos): FLV 1990, 43 (Areso, 1591). Mat 85. Volt 149. Ber 

Trat 112v. EZ Man I 36. Harb 276. Hm 182. SP Imit IV 5, 3. Arg DevB 4. Tt Onsa 180. FPrS 21. Gç 52. Mong 

589. Bp II 63. OA 148. SermAN 64. Iraz 25. CatBurg 4. Lar Cor 300. He Gudu 168. GavS 32. Mih 101. CatLan 

97. Mercy 23. Brtc 248. Egiat 184. Monho 100. Añ CatAN 32. Dh 180. CatB 37. JesBih 457. CatLuz 16. UskLiB 

50. Etch 80. Jaur 147. Arch Fab 213. Hb Egia 62. Laph 213. CatAe 36. CatSal 37. CatS III. Xe 311. Ud 112. Zab 

Gabon 102. Legaz 29. AB AmaE 286 (en guip.). Elzb PAd 16. Zby RIEV 1908, 206. Elsb Fram XI. Arb Igand 

203. UNLilia 13. KIkV 50. Enb 37. Otx 142. Eguzk GizAuz 189. Erkiag Arran 72. And AUzta 152. Gand Elorri 

38. Gatx: Mic TAV 3.1.27, 8. Cap 38. Arz 40. Urqz 31. Cb CatV 34. CrIc 38. Añ LoraS 154. JJMg BasEsc 30. 

Astar II 157. CatLlo 34. CatBus 20. CatR 37. A BeinB 73. Ag AL 66. Mdg 159. KIkV 50. Enb 34. Kk Ab II 21. 

Otx 121. Eguzk GizAuz 190. Akes Ipiñ 25. Erkiag Arran 171. Alzola Atalak 190. Gaitx: Azc PB 83. 

� (Tema nudo, con verbo). Cf. infra GAITZ EGIN, GAITZ EMAN, etc. � Hongi egitez, gaitz sofrituz behar 

dugu salbatu. E 241. Hill bedere banendi! / Eta onez gabeturik gaitz ez baneza senti. EZ Man I 111s. v. tbn. O 

Po 64. Gaitz egarten guri erakasteko. Bp II 19. Zuñen abantallus den gaitz ükheitia, biziuen erdollaren 

garbitzeko. Mst III 50, 6 (SP tribulazioneak, Ch atsekabeak, Ip nahigabez khürübilatürik izatia, Leon 

nahigabea). Heia behar lizatekinez Izairiak lükian aizerik, zeren eta zerbaitetan honki egiten badie, hanitzetan 

gaitz beitie obratzen. Egiat 195. Otsoak yale tzar dire, / herresaka iretsten dute: / gaitz gertha dakiokete. Gy 71. 

� (Como primer miembro de comp.). � Agortzen ez dan gaitz-iturri. MAtx Gazt 77. Biziak zarakuskion gaitzitxaropena 

uxatzeagatik hasi zen edaten. Mde HaurB 13. 

�2. "Dificultad" Lar. Cf. infra II (2), en concreto los usos susts. 

II (Adj.). Las acepciones no son estancas, al menos en parte, por lo que en ocasiones la clasificación de un ej. en 

una u otra ha sido aproximada; esto es tal vez más notorio en el caso del superlativo gaitzena: una expr. como 

etsairik gaitzena puede traducirse sin problemas tanto por 'el peor enemigo' como por 'el mayor enemigo' o 'el 

enemigo más duro/difícil'. Hemos intentado que estas vacilaciones no afecten en exceso a la historia de cada 

acepción, sobre todo de la 1. a , que parece estar en decadencia. En DFrec hay 55 ejs. (27 sept.) de gaitz, uno de 


mende. 

219


gaitx y 7 de gatx. �1. (BN, S; Lcc, Lar, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), gatx (V, S, R). Ref.: A (gaitz, gatx); Lrq 

(haro). Malo. "Mala cosa, gauza gaitza" Lcc. "Aborto, mal parto [...] erditze gaitza" Lar. "Malo" Lar DVC 233. 

"Mauvais" Arch VocGr. "Hitz gaitzez erabili nau" Arch ms. (ap. DRA). "Méchant" Gèze. "Gogo gaitza, 

mauvaise humeur. Gogo gaitzez egin du hori, il a fait cela à contre-cœur. [...]. Eskara gaitzez mintzatzen da, il 

parle en mauvais basque" Dv, que cita a Dechepare. "Mauvais, à un haut point" H. "Ona buruari, gatxa mendiari 

(V-ger), lo bueno a uno mismo, lo malo al monte. [...] 6.º malo, defectuoso. Hoy en varios dialectos se usa txar, 

tzar por 'defectuoso'. En los libros de alguna antigüedad se encuentra siempre la palabra gaitz, gaizto para 

denotar esta idea" A. "Haro gaitz (Sc), mauvais temps, temps pluvieux" Lrq. v. gaizto. � Tr. Bien documentado 

en textos antiguos de todos los dialectos. Es general al Norte en los ss. XVI y XVII, y se encuentra con cierta 

frecuencia en los dos siglos siguientes, pero apenas hemos hallado ejs. en el XX. Al Sur, se encuentra 

esporádicamente, más en los autores antiguos que en los modernos. Tanto al Norte como al Sur su uso se 

mantiene algo mejor en compuestos lexicalizados como amets gaitz (q.v. s.v. amets), eskergaitz (q.v.), gogo 

gaitzez (q.v. s.v. gogo) o, sobre todo, zori gaitz (q.v.), de los que damos sólo algún ej. ilustrativo (cf. tbn. 

Larrasquet, que sólo recoge esta acepción en la expr. haro gaitz). Hay gatx en Añibarro y f. Bartolomé, gaitx en 

RS, pero gaitz en textos más orientales como el Cantar de la batalla de Urrexola o CatAnz (cf. tbn. Landuccio). 

� Mosen Bernat, pensa ezak karzel hori gaitz bada, / nonbait ere ifernuia are gaitzago dela. E 243. Ene unsa 

eginak ere orai oro gaitz dira. Ib. 233. Libertatia nola baita gauzetako hobena, / gathibutan egoitia hala pena 

gaitzena. Ib. 249. Fama gaitzik eztemala lagunari falsuki. Ib. 47. Gaitzeriztea eta borondate gaitza. Lç Ins D 6v. 

Kretatarrak bethi gezurti, bestia gaitzak, sabel nagiak. Lç Tit 1, 12 (He gaixto, TB gaisto, Dv tzar). Poeta gatxa 

idoro dozu. Lazarraga 1140v. Ilinti gatxek poda dezala / an jaiaiten dan borrea. Ib. (B) 1159vb. Gaitza zenduan 

lenizanok Urruxolako lekaioa. TAV 3.1.3. Arotzaren etsea zotzez, zotzez bere gaitxez. "Los peores". RS 417. 

Inkontru gaitz guztiak gure ganik aldara itzazu. Mat 336. Gorrak itz gaitzari leia. "A la palabra mala". RIs 40. 

Eztela ioan bear Mezara gogo gaitzes. Ber Trat 19rs. Neure haserrean erran dut biaia gaitz dagitela. EZ Eliç 

149. v. tbn. Harb 391. Denbora gaitza, uritsua eta igorziritsua. Ax 284 (V 189). Begi gaitzez behatzen zerauen. 

Ib. 406 (V 265). Fin gaitz dagitela hunelako egitekoek. Ib. 283 (V 188). Gaitza gaitzagoak derahatza. "Ce qui 

est pire, fait oublier ce qui est mauvais". O Pr 174. Egurra dagienak leku gaitzean, ekarri beharko du soñean. Ib. 

126 (tbn. en Mg PAb 172). Sabeldurak gaitz ditu urak. "Malsaine". Ib. 664. Urte gaitza aldirano, izen gaitza 

hobirano. Ib. 469. Hiltzea gaitz da, gaitzago bana mait'uken et'ez mait'izana. O Po 17. Egun gaitzetan konsola 

dezazun. SP Imit III 3, 1 (Ch atsekabezko egun, Ip egün gaisto, Leon egun gaixto). Uda berria gaitz eta hedoitsu 

denean. SP Phil 490 (He 497 gaitza). Eztezazula, othoi, alde gaitzera har. Tt Onsa 14 (cf. infra GAITZERA 

HARTU). Jaungoikoak libradu nagian pensamentu gaitzetatik. CatAnz 2. Bere eskuetan tik beraz / zori gaitza, 

zori ona. Gç 153. Kürütxian berriz itzatzen die egite gaitzez. Bp II 26. Egin ote deban konfesio gaitzikan. OA 

152. Usantza gaitzak eta aztura gaixtoak. ES 182. Gaitz eta buruzgora zaie estudioaren nekhea eta trabaillua. 

Ib. 181s. Ezen zenbatenaz baitzait niri gaitzago, hanbatenaz da ene librantza errexago Jainko guziz goraren 

eskuarentzat. Ch III 29, 2 (SP gaitzago baita enetzat, Mst enetako gaitz den, Ip neke). Ene ungi egiñak esker 

gaitzez pagatuak izatu dire. Ib. 18, 1 (Ol eskargaitz; SP eskergabetasun, Mst gaixto, Echve 227 gaizto, Ip gaisto, 

Pi txar, Leon tzar). Garaitukotutzu baratxe baratxe tentazioneak pazienzia humill eta luze batez, ezen ez zure 

buruaren kontrako gogortasun eta amore gaitzez. Ch I 13, 4. Onak premiatzera eta gaitzak kastigatzera. Iraz 68. 

Beren biotzetako naikari gaitzak hilduratzen dituztenak. CatBurg 45 (corrección de Lar; la versión de Mb dice: 

gaitz guraetan guziz mortifikatuak diranak). Oraiko thenporako egünak txipi eta gaitz, dolorez eta miseriaz 

betherik dira. "Mali". Mst III 48, 2 (SP gaitzak; Ch gaixtoak, Ip gaisto). Errezpetuz betheak izaten gure nausien 

alderat, nola nahikoak izan daitezen, edo onak eta estiak edo gaitzak eta makurrak. Mih 75. Senar gaitzak 

emaste ona esperadu ezpegi. Acto 290. Bertaite gaitza ikus onduan gaizki egin diela ezagutzetara jinez. AR 446. 

Gaieko txori berri gaitz ekarler üdüri dirade. Egiat 224. Ardüra ere hügüna amorio hoztütiaren lekhian da 

jarten ta hantik gaitzena da gertzen. Ib. 223. Gai gaitz bat ziala igaran. Ib. 272. 

� (ss. XIX-XX). Berba bategaz [...] osatuten zenduzan gatxik gatxeenak. Añ LoraS 73. Ezer bere gauza gatxik 

parkatu biar ez zeuntsala, au guztiau parkatu deutsazu zeure umiari. fB Ic I app. 22. Egite guztiak beti alde 

txarrera ta gatxera inok juzgetia. fB Ic II 225. Zori ordu gaitzean mundura sortua. Echag 161. Hunen sare 

traidorean / finatzen da ordu gaitzean. Gy 301. Bere oldez etzuen egin nahi gudu; / gaitzagoen beldurrak 

hortarat yoan du. Hb Esk 160. Horrelako galetxitik eta atheka gaitzetik egizu harramaskan ihes. Dv LEd 104. 

Nere etsairik gaitzenari bezala begiratuko diot. Ib. 113. Bihar ethorriko naiz berriz, eta gaitzagorik khausitzen 

badiot [eriari], erranen dautzut. Laph 250. Lephoa mehe du eta ilia latza, / itxura gaitza. ChantP 86. 

Jaungoikoaren kontra gabiltza / gerentzat zori gaitzian. Xe 363. Nitaz bazerasala zer-nahi elhe gaitz. Zby RIEV 

1908, 759. Etxerat buruz hari zen, noiz-eta-ere denbora gaitz ikharagarri batek hartu baitzuen. Jnn SBi 66. Lan 

aski idorra eta gaitza izan zaio inprima erazliari besteren obren xuxentzia. UNLilia 2. Aultasunak laister luke 

bere ondoren gaitza. ArgiDL 42. Amets gaitzez baitzaukan bihotza betegi. Iratz 118. Horra zertaratu zituen bada 

gure esker gaitzak! Lf Murtuts 7. Nere gaitzak baño ezer gaitzagorik, ba ote oraindik? Zait Sof 197. Gaitz zaiola 

gizonari erorbiderako iatea. "Malum esse". Or Aitork 282. Bion artean amiltegi sakon bat egon zen, modu 

gaitzean bata besteagandik separatu zuena. Arti Ipuin 76. Izate hori on den ala gaitz, ez dut nik esango. MIH 

120. 


mende. 

220


� (Con -ko, adnom.). v. GAITZEZKO, GAITZETAKO. � Neguko loreak dira, denbora gaitzekoak, sasoiñetik 

kanpokoak. Ax 211 (V 141). Hori erraiten da gauza satsu eta urrin gaitzekoaz. O Pr 323. Bekhatoros zori 

gaitzeko bat. MarIl 119 (v. tbn. expr. similar en EZ Noel 76 y Gy 98). � S. Franziskoko fraide maisu euskalgaitzeko 

errian jaio bat eta zenbait beste eliz-jaun ta apaiz [euskeran] trebatu diran bezala. Mb IArg I 54. 

� "Fâcheux" SP. � Urgoi gaitza hastangarri. "Un fâcheux reproche". O Pr 461. 

�2. (V, G, AN, L, BN, S; Volt 73, SP, Urt, Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), Dv, Gèze, H), gatx (V, S, R; Mic 6v, 

Lar, Añ (V)). Ref.: A (gaitz, gatx); Lrq; Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib (gatxa); Elexp Berg (gaitz, gatx). Para una 

distribución de las variantes, si bien sin distinguir entre 'difícil' y 'enorme' (v. infra (3)), v. EI 100, que recoge 

además las formas geitz (V-gip, G-nav, AN-araq), gaits (BN-ad), gaiz (R-urz) y gats, con dudas, (V-ger). Difícil; 

duro, penoso; inaccesible (tbn. ref. a personas). "Abata, lekhu gaitzak vel lekhu dorpheak, aspreak, vel ezin 

hurbilduzko lekhua" Urt I 17. "Difficile" Ht VocGr, Gèze. "(Falta el rabo por) desollar, gaitzena eginkizun" Lar. 

"Rude, difficile. Lan gaitza, travail difficile. Toki gaitzak, endroits rudes" Dv. "Difficile, pénible, fatigant. Lan 

gaitza, travail très pénible, très difficile" H. "Gaitza da, es difícil" Iz UrrAnz. "Euskeria ezta esaten daben bezin 

gaitza" Elexp Berg. v. zail. � Tr. De uso general. Al Norte está bien documentado en los autores antiguos; su 

uso se mantiene más o menos constante hasta finales del s. XIX, pero parece descender en el s. XX. Al Sur, se 

documenta ya en Refranes y Sentencias, pero no encontramos otros testimonios hasta Larramendi: su uso se 

generaliza entre los autores vizcaínos desde principios del s. XIX; en guipuzcoano, no se encuentra con cierta 

frecuencia hasta la 2. a mitad del s. XIX; es frecuente en el s. XX. Gatx es general entre los autores vizcaínos; hay 

gaitz y gatx en Enbeita, Otxolua y B. Enbeita, sólo gaitz en S. Martin y Anduaga (gatx, en cambio, en T. 

Etxebarria). � Horrein gaitz ziraden gero, eginen dut berzerik. E 173. Haren manamendiak gaitzak eztirade. 

"Griefs". Lç 1 Io 5, 3 (He, Dv gaitzak; TB nekeak). Hasteak gaitzak direla errana duk komunki. EZ Man I 4. 

Ofizio gaitzena duk ere itsasokoa. EZ Man II 129. "Nola apartatuko natzaika etsaitu gabe?". Ezta gaitz, baldin 

partida biok, gaixtakerian izan zareten bezala, ontasunean akhort bazarete. Ax 373 (V 246). Den gaitzena, egin 

bedi gogo onez eta erraz izanen da. Ib. 486 (V 314). Parabisura ioaiteko bidea, bide hertsia, meharra eta gaitza 

dela. Ib. 483s (V 312). Hainitz puntu eta galde gaitzi ihardetsten. SP Imit III 43, 1 (Ch, Mst gaitz; Ip ülhün, Ol 

zail, Leon gaixto). Deusik bada enetzat gaitz denik? Arbill 80 (30, 7). Hori etzaio gaitz eta penagarri idurituko 

bihotz humillari. Ch III 36, 1 (SP gaitz; Mst greügarri, Ip gaitzi). Beiñ atera geranean gaitza zirudien pauso 

onetatik. Lar SAgust 8. Üskararen irakurteko usantxa gabiak gaitz, phenus eta gozo gabe gertha eraziren diala 

eginbide horren konplitzia. Mst XXI. A. Larramendik oriek eta askoz meago ta gaitzagoak bere Dikzionarioan 

ederki dakartzi. Cb EBO 46. Gauza gaitz bat galdetzen duzu. Lg I 366. Hagitz gaitza laiteke zure konbertsionea, 

errexutako bekhatuan orai, bai orai erortzen bazine. Brtc 256. Berba eraatsi ta gatx oneek biar ebeela 

azaldaketa luze bat. Mg PAb 163. Jaungoikoaren itz edo nai izateak ez du gauza gaitzik edo ezin eginik. Mg CC 

195. Asieran erraza dana, gatxa dala geruaguan. Mg CO 113. Eztiot ihes egin; gaitzegi zitaitan thormentazko 

lekhu huntarik beiratzeko egin behar zena. Dh 154. Ezkontzako karga astunai ta gatxai [...] pazienziagaz kobru 

ondo emon deutseenak. fB Ic III 323. Ezkonduben estaduba [...] dala Jaungoikuaren naija egiteko gatxeena. Ib. 

324. Zer dakigu izango bada? Au baño gatxagorik ikusi da mundu zabalean. Zav Fab RIEV 1908, 91. Ez 

dakienarentzat guztia da gaitza. Echag 221. Mariaren ilhabetheko debozionea ez da debozione bat gaitza ez eta 

ere penagarria. MarIl 10. Elizako hamahirurgarren mendeko denbora gaitz eta nahasi batentzat. Ib. 120. 

Legerik gaitzenak eta borthitzenak. Jaur 149. Baiña aurkitu zuen hark egitekoa / uste baiño gaitzagoa. Gy 164. 

Ez da lan gaitza! Dv Lab 316. Jafarañoko itxasbidea ez da entero luzea; aldi artan alabañan gaitza izandu zan. 

'Penosa'. Aran SIgn 38. Baña aiñ gatx da ori gatxik bada ezer, / agaitik mundutxo au beti dabill oker. AB AmaE 

225. Diote zenbeitek, oraiko xixterekilako jokoa errobotean gaitzegia dela. Zby RIEV 1908, 86. Ordean etzen 

oraino ere aski urrun, ez eta aski toki gaitzean. Jnn SBi 127. 

� (s. XX). Kurutzemendi, beartsuen bizitzea legez aldats andikoa, gatxa ta latza. Ag Kr 214. Errezago ipiñi 

bearrean, dana ipiñi dogula geroago ta gatxago. Ib. 9. Askotan izan naiz ni zure gogoen igarle. Gaitz ere 

badata! Ag G 69. Jainkoaren doia oparo izan bekigu sail gaitz onetan. A Ardi 109. Izanagaitikan gaitza, amar 

minutuz amabi aldiz jaso zuen kare-aitza. EusJok 31. Santa Graziako bide lüze eta gaitzen iragaiteko hobe zen 

hanitxez zunbait lagün algarrekin izan zitian. Const 37. Itzik itz euskeratzea lan gaitza baitzen. Or Mi VI. Ez 

eritxon ez gaitz ez zail Bertoldak bakanderea laba aretara eruan al ixatiari. Otx 88. Nik beti nai izan det [...] 

euskal baratzan, oraingoz, izkribatzalle errezak gaitzak baño erruzago sortzea. Ldi IL 83. Idazle berak, batzutan 

errez bestetan gaitz, gaiak zer eska, egitea ere gertatu ditekela. Ib. 110. Yainkoaren legea aisatu ta arindu 

bearrean, [...] astunago ta gaitzago egin. Ir YKBiz 398. Estadu ezin obea nai leuke; baña olako estadua gatxa 

baño gatxagua da. Eguzk GizAuz 77. Nok jaurti? Egiñen gatxa be gatxa izango litzake ori. Ib. 110. Herriko 

langile nausi guzieri manatu zioten Israelitak beren lan gaitzenetan leher-araz zetzaten. Zerb IxtS 32. Bühürri 

eta hezgaitz ziren hiruak, Mette, haatik, gaitzena zelarik. Mde Pr 122. Gaitz ere ez da ta, aurreko bertsolari zaar 

asko baño txukuntxeago arkituko nazu. Basarri XX. Honelakoak dira andrerik gaitzenak, andrerik deseatuenak. 

Arti Tobera 287. --Ainbat eta ainbat ezagutu eziñik ibilli nok. [...] --Eta, orduan, nortzuk izan dituk ba, arpegi 

gatxok? Erkiag BatB 16. Bein gatxena esanda, ostiango guztia Zaldunak errez azaldu zetsan. Etxba Ibilt 483. 

Egungo egunean landugabea [hizkuntza] luzaro landuak baino gehiago eta zehatzago izan? Gaitz dirudi. MIH 

86. 


mende. 

221


v. tbn. Tt Onsa 13. ES 195. He Gudu 159. Hb Esk 85. Arr GB 126. Ud 40. Sor Bar 60. Alz STFer 135. In Goñi 

13. Lab EEguna 107. TAg Uzt 52. Etxde AlosT 71. Zait Plat 91. Anab Aprika 37. Vill Jaink 81. BEnb NereA 

196. Ibiñ Virgil 96. Uzt EBT 217. Gatx: Añ LoraS 140. JJMg BasEsc 83. A BGuzur 142. Itz Azald 185. Otx 152. 

� (Uso sust.). � Pausuaren gaitza; egitekoaren handia. Ax 559 (V 357). Gure lanaren gaitzagoa, asabaen 

zabarkeria ta izkeraren bereiztasuna bera etsai ditugula. Ldi IL 57. Ez dago lanaren gaitza goraipatu beharrik. 

MIH 354. Ez da aise beti, ezinezkoa da sarritan, baina hori da bere gaitzean eta ezinean argitaratzaileek 

gogoan eduki duten xedea. Ib. 289. 

� (Con -ko, adnom.). � Bakanak eta muga-gaitzekoak izango dira aurrerantzean horrelako guduak: ia zaldun 

ezpatarienak bezain urriak. MEIG I 177. 

� "(c.), sufijo que indica dificultad y aun imposibilidad moral. Moldegaitz, ezigaitz, sinizgaitz" A. v. tbn. Lf 

Gram 443. A Apend reune varios derivados: barkatugaitz, eskergaitz, goragaitz, istergaitz, moldegaitz, 

sinesgaitz, odolgaitz, etc. (qq.vv.). � Ageri da jendea oldar balitzeie, ez litazkela bertze batzu baino izi 

gaitzagoak. HU Zez 162. Askorentzat oi da eruan-gatxa. Enb 203. Lenengo "aida"-n aur geldi-gaitzek / atzera 

ein dute dardar. Or Eus 340. 

� (En exprs. del tipo gaitz(a) da). Ser difícil, resultar difícil, hacerse difícil. � Tr. Gaitz no determinado, es de 

uso general al Norte y muy frecuente al Sur, si bien al menos desde V. Moguel se encuentra tbn. gaitza det., a 

veces ambas construcciones en un mismo autor. Además, en textos meridionales, sobre todo vizcaínos y al 

menos desde Moguel, y al Norte en Goyhetche, Duvoisin e Inchauspe, aparece con alguna frecuencia la expr. 

gauza gaitza da (que recogemos infra) de valor equivalente. v. GAITZ EGIN (d). 

a) (Con sust. vbal. -t(z)ea). "Ihes egitea gaitz da" H. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde sus 

primeros textos; es tbn. frecuente entre autores meridionales desde el s. XIX. En Leiçarraga (y alguna vez en 

Etcheberri de Sara, Haraneder y TB) aparece con subjuntivo en vez de sust. vbal. � Beti penaz izatia gaitz da. E 

159. Zein gaitz den onhasunduanak Iainkoaren resuman sar ditezen! Lç Lc 18, 24 (He gaitz [...] sar ditezen, TB 

gaitz [...] sar diten, Ker gaitz [...] sartzea; Dv, Leon, Or, IBk, IBe nek(h)ez, Ol zaila). Mundu zabalean zurerik 

gaitz lizate aurkhitzea emakume parerik. EZ Noel 156. Gaitz izanen da, heriotzeko orenean, eritasunez eta 

oiñhazez kargatua zaudenean, penitenzia egitea. Ax 202 (V 135). Ea zein den gaitzago, Iainkoaren zerbitzatzea, 

ala Deabruaren. Ib. 474 (V 307). Ezin dateke gaitz, amorio duenarentzat, manamenduen konplitzea. Ib. 486s (V 

314). Ohoria diharia beno haboro delakoz, eta gaitzago haren bühürtzia. Bp I 102. Gaitz da, hitzkuntza batean 

ederki erranikako gauzek, bertze batera ganbiatzen direnean, iduk eta konserba dezaten edertasun bera. ES 130 

(121 kausitzea). Gaitz da usanza gaistoen uztea; baiñan gaitzago da oraiño nork bere nahiari ukho egitea. Ch I 

11, 6 (SP gaitz... utztea; Mst greü, Ip neke). Hartakoz gaitz üdüri zaizü dela, besteren kheñurik mendreniala 

plegatzia. Mst III 49, 5 (SP, Ip gogor, Leon, Ch garratz). Gaitz zen suplizio dorpheago baten asmatzea. Lg II 

279. Erraz da llaga edo zaori bat egiparria danean osatutea, baña gero nekez, belu ta gatx. Añ LoraS 116. 

Erraz da beeratu, goiartu ta iltea edozein bizio txar bere asieran; baña bein andi egiñik, ainbat gatxago. Ib. 106. 

Ez da gaitza igartea, zertan dagoan gure poesia edo bersogintzen laburtasuna. VMg 89. Gustiz da gatx, edo ezin 

leitekiana obeto esaterren, umiagaz daguanak meza enzutia. Astar II 201. Koxeluaren begiratzia beno / deusik 

ezta gaitzago. Arch Fab 131. Iduritzen zait ez dela ezagutzea gaitz non den beharrik handiena. Dv Lab 331. 

Horren erratea ez da gaitz, bereziki aditzaileak zozosko direnean. Hb Egia 80. Ez da behar bada hastea 

gaitzenik. Ib. 10. Ez dut erranen zenbait hitz baizik, gaitz edo penible baita gauza batzuen iskribatzea. Elsb 

Fram 102. Ixilik egoitea bederen ez ahal da gaitz. HU Aurp 213. Ez da gaitz guk baño eragozketa gutxiago 

izatea! Ill Testim 18. Olerkia zer dan erabakitzea, txit gaitza dala. Etxeg Itzald II 87. Euskeraz alako lanak 

egitea orain neketsua bada, orduan gaitzago ta zailago baitzan. A Y 1934, 11. Gizon askorentzat irabaztea baño 

irabazitik aurreratzea gatxago izaten da. Eguzk GizAuz 147. Neurriz eta bidegabe barik erabiltea, gatxa baño 

obeto, eziña da. Ib. 21. Jun-bearraren nekea! / Gaitzena, alare, jon ta joan / ta azkena ez ikustea. SMitx Aranz 

19. Gaitz baiño gaitzago delako frantzes onean idaztea. Mde Pr 198. Esatea, ez zan gatxa izan. Egitea, ostera... 

Erkiag BatB 13. Defenditzea gero ta gaitzago bada ere. Lab SuEm 191. Basurde bat hiltzea ote da hoin gaitza? 

Xa Odol 256. 

v. tbn. Mat XXV. Harb 467. SP Imit II 9, 1. INav 136. He Gudu 120. Brtc 180. AA I 403. Dh 54. Etch 618. It Dial 

8. Gy 127. Lard 422. Ip Dial 3. CatS IV. Zby RIEV 1909, 107. Enb 179. Basarri 54. MIH 343. (Det.): Erkiag 

Arran 16. Zait Plat 112. And AUzta 152. Lab SuEm 195. Gatx: Mg CO IV. Ur Dial 8. AB AmaE 357. Itz Azald 

112. Erkiag BatB 201. (Det.): Altuna 58. Osk Kurl 118. Gaitx: Azc PB 344. 

� (gauza gaitza da). "Gauza gatxa oiñ ezkeri[o]k onera biurtzia" Etxba Eib. � Gauza gaitza da aditzea begien 

kontra sinistu bear degula. Mg CC 196. Odola ateratia, [...] begi zolijak ditubenentzat, ez da orren gauza gatxa. 

Mg PAb 49. Esango dozue gauza gatxa ta neke andia dala dibersiño oneek largetea. Baña nik diñot eun bider 

gatxago dala, baneria ta dibersiño oneek maite izanik, Jangoikoaren legea gordetea. Añ LoraS 185s. Gauza bat 

haiñ gaitza eztela / batzutan trunpatzaillea / bere saretan hartzea. Gy 244. Setuaren ezartia ezta gaiza gaitza. Ip 

Dial 75 (Ur ez da gauza gatxa, Dv ez da gauza gaitza; It gauza andia). Bertara sartzia etzan gauza gatxa. 

Altuna 20. v. tbn. CrIc 135. It Dial 3. 

� (Con aux. intrans. bipersonal). � Plazer zaiku hartzea eta berretzea, baiña gaitz eta gaitzi gutitzea eta 

bihurtzea. Ax 248 (V 167). Tribulazionetan loriatzea etzaio gaitz Iainkoa maite duen arimari. SP Imit II 6, 2 (Ch 


mende. 

222


ezta gai[t]z... batenzat; Mst greügarri, Ip neke). Atzartasun oso bat gabe, agitz gaitz izanen zaitzula erori gabe 

egotea. He Gudu 113. Ez zitzaioten gaitz ihardetstea. Lg II 230. Arzen bazaitube sare onetan, gustiz gatx izango 

jatzubela andik urtetia. Astar II 150. Bildur naiz gaitz izango zaidala nonbait publika eraztea. Mde Pr 195. 

Gaitzago zait sarritan oraingo idazki franko barrentzea hamaboskarren mendeko kanta zaharrak baino. MIH 

334. 

� (Con aux. trans. bipersonal). � Jauna, populu satanen trunpatzia eztuzu gaitz izanen. AstLas 22. Eztezu gaitz, 

aizpa, ni arratsalde artan nola nengoen somatzea. A Ardi 49. Nik neure txabolatxu au iztia [...], baserrittarrak 

bere maltzurkerija iztia baxen gaitz dozu. Otx 114. Gure yardunak euskeraz aritzea gaitz degula. Ldi IL 61. 

b) (Con -t(z)en)). Algún ej. de gaitz da egiten cabría interpretarlo acaso como de sust. vbal. dependiente de gaitz 

('difícil de hacer', v. infra). "Gaitz, gaitza da kentzéen, difícil es quitar" Iz ArOñ. � Tr. Documentado en Axular 

y Haraneder, y en textos meridionales desde fines del s. XIX. � Gaitz da aditzen eta erdiesten, nola ahal 

dirateien elkharrekin [...], ifernuko labe hartan, hotza eta beroa. Ax 584 (V 375). Bertze oren-laurden-erdi 

batera luzatuz, ez da gaitz izanen, oren osoa azkenean bethetzen. He Gudu 123. Sinisten gatx da, diñotsut 

benetan, / zertzuk jazoten diran gure egunetan. AB AmaE 325. Emen txit gaitza da ori pasatzen [duro faltsua]. 

Iraola 74. Zeiñek? Gaitz da erantzuten... Ag G 194. Oso gaitz izan bear du beltzak zuritzen. Urruz Zer 84. Ez da 

gatx igarten azeriak nai ebana. Bilbao IpuiB 36. Errietan gaitza da gauzak ixilik eukitzen. SM Zirik 107. 

Olakoari kontra egiten gaitza izaten da oso. Basarri 84. Ezta gaitz erantzuten. Vill Jaink 99. Ez da gaitz 

antzematen zer gertatu zaion. MEIG I 145. v. tbn. Enb 44. Etxde JJ 216. 

� (gauza gaitza da). � Gauza gatxa da mesede egiten iñori kalte egin barik. BEnb NereA 113. 

� (Con aux. trans. bipersonal). � Saira nozu, asperretan gatx eztozu. "No os será difícil el vengaros". RS 362. 

Zeubek dakuszu, ze gatx izango genduban orduban [sazerdote bat baino izan ez balitz] sakramentubak artuten. 

fB Ic III 306. Lanik asko bazan Zoietan Porroti arropa bustiak ateratzen [...]. Larrua kentzen ere ez dakit asko 

gaitzago izango ote zuten. Urruz Urz 30. Gaitz izango dezu ba ona ta merkea billatzen. Ag G 87. 

� (Exprs. del tipo gaitz(a) da egiten 'es difícil de hacer'). "Ezta gaixtatzen gaitza, il n'est pas difficile à 

corrompre" SP (s.v. gaixtatu). "Gaitz da loak-hartzen, il est difficile de s'en dormir" H. "Errex da erortzen, gaitz 

berriz xutitzen, il est facile de tomber, difficile de se relever" Lf Gram 457. "Ederra da galanta, bixak leku 

baten, ona ta aberatsa gaiz dira billatzen (V-ger)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 349. � Tr. Documentado en 

autores antiguos septentrionales y en Etchahun y Duvoisin; al Sur se documenta primero en Refranes y 

Sentencias, pero no hallamos otros testimonios hasta el s. XIX: es frecuente desde entonces. � Lastategi zaarra 

exeki azkero gatx da atsedeiten. "Malo de apagar es". RS 399. Aldi igaroa oraetan gaxta [= gatx da]. "Es difícil 

de trabar". Ib. 144. Azken [bekhatu] hauk berzeak baño barkatzen gaitzagoak. EZ Eliç 96. Hura da hetika gaixto 

sarthua, atheratzen eta erremediatzen gaitza. Ax 95 (V 65). [Naturalezaren eta graziaren mobimenduak] hagitz 

dire gaitzak ezagutzen. Ch III 54, 1 (SP, Mst nekez). Plagiak balerua onelango berbeeta ikasten gatxa. Mg PAb 

219. Erbestetasun igaroten ain gatxa bijotz kikilduentzat. Ib. 206. Gai[t]z senda ezin ditezkeanak, edo sendatzen 

txit gaitzak diranak. AA III 374. Personarik urkuenaren injurijaak dirala gatxeenak eruaten. JJMg BasEsc 185. 

Ezkontzako estaduba dala uts egiten erraza, ta erremedijetan gatxa. fB Ic III 329. Bas'arhantzia lilitzen 

arhantz'hunareki; / haren frütia huntzen da gaitz bethi. Etch 280. Lokarriaz lotutzen ez dek gaitz lepoa. It Fab 

112. Dirutako errenta da kobratzen gaitza. It Dial 65 (Ur kobretan gatxa, Dv kobratzen gaitza; Ip neke). [Ur] 

txit samiña eta edaten gaitza. Lard 74. Pegatzen da txit errexa, / apartatutzen txit gaitza. Bil 92. Gaitzak gerade 

umiltzen eta pakean unitzen. Xe 411 (v. tbn. 252). Zor zeñ andi eta ateratzen gaitza! Arr May 111. Esan aisa 

egiñ ziran, / kunplitutzen gaitzak. AzpPr 64. Otu yakon bein, esaten be gaitz dan bide bat, atsakabe ain 

izugarrijei iges egiteko. Kk Ab I 47. Sinisten ere gaitz da aurten pasa dana. Tx B IV 50. Xalbat bakarka 

atxematen gaitza izaki. Etxde JJ 146. Berak sasoia zedukanian / pelotan autsitzen gaitza. Uzt Sas 326. 

Idazlearen egizkizuna erraz da adierazten, gaitz betetzen. MIH 116. 

v. tbn. Tt Onsa 144. Lard 112. Ud 99. AzpPr 63. (Det.): Mg CC 113. Bv AsL 187. ABar Goi 26. And AUzta 150. 

Gatx: JJMg BasEsc 276. fB Ic III 365. (Det.): AB AmaE 42. 

� Galdera gaitza orainartekoan erantzuten. Etxde AlosT 90. 

� (Exprs. del tipo gaitz(a) da egiteko 'es difícil de hacer'). � Tr. Documentado en la tradición septentrional 

desde sus primeros textos, y en Iturriaga y B. Enbeita; no hay ejs. desde finales del s. XVIII salvo en Goyhetche, 

Duvoisin y J. Etchepare. � [Epistoletan] baitirade [punktu] batzu aditzeko gaitzik. Lç 2 Petr 3, 16 (He aditzeko 

gaitz direnak, Dv aditzeko gaitzak; Ol ulergaitz, IBk ulertzeko zailak). [Bekhatu] hek dira guztietako gaixtoenak, 

perilosenak eta erremediatzeko gaitzenak. Mat 173s. Atheratzeko eta kanporatzeko hain gaitz denean? Ax 339 

(V 226). Gauza handiak, baliosak eta erdiesteko gaitzak. Ib. 148 (V 97). Nehork bere barrena du ezagutzeko 

gaitzena. O Pr 330. Hau da erhasun bat sendatzeko gaitza. ES 182. Ekharri zioten berria lekhu hura etzela 

hartzeko gaitza. Lg I 192. [Jainkoaren manuak] nahi bezanbat gaitzak iduri dakizkitzun konplitzeko. Mih 107. 

Errelijioneko misterio prinzipalen innoranzia damnagarri bat, zoin munduko egitekuen enbrasiak adin 

abanzatiago batian hanbatenaz gaitzago erraparatzeko errendatzen baitu. CatLan 3. Naiz izan ekaitza, 

bogatzeko gaitza. It Fab 203. Etzen agertu garabik / kausa nahasiagorik, / yuiatzeko gaitzagorik. Gy 324. Eta ez 

da ere ezagutzeko gaitz zer ona dathorren horretarik. Dv Lab 114. Gogorragoa da eta xehatzeko gaitzagoa. Ib. 

40 (v. tbn. 254). Ez da amesteko gaitz. JE Ber 49. Euskera oso gatxa dala ikasteko. BEnb NereA 190. v. tbn. 


mende. 

223


Harb 157. He Gudu 64. (Det.): He Gudu 40. Gaitx: Mong 590. 

�3. (G, AN-gip-5vill-larr-ulz, B, L, BN, S, R; Dv, H), gatx (V-al). Ref.: A; A Apend (gatxa); Lrq; Iz Ulz (gáitze, 

bero); EI 101. Enorme; tremendo, terrible, excepcional; gran (en exprs. como bertsolari gaitza zen 'era un gran 

bersolari'). "Haize gaitza, vent violent. Harri gaitza, pierre énorme. Oste gaitza, foule nombreuse. Eritasun 

gaitza, maladie grave" Dv. "[Exprimant] l'idée de quelque chose d'extraordinaire, hors du commun, surprenant 

[...]. Pilotari gaitza da, c'est un joueur de paume extraordinairement fort. Haserre gaitza, terrible colère. 

Elheketari gaitza, parleur, jaseur impitoyable. Indar gaitza du, il a une vigueur herculéenne. Predikari gaitza, 

prédicateur de rare éloquence" H. "Bildur gatxa (V-al), enorme temor" A Apend. "Gáitze zen géro!, ¡qué enorme 

era!" Iz Ulz. "Bero gáitze, el calor muy grande" Ib. � Tr. Propio de la tradición septentrional desde Leiçarraga, 

es especialmente frecuente desde la 2. a mitad del s. XIX. Al Sur se encuentra sólo en el s. XX; en vizcaíno 

apenas se documenta. Al Norte, gaitz aparece con cierta frecuencia pospuesto a sust. + bat (beldur bat gaitza) e 

incluso a veces muy separado de éste; cf. Lf Gram 274: "Le basque se sert couramment de la construction 

appositive pour mettre en relief un adjectif. [...] On rencontre du reste des constructions plus audacieuses encore. 

Ex.: Gaitzak-eta igorri zauzkun aphairu hortan gezur batzu, ou bien gezur batzu igorri zauzkun aphairu hortan... 

gaitzak, il nous lança au cours de ce repas des mensonges énormes". Esta construcción se encuentra sobre todo 

desde fines del s. XIX. � Eta egin zedin plaga bat gaitzik eta damutakorik bestiaren merká zuten gizonen 

kontra. Lç Apoc 16, 2. Gose gaitzek edo egarrik daramana hobira. EZ Man I 15. Iauna, ez nazazula zeure 

haserrerik gaitzenean korreji. Harb 326. Lehia gaitza berantgarri. "Trop precipitée". O Pr 300 (tbn. en Saug 

22). Gure mendi gaitzenen erdian. SP Phil 145s (He 148 gaitzenen). Bañan segur dik kolpea: / Kolpe gaitza 

gaxtoarentzat, guztientzat terriblea. Gç 152. Hatsarrian Ebanjelioaren etsai gaitz bat, bena gero honen 

predikari goriena. Bp II 121. Tentazione gaitz bat. Mst III 20, 1 (SP garratz, Ch handi, Ip borthitz). Sakrifizio 

gaitzenak eta gogorrenak. Mih 97. Lagun nazazu [...] jasan behar ditudan gudu gaitzetan. Dh 83. Gaitza zen 

hark desmasia / heien artean egiña. Gy 248. Izurrite gaitzez direla trufatzen. (Interpr?). Hb Esk 227. Fida naiz 

zerorrek hautsiren dituzula nere aintzinean traba gaitzegiak. Dv LEd 239. Lur fresko, arin eta gizenetan, arbola 

gaitza egiten da. Dv Lab 321. Diru gaitza balio dukeen zureria. Ib. 369. Bero gaitz batek iraganarazten du 

kenka gaixtoan den belharra. Ib. 121. [Etxea] goan da lurrera, eta gaitza izan da haren leherpena. Dv Mt 7, 27 

(Lç, He, TB handi, Echn izigarri). Hartu nuen kuskako bat gaitza. Elzb PAd 44. [Otsoa] jarri zen buruz buru / 

zakhur gaitz batekin. Zby RIEV 1908, 769. Krimarik ikharagarrienen egiteko deseinurik gaitzenak. Elsb Fram 

69. Oiñhaze gaitzek hartü zien haren khorpitza. Ip Hil 86. Laborantza, sal erospen, ostatu, oro badauzka 

[etxeak]. Sar-jali gaitza. HU Zez 116. Gostu gaitza zuen liburu on eta ederretako. HU Aurp 168. Harroka gaitz 

haukietan beren untziarekin lehertzen. Arb Igand 157. 

� (s. XX). Badaki [itxasoak] [...] ugin gaitzez arrantzale gaixoak galdu-gordean erabiltzen. A EEs 1916, 305. 

Bazen han gerlako zaldi hetarik andana gaitza. StPierre 24. Orrek atera zion / abilidade gaitze, / galdu ta ezin 

pagatuz / orain or dabiltze. EusJok 77. Ostuko ote duan, / monona, / daukat bildur gaitza (V-gip). Noe 85 (80 y 

82 gatxa, versiones de V-m y V-gip). Gizon gaitza zen egiazki gure Piarres: bi metra gora edo hurbil. Barb Sup 

41. Krinolinak bezen handiko zaia batekin, gaitza, izigarria. Ib. 18. Eritasun guzien beldur bat bazuen gaitza. Ib. 

33. Gaua beltzago eta laminentzat hobe, / gauaren bidez dira indar gaitzen jabe. Ox 26. Ekaitzak egin dizkigu 

oso deskalabru gaitzak. Tx B IV 49. Etzen bakarrik denbora hetako mediku aipatuenetarik bat, bana asmatzaile 

gaitza. Zub 33. Udazkeneko eurite gaitzek larrutzen eta eiartzen dute lurra. FIr 134. Gogorik alaienaz / zeguan 

garaian, / ezbiar gaitzak artu / zuala mendian. Enb 197. Baso gaitzak. Or Mi 11. Bozkariozko oihu batzu gaitzak 

aditzen ditut. JE Ber 53. Nun-nahi berehala egiten ditu adixkideak [...]. Gaitza da. Ib. 74. Harria badoha oldar 

gaitzean, bidean atxemanak oro porroskatzen dituela. Barb Leg 129. Ihiztaria zian. Gaitza, ihiztaria! Ib. 144. 

Etxe osoa bete ditek marruz, iskanbillaz ta dunbateko gaitzez. Ldi IL 18. Karga gaitzak yartzen dituzue yenden 

bizkarrean. Ir YKBiz 274. Apez haren kar sainduak lurrak ikusi balitu / Bai eta zer gizon gaitzaz mundua zuten 

gabetu. Iratz 25. Kheño bat zariola, eta urrin bat gaitza. Lf Murtuts 17. Zain-eritasun gaitz bat jasan dut. Mde 

Pr 197 (v. tbn. 180). Galera gaitzak izan zitun. Etxde JJ 179. Gizonak lasa-lasa [...] dabiltzan artean, emakume 

gaixoak lan gaitzak egiten ikusiko dituzu. Vill Jaink 164. Itsumendi gaitza edo fede txar aundia bear da. Ib. 51. 

Zerbitzu gaitza eginen diozu. Larz Senper 30. Uzta etzen gaitza... Gorenaz ehun ta berrogoita hamarreko bat?... 

Guti. Ardoy SFran 223. Aita zena ere, alta, kantari gaitza ginuen. Xa Odol 32. Khanbio handiak tiagü / heben 

gaintik iraganik, / lür eta etxe güzietan / indar gaitzetan jarririk. "De gros efforts". Casve SGrazi 36. Begiramen 

gaitza zioten eskribauari, apaiz eta praileei bezalakoa. MIH 150. 

v. tbn. Tt Onsa 88. ES 190. Darreche in Ch 1. Etch 270. Laph 227. CatS IV. Jnn SBi 160. UNLilia 11. Const 32. 

Jaukol Biozk 35. Inza ib. VII. Etcham 146. Zait Sof 70. Zerb Azk 53. Arti MaldanB 208. JEtchep 59. Gazt MusIx 

117. Azurm HitzB 46. 

� (Uso sust.). � Oi hau da bada galdukeriaren gaitza eta ezingehiagoa! Dv LEd 235. Nigar bat... ezin gordez 

pena horren gaitza. Iratz 85. 

� (Con -ko, adnom.). Cf. gaitzeko. � [Sudurra] Piarres Adamek negurri gaitzekoa zuen. Elzb PAd 8. Etxe 

batzu, eremu gaitzekoak, bizpalau mila gizon gostuan etzateko gisan. StPierre 28. v. tbn. Zub 82 y FIr 159. Usna 

gaitzeko poliza-gizona zen. Zerb Azk 109. Gaztea zen Elizalde eta bihotz gaitzeko gizona. Ib. 102. 

�4. (S; Ht VocGr 419, VocBN). Ref.: Lh Eusk 1919-20 (II), 82; Lrq. Fiero, severo, duro, terrible, cruel, violento 


mende. 

224


(ref. sobre todo a personas). "Rude, gogorra, gaitza" Ht. "Méchant, d'un commerce difficile. Zure anaiak gizon 

gaitz baten fama du" VocBN. � Zu bazine munduko handiak bezala gaitz eta terrible. Harb 230. Enzuten 

duzunean, bihotz bera eta miserikordios dela Iainkoa, atsegin hartzen duzu, eta enzunagatik gaitz, gogor eta 

iustiziati ere badela, eztuzu konturik egiten. Ax 145 (V 95). Han [kostan itsasoa] baratzen da, han gaitzago eta 

urguilluago bada ere, ematzen eta sosegatzen da. Ib. 113 (V 75). Ban'etzar'aski gaitz, daritzat, / gaizki horren 

egiteko. O Po 43. Badira bere naturalezaz gaitz, garratz, latz eta samin diren bihotzak. SP Phil 342 (He 345 

gaitzak). Nemroth zen gizon hagitz urguillua, gaitza eta gaixtoa. ES 389. [...] dio gorago abere gaitz horrek. 

"Cette bête cruelle". Arch Fab 89. Itsaso gaitz eta lanjerusian. Ip Hil 29. Jüdith korajüsaz Holoferna gaitzari 

büria muztü zianaz. Ib. 9. Behargabedün gaitzer emaiten zütian ilasaldi hurak. Const 29. Ondoan ditut suerrabian, 

lehoin gaitz batzu iduri. Iratz 102. Lehengo Euskaldun gaitzen / kantuak eta dei latzak. Ib. 80. Orobat 

omen zan Sokrate: irudia ta azala zuen itsusi, latz eta gaitz, barreneko mamia, berriz, atsegin, gozo ta eder. Zait 

Plat 82. v. tbn. Hm 195. Zby RIEV 1908, 605. 

�5. gatx (V-ple-arr-oroz; Añ). Ref.: A (-gatx); A Morf 12, ac. "Demasiado bueno, [...] onegia; [...] Si es por 

exceso, on-gatx" Añ. "Sufijo equivalente a un superlativo excesivo. Edergatx, demasiado hermoso. Andigatx, 

demasiado grande. Luzegatx, demasiado largo" A. "Edergatx dicen en V-ple-arr-oroz por ederregi 'demasiado 

hermoso', megatx por meegi 'demasiado delgado', luzegatx por luzeegi 'demasiado largo'" A Morf 12, ac. � 

Maitatu nitun zure arantzak / eder gatx ori gozartu naian. Gand Elorri 178. 

�6. (Adv.). Difícilmente. � Batzuk dira ain ganora bagakoak [...] eze, nekez eta gatx ezagututen dira eurakgan 

kriatura errazoedunaren antz, irudi eta izatea. Itz Azald 79. Nekezago ta gatxago jausten da pekatuan. Ib. 152s. 

Euskaldun batek zer gura dauan / gatx jakin leiteke. Gand Elorri 84. 

�7. "(B, BN, S, R), vigoroso" A. 

�8. "(V, G, B, BN), (tierra) dura" A. 

- AZKENEKO GAITZ, ATZENENGO GAITZ. (La) postrer enfermedad. � Azkeneko gaitzean, gauza onik 

egingo ez det. Cb Eg III 230. Azkeneko gaitza edo iltzeko ordua datorkienean. Gco I 473. Gaixotu zan azkeneko 

gaitzarekin. AA I 432. Azkeneko gaitzak artu zuen. Arr May 198. Atzenengo gaitza ez, beste danak [sendatzen 

dira]. And AUzta 91. v. tbn. Mg CC 138. Echve OngiB 41s. Ur MarIl 112 (azkenengo gatx). 

- AZKEN GAITZ. (La) postrer enfermedad. � Beren azken gaitz lo zorro, letargo, deritzan ta akordu guzia ta 

ibilera kenzen dituen eritasun galgarrian. Mb IArg I 301. Azken gaitzak nere baithan eta ezagutza osoan utziko 

nauela. Dv LEd 164. v. tbn. Hb Egia 14 y Or Aitork 235. Jatordu arek eta gau-pasak, sortu dio azken gaitza. 

NEtx LBB 291. 

- HERIO-GAITZ. Enfermedad mortal. � Erio-gaitza; ipernura zoaken. Or Aitork 114. 

- EZIN GAITZEZ. v. ezin. 

- GAITZ-AGERTZAILE. "Qui découvre le mal caché de quelqu'un" H s.v. gaitz-eraslea. Cf. gaizgertu. 

- GAITZAGATIK. (Precedido de gen.). Para mi (tu, su, etc.) mal. v. GAITZERAKO. � Opa izatea eriotza, ez 

aren gaitzagatik, baizik erreñua eta fedea galdu ez dezan. AA II 112. 

- GAITZAK ERAGIN. (Ref. a estar borracho). � Ai gisagasoa! Zer diozu? Gaitzak eragin al dizu? Cb EBO 38. 

Zure gizona edan samar edo gaitzak eragiña datorrenean. Cb Eg III 370 (v. tbn. 366). 

- GAITZAK IKUSI. Pasarlo muy mal. � Urrikal zaite nere seme ortaz, illargi-eria da ta gaitzak ikusten ditu. Ir 

YKBiz 246. Gaur ametsetan gaitzak ikusi ditut orrengatik. Ib. 490. 

- GAITZ-ALDE. Lado malo, de maldad. v. GAIZKI-ALDE. � Aztur, gaitz aldera agitz tiratzen duena. Mb IArg 

I 272. 

- GAITZAREN GAITZEZ. "Gaitzaren gaitzez irri egitea, rire par excès de contrariété" Dv. � Hain higuintza 

barrena zinduen bekhatuarentzat non, gai[t]zaren gaitzez, zure hesturan, nigarrak eta odola atara 

baitzitzaizkitzun. Dv LEd 107. 

- GAITZ HARTU. a) Padecer, sufrir; dolerse. � Zergatik Jinkoaren haur honek khüñatik hasi behar zian hala 

gaitz hartzen? Bp II 32. Inbidia edo inoren onaz gaitz arzea. OA 98. � Urte zaharrak egina du / bere turra. [...] 

// Urte berriak on eta gaitz / hartzekoak. Etcham 94. b) Tomar a mal. v. GAITZAT HARTU. � Gizon urgulutsu 

batek oro gaitz hartzen tizi. AR 270. Mila gezur ekharri ziotzan Iñazioren kontra [Zabieri]. Bainan haren gezur 

tzarrak gaitzhartu zituen Zabierek eta ixilarazi ere zuen. Laph 132. 

- GAITZAT HARTU. Tomar a mal. � Eztakioke mintza baizik alabatus, guzia gaitzat arzen du. LE Prog 122. v. 

tbn. Gco I 126. Ez, arren, gaitzat artu ni ez jaikitzea; bada ezin naiz. Lard 40. Jakobi, aitarekin izan zuen 

lanbideak zer pensatu andia ematen zion: etzuen, alabañan, aitak gaitzat artzerik nai. Ib. 34. 

- GAITZ-BALANTZA. "Crisis de enfermedad. Oraingo indizio oiek, pulmonia daukalako bakarrik, gaitzbalantzan 

eztagola, ez nizkioke nik iñori sartuko" Gketx Loiola. 

- GAITZ-DEBEKU. Continencia. � [Iainko-izkutuak ulertuz irakaskizun aditsua ematen dutenak] gaitz-debeku 

guzitan eredu baitira. "Continentia". Or Aitork 411. 

- GAITZ DESIRATU. v. GAITZ NAHI. 

- GAITZEAN a) (Precedido de gen.). Para mi (tu, su, etc.) mal. v. GAITZERAKO (b). � Bere gatxean inurriari 

egoak jaio yakazan. "Por su mal". RS 526. Ibiliko naiz zurekin nere gaitzean. LasBer 10. Oneek eurok izango 

zirala askoren gatx eta kaltian. Ur MarIl 111. b) (gatxean V-m ap. A; SP). A malas; enfadado. "Gaitzean da 


mende. 

225


enekin" SP. "Onean emon gura ezpadozu, gatxean kenduko jatzu nire arturena (V-ger)" A s.v. gura. � Nork 

esan dezake neke onen txiki ta laburrak, nola gaitzean daramazkien, andiak edo geiegi dirala. Cb Eg III 283. 

Gipuzkoako jende leial eta piña, / onean goxoa da, gaitzean samiña. Izt C 255. Gaitzian eziñ ezer egingo diot, 

eta onez onean zerbait egiñ bearko. Urruz Urz 39. c) Difícil. � Erri bakotxian / zer jazoten dan berak / nai 

daben gustijan / jakin gura badau be... / eztauko gatxian, / "Telégrafo sin hilos" / daulako etxian. Enb 198. 

- GAITZ-EGILE (H; gatx-egille VocCB (V) � Dv (ambos s.v. gaitzgille)). Malhechor; malvado. v. gaizkile. � 

Oi lekiola umilladu / gatx egilea / andra oni. Lazarraga 1198v. O esku madarikatu gaizegilleak! Cb Eg II 36 (Dv 

LEd 75 gaizki-egille). Onetan [lapurretan] ziran aurrenak / gatx egillerik andijenak. Mg CancB III 92 (en la 

versión de Ur PoBasc 47 gaizkilletariko andijenak). Gaitz egilleari, zuk on egiozu. Gy 38. 

- GAITZ EGIN (Lar, Dv, H). a) Hacer mal, ofender, agraviar; hacer daño, agredir. "(Se) abstiene de hacer mal a 

nadie, iñori gaitz egitetik gordetzen da" Lar. "Berri horren aditzeak gaitz egin dio, d'entendre cette nouvelle lui a 

fait du mal" Dv. "Zure solasek gaitzegin diote, vos paroles l'ont vexé" Ib. "Faire le mal, pécher, mal agir" H. v. 

GAITZ EMAN. � Tr. Propio de la tradición meridional desde sus primeros textos; al Norte se encuentra en 

Pouvreau, Eguiateguy y Goyhetche. � Zegaiti ni ez nator zuei gatxik egiten, daukazun gatxorrendako remedio 

emaiten baxe. Lazarraga 1153r. Ze egik gatxik ta ze euk bildurrik. "No hagas daño". RS 501. Gatx egiten bok, ain 

besteri itxadok. "Si haces mal". Ib. 296. Zelan geuk parketan deustegun gatx egiten deuskuenai. Arz 40. Ez iori 

gaitz egitea obras, itzes edo deseos. El 55. Iñori gaitzik ez egitea, egitez, hitzez ez eta gogoz ere. CatBurg 29. 

Proximuari gaitz giteko adresatzen direnak. CatLan 85. Euskara da, gaitzik egin balio bezala, arren erabea. Lar 

DT 192. Gaitzik egiñen etziolako hitza autsi. Mb IArg I 232. Ez zegiola arren gaitzik egin. VMg 21. Ez deutsa 

inok gatxik egiten bere burubari. fB Ic III 345 (v. tbn. I 57). Gatx egin deutsanari gorroto deutsanak. Astar II 25 

(v. tbn. 102). Ez gaitz-egiten ziotenagatik kejatzen zan. Lard 538. Besteai, esan diran eraren baten, gatx edo 

kalte egiten deutsenak. Itz Azald 102. Biderik txarrenetatik neroian berariz, gaitz egitearren. Or Tormes 23. 

Sekulan eztiot egin gizon orri gaitzik, / aditu egin detana esatia baizik. Tx B III 24. Gaitz egiten didanaz errex 

aztutzen banaiz ere, ongi egiten didanaz ez naiz beñere aztutzen. Alz Ram 75. Iñori gaitzik eingo ez detsan 

zirikalari bat. SM Zirik 53. Erdera maite badozu ere euskerai ez egin gatxik. BEnb NereA 193. 

v. tbn. SP Phil 8. Ub 178. Egiat 223. Añ CatAN 38. Gco I 430. AA II 106. It Fab 88. Legaz 37. Gy 220. Bv AsL 

400. Goñi 42. Urruz Zer 50. Inza Azalp 17. Ir YKBiz 41. Zait Sof 71. Etxde AlosT 87. Anab Poli 31. Xa Odol 

189. Gatx e.: Cap 49. Cb CatV 33. DurPl 93. Mg PAb 81. Añ EL 1 133. CatLlo 33. CatBus 20. Ur MarIl 29. Izt 

Azald 9. Kk Ab II 99. Otx 30. 

� Berak iñori ere gaitzik ez, baña bera billatzen zuten guziai on asko egiten zien. Arr GB 82. 

� (Det.). � Osasunean gaitza egin nai digun edozeiñereko kriatura. OA 14. Gaitz egiteko griña gaiztoa / batek 

badakar jatorriz, / gaztetandika ez badu uzten, / gaitza egingo du berriz. It Fab 141. Guk gaitza egitea gure 

autamenetik zetorrela. Or Aitork 157. 

b) (gral.; Añ (+ gatx), Dv, H), GAITZGIN (Ht VocGr 390, gaiz- Lecl). Ref.: Etxba Eib (gaitx eiñ); Elexp Berg 

(gaitz egin). Ref.: A; Lrq. Hacer daño, sentar mal. "Nuire" Ht, Lecl. "Dañar [...] en la salud" Añ. "Arno soberak 

gaitz egiten du, l'excès de vin est nuisible" Dv. "Arnoak gaitz egiten dio, le vin lui fait du mal" Ib. "Faire mal, 

causer une indisposition, une souffrance. Horrenbertze iateak gaitz eginen dautzu" H. "Jatekuak gaur gaitx-eiñ 

desta" Etxba Eib. "Atunak gaitz e(g)in zostan eta oso egun txarra pasau neban" Elexp Berg. � Baldin frogatzen 

bazeien alferkeriarik, etzerauen afariak gaitzik egiten. Ax 32 (V 19). Eria hain dago ahitua eta usteldua, ezen 

ezpaitio purgak betere onik egiten, gaitzik baizen. Ib. 108 (V 72). Edan daizu ostera ze esteizu gatxik. Mic 13r. 

Eskatzen diote barbera-medikuari gaitz egiñen lieken janari ta edaria. Mb IArg I 333. Pozoi galgarriari gaitz 

egiteko indarra kenzea. Ib. 339. Edozein gauzak inendio gaitz. LE Bail1 224. Ez nau oraingiño inok ikusi 

ardauak igarota, gatx eginda, zabuka. Mg PAb 43 (cf. GAITZAK ERAGIN). Ez dizu gaitzik egingo janak bear 

dan bezela artutzen badezu. Mg CC 209 (CO 128 gatx egin). Dantziak gatx egin ez dagijon. fB Olg 161. Gauza 

ilgarriren bat edaten badute, gaitzik egingo ez die. Lard 477. Abereei bustiak, guri bezala, gaitz egiten diote. Dv 

Lab 221. --Ez, ardorik etzait gustatzen; usai utsak ere gaitz egiten dit. Moc Damu 31s. Suak ez eutsen batbere 

gatxik egin. Itz Azald 85. --Ekatzak beste baxo erdi. --Gaitz egingo dik. --Gaitz ardoak? Ag G 311. Errekatxoan 

eran zuan urak gaitz eginda il zan. Muj PAm 7. Agian, [...] eguzkiak gaitz egin din. Or Mi 25 (v. tbn. Tormes 

21). Jan da jan gaitz egin arte. Anab Poli 77 (v. tbn. Aprika 66). Izotzek gaitzik egin eztezaien abere minberai. 

Ibiñ Virgil 100. 

v. tbn. Ub 204. DurPl 97. Añ LoraS 105 (gatx). VMg 64. Gco II 59. Astar II 165 (gatx). Arr GB 115. Sor Bar 

103. Azc PB 22 (gaitx). Alz STFer 124. JanEd II 145. Zait Plat 71. 

c) (Sust.). Ofensa; fechoría. "Compunción, gaitzegiñen damua" Lar. "Compungirse, gaitzegiñez damutu" Ib. 

"Amnestía, amnistía, perdón general de las injurias, gaitzegin guzien barkazioa" Ib. � Lagunari barkatuko 

diozka gaitzeginak. Mg CC 220. Bidegabeak edo gaitz egiñak barkatzea. Añ CatAN 41. Zeure umiaren gatx 

eginak. fB Ic I 327. Euren gatx eginak gaiti erbestetubak. Ib. 51. Gaitz egiñaren damutasuna. Bil 80. Gure 

gaitzegiñak kopuratuz eta guri zer egotzi billatuz. Or Aitork 240. v. tbn. Legaz 34 e Itz Azald 120 (gatx e.). 

d) Hacerse difícil, ser difícil. (Aux. intrans. bipersonal). � Bear-neke arina egingo jat gatx, irabazteko betiko 

irautea daben zoriontasuna? Añ LoraS 194. Artutera ekanduta daguanari, txito gatx egiten jako ez artutia. Mg 

CO 106. Geruago ta gatxago egiten dala pekatubak agertutia. Ib. 200. Hillaren itzai fede ematea adiskideari 


mende. 

226


gaitz egiten zitzaion. Arr May 190. Sinistea gaitz egingo bazaizu ere. Ldi IL 110. Iñoiz olakorik siñistutea gatx 

egiten bayatzu egin, ekarri gogora gure Iñasi! Bilbao IpuiB 173. v. tbn. Zait Plat 52. � Ez egizu sinhestu 

euskeraz jakitiak beste hizkuntzak ikastia gatxago egiten deuenik. Osk Kurl 115. 

- GAITZ-EGINGARRI. "Qui peut faire du mal à la santé" H. 

- GAITZ-EGINTZA. Mala acción, maldad. v. gaizkintza. � On-egintziak beti dauko bere ondorena, gaitzegintziak 

lez. Kk Ab I 85. 

- GAITZ-EGITE. Mala acción. � Bagoz gatx egite batzuk, ezkutukuak izan arren agertu biar dirianak. fB Ic II 

185 (v. tbn. 185). Ezagututen dau semiak bere gatx egitia. Astar II 64. 

- GAITZ-EMAILE. Nocivo, dañino. "Gaitzemolea, que en otro dialecto es gaitzemalea, y quiere decir lo que da, 

lo que hace mal y causa enfermedad" Lar s.v. gazmoles. � Aurtikazu arren fite / animalia traidore / eta gaitzemaille 

hori [sugea]. Gy 318. Gisuak hanitz ihizi xehe ala onddo gaitz-emaile erretzen ohi baititu. JE Bur 188. 

- GAITZ EMAN. Hacer mal. v. GAITZ EGIN. � Baiña bada bertze [zelo] bat, borondate gaixtozkoa, 

mendekuzkoa, ez bekhatuaren erremediatzeko, baiña bekhatoreari berari gaitz eman nahizkoa. Ax 278s (V 186). 

Miliziaz dirauntsanak ere, emaiten dio bere buruari gaitz gehiago. Ib. 297 (V 198; v. tbn. 133 (V 88)). 

- GAITZENEAN. A lo peor, en el peor de los casos. � Euskalkiek badute gure artean, onenean edo gaitzenean 

ere, luzaroko bizitokirik, ahoz eta izkribuz. MEIG VIII 96. 

- GAITZENEKO. "Gaitzeneko puntura" SP, sin trad. (DRA traduce "por mal que vaya" (?)). 

- GAITZEN GAITZ. (El) peor de los males. � Nere muga loa da: ori dut gaitzen gaitz. Or Poem 535. 

- GAITZERA HARTU (SP, Dv; gaitzerat h. Dv, H), BIHURTU, EZARRI, ITZULI. Tomar a mal. "Gaitzera 

hartu du, il a pris en mal" SP. "Gaitzerat hartzen ditu ene hitz guziak, il prend en mauvaise part toutes mes 

paroles" Dv. "Prendre en [...] mauvaise part [...] gaitzerat hartzea" H s.v. hartzea. � Gizon pasionatuak on dena 

ere gaitzera itzultzen du. SP Imit II 3, 1 (Ch gaitzera itzulzen; Mst gaizkiala ützültzen). Zere ere egiten baitu, 

hura gaitzera hartzen dugu. SP Phil 383 (He 387 gaiskira hartzen; v. tbn. 159). Lerratu naiz kolerazko hitzak 

erratera presuna baten kontra, gaitzera harturik hark erran darotan zerbeit. He Phil 161. Esan begi berba 

gatxera edo onera aitu edo ezarri leijan bat. Astar II 180. Erruki baga juzgetan badituzubez, gatxera ezarten 

dozubela euretan dakutsubena. Ib. 185. Pasioak artua dagoen personak, ona ere gaitzera biurtzen du. Echve 

Imit 115 (SP, Ch gaitzera itzultzen). 

- GAITZERA ETORRI. Ponerse a malas. v. gaitzera(tu). � Bada etsaitu gabe eta gaitzera ethorri gabe, onez 

onetara apartatzea ere gaitz izanen da eta perilos. Ax 372 (V 245). 

- GAITZ-ERAGILE (Lar, Añ (+ gatx-), H), GATX-ERAGINLA. "Fomes peccati, o fómite del pecado, 

gaitzeragillea" Lar. "Qui induit, provoque à mal faire, à mal agir, à pécher" H. � Ezauturik Jaungoikuak geure 

gatx-eraginla nausijak, dei egiten deusku bakotxari, areek goituteko estadura. fB Ic III 315. 

- GAITZ ERAGIN. "Provoquer à mal faire, faire faire mal, faire pécher" H. 

- GAITZERAKO. a) Para mal. � Zegaiti beti da leku guztietan jarraituten jakuzan gatxerako geure arerioak. 

Arz 28. Meditazio au [...] onerako ta gaitzerako izan diteke. Cb Eg II 10. Izanik proximuak egin daben gauzia 

berez bardina, nai onerako ta nai gatxerako, geijagoko bagarik juzgetia gatxerako egin dabela. fB Ic II 218. 

Jesusek [atzen juizioan] onerako edo gaitzerako bere epaia emateko. Lard 435. v. tbn. Ldi IL 55. Ipernukoak ere 

bai [biztuko dira], gaitzerako; egin zituten gaiztakerien zigorrak yasateko. Or QA 99. Orixe, onerako edo 

gaitzerako, euskalari trebea genduen. MIH 262. � Ametsa gaitzerakoa danean askotan gertatu zaidan: 

"ametsetan ari ote naiz?", eta, berela esnatzen natxin. Or QA 102. Bidea, gezurraz baliatzea zilegi baldin bada 

(probetxugarri den gezurraz, jakina), ez da gaitzerakoa. MEIG VI 62. b) (Precedido de gen.). Para mi (tu, su, 

etc.) mal. � Bere on-aldera Jangoikoak zuzenzen diozkan neke-tentanzak arzen ditu bear ez den aldetik eta bere 

gaitzerako. Mb IArg I 230. v. tbn. Cb Eg II 10 y Astar II 269 (gatxerako). Bixenta, nere gaitzerako andregai 

izatera iritxi ez zana. JAIraz Bizia 23. Neure burua arkitu nai dut, nere gaitzerako bada ere. Txill Let 23. 

Lapurreta besterik ezta zuzenbidea, beraz, adiskideen onerako ta etsaien gaitzerako, alegia. Zait Plat 95. 

- GAITZERAKO BIDE (gatx- Añ). Escándalo. "Escandalizar, [...] gatxerako bide emon" Añ. v. gaizpide. � 

Zugandik gaitzerako bidea artu duenak. AA III 564. Nigan sinisten duten oiei gaitzerako bidea ematen dienak. 

Lard 410. Zorijonekua da, gatxerako bidia artuten ez dabena nigaz. Ur (V) Mt 11, 6 ((G) gaitz bidea). 

Gaitzerako bide andia ematen zuen. Arr May 65 (v. tbn. 166). v. tbn. EE 1885b, 233. 

- GAITZ-ERAMAN. Maltratar. � Mingarri nai du gaitz-eraman. "Maltratar". Gazt MusIx 223. 

- GAITZ-ERASLE. "Qui dit du mal de quelqu'un, en médit, le calomnie, l'accuse de quelque mauvaise action" 

H. 

- GAITZ-ERASI. "Parler mal de quelqu'un, en médire, le calomnier, l'accuser de quelque méfait" H. 

- GAITZ-ERAUNSKERIA. "Gaitz-erauntskeria, bavardage méchant, médisance, propos défavorable, de peu ou 

de nul fondement" H. 

- GAITZ-ERAUNSLE. "Médisant" H s.v. gaitz-erasle. 

- GAITZ-ERAUNTSI (H). a) (Vb.). "Parler mal de quelqu'un, en médire, le calomnier" H s.v. gaitz-erastea. b) 

(Sust.). "Médisance, discours, propos défavorable à quelqu'un" H. 

- GAITZ-ERDI (V-gip, G-azp-nav). Ref.: Ond Bac 175; Elexp Berg; Gte Erd 167. Menos mal; del mal, el 

menos. Equivale tbn. a exprs. del tipo 'no importaría tanto', 'no sería tan malo', 'no estaría mal'. Se emplea 


mende. 

227


frecuentemente acompañado de una oración subordinada con prefijo ba- en el auxiliar. "Mal menor. Kotxia 

zihero hondatu najuan eta gaitzerdi neuria izan balitz" Elexp Berg. "Merkeak baleizke, gaitzerdi (G-azp)" Gte 

Erd 167. � Tr. Empleado por autores guipuzcoanos (y Erkiaga) desde comienzos del s. XIX. Es especialmente 

frecuente en el s. XX. � Eta gaitzerdi lizake lurreko ondasunetan geratuko balira datozen kalteak. AA CCErac 

(ed. 1823), 239 (ap. ELok 28). Gaitz erdi izango zan berak bakarrik jatea, baña janerazo zion. AA II 130. Ta 

gaitz erdi beren buruben kaltian bakarrik balitz, bañan jartzen dute famili guztiya ixtillu gorripian. Sor Bar 54. 

Ori gaitz-erdi iduritzen zait. Alz Txib 93. Gaitzerdi biziakin badaude! Sorarrain Lili 91. --Ago lasai, etxean 

ezpaitun okerrekorik gertatu. --Gaitz erdi! Etxde JJ 121. Gaitz hori gaitz-erdi baizik gerta ez zedintzat. Mde 

HaurB 32. Ala-ere gaitz-erdi berorrek, esandako eder paregabe ura eskuetan euki zuan-ta; baiña nik, [...]. 

Berron Kijote 184. Gaitz erdi, nere ustez, baztertze ori, nahiz eta paperetan horrela agertu, gure artean sekula 

zeharo eta azken fineraino eramana ez izana. MEIG IV 58. Euskaltzaindi inguruko guztiok kreatzaile ala 

filologo bagina, gaitz erdi. Zer egin, ordea, horrenbeste kreatzaile eta filologo bezala agertzen direlarik? Ib. 

121. 

v. tbn. Izt C 40. Ud 86. Moc Damu 10. Ag G 120. Or Tormes 31. Ldi IL 54. Munita 106. Erkiag Arran 126. Vill 

Jaink 120. MAtx Gazt 74. Lab SuEm 211. Lasa Poem 83. 

� (Det.). � Ala ere bakarrik pagatzen bauke, / gaitz erdia besterik izango ez uke. It Fab 263. Gaitz erdiya zan 

publikuari / gusto bat eman baliyo (1903). EusJok 95. 

- GAITZ-ERDIZ. Por fortuna (pero con el matiz de 'mal menor' de gaitz-erdi). � Historialariarentzako 

gaitzerdiz, zenbait auzitan aipamenak hitzez hitz ematea axola handikoa zela eta, perpaus batzuk euskaraz 

ematen dira. In MEIG VI 35. 

- GAITZ-ERIDEILE. � Iniuriazale, urgulutsu, bantari, gaitz-erideile. "Inventeurs de maux". Lç Rom 1, 30 (TB 

gaitz pensatzaile, Dv gaizki asmatzaile). 

- GAITZ ERRAN. v. gaitzerran. 

- GAITZ-ESAERA. "Mauvais, malin propos, discours médisant" H. 

- GAITZ-ESAKA. Blasfemando. � Begiz, ezpaiñez tximuka, mingaiñez gaitz-esaka. "Blasfeman". Or Poem 548. 

- GAITZ ESAN (H (s.v. gaitz-erastea)). a) Hablar mal (de alguien), murmurar. v. gaitzerran. � Mari Lopezko 

atrebidea, / ez esan sekulan gaitzik, / baldin gura ezpadozu / ez difinzuen tatxarik. Lazarraga (B) 1201r. Senarra 

bere jabe edo jaunzat artuezkero, andreak argatik iñoiz ere gaitzik esan bear etzuela. Cb Eg III 374. Aserratu 

bage eta gaitzik esan bage, pazienziarekin naigabeak eramatea. Gco II 29. Nere kalidadez nabill giza-legez, 

gaitzikan esan ez nik uste dedanez. AzpPr 44. 

b) "Amenazas, gaitz esanak" Lcc. 

- GAITZETAKO. (Adnom. de gaitz II (1)). � Iainkoaren hitzaren rezebitzera behatu gaitzetako eta 

rebelerakutsi izanik. Lç Dedic * 5v (v. tbn. Ins B 4v). Ehon erakutsiko zaita / anderaurenik, ez eta neskatorik, / 

ni nizan bezain zori gaitzetakorik. O Po 22. [Saltsa bat] hain zaphore gaitzetakoa, non munduan den 

sabeldarraiorik handienari ere eman baitezoke higuintza. ES 167 (v. tbn. 121). 

- GAITZETAN. (Precedido de gen.). Para mi (tu, su, etc.) mal. "Zure gaitzetan eginen duzu, vous le ferez à votre 

détriment" H. � Halaz guztiz, eta inoren gaitzetan izango bada ere, nahi nuke Egan-en historiaz zerbait esan. 

MEIG I 256. 

- GAITZETARA HARTU. Tomar a mal. v. GAITZERA HARTU. � Gaitzetara hartu dut onera hartu 

behar zena. EZ Eliç 155. 

- GAITZETIK GAIZKIAGORA. "(Ir de mal en) peor, gaitzetik gaizkiagora [...] joan" Lar y Añ. 

- GAITZEZ (G-azp-goi, L, BN, S; SP, Lar, H). Ref.: Lh; A EY III 290; Gketx Loiola (gaitz). a) A malas; 

enfadado. "Gaitzez dagot, il me veut mal" SP. "Ni por esas, ni por esotras, [...] ez onez ta ez gaitzez" Lar. 

"Norbaitekin gaitzez egotea, être en fâcherie avec quelqu'un [...]. Onez edo gaitzez, bon gré mal gré" H. "Gaitzez 

dago (G-goi), está de mala fe" A EY III 290 (� A Apend). "Gaitz, mala intención. Gaitzez esan zion" Gketx 

Loiola. � Iaun erregek mezu nenzan ioan nengion bertarik; / gaitzez lagola enzun nuien, bana nik ez ogenik. E 

231. Zeren ez naiz ni hargatik bekhaiztuko, eta ez muthurturik gaitzez iarriko. Ax 19 (V 10; v. tbn. 372 (V 245) 

gaitzez iarri). Zeren etzareten mundukoak, hargatik gaitzez dagotzue [mundua]. SP Phil 426 (He 430 zaituzte 

gaitzesten). Herodes gaitzez ta Errege jaio berri hau ill naiez zebillela. Mb IArg I 160. Zein sentigarri den 

ausenzia Jangoikoarena, ta gaitzes, ta betikos (317). 'Y enemistado'. LE-Ir. Atera zuan puñal bat, onez ezpazan 

gaitzez nai zuana eragiteko. AA III 424. Ez dut gaitzez hartu ahotan "idazle" deitura, dotoreago baita edonon 

idazle on izan "literato" exkax baino. MEIG VII 38. v. tbn. VMg 58. Lard 52. Goñi 40. b) (Precedido de gen.). 

"Par dépit" Dv, que cita a Oihenart. � Emaztearen gaitzez xikira zedina adarreki ehortz zedin. "Par dépit de la 

femme". O Pr 137. c) Para mal. � Zer erhokeria den, hil ondokotzat ez onez, ez gaitzez ezin balia dakikedan 

mundu huntaz hanbat kontu idukitzea. Dh 126. Gaitzez baledi, betor Erio, / onez bada, biziera. "Si fuere para 

mal". Or Poem 555. 

- GAITZEZ BERME. Expresión que figura en el Fuero General de Navarra: gayces berme (opuesto a ones 

berme), "fiador respecto al mal" o fianza de los demandantes. v. TAV p. 55. 

- GAITZEZ GAITZ (Lar, Añ (+ gatxez gatx)). "Mal por mal, etsi etsian, gaitzez gaitz" Lar. � Gaitzes gaitz 

(161). 'Mal por mal (mejor esto que aquello)'. LE-Ir. 


mende. 

228


- GAITZEZ GAITZEAN. "(G), tout à fait contre son gré" H s.v. gaitzez. Cf. GAITZ GAITZEAN. 

- GAITZEZKO. a) (Adnom. de gaitz II (1)). � Hire inkontru gaitzezko eta dohagabeko eternitateaz. SP Phil 64 

(He 66 zorigaitzezkoaz). Zori gaitzezko denbora hautan. MarIl 9. b) "Juramento [...] conminatorio, [...] 

gatxezkoa" Añ. "Gaitzezkoa da (G-goi), es de mala fe" A EY III 290 (� A Apend). Cf. supra GAITZEZ. � 

Ukanz hau ez da ez-eman naia, ez da gaitzezko ukanza, amoriozko ta onginaiezko ematea da. Mb IArg I 333. 

[Esan dozuzan biraoak] izan direanez gatxezkoak eta noribait oratuko yakazanak. Añ EL 


mende. 

2 137. c) Enorme. v. 

gaitzeko. � Batzuek bereala / oera sarturik, / diote ez dutela / gaitzezko katurik. JanEd II 18. d) (Adnom. de 

gaitz II (3)). � Gizon alimale batek, erdi buluzia, indar gaitzezkoa, bihurtzen zituen burdinak. Zub 112. e) 

(Adnom. de gaitz II (2)). � Uraren abesti / mamorra, gauari / igesi ezinka, // urratu-gaitzezko / norbere 

gaiñezka / margulaz, / mendien pareko / illunei lotuta. Gand Elorri 69. 

- GAITZ GAITZEAN. "(Mal de su) grado, [...] gaitz gaitzean, etsi etsian" Lar. 

- GAITZ GURA. a) Mal deseo, pasión. � Nor dira biotz garbidunak? Beren gaitz guraetan guziz mortifikatuak 

diranak. Mb IArg I 42. b) Odio. � Iñori ezarri ete deutsan birao txaarrik; artu deutsan gorroto oso edo gatx 

gurarik. Mg CO 33 (CC 25 gorroto andiren bat artu). c) v. GAITZ NAHI. 

- GAITZIK (H). (En exprs. adverbiales). "Gose gaitzik, de male faim. Damu gaitzik ez naiz lehenago ethorri, 

c'est grand dommage que je ne sois pas arrivé plus tôt" H, que cita a Gy. Cf. DAMU GAITZIK. � Barur-gaitzik 

khexo zabillan maistroa. Gy 9 (Harriet traduce: "depuis longtemps à jeun"). 

- GAITZIK GABE (Lar gaitzikbagea, Añ gatxik bagea). a) "Inocente" Lar. v. gaitzgabe. � Erbia beti izan da 

gaitzik gabia. AB AmaE 409 (327 gatxik bagea). Aita Betikoak nola utzi zezaken bere seme gaitzik gabea 

alakoak eramaten? Inza Azalp 65. Gaitzik gabea gaiztoangatik. Ib. 65 (tít.). b) "Inocentemente, gaitzikbage" Lar. 

"Gaitz, mala intención. [...] Batere gaitzik gabe esan nion" Gketx Loiola. "Orrek gaitzipe esaten ditu gauzak (Ga)zp), 

batere gaitzik gabe (G-azp)" Gte Erd 217 (s.v. maliziarik gabe). c) (Lar gaitzikbagea, Añ gatxik bagea). 

"Inocencia, estado sin culpa" Lar. 

- GAITZIK GABEKO. Inocente. � Gipuzkoatarren jostaldi gaitzik-gabekoakin. Izt D (ed. 1895), 3. Hitz 

jostallu gaitzik bageko pozkidatsuak. Izt C 229. Gaitzik gabeko artzai aek. Elizdo EEs 1929, 174. Oihenart eta 

kidekoen ibilerak gaitzik gabeko jolasak ote diren ez dakit. MIH 246. Gaitzik gabeko jentilaldi liluragarrian bizi 

baitziren artean. MEIG III 44. 

- GAITZIK GABERO. "Inocentemente, [...] gaitzikbagero" Lar. 

- GAITZ IZAN. "(S), disgustar" A, que cita a Bp. v. gaitzi. � Ahalaz ixil erazi gaizki errailia; [...] edo so batez 

ezagüt erazi hura gaitz zaiola. Bp I 103. Egiten zereitzen güziak zereitzo gaitz. Egiat 231 (179 eztakizula gaitz). 

- GAITZ NAHI, G. DESIRATU, G. OPA, G. GURA. Desear el mal. � Bere buruari gaitz desiratzea. Harb 168 

(373 gaitz nahiz). Zeren zuk hari [etsaiari] okhasinorik eman gabe eta bidegaberik ere egin gabe, hala 

darraitzun eta gaitz nahi deratzun. Ax 307 (V 205). Nik barkhatzen diot, ez diot gaitzik desiratzen. Ib. 324 (V 

215). Gaitz nahi izan zioen traidorekeria hartaz. Lg I 227. Iñori gaitzik nai ez diola. Ub 204. Parkatuten deutsat, 

ez deutsat gaitzik opa. Mg CO 69. Ta diotsa aserrez ta gaitz naiz: [...]. VMg 17. Birauren bat botatzea [...] gaitz 

opa etzaiola lagun urkoari. AA II 35. On egin giezue zuei gaitz nai izan dizuenai. AA III 291. Pamelijaan, 

kleituban edo aziendaan gatxik opa bagarik. fB Ic I 104. Harrek bere bihotzean / zure kasta guziari / gaitz nahi 

izan dio bethi. Gy 220. Emakume aiek etzituzten itz oiek Sauli gaitz naita esaten. Lard 166. Debetatzen deikü 

besteri gaitz desiratzia. CatS 51. Denari on eta iñori gaitzik desiatu gabe. Ill Pill 7. 

v. tbn. Gç 54 y CatLan 86 (desiratu). Brtc 62 y Monho 102 (nahi). Añ EL 1 132 (deseatu). Mg CO 26 y fB Ic I 89 

(gura). Añ EL 2 142 (opa). Astar II 23 (nai; 28 gura edo desietan). It Fab 263 (nai). 

� [Proximoari] gaitza desiratzen. Brtc 62. � Herrakundezko ta gaitz-nahizko zenbait sentimendu. Dh 251. 

- GAITZ-ONDO. v. gaitzondo. 

- GAITZ OPA. v. GAITZ NAHI. 

- GAITZPE. (Con suf. local de declinación). � Gaitz pean bizitzeko. Dh 198. 

- GAITZ PENTSARAZI. AxN explica gogan behar arazitzeko (403) por gaitz pensarazitzeko. 

- GAITZ PENTSATU. Recelar. v. gaitzuste. � Eztu gaitzik pensatzen. Lç 1 Cor 13, 5 (He itzalgaitzkatu, Bibl 

gaizki hartu). Zure Ministroak esango ditu, gaitzpensatu gabe, absoluzioko itzak, baña zuk ez dirazu [...] 

barkatuko. Echve OngiB 54s. Guztia sinistuten dau [...] ta inor gaiti bere ez dau gatxik penseetan. fB Ic I 91. 

Jose gizaxoa alakorik gaitz-pensatu gabe joan zitzaien. Lard 49 (v. tbn. 6 y 203). Etsaia maleziz atzeratu zan, 

baita guriak gaitz pentsa gabe aurreratu ondotxo. Bv AsL 215. 

- GAITZ-PENTSATZAILE. (El) que fragua maldades (?). � Soberbiosak, urgulutsuak, gaitz pensatzaileak. TB 

Rom 1, 30 (Lç gaitz-erideile). 

- GAITZ-PENTSU. Recelo. � Gaitz pentsurik ez dugunak ere guhauren baitan sar gaiten: / gizonaren bizia 

zonbaitek zer estimutan daukaten! Xa Odol 176. 

- GAITZ-SALATZAILE. "Gaitz-salhatzailea, qui révele le mal de quelqu'un, et aussi qui l'accuse d'un mal" H. 

- GAITZ-SARRONDU. "(B, BN), recelar" A. 

- GAITZ URDIN. (Ref. a la cardiopatía congénita). � Gaitz urdiña [...] gurasoen arduragabetasunetik 

datorrela. Artetxe Itzald II 46. Gaitz urdiñarekin jaio zan aurra. Ib. 55. 

- GAITZ-HURKO. Peligro. v. gaitzurre. � Pekatuko galbide edo gatx-urkua. Ezale 1897, 371b.


- GAITZ USTEL. Tuberculosis. Cf. gaitzepel. � Hemen gaindi, asko tokitan gaitz ustela deitzen baitute 

[tuberculose-ari], hizkuntza hori maletegia zaiku, hanitzen buruarentzat nahaskorra. JE Med 125. 

- GAITZ-ZALE. Amigo de lo difícil. � Errez-zaleen ta gaitz-zaleen auzia. Ldi IL 82. 

- GAITZ ZURI (L ap. Lh), GAITZ TXURI. "(Esk 212), oidium" Lh. � Ostoko gaitz-txuriak (oidium-gaitzak) 

kalte aundiak egiten dizkio [aritzari]. Munita 44. Emengo aritzaren "gaitz txuriak" ez dio kalterik egiten 

[Ameriketako aritzari]. Ib. 40. 

gaitzago (Lar), gatxago (Añ (V)). � "Peoría, gaitzagoa. No tiene peoría, eztu gaitzagorik" Lar. 

gaitzaldeko. � Pesimista. � Orgatik deitzen naute nigarti edo gaitz-aldeko (pesimista), euskarari buruz ari 

naizelarik. FIr EEs 1928, 2. 

gaitzaldi (Dv, Darric (ap. DRA)). �1. Crisis, acceso de furia. "Mouvement d'irritation, accès d'humeur" Dv. � 

Itsasoak, haserre denean, bere gaitzaldiak dituenean, badirudi iretsi behar duela mundua. Ax 113 (V 75). 

Itsasoak ukhan zituen anhitzentzat bere gaitzaldiak. Prop 1890, 206. Korde-galtze eta gaitzaldi orietaz ederki 

mintzatu zaigu Ioanes Gurutzeko. Or QA 172. Nere senarrak gaitz-aldi gogorra zerabillen... bere maite-kezkak 

zoratu zuten... Ni, aren bekozkoa ta umore txarra ezkutatu nairik nebillen lengusuari... NEtx Antz 87. �2. (G? 

ap. A; Lar � Dv). (Tiempo de) enfermedad, mal. "Malato, gaitzaldiz dagoena", "enfermedad" Lar. � Bere 

burua legenez edo lepraz ta gaitzaldi guziaz beterik [ikusiko balu]. Cb Eg II 30 (Dv LEd 66 gaitz). Gaitz-aldi 

gogor andi batek eraso zion portizki. Izt C 260. Jenobeba bere gaitzalditik oso sendatu zala. Arr GB 134. 

Izurrite edo gaitzaldi edo oker aundien bat gertatzen danean. Inza Azalp 124. v. tbn. Etxde AlosT 103. Gaitzaldi 

batean bataiatu-naia, mutiko zala. Or Aitork 23. Bi ordu bai alde-alde iraun zion gaitzaldi larri onek. Berron 

Kijote 189. �3. "Atteinte d'un mal, d'une maladie qui attaque par intervalles. Bere gaitz aldiak hartu du, son mal 

habituel l'a pris. Gaitz aldi bat ukhan du, il a eu une attaque de mal" H. 

- AZKENEKO GAITZALDI. Enfermedad postrera. v. AZKENEKO GAITZ s.v. gaitz. � Azkeneko gaitzaldian 

gogo edo anima on bat bere oe ondoan Aitta gurea esan eta esan ari zan. Inza Azalp 131. 

gaitzan. "(V-otz [?]), cierto juego de niños (txaketean)" A Apend. 

gaitzantu (Sal, S-saug), gatxantu (L, S). Ref.: A (gaitzantu, gatxantu, usi); Lh (gaitzantu); Lrq (gatxant). � 

"Empeorarse (una llaga)" A. "Üsia eta zuharra biak bat dütüzü, zauri ahuntü gabe edo gatxantürik denean 

elkiten dira; hiroa, aldiz, mina huntü edo hirotü denean elkhiten da" Ib. (s.v. usi). "Gatxantzia, min baten 

gaixtatzia, ur eta su hartzia" Alth in Lander RIEV 1911, 599. "S'envenimer (plaies, maux, etc.)" Lh. 

gaitzarazi (Dv � A). � "Irriter, faire fâcher. Horra zerk gaitzarazten duen Jauna, voilà ce qui irrite le 

Seigenur" Dv. 

gaitzatu (Lar � H). � "Reprobar" Lar. v. gaitzitu. 

gaitzazpiko, gaitx-azpiko (Añ (V)), gatxazpiko (A, que cita a Añ). � "Enfermizo" Añ. v. gaixoti. 

gaitzbera. v. gaizbera. 

gaitzbidatu. v. gaizpidetu. 

gaitzbide. v. gaizpide. 

gaitzbizi. "(G; FSeg), cáncer" A. v. minbizi. 

gaitzegingarri. "Nuisible, pernicieux, vexatoire, irritant" Dv. 

gaitzegoki (Lar � VocCB 359 � Dv). �1. "Adversidad" Lar. "Adversidad, inconveniente, absurdo" Lar DVC 

232. � Beldur naiz oraingoan zure aserreak gaitzegoki izugarriren bat erakarri bear dizula. Arr GB 91. Bere 

nagusiaren gaitzegokia jakin zuenean, [...] zer gertatzen ote zitzaion ikastera joan zitzaion. Ib. 89. Nere 

senarrarekin nere gaitzegokiari, guziok goibeldu eta nerekin batera negar egin gabe eziñ begiratu diozute. Ib. 

23. Gaitz-egoki ugarien artean. Zait Plat 116. �2. Impropiamente, incongruentemente. � Beste batek esan 

baleza: zeru-lurrak sorkari ikuskari ta ikus-eziña deritzala, ez gaitzegoki. "Non indecenter". Or Aitork 357 


mende. 

230


("incongruentemente" en el voc. del final). Lenengo sorkarietaz esan zenuna: "bedi argia, ta argia bazan", ez 

dut gaitzegoki ulertzen sorkari gogakiaz. "Non incongruenter". Ib. 379. � Ta eitegabe deitzen nuan, eiterik 

etzulako ez-baiña alakoa baitzun, agertu bazedin, nere zentzuak egundañoko gaitzegokiz aizatuko zun. 

"Insolitum et incongruum". Or Aitork 342. 

gaitzeki, gaitseki. � "Gaitseki (sic), enojosamente" VocB. v. gaitzeski. 

gaitzeko. � Grande, enorme. Cf. GAITZEKO. � Tr. Empleado por autores septentrionales desde fines del s. 

XIX. � Erran behar da gaitzeko prekozioneak hartuak zituztela. HU Aurp 46. Ihausika abiatzen zitzeien, 

gaitzeko kalaxkan. JE Bur 20. Gaitzeko gizona zen Lohikialat. Barb Sup 145. Gaitzeko arrakasta zuen Oxalde 

bertsulariak. Ox 201. Gaitzeko bihotza erakusten zuen haren begitarteak. JEtchep 107. Gaitzeko errespeturekin. 

Larz Iru 62. v. tbn. StPierre 13. Etcham 233. Iratz 121. Mde Pr 234. � Gaitzeko partida omen zen; mundu bat 

harat bildua. Ox 201. Karrika guziak berri berriak, eta gaitzeko eletrikaz argituak! Larz Iru 136. � (Con adj.). 

Muy. � Gaitzeko gizon luze bat. HU Zez 162. Gaitzeko gizon habila dugu herriko mirikua. Lf Murtuts 101. 

Peiok gaitzeko usain ona senditzen zuen. JEtchep 21. Gaitzeko lekukotasun baliosa ekhartzen daukuzu. Larz 

Senper 82. 

� gaitzemole. "(BN), cancer qui vient sur la langue des oiseaux de proie" H (ap. Lh). Procede de la etimología 

que Larramendi da a gazmoles: "enfermedad de las aves de rapiña, de unos granillos en el paladar y lengua, de 

que suelen morir; viene del bascuence gaitzemolea, que en otro dialecto es gaitzemalea, y quiere decir lo que da, 

lo que hace mal y causa enfermedad". Cf. GAITZ-EMAILE. 

gaitzenkor. � Perjudicial, dañino. � Dijeritzeko gaitzen diren hazkurriak, eta gaitzenkorrenak. AR 427. 

gaitzepel (BeraLzM), gatxepel (V-ger ap. A). �1. Tisis. Cf. GAITZ USTEL. � Beiak, asko eta asko dagoz 

gaitzepelarekin. Artetxe Itzald II 57. Jaki gordin batzuek [...] ez dira nolanai jan bear, ortik bada askotan gaitz 

izugarriak, gaitzepela, pantzeria, legenarra-eta, etorri oi dira. Arratibel EEs 1925, 103. Landak deritzaien 

piñusalletan ari diran langille-artean biriketako gaitzapelik [sic] ez dala ezagutzen. Munita 20. �2. Tísico. v. 

gaitzepeldun. � Gaitzepel edo tisiko dauden emakumentzat. Artetxe Itzald II 54. 

gaitzepeldun (BeraLzM). � Tísico. � Neskatx gaitzepelduna, etzaitez ezkondu. Artetxe Itzald II 54. 

gaitzera(tu) (SP, A). �1. Ponerse a malas. "Gaitzera gabe, sans aller au pis. Gaitzera bagine, si nous allons au 

pis" SP. "Gaitzeratu, incomodarse" A. v. GAITZERA ETORRI. � Badirudi hobe lizatekeiela gaitzerarik eta 

haserreturik partitzea eta elkhar utztea. 'Separarse a malas'. Ax 372 (V 245; tbn. en la 2. a ed.; ed. Ip 188 

gaitzeraturik). �2. Inclinar(se) al mal; escandalizar(se). � (Gizona) Adanen bekatuain kasos guzia makurtu, 

errebeldu ta gaitzeratu ze (249). LE-Ir. Eskuiko begiak gaitzeratzen bazaitu, atera ta zuregandik erauzazu. Ol 

Mt 5, 29 (Ker pekaturako bide bayatzu). 

gaitzereste. v. gaitzirizte. 

gaitzeria (VocCB 395 (V) � Dv (V)). � "Aborrecimiento, odio, rencor" VocCB s.v. gorroto. "Haine" Dv. 

gaitzeriste. v. gaitzirizte. 

gaitzeritzi. v. gaitziritzi. 

gaitzerizko(a) (AN ap. A; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), Dv (V, G), H), gaitzirizko (L ap. A; Dv, H), 

gaitzerisko (Lar), gaitzirisko, gaitzerizgo (H (+ gaitzirizgo)). � Odio, aversión, aborrecimiento. "Aborrecer, 

gaitserizkoa, gaitziriztea izan. [...] Te aborrezco, gaitzerizkoa dizut" Lar. "Gaitzirizko, ressentiment, haine. [...] 

Gaitzirizkotan ekhartzen du, il l'exécre, il l'a en exécration" Dv. v. gaitzirizte. � Tr. Propio sobre todo de la 

tradición septentrional (no suletina), fuera de la cual sólo se encuentra en Ubillos y Aresti. Es especialmente 

frecuente en los ss. XVII y XVIII. No hay ejs. al Norte en el s. XX. Las formas con -a constitutiva son seguras 

en Axular; sin ella, en S. Pouvreau, Haraneder (Phil 235), Baratciart (26), Ubillos (178), MarIl (53), Duvoisin 

(Col 3, 8) y Arbelbide (Igand 200); Materre emplea ambas (v. infra el ej. de 170 / gaitzerizkorik 113). � 

Bertzeren arteko gaitzerizkoak eta etsaitasunak. Mat 160. Mendekatzeko desiraz eta gaitzerizkoaz betherik. Ib. 

170. Gaitzerizkoa ereitea. Harb 173. Lehenbizian amorio handia, azkenean gaitzerizkoa errabiatua. Ax 355 (V 


mende. 

231


235). Haserretzen da, gaitzerizkoan batarekin eta bertzearekin iartzen da. Ib. 357 (V 237). Gure Salbatzailleak 

izan zuen heriotzearen alderakotzat gaitzerizkoa naturala, naturalki gaitzesten zuen heriotzea. Ib. 272 (V 182). 

Bekatuaren gaitzeriskoa. SP Phil 105 (He 107 higuiñza). Arbuiatzen edo onhesten baitute autoraren alderat 

duketen gaitzerizkoaren edo onheritzkoaren eredura. ES 198. Jainkoaren gaitziriskoaren beldurra. He Phil 107. 

Zein zorigaitz handia den Jainkoarekin gaitzirizkoan bizitzea. Lg II 406 (Dv cita erróneamente gaitzirizkotan). 

Arganako bekaitza, gaitzerizkoa edo gorrotoa biotzean gordetzea. Ub 178. Ni naiz hire Jainko Jaun [...] 

bekhaizkorra, aiten gaixtaginkeria bilhatzen dudana semeetan, ni gaitzirizkotan nadukatenen hirugarren eta 

laugarren belhauneko haurretan. Dv Ex 20, 5 (Ur gorroto didaten, Bibl higuin nauten). Onirizkotan iduk zatzue 

zuen etsaiak, ongi egiozuete gaitzirizkotan zaduzkatenei. Dv Mt 5, 44 (He higuin zaituztenei). Honek 

erreboluzioneari dion gorrotoa eta gaitzerizkoa. Arti Tobera 264. Ez du gaitzerizkoa, edo uste txarra, inoiz ixilik 

eduki. Beretzat, euskaldun esan ala buru-gutxiko esan, dena berdin. MIH 270. 

v. tbn. EZ Eliç 348. SP Phil 30. He Phil 29. Gaitzirizko: Dh 6. Gaitzeriskoa: EZ Man I 101. 

gaitzerizkotsu, gaitzirizkotsu (Dv). � "Haineux" Dv. 

gaitzerizle. � (El) que odia, aborrece. � Maliziatan eta inbidiatan bizi ginela, gaitzetsiak ginela; eta elkharri 

gaitz erizle. "Haïssans l'un l'autre". Lç Tit 3, 3 (He higuintzaille, TB, Dv hastiatzen, Ol gorrototzalle). 

gaitzerizte. v. gaitzirizte. 

gaitzerizteko, gaitzeritsteko (SP). � "Odieux, haïssable" SP. 

gaitzeriztekotu, gaitzeritstekotu (SP). � "Gaitzeritstekotzen da, il se rend odieux" SP. � Arrazoinak kolera 

lagun duenean, gaitzeriztekotzen da. SP Phil 231 (He 233 higuingarri errendatzen). 

gaitzerraile (L, BN ap. Lh; SP, Dv � A, H). � Maldiciente, murmurador; detractor. "Médisant" SP. v. 

gaitzesale, GAIZKI-ERRAILE. � Andren gaitz erraile orok behar luke pensatu / bera eta berze oro nontik 

ginaden sortu. E 119. Ez abariziosoék, ez hordiék, ez gaitzerrailék [...] eztute Iainkoaren resumá heretaturen. Lç 

1 Cor 6, 10 (He gaixki erraille, Dv ahapaldikari, IBk gaizkiesale). Haién emazteak diraden honest, ez 

gaitzerraile. Lç 1 Tim 3, 11 (TB medisent, Dv mihi gaixtoko). 

gaitzerraite (L, BN ap. Lh; SP), gaitzerte (BN-baig ap. Lh). � Maledicencia, injuria. � Blasfemioa da hitz grek 

bat, eta erran nahi da iniuria edo gaitzerraitea. Lç Decl a) 2r. Eztakión gure gaitz erraiteaz bere onetan ez bere 

famán kalterik ethor. Lç Ins D 7v. Utzirik malizia guzia, eta enganio guziá, eta hipokrisiák, eta inbidiák, eta 

gaitzerraite guziak. "Médisances". Lç 1 Petr 2, 1 (He gaixki errate, TB medisentzia, Dv mihi ukhaldi, IBk 

gaizkiesate). v. tbn. Lç Col 3, 8 (TB gaizki mintzatze). 

- GAITZERRAITEZKO. (Adnom.). � Eztute haién kontra Iaunaren aitzinean gaitzerraitezko sentenziarik 

emaiten. "De blâme". Lç 2 Petr 2, 11 (He madarikazionezko, TB arbuiuzko, Dv burhozko). 

gaitzerraiteka (SP, A). � Calumnia, maledicencia. "Blasfemia" A, que cita a Lç (la trad. de Azkue procede de 

la tradición de la Vulgata, que dice blasphemiae). � Bihotzetik partitzen dirade pensamendu gaixtoak, hiltzekák, 

[...] testimoniaje falsuak, gaitzerraitekák. "Détractions". Lç Mt 15, 19 (TB medisentziak). Gaitz erraiteka, da 

hiltzeka bat. SP Phil 352 (He 354 gaiski erratea). Nihork gaitz erraitekak khen baletza mundutik, gaixtakeriazko 

bekatuetarik parte handi bat ken lezake. Ib. 351 (He 354 gaiski erastea). 

gaitzerran (L, BN ap. Lh; SP, Dv, H, A). �1. Hablar mal (de), difamar; censurar, reprobar. "Médire" Dv (que 

cita a E, Ax y He). "Murmurar (Lç)" A. v. GAITZ ESAN, GAIZKI ERRAN. � Tr. Documentado en Dechepare, 

Leiçarraga, Haramburu y Axular; hay un ej. más moderno en Michel LPB. � Balentia sinplea da andren gaitz 

erraitea. E 117. Emazteak zerengatik gaitz erranen dirate? / Handi eta xipi oro haietarik girade. Ib. 117. 

Jelosiak eztitzaket nik gaitz erran sekulan; / maite nuiena nahi enuke ehork hunki liazadan. Ib. 139. Nor da gizon 

modorroa harzaz orhit eztena / eta gero halakoa gaitz erraiten duiena? Ib. 129. Ebanjelioari iarreikiteagatik 

gizonéz iniuriatu, menospreziatu, gaitzerran eta iraitzi izatea. Lç Adv ** 6v. Gaitzerraiteko eta difamatzeko 

bizio haur. Lç Ins D 7v. Eztezagun falsuki gure hurkoa gaitzerran. Ib. 62. Disoluzionezko insolenzia berera 

hekin laster egiten eztuzuenean, zuek gaitzerraiten zaituztela. Lç 1 Petr 4, 4. Kreaturak madarikatzea, Iainkoa 

hauken egilea gaitz erraiten eztela sinhesten baduzu. Harb 170. Ene haur ezpaita zurea bezala, ez, othoi, 

hargatik arbuia eta ez gaitz erran. Ax 18s (V 10). � Pasaiako denboraz / gaitzik erraiteko / nihork ez du 

menturaz / klarki mintzatzeko. Michel LPB 343. � Higu dudanaz gaitz diostana sinets ziroiat, nahiz barhana. O 

Pr 233. � "Gaitz errana, de qui on parle mal" SP. �2. (Sust.). (SP, Dv � A, H). "Gaitz erran bat, un médit, une 


mende. 

232


médisance" SP. "Mauvais, malin propos, discours médisant" H. �3. "Qui est mal dit, mal parlé, mal prononcé" 

H. 

- GAITZ ERRAITEKO (SP). a) Censurable, reprobable. "Blâmable" SP. � Hango euskara ongi erabiltzen 

badut ez naizela gaitz erraiteko, eta ez arbuiatzeko, zeren ezpaitakik nik hangoa baizen. Mat XV. Elizak ez nau 

manatzen, urthean behin baizen kofesa nadilla, eta ni egiten naiz hainbertzetan; beraz, ez naiz gaitz erraiteko, 

gehiagotan ez eginagatik ere. Ax 534 (V 343). Ezta gaitz erraiteko, dio, protxuagatik zerbaiten erreberritzea. 

ES 103 (v. tbn. 199). b) "Maledicencia" Arch ms. (ap. DRA). 

gaitzeru (G-goi-to-bet-nav, AN-ulz, L, BN; Ht VocGr 334 (gaize-), Lar, Añ (G, AN), HeH Voc, Dv, H), 

gaitzuru (AN-gip-egüés, BN, S, R; Aq 14 (R), Arch ms. (ap. DRA), HeH Voc, Gèze, Ith 44, H, StJayme (BN, ap. 

DRA)), gaitziru (B, S; SP), graitzu (Sal; ZMoso 66), gaitsui (S), gaizuru, gaiziru. Ref.: A (gaitzeru, gaitzuru, 

gaitziru, graitzu); A Apend (graitzu); Lh (gaitzirü, gaitzuru); Giese MolinS 623; Iz R 403, Ulz (gaitzéru); Lrq 

(gaitzuru); Izeta BHizt (gaitziru); Gte Erd 195. � Cuartal (medida de capacidad para grano y frutos secos); 

celemín (en textos bíblicos). "Boisseau, quarte partie d'une conque" SP. "Quartal de trigo, &c." Lar, Añ. 

"Varchilla, medida" Lar. "Elle valait le 1/4 de la ganga, c.à.d. un décalitre" Arch ms. (ap. DRA). "Mesure, 

boisseau" Gèze. "Le 8.º d'un hectolitre" Ith, que cita a Lç. "Mesure de capacité pour grains et choses semblables, 

boisseau, demi-quart d'hectolitre" H. "Graitzu (Sal), cuartal (de cuero)" A Apend. "Garia eztien egártan 

gáitzurian, el trigo no coge en el cuartal" Iz R 403. "Décalitre" Lrq. "(Bi) gaitzéru, cuarto de robo" Iz Ulz. "(Lau 

kantoneko negurria: cuartal). Erosi dut gaitziru bat banabar. Gaitziru batekin aski dut" Izeta BHizt. "Bi gaitzuru 

arto emaiten ditu eiheralat (BN-ciz)" Gte Erd 195. � Tr. Documentado desde Leiçarraga (v. infra 

GAITZERUPE), aparece sobre todo en textos septentrionales, pero está sin duda más extendido, como lo 

demuestran el texto de Zildoz del s. XVIII y los testimonios de Aguirre de Asteasu (II 20) y Echenique. En el s. 

XX aparece tbn. en autores meridionales como Orixe, Iraizoz y T. Aguirre. La forma más extendida es gaitzeru; 

gaitzuru aparece en Leiçarraga, Echenique y autores bajo-navarros (gaizuru en el texto de Zildoz y HerVal), y 

gaitzürü en Inchauspe; gaitziru en Hiribarren y Barbier (que emplea además gaitzeru (Leg 61) y gaitzuru (Sup 

168)), gaiziru en un texto antiguo navarro (tal vez baztanés) recogido por A. Donostia. � Erregua eta erregu 

erdia eta gaizurua eta almotea (Zildoz (AN-mer), 1773). AIr RIEV 1932, 566. Gaiziruaterdi arto (B?, c. 1777?). 

ADonostia RIEV 1934, 692. Hirur gaitzeru bihi. Lg I 247. Erregen yauregiko ezkaratzean, baziren gaitziru 

urreak, saristatzeko inginu eta lanak. Hb Egia 150. Enganatzaile askok badituzte orobat bi gaitzeru, bata 

erospenetako eta bertzea salpenetako. Dv Lab 64. Hekietako kofoinak ez dira hemengoak iduri. Gaitzeru 

zolagabekoak iduri dute. Ib. 299. Ikhatza saldu eta ondoko traza, / gaitzuru bat arthoren saria falta. ChantP 92. 

Artua sei gaizuru (1873). HerVal 13v. Bi aldiz bira gaizuru (1880). Ib. 30v. Gelditzen zauzkidala hamabortz 

gaitzuru olo. Prop 1897, 89 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). [Gaztenak] hustu zituen amak [...] gaitziru handi 

batean hedatu estalki ilhun batetara. Barb Piar I 77. Gaitzerutik igaro denean ikusiko, [garia] asko denentz. Or 

Mi 88. Bildu omen zitun iñoiz garitan berreun gaitzeru. TAg Uzt 16. [Laminarik] handiena gaitzeru batean sar 

omen zitaken! Zerb Azk 97. Bere adar nasai eta zabaletarik hiru gaitzuru intzaur ixurtzen dituena. JEtchep 47. 

Zonbatetan [eihera arrandan ezarri]? Ehun eta hogoi ogi gaitzurutan. "Coussereaux de blé". Ardoy SFran 80. � 

[Bigarren Inperioko] kalexakoek xapel-gaitzurua buruan. P. Iturralde Egan 1955 (5-6), 7. 

- GAITZERU-HERRI. � Ikusi izan dugu, gaitzeru-erriko ogei gaitzeru bazirela uste ta iru besterik atera ez. 'Il 

est vu des années --qui promettaient une récolte-- à rendre vingt (hémines)'. Or Mi 88. 

- GAITZERUPE. (En casos locales de declinación). "Gaitzirupean, sub modio" SP. � Eztute iraixekiten kandelá 

eta hura ezarten gaitzurupean, baina kandelerean. Lç Mt 5, 15 (TB, EvL gaitzerupean, Ip gaitzürüpian, Echn, 

Leon gaitzurupean; HeH gaitzeruaren azpian; He erregu). Gaizki lizateke argiaren gaitzurupean gordetzea. Lf 

Murtuts 58. Hura ezta deustako. / Graitzupean sartu eta / kukusoen eiztatzeko (Sal). A EY IV 317. Ez nuke 

gaitzerupean estali nahi [...] argitaratzailearen hitzaurre bikainak esku-zabalki eskaintzen digun argia. MIH 

398. v. tbn. Ir YKBiz 174. Or Aitork 399. 

� Etim. Quizá de cast. cahiz más un sufijo. 

gaitzerutara (Dv, H), gaitzurutra. � "Boisselée" Dv, H (in m.). � Azaroaren 16ean dugu gure Kermeza, 

delako "Gaztainen Eguna". Gaitzurutrak berexiak ditugu ederrenak, atzarrak gizenduak eta arno berriak. Herr 

6-11-1958, 3. Orai arte hiruna gaitzurutara emaiten zauzkun [intzaur-ondoak]. JEtchep 48. 

gaitzes. v. gaitzets. 

gaitzesale (H), gatxesale (H). � Murmurador, detractor. "Médisant" H, s.v. gaitz-eraslea. v. gaitzerraile. � Oi 

onegaiti, gatx esalea, / ze eukakezu penarik. Lazarraga (B) 1201r. Zure gaitzesaleak maite badituzu. Ayerb EEs 

1912, 180. Gaitzesale zitalak ezin ongi bizi, beren buruak gaizki bait dituzte ezi. EgutAr (ap. DRA, que no da 

más ref.). 


mende. 

233


gaitzesan. v. GAITZ ESAN. 

gaitzesgarri (Lar, Añ (G), Dv, H, A), gaitzetsigarri (Lar, Añ). � "Detestable" Lar. "Odioso", "aborrecible" Lar 

y Añ. "Détestable, odieux, insupportable, dégoutant, déplaisant" H. "Hastean gaitzesgarri eta gogor zen lana" 

Ib. (ap. DRA, pero se encuentra). "Despreciable (FSeg)" A. � Ez dituztela utziko egiztatzen asmo aiñ 

gaitzesgarriak. Otag EE 1881b, 86. Egaztin zikin eta gaitsesgarri guzien legor bigurtu da. Echn Apoc 18, 2. 

Gaitzesgarria erein eta aintzatsu biztu. IBe 1 Cor 15, 43 (Ol, Ker, IBk lotsagarri). 

gaitzesgarrikeria. � "Action abominable" Dv. � Lurreko egoiliarrek egin izan dituzte gaitzesgarrikeria horiek 

oro, eta lurra lohitu dute. Dv Lev 18, 27 (Ur gauza nazkagarri, Bibl okaztagarrikeria, BiblE higuingarrikeria). 

gaitzesgarriki (Dv � A, H). � "D'une manière qui mérite d'être détestée" Dv. "Détestablement, odieusement" 

H. 

gaitzesgarriro. "Détestablement, odieusement" H. 

gaitzesgarritasun. "Qualité de ce qui est odieux, répugnant, etc." H. 

gaitzesgarritu. "Devenir ou rendre odieux, déplaisant, répugnant, insupportable, etc." H. 

gaitzeski. "(AN), enojosamente" A. v. gaitzeki. 

gaitzesle (Dv � A), gaitzetsle. �1. (El) que odia. "Celui qui hait, qui déteste" Dv. � Iainkoaren gaitzesle. Lç 

Rom 1, 30 (He etsai, TB higunzen dutenak). Zareten gaitzaren gaitzetsle, ungiari eratxekiak. Ib. 12, 9 (v. tbn. 2 

Tim 3, 3). Neure gaitzetsleak maitatzera. Harb 242. Onetsi zuen gaitzesleak, otoitz egin yazartzen ta belzten 

zaituztenen alde. Ir YKBiz 125. �2. (L, BN, S ap. Lh), gaitzezle. (El) que reprueba, (el) que desaprueba. � Etorliburuaren 

gaitzezle ez-baiña goresle batzuk diñotena. "Non reprehensores, sed laudatores". Or Aitork 352. 

gaitzespen (Dv � A). �1. Condena, reprobación. "Exécration" Dv. Citado como neol. de Broussain en Eusk 

1919-1920 (II), 93. � Bi arau auei aurka ibiliz, guk, euskaltzainok, mintzaiterle guztien gaitzespena bilduko 

genduke. Broussain Eusk 1919-1920 (II), 32. Modernisten iritziak, Aita Santu Leon XIII eta Pio X-garrenaren 

gaitzespenak, eta osteuntzeko naspillak. NEtx Egan 1955 (5-6), 77. Egoera trankilduz zihoala, bat-batean 

konturatu nintzen zerbaiten gaitzespenak sustrai sakonagoak zituela. MEIG VII 36. En DFrec hay 10 ejs. �2. 

Maldición. � Esketik bizi omen zen, eta ukarrik eman nahi ez ziotenean, gaitzespenak botatzen zituen iñork 

ulertzen ez zuen bere hizkuntzan. Mde Pr 256. 

gaitz-estali. � Hipócrita. � Limosna ematen dezunean, ez aurretik soñurik joerazo, gaitz-estali edo hipokritak 

eliza eta karrikaetan egiten duten bezala. Lard 382 (v. tbn. 383). Nola zure anaiari esaten diozu, ots, begiko 

lasto ori kenduko dizut, zurean aga bat daukazula? Gaitz-estalia! Ib. 384. 

gaitzestasun (B ap. A), gaitsestasun (VocB). � "Desafecto, enojoso, -a [?]" VocB. "Desafección, malquerencia" 

A. 

gaitzeste (G-to, BN ap. A; Lar). � Aborrecimiento. "Detestación" Lar (v. tbn. Lar DVC 231). "Aversión" A, que 

cita a VocBN (pero éste sólo trae el verbo correspondiente). � Iainkoagatik bekhatuaren utzte bat eta gaitzeste 

bat. Ax 199 (V 133). Ezen zure gaitzeste baño zer pena da handiago? Gç 182. Letradunen nor-geiagoak, iritzien 

egokiezak, alkar arteko gaitzesteak, beti durduri zeukaten Fray Luis eta samin da odolgaitz biurtu zuten. Gazt 

MusIx 60. 

gaitzestu. v. gaitzetsi. 

gaitzete (Lar � H, LE Urt voc., A Morf 165 (que cita a Ur)). � Plaga, calamidad. "Temps de calamité; temps de 

maladie, d'épidémie, de peste" H. � Gaitzete hortaz hil ez ziren gizonak. TB Apoc 9, 20 (Lç, He plaga, Ur (V, 

G), Dv izurri). Jaunak kastigatu zuen Faraon eta bere etxea gaitzete txit andiakin. Ur Gen 12, 17 (Urt plaga, Dv 

gaitz). Erregeak ikaraturik ikustean Espaiñiako errietan orlako gaitzetea (J.C. Guerra, 1890). JFlor. 

gaitzets (AN-erro, B, BN), gaitzes (G-to), gaitsets (B). Ref.: A (gaitzets, gaitzes); Inza EsZarr (gaitzets); Izeta 


mende. 

234


BHizt. �1. "Ardiak egin du ume gaitzetsa (BN,...), la oveja ha dado a luz una cría a la cual no quiere dar de 

mamar" A. "Criatura (entre animales) y niño (entre personas) no amado de los padres" Ib. "Aborrecido" Inza 

EsZarr. "Gaitzes, gaitsetsa, gaitzetsa, (gaitzets: aborrecer). [...] Gaitsetsa" Izeta BHizt. "Gaitsets, aborrecible, 

antipático. Au eguraldi gaitsetsa!, qué tiempo tan malo. Alako laguna dut guzietan gaitsetsena, fulano me es el 

más antipático" (B). �2. "Gaitzetsa (L-ain), el misántropo" A. 

- GAITZETS IZAN (trans.). Aborrecer. "Amak gaitzets du haur hori (BNc), la madre aborrece a ese hijo" A. 

"Bei horrek gaitzets du bere umea" Izeta BHizt. � Jauna, gaitzets duzu bekhatua. Dv LEd 103. Zeren eta beti 

harek gaitzets zuen hura, zer nahi izan zadin, hurbildanik edo urrundanik arimentzat galbide baitzen. HU Aurp 

114. 

gaitzetsi (G, AN, B, L, BN, S, R; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (G, AN), Dv, H, Foix ap. Lh), gaitxetsi, gaitzestu (ANgip; 

Añ (AN); A, que cita a LE), gaitzesi (AN-5vill), gaitsesi (VocB), gaitsetsi, gatxitxi (DRA). Ref.: A 

(gaitzetsi), Apend (gaitzesi); Gte Erd 128. �1. Despreciar, menospreciar; sentir aversión, detestar, aborrecer 

(tbn., menos frec., en el sentido de 'abandonar'), odiar. "Gaitzetstea, haïr" SP. "Haïr" Ht VocGr (que da 

gaitzeztea pero gaitzetsia). "Detestar", "odiar" Lar. "Aborrecer [...]. Me aborreces, te aborrezco, gaitzesten nazu, 

gaitzesten zaitut" Lar, Añ. "Gaitzetsia bazare, si vous êtes détesté" H. "No amar, desafectar, creo no llega a 

odiar; enojoso" VocB. "Muturrez maite, errapez gaitzets (c.,...), amarlo en palabras, aborrecerlo con los hechos, 

litm.: amar con el hocico, aborrecer con la teta" A s.v. gaitzets. "Gatxitxi, [...] Se emplea mucho hablando de las 

aves que abandonan el nido o aborrecen sus crías" DRA. "Zakurrak gaitzesten du, jo egin zuelako (B), [...] 

zakurrak gaitzestu du artzaia (AN-gip)" Gte Erd 128. v. gaitziritzi, gaiztetsi. � Tr. Propio de la tradición 

septentrional (no suletina, salvo Inchauspe (Hil 48)) desde sus primeros textos; bien documentado tbn. en autores 

alto-navarros (Lizarraga de Elcano, etc.) y baztaneses. Por lo demás, al Sur, aparece en Larramendi, Ubillos, 

Lardizabal e Iturzaeta (salvo en Ubillos, en todos ellos con imprecisiones en cuanto al uso, la forma o el 

significado) y, en el s. XX en autores no vizcaínos de cierto nivel. En DFrec hay 44 ejs. de gaitzetsi y uno de 

gaitzestu. � Ehor erho eztazala ezetare gaitzetsi. E 47. Baldin munduak gaitzesten bazaituzté. Lç Io 15, 18 (He 

gaitxesten, LE gaitzetsitzen, HeH, Dv gaitzesten; Leon begietan bazituzte). Baldin nehor enegana ethorten bada 

eta gaitzesten ezpaditu bere aita eta amá, [...] ezin date ene diszipulu. Lç Lc 14, 26 (He gaitsesten; TB, HeH, 

Dv, Leon higuindu). Jende guziéz gaitz etsiak izanen zarete ene izenagatik. Lç Mt 24, 9 (He, HeH gaitzetsiak, 

Echn gaitsetsiak; TB hastiatuak). Bihotz guztiaz gaitzeskik bederatzi hobenak. EZ Man II 201. Helas, berthuteak 

oraiko mendean gaitzetsiak dira. Harb 420. Munduko ianharirik preziatuena ere, bethiere hartarik iaten denean, 

gaitzesten da, higuintzen da. Ax 601 (V 386). Behar dugunz etsaia onhetsi ala gaitzetsi. Ib. 321 (V 213; v. tbn. 

189 (V 128)). Banau er'iraiziko, / eztut ez gaitzetsiko. O Po 39. Gaitzetsi zituen munduko / ontasun 

trunpagarriak. Gç 192. Ez nadilla bildurtu zuri besteri gaitzesteaz. Lar STomas 1 (obsérvese la construcción con 

dat., inusual: equivale al habitual zuk ni gaitzesteaz). Jaiñkoa maitatzean eta gure burua gaitzestean. He Gudu 

36. Haren [San Mathieuren] ofizioa gaitzetsia zen yuduen nazioneaz. Lg I 81. Elkar gaitsetsiko 'ute. Echn Mt 24, 

10. Bezerruaren idolatria añ Jangoikubaren desagrado eta gaitzesiya (Zugarramurdi, 1875). ETZ 296. 

Apostoluen lekukotasuna gaitzesteko edo ukhatzeko. Lap 301 (V 136). Norbera nai besteren bat gatxtzetsi [sic] 

edo madarikatuten dabenak [egiten dau pekatu]. Itz Azald 99. Iñork ez beza uste au politika gaitzestea danik. Ldi 

IL 144. Sei ilabete oiek basamortuan igarotzea gaitzesten dut. Izeta DirG 106. Idortasun hori axalean da, / ez 

nauzu barnez gaitzetsi. Xa in Mattin 100. Pastoraletan Turkak arrunt gaitzetsiak dira. Lf in Casve SGrazi 10. 

Zinemak, hain beheratua eta gaitzetsia izan den mintzabide honek. MEIG I 199. 

v. tbn. Hm 227. SP Imit I 18, 2. Ch I 8, 2 (SP higoi[n]tzen). Brtc 108. Ub 209. LE Ong 132r. Dh 156. Jaur 371 

(gaitzhesten). Gy 155. HeH Mt 5, 43 (Echn gaitsetsiko (corregido sobre gaitzetziko)). Arb Igand 137. Inza Azalp 

133. Ir YKBiz 125. Mde HaurB 22. Gazt MusIx 193 (Onaind ezetsi). Ibiñ Virgil 38. 

� (G-nav ap. Iz Als; Ht VocGr, Lar). (Part. en función de adj. y sust.). "Aborrecido, [...] gaitzesia, gaitzesitua" 

Lar. "Gaitzetsiya, el cordero a quien abandona la madre" Iz Als. v. gaitzets. � Zen ederrena, egin zen itsusienik 

[...]. Onhetsiena, gaitzetsienik. Ax 139s (V 92). Zeren [ardi] argal aietatik bakarrik nabarrak sortu ziran, eta 

oiek ere txit argal-aiekatuak eta gaitz-etsiak. Lard 39 (parece más bien 'despreciable'). Dohatsu gaitzetsiak orai 

ene gatik / laidoa duzuela hemengoen ganik! Ox 71. Arkume gaitzetsia. Or Eus 192. Eme gaitzetsi haren [...] 

humilazioa. Mde HaurB 46. Bai baitakigu baztertzen gogoaren argi-une laburretan agertzen den arrotz 

gaitzetsia. MEIG VI 182. Lerro hauek guztien, hilen eta bizien, goretsien eta gaitzetsien, oroitzapenetan doaz 

argitara. MEIG IX 90. � Saindu bizioa gaitzetsia, ardiats diezadazu grazia bizioen gaitzetsteko. EZ Man II 182 

(v. construcción similar en 172). 

�2. (AN, L, BN, S, R; VocBN, Gèze, Dv), gaitzestu (Lh). Ref.: A; Gte Erd 128. Condenar, reprobar, censurar, 

desaprobar. "Trouver mauvais, désespérer du bien" VocBN. "Improuver" Gèze. "Choquer" Ib. "Ez dezazula 

gaitzets erran diezazudan, souffrez que je vous dise" Dv. "Denek gaitsetsi dute herio hori (BN-ciz)" Gte Erd 

128. AxN explica auhen eta deithora (155) por gaitzetsi. � Tr. Propio de la tradición septentrional (no suletina, 

salvo Inchauspe); desde comienzos del s. XX se encuentra con cierta frecuencia en autores meridionales no 

vizcaínos. � Nik nola dadukat amore zugana, / Ieinkoari ere eder zaikala; / hargatik gaitzetsi ezkitzakela. E 

201. Hoberentzat aithorturen dute Kristau legea / eta gaitzetsiren haren kontrako den artea. EZ Man I 72. 


mende. 

235


Ensaia zaite beraz arthoski zure baithan garaitzerat bertzeen baithan gehien gaitzesten ditutzun eskasak. Ch I 

25, 4 (SP higointzen, Leon hastio). Hara zergatik anitz eta ardura galdatzia gaitz-etsitzen zeen. AR 104. 

Jainkoak alde batetarik osoki gaitzesten badu hantustea, ala bertze aldetik handizki prezatzen baitu 

aphalesgunea! Dh 107. Horren ikhustia gaitzetsi zien dizipüliek, eta erran zien: Zertako egin holako galtzia? Ip 

Mt 26, 8 (Lç gaitzi zekien, Dv gaizki hartu). Jaunak, fida naiz Iñazioz egin dudan hautua ez duzuela gaitzetsiko. 

Laph 8. Igurikitzen dut ez duzula sobera gaitzetsiko zeren hautsi dudan zure manua. Prop 1876-77, 110. Asko 

aldiz entzuten duzu, aho beretik, nor edo zer bera egun goresten eta bihar gaitzesten. HU Zez 98. Arrioren 

siñukatzea gaitzezteko eliz-batzarra egin zan Nizean. Tolosa EEs 1913, 210. Arena gaur agirian txalokatzen 

dedan bezin egiazki ta minki, gaitzetsi ere egiten det Lizardiren eginbidea. Ldi IL 92. Gure legeak gaitzesten al 

du iñor, berari entzun gabe ta zer egin duen ikusi gabe? Ir YKBiz 318. Paganoen gizalegeak handiesten eta 

Judu-Kristauenak gaitzesten dituzten bertuteak. Mde Pr 229 (v. tbn. 240). Au ere debekatzen eta gaitzesten du 

egiazko kristautasunak. Or Aitork 78. Idaztia gaitzetsia izan zan, zabaldutako aleak indarrean bilduta. Zait Plat 

119. Eztuzue bat ere eskubiderik nere egin batzuk gaitzesteko. Vill Jaink 84. Ene bihotza agertzen badut, ez 

nezazue gaitzetsi. Xa Odol 161. Gure Orixek berriz, berez zorrotz xamarra izanik, neurtitz gaietan batez ere, ez 

ditu zeharo gaitzesten [Oihenarten neurtitzak]. MIH 238. 

v. tbn. SP Phil 339. He Lc 13, 14. Lg II 208. Mih 122. TB Rom 3, 8. Lap 326 (V 149). JE Bur 108. Zink Crit 5. 

A Ardi (explicado con kondenatu). KIkG 56. Inza Azalp 118. FIr 159. Etxde JJ 199. 

� (Part. en función de adj.). � Gaitzetsiak edo eskomulgatuak. Inza Azalp 105. Ebak eman zuan Kain gaitzetsia, 

zure sabelak ordea Jesus onetsia emango du. Ib. 155. 

� Maldecir. � Gelboe-mendiak, Saul eta semea euren bizkarretan ilak izan zirealako, Dabidek gaitzetsi ta 

biraotu baebazan. A EEs 1916, 108. Biraoka asten zan, gaitzesten ebazan pitxarra ta ardaua, zer izan legikean 

yakin barik. "Daba al diablo". Or Tormes 19. Bat-batean Koridonek maitasun ero au gaitzesten du. Ibiñ Virgil 

34. 

� Maldito. � Zoazte madarikatuak (gaitzetsiak) betiko su deabru eta bere aingerukideentzat jarria dagonera. 

Inza Azalp 118. Oraidanik gaitzetsia izanen haiz hire anaiaren odola iretsi duen lurraren gainean! Zerb IxtS 12. 

Alde egizu Jaunaren etxetik urrun, izaki gaitzetsia! Mde Pr 75. Poeta gaitzetsia, madarikatua. MEIG V 131. 

� (Intrans.). Condenarse. � Arengan siñesten duena ezta gaitzetsiko. Ir YKBiz 63. 

�3. (ANc, BN ap. A; Aq 845). "Aborrecimiento" Aq y A. 

�4. (Aux. intrans.). Enfadar, disgustar. v. gaitzitu. � Ez bekizu gaitzets mintzo banatzaitzu hitz hautaz. Lg I 

289. Ez bekizu, othoi, gaitzets nohan ene aita eta ene amaren besarkatzerat. Ib. 356. Andreak, ez gaitzetsi hitz 

bat aditzean, / loretto bat dautzuet ezartzen eskuan. Elzb Po 221. 

�5. "Estimer, réputer difficile" H. 

- EZIN GAITZETSIZKO. "Qu'on ne peut détester" Dv. 

- GAITZESTEKO. Despreciable; censurable. � Guztiz azken kofesatuz geroz hunañokoak [faltak], / zeñak 

baitire itsusi eta gaitzestekoak. EZ Man II 74. [Yoko hauk] periltsuagoak ere dire eta ebitatzekoagoak, 

gaitzestekoagoak. He Phil 378 (SP 375 gaizkiago erraitekoak). 

gaitzgabe, gaizgabe, gaizkabe, gaitzkabe, gaitzbage. � Inocente; carente de malicia; sin pecado. v. errugabe, 

gaiztagabe, GAITZIK GABE. � Tr. Empleado por autores meridionales desde finales del s. XVIII; no hemos 

encontrado ejs. posteriores a 1930. � Aur gaitzagabea [sic]. Cb Josefa 7. Garbiro ta gaitz-kabe bizitu zana. Ub 

51. Euskara zintzo gaitz bageari erasotzen. Izt C 9. Abel berez paketsua eta gaitz gabea izanik. Lard 6. Gogo 

onek, berez, gaitz gabea zirudien. Ib. 204. Garbi eta gaizgabea zera? Arr May 17. Soina (gorputza), beti bezela, 

orain ere gaizkabea du; gogoa (arima) aspaldion oso eri. A Ardi 87. v. tbn. Inza Azalp 65 (gaitzgabe). 

Artzantzako eginkizun arrunt eta gaitzgabeetan. Mok 6. � Baña garbi eta iñolako gaitzgabea eta bere izatez 

santutasuna bera bada! Arr May 125 (v. tbn. expr. similar en pág. 88). � Adanek ausi eban inozenzijako edo 

gatx bageko estaduban Jaungoikuaren aginduba. fB Ic I 27. 

- GAITZGABEKO. a) Inocente. � Gaitz gabeko bildotsa bezala eriotzara eramana. Cb Eg III 288. Batzuk 

zabalduten ditubee olgeetaak pekatuzkuetaragino. Ta beste batzuk laburtuten ditubee gatx bagakuak bere. fB 

Olg 13. v. tbn. VMg 65. Izt D III. b) Inofensivo. � [Lurrak] ematen zituen jan-gauza guziak gaitz gabeko 

osasuntsuak ziran. Lard 8. 

gaitzgabetasun, gaizgabetasun. � Inocencia. � Usoaren gaitzgabetasuna. Arr Bearg 113 (ap. DRA). 

Edertasun, gaizgabetasun, emanaitasuna, itz batean, maitagarri egiten duten doai guztiyak. Elizondo KristPE 

153 (ap. DRA). 

gaitzgabetu, gaizgabetu. � Salvar. v. gaizkatu. � Bere odolez gaizgabetu nau, / eman dit dedan bizia. E. 

Mujika in Onaind MEOE 842. Zure odol ordaingabekoz gaitzgabetutako guziok. ArgiDL 100. 

gaitzgarri. v. gaizgarri. 


mende. 

236


gaitzgile. v. gaizkile. 

gaitzgorbelar. "Acinos, [...] gaitzgorbelharra" Urt I 101. 

gaitzi (L, BN, S; VocBN, H). Ref.: A; Lrq. � "Sentiment d'une personne offensée" VocBN. "État d'une personne 

qui est piquée, offensée, garde ressentiment, rancune. Gaitzi (gaitzita) gogorrean dago, il est en état de 

ressentiment difficile à ramener" H. "Offense" Lrq. 

- GAITZI HARTU. "Gaitzi hartu du (BN-arb), gaitzitu zako (BN-lab), ha tomado a mal, se ha ofendido" A. v. 

GAITZI IZAN. 

- GAITZI IZAN (BN ap. A; Dv, H). a) Ofender(se), tomar a mal, molestar(se); disgustar(se), contrariar, 

desagradar; indignar(se), escandalizar(se); penar, doler(se). (Empleado con aux. intrans. bipersonal). "(Adj.), 

déplaisant, pénible à endurer. Zertako erran gaitzi zaion gauzarik? Pourquoi lui dire des choses déplaisantes? 

Deusere etzait hori baino gaitziagorik, je ne déteste rien tant que cela. Gaitzi zaitzu egiaren aditzea, vous 

n'aimez pas à entendre la vérité. Hain gaitzi zaitzu ahantzia izatea (Dh), il vous est si sensible d'être oublié" Dv. 

"Gaitzi dena [...] chose qui est déplaisante, désagréable, propre à causer du chagrin, de la peine. Emaztetarik 

apartatzea hain zeitzain gaitz eta gaitzi Agustini" H. "1.º serle a uno antipático; 2.º (BN) indignarse" A. (Los ejs. 

de gaitzi con aux. no indicativo, podría tbn. interpretarse como correspondientes a gaitzitu, q.v.). � Malizia 

gaitzi zaika eta maite egia. E 59. Ezin benturatuz nago, beldur dakion gaitzi. Ib. 143. Ebanjelioari 

iarreikiteagatik gizonéz iniuriatu, menospreziatu, gaitzerran eta iraitzi izatea, etzaiku gaitzi izateko. Lç Adv ** 

6v. Hori ikhusirik, haren diszipuluei gaitzi zekién ziotela: Zertako da goastu haur? Lç Mt 26, 8 (He hasarratu, 

TB samurtu, Ip gaitzetsi, Dv gaizki hartu). Plazer zaiku hartzea eta berretzea, baiña gaitz eta gaitzi gutitzea eta 

bihurtzea. Ax 248 (V 167). Mentura laite hari gaitzi zakonik egitera [...]? AR 70. Bertzela egitea liteke 

Jainkoaren alderako leialtasun eskas bat, handizki gaitzi lakiokena. Dh 47. Eta nihau tratatzen ardüra krüdelki, 

/ ikhusirik amari etzeiola gaitzi. Etch 174. Nahi nioke orai, yaunak, larri bati / galde bera egiñ, ez bazaitzue 

gaitzi. Gy 156 (v. tbn. 266). Bere azken egunetan gaitzi zitzaion erreboteko jokoa utzia izatea. Zby RIEV 1908, 

89 (v. tbn. 290). Deus etzaio hain gaitzi nola eskergabekeria. HU Aurp 157. Huni on zakona ez zakoia hari maiz 

gaitzi? JE Bur 89 (v. tbn. 124).Gaixtakeriaz ez dut egin ta / ez otoi nihori gaitzi! Mattin 60. Zuk erran arrozoinik 

/ zoini ez ba gaitzi? Xa EzinB 110. Ez dugu kontatuko oraingoek begi onez ikusiko luketen eginik; gaitzi izan 

dakiekeenik esan eta egin badugu, horixe datorkigu ahora. MIH 373. 

v. tbn. SP Imit III 28, 1 (Ch paira zazu, Mst, Ip, Leon ez khexa). Ch III 54, 3. Laph 57. Jnn SBi 131. Ip Imit 36, 1 

(SP, Ch gaitz, Mst greugarri). Leon Imit III 54, 3. Or Aitork 207. Txill Let 90. 

� Bigarren bihurtze eta erortze hura gaitziago zaika Iainkoari lehenbizikoa baiño. Ax 469 (V 304). Iakizu ezen 

gero eta gero gaitziago izanen zaitzula. Ib. 270 (V 181). Hirur bekhatu hauk zaitzala gaitzienik eta itsusienik. Ib. 

189 (V 128). 

b) Quejarse. � Beraz, ausnartu, ta aurrerantzean ez izan neri gaitzi. 'No te me quejes'. Zait Sof 22. 

- GAITZIRIK. Enfadado. � Hasi ziren burrunbaz, / hasarrez, gaitzirik. Zby RIEV 1908, 768. 

- GAITZIZ. Deplorando. � Aizkorari arrotzek / adargoiak hautsiz; / harrek ere ixilka / barnetik iretsiz; / haritz 

maitea, min duk / aphaltzea gaitziz. Zby RIEV 1909, 396. 

gaitzialdi. � "Mouvement d'indignation" Dv. � Hauts dadin haren gaitzialdia eta ahantz detzan arteo egin 

diozkatzunak. Dv Gen 27, 45 (Ur gorroto, Bibl asarre). 

gaitziarazi (BN-arb ap. Gte Erd 225; Dv � A), gatxi-araztu (R ap. A). � "Fâcher, offenser" Dv. 

"Gaitziarazteko, irritant (au sens moral). Gaitziarazteko dire holako hitzak, de semblables paroles sont faites 

pour irriter" Ib. "Enfadar, ofender" A. "Deusetan ere etzitut gaitziarazi = kexaarazi nahi (BN-arb)" Gte Erd 225. 

gaitzidura (S ap. Lrq; Dv � A). � "Indignation, ressentiment" Dv. "Gaitzidüa, ressentiment" Lrq. � Ikhusi 

zuenean Mardokeo [...], eta ez ezik etzitzaioela xutitu, bainan higitu ere etzela jarria zagoen tokitik, gaitzidura 

minean sarthu zen. Dv Esth 5, 9. Zure gaitziduraren hasarrea gaitik. Dv Ps 101, 10s. 

gaitzieresi. � Maldecir. � Fruituak nahi zituen, eta zeren etzituen hek kausitu gaitzieresi edo madarikatu zuen 

zuhaitza. Birjin 562. 

gaitzigarri (S ap. Lrq; Dv � A, H). �1. "Offensant, piquant, choquant" Dv. "Chose propre à faire qu'on soit 

blessé, offensé, choqué" H. "Ofensivo" A. � Tentamenduak, gaitz eta gaitzigarri diren arren. Dv Imit 24 (ap. 

DRA). Solas gaitzigarri den gutienekorik gabe. Prop 1900, 13. �2. (Sust.). Ofensa, puya. � Nakasta, solas irriz 

erraten den gaitzigarria. Lander RIEV 1907, 432. �3. (Sust.). Molestia. � Janari txarrak, ezetasunak, otzak, 


mende. 

237


olako kartzeletan sortu oi diren nolanaiko gaitzigarriak (molestias). Etxde Itxas 236. 

gaitzigarrikeria. � "Action offensante" Dv. � Madarikatua gizona egiten duena jainko-itxura bernuzatua eta 

urthua, Jaunaren gaitzigarrikeria. Dv Deut 27, 15. 

gaitzigarriki. "D'une manière offensante" Dv. 

gaitzikabetasun, gaitzikbagetasun. � Inocencia. v. gaitzgabetasun. � Bere gaitzikbagetasunari ta 

santutasunari erasotzen diote. Kortazar Serm 218. 

gaitzikabetu. � Salvar. Cf. gaizkatu. � Odol garbi ortaz garbi nazazu: / Txorta bat bakarra bada naikoa / 

gaitzikabetzeko mundu osoa. "Salvum facere". Or JBDei 1919, 275. 

gaitzikbagetasun. v. gaitzikabetasun. 

gaitzikizun. "Qui est de nature à piquer, fâcher, choquer. Gaitzikizun diren solasak hobe dire ez erranik" Dv. 

gaitzikor (AN-larr-erro, L, BN, S; Ht VocGr 423, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh), geitzikor. Ref.: A; Lh; Lrq. �1. 

Susceptible, sensible, enfadadizo. "Susceptible, disposé à s'offenser de fort peu de chose" VocBN. � Gaitzikor 

dena, bekhatura erorkorrago izanen da. Dv Prov 29, 22 (Ol aserrekor). Bazuten sehi bat, gaizkirik merezi balin 

bazuen eta ez bazuen, gaitzikorra: uste zuketen baino gaitzikorragoa. Eskual 31-7-1908 (ap. DRA). Gizon 

gaitzikorra eta minbera baita ohoreko eta omeneko zeretan. Zub 23 (v. tbn. 93). Frango jendeki baitira minbera 

eta geitzikor ahal bezen eztiki emanen ditugu (atheraldi) pullitenak. Herr 10-1-1956 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). v. tbn. Arb Bok 204. Ox 22. Osakin Herr 29-11-1957, 1. �2. Chocante. v. gaitzigarri. � Letra 

horiek gaitzikorrago begientzat eta hobeago izanen da, zeren gehiago lothuko baitire izpirituari. MarIl IX (ed. 

1855, VIII arrotzago; Aizk app. interpreta "difícil, [...] dificultoso, [...] oscuro"). �3. "Nuisible" Lh. 

gaitzikorkeria. "Acte de susceptibilité" Dv. 

gaitzikortasun (Dv � A, H). � "Susceptibilité, disposition à se piquer aisément" Dv. "Disposition à la 

susceptibilité" H. � Ergeltasuna, urgulu zozoa eta gaitzikortasuna. Osakin Herr 28-11-1957, 1. 

gaitzikortu (Dv � A, H). � "Rendre ou devenir susceptible" Dv. 

gaitzikusi (V-gip, G-goi). Ref.: SMuj BAP 1961, 339s; Iz ArOñ. � Experimentado. "Gaitz ikusie (G-goi), el que 

ha visto lo malo" SMuj. "Gáitzikusixa, la persona dura y hecha a sufrir" Iz ArOñ. � Baldin plazari laguntza 

emango bazitzaion, bearko zala batu jende gaitz-ikusiagoa, ekaitzak izutzen zituen gudari makalak baino. Izt C 

347. Konfesore gaitz-ikusi eta zelo andikoak biziro lagundu zion. Arr Bearg 358 (ap. DRA). 

gaitzikusigabe. � Inexperto. � Utzi zaiozu gaitzikusigabearen biotza gutxika irabazten. Arr Bearg 449 (ap. 

DRA). � "I oindio San Martiñeri olua pagau gabe ago" (= gaitzik ikusi gabea aiz oraindik). And AUzta 98. 

- GAITZIKUSIGABEKO. Inexperto. � Amontarren Erregeak armadun asko eta ondo trebatuak zeuzkan; eta 

Jeptek gazte gaitz-ikusi gabeko banakak baizik etzituen. Lard 136. 

gaitz-ikuste. � Experiencia, escarmiento. � [Kastigu izugarri onek] kontuan ipiñi zituen, asko balio izan ez 

bazuen ere gaitz-ikuste guzien azkor aientzat. Lard 89. 

gaitziritzi (Dv (G), H, A), gaitzeritzi (Lar DVC 231, H, A), gaitzeritsi (L, S; SP), gatxeretxi (V-ger-arr-orozgip), 

gaitzeriztu, gaitzeritxi (Arch ms. ap. DRA). Ref.: A (gaitzeritsi, gatxeretxi); Gte Erd 128. I (Vb.). 

Leiçarraga, Refranes y Sentencias, Axular, Oihenart, Pouvreau y Moguel usan las formas fuertes de iritzi. �1. 

Odiar, aborrecer (tbn., menos frec., en el sentido de 'abandonar'), detestar. "Nehor bere buruari ez drauka gaitz 

eritzi, personne ne se hait soi-même" H. "Arraultzari gaitxerezteutso txoriak (V-gip)" Gte Erd 128 (junto a 

gaitzetsi de otras zonas). AxN explica aiher (31) por gaitz-iritzi. v. gaitzetsi. � Tr. Empleado por autores 

septentrionales antiguos (es especialmente frec. en Leiçarraga); aparece al Sur en Refranes y Sentencias y V. 

Moguel. � On eritziren draukak eure hurkoari eta gaitz eritziren draukak eure etsaiari. Lç Mt 5, 43 (He, TB 

higuindu, SalabBN hastiatu, HeH, Dv gaitzetsi, Ip hastio ükhenen). Kristgatik ahaidei gaitz eritziteko. Lç Lc 14, 

26 (tít.). Gaizki ari den guziak, gaitz daritza argiari. Lç Io 3, 20 (He gaitxesten, TB higuintzen, HeH, Dv higuin 


mende. 

238


du). Gatx ze erexkeok iñori, ta emak berea edozeini. "No quieras mal a nadie". RS 312. Gaitz deritzanak irri 

deraidik, on deritzanak hasperren. O Pr 176. v. tbn. SP Imit III 54, 4 (Ch higuin ditu). Eskuarak handirozki 

higuintzen eta gaitzerizten duena [nahastekadura]. ES 99. Zeri dagokala gaitxeriztu baidut nazione hori. He He 

3, 10 (la lectura, según el ed., es difícil; Lç enoiatu izan naiz, TB unhatua naiz). Eskergabetasuna dala 

gaitziritzia beti ta guziak gorrotoz begiratu oi dioena. VMg 43. Bizitzako atsekabeai gaitziritzirik, eriotza billa 

dabiltzanak. Ib. 32. � Iakin dezagun ea zergatik daritzten Iainkoak hain gaitz hirur bekhatu suerte haui. Ax 

188s (V 128). 

�2. (Lar, H), gaitzeritzi (H). Parecer mal. "(Mal o bien) opinado, gaitziritzia" Lar. "Paraître, sembler mauvais, 

mal opiner d'une chose" H. � Bekatu itsusi, lodi lodi ta edozeiñi gaitz deritzonetan. Mg CC 168 (CO 243 gatx 

deritxuenetan). Baneki gatx iritxiko ez deutsula, itanduko neuskezu. Mg PAb 69. Gatx-eretxi eutsan Kamilori 

alango billaukerija ta oker egin biarrak. Ib. 217. Bestelako gizonei on zeritzaiena, Sokrateri gaitz zeritzaion 

maiz. Zait Plat 115. 

� (Con aux. trans. bipersonal). Condenar, censurar. � Eztetzaket gaitzeritz prestugunean batak bertzea 

laguntzen ta gogoan berretzen duten jenden arteko adiskidetasun doneak. "Condamner". Birjin 508. 

�3. Despreciar. � Orrelako gazterik [etxe aberatsenetakorik] etzuen gaitzirizten Sokratek, naiz ta oien dirurik 

inoiz ere ez beretu. Zait Plat 114. 

II (Sust.). �1. + gatxeretxi (A, que cita a Cap). Odio. � Aborrezimentuagaz eta gatxeretxiagaz. "Con odio o 

enfado". Cap 92. Gaitz iritzi edo gorroto diet nere pekatuai. CatOiq 532. Ez nuen iñor iltzen nere gogoz ta 

gaitziritziz. VMg 18. Gaitz iritzi, bendeku edo gorrotoari bere biotzean lekurik eman bage. Gco II 47 (I 433 

gaitz iritsi, I 410, II 27 y 51 iritzi). �2. "Gaitz iritzia, eritzia, iritxia (V), mauvais opinion que l'on se forme de 

quelque chose, ou de quelqu'un" H. � Nortzuk dira Justizia gaiti persegiduak direanak? Sendo dagozanak 

gauza onetan mundukoen gatxeretxiakaz atzeratu baga. CatBus 39 (CatLlo 87 persegiduak izan arren). Sendo 

eta gogor dagozanak gauza on guztietan, mundukoen gatx-eretxian egon arren. Itz Azald 196. 

gaitzirizgarri (H), gaitzerizgarri (H). � "Détestable, odieux, haïssable" H. 

gaitzirizgarritasun (H), gaitzerizgarritasun (H). � "Qualité de ce qui est répugnant, détestable, odieux" H. 

gaitzirizgune (H), gaitzerizgune (H). � "Sentiment plus léger que profond d'aversion, de détestation" H. 

gaitzirizkizun (H), gaitzerizkizun (H). � "Qui doit être détesté, détestable, etc." H. 

gaitzirizko. v. gaitzerizko(a). 

gaitzirizte (Lar), gaitzerizte (Lar DVC 231, Dv (s.v. gaitzerizko)), gaitzeriste (L, BN, S ap. A), gaitzeritste (SP), 

gaitzereste (Lar), gaitzeritzte. �1. Odio, aversión, aborrecimiento. "Gaitzeritste dute elkarren artean, ils ont 

haine entr'eux" SP. "Aborrecimiento, gaitzerestea" Lar. "Aborrecer, gaitziriztea izan. [...] Te aborrezco, 

gaitziriztea dizut" Ib. v. gaitzerizko(a). � Tr. Empleado por autores septentrionales antiguos desde Dechepare y, 

al Sur, por Ochoa de Arin y Cardaberaz (EBO 53 gaitzirizte). Hay además ejs. en el s. XX. � Eztazala 

gaitzeriztez damna heure buruia, / desiratuz gaixtoari hel dakion gaizkia. E 247. Gaitzerizterik eta 

kondemnazionerik baizen ezpaitugu merezi. Lç Ins G 4r. Berotzatzu bihotzak, / herraz eta gaitzeristez oraindaño 

hotzak. EZ Man I 38. Nolako gaitzeritste ekarri diogun [...] bekatuari. SP Phil 520 (441 gaitzeritzte (He 446 

aiherkunde); Imit III 20, 4 gaitzeriste). Artu dagian bertatik neuronen kontra odio edo gaitzerizteren bat. OA 

170. Gaitzeriste arin bat edo hostasun doidoiako bat dugunean norbeiten kontra. He Phil 29 (ed. 1853, 24 

gaitzerizte). Ez duzue bidarritarraren bertsuetan barkoxtar Topeten kantorek hanturaz daukaten errabia, hoskin 

eta gaitzeristerik usnatuko. Ox 206. Hauek bazekiten zerbait, franko ere bai, Azkue eta Arana Goiriren on eta 

gaitzeriztez. MEIG IV 129. �2. Desestima, desprecio. � Nere alabantzak eta nere gaitz-eristeak. Vill Jaink 84. 

gaitziru. v. gaitzeru. 

gaitzita (Lar � H (G)). � "Indignación" Lar. 

gaitzitatu (Lar � H). � "Indignar" Lar. 

gaitzitu (B, BN, Sal, S, R; Volt 72, VocS (gaizitu), VocBN, HeH Voc, Gèze, Dv, H), gatxitu (R). Ref.: A 

(gaitzitu, gatxitu); Lrq; Satr VocP; Gte Erd 142, 128. �1. (Aux. intrans. bipersonal). Ofender(se), tomar a mal, 

molestar(se); disgustar(se), contrariar, desagradar; indignar(se), escandalizar(se); penar, doler(se). "Indigner" 

VocS. "S'offenser" VocBN. "Gaizkira hartzea, samurtzea, bihotzean zaurtzea" HeH Voc. "Contrarier" Gèze. 


mende. 

239


"S'offenser, se piquer, se fâcher, se blesser, se choquer. [...] Eztakizula gaitzi, ne vous en déplaise" H. "Gatxitu, 

1.º (S, R), tener aversión; 2.º (R), contrariar. 3.º (R), enfadarse, enojarse. [...] Gatxitu zio (R), le ha sabido mal, se 

ha incomodado. 4.º (R-vid), ofender [Mdg 148]" A. "Gaitzitu zako (BN-lab), ha tomado a mal, se ha ofendido" 

Ib. s.v. gaitzi. "Gizendu zela erran nakon eta gaitzitu zakon (BN-arb)" Gte Erd 142 (junto a txartzat hartu, ongi 

ez hartu, etc., de otras zonas). "Zakurrari gaitzitu zaio, jo dudalako (BN-arb)" Ib. 128. � Tr. Documentado en la 

tradición septentrional desde Leiçarraga, y en F. Irigaray y Etxaide. Es especialmente frec. en los ss. XIX y XX. 

(Los ejs. de gaitzi con aux. no indicativo, donde gaitzi podría interpretarse como rad. de gaitzitu, van incluidos 

en GAITZI IZAN s.v. gaitzi). � Gaitziturik zeren Sabbathoan sendatu zuen Iesusek. Lç Lc 13, 14 (HeH 

gaitziturik; He gaitzetsi, Leon khexu). Zeren baitakit gaitzituko zaiela [...] abre mutuekin konparatzea. ES 171. 

O! zeiñ gaitzitzen zaiskon Jainkoari yuiamendu ariñak. He Phil 344 (SP 341 zein desgogara). Ororen gogara 

nahi bada egiñ, / oro gaitzituak uzten dire berdiñ. Gy 198 (v. tbn. 63, donde se contrapone a satifatu). Zeren 

hain ona zaren, nere gaizkiaz gaitzitua nago, Jauna. Dv LEd 74 (Cb Eg II 35 damu det). Erran dugu badirela 

gizon batzu, bi begitarte dituztenak. Hori zaio gaitzitu Réveil Basque-ri. HU Zez 41 (v. tbn. 171). Anke lan 

andietan sartruk dagola, nago ezaula gatxiten gaiza kuek oildazkaudan. Mdg 148. Manuelen ostatuan sartu othe 

zaut, nik deus ez pagaturik gaitzitua? Barb Sup 73. Bikarioaren jokoa biziki gaitzitu zitzaion Oxalderi. Ox 193. 

Laminak, gaitziturik, joan ziren bertze bas-herri batetarat. "Mortifiés". Barb Leg 26. Barka gaitzitzen bazaizu. 

Mde HaurB 77. Eskualdun gazteari gaitzitu zitzaion soldadoaren irri trufa. JEtchep 101. 

v. tbn. EZ Noel 167. Lg I 337. AR 184. TB Mt 21, 15 (Dv gaitziturik jarri; He hasarratu). Ip Mt 15, 12. HeH Mc 

10, 22 (He tristatu). Laph 177. ChantP 38. Jnn SBi 168. JE Bur 42. Const 27. Etcham 226. FIr 141. Zerb IxtS 50 

y Azk 54. Lf Murtuts 21. Etxde Itxas 122 (explicado con 'molesto'). Ardoy SFran 24. 

� (Acompañado de instr. o sociativo). � Gaitzitu zitzaion hala galtzeaz hanbat diru balio zuen ura. Lg II 218. 

Egiñ den hautuaz dago gaitzitua. Gy 96. Ez zaitzu gaitzituko / erraitearekin: / presuna ohorezko / batño hunat ez 

jin. Michel LPB 342. Bainan laster akitu ziren eta apur bat kexatu ere, sahetsetik jostetan igortzen giniozten 

kitzikez gaitziturik. JE Bur 80. 

� (Unipersonal). "(Hori egiten baduzu), gaitzituren da (BN-ciz)" Gte Erd 272 (BN-arb: gaitzituko zaio). � 

Ezgra gatxiten noranai fan dein. Mdg 128 (citado por A s.v. gatxitu). Otoi, barka nezak, Erramun; ez niakikan 

gaizituko [sic] hintzala. Zub 50. v. tbn. Zait Sof 66. � (Unipersonal acompañado de instr.). � Amerikanoa 

gaitzitzen da gauza horien oroitarazteaz eta iardesten dako beltzuri bortitz batekin. Zub 66. [Kain] gaitzitu zen 

anaiaz eta errabia bihotzean itzuli etxerat. Zerb IxtS 11. 

� (Bipersonal trans.). "Etzitut gaitzitu nahi (BN-arb)" Gte Erd 139 (junto a ofenditu, mindu o faltatu de otras 

zonas). � Ohidura itsusi hori debekatua izan da, zorionez, frantsesak ez gaitzitzeko. Zub 54. Alkar maitatze 

zintzo horrek gaitziturik. Mde Pr 176s. Gezurrak ni gaitzitu ezean. "Me non posset offendere". Or Aitork 375. 

�2. Ofuscarse. � Bainan, aroa pitta bat goibeldurik, hedoi bat aintzinean eman zitzaion, eta gaitzitua osoki, 

hedoi hobe zuela bururatu zitzaion. "Offusqué". Barb Leg 26. 

�3. "Reprender; reñir; amonestar" Satr VocP. 

- GAITZI-BELDUR. Temeroso de ofender. � Adiskide deabruzale arro aiek gaitzi-bildur zan. "Reverebatur 

offendere". Or Aitork 187. 

- GAITZITUARENA EGIN. Hacerse el ofendido. � Kontseilu zuhur zenbeit emanik beraz jaun apezpikuak, 

gaitzitu bertzeri... edo alegia gaitzituarena egin. HU Aurp 122. Gaitzituarena egin zuten guziek, etxekandereak 

hitz horiek erraitearekin. Lf Murtuts 45. � Beharrik, aspaldi ikasi nuen hobe zela horrekin ez gaitzituarena 

egitea. Xa Odol 51. 

- GAITZITUXKO. � Jaori gaitzituxkoa itzuli zen bere tokietarat. Prop 1897, 262. 

gaitzizen (V-m-gip, G-azp), gatxizen (V-ger-arr-oroz-och-m-gip), gaitxizen (V-gip). Ref.: A (gaitzizen, 

gatxizen); Iz ArOñ, UrrAnz; Etxba Eib (gaitxizen, gatxizen); Elexp Berg. � Mote, apodo, mal nombre. 

"Beharbada, motea iraingarri xamarra denean gaitzizena gehiago esaten da, eta bestetan, ezizena" Elexp Berg. v. 

ezizen. � Tr. Documentado en autores meridionales desde fines del s. XIX. En DFrec hay 2 ejs. � Bata Tripon 

da, eta bestea Ordillon, / [...] orra ze gatxizenak direan eurenak. AB AmaE 241. Zertarako ari dira neri 

gaitzizenak jarten? A Ezale 1897, 149. Eta nundikoa degu Leaburuarrok zurrutero gaitz-izena? A Ardi 36. 

Amezketan, gaitz izenez jolasean euli-erri esaten dioten Gipuzkoako erri txiki menditsuan. Muj PAm 5. Ni 

Tormes ibaian barruan yaio nintzan eta augaitik naritxee gatx-izenez Tormes. Or Tormes 7. Konejua 

gatxizeneko bat. SM Zirik 12. Erriak Ximoni "Tertzero" gaitzizena jarri zion. NEtx LBB 124. Haranederren 

gaitzizenez dabiltzan Harrieten Lau Ebanjelioak. MEIG V 96. Kasuistika maizegi agertzen da horrelakoetan: 

harako ingelesez casuistry deitzen dena, erdi gaitzizenez. MEIG VII 191. v. tbn. Ol Mt 10, 25. Or Eus 62. NEtx 

Antz 7. SM Zirik 56. Osk Kurl 69. � Atso bat, Drake gatx-ixenduna. Kk Ab II 23. 

gaitzizentxo. � Dim. de gaitzizen. � Giputz gaitz izentxoren bat zala uste ote zuen? A Y 1934, 12. 

gaitzizte. � Blasfemia, ofensa. � Zenbat gaitzizte geiago bota zure egi-ezkutu edo misterioen kontra. "Cuánto 


mende. 

240


más se blasfema de vuestros misterios". Acto de reparación al Sagrado Corazón, Azpeitia 1887 (ap. DRA). 

gaitzkabe. v. gaitzgabe. 

gaitzkaltu. � Inquietar, irritar. � Zergatik naik gaitzkaltü ta mündiala berriz jin erazi? (1 Sam 28, 15). Egiat 

172 (Dv asaldatu). 

gaitzki. v. gaizki. 

gaitzmin (S ap. A � Gèze), gaizmin. � Tormento, dolor. � Haien gaitzminen khia igañen da menten mentetan. 

Ip Apoc 14, 11 (Lç, He, TB tormenta, Ur (V, G), Dv oin(h)aze). Askatasun-eguzkia jun yaku Euskaditik, / bere 

biziko gaitzmiñak / gaberekin eldurik. Canc. pop. (ap. DRA). v. tbn. J. Tolosa EEs 1913, 162. Ezin 

baitezaidakezu ezkuta zure gaitz-mina. Zait Plat 133. 

gaitzoimen. � Vicio. Cf. onoimen. � Zer da gaitzoimena edo griña txarra? KIkV 59. Bein eta berriz gaizki 

egiñaz sortzen dan eta obenetara makurtzen gaituan oitura gaiztoa da gaitzoimena edo griña txarra. KIkG 41. 

gaitzondo (G, B ap. A; SP, H), gatxondo (A, que cita a SP (?)). �1. Resentimiento. "Gaitz ondoa, reste caché de 

haine, ressentiment. Gaitz ondorik eztu, il ne lui reste plus de haine" SP. "Ressentiment, sentiment mauvais, 

malveillant, que l'on garde après une offense reçue (Ax)" H. � Zerbait desenkusa bilhaturik edo ahantz iduri 

eginik, gaitz ondorik erakutsi gabe lehen bezala minzatzeaz. Ax 295 (V 196). �2. (Lar � H). "Suplicio, castigo" 

Lar. � Gure sortzepena dela gaitzondoa, bizitzia, lana ta herioaren beharra. Egiat 81. �3. (G, B ap. A), 

gatxondo (V-m ap. A). "Convalecencia" A. v. gaitzondore (2), gaixondo. � Gatx ondoko argaltasuna. fB Ic III 

272. Gatx onduan geratuten da gorputza koloria zurituta. Ib. 272. Franziskoren gaitz ondoko egunak. Bv AsL 

109. 

gaitzondore (Lar, Añ, H), gatxondore (Añ). �1. "Pena, castigo" Lar, Añ. "Penitencia, la castigación del cuerpo, 

aspereza, mortificación", "penitencia, la que impone el confesor" Lar. "Reato", "penar, [...] gaitzondoretan egon" 

Ib. � Beren pekatuaren denborazko pena edo gaitz-ondoreak oraindik badirau. Arr May 39. Hillak gatik 

erregutzea, beren pekatuen gaitzondorea barka dakien. Arr Bearg 39 (ap. DRA). Zerbait gaitzondore edo 

kastigu eman eta libre uztea asko zan. Ib. 202 (ap. DRA). �2. "Gaitx-ondoria, convalecencia. Luzia izan eban 

gaitx-ondoria baña gogortu da" Etxba Eib. � Gaitz ondorian, artian oso sendatu baño len, irten zan kanpora. 

Bv AsL 30. �3. "Ce qui reste, ce qu'on ressent encore à quelque degré d'un mal non entièrement guère" H. 

- GAITZONDOREKO. "Penitencial" Lar. 

gaitzondu, gatxondu. � Salvar(se). � Bere alabea gatxondu (salvar) eban. Echta Jos 260 (v. tbn. 284, 339, 342 

y 350). 

gaitz-ordain-aldi. � Acto de desagravio. � Jesus Sakramentatuari egiñgo dio bisita eta gaitz-ordain-aldi bat. 

Ant JesBi 27. 

gaitzosatu. AxN explica gaizkoatua (93) por gaitzosatua. v. gaiztosatu. 

gaitzpentsatu. v. GAITZ PENTSATU. 

gaitz-puztu. "Gaitz puztu egin da (G-azp-goi)" Gte Erd 213 (equivalente del "incorrecto" loditasun faltsoa du 

horrek, y junto a eritasunarekin hantu, etc., de otras zonas). 

gaitzto. v. gaizto. 

gaitzune, gaitxune. �1. Enfermedad. Cf. gaxtune. � Il zala leku urrunean / ez ebalako nunbaizt bornuan / inor 

euki gaitx-unean. Azc PB 168. �2. Inconveniente. � Ezkuntziari lothürik diren beste gaitzuniak. ArmUsk 1903, 

7 (ap. DRA). 

gaitzurre (Lar, Añ (G), H, Lh), gaitz hurre, gatxurre (Añ (V)). �1. Peligro. "(En gran) peligro está, gaitzurre 

andian, gaitz andiaren urrean dabil" Lar. "Correr riesgo, gaitzurrean egon" Ib. "Peligrar, gaitzurrean egon, 

ibilli" Ib. "D'après Etcheberry [?], danger" Lh. � Behere huntan pharatuak gaizten haitz hurreak gatik. Birjin 


mende. 

241


280. Gaitz hurrean bere burua ezpalekusa. Ib. 308. Ze egingo dot, patu zorigaiztokuak, bada olan ta alan, 

gaitzurre bakar bat baño ez badago? Iza EE 1881a, 166. Zenbait gaitzurre, zeinbat iskanbil. Loram 88. Galtzeko 

zorian, gaitzurrean jartzen da. Zink Crit 44. Ezin maite daiket gatxurren jokua. Laux BBa 132. Aberrian 

gaitzurre isillen bat badugu. Amez Hamlet 21. 

�2. (L? ap. A; Dv). "Préjudice (Dh)" Dv � A. 

gaitzurrekiro (Lar � H). � "Peligrosamente" Lar. 

gaitzurreti (Lar � H). �1. "Peligroso" Lar. � Baliatu zen bertz-amarru iduriz hain gaitzhurreti etzen batez. 

Birjin 77. 

�2. (Dv � A). "Préjudiciable (Dh)" Dv. 

gaitzuru. v. gaitzeru. 

gaitzusai. � Sospecha. � Ignazio bere auzitokietan salakizun eta gaitzusai guzitik librea erabakia. 'Siniestra 

sospecha'. Aran SIgn 102 (v. tbn. 103). 

gaitzuste. �1. Recelar, desconfiar. v. GAITZ PENTSATU. � Dabidek gaitz uste gabe, baimena eman zion. 

Lard 196. �2. "(G), mala fe" A, que cita a Lard (pero v. supra). �3. Desconfianza. � Onustea itzali ta 

gaitzustea ernemindu oi da. 'La desconfianza'. Zait Sof 123. 

- GAITZUSTEAN. "(V-gip, G), de mala fe, con mala intención" A. 

gaitzustedun. � (El) de mala fe. � Gizon gaitzusteduna. "El hombre de mala fe". Zink Crit 58. 

gaiume. v. GAU-UME. 

? gaixa. "(V), grand cuiller à pot" H. v. gaiha. 

gaixeria (det.). � Enfermedad. � [Zarren] adiñak ta gaixeriak (enfermedad). Elizdo EEs 1929, 179. 

gaixki. v. gaizki. 

gaixo (V-ger-gip, G-azp-goi-nav; Lar, Añ, Dv (V, G), H), gaiso (V, G; Lar), gaizo (SP), gaxo (G-goi-bet; Lcc, 

Dv (V), H), geixo (V-ple-arr-oroz; Añ), gexo (V; Dv y H (V)), geiso, geizo, gaso, jaxo (G-azp). Ref.: A (gaiso, 

geixo, gexo); Iz Als; Etxba Eib (gaixua); Gketx Loiola (geriza); Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 128; 

EAEL 266. �1. Enfermo. "Gaizo da, il est malade" SP. "Doliente, gaiso dagoana" Lar. "Adolecer, estar malo, 

enfermo, gaixo [...] egon" Ib. "Orain gaixo dago (G-azp-goi) = orain gaixorik dago (V-arr-m-gip)" Gte 

Erd 128. "Gaixo itxuria zeukan (V-arr-gip, G-azp, AN-gip), [...] orren arpegixak gaixo itxurie dauko (V-gip)" 

Ib. 128. v. 2 eri. � Tr. Propio de las tradiciones vizcaína y guipuzcoana desde sus textos más antiguos. Aparece 

con cierta frecuencia junto a eri (v. p.ej. Ochoa de Arin infra, Cb Eg II 30, Ub 214, Mg CC 143, AA III 418, 

Erkiag Arran 88, etc.). La forma más empleada es ga(i)xo, general en autores guipuzcoanos ( en Ochoa 

de Arin) y documentada tbn. en Lazarraga y en textos vizcaínos, tanto antiguos (Cantar de Perucho, Viva Jesús 

(11 gaxo)), como del s. XIX (Añibarro (EL 1 229), Zavala (Fab RIEV 1907, 535), f. Bartolomé y, junto a geixo, 

en Moguel) y del XX (Bilbao, Gandiaga, B. Enbeita (NereA 145; 37 gaxo) y, junto a gexo, Enbeita (204; 98 

gexo)). Por lo demás, ge(i)xo predomina en vizcaíno (ya en Betolaza (14) y Capanaga, tbn. en Astarloa 

(II 215 gexo), Uriarte (MarIl 89), etc., y alguna vez en Moguel), siendo prácticamente la forma única en los 

autores de la 1. a mitad del s. XX. Hay gaiso en E.M. Azcue y, junto a gaixo, en D. Agirre (Kr 132; 88 gaixo); 

junto a geiso en Erkiaga (Arran 88; BatB 194 geiso); tbn. aparece junto a gaixo en Moguel, Añibarro 

(LoraS 22) y V. Moguel, en los cuales probablemente no se trate más que de una mera representación alternativa 

(grafema ) de la palatal; en cualquier caso, mismo sería muy proclive a error, al igual que varios 

gaiso de Aguirre de Asteasu (que usa habitualmente ), que son sin duda fallos de la ed. Hay además geiso 

en J.J. Moguel (BasEsc 38), Iturzaeta, y, junto a varias otras formas, en Arrese Beitia (AmaE 249; 248 geixo); 

geizo, junto a gexo, en KIkV (102; 81 gexo); gaso en Cardaberaz (Eg II 30; cf. Cb EBO 25, sobre el valor de esta 

grafía). En DFrec hay 25 ejs. de gaiso, 3 de gaixo, uno de gaxo, 6 de gexo y uno de gaizo, que no podemos 

desglosar por acepciones. 

� Eso[k] amor[e]ari / gaxo naxala / penas natzala (Cantar de Perucho, 1536). TAV 3.1.15. Ni Doridogaiti gaxo 

nax. Lazarraga 1152v. Gaxo ninzala, / ez nendukazun kontuan. Ib. 1199r. Zarrak eta gexoak. Cap 59. Eri edo 


mende. 

242


gaxo arkitzen diranak. OA 100. Bekatarien Ama da gexo guztien osasuna. Urqz 25. Oian gaxo 

zegoela. Cb Just 34. Hostia konsagratua zeramala gaixo bategana. Mg CC 224 (PAb 44 gaiso). Osagarri okerra 

emotiaz gaixo danari. Mg CO 239 (288 geixo). Ekarzu bada [...] gaiso dezun oiñ ori. VMg 44. Gaixo egiten 

zuala bere burua. AA III 532. Sustrai gaixoko ezkontzia. fB Ic III 353s. Kalenturarekin gaxo zeukan. Lard 529. 

Gaixoa pizkortzeko. Ib. 399. Biotza eukala gaiso. Azc PB 168. Gaxo pasatu zuben iya iya urtia. AzpPr 118. 

Gaxo al zaude [...]? Moc Damu 21. Guztiz txarto dagoan geiso batek. Itz Azald 137. Miñez edo gaixo zeudenak 

bizkarrean zeramazkitela. Goñi 74. Egunaro etorri deitteala geixoa ikustera. Echta Jos 162. Aurregunian baño 

askozaz gexuago aurkitu eben. Kk Ab I 44. Umiak jasotzen du bere guraso gaisoetatik, Bouchar maisubak 

deitzen diyon "diátesis". Artetxe Itzald II 44. Gaixo zegoalakoa egin zun. Or SCruz 46. Gexoa zaintzen. Kk Ab II 

51. Gustijak dagoz gexo erijotza-miñez. Laux BBa 131. Gaxo al zabiltza? Lab EEguna 92. Gexoa edo 

gexotzakua zetan eguan ikusteko. Otx 163. Seme alabarik ez dik, emaztea gaxo xamarra. ABar Goi 32. Gizartea 

orain dagoan baño be gexoago ta txarrago ipintzeko. Eguzk GizAuz 192. Zaiñak sekula baiño gaixoago ditukezu 

gogoetan egotetik. Mde Pr 95. Arpegi gaxoa dakar. NEtx Antz 81. Ai, ene!, ai! egiten eban gure gaxoak oetik. 

Bilbao IpuiB 28. Maiz gaixo, barne-oñazez beti, baña iñoiz ez bezela bulartsu azaldu zun bere burua. Gazt 

MusIx 58. Bizirik iraun zutenak, argalak eta erdi gaixoak gelditu zitzaizkien. NEtx LBB 96. Nere andrea 

biotzetik gaixo dago. Lab SuEm 174. Gaixo jarri. Uzt Sas 142. 

v. tbn. Gco II 60. CatLlo 52. Echag 217. Izt C 469. Ur BulaAl 56. Aran SIgn 83. Urruz Zer 70. Inza Azalp 60. 

SMitx Aranz 203. JAIraz Bizia 124. Etxde JJ 46 (como explicación de eri). And AUzta 41. MAtx Gazt 101. 

Berron Kijote 58. Gaiso: CrIc 64. Ezale 1897, 55a. In Or Eus 108. Gaxo: Arr GB 56. Bv AsL 50. Iraola 122. 

ArgiDL 47. Jaukol Biozk 24. FIr 171. Alz Ram 112. TAg Uzt 119. EA OlBe 8. Munita 21. Basarri 15. Anab 

Aprika 61. And AUzta 45. MAtx Gazt 106. Salav 19. Lizaso in Uzt Noiz 40. Geixo: CatBus 27. SM Zirik 102. 

Gexo: Ur Dial 77 (It, Dv, Ip eri). Echta Jos 344. Akes Ipiñ 14. 

� Argi gaixozko eder samiña / masusta gozo bekio. 'Luz mortecina'. Gand Elorri 199. 

�2. (SP, Lar, Añ (G, AN), VocBN, Dv, H), gaizo (AN, L, BN, S, R; SP, Lar, LE Urt voc, VocBN, Dv, H), gaiso 

(gral.; Lar), gaxo (L, BN, S; Urt, Lar, Gèze, H), geixo, geiso, gexo. Ref.: A (gaizo, gaiso); Lrq (gaizo, gaxo); 

Gketx Loiola (ezak). Pobre, pobrecillo; infeliz, cuitado, desdichado; mísero, miserable, desgraciado; simple, 

necio (los ejs. más claros son de Goyhetche). Puede expresar tanto compasión como afecto. "Malotru" SP. 

"Abiectus" Urt I 23. "Pobrete", "pobretón", "pobre hombre, triste, desdichado" Lar. "La expresión [...] con la que 

el ama le habla [al niño] cuando le regala, nere gaisoa" Ib. s.v. gachón. "Cuitado" Añ. "Pobrecito" LE Urt voc. 

(tbn. en el ms.). "Gaixo, digne de pitié" VocBN. "Gaizo, digne de commisération, [...] s'emploie par dérision et 

annonce de la bonhomie poussée jusqu'à la stupidité. Samson gaizoa, Dalilak tronpatu zien [...]. L'adjectif 

appliqué à un animal annonce de l'affection: Ene zakhur gaizoak beiratzen dauzkit ene ardiak otsoetarik" Ib. 

"Gaixo, pauvre, pauvret, faible d'esprit [...]. Zenbatenaz bere ahal eskasa hobekiago ezagutzen baitu eta bere 

burua gaixo dadukan (He), [...] il se tient pour chétif" Dv. "Gaizo, [...] benêt, pauvre, sot. Enganatu dute gizon 

gaizoa, on a trompé le pauvre homme. Gaizo bat da, c'est un benêt. [...] Ah zer gizonaren gasua! (REusk II 251), 

ô sotte vanité humaine!" Ib. "Pauvre, sans valeur, sans mérite, sans intelligence. Gaxo bat, gaixo bat da, c'est un 

pauvre homme" H. "Se usa irrisoriamente significando la bondad rayana con la estupidez" A. "Gaizo (L, BN, S), 

1.º malhereux; 2.º faible d'esprit" Lrq. "L'adjectif gaizo 'pauvre' (diminutif gaixo), employé dans un sens de 

commisération [...]. Ex.: gaixo gizona, le pauvre homme; Piarres gaizoa, pauvre Pierre!" Lf Gram 267. Cf. 

VocNav s.v. gaishua, gaisoa y gaisúa. v. gajo, gizagaixo. 

� Tr. De uso general. Al Norte se encuentran las formas gaizo y gaixo. Dan gaizo como aumentativo: VocBN 

(que explica se emplea en relación con la corpulencia del individuo), Dv y H; para Lrq, en cambio, gaxo es 

forma afectiva. Esta diferenciación se refleja tbn. en las traducciones originales de varios textos que ofrecemos 

infra. En los textos, hasta la 2. 


mende. 

a mitad del s. XIX predomina ga(i)xo, forma única en autores como Dechepare, 

Materre (282), Etcheberri de Ziburu (Man II 98 gaxo), Gasteluçar (159 gaxo), Chourio, Haraneder o Maister; 

hay sólo gaizo en Pouvreau y Etcheberri de Sara (171); ga(i)xo y gaizo en Leiçarraga, Oihenart, Tartas (Onsa 

114 gaixo; 121 gaizo), Larreguy, Archu (Fab 77 gaixo; 127 gaizo) y Xarlem (827 gaxo; 1417 gaizo). Desde la 

2. a mitad del s. XIX, ambas formas aparecen en todos los autores septentrionales, con contadas excepciones que 

sólo emplean ga(i)xo (Laphitz, CatS (IX gaxo), Inchauspe y Xalbador). En la tradición vizcaína, si bien se 

documenta en todas las épocas, parece faltar en autores significativos (f. Bartolomé, Astarloa, Uriarte, Iturzaeta, 

etc.). Las formas apenas se corresponden con las citadas en la primera acepción: hay ge(i)xo en el Cantar de 

Salinas (TAV 3.1.11 gexo), EgiaK ( 88), Barrutia (Acto 293) y, junto a otras variantes, en Arrese Beitia 

(AmaE 12); la forma más empleada es ga(i)xo, tbn. entre los autores de la 1. a mitad del s. XX (Lauaxeta (BBa 32 

gaxo), Otxolua (60 gaxo), Eguzkitza (GizAuz 126 gaxo), etc.); hay ga(i)xo y gaiso en Moguel, Añibarro (EL 2 201 

gaixo; LoraS 29 gaiso), Azcue, Arrese Beitia (AmaE 168 gaixo; 380 gaiso), Kirikiño (Ab II 127 gaxo; 114 

gaiso) y Erkiaga (Arran 155 gaixo; BatB 112 gaiso); gaixo y gaizo en KIkV (42 gaxo; 38 gaizo) y Enbeita (64 

gaxo; 141 gaizo); sólo gaiso en Echeita. En guipuzcoano predomina la variante ga(i)xo; hay gaiso en Mendiburu 

(IArg I 55) y Aguirre de Asteasu; ga(i)xo y gaiso en Larramendi, Iturriaga, Urruzuno, Azkue, Illarramendi, 

ArgiDL (67 gaixo; 70 gaxo; 161 gaiso), Orixe, el Mirande de la edición de Aresti de HaurB, Zaitegi (Plat 135 

gaixo; 154 gaiso), Aresti y Villasante (Jaink 18 gaixo; 19 gaxo; 95 gaiso); hay gaizo, siempre junto a ga(i)xo y,


en algún caso junto a gaiso, en autores del s. XX: Azkue (Ardi 112 gaizo; 120 gaixo; 1 gaiso), Illarramendi (Pill 

23 gaizo; 23 gaiso; Testim 5 gaxo), Orixe, Alzaga, Etxaide (AlosT 50 gaixo; 26 gaxo; JJ 204 gaizo), 

Ibiñagabeitia (Virgil 117 gaixo; 116 gaxo; 37 gaizo) y Berrondo (Kijote 113 gaixo; 175 gaizo). Aparece con 

frecuencia junto a los demostrativos, sobre todo gaixo hori 'tú, ese pobre'; en algunos autores se encuentra 

gaixori o variantes: es frec. en Arrue (v. tbn. gaizorren SP Imit III 59, 4 (pero referido a la 1. a pers. (!)), 

gaisorrek It Fab 177, gaixori Ag G 45, gaxorrek Tx B II 156, gaxori Lek EunD 44). En el mismo contexto, hay 

gaxu orrek en Bilbao (IpuiB 39) y gaxu ori en Oskillaso (Kurl 177). Por último, hay gaz-, sin duda errata por 

gaiz-, en Xarlem 673 y Enb 179. Sobre todo al Norte, gaixo (o gaizo) puede aparecer ante el sust.: encontramos 

ejs. ya en Dechepare y Etcheberri de Ziburu, y luego en Etchahun, pero es desde mediados del s. XIX cuando se 

generaliza, apareciendo con frecuencia ambas construcciones indistintamente en un mismo autor (cf. Lf Gram 

267: "Se placent indifféremment avant ou après"); hay algún ej. tbn. en autores meridionales del s. XX (Orixe, 

Aresti, Etxaide, etc.). 

� Ni, gaixoa, etsaiari nihaur jin niz eskura. E 233. On behar gaizo aflijitu diradenen konsolatzeko. Lç Ins B 7v. 

Gorputz miserable eta gaixo hunen zerbitzatzeagatik. Lç Adv ** 6r. Neska gaxoa ainbat zidin / afrontadu ta 

korridu. Lazarraga (B) 1179vb. Bertze indar du elheak aberatsak erranik, bertze datorrenean gaxoaganik. "D'un 

pauvre misérable". O Pr 494. Ordu hartan, gaxoa nik, / leihoti iauziz, ohoin'iduri, / hilpenan behar dut itzuri. 

'Malhereux que je suis'. O Po 16 (41 gaizo). Ni naiz zure serbitzarietarik gaizoena. "Pauperrimus". SP Imit III 3, 

6 (Ch mendreena). Ezen naizen bezalako gaxoa, [...] norat noake zu gabe? Ch III 29, 1 (SP pobre, Mst 

miserable). Ez bide du euskera gaisoak, are bere etxapean, [...] biotz onez nai dionik. Lar DT CCIV (SAgust 6 

gaixo). Ez baitute sentitzen ere bere estatu gaxoa. He Gudu 80. Bere herritar gaxuer, sortzepenezko lenguajia 

baizik eztakianer. Mst XV. Zer egin dute, bada, yende gaxo horiek, hei horrela yazartzekotzat? Lg I 322 (238 

gaizo). O anima gaixo onela konfesatzen zeratenak! Mg CC 160 (125 gaiso). Arako atso gaiso arlote ura 

sorgiña dala. AA II 222 (81 gaixo). Errukitu bedi arren pekatari geiso onegaz. JJMg BasEsc 55. Gizon prestuak 

[...] / gaisoenari dio / geiena laguntzen. It Fab 84. Idi gaixoak lertzeko zorian zerabiltzatela. Izt C 178 (191 

gaxo). Haur bat [...] / ur handirat erori zen gaixoa ustekabean. Gy 84 (131 gaizo). Ez balitz belea izatu hain 

gaizo, Axeriak egiñ etzukeien friko. Ib. 2. Hura sinhetsteko otsoa behar zen ongi gaizo. Ib. 56. Gaizoek egin 

tortilla, baitute abillek yaten. Ib. 121. Aire inportant bat da hartzen, / eta ezta gaizo bat baizen. Ib. 124. Hekien 

ona da sinhetsaraztea gaizoei berek sinhesten ez dutena. Hb Egia 134 (Esk 221 gaxo). Nere biyotz gaxua 

penatua dago. Bil 134 (42 gaixo). Zure ama ona xahartua da gaixoa. Laph 196. Otz eta premiaren andiz illko 

zera gaixori. Arr GB 22. Baina zer topau eban? / ezer ez gaisoak. Azc PB 296 (en Ur PoBasc 362 gaixuak; PB 

114 gaixo). Gaixo arentzat ez zegoan Jesus beteko atsegiñik, beti lanean. Apaol 94. Untzi gaixo bat emagun, [...] 

kalerna ikharagarri batean hartua. Lap 15 (V 9). 

� (s. XX). Giren bezalako gaixo ahulak, sineskorrak gu! HU Zez 179 (206 gaizo). Populu gaizo hura (ez berak 

dion eta zuk uste bezen gaizoa... ja, ja! ez eni erran!), gaizo edo alegia gaizo hura. Ib. 193. Esaidazu gaxo orrek 

gertatu zaizun guzia. Goñi 41 (41 gaixo). Otsein gaiso bat. Echta Jos 44. Hanitzetan laborari iduriz gaizoenetik 

eta jakintsunik bipilenera ez da arte izpi bat baizik. JE Bur 167 (189 gaixo, 120 gaizo). A Kataliñ gaixoa! 

munduko berri oraindik eztakizu. Urruz Zer 25 (Urz 45 gaiso, 48 gaxo). Gaizo puska! Bera zen sobera sartua 

frantsesen adixkide. StPierre 31 (11 gaixo). Eri gaixoa. Barb Sup 69. Oi! Xoane, ene Xoane gaixo maite maitea! 

Ib. 99. Gaxo aiek ikararen ikaraz, etzekiten zer egin. Or SCruz 30 (Eus 180 gaiso). Aldarteak artzen badu ordea, 

gaixoa zu! Or Mi 74. Zoro gaizoa! Alz Ram 127 (111 gaxo). Ama gaixo haren bozkarioa! "La pauvre mère". 

Barb Leg 129. Hobeki eginen zuen gaizoak etxean egonik! "Le malheureux". Ib. 141. Orrenbestez nornaik daki 

zein elgorriek yoa nengoan, gaxo au. Ldi IL 29 (107 gaixo). Ai balakite gaixoek! Iratz 178. Zer egin bear zuan 

ba? Gaixoa! JAIraz Bizia 53. Zenbat eta zenbat jende gaixo etzuen hilarazi! Zerb Azk 94 (93 gaizo). Munduko 

gaixo, Iaunari iarraikitzeko guzia utzi duzutenok. Or Aitork 398 (QA 84 gaizo). Ta agur nire txarrikumetxu 

gaxoa! Bilbao IpuiB 253 (71 gaixo). Ene gaixoa, aski laster jakingo dun! Mde HaurB 89 (87 gaiso; Pr 206 

gaizo, 310 gaxo). --Benat! --Agur, Pantxo gaizoa! [...] Ez hintuan ezagutzen ere! Larz Iru 114 (Senper 92 

gaixo). Ezkontza gaxoa eskeiñi zenidatena! NEtx LBB 26 (253 gaixo). Ez haur nigarra edo gaixo nigarra. Gizon 

nigarra bai ordea! Larre in Xa Odol 18 (311 gaxo). Ez nekien ongi, gaxo honek, non sartzen nintzen. MIH 370. 

Gaxoak gu eta gaxoak gaurko liburuak! Ib. 173. 

v. tbn. Arg DevB 205. Brtc 29. Egiat 161. VMg 76. Gco I 418. Zav Fab RIEV 1909, 32. Echag 166. Etch 676. 

Dv LEd 173. Bordel 189. Aran SIgn 34. Elzb Po 200. JanEd I 114. Zby RIEV 1908, 285. Jnn SBi 74. Elsb Fram 

99. Arb Igand 84. Ag Kr 203. Ox 38. Muj PAm 22. Mok 21. Zub 63. Enb 65. Etcham 162. Lf Murtuts 70. SMitx 

Aranz 17. JEtchep 22. And AUzta 148. Izeta DirG 64. Gand Elorri 156. Gazt MusIx 223. Onaind ib. 148. MAtx 

Gazt 30. Ardoy SFran 194. Mattin 86. Uzt Sas 101. Azurm HitzB 59. Gaizo: Bordel 79. Dv LEd 268. ChantP 

310. Xe 369. Elzb PAd 62. Zby RIEV 1908, 764. Jnn SBi 106. Arb Igand 156. Ox 95. Const 20. FIr 156. Zub 50. 

Etcham 226. Lf Murtuts 111. Iratz 63. JEtchep 114. Ardoy SFran 240. Mattin 66. MEIG I 183. Gaiso: CrIc 85. 

JanEd II 31. Tx B I 34. Arti Ipuin 27. MEIG I 108. Gaxo: Bp II 26. CatLav 254 (V 128). Cb EBO 61. GavS 33. 

Egiat 179. Dh 269. Etch 446. It Dial 23 (Dv gaixoei, Ip gaxuer; Ur gizajuai). Lard 512. ChantP 54. Xe 270. Elzb 

Po 185. Zab Gabon 101. Sor Bar 81. Iraola 122. KIkG 25. Muj PAm 68. Const 42. Altuna 57. Jaukol Biozk 26. 

Tx B III 128. Lab EEguna 91. Lek EunD 16. Ir YKBiz 267. ABar Goi 66. TAg Uzt 117. EA OlBe 13. Zait Sof 


mende. 

244


189. Munita 128. Anab Poli 136. Basarri 111. Ugalde Iltz 34. Osk Kurl 40. BEnb NereA 212. Gazt MusIx 133. 

Salav 26. Uzt Sas 331. 

� (Antepuesto al sust., en construcciones del tipo '¡pobre...!'). � Orduian zer eginen dut, gaixo bekhataria? E 

35. Zuk bizitzeko bahuzu / behar den errenta, / eta ni Ameriketan, / gaixo iñoranta. Bordel 127. Oh! Gaixo nere 

etxea, gaixo gure Piarres, gaixo Marie! Barb Sup 27. Gaixo tontoa, / zertako bada lurrari buruz ar izerditan 

ithoa? Ox 141. Ondikoz, / oi ene ardi xuriak, / zikiro eder bai eta / ene gaixo axuriak! Etcham 162. Gaixo 

inuxenta, zu! Lf Murtuts 41. Gaixo Theresa, [...], ni baitan irakur ahal baheza ez hintzateke ene beldur. Mde 

HaurB 29. Gaizo mutikoa, hangoa hiza! Donibandarra? JEtchep 115. Gaizo hi! Larz Iru 114. Errazu, gaixo 

Antton, kontent ahal zira? Larz Senper 134. Gaixo gizonak! Etzakiten noren eskuetan eroriak ziren. Ardoy 

SFran 209. Oi, gaixo Eskual-herria! Xa EzinB 68. Gauz hau entzun zazue zuek, gaizo neskatxak. Ib. 100. 

v. tbn. HU Aurp 157. JE Bur 87. Zerb Azk 81. Etxde JJ 60. Txill Let 135. JEtchep 74. Izeta DirG 32. Azurm 

HitzB 59. Gaizo: Elzb Po 205. HU Aurp 178. Barb Sup 100. Zub 65. Iratz 76. Zerb Azk 116. Or Aitork 301. 

Gaxo: Arti Ipuin 60. 

� (Antepuesto, en otras construcciones). � Fabora ezazu hanbat gaxo eria. EZ Man II 90. Lagüner hareraziren 

tie bardin, gaizo sinheskorrak. Etch 308. Bainan gaizo ardiak gu, zertako sinets, guk, ostoen erranak? HU Zez 

152. Gu, gaizo nekazaleak, ah! zinezko jakitate guti dugu. Arb Igand 93. Mattinek, gaizo Petani / laguntzarik ez 

eskaini. Ox 98. Gure gaizo mutikoen bihotzak punpa punpa. Zub 111. Gaixo amaren marruma! Iratz 26. Oi, 

gaixo maite horrek bederen ez du gerlarik ikusiko. Zerb Azk 72. Gaixo bi haurrak beren mendi xokoaz orhoitzen 

ziren. JEtchep 21. Ikusten duzia gaixo haur hau, han bakarrik. Larz Senper 44. 

v. tbn. Hb Esk 210. Lh EEs 1914, 243. Ox 197. Etcham 107. Zub 59. Lf Murtuts 103. Mde Pr 98. Ardoy SFran 

232. Xa Odol 94. Balad 138. Gaizo: JEtchep 89. Mattin 118. Lrq Larraja RIEV 1935, 138 ("le pauvre"). Balad 

152. Gaxo: Or Mi 124. 

� (Precedido de gen.). ¡Pobre de...! � Noz edo noz ikusiko dot, eta orduan... bere gaxua! Kk Ab II 30. Olluak 

kukurruku ta ollarrak karkaxo, olakorik gerta oi dan etxiaren gaxo. Otx 46. Ene gaixoa! Zait Sof 34. 

�3. gaxo, gaso (Lar Sup � RS; Dv, que cita REusk II 281). Dañoso, perjudicial. Cf. GAIXO ESAN, gaxoto. � 

Gibeleko on dana areko gaxo . "Dañoso para el bazo". RS 141. Ostikoa akuluaganako, idienzat gaso. 

"Para el buey dañosa". Ib. 180. 

�4. (V-gip; Mic 6v, Añ), gaiso (V, G; Añ), gaxo (Lar, H), geixo, geiso, gexo (H (V)). Ref.: A (gaiso); Etxba Eib 

(gaixua); Elexp Berg (gaixo); Gte Erd 213. Enfermedad, mal. "Apestar, gaixoa eransi" Añ. "Aurten sagarrak 

gaixua dakar" Etxba Eib. "Kalenturia daukat eta uste dot gaixua harrapau bihotela" Elexp Berg. v. gaixotasun. 

� Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, es muy frecuente en autores de los ss. XIX y XX. Propio sobre 

todo de la tradición vizcaína; se encuentra además en Aguirre de Asteasu, Iztueta (C 469), Lardizabal (270 

gaxo), T. Agirre (Uzt 272), Villasante (Jaink 155) y Uztapide. � [Gurasoak] euren zarzan, nezesidade eta 

geisoetan lagundutea. Oe 106. Au da geren amorio ta borondatea esan oi zaion gaisoaren ukatzea. AA III 618. 

Geiso batek amaitu eutsazan ganadu asko. JJMg BasEsc 263 (v. tbn. 277). Arimako geisuak osatu. Ib. 80. 

Osasunian ta gaisuan. fB Ic I 312. Gaixo andijagaz illteko arriskuban gagozanian. fB Ic III 269. Gexo orretatik 

Jaungoikuak atera zaizan. Astar II 53. Eriotzako gaixua datorrenian. JJMg BasEsc (ed. 1845), 280. Geixo luze 

bat igarota. Ur MarIl 34. Geiso txar batek [...] artu. AB AmaE 21. Oian iltea ta gaisoz. Azc PB 127. Baztanga 

deritxon gaiso zikiña zabaldu zan. Ezale 1897, 182b. Ezieban ezagutu zein geixo eukan. Echta Jos 160 (325 

gexo). Geixo luziaz dauana. Enb 34. Ezteustazu emongo [...] osaki bat gexo gogaikarri au [buruko miña] 

kentzekua? Kk Ab II 18. Ludi onetan badiralako gexo bi osatu eziñak: zorrak eta ergelkerija. Otx 183. 

Gizartearen gaxoa zearo osatu al izateko. Eguzk GizAuz 190. Erremedioa gexoa baño be txarrago da. Ib. 169. 

Gexo gogaikarri bat agertu zan gaztañaduietan. Akes Ipiñ 25. Bein gaixo batek arrapatzian gizona dezu ain 

utsa. Uzt Sas 206. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 32. CatLlo 76. Ag Kr 121. Bilbao IpuiB 85. BEnb NereA 80. Gaiso: Vill Jaink 103. 

Gaxo: Enb 164. Geixo: DurPl 93. AB AmaE 317. SM Zirik 81. Onaind in Gazt MusIx 145. Geiso: Erkiag BatB 

103. Gexo: Enb 87. Laux BBa 34. Otx 92. 

� (En composición). � Gexo-eztenak mindu dituzanak. Laux BBa 20. 

�5. "Eguzki gexia, txepela dago / indartsua (G-azp), eguzki gaixua (G-azp)" Gte Erd 87. 

- GAIXO HANDI. Muy enfermo, enfermo grave. � Gizartea gexo andi ei dago. Eguzk GizAuz 144. 

- GAIXO-ANTZ. Aspecto de enfermo. � Xurbil, kolorga ta geiso-antzez. Erkiag Arran 34. 

- GAIXO-BURU EGIN (A EY III 291). Fingirse enfermo. Cf. AA III 533: Deitu zindudan [konfesorea,] gaiso 

nere burua egiten nuala. � Lukijak be gexo-buru daki egitten sarri. Otx 67. 

- GAIXO-DENBORA. (Tiempo de) enfermedad. v. gaixoaldi. � Ez bada aztu, kristinaubak, gaixo denporan 

Jesus maitiagaz. fB Ic III 268. 

- GAIXO ESAN. Hablar mal. Cf. gaxoto. � Digaran artean ez urtea gati gasorik esan. "No digas mal del año". 

RS 231. 

- GAIXO EZARRI. a) "Gaiso ezarria (Vc), enfermo decaído, postrado" A. b) "(Vc), enfermedad que viene de 

contagio" A. 

- GAIXO-GELA. a) Enfermería. � Seminarioko gexogelara. Kk Ab II 50. b) Habitación del enfermo. � Zerutik 


mende. 

245


jetxia, / gaixo-gelan sartzen dan / Artizar-izpia. SMitx Aranz 203s. 

- GAIXO-JAGOLE. "Gaixoiagola, enfermero. Probablemente para Vizcaya está mejor que gaixozain" Zam Voc. 

v. gaixozain. 

- GAIXO-JORIK. Enfermo. v. GAIXORIK. � Geiso-jorik eukan, nunbait, bere soiña. Erkiag Arran 156. 

- GAIXO-LAGUNTZA. � Maiz ez dakigu gorputzak oraiño gaixo-laguntza nai dun ala gezur-atsegiñarena. 

"Necessaria corporis cura". Or Aitork 281. Bilboko lagun batzuengandik / artu du gaixo-laguntza, / ta arekin 

ordain al izan zuten / eliz-illeten langintza. NEtx LBB 291. 

- GAIXO-NAHASTE. "Indispuesto, enfermo [...] (V) gai o geixo nastea" Añ. 

- GAIXO-ORDU. � Gaixo orduban ez dau luzatu biar kristinaubak testamentuba egitiagaz. fB Ic III 268. 

- GAIXO-OSATZAILE. Médico. � Bizargin ta gaiso-osatzallak. Mg PAb 150. 

- GAIXO-OSTE. Convalecencia. v. gaixondo. � Gexo ostian kaden eta erkinik dagozanak. Astar II 240 (v. tbn. 

202). v. tbn. Kk Ab I 47. 

- GAIXOPE. (En casos locales de declinación). "Beti gaixopean eta elizapean egon gara, siempre hemos tenido 

en casa enfermos y que cumplir con la iglesia (por luto reciente)" A EY III 282, que cita el msOch 101. � Izan 

badozu Yaungoikoaren gorrotorik gaixopean edo artutxu ta nekatu zaukazalako. Añ EL 2 134 (EL 1 127 gaisorik). 

- GAIXORIK (V, G). Ref.: A (gaisorik); Etxba Eib (gaixorik); Elexp Berg (gaixo(r)ik); EAEL 266. Enfermo. 

"Gaixorik egon, ibilli, estar enfermo, andar enfermo. Mendittik jatxi zanetik, gaixorik dabill" Etxba Eib. � Tr. 

Documentado desde Lazarraga, es frecuente en la tradición vizcaína desde mediados del s. XVII. En 

guipuzcoano lo encontramos en Iztueta, Arrue (GB 67 gaxorik), Apaolaza (52) y, sobre todo, en escritores del s. 

XX. � Katelinatxo, nola nagoan / amoreminez gaxorik. Lazarraga 1171v. Izurriagaz gaxorik. Ib. 1202v. Gitxi 

bat gaixorik. "Algo achacoso". Mic 13r. Beti gaisorik. fB Ic II 296 (III 271 gaxorik). Jausten jatzu gexorik [...] 

zaldi bat. Astar II 49. Edatekuen batek gexorik ifinten dabela. Ib. 102. Gaixorik oean gelditzea. Izt C 226. 

Arrezkero gaixorik nago biotzian. AB AmaE 112 (73 geixorik). Nire biotza illunpetan da gaixorik euki dot 

aspaldian. Ag AL 116 (v. tbn. Kr 78). Oso geisorik dagoanak. Itz Azald 166. Luzaroan egon al da gaixorik? Ag 

G 234. Jausi zan gexorik. Kk Ab I 47. Urte askotan erdi gexorik erdi osaturik. Ib. 49. Gizartea gexorik daukan 

gaitz au. Eguzk GizAuz 186. Gaixorik datza. Etxde AlosT 49 (40 gaxorik). Gaixorik al abil, ala? NEtx LBB 26 

(Antz 158 gaxorik). Bi illabete daramazkit gaixorik. Ibiñ in MEIG VIII 82. 

v. tbn. Mg CC 207. VMg 23. fB Ic III 266. Añ EL 2 100 (EL 1 91 gaisorik). Urruz Zer 45. Or SCruz 88. A CPV 

990. SM Zirik 12. Zait Plat 10. Mde HaurB 49. And AUzta 93. Alzola Atalak 87. Uzt Sas 292 y LEG II 293. 

Gaisorik: Azc PB 175. And AUzta 104. Erkiag BatB 159. Gaxorik: JanEd II 146. Anab Aprika 66. BEnb NereA 

158. Uzt Noiz 96. Geixorik: Echta Jos 245. SM Zirik 36. Geisorik: Erkiag Arran 108. Gexorik: Arz 46. DurPl 

79. Ur Dial 30 (It, Dv, Ip eri). Echta Jos 112. Altuna 14. Enb 193. Laux BBa 2. Otx 168. Gesorik: Arti Tobera 

276. 

� Eukirik askozaz galdu gaisoagorik arimea. Añ LoraS 116. � Jakiñik Otsoak gaixo edo eririk zegoala Astoa. 

VMg 77. 

- GAIXO-USAIN. "Gaiso usain, malestar, indicio de mal" A BeinB voc. (ap. DRA, pero no se encuentra). 

gaixoaldi, gaisoaldi (Lar), geisoaldi, gaxoaldi (H), gexoaldi. � "Dolencia, enfermedad" Lar. "Bere gaxo-aldiak 

baditu, il a ses infirmités, indispositions [...]. Bere gaxo-aldian dago, il est pris de son mal habituel" H. � 

Premiña, gaixo-aldi ta osterantzeko ikusi-bear guztietan. Añ EL 2 75 (EL 1 66 gaisotasun). Beraren gaixo-aldi 

sarritangoai begiraturik. Izt C 485. Ozta ozta zebiltzan zutik, eta esan zitzakean igaro zutela gaixo aldi 

izugarriren bat. Apaol 80. Garuneko gaxoaldian. Zink Crit 31. Zeruko Aitari (Gexo aldian). Enb 109. Luzaroko 

gaxoaldia izan zitakealakoan. TAg Uzt 260. Gexoaldi, ezbear eta zartzarorako sorospideak. Eguzk GizAuz 166. 

Nola utzi ninduken gaxoaldi artan? Or Aitork 200. Gure egunotan ain sarri gertatzen diren neurosisko gaixoaldi 

oiek. Vill Jaink 27. Emakume-eske [...], ire gaixo aldian lagun dakikan. NEtx LBB 121. En DFrec hay 4 ejs. de 

gaixoaldi y uno de gexoaldi. 

v. tbn. Ag AL 81. Goñi 49. EgutAr 17-1-1959 (ap. DRA). Gaisoaldi: Artetxe Itzald II 44. Geisoaldi: Ker 3 Reg 8, 

37. Itz Azald 161. 

gaixobera, gaisobera (Vc, G ap. A). � Enfermizo. v. gaizbera, gaixoti. � Beargiña, lantsua, negartiya, 

gaixobera eta atsegekoia. Ayerb EEs 1912, 179. Ordikeriaren ondorenak zirala ainbeste ta ainbeste aur ergel, 

berats ta gaixobera jaiotzia. EEs 1918, 86. 

gaixodun, gexodun. � Enfermo. � Soña geratu barik / dabil orra-ara, / geldi egon ezin dan / gexodun antzera. 

L. Ormaetxe Ipuintxubak 2 (ap. DRA). 

gaixoetxe. �1. Casa de enfermo. � Ori esaten deutseet nik beti gaixo-etxeetan, ta eztago nok buruban sartu 

daijuen. Mg PAb 124. 

�2. + gaisoetxe, gaxoetxe, geisoetxe, gexoetxe, gaixotetxe. Hospital. v. gaixotegi. � Ikastetxe, gexoetxe ta 


mende. 

246


txiroentzat egin ebazan ostatuak. GMant LEItz 69. Oso txarki zegoala oartuta, Elgoibarko gaixo-etxean utzi 

[zuten]. Or SCruz 88. Geisoetxera eroan eutsen ama. Erkiag BatB 99. Zure semea ikusten joan bear dot 

gaixotetxera egun batzuk barru. Alzola Atalak 67. Operaziño-ebaketa gatx bat egin dautse [...] klinikagaxotetxean. 

Agur 21-4-1973, 7. En DFrec hay 3 ejs. de gaixoetxe y uno de gaisoetxe. 

v. tbn. Artetxe Itzald II 58. Gaxoetxe: ABar Goi 41. TAg Uzt 182. MAtx Gazt 77. Gexoetxe: KIkV 80 (KIkG 64 

gaxotegi). 

� Toki askotan daude gaxo-etxeak; gaxoak sendatzeko toki bereziak. "Sanatorios" deritzaie. Munita 21. 

gaixoka, gaisoka (V-ple-arr-oroz ap. A). � "Indispuesto, ligeramente enfermo" A. 

- GAIXOKARIK. "Gaisokarik dago, está algo enfermo" A. "Gaisokarik dabil, anda enfermo" A Apend. v. 

GAIXORIK. 

gaixokatu, gaisokatu (R ap. A). � "Tratar de consolar a un enfermo" A. 

gaixokeila, geisokeilla. � "Moguel trae el ejemplo geisokeillea, enfermizo" A Morf 298. � Argala edo geiso 

keillia dalako. JJMg BasEsc 214. 

gaixokeria (Dv � A), gaizokeria (Dv � A), gaxokeria (Urt, Hb ap. Lh). � Tontería, necedad. "Abiectio" Urt I 

23. "Action d'une personne faible d'esprit" Dv. "Gaizokeria, balourdise, sottise" Ib. � Oiñbitakotan komun da 

gaizokeria hori: / utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari. Gy 127. 

1 gaixoki (Añ (V), Zam Voc), gaisoki (V-ple-arr-oroz-m ap. A), gaizoki (SP, sin trad.), geixoki (Añ (V)), 

gexoki, geisoki. � Enfermizo, enfermo. "Gaizoki dago. Gaizokia" SP. v. gaixoti. � Bularretik dagoan emakuma 

erkin, zurbil, makar, gaisoki, [...] argal bat. A Ezale 1897, 53a. Zama edo kargea baño eztiran gexoki ta zarrai 

bizia kendu. Eguzk GizAuz 98. Seme gexokia albait ondoen zaintzeko. Ib. 49. Azalez zurbil ta kolorga, [...] 

geisokiaren eredu berbera izanaz. Erkiag BatB 201. 

2 gaixoki (Dv), gaizoki (Dv), gaxoki (Urt). � "Abiecte" Urt I 22s. "Gaizoki, sottement (Gy)" Dv. "Gaixoki, dim. 

de gaizoki, d'une manière benête" Ib. � Eta otsoak, nik, gaizoki / beharko tut guphidetsi! Gy 240. Eta ez izan 

gaizoki / fable huntan agertzen den astoaren iduri. Ib. 21 (v. tbn. 127). 

gaixokor (Lar, Añ, Dv (G), que cita a Otag), gaisokor (G ap. A, que cita a Dv; Lar), gaxokor (H), gexokor (H 

(V)). � Enfermizo. "(Fácil y dispuesto a) adolecer" Lar. "Enfermizo" Lar y Añ. v. gaixoti. � Jaungoikoaganako 

amorioren sugar bizietan alañ irazekia, berez berdotz eta gaxokorra zalarik. Arr Bearg 260 (ap. DRA). Muntegi 

artako sagar-ondoak traketsak, indar gabeak, gaxokorrak izango dirala. EEs 1917, 33. Bere gorputz gaixokorra. 

Garit Usand 39 (v. tbn. 50). 

gaixondo (V-gip ap. Etxba Eib; Zam Voc), gaixo-ondo, gaisondo (V-m, R ap. A), gaxondo (Bera), geiso-ondo. 

�1. Convalecencia. "Gaixondua luzetzera ezkero, kalte aundirakua" Etxba Eib. � Gaisondoan etxako inori 

azazkalik ebagi bear, bestela barriro gaixotuko litzate. A EY I 74. Txantonek etxetik urten eban, geiso-ondoz 

lenengo aldiz. Erkiag Arran 168. �2. "Gaisondo, resentimiento, resto de odio" A, que cita a SP, pero éste, salvo 

error, sólo trae gaitz ondo (q.v.). 

gaixoño, gaxoñu. � Dim. de gaixo. � Atrebitü izan da üskarazko librü gaxoñü hunen argiala ager erazitzera. 

Mst XVI. Hail, diotzo, gaixoñoa! utzten daiat bizia. Gy 52. Uste duzu zure paparoaren bethetzeko jarri naizela 

biziaren galtzeko menetan? [...] Gaixoñoa. EGAlm 1891, 41. 

gaixosko, gaizosko. � Dim. de gaixo. � Bizarrez eta adarrez on: aker hau gaizosko zen, / sudurraz haratago 

ere hark ikhusten ez zuen. Gy 41. 

gaixotasun (Añ), gaisotasun (Lar, Añ), gaxotasun (Lar, Añ (V), Dv, H), gexotasun (H), gaxaesun. �1. 

Enfermedad. "Achaques" Lar. "Dolencia" Añ. "Peste" Ib. v. gaixo (4). � Tr. Documentado en textos 

meridionales desde Lazarraga (que emplea la var. gaxaesun). En DFrec hay 12 ejs. de gaixotasun y 6 de 

gaisotasun. � Laster osatu zatezkela daukazun gaxaesun orretarik. Lazarraga 1151r. Esazu zuere benturea, / zer 

gaxaesun edo zer llaga. Ib. (B) 1182rb. Arimeko gaixotasunak. Añ LoraS 37. Gaisotasun andi bateti urten. Mg 

CO 277 (CC 185 gaiso edo eritasun). Estura ordu ta gaixotasunean. VMg 24. Gaxotasun larri batean. Aran 

SIgn 93 (83 gaisotasun). Au da izenez osasuna ta / izatez geixotasuna. AB AmaE 31. Geisotasun eraskorrakaz 

edo kolereagaz dagozanai. Itz Azald 100. Irago dagiguzan geisotasuneko nekeak. Ib. 167. Bei ta ardien zauri ta 


mende. 

247


gaixotasun ezagutuenak. Ag G 4. Aren gaxotasunik aundienak naigabea ta tristura izan ziran. Salav 21. 

v. tbn. Aran SIgn 24. Etxde AlosT 89 (glosa de eritasun). Mde HaurB 83. Gaisotasun: Añ EL 1 182 (EL 2 189 

gaixotasun). CrIc 69. Gaxotasun: Anab Poli 77. Gexotasun: Kk Ab I 20. 

�2. (Dv), gaizotasun (SP (sin trad.), Dv � A), gaisotasun (A), gaxotasun (Urt, Hb ap. Lh), gaxotarzun. 

"Abiectio" Urt I 23. "Gaixotasun, faiblesse d'esprit" Dv. "Gaizotasun, pesanteur d'esprit" Ib. � Ene 

gaixotasunari behatu gabe egin nazazu ni ere Sagaramendu Sainduaren mahai hunetan partale. Mat 255. 

Miresteko ez denaz geroz [...] gaxotasuna gaxo izatea. He Phil 243 (SP 240 miseria). Emazten batetan hiru 

bihotzaren etsaik handienak: gaxotarzüna, handitarzüna eta [...] tzarkeria. J.B. Mazèris GH 1931, 468 (ap. 

DRA). 

gaixotegi (Añ, Zam Voc), gaisotegi (V-arr-m ap. A; Lar), gaxotegi (H), geixotegi. � Hospital. En algunos ejs. es 

clara la acepción antigua de 'hospicio, casa de acogida, asilo'. "Enfermería" Lar y Añ. "Hospital de enfermos" 

Añ. "Hospital de contagiosos, Itsaskorren gaxotegia" EEs 1917, 150. "Hospital de San Martín, Martin Deun 

gaxotegi" Ib. 188. v. gaixoetxe (2), gaixotoki. � Tr. Propio de la tradición meridional desde comienzos del s. 

XIX. Aparece con frecuencia glosado con ospital(e) (tbn. en Aran SIgn 21, Urruz Zer 45 y Ag Kr 151). En 

DFrec hay 3 ejs. de gaixotegi y uno de gaxotegi. � Nungo Gaisotegijetan egon dira andrakume azur imintzalla, 

[...] azur lokatu ta destokitubak zuzenduten dakijezanak? Mg PAb 52. Gexotegi edo hospitale baten gexuai 

lagunduten. Astar II 242. Gaisotegiko pobreai. Aran SIgn 78. Erantzueutsien gurasoai ezeiela gaixotegi edo 

txiro-etxera joateko bildurrik euki. Ag Kr 164. Beartsuen gaixotegi batean il zan. Ag G 65. Gaxotegira eraman 

zuten. Anab Poli 124. Hiri-zainen etseko gaixotegian. Mde HaurB 104. Ama, geisotegian dago, makalik. Erkiag 

BatB 120. Irungo gaixotegiko kapellaua. Alzola Atalak 136. 

v. tbn. Urreta EEs 1918, 159. JBDei 1919, 285. NEtx LBB 81. Gaisotegi: Ezale 1899, 8a. A EEs 1916, 302. 

Gaxotegi: KIkG 64. Munita 49. Izeta DirG 44. MAtx Gazt 106. Geixotegi: Ur MarIl 89. Geisotegi: Itz Azald 

119. Gexotegi: Kk Ab I 21. LEItz 67. 

gaixotetxe. v. gaixoetxe (2). 

gaixoti (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ), gaisoti (V-m ap. A), gexoti (V,... ap. A; Dv), geisoti. � Enfermizo; 

achacoso. "Gexo-ti-ja, el que frecuentemente está enfermo" Ast Apol 108 (� Dv). "Más usuales son gaixoki y 

gaisobera" A Morf 172. "Gaztetan gaixotixa izan zan, baña gero gogorra izan da" Etxba Eib. v. gaixobera, 1 

gaixoki, gaixokor, gaixotsu. � Tr. Documentado sobre todo en autores vizcaínos. � Orain gaixotia izanik, 

bekatuari badarraiozu, zer liteke osasun oso sendoan bazengoz? Añ MisE 65. Gure bizitzea da ain argala, 

erbala, gaixotia, gosetia, beartua ta atsekabez betea. Ib. 79. Zar, aguretu, gaixoti eta ariyai morroitu ta 

lagundutzen jardutia. 'Achacosos'. Aran SIgn 109. Langille sendoen ordez langille gexoti, erkin eta makalak. 

Eguzk GizAuz 180. Gizona, abere guztietan txarrena, gaixotiena dela diote. Vill Jaink 64. 

v. tbn. JJMg Mayatz 41. Itz Berb II 95 (geisoti). Zait Plat 118 (explicando sendixun). Gexoti: Astar II 241s. 

GMant LEItz 69. 

gaixotoki. � Hospital. v. gaixotegi. � Santa Luziako gaixotokian. Aran SIgn 29. Gaizki ta bakarrik gaixotoki 

batean. Ib. 69. 

gaixotsu (V-gip ap. Etxba Eib; Lar). � "Achacoso" Lar. "Enfermizo, propenso a enfermedades. Olluak dira 

egazti gaixotsuak" Etxba Eib. v. gaixoti. 

gaixotto (Dv � A), gaxotto (Hb ap. Lh). � Dim. de gaixo. "Paupercula, pauvrette" Dv. "Expresión de 

compasión, '¡un pobrecillo!'" A. � Egurkari gaixotto bat, khaparrez / eta adinez / kargaturik, / hasperenez, 

inziriz bazoen / akhiturik. Arch Fab 117. Hau adi zazu beraz, gaixottoa. Dv Is 51, 21 (Ol gaxo, Ker 

zoritxarreko). Gaixottoa, phesiak anbildua eta gozakaririk gabea. Ib. 54, 11 (Ker gaiso). 

gaixotu (V-arr-m-gip, G-azp-goi; Añ, Dv (V, G), Zam Voc), gaisotu (V, G; Lar), gaxotu (Lcc, Urt, Lar , 

H), geixotu, geisotu, gexotu (V). Ref.: A (gaisotu, gexotu); Etxba Eib y Elexp Berg (gaixotu); Gte Erd 128. �1. 

Enfermar. "Aggravescere" Urt I 433. "Adolecer, estar malo, enfermo" Lar. "Recaer en alguna enfermedad, [...] 

berriz eritu, gaisotu" Ib. "Neguko otzekin gaixotu zan" Etxba Eib. "Gaixotu ta il zan (V-arr-m-gip)" Gte Erd 239. 

AxN explica eritokitu (250) por gaxotu. v. gaizkitu, 1 eritu. � Tr. Propio de las tradición meridional. Aparece en 

Lazarraga y Capanaga, y es muy frecuente desde principios del s. XIX. Por lo general, los autores vizcaínos 

emplean mayoritariamente formas en ge-, si bien se encuentran variantes en ga- en Moguel (CC 215 gaixotu, 

PAb 109 gaisotu), Añibarro (LoraS 22 gaisotu), Zavala, f. Bartolomé, Uriarte, etc., y, en el s. XX, en B. Enbeita 

(NereA 147 gaixotu), Alzola (Atalak 38 gaixotu), T. Etxebarria (Ibilt 484 gaixotu), etc. 


mende. 

248


� Zazpi urtekoz ezarri nau / gaxoturik oean. Lazarraga (B) 1204v. Arimea ilten eztabena baea 

gexotuten dabena. Cap 72. Gaxotzeko peligro andian. Gco II 36. Gaixotu zan azkeneko gaitzarekin. AA I 432. 

Bere miin zitalagaz inoren kleituba gaisotuten edo illten diardu gaiski-esaliak. fB Ic II 190. Gaixotuten jako 

sustraija ezkontziari. fB Ic III 348. Azpi bustijak [abereak] gaxotuten ditu. Ur Dial 60 (It, Dv, Ip eritzen). 

Ainbeste negarrekin begiak zeduzkan gaixotuak. Apaol 94. Osasuntsuak geisotu ez daitezan. Itz Azald 160. 

Gexotu zan alboreangoaz. Echta Jos 107. Naibageak geixotu ebela. Ib. 162. Gexotu yatan eztarri au 

negargarriz. Enb 130. Bein gexotu zan atso au, ta txarto. Kk Ab II 23. Urdalletik gexotu zan. Otx 92. Uriaurre 

ziaro gaixotu zan. JAIraz Bizia 58. Osasunez [adiskidea] ikusi nai dutenak oro, biotzean gaixotzen dira. Or 

Aitork 189. Gaxotu eta il egin zan. Salav 36. Osasunakin gerala zerbait, / gaixotutakuan utsa. Uzt Sas 138. 

Gaixotzeraino larritzen gaituzte. MEIG IX 135. 

v. tbn. Izt C 76. Ur MarIl 81. Aran SIgn 83. AB AmaE 349. Urruz Zer 21. Tx B 175. Ldi UO 26. Etxde AlosT 54. 

And AUzta 50. NEtx LBB 55. Gaisotu: CrIc 69. Azc PB 253 (en Ur PoBasc 405 geixotu). Gaxotu: Lard 179. Arr 

May 95. Urruz Zer 69. Muj PAm 76. Tx B 176. Lab EEguna 67. TAg Uzt 120. NEtx Antz 98. Anab Aprika 61. 

MAtx Gazt 14. Geixotu: Ur MarIl 86. AB AmaE 251. Itz Berb I 255. Enb 79. SM Zirik 52. Osk Kurl 96. 

Geisotu: JJMg BasEsc 78. AB AmaE 68. Erkiag Arran 147. Arti Ipuin 24. Gexotu: Eguzk GizAuz 30. 

� (Part. en función de adj.). � Etzenduke jakingo ziri bat egiten, ta galdubago largako zenduke burdi gaisotuba. 

Mg PAb 48. Gure borondate argal gaixotua. Añ LoraS 22. Artu zion beso gaixotua [...] ta arkiturik arantza 

sartua, atera zion poliki. VMg 41. Arimak gaixotubago egin ez ditezan. fB Olg 195s. Otso gaixotua eta ardi 

askoiakina. Zav Fab RIEV 1907, 533. Nola zure ama gaxotu eta erkituak mantenduko zaitu? Arr GB 22. 

�2. (Dv), gaizotu (SP (sin trad.), Dv � A), gaisotu (BN ap. A). "Gaixotu, faiblir de l'esprit" Dv. "Gaizotu, 

s'hébéter" Ib. "Debilitarse. Gaisotu da burutik, se le ha debilitado la cabeza" A. 

�3. gaxotu (Hb ap. Lh, H). Excusar(se). � Ezpeitü gaxotzen direnez kasürik egiten. "Nec excusationes recipit". 

Mst I 24, 1 (Ip ez estakürüz phakatzen). Eztela ihur azken jüdizioko egünian besteren, ez gaxotziaz, ez 

süstengatziaz baliatüren. "Quando nemo poterit per alium excusari vel defendi". Ib. 24, 1 (SP eskusatuko, Ip 

esküsazalerik). 

�4. "(Sc), ceder, humillarse" A. 

�5. "S'apitoyer sur. Ez dut hura gaxotzen, je ne le plains pas" Lh. 

�6. "(BN), tomber en enfance" Lh. 

�7. "Aixótu ta geró atxurra gaixótu, afilar el hacha, etc., con el martillo después de ponerla candente, pero sin 

acerarla de nuevo" Iz ArOñ s.v. aixótu. 

�8. "Eguzkia gaixotzen = txepeltzen ari da (G-azp)" Gte Erd 87. 

gaixotzako, gexotzako. � Supuesto enfermo. � Gexua edo gexotzakua zetan eguan ikusteko. Otx 163. 

gaixotze. � Enfermedad. � Gaixotze andiakin daudenak artu bear dute sarri alimentua. Mg CC 228. 

gaixozain (V-gip ap. Iz UrrAnz; Zam Voc), gaisozain (Sc ap. A), gaisozai (Lar), gaxozai(n) (H), ge(i)xozain. � 

Enfermero; (el) que cuida a un enfermo. v. erizain. � Gaxozai onai. Arr Bearg 554 (ap. DRA). Gaiso-zain 

egoana. Azc PB 281 (en Ur PoBasc 312 geixozain). Erremedioak artu bear dituanak eta gaisozaiak. Agric 8. 

Osalariyak gexozañari botillatxu bat emon eutson. Kk Ab II 49. Emakume gaixo-zain bat bear degu. Alt LB 25. 

gaixtadura. � Corrupción. � Naturalezaren gaixtaduraz. SP Imit III 55 (Ch korrupzione, Mst gastatu izate). 

Ene gaixtaduraren pisuaz kargaturik eta zapaturik enaiz altxatzen hoberenetara. Ib. 55, 3 (Mst gaxtotarzün, 

Leon usteldura). 

gaixtakaria. v. gaiztakeria. 

gaixtakin. v. gaiztagin. 

gaixtarasun (SP). � Maldad. "Inclination au mal" SP. v. gaiztotasun. � Zu parabisuratua zeure saindutasuna 

gatik eta ni ondikozkotua, neure gaixtarasuna gatik. Harb 149. Bere poblu guzia gaixtarasun guzietarik 

begiratzen du. Ib. 349. Gizon guzien gaixtarasuna baino Iaunaren ontasuna eta miserikordia handiago da. Ib. 

348. Gizonen erorkortasuna eta gaixtarasuna. SP Imit III 46, 5 (Ch gaixtotasun, Mst gaixtotarzün, Ip 

gaistokeria). Bethiere gaixtarasunera bere gazte danik isuria den naturalezari garaitzeko. Ib. 55, 2 (Ch 

gaitzerat, Mst gaizkiala). v. tbn. SP POB 70. 

gaixtarrot. � Malicioso, travieso. � Herri ttipietan ere, hirietan bezala, badire yende gaixtarrot eta 

trufatzaileak. Zub 37. Zimun zaharrak baizakien [...] zein gaixtarrotak ginen mutikoak. Ib. 25. 


mende. 

249


gaixtasun. v. gaiztasun. 

gaixtatasun. v. gaiztotasun. 

gaixteria (H, que cita a E). � Maldad, mal. v. gaiztakeria. � Andre honak ukhen dizi ederretan grazia / ehork 

hura gaixteriaz ezin lezan inbia. E 95. Gaixteria ialgiten da bethi gizonetarik. Ib. 123. Gaixteria egitea laido 

dela dakizu. Ib. 217 (el ed. comenta que es equivalente a gaizki egin). 

gaixto. v. gaizto. 

gaixtokin. v. gaiztagin. 

gaixur. v. gazur. 

gaiza. v. gauza. 

gaizbera (G-to-bet, L ap. A). gaitzbera, gaizpera (V-ger, G-to ap. A). �1. "Enfermizo" A. � Andria bera gaitz 

bera dabill / Aiziak du persegitzen. Bertsol 218. Ortarakoxe asmatua da sendakintza-antzea, soina gaitz-bera 

[dalako]. Zait Plat 133. Berez erkiña ta gaizpera, mudurria ta griñatsua zan. Gazt MusIx 60. 

�2. Inclinado al mal; maligno. � Zure eskarra bearra det [...] gaztetanik gaizpera dan etorkia ezteko. Ol Imit 

III 55, 2 (Ch gaitzerat ekharri, Pi txarrera makurtu). Gure biotzean daramagu azi gaizpera bat. "Germen 

maligno". Zink Crit 229. � Naiago baitzuten Zure zer-izana gaitzbera uste ukan, berena gaizto egin baiño. 

"Male pati". Or Aitork 156s. 

gaizberatu. � Volver(se) enfermizo, debilitar(se). � Ango [Belizeko] egurastaro latzaren bidez, gaizberatu, 

erkitu [zen]. Or SCruz 132. 

gaizberatxantz. � Egia diozu, nere adiskide ta lagun on, Lauaxeta belaxka (blandengue) samarra da 

bertsoetan ta gaizberatxantza. Or, carta a Ldi, 3-6-1930 (ap. DRA, que traduce: "un tanto morboso, decadente"). 

gaizbide. v. gaizpide. 

gaizdiomen (Lar � H). � "Ignominia" Lar. 

gaizdun (Dv � A), gaisdun, gaitzdun (Urt I 297, Añ), gatxdun (Añ). � Enfermo. "Qui est atteint d'une 

maladie" Dv. � Ango eri, elbarri ta gaitzdun gaisoak. Mb IArg II 311. Sendatu zituen gaizdun guziak. Dv Mt 8, 

16 (He, TB, HeH eri). Gaisduna gelditu zan / laster berba barik. Azc PB 279 (en Ur PoBasc 311 geixua). 

Sazerdotea ta Osagilea / gaisdunen oian buruan. Ib. 245 (en Ur PoBasc 474 geixuen; v. tbn. 279, 280, 315, 355, 

etc.). 

gaizdura. "Irritación" A. v. gaizkura. 

gaizenda (Lar � H). �1. "Título, inscripción" Lar (cf., en cambio: "Título, de conde, &c. tituloa"). � Deusere 

bildü eztienik, salbü gaizenda bat bere thonbetan. Egiat 95. �2. Título nobiliario. � Errege Karlos bigarrenak 

eransi ziyon gaizenda onragarri bat, da au Santiagoren Ibarreko markesa (1903). JFlor. 

gaizendatu (Lar � H). �1. "Intitular", "titular, verbo" Lar. �2. Titular. � Beren errietako Done godartari eta 

gaizendatuen egunen biradamunetan. "De los Santos patronos y titulares de los pueblos". Izt D 29. 

gaizgabe. v. gaitzgabe. 

gaizgande (Lar � H). � "Astucia" Lar. � Astuzia edo gaizgandea. Itz Azald 182. 

gaizgandetu (Lar � H). � "(Hacerse) astuto" Lar. 


mende. 

250


gaizgandi (Lar � H). � "Astuto" Lar. 

gaizgandiro (Lar � H). � "Astutamente" Lar. 

gaizgarri, gaitzgarri (Ht VocGr 391, H). �1. Dañino, perjudicial. "Nuisible" H. � Hainitz gutizia errho eta 

gaizgarrietan. TB 1 Tim 6, 9 (Lç kaltetako, Dv gaixto). Hetarik bat osoki ona zen eta Jainkotiarra, bertzea aldiz 

ahal bezalako jende minkhor gaizgarri bat. Arb Igand 104. �2. gatxgarri. Cosa perjudicial. � Berenua edo 

gatxgarri bat emotia. fB Ic I 233. 

gaizgerle. "Acusador" Lar. "Acusador, delator" VocCB s.v. salatzalle. 

gaizgertagarri (Lar � H). � "Delatable" Lar. 

gaizgertamen (Lar � Darric (ap. DRA)). � "Acusación" Lar. 

gaizgertari (Lar � H). � "Delatante, delator" Lar. 

gaizgertu (Lar � H y Darric (ap. DRA)). � "Acusar", "delatar" Lar. 

gaizgile. v. gaizkile. 

gaizgiro (Lar � H). �1. "(Está de mal) temple, gaizgiroa dago" Lar. �2. "(Subst.), température mauvaise; id. 

est mieux giro gaitza" H. 

gaizgoan-behar (AN-5vill ap. A), gaizkoan-behar (AN-5vill). � "Recelo" A. "Pesimismo, gaizkoan-bearra" 

(AN-5vill). 

gaizi. v. gerezi. 

gaiziki (SP, H, A). � "Promptement" SP. "Prontamente" A, que cita a O y SP. � Orai iagoiti minzatzekoz, / 

minza gaitezen garbiki; / zuk nigati deus egitekoz, / egin ezazu gaiziki; / ezpaduzu egin gogorik, / nik'er'ez 

luzatzekorik. O Po (ed. Michel), 225. 

gaiziru. v. gaitzeru. 

gaizka (BeraLzM). � Salvación. � Urtzik berak gaizka betikorra bemosna! "Salud eterna". Arriaga Lekob 40. 

gure maite-maiteok! Gaizka-muga, onik, azaldu ezadazute! Zait Sof 126. Erbal eratzi bage / emango nuke, / 

milla aldiz ene bizia zure gaizka / truke. Otsalar EG 1956 (9-10), 13. Gixaki gustijaik Urtziren gaizkea dakuskie. 

Arriand Lc 3, 6 (Ir YKBiz 39 gaizkagarri). v. tbn. Arriand Euzkadi 1915, n.º 9, 115 (ap. NeolAG, s.v. 

gaizkakunde). 

gaizkabe. v. gaitzgabe. 

gaizkabide (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897 (v. NeolAG). � Redención, salvación, liberación. 

"Camino de salvación" BeraLzM. � Bere errijaren gaizka-bidia egin ebalako (Lc 1, 68s). AG 1528 (Ol yaregin, 

Arriand erosi). v. tbn. Enb 54. Zentzunbakoa da, benetan, norberaren gaizkabide direan gauzak lagata, 

edozelangoetara biurtzen dana. Pi Imit I 2, 2. Gaitzarekiko gaizkabiderik. 'Liberación de las desgracias'. Zait Sof 

16. 

gaizkagarri. � Salvador. v. gaizkale. � Gizon guziak ikusiko dute Yainkoaren gaizkagarria (Lc 3, 6). Ir YKBiz 

39 (Dv Salbatzaile, Ol osabide, Ker, IBk, IBe salbamen). 

gaizkakoi. � Salvador. v. gaizkale. � Adar gaizkakoia Dabi bere jopubaren etxian jaso euskulako (Lc 1, 68s). 

AG 1528 (Ol yaregille). 

gaizkakunde (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897 (cf. NeolAG, para otros neols. usados en la 


mende. 

251


época). �1. Redención, salvación. "Aparece con cierta frecuencia entre aranistas" NeolAG. � Israelgaizkakundia 

itxoten (1897). (Lc 2, 38). AG 1427 (Ol yareikuntza, Arriand eroskunde). Kirikiño ixan zala 

Euskera-gaizkakunde-auzira adore geien ekarri ebanetarikua. Amilgain Euzk II 376 (ap. DRA). Eleen apaintze 

ta gaizkakundeari buruz. Ldi IL 37. Euskotasunaren gaizkakunderako. Ib. 81. �2. "San Salvador = 

Gaizkakundia" Ayerb EEs 1916, 190 (nombre de iglesia). "Fiesta de San Salvador" DRA. 

gaizkale (BeraLzM), gaizkaile (Bera). Neol. creado por AG en 1897 (v. NeolAG para otros neols. de la época y 

ejs. tempranos de Euzkadi). � Salvador. v. gaizkatzaile. � Jaungoiko nire Gaizkaliagan (Lc 1, 47). AG 1535 

(Arriand gaizkale; Ol osagarri). Erri oni eguzki gaizkalleak muxu eman dio. Garbiz EEs 1930, 166. Guztia al 

daben gure Gaizkille [sic, por -kaille?] / Josu Jaun Goiko Bildotsa. Enb 94 (100 Gaizkale). Lurrertz gaizkallea 

aurre aurrean detalarik. Goen Y 1934, 95. v. tbn. Arriand in Onaind MEOE 648. 

gaizkamen, gaixkamen. � Salvación. � Euzkadi oro zabaltzen dabil / maitasunaren berua; / eta Jel-bidez 

gaizkamenera / Euzko-abenda darua. Enb 54. v. tbn. Euzkadi 1910, 132 (gaixkamen; ap. NeolAG). 

gaizkapen. � Salvación. v. gaizkamen. � Lagun zakidaz, ene Josu, [...] ta erijotz-aldijan betiko gaizkapena 

jadetsi dagidantzat. Eleiz GDBidea 10. 

gaizkar (Lar � H). � "Desedificación, mal ejemplo", "escándalo" Lar. 

gaizkartu (Lar � H). � Escandalizar. v. gaizpidetu. � Hunek gaizkartzen zuste? TB Io 6, 61 (Lç 

skandalizatzen, He eskandalisatzen, Dv gogoanbehartzen). 

gaizkata (T-L, Lf GAlm 1957, 31 (ap. DRA), FauMar 33). � Esturión. "Esturgeon" T-L y Lf GAlm 1957, 31. 

1 gaizkatu (Bera, BeraLzM, A DBols). Neol. creado por AG en 1897, de gaitz-ga-tu (v. AG 1062 y cf. NeolAG). 

� Salvar(se). "(Gaitz-ke-tu), salvar, dar la gloria; salvarse" Bera. "Salvar" Alt Eusk 1919-1921 (II), 51, que lo 

cita entre los neols. fáciles de entender. v. gaitzgabetu. � Tr. Arana-Goiri "lo emplea con frecuencia [...]. No 

faltan ejs. entre aranistas [...] y aún fuera de ellos" NeolAG. Aparece glosado con salbatu en ArgiDL 62, Ldi IL 

61 e Ir YKBiz 367. En DFrec hay 6 ejs. � Gaizkatu edo salbau zeure buruba! (Mt 27, 40). AG 1475 (Ol yaregin, 

Arriand jarein). Geu gaizkatzeko Bere gogo mattekorra emon eban tokija. Eleiz GDBidea 27. Zauri batzuk gorabera, 

biak gaizkatu ziran. Echta EEs 1911, 222. Zelan gaizkatu ginduzen Jesusek? KIkV 25 (KIkG 17 askatu). 

Gizon guztiok gaizkatzearren gurutza baten bizitza emon. GMant LEItz 62. Jel-aldez egiñik lana, gaizkatu 

daigun Jainkuarentzat Euzkadi laztana. Enb 110. [Barbier-ek] erritik atera eta gaizkatu zituan ainbat olerki eta 

kanta eder. J. Artetxe Y 1933, 332. Euskera gaizka litzakela, orrelako olerkari bat luken egunetik. Ldi IL 37. 

Yauna, gaizka gaitzatzu. Ir YKBiz 187. Gaizkatu egingo zarae. Arriand Acto 11, 14. Iupiter Saturnen eskuartetik 

gaizkatu eta Kuretar apaizei eman zien zaitu zezaten. Ibiñ Virgil 119. 

v. tbn. Ayerb EEs 1912, 177. JBDei 1919, 291. Zink Crit 43. Ol Imit I 2, 2. Lab EEguna 83. Goen Y 1934, 96. 

TAg Uzt 40. Zait Sof 69. Alt LB 119. Mde Pr 281. 

2 gaizkatu. "(Lc, BN-baig), enconarse una herida, agravarse un mal" A. v. gaizkoatu. 

gaizkatzaile. � "Salvador" BeraLzM. "El Salvador = Gaizkatzallea. [...] San Salvador = Gaizkatzalle Deuna" 

Ayerb EEs 1916, 190 (nombres de iglesias). v. gaizkale. � Errukiz ta garbaiez, Gaizkatzalleari auxe esaiozu, 

ba. Eleiz GDBidea 23. Kristoren esi gaizkatzallean. A. Arruti in Onaind MEOE 815. Jesus izenak Gaizkatzallea 

--Salbatzallea-- esan nai dau. KIkV 25. Bere erriaren buru ta gaizkatzalle. Ldi IL 154. Nun jaio, nun eta zer 

dabillen gure Gaizkatzalle Kisti jakin bear diau, len bait len. Eston Iz 169. v. tbn. Eleiz Euzkadi 1912, 379 (ap. 

NeolAG s.v. gaizkale). Zait Sof 86. 

gaizkatze. �1. "Salvación" BeraLzM. � Luiki onein gaizkatzea ikusteaz daukodan gogoko poza eneuke 

galduko. GMant LEItz 65. Aren erriari aren gaizkatzearen berri emateko. Ir YKBiz 14. Gaizkatzea 

Yuduengandik dator. Ib. 70. v. tbn. Ibarg Gerok 98 (ap. DRA). �2. Salvamento. � Itxasgizon edo salerosian 

dabiltzanentzat on zaizkioten zeaztasunak, ekaitzak, ezbearrak, gaizkatzeak, arrantzak. Arbelaitz EEs 1917, 114. 

gaizkeria. � "Gaizkeri, pasión; pecado capital" Bera. � Gaizkeriz (vicio) josiriko bere izaker aberekiya 

asetzearren. J. Tolosa EEs 1913, 162. 

gaizki (V-gip, G, AN, L, BN, S; Lcc, SP, Urt I 62, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), gaixki (V-gip, L; 


mende.


SP), gaiski (S, R; Gèze), gaitzki, geizki (V-gip; A, que cita a Lç), geixki (V-gip), gaxki (S), gazki, gaski. Ref.: A 

(gaizki, gaiski); Lh (gaixki); Lrq (gaxki); Iz ArOñ, R 290; Etxba Eib y Elexp Berg (gaizki, geizki). 

I (Adv.). �1. Mal. "Abortar, mal parir, gaizki erdia" Lcc (de la mano C). "Malamente" Lar. v. txarto. � Tr. De 

uso gral., salvo en vizcaíno, donde, con todo, se encuentra, además de en los autores de V-gip, en BBizk (28), 

DurPl (51), Moguel (sólo en CO), f. Bartolomé, Uriarte, Arrese Beitia, D. Agirre (AL 14), Enbeita (164), B. 

Enbeita y Oskillaso (Kurl 93). Tbn. aparece en los alaveses Lazarraga y Gamiz (200). La forma más extendida es 

gaizki; hay gaixki, siempre junto a gaizki, en Tartas, Haraneder y Larreguy (en quienes es especialmente 

frecuente), y, ocasionalmente, en Etcheberri de Ziburu (Man I 114 y 118), Gasteluçar (v. gaizki-egile), Axular 

(sólo 188 (V 127)), Pouvreau (Phil 386), Etchahun (304) y UNLilia; gaiski en Voltoire, Haraneder, Xarlem, 

Moguel (sólo en CO; gaizki en CC), f. Bartolome y Uriarte, además de ocasionalmente en otros textos 

septentrionales, sobre todo suletinos: Belapeyre, Etchahun, CatS (9); gaitzki en Goyhetche (junto al menos frec. 

gaizki) y, alguna vez (damos todos los ejs. encontrados), en Pouvreau (Imit I 22, 5), Etcheberri de Sara (95), 

Maister (III, 36, 2 nota), Mendiburu (IArg I 304), Ubillos (6 y 38) y Lardizabal (22 y 418); gaxki en Lazarraga, 

CatR, y alguna vez en AstLas (61), Etchahun y Constantin; gaski (junto a gaiski, v. p.ej. 260) es frecuente en 

Voltoire y hay tbn. un par de ejs. en Mendigacha (133, 164) (en ambos hay tbn. gasto, q.v. s.v. gaizto). Hay 

geizki una vez en Leiçarraga, alguna vez en S. Martin y en un texto de Herr 1-2-1962, 3 procedente de Hazparne 

(BN-lab); en Ochoa de Arin hay varios ejs. de gazki (131, 147, 166) frente a un solo gaizki (159). El comparativo 

es gaiskigo en Etchahun (108), gaizkio en A. Barriola (Goi 59) y Uztapide (Sas 174). En DFrec hay 149 ejs. de 

gaizki. Por lo general, los autores septentrionales emplean gaizki da 'está mal' y los meridionales gaizki dago; 

con todo, la primera construcción aparece tbn. en ocasiones en los meridionales (AA II 48, Lard 188, Ag G 6, A 

Ardi 34, NEtx LBB 165, etc.). 

� Zurekila gaizki baniz, nola bizi ninzande? E 221. Zure iduri ederrak eta maina jentilak / gaizkiago zauri nizi 

ezi dardo zorrotzak. Ib. 191. Gizonén aitzinean egitea gaizki dena, pensatzea ere gaizki da Iainkoaren aitzinean. 

Lç Ins D 7v. Cupido, nola dozu orrein gaxki / zeure matraz doraduok gobernaetan? Lazarraga 1145v. Judasek 

gaxki saldurik. Ib. (B) 1203v. Gaizki jan, ta gaizki lan. RIs 38. Aingiru sanduak izanen dirade aitor [Mezakoan] 

gaizki egoteones. Ber Trat 32r. Ioan zintuzten lekhukoez / gaizki akusatzera. EZ Noel 100. Ongi edo gaizki, 

zuzen edo makhur, plazer zaiku hartzea. Ax 248 (V 167). Kolerak eztu gauzarik ongi egiten, guztiak hasteintu 

gaizki, eta akhabatzen gaizkiago. Ib. 303 (V 201). Gaizki bizi, gaizki hil. Ib. 215 (V 143). Besteri gogo theiüreki 

sogitia gaizki deia? Bp I 96. Gaizki errana. ES 89. Egitekuak gaizki duatzanian. Mst III 57, 1. Prisaka ta gaizki. 

Mb IArg I 55. Gaizki atera ziran egin ta eragin zituen gerrak. Ib. 302. Nekez ta gaizki irakurten da. Cb EBO 20. 

Adanek egin zuena añ gaizki baderitzat, nik egin dedanaz zer iritziko diot? Cb Eg II 64. Ezin gaizkiago tratatuko 

ninduzun. Ib. 48. Katiximara jiten eztiren haurrek [...] gaizki egiten dütea? CatLan 20. Barkatu, Jauna, nere 

gaizki zerbitzatua. LE Prog 100. Ez ongi, ez gaizki, / halako jendekin garabik / ez dut nahi iharduki. Monho 132. 

Konfesatu dira, baña gaizki. Mg CC 171 (CO 251 gaiski). Euskarari gaizki begiratzen dioenak. VMg XIII. 

Projimoari gaizki nai diogulako. Gco II 66. Pazkoetako komunioa, edo ez due egin, edo gaizki egin due. AA I 

481. Zein gaizki dohakon ezjeusari bere baithan hanpatzea. Dh 105. Gaiski azitako umiak. fB Olg 201. Guthizia 

izanen ez duzu, bertzeren onaren gaizki. CatLuz 6. Menüser, maiastüria / oi lan güti egilia! / Dena gaxki egin 

eta zurak dü estaküria! Etch 304. Ofizio bat ongi / bear da ikasi, / ez milla ofizio, / eta millak gaizki. It Fab 108. 

Lekhua idorrago eta laboraria gaizkiago. Dv Lab 313. Zeren bere eginbidea gaizki bethez, ebasgo bat egiten 

baitu. Ib. 83. Gezurra bethi gaizki da. Hb Egia 128. Bi ankaetatik gaizkien gelditua, zeña, esan dan bezela, 

eskuia zan. Aran SIgn 10. Holakorik ez zaitan burura, kaiolan / nintzenean. / Zoin gaizkiago naizen, hobeki 

ustean! Elzb Po 216. Zerbait errian paltatzen zanean, ondo edo gaizki, oni egotzi oi zioten. Zab Gabon 75. 

Arkitzen bazuan iñor bera baño gaizkiago jantzita. Bv AsL 173. Ondo egindakua gaizki pagatu. AzpPr 129. 

Bereak aditurik dago hementxet Arrotako auzapez ohia. Gaizki diot, ohia: ezen ez da oraino haren ordaina 

izendatua. HU Aurp 126. Guti dire hola mintzo; gaizkiago dena da, mintzatu gabe, ohartu ere gabe, bizitzea 

eskuararik ezpalitz bezala. Ib. 216. --Kaxo osaba! Zer modu... ondo? --Ondo ta gaizki... Moc Damu 28s. 

� (s. XX). Orai gaxki eskribitan badud, gunian gaxkiago. Mdg 139. Ez dago gaizki [...] beste lekuetan zer 

gertatzen den ere jakitea. Goñi 19. Politago baita laborari batzuendako, eta arras ederki ere, erdaraz gaizki 

baino eskuaraz erdi ontsa. JE Bur 183. Erropa zuriz ez nago ain gaizki. Iraola 112. Gu gaizki bizi gaitun, oso 

gaizki. Ag G 269. Gaizki abil orrela. Ezkondu egin bear euke. Ib. 299. Gero eta gaizkiago zohazin nere aferak. 

StPierre 28. Orain ezagutzen det ze gaizki erantzun diotan Jaungoikoak didan maitasunari. ArgiDL 34. 

Barkatzen dizut baño / gaizki dago oso. Tx B II 164. Amabost zure izenean, eta beste amabost gurean... Ez, 

gaizki ari naiz: amabost zure izenean, bat gurean, [...]. Alz Ram 58. Orduan baxo-erdiyari eltzeko gaizki ibilliko 

itukan. Alz Burr 40. "Berrizaleok" irabazi sariengatik, idazle [...] zenbait, zapuztu egin omen dira. Gaizki egiña. 

Ldi IL 108. Gizon baten ezpañetan gaizki daude itz oiek. ABar Goi 28. Eletorkio gaizki Liberi ere ango 

egonaldia. TAg Uzt 120. Oian-basorik inguruan ez badago, nekazariak gaizki, ta kaletarrak ez ondo. Munita 55. 

Gai onetzaz asko itz egin da ta geienean oso gaizki. Ib. 21. Iñorekin gaizki etortzen etzana. Etxde JJ 98. Ez 

dezakenat erran oraixe zorion osoan bizi nizala, nahiz ez nizan hain gaizki. JEtchep 70. Gauzak gaizki etorrita, 

ez zan erreza izango andik alde egitea. Anab Aprika 60. Goizeko bostak laurden gutxiagotan, lo gaizki eginda. 

Ib. 69. Gaztetan gaizki oitutakoa sekula ezta ondo eziko. And AUzta 118. Ez da olako neurririk Kikeronen itz- 


mende. 

253


urrena ere noiz dagon ongi, noiz gaizki igarteko. Or in Gazt MusIx 22. Kontuak gaizki atera zituala. Lab SuEm 

185. Memorioz gaizki naiz. Xa in Uzt Noiz 26. Xalbador, ari zira / gauza hortan gaizki, / andregaiak banuzke / 

nik sei edo zazpi. Mattin in Xa EzinB 98. Ongi, gaizki, nahiz erdipurdi. MEIG VII 26. 

� (Ante part. det.). � Ene biotz penadua, / egun gaxki kuradua. Lazarraga 1143v. Alaba gaizki ezkondua itxera 

biur. RIs 3. Gauza gaski irabaziak estute sekulan etorzen fin onik. Volt 193. Mundu gaizki bizia zuk zinduen 

reformatu. EZ Noel 172. Gauza gaizki egina da eta itsusia, adiskideari, deiez dagotzunean, ez ihardestea. Ax 

555 (V 355). Jainkoak nola punitzen / meza gaizki entzuna? Gç 166. Gelditzen dirade gaizki engañatuak. OA 

159. O denbora gaizki estimatua, ta gaizkiago igaroa! Cb Eg II 106. Arako amatzar ero gaztetan gaizki eziak. 

Cb Eg III 360. Bekatu gaizki konfesatuakin. Mg CC 180. Nola gure erreguak askotan izan oi diran edo epelak 

edo gaizki egiñak. AA III 403. Karitate gaizki aditu batez. Dh 122. Diru gaiski irabazija ugari daukalako. fB Ic 

III 335. Lur gutxi ondo landuak geiago ematen du asko gaizki landuak baño. It Dial 52 (Dv gaizki lanthua 

denean, Ip gaizki lanthü batek; Ur txarto). Nolanahi honditzen da gaizki irabazia. Bordel 89. Gaizki esanak 

barkatu! Xe 276. Frantziako dantzak han gaizki ikusiak eta debekatuak ere litezke. Zby RIEV 1908, 85. Ezinago 

gaixki muldatiak. UNLilia 2. Nere andreak badirudi zaku gaizki josiya. Tx B II 262. Gaizki zauritua. FIr 148. 

Ain gaizki oitua zegok. ABar Goi 48. Gaizki ikasiak aantzarazteko ta onak irakasteko. Or Aitork 72. Agura 

zartxo, ximel da gaizki jantzi bati. SM Zirik 62. Orduan Jainkoak ez al du izaki gaizki moldatu oien ardurarik? 

Vill Jaink 50. Hitz horiek ez zeudela batere gaizki josiak. MIH 367. � Gaizki janean ta lo bearrean. Ag G 254. 

Gaizki janak [...] eta bero eta otzaren aldarte aundiek, min txarrak ekartzen dizkiete bertakoeri. Anab Aprika 

85. 

� (gaizki egin acompañado de oración subordinada). Se emplea sobre todo con sustantivo verbal -t(z)ea; hay - 

t(z)eaz en Pouvreau y J.C. Echeverria; -t(z)ez en Archu e Inchauspe; part. + instr. en V. Moguel y Orixe; -t(z)en 

en Olabide y Lardizabal (que emplea tbn. sust. verbal y part. + sociativo) y verbo conjugado + suf. -(e)la en 

Aguirre de Asteasu. � Gaizki egiten du gizonak Iainkoari aitorrik ez egiteaz. SP Imit II 10, 2 (Mst gaixki [...] 

ützüli gabez, Echve 143 gaizki egiten du [...] ez ezartziaz, Ip gaizki egiten dü [...] ez ützültzez, Ol gaizki dagi [...] 

ez itzultzen). Ez dugu gaizki egiten hetaz baliatzea. He Phil 209 (SP 208 hekin enplegatzeaz). Ez du onek esan 

nai Kristauak gaizki egingo duela on egiñaz bere etsai lurrekoari. VMg 10. Gaizki legikete hanbat denbora 

debozioneko gauzetan ematea. Dh 71. Egiazki, khuia honen gaizki egin dik ezartez hemen. Arch Fab 217. Zein 

gaizki egin zuten leku santuan artu-emanetan jarduten. Lard 430. Gaizki egin det, oben-kulpa gabeko On baten 

odola salduarekin. Ib. 449. Zein gaitzki egiten zuten, diru-zaleegiak izatea. Ib. 418. Ez du gaizki egingo sartzia 

soldadu. Bil 151. Jauna, gaizki egin duzu nere ez ekharraraztea. Jnn SBi 169. Gaizki egin dugu Aita Sainduaren 

letra laburzki aipatzea. HU Zez 19. Kantak jartzia gaizki / egiñ dezu oso. Tx B II 107. Gaizki egiten nuan, ene 

Iainko Iauna, gurasoen eta maisu aien aginduen buruzki iardunez. Or Aitork 22. Ik eztok ba esaten Jaungoikoak 

gaizki egiten dabela gaiztoakin batera onak zigorketea? And AUzta 101. � Bestek gaizki egin badu, lagun 

urkoaren onra eta izen ona beztutzen duala, zuk ori bera egin nai dezu? AA II 224. � Sira, gaizki egin zünian / 

hil erazi gabia. Xarlem 1114. 

� (En exprs. negativas, gralmte. con sentido irónico). � Etzuen behin gaizki erran saindu batek: anhitzetan ere, 

ifernura ioaiteko hartzen dugun trabailluaren erdiaz, erdiets genezakeiela parabisua. Ax 516 (V 332). Satan 

etzen hareki gaxki libertitzen. Etch 642. Gañerontzekoak baneukazki! Ez nengoke gaizki! Izt C 132. Etzaituzte 

orrek gaizki enagañatzen! Bv AsL 136. Ez bide du, lur-keta guzia Frantziatik heldu zaiola ikustearekin, gaizki 

irri egin. HU Aurp 94. Ez liteke gaizki, españolen aztura onak bagintu. HU Zez 76. Orla bizi bazera etzabiltza 

gaizki! Tx B 159. Hamalau berga oihal, ez da itsusi, / kriolina batentzat eztela aski! / Ez gaituk gaizki! Barb Sup 

23. Ez da gero batre gaizki toki hau! Barb Sup 159. Irakurri diat. Ez zegok gaizki. Lab EEguna 84. [Tripakiak] 

mai-pera botatzen zituan. An bazebillen txakur txuri txiki bat eta arentzat etzetozten gaizki. Salav 45. "Alajaña, 

ez zegok gaizki [...] bizia uztera Donostiatik oneraño etorri!". Anab Aprika 49. Ean xapel hau buruan nola 

zirezten? (Entseatzen dio Leoni). To, ez hintazke batere gaizki... Larz Iru 124s. --Bein ezkondu ezkero, 

andreagandik igesi, gizon geienak bezela. --Eztago gaizki! Zure gaztetasunak darion argia ikusita igesi? Leloa 

bear nuke ortarako. NEtx LBB 21. Ez dute gaizki farre egin behar ondorengoek gure bizkarretik! MIH 173. 

� Difícilmente, a duras penas. � Gaizki nik zai zaitzaket, zauden bezain eri arkitzen zarala utzten badizut gau ta 

egun orrenbat eriren ta iltzen daudenen artean. Mb IArg II 342. Gaizki izango ziran aiek nere biotzaren 

mezulari zintzo. Txill Let 58. 

�2. (V-gip, G, AN, L, BN, S; Lar, VocBN), gaiski (Añ), gaxki (S). Ref.: A (gaizki); Lrq (gaxki); Etxba Eib 

(gaizki); Gte Erd 294 y 308; EAEL 266. (Empleado gralmte. con verbos como egon, etc.). (Estar, etc.) mal, 

enfermo, grave. "Adolecer, estar malo, enfermo, [...] gaizki egon" Lar. "Malo, enfermo, gaizki [...] dana" Ib. (Añ 

gaiski [...] dagoana). "Malade en danger" VocBN. "Gravemente enfermo" A. "Gaizki dogu amatxo, gibeleko 

gaitzakin" Etxba Eib. "Gaizki xamar dago (AN-gip-5vill)" Gte Erd 308 ("estaba algo enfermo"). "Oso gaizki 

daudenentzat (G-azp), [...] arrunt gaizki daudenentzat (AN-gip)" Ib. 294 ("admisión de urgencias"). Cf. ERI 

GAIZKI s.v. 2 eri. � Tr. De uso general, salvo en vizcaíno. � Ekharten zerautzaten geizki zeuden guziak eta 

demoniatuak. Lç Mc 1, 32 (He, TB, HeH, Dv, Ol, Leon eri, Or gaxo, Ker geiso, IBk gaixo, IBe gaiso). Eria guziz 

gaizki dela eta periletan. Lç Ins B 7v. Hartaraz gero, eztagizula hartzaz konturik, gaizki da, hullan da, hillaren 

pare egiten da. Ax 110 (V 73). Zu gaizki bazaude ni preziso gaiztuko naiz. Gamiz 201. Ezi zure büria 


mende. 

254


zerbaitetan txerkhatzen badüzü, berhala gaizki edireiten eta idortzen zira. Mst III 9, 1 (Ch flakeziarat erori, 

Echve 199 argaldu, Mst erreustü). Eritu zen berriz, ta len bezain gaizki. Mb IArg II 323. Non egon etzuten eri 

gaisoak eta gaizkien arkitzen ziranak. Ib. 343. Sendátzea istántean osóki, nola gaizki egón ezpálitz sékulan. LE 

Ong 13v. Jauna, [...] / arkitzen naiz gaizki; / aienatzen bazera / jarriko naiz ongi. It Fab 19. Hanitz gaizki duk 

hire aztala. Arch Fab 167. Izan ondoan gaizki, kasik hagonian. Hb Esk 15. Aita txit gaizki zegoalako berria izan 

zuen. Lard 61. Presondegian daudenak edo gaizki datzanen bat ikustera joatea. Arr May 12. Betbetan ohartu zen 

hainitz gaizki zela, eta hatsa bazohakola. Jnn SBi 94. Ez dela gaizkiago eta, hain xuxen, orduan lo dagola. HU 

Aurp 182. --Gaizki al da? --Oso gaizki: ez omen du gaba ekarriko. Ag G 356. Il ez, oraindik ezta il, baño gaizki 

dago, oso gaizki. Ib. 345. Bulusik, eta estali ninduzuten; gaizki, eta ikustatu ninduzuten. Inza Azalp 83. Egun 

artan gaizki arkitu zun bere burua. Or SCruz 136. Oñetatik gaizki nengoala. Ib. 94. Gañera ni... ez nago ondo, 

egia da, bañan, ain gaixki ere ez. Alz Ram 75. Erregeren alaba bethi geroago eta gaizkiago zohan. Barb Leg 

134. Gaizki egonaren itxura. Anab Poli 86. Mutil bat etorri zan gizon bat zegoela gaizki eta medikuaren billa. 

And AUzta 91. Onek [medikuak] esan omen zuan etzuala ain gaizki arkitzen. Salav 22. Arras gaizki da, bainan 

adimenduz xorrotx eta zuzen. Larz Senper 116. Sukarrarekin oian da bera eta gaizkiago ama. Mattin 79. 

v. tbn. Cb Just 131. Lg II 151. AB AmaE 225. Bv AsL 134. Apaol 35. Urruz Zer 121. Tx B II 134. Goñi 107. Ir 

YKBiz 215. Or Aitork 136. Anab Poli 78. NEtx Antz 126. Berron Kijote 201. 

II (Sust.). �1. (V-gip, AN-larr; SP, Lar, Añ (G, AN), Dv, H), gaxki (S). Ref.: Lrq (gaxki); Iz ArOñ (gáiskixa); 

Asp Leiz (gaizkia). (El) mal; mal, maldad, dicho o hecho malo, pecado; mal, desgracia. "Le mal, malice" SP. 

"Absolver, desatar y dar por libre de culpas, norbait pekatutik, gaizkitik libretzat, askatutzat ematea" Lar. 

"Malicia" Ib. "Mal, opuesto al bien" Lar y Añ. "1. le mal, ce qui est opposé au bien, à la justice, à la loi, méfait, 

peché. Eztut gizon huntan gaizkirik aurkhitzen. [...] Gaizkia ongiaren etsai. [...] 2. le mal, le dommage. Probeari 

ezta gaizkirik egin behar (Ax)" H. "Action malhonnête" Lrq. "Gáiskixa ikúsitta daó, ha experimentado el mal" Iz 

ArOñ. "Gaizkia, mal; cosa mala moralmente" Asp Leiz. v. gaitz, gaiztakeria, GAIZKI EGIN (b). � Tr. Propio 

sobre todo de la tradición septentrional; se encuentra tbn. en Beriayn y, desde mediados del s. XVIII, en autores 

meridionales (no vizcaínos, salvo T. Etxebarria), gralmte. de léxico cuidado, aunque tbn. hay testimonios en 

bersolaris. En DFrec hay 5 ejs. de gaizki. � Orai egiten diraden gaizki handiegatik / Ieinkoak ondatu zukeien lur 

guzia engoitik. E 111. Baina zer gaizki egin du? Lç Mt 27, 23 (He, TB, SalabBN, HeH, Ip, Dv, Echn gaizki; Or 

gaitz). Deus gaizkirik gertha eztakidan. Mat 293. Ea beraz, batbedera orhoit bedi biziaz / eta hartan egin duen 

ungi edo gaizkiaz. EZ Man I 85. Gaizki bakhotxaren tormenta aditzera. Ib. 109. Urthean behin bedere aithor 

etzak gaizkiak. Ib. 19. Ahal dagizun gaizki eta kontra guztia egin diozunean. Ax 450 (V 294). Ezta beraz 

gaizkirik lagunaz duda egiteaz? SP Phil 349 (He 351 gaiski bat). Bertzearen gaizkiaz atsegin hartzea. Ib. 359 

(He 363 gaiskiaz). Ez errexki sinhets bertzeez erraten den gaizkia. Ch I 4 (tít.). Ikhusten baitu gaizkirik gabeak 

direla. He Gudu 67. Gaizkitik hunialat ützültziaz. Mst I 25. Bekatariari bere gaizki guziak barkatzea. Mb IArg I 

119. Gaizkian eror-arazten. Lg I 195. Horra heien gaixki guzia. Ib. 260. Nolako zorigaitza erakharri zioen 

presuna bakhar baten gaizkiak populu oso bati. Ib. 194. Gaizki andia da, bekatu mortalean dagoala 

komulgatzen danak egiten duana? Ub 206. Ezitzeko aragi gaizkira oitua. Mg CC 173. Bestek gaizki egiten badu, 

ez dizu aren gaizkiaz Jaunak konturik eskatuko. AA III 367. Guk hari ongirik handienen orde gaizkirik 

saminenak egin baitiotzagu. Dh 60. Jende prestuek elkhar hantatzeak eztakharke berenaz deus gaizkirik. Ib. 74. 

Gaizkirako jaidurarik gabe zen. MarIl 86. Gaizkiren beldür izan, Jinkua guri so beita. Etch 152. Ahantziz 

bertzek egin dauzkuten gaizkiak. Jaur 162. Gaizki egin dizunari ez gaizkiarekin ordaintzeko. Lard 381. Nola 

urrun ziteken gaizkia lurretik. Hb Egia 139. Ongiaren eta gaizkiaren jakitateko zuhaitza. Dv Gen 2, 9 (Bibl, 

Zerb IxtS 9, BiblE ongiaren eta gaizkiaren; Urt on eta gaitzaren, Ur oneko eta gaitzeko, Ker onaren eta 

txarraren). Ene baithan badire bi borondate: batak ongirat nerama, bertzeak gaizkirat. Laph 22. Nahi gütüzü 

gaizkitik begiratü. Ip Hil 54. Gaizki gehiago egin dezaten. HU Aurp 138. Gaizkirik desiratu zaionetz. CatJauf 16. 

Beretako edo berzendako gaizki bet eskatzia. CatUlz 31. Gizona hainbertzeraino da ez-deusa non gaizkian ere 

baitu hein bat. JE Bur 39. Alegiñean saiatzen danak gaizkirik ez du merezi. EusJok 61. Egin ez duan gaizkiren 

bat norbaiti ezartea. KIkG 58. Eriotza baita pekatu edo gaizkiaren sari edo salaria. Inza Azalp 65. Zer gaizki 

ekartzen dute nehori gure solasek? Barb Sup 112. Sor-etxea zain diezaguk gaizki guzietarik! Etcham 108. Orra 

pagatu ordañarekin egin dezuten gaizkiya. Tx B I 262. Gaizkiaren kontra jazarri niz. Lf Murtuts 51. Odolean 

zeramala gaizkiaren kutsua. Mde Pr 181. Badut aski ikusirik neure buruarekin, harat eta berriz nehoren 

gaizkiaren ondotik ibiltzeko. JEtchep 76. Etxian aurka ezertariko gaizkirik eiñ ez ebanetik. Etxba Ibilt 479. 

Gaizkiaren eta ongiaren arteko gudua. Lf in Casve SGrazi 10. 

v. tbn. Volt 148. Ber Doc 143v. Harb 209. O Po 5. Tt Onsa 164. Bp II 49. Cb Eg III 273. LE Prog 98. CatLan 

123. AR 423. Brtc 72. Egiat 179. Monho 132. VMg 39. Gco II 49. AstLas 73. JesBih 449. CatLuz 29. UskLiB 

101. Arch Fab 209. Gy 142. Bordel 189. Arr GB 75. CatS 64. Zby RIEV 190x, 768. Jnn SBi 70. Elsb Fram 68. 

Lap VII (V 2). Arb Igand 200. Ox 144. Ir YKBiz 308. Iratz 171. Or Aitork 41. Zait Plat 124. Arti Ipuin 49. Vill 

Jaink 71. Larz Senper 100. Ardoy SFran 357. Xa Odol 79. Balad 119. MIH 352. 

�2. (BN, S; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 128. (Empleado gralmte. en plural). Reproche, reprimenda. "Ce 

mot s'emploie habituellement au pluriel: gaizkiak intzunen tuk, tu entendras des reproches" VocBN. "Gaizkiak 

erratea, [...], faire des reproches" Dv. "(Au plur.), reproche, réprimande. Eztut eginen holakorik, nausiak 


mende. 

255


gaizkiak erranen darozkit" H. "Gaizkiak erraiten ditu bere auzoaz (BN-arb)" Gte Erd 128 (junto a gaizki 

mintzatu, ahotan hartu, etc., de otras zonas). Cf. gaizkitu (5). � Etxeko andreak [...] gaizkiak erran ziotzan, 

bederen erraten hasi zitzaion. "L'en voulut gronder". Birjin 536s. Gaizkiak erranez ez da egundaino nagirik 

ernatu. Dv Lab 269. Ekharri zioten behin aintzinera muthil gazte bat, nihork ezin moldatua zela; eta othoi, erran 

zezola zenbeit gaizki biphil-biphila. Jnn SBi 170. Galdetu zioten zergatik etzion erran gaizki edo erreportxu 

saminagorik. Ib. 170. Gaizkiak igorri errienteri [Gobernamenduak], jaun inzpektorren medioz. Gaizkiak des 

réprimandes. HU Zez 211. Kapitainak nahi üken zian erran zerbait gaizki apezari: "Zer zü kontrabandisten alte? 

Hori da egin düzün lana!". Const 32. v. tbn. Zait Plat 127. Predikuetan, ez gaizkirik egin lekuko buruzagier. 

Ardoy SFran 339. Gaizkiak ere, begitarte goxo batekin egin. Ib. 339. 

- ALA GAIZKI. Mal hecho. v. GAIZKI HORI. � Dios te guarde esaten da Averen ta Salveren ainbateko edo 

ordaintzat. Ala gaizki. Aingeruak etzion Birjiñari Jainkoaren izenik aitatu. Lar, carta a Gandara 161. Ona 

deabruzko errespuesta. Ala gaizki, amatzal [sic, ¿por -tzar?] itsua. Cb Eg III 361. 

- GAIZKI AIPATU (Dv, H). Criticar, censurar. "Badakit gaizki aiphatua naizela munduan, je sais qu'on parle 

mal de moi dans le monde" Dv. "Blâmer, critiquer, censurer (avec adjonction de gaitzez, gaizki)" H. � Gaizki 

aiphatzen baitzuten skriba Fariseoek, erraiten zutela: Hic peccatores recipit et manducat cum illis. Ax 548 (V 

352). Zerbaitetan ofensatu, tristetu, gaizki aiphatu, dainatu eta bidegabeztatu nautenak gatik. SP Imit IV 9, 6. 

Etzara sainduago laudatua izana gatik, ez eta gaixtoago gaizki aiphatua izana gatik. SP Imit II 6, 3 (Ch 

etzaituzte gaiztoagotzen iendeek zutaz erraten ditusten gaizkiek). Guziez dire mesprezatuak, gaizki aiphatuak, 

karrikako basa bezala behatuak. Dh 196. Gerthatzen zaikunean bertzez gaizki aiphatuak eta mesprezatuak 

izatea. Ib. 68. Gaizki aiphatzen gaituzten phondu hartan hobenik ezpadugu ere. Ib. 68. 

- GAIZKI-ALDE. Lado malo, de maldad. v. GAITZ-ALDE. � Jangoikoak daki zenbat indar duen oikura 

gaistoak gaizki oitua bere gaizki aldera makurzeko. Mb IArg I 293. 

- GAIZKIAN HARTU. v. GAIZKI HARTU. � Au esanagatik ez dezala jendiak artu gaizkiyan. EusJok 54. 

- GAIZKI HARTU (V-gip, AN-gip-5vill, B; Dv). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 142. a) Tomar a mal; 

desaprobar. "Tomar a mal, entender una cosa en sentido peyorativo. Naiz da intenziño txarrik barik esan, gaizki 

artu zestan nik esana" Etxba Eib. "Ez gaizki hartu, baiña oso kaxkar portau ziñan nerekin" Elexp Berg. 

"(Gizendu zela erran nakon eta) gaizki artu zuen (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 142. � Zeren ongi edo gaizki 

hartzen badituzte zure eginak edo erranak, etzare hargatik zarena baizen. SP Imit III 28, 2. [Micholek] bere 

senharra dantzan hari zela arkaen aitzinean, gaixki hartu zuen Dabitek seinalatzen zuen alegrantzia hura. Lg I 

301s. Etzazula gaizki artu huntsa nahiz errana. Bordel 90. Farisauek gaizki hartzen dute, Iesusen dizipuluek 

iaten baitzuten eskuak garbitu gabe. HeH Mt 15 (tít.). Esan au Juani Jesusek txit gaizki artu zion. Lard 409. 

Gaizki hartuak izan behar bagine ere gogoan duguna erranen dugu. HU Aurp 126. Ba bainan brigadieraren 

erasiak gaizki hartu Oxaldek; Oxalderi gaitzitu. Ox 198. Ordian etzütian hain gaizki hartzen kontrebandisten 

ützüliak. Const 32. Nik ongia gaizki hartu. Etcham 99. Badira ere gaizki hartzen dutenak zoin ontsa elgar aditu 

duten Frantsesek eta Portugaleko erregeak. "Qui désapprouvent". Ardoy SFran 324. Ez da sumintzen, ez du 

gaizki hartzen. Bibl 1 Cor 13, 5. 

v. tbn. He Phil 86. Dh 62. Dv Mt 8, 26. Laph 53. Jnn SBi 73. Moc Damu 28. Inza Azalp 107. Munita 81. Etxde 

JJ 149. Zait Plat 104. JEtchep 71. Basarri 108. MAtx Gazt 60. BEnb NereA 260. NEtx LBB 313. Lab SuEm 169. 

b) (Lar, Dv, Elexp Berg). Recibir mal; tratar mal. "Admitir, [...] ondo edo gaizki artu. [...] Le admitirá muy mal, 

gaizki txit artuko deu" Lar. "Tratar bien o mal a alguno, ongi edo gaizki norbait artu" Ib. "Gaizki hartzea, mal 

accueillir" Dv. "Garaikoetxea oso gaizki hartu zeben Burgosen militarrak" Elexp Berg. � Gero hara unduan / 

gaiski hartürik nündükezü. 'Je serais mal reçue'. Xarlem 90. Leku askotan, zein ziranen argi-biderik etzutelako, 

gaizki artuak izaten ziran. Bv AsL 199. Iñoiz Jaungoikoaren izena gaizki artu gabea zan gure errian. Inza Azalp 

133. Gaizki artzen zaituzte etxean, beraz? NEtx Antz 124. v. tbn. Const 18. Ir YKBiz 196. Basarri in Uzt LEG I 

339. Anab Aprika 76s. 

c) "Gaizki artzen nau ni neguak (G), a mí me perjudica el invierno" A EY III 322. "Ardoak gaizki artzen nau" 

DRA. 

d) "Estu hartu. Poner en apuros, estar a punto de vencer a un contrario teóricamente superior. Lejarretak oso 

gaizki hartu zeban Hinault Vuelta Españan" Elexp Berg. 

- GAIZKI-ASMATZAILE. (El) que fragua maldades. � Irainti, hanpurutsu, burgoi, gaizki asmatzaile. Dv Rom 

1, 30 (Lç gaitz-erideile, He gauza gaixtoen asmatzaille). 

- GAIZKI HAZI (G-nav ap. Iz Als; Lar, Añ). "Malcriado" Lar. "Acondicionado, instruido a bien o mal, [...] ondo 

edo gaiski oitua, azia" Añ. "Gaizki aziya, el mal educado" Iz Als. � Gaizki aziak daduzka ongi bizi diran hume 

humillak ere. Mb IArg I 265. Guraso batek zeukan seme oker ta gaizki azi bat. VMg 57. Emendik ainbeste ume 

gaizki azi. AA I 564. Biotz gabeko gizon gaizki-azi aiei. Lard 448. Mukitsu gaizki aziyak! Sor Gabon 29. 

Axolabage da, morroin gaxki azi bat. Mdg 125. Zegaitik az aen gaizki-azia? Or Tormes 91. Pikaro gaizki aziya! 

Tx B I 58. [Morgante erraldoia] ongi azia ta itz-leuna bait-zan. Berron Kijote 35. v. tbn. Mg CC 214. Zab Gabon 

66. Ag G 221. ABar Goi 70. 

� "Gaizki azitako umiak ditu, eta ez dakit zer buru-bide atarako daben. Tiene los hijos malcriados y no sé en 

qué va a parar" Etxba Eib (s.v. gaizki azi). � Au da, gaiski azitako umeen amaija. fB Ic III 347. Eta, orrela, 


mende. 

256


gaizki azitako nere buru antzu onek [...]. Berron Kijote 17. 

- GAIZKI BILATU. v. bilatu. 

- GAIZKI BIZI. Vivir mal (ref. a 'vivir en pecado'). � Bizi zan gaizki, etxean zuan aide batekin. AA III 492 (v. 

tbn. 495). Harekin gaizki bizi zen emakume tzarrak. Elsb Fram 145. 

- GAIZKI DESIRATU. v. GAIZKI NAHI. 

- GAIZKI-EGILE. v. gaizki-egile. 

- GAIZKI-EGIN-NAHI. Perverso. � Karitatea manso dela, eta mundua, kontra, gaizki egin nahia da. SP Phil 

428 (He 432 gaiskikoi). 

- GAIZKI EGIN (V-gip, gaxki e. S; H), GAIZKIGIN (S; Gèze (gaisk-), H, Foix ap. Lh). Ref.: Lh (gaizkigin); 

Lrq (gaxki egin); Etxba Eib (gaizki eiñ). Cf. gaizkigin. a) Hacer (el) mal; pecar. "Commetre un méfait ou des 

méfaits" Gèze. "Ofender" A. "Gaxki-egin (Sc), mal faire" Lrq. "Gaxki-egite (Sc), faire du mal" Ib. "Gaizki eiñ, 

hacer daño [...]. Zori Diabruana, gaizki eiñ gurarik, onerako jarduntzia, el destino del diablo, queriendo hacer 

mal contribuye al bien" Etxba Eib. � Bortxaz ere gaizki bano ongi egitia hobe da. E 224. Gaizki egitera 

emanak. Lç Ins A 1r. Gaizki egin dukeienak, kondemnazioneko reksurrekzionera. Lç Io 5, 29 (He gaixki egin 

izan dutenak, TB, HeH, Dv gaizki egin dutenak). Guk gaizki egiten deraukutenei barkatzen derauztegun bezala. 

Mat 83. Bulkhatzen gaitu ongi egitera, eta gibelatzen eta hastantzen gaizki egitetik. Ax 420 (V 272). Egik ungi 

nik diodana, eta ez gaizki nik degidana. "Non pas le mal que je fais". O Pr 575 (v. tbn. 544). Deabruak eztu lan 

bat baizi, bethi gaixki egitia. Tt Onsa 168. Ene ungi egiñen aldera, gaizki egiten darotate. Gç 45. Herodesen 

gaiski egin nahiak nola jakin zütien? Bp II 32. Ongirik ez egitea bera da gaizki egitea. ES 185. Gaixki egiteko 

xedeari utzten. Lg I 288. Ez othe zare kontentatu gaizki egin darotzunari gaizkirik ez egiteaz? Brtc 214. Gaizki 

egin naiaz damutu. VMg 10. Eta zerren ark gaizki egin duan, zuk ere egin bear dezu? AA II 36. Persona bat 

gaiski egiten ikusita. fB Ic II 219. Gaizki egin det Zeruaren kontra. Lard 417. Izan dudan artha bethi nihori 

gaizkirik ez egiteko. Hb Egia 21. Eman izan zeion gaizkigiteko ahala. Ip Apoc 13, 5 (Dv, Ur (G) gaizki egiteko). 

Jakinean eginen dute gaizki. HU Aurp 82. Zuk gaizki egin eta / nik nola barkatu? Tx in Imaz Auspoa 24, 144. 

Gaizki egiten duten guziak iguin dute argia. Ir YKBiz 64. Barkatu egiten diodala niri gaizki egina. Arti Ipuin 82. 

Ez diat gero erraiten gaizkirik egiten duziela... Ez, ez... Larz Iru 54. Batzu gaizki eginik bezanbat, kondenatzen 

gaituzte bertze batzu ongia ez eginik. Xa Odol 271. Nik ezer gaizki egin badizut oso penaturik nago. Uzt EBT 

113. 

v. tbn. Volt 148. Ber Doc 98r. EZ Eliç 148. Harb 139. SP Phil 473. Iraz 24. Cb Eg III 360. CatLan 92. Monho 

132. Mg CO 81. Gco II 15. CatB 45. CatLuz 19. Etch 666. Jaur 170. Gy 174. CatAe 44. CatSal 45. CatR 37. 

Legaz 28. Ip Hil 83. CatUlz 24. Inza Azalp 123. Or SCruz 20. Etcham 82. Vill Jaink 105. Mattin 63. Geizkerik 

e.: Satr FLV 1988, 283 (Larrainzar, 1906). 

� (Con gaizkia, det.). "Cometer algún delito, [...] gaizkia egin" Lar. � Eskandala heltzen da [...] nuiz ere ihurk 

beste baten egitatetik okasione hartzen beitü gaitzkiaren egiteko. Mst III 36, 2 nota. Gaizkia beitü eginen 

amoregatik harez mintza dadin jendia. Egiat 261. Israeltarrak Jaunaren aurrean gaizkia egin zuten. Lard 138. 

Lehenago hilen naiz, ezen eginen baitut gaizkia. Hb Egia 26. Hura nolazpeit lagundu ez duena, bozez edo 

bertzela, gaizkiaren egiten. HU Aurp 127. v. tbn. Barb Sup 59. Gaizkiaren egiteko aski izpiritu baginuela. 

JEtchep 35. 

b) (Añ, Dv; gaizkigin S (Foix) ap. Lh; Gèze (gaiskigin)). Ofensa, acción mala, falta, pecado. "Compungirse, [...] 

(G) gaizki egiñaz damutu" Añ. "Méfait, mauvaise action" Gèze. v. supra II e infra GAIZKI-EGITE. � Hala 

gaizki eginak nola ontasun egin ahal zinitzakelarik egin gabe utzi dituzunak. Mat 313. Gure gaizki egin handiek. 

SP Phil 204. Eur'aitorr'egin gaberik gaizki eginez apezari. O Po 54. Zeren ene gaizki eginak gaztigü gabe 

eztütüzün eitzi. Mst III 50, 5 (Ip gaizkiginak; SP gaixtakeria). Gaizki egiñaren barkanza. Mb IArg I 329. Jauna, 

pagatu naitút / gaizki-egínak onkiéki. LE Kop 173. Lotsaturik nago nere pekatuaz eta gaizki egiñaz. Gc I 398. 

Lagun urkoaren gaizki-egiña alabatzen. AA III 557. Aaztuten da bere gaiski egin guztiakin. fB Ic I 99. 

Giristinoak behar luke gaizki eginaz urriki. Bordel 84. Gaizki-egiña aitortu. Lard 126. Penitentziaz ez ditut 

oraino borratu nere gaizki-eginak? Dv LEd 255. Bere gaizki-egiñakgatik surtan errea. Aran SIgn 103. Gaizki 

egiñentzat billatzen dira / txit asko erremediyo. Ud 141. Gaizki egiñak dira beti bai azaltzen. Ill Pill 13. Gaizki 

egiñak barkatzea. KIkG 65 (KIkV 81 irañak). Nor berak aitortu bear bere gaizkiegiñak. Ir YKBiz 531. Bere 

gaizki egiñari esker irabazitako ontasuna. Mde Pr 179. Bildurrak [...] eragin zion soilik, ez gaizki egiñaren 

damuak. Etxde JJ 199. Ba ote da saririk edo ordaiñik gizonaren ongi ta gaizki egiñentzat? Vill Jaink 98. Gaizki 

eginak zeramala ifernura. Xa Odol 17. 

v. tbn. EZ Eliç 343. Lar SAgust 7. Lg I 257. Ub 37. Egiat 245. Mg CC 146. Echve OngiB 195. Arr GB 92. Xe 

354. AB AmaE 26. Ip Hil 182. Etcham 204. SMitx Aranz 77. Or Poem 542. Etxba Ibilt 479. Mattin 63. 

- GAIZKI-EGITE. Mala acción, falta, pecado. v. GAIZKI EGIN (b). � Gaxtoen artean da gaxtoena bere gaizki 

egiteaz kukatzen dena. "De son mal faire". O Pr 607. Errazu ea ephe luze eman duzun zure gaizki egitetan. SP 

Phil 158 (He 160 bekhatu). Bere biziaren labürziaz zonbait gaizki egitez. Bp I 95. Ezaguerazitzeko bere gaizki 

egitea. Mg CC 240. Gaizki-egite gaizto baten ondorengoa izan zan ezbear ori. TAg Uzt 223. 

- GAIZKI-ELARI. Murmurador. � Salhatariak, gaizki elhariak, Jainkoa higuintzen dutenak. TB Rom 1, 30. 

- GAIZKI HELDU. v. heldu (2). 


mende. 

257


- GAIZKI-HELTZE. v. heltze. 

- GAIZKIENIK. Peor. � Gaizkienik kontra date konzienz[i]a barnetik. E 55. Zen ederrena, egin zen itsusienik, 

bere gogarena gaizkienik. Ax 139 (V 92). Gaizkienik bizi direnentzat, hiltzea lazgarrienik. HU Aurp 139. Horra 

nor eta zer gizon diren goragoko bertze heietaz gaizkienik mintzo direnak. HU Zez 198. 

- GAIZKI-ENTZULE. Aficionado a oir hablar mal de otros. � Gaiski-esaliak ta gaiski-entzuliak galduten dabee 

lagunaren kleituba. fB Ic II 213. Gaiski-entzularik ez balego, gaiski-esalarik izango ez litzatekiala. Ib. 194. 

- GAIZKI ENTZUN. "Oir maldicencias, comentarios peyorativos. Kontzejal lanak hoixe dauka: Tximiñuen 

moduan lanian ibilli, gero gaizki entzuteko" Elexp Berg. 

- GAIZKI-ENTZUTE. Maledicencia (que se oye). � Milla gaiski-esate ta gaiski entzuteren sustraija. fB Ic II 

196. 

- GAIZKI ERABILI. v. erabili (I, 6). 

- GAIZKI-ERABILTZAILE. "Celui qui malmene, maltraite" Dv. 

- GAIZKI-ERAGINGARRI. "Gaizbidea, gaizki eragingarria, eskandala" HeH Voc. 

- GAIZKI ERAMAN. v. eraman. 

- GAIZKI ERASI (H, s.v. gaitz-erastea). Murmurar. v. GAIZKI ERRAN. � Zenbeit spiritu gaiskiratuk handik 

aitzekia har ahal dezaketena [...] gaiski erasteko. He Phil 362 (SP 359 gaizki erraiteko). Ikhusirik haren dizipulu 

batzu iaten hari zirela esku lohiekin, [...] gaizki erasten hasi ziren. HeH Mc 7, 2. 

- GAIZKI-ERASLE, -ERAUNSLE. Figuran en H, s.v. gaitz-eraslea. 

- GAIZKI-ERASTE. Maledicencia. � Gaiski erastea mundutik khen lezakenak, khen lezake ziñ-ziñez 

gaxtakeriasko bekhatuetarik parte handi bat. He Phil 354 (SP 351 gaitz erraitekak). [Akzione galgarrien] artean 

ga[i]ski erasteak baitaduka lehenbiziko herrunketarik bat. Ib. 353s (SP 351 gaizki erraitekak). 

- GAIZKI-ERAUNSKERIA. "Gaitz-, gaizki-erauntskeria, bavardage méchant, médisance, propos défavorable, 

de peu ou de nul fondement" H. 

- GAIZKI-ERAUNSLE. Figura en Harriet, s.v. gaitz-eraslea. 

- GAIZKI-ERAUNTSI (Dv, H (s.v. gaitz-erauntsia)), GAIZKIRAUNTSI. a) Murmuración, maledicencia. 

"Médisance. Gaizki-erauntsiei beharria tapatuko diotet (Harb) [...]. Trufaz bezala egiten den gaizki-erauntsia 

(He)" Dv. � Abandona diozozu zure ohorea gaxtoen kalomniari edo gaizkirauntsia gezurrezkoei. He Gudu 264. 

Gaizkirauntsiez edo medisentziaz. He Phil 353 (SP 351 gaizki erranez). Trufaz bezala erraten den gaiskirauntzia 

are bertze guziak baiño kruelagoa da. Ib. 357 (SP 354 gaizki errana). b) (Dv, H (s.v. gaitz-eraunstea), A). 

"Médire" Dv. "Murmurar (He). Gaizkierauntsian, murmurando" A. 

- GAIZKI ERE GAIZKI. "Gaizki be gaizki, pésimamente. Gaizki be gaizki eritxi detsat eiñ dozun gauziari, me 

ha parecido muy mal lo que has hecho" Etxba Eib. � Geixotuko zan, gaizki be gaizki jartzeraño. SM Zirik 52. 

Lorak, geizki be geizki einda euazela sartu jakon buruan. Ib. 13. 

- GAIZKI ERITU. "Malherido, gaizki eritua" Lar. � Almirante Vallecilla gaizkieritua eta eskuak errerik erori 

zan urtara. Izt C 437. Salzesko batallan irten zan gaizki eritua. Ib. 490. 

- GAIZKI-ERRAILE (SP, Urt IV 91, H, A). Difamador, murmurador, detractor. "Médisant" SP. "Calumniator" 

Urt. "(Harb), médisant, détracteur. Gaizki erraten duenak eta gaizki errailea entzuten duenak, biek deabrua 

gainean dakharkete" Dv. "Qui fait ou qui a l'habitude de faire des reproches, des réprimandes" H. v. 

gaitzerraile. � Bata berzearen dire gaizki erraile, / etsiak eztuketela nihor konsolatzaille. EZ Man I 101. Oro 

bere buruaz berzeak, dezaguzke gaizki erraileak. O Pr 374. Mihi gaizki errailea. Gç 166. Zorigaitz zuenzat 

presuna gaizki erralleak. Mih 65. Andre haren kontra hitz bat edo bertze nabaditzen zuenean gaizki-errailea 

ezpatarat deitzen zuen. Laph 4. 

v. tbn. SP Phil 191. Bp I 102. Ch II 1, 5. He Rom 1, 30 (Lç gaitzerraile, TB gaizki elhari, Dv mihi-gaixto, Bibl 

beltzaile). Mih 65. Egiat 238. TB 1 Cor 6, 10. 

- GAIZKI-ERRAITE. Maledicencia. � Aserretasunak, liskarrak, gaizkierraiteak. Lç 2 Cor 12, 20 (He gaixki 

errateak; TB medisenzia, Dv erauntsia gaixtoak). Konzientzia gaixtoa eta eria eztu ontzen eta ez sendatzen 

nehoren laudorioak, eta ez ona eta sendoa ere gaixtatzen eta ez eritzen gaizki erraiteak. Ax 444 (V 290). 

Faltarik eztuela dakien presunak eztu bertzeren gaizki erraiteaz kasurik egin behar. Ib. 443 (V 290). Utzirik 

beraz gaixtakeria guziak, tronperia, itxurapen, inbidia eta gaixki errate guziak. He 1 Petr 2, 1 (Lç gaitzerraite, 

TB medisentzia, Dv mihi ukhaldi). 

- GAIZKI-ERRAITEKA. Maledicencia. v. gaitzerraiteka. � Iujeamendu arinak [...] ehun bertze galgarrizko 

obra egitentu, zeinen artean gaizki erraitekak lehen lekua eta gradua baitaduka. SP Phil 351 (He 354 ga[i]ski 

erasteak). 

- GAIZKI ERRAITEKO. a) (Sust. y adj.). (Cosa) censurable. � Gaizki erraitekorik ezagutzen baduzu, begira 

zaite halakorik egitetik. SP Imit I 25, 5 (Mst zerbait gaixtorik, Leon gaizki zerbait). Begira zaite [...] gaizki 

erraitekoak diren ahalkegaberietarik. SP Phil 328s. Konpainien bilha ibiltea eta hetarik ihez egitea bi gauza 

dire bata bertzetik urrun direnak, eta minzo natzaitzun debozione kortesean gaizki erraitekoak. Ib. 325 (v. tbn. 

202). � (Con suf. de comparación). � Gure mendeko Hignot batzuk (zeinak millatan gaizkiago erraitekoak 

baitira San Hieronimok [...] izendatzen dituen Zinikak baino). SP Phil 410. Halako iokoak hagitz perillosago 

baitira eta gaizkiago erraitekoak. Ib. 375 (He 378 gaitzestekoagoak). b) Censura (?). � Begira zaite ahalkeria 


mende. 

258


eskastetik, zeinei bethi gaiski erratekoak bait darraiste. He Phil 330. 

- GAIZKI-ERRAITETASUN. Maledicencia. � Gaizki erraitetasuna hastio duenak afruntatuko du bere burua. 

SP Phil 238 (He 240 gaizki erratea). 

- GAIZKI ERRAN (AN-5vill, B, BN-arb, R-uzt; Volt 94, Gèze, H). Ref.: Iz R 297; Gte Erd 128. a) Hablar mal 

(de alguien o algo), injuriar, afrentar, ofender; (menos frec.) reñir, reprender. "Médire" Gèze. "Faire des 

reproches" H. "Amandréa, zéren erraitan du gaiski? madre, ¿por qué me riñe? (R-uzt)" Iz R 297. "Gaizki 

erraiten du (bere auzoaz) (BN-arb) [...] beti gaizki erraten ari dira (AN-5vill), elkarri gaizki erranez dailtze (B)" 

Gte Erd 128. v. gaitzerran, GAIZKI ESAN. � Tr. Propio de la tradición septentrional. Bien documentado hasta 

fines del s. XVIII; después disminuye un tanto su uso. Se emplea sobre todo con complemento vbal. en caso 

instrumental (a veces -gatik), pero hay varios ejs. de las construcciones norbait gaizki erran y norbaiti gaizki 

erran. � Anhitz gizon ari bada andrez gaizki erraiten. E 115. Zuhur gutik andregatik gaizki erran diroite. Ib. 

117. Io badeza dardoaz ere gorputzaren erditik, / ainguruiak bano oboro ez larrake gaizkirik. Ib. 129. Aditzen 

eztituzten gauza guziéz gaizki erraiten ari dirade. Lç Iudae 1, 10 (TB gaizki mintzo, Dv burhoka aiphatzen). 

Legearen kontra gaizki erraiten du. Lç Iac 4, 11. Ordena hunez gaizki erraitea dela elizako sainduak gaitz 

erraitea. Harb 419. Iende gaixtoek gutzaz gaizki erraiten dutela enzuteaz hartzen dugun damua. Ax 445 (V 291). 

Eztiogula probeari liskarrik edo eranzuterik egin behar, eta ez gaizkirik erran. Ib. 223 (V 149). Gaitz da [...] 

gaizki erraiten deratzunari ez ihardestea. Ib. 480s (V 311). Ez erran eure auzoaz gaizkirik. O Pr 573. Egiazko 

alhargunak nihoiz ere bertzeak eztituela gaizki erran eta ez baiatu behar. SP Phil 422. Gaizki erranez gal erazi 

den ohoriaz züzen egin behar deia? Bp I 102. Gaiski erran gogo duten hura. He Phil 356. Ez derrazuela 

gaixkirik, ene anaiak, batzuk bertzeez. He Iac 4, 11. Etziren ausartatzen ageriki gaixkirik erraterat. Lg II 199. 

Oraidano bisaiak / gaizkirik erran eztaut sekula. "Ne m'a rien reproché". Arch Fab 183. Ez naiz itsurat mintzo, 

ez gaizki erran beharrez: ezagutzen ditut! Hb Egia 89. Haukiek dira ezpainak, nihoren gaizkirik erraiteko edo 

damu egiteko ideki izan ez direnak. Dv LEd 258 (Cb Eg II 145 iñoren gaizki esan edo ofensaz). Ongirik baizik ez 

egin eta, hitz bat ez erranik gaizki, / gaixtaginenen heriotzerat dela gu gatik joaki [Jesus]. Ox 74. � Gaizki 

ziotenean, ez baitzuen mehatxurik egiten. TB 1 Petr 2, 23. 

b) (H). (Uso sust.). Injuria; reprensión. "Mauvais, malin propos, discours médisant" H. � Ene dotrina gatik 

gaizki erranak eta falsokeriak izan ditut ordain. SP Imit III 18, 1 (Ch afruntu, Mst akusantxa falsiak). Gaizki 

erran arin batez tarritatzen da. Ib. 54, 3 (Ch hitz ofensagarri, Mst hitz arhinzki erran batez, Leon elhe gaixto). 

Egiak hura libratuko du enganarietarik eta gaixtoen gaizki erranetarik. Ib. 4, 1. v. tbn. SP Phil 238. Kristi 

lagünaren kontre gaizki erranak ükhatüz. Bp I 102. Gaiski erran bat, [...] fermu gelditzen ohi da entzuillen 

buruetan zenbeit hitz pulit eta agradagarritan ematen den orduan. He Phil 357. 

- GAIZKI-ERRANKA, G.-ERRAKA. Murmurando, hablando mal (de). v. GAIZKI-ESAKA. � Jauna, zergatik 

egon bear du zakur garrek gaizki-erranka (Dabid) erregeren kontra? (11). LE-Ir. Gaizki erraka dabiltzenak. Añ 

CatAN 39. Gaizki errailea beti bertzez gaizki erranka. P. Erramuzpe in Onaind MEOE 1114. 

- GAIZKIHERTE (?). "Adversité, gaizkihertia" VocS (empleado tbn. por Egiat sg. el ed.). 

- GAIZKI-ESAERA (Lar � H). "Detracción" Lar. 

- GAIZKI-ESAKA (V-gip, G; H), G.-ESANKA (AN-gip; H). Ref.: A (esaka); Elexp Berg (gaizki-esaka); Gte 

Erd 225. a) Hablando mal, murmurando; maldiciendo, echando juramentos. "Pellok mundu guztiagaittik gaizkiesaka 

jardutzen dau" Elexp Berg. "Bata bestiagatik gaizki esaka ibiltzen dira (G-azp), bata besteentzako gaizki 

esaka ibiltzen dira (AN-gip), [...] gaizki esaka ari dira (G-azp), esanka (V-gip, AN-gip), [...] elkarri gaizki esaka 

ai dira (G-azp)" Gte Erd 128. � Arrazo[i]rik gabe juzgatzen, galosten ta gaizki esaka dabillenak. CatBurg 30. 

Jaunaren ofensan gaizki esaka asi zan. Cb Just 68. Bata barkazio eske eta bestea gaizki esaka dagokio [Jesusi]. 

Lard 461. Gaizki esaka ari da Jaungoikoa gatik. Ur Mt 9, 3 (Ker biraoka). Norbaitengatik gaizki esaka mintzatu. 

ArgiDL 27. Neregatikan dantzatu dezu / gaizki esaka mingaña. Tx B I 62. Gau eta egun isildu gabe gaizki esaka 

neretzat. Ib. 60. Beste jaun batzuentzaz gaizki esaka ari giñan. Lab EEguna 86. Otxandaz marmarioka ta gaizki 

esaka aritzen da. Etxde AlosT 40. Gaizki-esaka ari dira zuengatik. IBe 1 Petr 4, 4. Elkarri gaizki esaka. Berron 

Kijote 147. 

v. tbn. CrIc 61. Gco I 443. Aran SIgn 40. Etxeg EE 1882c, 562. EusJok 137. Or Aitork 54. Basarri 174. NEtx 

LBB 205. Uzt Noiz 45. Berron Kijote 210. MIH 293. Gaizki esanka: Tx B I 72. 

b) (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ (gaiski-), H). (Sust.). Injuria, ofensa; maldición. "Murmuración" Lar y Añ. 

"Médisance, propos défavorable" H. "Andra sorgiñ horrek, gaizki-esakia eta mormoxetia besteik eztauka" Elexp 

Berg. � Gaizkiesaka ta maldizio txit asko egin zituen. Cb Eg III 388. Gaizki esaka pisuetatik eskuazko tratu 

gaistoetara igaro zan. Cb Just 95. Zeinbat gaiski esaka juezen, abogau ta eskribauben kontra. CrIc 72. Limosna 

edo amoina baño gaizkiesaka eta humillkizun geiago baturik. Aran SIgn 22. Burla, ixeka eta gaizkiesakak gure 

amorez eramateko. Arr Orac 292 (ap. DRA). Elkarrenganako gaizki-esaka ta ixtillu aiek uzteko. Or SCruz 114 

(v. tbn. 141). 

- GAIZKI-ESALDI. Murmuración, habladuría. � Guztiak gaiti gaiski esanda [...] azkenian zeure gaiskiesaaldijari 

ezarten deutsazu txaplatia [...] esanagaz: [...]. fB Ic II 190s. 

- GAIZKI-ESALE (G-azp ap. Gte Erd 128; Lar, Añ (gaiski e., V), H). Murmurador, (el) que habla mal de 

alguien; blasfemo, maldecidor; crítico, detractor. "Murmurador" Lar y Añ. "Detractor" Lar. "Gaizki esalea da 


mende. 

259


(G-azp)" Gte Erd 128 (junto a mihi zikina, mihi gaiztoa, etc., de otras zonas). � Bere jenio gaiztoa, biraoti ta 

gaizki esalea. Mg CC 148. Murmuradoriak edo gaiski esalak. fB Ic II 198. Nor da zure arerijua? Nor da zure 

gaiski-esalia? Ib. 196. Miin gaiski-esaliak. Ib. 202. Jaunaren izen santua batek aotan artu eta gaizki itzegin 

zuen. Gaizki-esale au Moisesi eraman zioten. Lard 85s. Gaizkiesalen batek esango dau enazala ni euskaldun 

ona. Ag AL 52. Gaizki-esaleen bildurrik ez du izango (Psal 111). NEtx Nola 39. Bigarrenaren [edizioaren] 

gaizki-esaleak ez zirela zenbait harroxko lepa-gogor baizik. MIH 171. Aretino gaizki-esaleaz oroitu naiz. Ib. 

365. Gaizki-esaleak ugariagoak zirela ontzat zeukatenak baino. MEIG I 165. v. tbn. CrIc 59. MAtx Gazt 41. IBk 

1 Cor 6, 10. IBe Tit 2, 3. 

- GAIZKI ESAN (V-gip, G-azp, AN-gip; Lar, Añ (gaiski e.), H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 121 y 

128. a) Hablar mal (de alguien o algo), murmurar; injuriar; maldecir, echar juramentos. "Detractar, infamar" Lar. 

"Murmurar contra alguno" Lar y Añ. "Reprender, murmurar [...]. Gaizki esan detsa eiñ daben okerra gaittik, le 

ha reprendido [...]. Atzetik gaizki esaten bizi da mundu guztiagaittik, vive hablando mal de todo el mundo" Etxba 

Eib. "Hablar mal de alguien. Atzetik gaizki esan eta aurretik lagun haundixak" Elexp Berg. "Gaizki esaten ari 

zaio (G-azp, AN-gip), [...] bata bestiaitik gaizki esaten dabiz (V-gip)" Gte Erd 128. "Ondo itz egin zazu, 

gaizkirik esan gabe (G-azp), iñori gaizki esan gabe (G-azp, AN-gip)" Ib. 121. v. DEUNGARO ESAN, GAIZKI 

ERRAN. � Dameak gaxki esanagaiti, / ez galdu esperanzarik. Lazarraga 1182r. Au esan diodanean, asi da 

gaizki esaten (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 54s. Nai ondo, nai gaizki nigatik diotela: zer zat? Cb Eg II 83. 

Ekusia gatik anima bat egunoro komulgatzen bere konfesorearen konsejuz, ez dala gaizkirik esan bear. Mg CC 

238. Zertako aserre andi batekin esan etziñon gaizki zere anima lapurrari? Ib. 123 (CO 178 dongaro esan). 

[Bazekian leoiak] gaizki esango zala bazter guzietan bere atzapar portitzak eramaten bazituen sagu bat 

apurtzeko. VMg 21. Ez iñor gaitik gaiski esan. Ur MarIl 3. Erri guztia marmar gaizki esaten ari zala. A Ardi 76. 

Bein bakarrik ez du Mariaren izenik abotik atera oraindik, gaizki esateko ez bada! Ill Testim 14. Asi zan 

induljentzi oietaz gaizki esaten. Inza Azalp 95. Kulparik gabe amaika bada / nigatik gaizki esana. Tx B I 32. 

Kritikak baditu bere legeak, eta lege horiek ez dira beti gaizki esatea izan daitekeen bezain atseginak. MIH 206. 

v. tbn. Acto 183. Gco I 433. fB Ic II 203. Xe 216. AB AmaE 335. AzpPr 84. Ag G 117. EusJok 48. Tx B III 58. 

Basarri 175. MAtx Gazt 82. 

� Etzuela iñork gaizki zer esanik izango. Lard 196. 

b) (V-gip, G-nav; Bera). Ref.: Iz Als (gaizkiesana), ArOñ (gaizkíesan). (Uso sust.). Habladuría, murmuración; 

calumnia, ofensa, injuria. "Gaizkiesana, la maledicencia. [...] ta inbíyarrekin bétik gaizkiesana" Iz Als. 

"Gaiskíesan bat da, es un insulto, mal decir, nombre injurioso" Iz ArOñ. � Zer dira gaizki-egiñak eta gaizkiesanak, 

ez bada gaba illuna, itzal-itxusia? Lar SAgust 7. Oiek ezpañak, iñoren gaizki esan edo ofensaz idikitzen 

ez ziranak. Cb Eg II 145. Bestiaren murmurazinoia edo gaiski-esana gogoz entzuten. fB Ic II 195. Beretakoen 

baten kontrako gaizki-esanak. Aran SIgn 109s (v. tbn. 100 'calumnias'). Errebolberaz eta gaizki-esanaz eskainka 

ari zitzaizkion. Or SCruz 43. Bateron-baten gaizki-esanagaittik aldendu baeban bere laguntzatik. Etxba Ibilt 

479. Zerbait gehiago utzi dutenak bizi garenon ongi nahiz gaizki esanek dauzkate bizirik hil ondoan. MEIG VII 

67. v. tbn. Sor Bar 109. Etxde JJ 97. Berron Kijote 55. � Lotsatu egin biar da gaiski esalia, bere paltia ta gaiski 

esaneko pekatuba berari arpegijan ezarrijagaz. fB Ic II 199. 

- GAIZKI-ESATE. Murmuración, habladuría; injuria, ofensa; maldición, juramento. v. GAIZKI ESAN (b). � 

Ernegazio eta gaizki esateak. Mg CC 166. Gaiski esatiaren edo murmurazinoiaren gaineko kaltiak. fB Ic II 210 

(v. tbn. 203). Mesedeakgatik esker gaiztoak errezibitu nituen, milagroakgatik gaizki esateak. Echve Imit 227. v. 

tbn. Ur MarIl 126. Etziran mormorio eta gaizki-esateari lekurik ematera benturatu. Lard 88 (v. tbn. 97). Burla, 

ixeka, gaizki-esate, masalleko. Arr Orac 278 (ap. DRA). Utz itzazue, beraz, gaiztakeria guztiak eta azpikeria, 

itxurakeria, bekaizkeria eta gaizkiesate guztiak. IBk 1 Petr 2, 1 (IBe gaizki-esate). 

- GAIZKI ETA GAIZKI. Pésimamente. v. GAIZKI ERE GAIZKI. � Gaizki ta gaizki egiña! Mendian billatzen 

dezun landareai, ta batez ere gazteari, kontu eskurik ezarri... Munita 55. 

- GAIZKI-ETORRI. "Adversidad, gaizkietorria" Lar (� VocCB (s.v. atsekabe) � Dv (s.v. gaitzegoki)). 

- GAIZKI-GURA. a) v. GAIZKI NAHI. b) "Gaizki-gurak, deseos de mal ajeno, falta de buena voluntad. Alkarri 

dittugun gaizki-gurak, sortzen dittue munduko okerrik geixenak, las envidias que nos tenemos" Etxba Eib. v. 

gaizkinahi. 

- GAIZKI-IKASI (-kh- Dv, H), GAIZKIKASI (S ap. Lh Eusk 1919-1920 (II), 81). a) "Mal-appris" Dv. 

"Burhasoak nolakoak diren ageri da ume ongi edo gaizki ikhasietarik, il est clair, par les enfants bien ou mal 

élévés, quels sont les père et mère" H s.v. ikhasia. "Impoli, insolent" Lh. � Zure ganik obedienzia eta ohore 

behar dutenak hain gaizki ikhasiak eta hain bihurriak badira. SP Phil 164s. Zer lorietan aurthik lezakeen, hatzez 

gora, mandozain gaizki ikasia! Barb Sup 130. b) "Gaizkikhasi (S; Foix), trivial" Lh. 

- GAIZKI IRUDITU. "Gaizki irudituta egon, imaginar mal una cosa, estar en un error. Gaizki irudituta negon ni, 

bai" Gketx Loiola. 

- GAIZKI HITZ EGIN. Hablar mal (de alguien); blasfemar, maldecir; decir inconveniencias. "Hartaz gaizki 

hitzegiten dute (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 128. v. GAIZKI MINTZATU. � Guarda nazazu / gaixki hitz egitetik. 

EZ Eliç 89. Baldin nik gaizki itz egin badet, / errazoe eman ezazu. Bast 16. Gaizki itz egiten due zuzaz. AA III 

491. Gauzarik onenetatik ere artzen zuten Jesusgatik gaizki itzegiteko oña. Lard 402. Zergatik gizon orrek 


mende. 

260


Errege nere Jaunari ain gaizki itzegin bear dio? Ib. 197 (v. tbn. 85). Kondesagatik ona besterik aditzen etzuela, 

Goloz añ gaizki itzegiten zioten denbora berean. Arr GB 93. Agirian asi zan Santuaren kontra txit gaizki 

itzegiten. Bv AsL 136. Besteaz gaizki ez itzegitea. Arr May 10. Gaizki niregatik itzegin atzetik. AzpPr 40. Aspaldi 

ontan arkitzen zera nitzaz gaizki itzegiña. Tx B I 62. Gaizki itzegin badut, erakutsi zaidazu zertan utsegin dedan 

(Io 18, 23). Ir YKBiz 475 (Or gaizki itzegin; Lç, He, LE, HeH, Dv, Leon gaizki min(t)zatu). Beregatik gaizki itz 

egin zuten lagunak ixildu bearra zeukatela. JAIraz Bizia 67. v. tbn. It Fab 165. EusJok 95. JanEd II 102. ABar 

Goi 42. MEIG IX 72. � Aldegina dan gisan / itz gaizki norbaitez. Or BM 98. � (Part. en función de adj.). � 

Batek Jesusi esaten zion: Kristo baaiz libratu gaitzaguk i erori eta gu; baña besteak lagun gaizki-itzegiña 

agirakatzen edo erreprenditzen zuen. Lard 461. Pekadori ingrato gaizki itzegiñak. Ud 106. 

- GAIZKI HITZ ERAGIN. Hacer hablar mal. � Blasfema erazo edo Jaungoikoaren kontra gaizki hitz eragin. 

Gco I 454. 

- GAIZKI IZAN. a) (Acompañado de instr.). Ir(le) mal. v. GAIZKI JOAN. � Ezen gaizki lizate guzaz, baldin 

deabruék eta gaixtoék Iainkoaren borondatearen kontra deusen egiteko bothererik baluté. Lç Ins C 2r. b) (Aux. 

intrans. bipersonal). Parecer(le) mal. "Gaizki lakiket (L-ain, BN), sería mal para mí" A. � Hori etzait batere 

gaizki. Bainan, ene arabera, hobeki egin lezakete oraino [...]. Dv Lab 226. Hartako naski gizon zenbaitek ez 

dute ikusi nahi gauean baizik. Oro ifrentzuz edo gaizki zaizkote argitan. Hb Egia 141. Bizkitartean Seroren 

eskoletarik ostikoka bezala kanporat emaite hori ez omen zaio jaunari hain makur ez hain gaizki. HU Zez 104. 

Ez ahal zauk gaizki gaxtaginen arrapatzea eta punitzea? Larz Senper 22. 

- GAIZKI JAIO. Malnacido. � Abre pelatu, zakartsu / eta gaitzki yayo hura. Gy 160. 

- GAIZKI JOAN. (Acompañado de instr.). Ir(le) mal. v. GAIZKI IZAN. � Begirautzue, lurra eta itsasoa, gaizki 

doha zuetzaz: zeren iautzi da deabrua zuetara kolera handian. 'Mala os espera'. Ax 175 (V 118). Gaizki doha 

iztupaz, suak utki dezanean. 'Mal le va a la estopa'. Ib. 418 (V 271). 

- GAIZKI-JUZGALARI, GAIZKI-JUZGALE. (El) que juzga mal a otro. � Gaiski juzgalariak ta gaizki esaliak. 

fB Ic II 236. Gaiski esalia (ta bardin da gaiski juzgalia) dala, autsari auagaz aixe emoten deutsana legez. Ib. 

228. 

- GAIZKI MINTZARAZI. Hacer hablar mal. � Begirautzue, beraz, gaixki mintzaraztetik guk egiten dugun 

ungiaz. He Rom 14, 16. 

- GAIZKI MINTZATU (Dv, H), GAIZKI MINTZO IZAN. a) Hablar mal (de alguien o de algo); decir 

inconveniencias. "Gaizki mintzatzea norbaitez, parler mal de quelqu'un" Dv. "Mal parler" H. v. GAIZKI HITZ 

EGIN. � Elkharren kontra etzaiteztela gaizki minza, anaieak. Lç Iac 4, 11 (TB gaizki mintza bata berzeaz, Dv 

elkharrentzat ez mintza gaizki). Zeren hetzaz [gaixtoez], heken adiskideak ere [...] gaizki mintzo baitira. Ax 515 

(V 332). Hobe da ixil egoitea, ezenez gaizki minzatzea. "Que mal parler". O Pr 244. Bertzez gaizki minzo denak 

adi ditzake bere ogenak. Ib. 562. Mihi gaizki mintzatzen / hañitz aldiz usatua. Gç 139. Gaizki bestez minzatzia 

bekhatü handi bat deia? Bp I 102. Emanen [dute] bide gaizki mintzatzeko. ES 196. Gaizki minzo diren 

konpañatik, ahal bagite, erretiratüz. CatLan 98. Lagunaz gaizki mintzatzeko ohitura. Dh 145. Hil orduko, 

berehala hartaz gaizki mintzatzea. HU Aurp 63. Ari dira, bele antzo / --koa, koa, koa, koa-- / bestengatik gaizki 

mintzo. Mde Po 41. Gizarteko asarreak ez piztea ez ezen, gaizki mintzatuz geitzea. "Male loquendo". Or Aitork 

230. 

v. tbn. EZ Man I 94. SP Phil 352. Tt Arima XV. Ch III 46, 4. He Phil 355. Mst III 28, 2. Lg II 147. Mih 65. Arch 

Fab 89. Gy 9. Dv 1 Petr 2, 12. CatS 48. Zby RIEV 1909, 106. CatJauf 15. MEIG VI 169. 

b) Reprender. � Gaizki mintzatzen zaion guzietan, begiratze gaisto edo desafioa egiten dionean [gurasoari]. 

CatB 44. Egün batez gaizki mintzatü zen bere amari; hau ordian nigar turrustaz hasi zen. Ip Hil 55. 

c) (Part. en función de adj. y sust.). Mal hablado. "Gaizki mintzetue da (B)" Gte Erd 128 (junto a aho zikiñekoa, 

mihi gaiztoa, etc., de otras zonas). 

- GAIZKI-MINTZATZAILE. "Calumniator" Urt IV 91. 

- GAIZKI MINTZATZE. Calumnia. � Gezürrez edo gaizki minzatzez besteri damü egin derionaz. Bp I 102. 

Kolera, aihartasuna, malezia, gaizki mintzatzea. TB Col 3, 8. 

- GAIZKI NAHI, G. GURA, G. OPA, G. DESIRATU. Desear el mal; querer mal. "Gaizki nai diot" Lar s.v. 

malquerer. Cf. gaizkinahi. v. GAITZ NAHI. � Gaizki obratzea bezala gaizki desiratzea ere bekatu dela. Mat 

117. Gaizki nai zieten guzien eskutik aterako zituelako ustea. Mb IArg I 283. Eranzuteko guk on egiñekin, gaizki 

nai edo egin digutenai. VMg 10. Inok bere ez deutsa gaiski gura bere gorputzari. fB Ic III 345. Motrikuko 

jendiak / kolera artzen du; / gaizki nai duen batek / gezurra esan du. Xe 287. Nere ondra loi-gabia lagatzen 

dorala gaizki gura destenen miñian. Etxba Ibilt 487. v. tbn. Gco I 440. Bv AsL 67. CatJauf 16. G. opa: fB Ic I 

303. 

- GAIZKI OPA. v. GAIZKI NAHI. 

- GAIZKI HORI. ¡Mal hecho! � --Gure hauzapezek badute hortaz aditurik aski, guti khexatzen badira ere 

gehienak. --Gaizki hori! Iduri luke ezen kargu bat hartzen duenak, karguak manatzen diozkien eginbideak bethe 

behar lituzkeela. Dv Lab 313. Haur huntaz irri egiten duzue? gaizki hori; ezik itxuxia badu ere gorphutza, 

ederra du arima. Laph 154. 

- GAIZKI PENTSATU. a) Pensar mal. � Defendatzen du nehoren kontra gaizki minzatzea, ala gaizki pensatzea 


mende. 

261


ere bai? Lç Ins D 7v. Karitateak eztu gaizkirik pensatzen; mundua, kontra, bethi gaizki pensatzen iarria da. SP 

Phil 428 (He 432 ez du aurkhitzen gaiskirik baizen). Laguna gaiti gaiski pensetako. fB Ic II 230. v. tbn. Etxde JJ 

192. SM Zirik 68. Lab SuEm 177. � Askotan neska onak ere, gaizkirik pentsatu gabe noski, nolabait xamarreko 

jazkera daramate. MAtx Gazt 79. b) Malpensado. v. GAIZKI-USTE. � Eta komeni da maizenik gaizki pentsatu 

xamarra izatea. MIH 191. 

- GAIZKIRA. Mal. � Eziran kupira / pixka bat sikira, / nerekin gaizkira / portatuak dira. Tx in Imaz Auspoa 

24, 132. 

- GAIZKIRA(T) HARTU. "Gaitzitzea, gaizkira hartzea, samurtzea" HeH Voc. "Gaizkirat hartzea, prendre en 

mauvaise part" Dv. � Iainkoa ezin ofensa dezakegu, [...] Prinzesaren senhar iaunak ezin gaizkira har dezakeien 

bezala, hark enzuna gatik igorri zitzaion mandatari lizuna. SP Phil 435. Zer nahi egin dezan, gaiskira hartzen 

dugu. He Phil 387 (SP 383 gaitzera hartzen). Ikusten dut solasa gaizkirat hartu nahiko dutenek zer erranen 

duten. HU Aurp 126. 

- GAIZKIRA(T) ITZULI. "Gaizkirat itzultzen ditu ene solas guziak, il donne un mauvais sens à toutes mes 

paroles" Dv. � Begira zaite [...] obra onak gaizkira itzultzetik. SP Phil 353 (He 355 gaiskira itzultzetik). Bere 

pasioner enjogi den gizonak, huna ere gaizkiala ützültzen dü. Mst II 3, 1 (SP, Ch gaitzera itzultzen, Ip 

gaizkialatzen). Ikharan dago hitzak edo urratsak gaizkirat itzul diotzaten. Hb Egia 154. 

- GAIZKIRAKO. Para mal. � Mundu huntan ikusten / dugula holako, / gaizkirako bezala / berdin ongirako. 

Etcham 63. 

- GAIZKIRAKO BIDE (H). Ocasión de pecar; mal camino, camino del pecado. "Gaizkirako bidea dadukate 

horrelakoek, ces sortes de personnes ant pris le chamin du mal" H. � Gaizkirako bidea ematen duen bekataria. 

Mb IArg I 144. Gaizkirako bideetatik alde egiten ez dutenak. KIkG 74 (KIkV 97 obenerako). Gaizkirako 

bidearen zueri erakustea. Barb Sup 59. 

- GAIZKIRA-NAHI. Inclinación al mal. � Gaizkira-nai neurrigabe onek obe ta oberen diranak utzerazten 

baititu. "Immoderata in ista inclinatione". Or Aitork 44. 

- GAIZKI-SALATU (gaiskisalhatü Gèze � A; H). Acusar, denunciar. "Médire" Gèze. "Dénoncer, accuser 

quelqu'un" H. � Egotxirik beita gure anaien gaizkisalhazalia, zuñek gaizkisalhatzen beitzütian gure Jinkuaren 

aitzinian gai eta egun. Ip Apoc 12, 10 (Lç, He, TB akusatu, Ur (V y G), Ol salatu, Dv iratxiki). v. tbn. SoEg 

Herr 7-2-1957 (ap. DRA gaizkixalatu). 

- GAIZKI-SALATZAILE. v. ej. en GAIZKI-SALATU. 

- GAIZKI SALDU (S; Gèze, Dv (S), H, Foix ap. Lh). Ref.: A (gaiskisaldu); Lh (gaizki saldü); Lrq (gaxki-sal). 

Calumniar. "Médire, trahir" Gèze. "Calommnier" Dv, que cita a Ip. "Dénoncer, accuser quelqu'un" H. "Hacer 

traición" A, que cita a Gèze. "Trahir" Lh. "Diffamer" Lrq. � Erregeri gaizki saldu, gertuz ogen gaberik. E 231. 

Gaiski saldürik izan nüzü, / hori kuntrariua düzü; / Etzüntiedan traditü / ez eta ere pensatü. 'J'ai été faussement 

accusé'. Xarlem 1353. Behar dugu senharrari gaizki saldu adulterioko bekhatiaz. Past. Genev (ap. H s. v. saldu). 

Gero beste aurrhider gust egiteagati, / gaiski salzen nündian ene aitareki. 'Elle disait du mal de moi à mon père'. 

Etch 174. Bena gaiski saldürik emastik harzara, / kondüsitü nündien brigadaz brigada. 'Faussement accusé par 

ma femme'. Ib. 184. Gaizkisaldürik zira Jüdio direla dioienez. Ip Apoc 2, 9 (Ur (V) deungaro esan). 

- GAIZKITIKAKO. "Qui provient du mal. Gaizkitikako onak ondorio txarra, le bien (ou l'avantage) qui vien du 

mal finit par le mauvais succès" Dv. � Horietaz gainerakorik dena, ordean, gaizkitikakoa da. Dv Mt 5, 37 (Lç 

gaixtotik). 

- GAIZKITIK GAIZKIRA. De pecado en pecado. v. GAIZKIZ GAIZKI(RA). � Bekatuz bekatu ta gaizkitik 

gaizkira dabilzan zenbait. Mb IArg I 301. 

- GAIZKITZAT HARTU. Tomar a mal. v. GAIZKI HARTU. � Ez beldur izan gaizkitzat artuko diola 

Jangoikoak bere ministroari [...] ekartzen dion obedienzia gatik. Mg CC 112. v. tbn. Ill Testim 30. Fotoak 

artzeko ezin aukera obea, baño ausartzen ez, iñork gaizkitzat ar etzezan. Anab Aprika 19. Ez dezazula gaizkitzat 

artu, Manuel, nere eztenik. Uzt Noiz 93. 

- GAIZKI-USTE. Malpensado. Cf. gaitzuste. � Aberatsen semeen arte egiten zirala hauteskundeak erranen 

dizute gaizki-uste maltzurrek. Osk Kurl 173. 

- GAIZKIZ. "Bestetzaz gaizkiz ari dira (S), besteentako gaizkiz ari dira (S)" Gte Erd 128 (junto a gaizki 

mintzatu, ahotan hartu, etc., de otras zonas). 

- GAIZKIZ GAIZKI(RA). De pecado en pecado; de mal en peor (?). � Gaiztatu zen egunetik gaizkiz gaizkira 

ibilli zen beti. Mb IArg I 277. Gera zaitezte gaizkiz gaizki ta bekatuz bekatu ibiltzetik. AA III 449 (v. tbn. 499). 

- HORI GAIZKI. Mal hecho. v. GAIZKI HORI. � Zathitzen dituzte bi puzketan [etxaldeak]. Etxetiar on baten 

lekhuan, bi erromes andana sartzen dituzte. Hori gaizki, eta berentzat eta guzientzat. Dv Lab 87. 

gaizkiagotu (Lar, H). � "Empeorar" Lar. "Devenir plus gravement malade" H. � Batek ere ezin izan zuen gaitz 

ura sendatu, gero ta gaizkiagotu egin zan. Ir YKBiz 96. v. tbn. Etxde AlosT 89. 

gaizkiagotze. "Empeoramiento" Lar. 


mende. 

262


gaizkialatu. v. gaizkiratu. 

gaizkibel-harri. "Granizo" Darric (ap. DRA). 

gaizkibelatu. "(Sal), ofender" A. 

gaizkide (R ap. A; T-L). � "Cómplice, compañero en el mal (O)" A. "Complice, gaizki-kide, gaizkide" T-L. v. 

gaiztakide. � Lankide, gaizkide. O Pr 526 (tbn. en Zait Plat 117). 

? gaizkidun. "(G), endemoniado" A Apend. Probablemente por gaizkindun. 

gaizki-egile (Urt IV 91, Dv, H), gaixki-egile (S ap. Lrq /gas#kigile/), � Malhechor, criminal; (el) que hace mal a 

alguien; calumniador, difamador. "Calumniator" Urt. "Qui fait le mal. Gaizkiegileari ongiegin behar zaio" Dv. v. 

gaizkigile, gaizkile. � Tr. Propio de la tradición septentrional ya desde Leiçarraga; se encuentra tbn. en 

Lizarraga de Elcano, CatB, Illarramendi e Iraizoz (YKBiz 291). Expresiones como 'el que nos hace mal, el que 

nos calumnia' admiten dos construcciones: gure gaizki-egilea (en Axular 273 (V 182), Pouvreau, Belapeyre (II 

78), CatB, CatLuz (15) y Zerbitzari) o guri gaizki-egilea (en Maister, Lopez, Jauretche (378), CatS (64) y 

Casenave (SGrazi 134 gaixkiegiliak)). � Baldin hori gaizki-egile ezpaliz, ezkindraukeán hiri libratu. Lç Io 18, 

30 (LE gaizkiegille, EvS gaizki egile; He, HeH, Dv, Leon gaixtagin, TB gizon gaisto, IBk gaizkile, IBe 

gaizkigile). Deusez ere eztuzu hala ahalketuko zeure etsai gaizki egillea, nola pairatzeaz, sentimendurik ez 

egiteaz. Ax 297 (V 198). Ni nuzu bekhatoria, ni nuzu gaizki egilia. Tt Onsa 43. Berauri gaizki egilen, Jinkua 

gogotik othoitzen beitü eta bihotzetik faltak pharkatzen. Mst I 24, 2 (SP bere gaizki egilleak). Errege heer 

injustoki gaizki egilen errabiaren pazienki sofritzeko. AR 219. Gaizki egileari ongi egitea. Brtc 209. Guk geren 

gaizki egillei barkatzen dieztegun bezala. CatB 37. Gaitzki egilleari on-egin behar badio. Gy 108. Badakizu, 

Jauna, zer gaizki-egile auhendagarria naizen. Dv LEd 149. Oi esku madarikatu gaizki-egileak! Ib. 75 (Cb Eg II 

36 gaizegille). Sua gaixtakeriaz emana izan da, eta badakigu gaizkiegilea Europatarretarik dela. Prop 1884, 

139. Ohoinak eta bertze gaizki-egileak. HU Zez 87 (v. tbn. 86). Lepua kendu dezaiazun gaiski egille gustiyari. Ill 

Pill 31. Berehala handik athera-arazirik hura [Daniel], haren gaizki-egileak igorri zituen lehoinen erdirat. Zerb 

IxtS 70. 

v. tbn. EZ Eliç 148. Mat 21. Monho 130. LE Ong 123r. TB 1 Petr 2, 12. Jaur 381. Arch Fab 223. CatS 44. Jnn 

SBi 7. Lf in Casve SGrazi 10. Gaixki egile: Gç 91. He 1 Petr 2, 12. Lg I 269. Gaizki-inzale: CatUlz 55. 

gaizkiegiletu. "Devenir mauvais, enclin à faire du mal" Dv. 

gaizkiegin. v. gaizkigin. 

gaizkietsi. � Despreciar. v. gaitzetsi. � Yainkoak ongiesten zitunak gaizkietsi itzan. Zait Sof 163. 

gaizkigile (V-gip, S; SP (-gilia), H), gaiskigile (Gèze, A), gaitzki-egile, gaizki-inzale. Ref.: A y A Apend 

(gaizkigile). �1. Malhechor. "Malvado" A. v. gaizkile. � Ohoineki urkaturik nola gaizkigilia. E 29. Gaizkigile 

bezala kondemnatzen. Lç Ins C 4r. Gaizkigilén mendekiotan eta ungigilén laudoriotan. Lç 1 Petr 2, 14 (He gaizki 

egilleen, Dv gaixtagin). Gaizkigiler utztek pena, / gaizki eginez zor utena. O Po 66. Lapur gaisto edo gaizki-gille 

andi bat bailiz bezala erabilli zuten. Mb JBDev 15. 

v. tbn. Harb 321. LE-Ir. Ip Hil 163. Ir YKBiz 503. Mde Pr 49. Berron Kijote 162. �2. "Hechicero, [...] 

gaizkigilla" Añ. v. gaizkin (3). 

gaizkigin, gaizkiegin. �1. Malhechor. v. gaizkigile. � Emen presentatzen naiz ni bekatariau gaizki egina 

bezala zure aurrean. "Como reo y culpado". Ber Trat 88r. Hil izan da gurutzean / faltadun ez zelarik / bi 

gaizkiginen artean. Monho 76. �2. "Hechizero" Lar. v. gaizkin (3). 

gaizki-izen (V-gip ap. Iz ArOñ), gaizkizen (V-gip ap. A). � "Apodo, mal nombre" A. "Gaizkí-izena, el mote" Iz 

ArOñ. v. gaitzizen. � Joanito izena. Beste izen bat bazuan, gaizki-izena: Zaparro. BasoM 141. 

gaizkika (Dv). � Reprendiendo, haciendo reproches. "Gaizkika haritzea, faire des reproches" Dv (s.v. gaizki). 

Cf. gaizki II (2). � Semei gaizkika zegokon denboran Dabitek harenzat izan zuen emetasuna (2 Sam 16, 5). 

CatLav 181 (V 93). Gaizkika hari zaizkit ni hertsatzen nauten etsaiak. Dv Ps 41, 11 (Ol isekaz, Ker iraiñez). 


mende. 

263


Maithatu behar orde, enetzat gaizkika hari ziren. Ib. 108, 4 (Ol aurka yaurki, Ker salatu). Jaun bikarioa, alegia 

eta hasarre, guzieri gaizkika. Barb Sup 139. Gero berriz elgarri gaizkika. --Haurrak baino haurrago zirezte! 

Zoroak! Lf Murtuts 24. v. tbn. Darthayet Manuel 371 (ap. DRA). 

gaizkikarako. � Perverso (?). � Horiek guziak hirri egite, dosteta eta bosgune errhoak eta gaiskikarakoak dire. 

He Phil 330 (SP 329 ahalkegabekoak). 

gaizkikari. � "Criminator, médisant, malorum investigator, qui cherche le mal, qui aime à faire des reproches" 

Dv. � Atsoak halaber egon beitez bizitze saindu batean, ez gaizkikari, arnozale, bainan ongiaren irakhasle. Dv 

Tit 2, 3 (Lç gaitzerraile, IBe gaizki-esale, Bibl mihi gaixto). 

gaizkikatu. � Reprender, reprochar. Cf. gaizki II (2). � Gaizkikatuz geroz, bere hutsaz aithor dutela. Prop 

1898, 116. Aitak gaizkika gintzakek, ez lakigukek gehiago pipako belharrik eman. Prop 1899, 225. Badire 

gaizkikatu dituztenak, erranez hain abre ederra [...] ez zutela behar galtzerat utzi. Ib. 237. 

gaizkikatze. � Reproche, reprensión. � Zenbat ditudan holako haur minbera, jaio berriarentzat makhila 

bezala, gaizkikatze bat arimaren galtzeko aski litzaioketenak! Prop 1897, 100. 

gaizkiketari. � (El) que busca el mal. v. gaizkikari. � Gaizkiketaria berriz, gaizkiaz izanen da lehertua. Dv Pr 

11, 27 (Ol gaitz billa dabillana). 

gaizkikoi (Lar, Dv), gaiskikoi. � Malvado. "(Fácil y dispuesto a) adolecer" Lar. "Malin, qui aime à faire le mal, 

malveillant (He)" Dv. � Kharitatea [...] ongikoia den orduan, mundua gaiskikoia da. He Phil 432 (SP 428 

gaizki egin nahia). 

gaizkikor. "(Fácil y dispuesto a) adolecer" Lar. "Susceptible, sensible" T-L. 

gaizkikuste. � Pesimismo. � Zer esan nai du, [...] baieztzen dutenai dagokien etorkizuna ezagutzeko gai ez 

diran zenbat izateen gaizkikusteak, bada gauza guziak izan ditezke sinisten duenarentzat? Otag EE 1884a, 312. 

gaizkile (Vc ap. A Morf 88; VocCB), gaizgile (L, BN ap. A; Lar, H), gaitzgile (Lar, Arch VocGr, VocCB, Dv), 

gaitzkile (Dv, que cita VocCB), gaizkila, gaiskile (Añ), gaiskila, gaxgila, gazkila. � Malhechor, criminal; (el) 

que hace mal a alguien; malvado, maligno. "Alma de caballo, hombre sin conciencia, gizon gaitzgillea" Lar. 

"Malfaisant" Arch VocGr. "Malin" Arch Gram 14. v. gaizkigile, gaizkin, gaiztagin. � Tr. Empleado primero 

por Leiçarraga, es, con todo, propio sobre todo de la tradición meridional (fuera de la cual sólo lo encontramos 

además en Archu y un texto de GaztAlm) desde mediados del s. XVIII. En el s. XX, con muy pocas excepciones, 

sólo se emplea gaizkile. En DFrec hay 15 ejs. de gaizkile y 4 de gaizkille. � Han kruzifika zezaten hura eta 

gaizgileak: bata eskuinean eta berzea ezkerrean. Lç Lc 23, 33 (He, Dv ohoin, TB gaistagin). Anima 

gaitzgillea]n[. Mb IArg I 231. Amau daiguzala geure gaxgilla edo areriuak. CrIc 71. Gogoan zerabillen nola 

gaitz egin berak ere bere gaizkillai. VMg 68. Barrabas gaitzkille eta eralle infamea. Gco II 28. Arrestatuak izan 

ziran [...] gaitzgillerik andienak bazirakean bezalako mantxarekin. Izt C 419. Ur gaizgilea. "L'eau maligne". 

Arch Gram 15. Baldin gaitzgillea dala badakizute, artu eta zuek zerok juzgatu ezazute. Lard 450. Borztan 

guartan naz ortaz, zer barra gazkilak egiten al tion ene karten leitako tenpran. Mdg 129. Ergel, sepatsu, ziraun, 

kilimakor, gaizkille... Ag G 276. Oilo gaizkile bat. GaztAlm 1934, 105 (ap. DRA). Neu izan naiz gaizkille 

bakarra. Etxde AlosT 29. Iñok eztu izentatuko abertzale gaizkille bakar bat ere. Alt LB 109. Gaizkillearen 

iñosokeri baten bidez agirian jartzen diran ilketa bikain oiek. NEtx LBB 110. Gaizkileak ez du inoiz irabazten. 

MEIG I 143. Gaizkile gogortua. Ib. 180. Gaizkile ustekoa. MIH 321. 

v. tbn. Añ CatAN 31. Lard 127. Aran SIgn 100. Ur PoBasc 47. AB AmaE 343. EE 1885b, 234. Arr May 125. 

Ayerb EEs 1916, 31. ArgiDL 97. Inza Azalp 146. Jaukol Biozk 26. Enb 101. Alz Ram 131. Otx 31. Ir YKBiz 489. 

TAg Uzt 143. Zait Sof 187. Munita 56. Or Aitork 56. NEtx Antz 135. Bilbao IpuiB 125. Izeta DirG 81. Vill Jaink 

105. Gand Elorri 98. Erkiag BatB 96. BEnb NereA 206. MAtx Gazt 32. Berron Kijote 75. Gaizgile: Jauregui EE 

1883a, 242. EEs 1919, 145. Gaizkila: Mg CC 255. Gaitzkille: Arr GB 29. Legaz 21. Gaitzgille: Ub 118. Gco I 

435. AA III 310. Arr GB 95. Gaiskilla: Añ EL 2 121 (EL 1 114 gaiskin). Zav Fab RIEV 1907, 540. 

gaizkin (V, G, R ap. A; SP, VocCB (G, s.v. gaitzgille), Dv (G, s.v. gaitzgille), H), gaiskin (Añ), gatxkin, 

gatxgin. �1. Malhechor, criminal; malvado, maligno, perjudicial; (el) que hace mal a alguien. "Gizon gaizkina 

(Ax 287), malfaiteur" SP. "Méchant, malicieux, scélérat, etc." H. v. gaizkile. � Tr. Empleado por Axular y 

Etcheberri de Sara, no vuelve a documentarse en la tradición septentrional; desde finales del s. XVIII aparece 


mende. 

264


con cierta frecuencia en autores meridionales, siendo especialmente frec. entre los vizcaínos. � Gizon gaizkin 

bat bezala, izi zen, beldur zen. Ax 287 (V 192). Aski da alfer izaitea gaizkin izaiteko. ES 185. Ispiritu gaitzkin 

oetatik batek sugearen aotik Ebari itzegin. Ub 9 (cf. infra (2)). Geure gaiskin ta areriuai parketan 

ezpadeutseguz. CrIc 72. Miina ongilla andija da, ondo erabili ezkero. Baita gaiskin andija bere, gaiski erabili 

ezkero. fB Ic II 182 (v. tbn. 165). Ezautu daigun geure gatxgin nausija, zein dan geure aragija. Ib. 270. Lenago 

da errubaga edo inozentia, errudun edo gatxkina baño. Astar II 187 (v. tbn. 265; 121 gaixkin). Bela gaiskin 

txikia, otso gaizkilla andia ta gizona. Zav Fab RIEV 1907, 540. Patxi zeruko aingeruan zan da deabru gaizkiña 

Peru. Ag Kr 175 (v. gaiskin diabruba en Mg PAb 62, deabru gaizkin en AB AmaE 274 y deabru kazkin en Or 

Eus 61). Ixilliko bekaitza agiriya baño gaizkiñago da. EgutTo 24-7-1918 (ap. DRA). Emen al zagoz, astotzar, 

gaizkin, alakuori? Otx 69. Gaizkiña nor dan esatea. Zait Sof 64. Aalmen gaizkiñak (poderes malignos). Etxde 

AlosT 83. Esitu ezpaniñute basapizti gaizkin baten antzo. Etxde JJ 245. Zintzo diren batzuei gaizkiñen pagua 

ematen zaie. Vill Jaink 98. Eta ba ete dago gaizkiñen lorratzik? Erkiag BatB 101. 

v. tbn. Tolosa EEs 1913, 209. EEs 1916, 50 ("verdugo"). Laux AB 80. Anab Poli 24. Zait Plat 104. Gaiskin: Añ 

EL 1 114 (EL 2 121 gaiskilla). 

�2. (V-arr-m, G, L-sar; Lar, Mg Nom 66 (V, G), H), gaiskin (Añ), gaitzgin, gaitzkin, gazkin, gazgin (V-arr), 

kazkin (G), gaizkiin (V-gip). Ref.: A (gaizkin); AEF 1923, 13; A EY I 67 y II 418; JMB At (gaizkiñ); Eusk 1956, 

225. Demonio, diablo, espíritu maligno, (el) Maligno. "Espíritus, gaizkiñak" Lar. "Endemoniado, [...] gaizkiñak 

dituena" Ib. "Espíritus malignos" Mg Nom 66. "Espíritus malos, gaiskiñak" Añ. "Endemoniado, gaiskiñak 

dituana" Ib. "Par excellente, le démon, l'esprit malin" H. "Gaizkiñak daukaz orrek, ése está poseído del 

demonio" A, que cita a Lard. "Se les atribuye la virtud de retardar la muerte" AEF 1923, 13 (que da más datos 

sobre esta creencia en V-arr; v. tbn., para detalles suplementarios, JMB OC I 93). "Kukurruku egin euban orduan 

oilarrak eta gazgina bere bidean yoan zan (V-arr), [...] el maligno" A EY I 67. "(L-sar), genio maligno, causante 

de enfermedades" JMB At. Cf. J.R. Erauskin in Tx B II 246: "Baña badira beste batzuek ez emakumeak eta ez 

gizonezkoak ez diranak, baizik xomorro txiki-txiki batzuek, asko milla alkarrekin bizitzen diranak. Auei 

gaizkiñak esaten diete. Gaizkiñ abek jendeari lan askotan laguntzen diote, batez ere bestela egin ezin diran 

lanetan". v. gaiztorako. � Eleiza batean Luis zegoela gaizkiñak esan zuten: [...]. Cb Just 25. Gaitz-giñak edo 

demoniak ateratzen zituan gizonen gorputzetatik. Ub 82 (80 gaitzkiñak). Ez dauka oneek orrelango artuemonik 

gaiskiñakaz. Mg PAb 155. Zazpi gaiskin edo infernuko espiritu. Mg CO 116 (v. tbn. 166 (CC 117 deabruak)). 

Gazkinak daukaz, emon bekijoz konjuru sendo eta fuerte batzuk. Astar II 39. Arako umeren bat gexorik 

daguanian, sinistutia urlijak [...] emongo eutsazala gaskinak beragaz aserratu zalako. Ib. 41. Gaiskiñen 

tentazinoen kontra. CatBus 32 (CatLlo 76 demoniñoaren). Exorzistak edo gaizkiñak botatzen zituztelakoa egiten 

zebilzanak. Lard 517 (v. tbn. 509). Gaizkiñak botatzen zion sarea ezaguturik, iges egin zion. 'El maligno'. Aran 

SIgn 23. Gaizkiñak kendu. Lek EunD 27. Bira oiek ematen dituana gaizkiñak eramaten dutela sinistea. JMB 

ELG 90. Kazkinak (gaizkinak, deabruak) ataratzeko apaiza Juangonera errosarioa errezatzera joaten zan (G). 

A EY II 418. Urte askoan gaixorik zegoan. Gaizkiñak norbaitek sartu zizkala esaten zuten. Auspoa 49-50, 123. 

Orra lurra, gaizkiñaren eskuetan... Vill Jaink 98. v. tbn. Arr May 179. Ag Kr 175. Mde Pr 309. 

�3. (Dv, H). Hechicero. "Celui qui se livre aux opérations de magie, aux sortilèges, aux maléfices" Dv. "Sorcier, 

qui jette des malefices" H. � Sorgin edo gaizkin batzuek. Lard 68. Judu zar gaizkiñ edo sorgiñ bat. Arr May 

149. Gaizkiñak, batez ere sorgiñak, ostiraletan beren batzarrak izan oi dituztela. JMB ELG 79. 

�4. Falta, delito. � Jangoikoari argia eskatu ta ondoan bere gaizkinak ezagutzeko. Legaz 39. Nere lanak eta 

gaizkiñak, bikain izkutatuak omen ditut. NEtx LBB 116. 

- BEHEKO GAIZKIN. v. INFERNUKO GAIZKIN. � Beeko gaiskiñik asmatzalleenak bere ez eben geijago 

asmauko. Mg PAb 78. 

- GAIZKINAK EDUKI. "Gaizkiñak euki, estar de mal humor, darlo todo a mal. Gaizkiñak jaukaz gaur gure 

mutill zarrak, eta eziñ lajeikek urreratu beragana, hoy nuestro solterón está de malas" Etxba Eib. 

- GAIZKINEKIN. (Con verbos como egon, etc.). Poseso. � Zeñak eukan bere semia gaiskiñakaz. Mg CO 114. 

Edozeñ gauzarekin jartzen bazera gaizkiñakin dagoan baten eran. AA I 582 (v. tbn. 430). 

gaizkinadun. v. gaizkindun. 

gaizkinahi (Lar, Añ (G, AN), H). �1. "Malquerencia" Lar. "Malevolencia" Lar, Añ. "Malveillance" H. Cf. 

GAIZKI NAHI. � Sartu zion enbidiz ta gaizki naiez zela Jangoikoak egin zien debekanza. Mb IArg I 261. Ez 

zegiola arren gaitzik egin; ez ziola bizkarrera igo gaizki naiz. VMg 21. Aien alegiñ guziak desegiñik eta bere 

gaizkinaiarekin eziñ irtenik. 'Consumar el crimen'. Aran SIgn 38. Alderdi guztietan egoan alkarganako 

esamesana, eziñikusia, gaizkinaia. Ag Kr 173. Gure euskera zar eta maiteari gaizkinai aundia ta eziñ-ikusia izan 

oi diote askok. PMuj Y 1934, 163. �2. (Lar, Hb ap. Lh). "Malevoso" Lar. "Malveillant" Lh. � Gure artean 

oraino diren guti kontentak, gaiski nahiak. "Les malveillans". Revol 139. 

- GAIZKINAHIZKO. (Adnom.). � Gaizki naizko aserretasuna. Ub 176. Gaizkinaiezko onginairik baldin bada. 

"Malivola benivolentia". Or Aitork 55. 


mende. 

265


gaizkinatu (Lar � H). � "Espiritarse" Lar. "1. possédé du démon; 2. celui sur qui quelque maléfice a été jeté" 

H. v. gaizkindu. 

gaizkindu (AN ap. A, que cita el msLond; Ht VocGr 341, Lar, Lecl, Hb ap. Lh, Dv). �1. Corromper. "(Hb), 

corrompre, perdre, se perdre, au phys. et au moral" Lh. � Lurra gaizkindu dutenen kalitzekoa. Dv Apoc 11, 18 

(He gaizkoatu, TB likistu). �2. "Endemoniar", "espiritarse", "hechizar" Lar. � (G ap. A; Lar � LE Urt voc. y 

H). (Part. en función de adj.). Endemoniado. v. gaizkindun. � Emakume gaizkindua. Mg CC 224. 

Endemoniatuak edo gaizkinduak. LE Urt 44 (ms. 16v endemoniátuak). Hitz-jarioa sekula baino haundiago zuen 

hitz-ontzi gaizkindu hark! Mde HaurB 31. 

gaizkindun (H), gaizkinadun, gaitzkindun, kazkindun (G ap. A EY II 418). �1. Endemoniado. v. gaizkindu 

(2). � Konjuratzallea dan errira bilduko dira gaizkiñadunak. AA I 234. Bi gaizkindunen sendamena. Lard 388 

(v. tbn. 181, 517, etc.). Gizon gaitzkindun itsu eta mutuaren sendatzea. Ib. 403. Gaizkindun baten barrundik 

santu onek demonioai bortxaz atera erazi zien. Arr May 161. Bein apaiz zarraren ordez gaztea joan zan 

kazkindunaren (gaizkindunak) etxera (G). A EY II 418. �2. Malhechor. � Sari aundi ori, Joliet (Illinois)eko 

kartzelan dagon gaizkindun batek irabazi du. JBDei 1919, 286. 

gaizkinkeria (Lar, Añ, Dv, H), gaizkineria (T-L). � "Hechizería" Lar, Añ. "Acte de magie, maléfice, 

enchantement, méfait" Dv. "1. diablerie, opération magique où le diable intervient, pratique diabolique; 2. 

sorcellerie" H. "Diablerie" T-L. � Ejiptoko sorginkeria egileek orobat egin zuten beren gaizkinkeriez [hibaieko 

ura odol bilhakatu]. Dv Ex 7, 22 (Urt llilluramendu, Ol, Ker sorginkeri). Zerbait zauri, zerbait erkhidura, zerbait 

xahutze edo gaizkinkeria hel balekio. Dv 3 Reg 8, 37s. 

gaizkintza (Lar, H), gatxgintza. �1. Mala acción, maldad, fechoría. "Malicia" Lar. "Action méchante, mauvaise 

(O)" H. � Behiari darraikala doha gaizkintzetara xahala. O Pr 555 (que, traduce: "entre le veau dans le pré ou 

dans le jardinage", sin duda por error). Oh, nire desditxauba! diadar egiten eban San Paulo Apostolubak bere 

buruba gaiti, aragijaren gatx gintza bildurgarri oni begiratuta. fB Ic II 263 (v. tbn. 218). Gaizkintzak ez du inor 

aberasten. MEIG I 128. �2. "Pratique de la diablerie, de la sorcellerie" H. 

gaizkirakor. � Inclinado al mal. � Ilhunpean erraz da hainitz kasu ilhunbetsurik eta biziosik sar arazitzea, 

berenez hagitz gaizkirakor direnen artera. SP Phil 370 (He 374 gaiskitakoi). 

gaizkiratu (Dv � A), gaizkialatu, gaiskiratu. � "Conduire au mal, tomber dans le mal. [...] Gizon gaztea 

errexki da gaizkiratzen" Dv. � Begi gaiskiratu batek, aitzitik, iuiatuko zuen amorantea zuela. He Phil 349 (SP 

346 nordest eta gaixto). Gizon pasionatiak huna ere gaizkialatzen dü. Ip Imit II 3, 1 (SP, Ch gaitzera itzultzen, 

Mst gaizkiala ützültzen, Leon gaizkirat bihurtzen). Epheltzen hasten bazira, zira ere gaizkiratzen hasiko. Leon 

Imit I 25, 11 (Ch gaizkitu). 

gaizkirauntsi. v. GAIZKI-ERAUNTSI. 

gaizkirazi. � Echar a perder. � Gure hautuak eta berexguneak gutitzen eta gaizkirazten ditu hurren gure 

berthute guziak. He Phil 221 (SP 219 gaixtatzen). 

gaizkiro (Lar, Añ, gaitz- VocCB). �1. "Arduamente", "difícilmente", "malamente" Lar. "Mal, malamente" Añ. 

"Apenas, con trabajo, con dificultad" VocCB s.v. nekez. �2. (H). Malvadamente. "Méchamment, avec malice" 

H. � Anas, Kaifas, Pilatos ta Herodesen aurrean gaizkiro lotsa andiaz agertua. Cb Eg III 288. 

gaizkita (Lar � H). � "Culpa" Lar. "(Daño que ocasiona el) insulto", "pleito criminal, gaizkitako auzia", 

"juramento [...] conminatorio, [...] gaizkitazkoa" Ib. "(No tengo) culpa alguna, [...] gaizkiterik [sic] ez" Ib. 

gaizkitagarri (Lar � H). � "Culpable" Lar. 

? gaizkitakoi. � Inclinado al mal. � Errex ahal da zenbeit akziden illhunbetsutara eta periltsutara (bertzenaz 

ere gaiskitakoi [¿por gaiskirakoi?] den akzione batzuetan) lerratzea. He Phil 374 (SP 370 gaizkirakor). 

gaizkitasun, geizkitasun. � Mal efecto, maldad. � Ene bekatuak eta ene gaizkitasunak aundiak direla (AN, s. 


mende. 

266


XVIII). FLV 1992, 306. Mantenuak ez izeteko gure korputzarendako geizkitasunarik egin bear da Aitaren (ANulz, 

1905). FLV 1988, 269. 

gaizkitatu (Lar � H). � "Culpar" Lar. Sg. DRA, tbn. en Dv, pero ha de ser gaizkiratu (q.v.). 

gaizkiti (H). � Inclinado al mal. � Eta nola soñu gorek Hierikoren harriak, / hala othoi etxa betza usantza 

gaizkitiak. EZ Man II 61 (Harriet traduce "habitudes [...] au mal"). 

gaizkitu (SP, Urt I 434, Dv, H). En DFrec hay 2 ejs. �1. Estropear(se), deteriorar(se), echar(se) a perder. 

"Gâter, mettre mal ci qui était bien" SP. "Morbo, senectute aggravescit, eritasunak, zahartzeak gaizkitu du" Urt. 

"Mettre, tomber en mauvais état" Dv, que cita He Phil. "Se détériorer, être dans un état, une situation, etc. plus 

mauvais; rendre pire, plus mauvais. Gure egitekoa hagitz gaizkitu da [...]. Haizkora hau guziz gaizkitu dute" H. 

v. gaiztatu. � Bertzela zure desiraren konplimendua ardietsi behar bidean, guzia gaixkituko duzu. SP Phil 462 

(He 468 gaxta ziñetzake). Zure etxeko egitekoak gaizkituko dira. Ib. 426 (He 430 gaiski ibilliko). Epheltzen 

hasten zaren pontutik, hasten zare gaizkitzen. Ch I 25, 11 (Ip gaizkitzen; SP, Ol gaizki kausitu, Mst gaizki ediren, 

Leon gaizkiratu). Debozioneak ez du deuz ere gaizkitzen, egiazkoa denean; aitzitik guziak perfekzionerat 

eramaten ditu. He Phil 12 (SP 12 gaizkitzen). Egunetik egunera gaizkituz doala jendea, eta gaixtatuz. HU Zez 

116. � (Con suf. de comparación). "Aggravescens, [...] gaizkitzenago dena" Urt I 434. � Gaizkitzenago da 

ethendurá. Lç Mt 9, 16 (He gehiago hauts, HeH gehiago urra, Dv areago egin; Lç Mc 3, 21: gaizkoatzenago). 

� (Part. en función de adj.). "Tenploko gauza gaizkituak (Lç Dedic), les ruines du Temple, litm. les choses mal 

traitées du Temple" Dv. � Iainkoaren tenpleko gauza gaizkituén drezatzen. Lç Dedic * 5v. 

�2. (G, AN-gip; Urt I 434, Dv, H), gaxkitu (S), gaiskitu (V-gip; Añ (G)). Ref.: A; Lrq (gaxkit); Iz ArOñ 

(gaiskíttu); Gte Erd 225. (Ref. sobre todo a enfermos). Empeorar, agravarse; enfermar de gravedad. 

"Aggravescere" Urt I 434. "Vulnus aggravescens, [...] gaizkitzen den, [...] gaizkitzenago den zauria" Ib. "Barda 

eria gaizkitu da, hier au soir le malade a empiré" Dv. "Devenir dangereusement malade. Bat batean, uste 

gabetan gaizkitu da" H. "Gaiskíttu, gaiskíketan, ponerse grave" Iz ArOñ. "Arrunt gaizkitu zen (AN-gip)" Gte Erd 

225 (junto a oso gaixo jarri, etc., de otras zonas). � Zeinak hainitz yasan baitzuen hainitz medikuen eskuetan 

[...] bainan lehenago gaizkituz yoan baitzen. TB Mc 5, 26 (Lç gaizkoatuago izan, He gaixkiago aurkhitu, Dv 

kalte gehiago izan). [Dama gazte bat] haur ükheitetik gaizkitü beitzen. Ip Hil 74. Gaxoren bat zearo gaizkitu zaio 

[medikuari]. Lab EEguna 74. Urrengo egunean oso gaizkitu ta il zan. TAg Uzt 20. Bat-batean gaizkituta gero 

azken-atsa emana dela. Etxde JJ 49. Ezin gorde bere buruari gaitza gaizkitzen zihoakionik. MEIG IX 98. 

�3. (G, AN-gip; Lar). Ref.: A, que cita It Dial; Iz To, ArOñ; Gte Erd 128. Enfermar, caer enfermo. "Enfermo, 

gaizkitua" Lar. "Gaizkittuta dao, ha caído enfermo" Iz To. "Gaizkíttu, ponerse mal (de salud)" Iz ArOñ. "Gaizkitu 

egin da (AN-gip)" Gte Erd 128. v. gaixotu. � Arima ilzen estuena baña gaizkitzen duena. El 82. Amore miñez 

gaizkitzen duten. Lar SAgust 14. Gaizkitzen danean eman bear zaio batez ere gatza ganaduari. It Dial 58 (Ur 

gaxotu, Dv, Ip eritu). Idiak eritzean, zenbeitek egiten / buraso gaizkitzean, zaitena bekhaizten. Hb Esk 207. 

Gaizkitu zan iltzeko zorian jartzeraño. Lard 221. Gorphutza ongi denean arima boz, eta gorphutza gaizkitzen 

denean arima ere ethentzen bezala baita. Arb Igand 149. Naigabez gaizkituko nauk. Or Mi 25. Zer gertatu zain 

ain bat-batean gaizkitzeko? TAg Uzt 274. Neugaitik gaizkitu da bearbada. Txill Let 141. 

v. tbn. Mb IArg I 281. Cb Eg III 236. Arr GB 14. Bv AsL 84. Ant JesBih 8. Lab EEguna 114. 

�4. Poner a mal (con). � Bekatua da bekataria bere Jangoikoarekin gaizkitzen duena. Mb IArg I 116. 

�5. (Dv, que cita a Laph y Zby; Foix ap. Lh; StJayme (BN) ap. DRA). Reprender, reprochar. "(Foix), donner une 

semonce" Lh. Cf. gaizki II (2). � Gaizkitu zuten adixkidek, hetarik urrunduz gabetzen zituela bere berthutez, 

bere kontseilu zuhurrez. Laph 98 (v. tbn. 56). Guziek emazte hori oihuka gaizkitu zuten bere gogorkeriaz. Zby 

Pel 85. Beren kontzientziak gaizkitu edo erreportxatu gabe. Prop 1896, 50. Jaun erretorak gaizkitu omen du 

Xoane, zeren ez den holako dixidu itsusirik egiten. Barb Sup 100. Jon Doni Petri suharrak mozten diote bieri 

burua. Jesusek gaizkitu zuen berehala eta handizki. Barb Leg 62. Emaztetto batek kofesiuan aitortü zeron 

zunbait porrü ebatsi zütiala. Haritxabaletek etzian hanbat gaizkitü emaztia. Const 29. Ez, yainkoarren! nerau, 

agure au, ez nazazu gaizkitu. 'No maltrates'. Zait Sof 90. Algertarrak gaizkitu dituela De Gaullek denen 

aitzinean... erran gabe doa. SoEg Herr19-6-1958 (ap. DRA, s.v. algertar). 

�6. "(BN-baig), amenazar" A. Cf. supra (5). 

�7. Ez al deritzon giza-begik seda-arra gaizkitu dezakenik? 'S'endorme'. Or Mi 31. 

�8. Hacer daño. � Artian ikasiyak ez du iñor gaizkitzen. Anab Poli 39. Asi zan okerra nola zuzendu, gaizkituari 

miña nola kendu Ib. 136 (v. tbn. 31). 

- ERI GAIZKITU. v. ERI GAIZKI s.v. 2 eri. 

gaizkitxo. � Dim. de gaizki. � Franziskoren birtutien lora pillo eder [...], nere arretak, gaizkitxo badere, bildu 

dutena. Bv AsL 15. Azkeneko ekaitzarekin gaizkitxo ibilli zan gure mutilla. Anab Poli 43. � Es frecuente, al 

menos en G, con el sentido irónico de 'tan ricamente'. v. gaizkixe. 


mende. 

267


gaizkitze. � Mala situación. � Halaz gaizkitze hunetan / nun [= 'naun'] alabain' ezarri, dolu-egingarri. 'Dans un 

état pitoyable'. O Po 30 (Lfn observa que la versión del ejemplar de Vinson es: Hik nun herstura hunetan, / et'ez 

bertzek ezarri). 

gaizkixe (SP, sin trad.). �1. Tan ricamente (con sentido irónico). � Eta arte huntan, [nere ardiak] gaizkixe 

izanen dire Goixbiden! Barb Sup 52. Etxe polit bat egingo dizugu ementxe [...] eta oraindaiño bezela, zuk soiñua 

jo ta gazteak dantza gaizkixe biziko zera gure artean! Mok 10. �2. (Aprox. de gaizki). � Hor barrena dabiltza, 

zein hobekixe zein gaizkixeago, Betolaza, Kapanaga, Zubia-Lezamiz [...]. MEIG VII 29. 

gaizkixko. � Dim. de gaizki. � Udan ongi naiz bainan gaizkixko / segur neguko otzetan. Mattin 112. 

gaizkizen. v. gaizki-izen. 

gaizko, gaitzko. � Malo. v. gaizto. � Tratamentü gaizko horik oro sofritü züntian hitz bat erran gabe. UskLi 33 

(UskLiB 39 gaitzko). 

gaizkoa (H), gaizgoa (H). �1. "Qualité nuisible et dangereuse d'une chose, malignité (EZ)" H. � Egidazu niri 

ere fabore, Iongoikoa, / suportatzeko iguzki beroaren gaizkoa. EZ Man II 122. 

�2. Tristeza. � Eskudatu beharko zira izairaren gaizkoaren kontra. "Tristesse". Birjin 70. Hura zeritzadan bizi 

bide zeinetan atseginik batere ukhan gabe, bethi men, bethi gaizkoan, eta gauz-eginetarik aldaratua egon 

beharko bainintzen. Ib. 116. 

gaizkoadura (H, A (ambos citan a Ax)). � "Caractère d'une plaie qui s'envenime, s'empire" H. "Agravamiento" 

A. � Gaixto da zauria, baiña gaixtoago gaizkoadura. Ax 469 (V 304). 

gaizkoagarri. "Mal phys. ou moral qui peut empirer" H. 

gaizkoatsu. � Triste, apesadumbrado. � Behinere etzen haren aintzinean agertu aire gaizkoatsu edo 

damurriatsu batekin. "Triste". Birjin 127. 

gaizkoatu (SP, Lar Sup, Dv, H (que cita a EZ y Ax), A (que cita a Ax)). �1. (Sentidos prop. y fig.). Empeorar, 

enconarse (una herida). "Malearse" Lar Sup. "Envenimer, aggraver; s'envenimer, s'aggraver" Dv (que cita a He; 

v. infra (2)). v. gaizkondu, gaizkuratu. � Tr. Propio de la tradición clásica septentrional (no suletina), no 

vuelve a encontrarse en los textos hasta la 2. a mitad del s. XX, en autores meridionales como Villasante. � 

Anhitz sufritu ukhan zuen anhitz medikutarik, [...] eta etzén deus probetxatu, baina gaizkoatuago izan zen. Lç 

Mc 5, 26 (He gaixkiago aurkhitu, TB gaizkitu). [Gorputzaren] pisutasunaz handitu eta gaizkoatu baitziren zure 

eskuetako eta oiñetako zauriak. Mat 206. v. tbn. Harb 305 y EZ Eliç 324. Zauria ere behin sendatutzat utziz 

gero, berehala gaizkoatzen denean, badirudi [...] etzela ongi sendatu. Ax 465 (V 302). Probearen bere 

probetasunaren gaiñera, bere gogoan eta bihotzean zaurtua, gaizkoatua eta tristetua igortzeko. 'Lacerado'. Ib. 

224 (V 149). [Bertze lengoaiak] edertzen eta hazten baitira gehiago jende letradunen artean, eta gaizkoatzen 

nekhazalenetan. ES 192 (v. tbn. 172). Jakite orrek berak ez ote ditu aserreak eta zauriak gaizkoatuko? Vill Jaink 

160. Gaitzak eta etsaitasunak, ordea, larritu eta gaizkoatu besterik ez dira egiten isilpean. MEIG IX 65. � (Con 

suf. de comparación). � Nehork oihal pedazu latz bat eztu iosten abillamendu zar batetan, ezpere haren 

konpligarri berri hark edekiten drauka zarrari, eta gaizkoatzenago da ethendurá. Lç Mc 2, 21 (He gehiago 

hautsi, Dv handiago egin; Lç Mt 9, 16 gaizkitzenago). Igurikitzeaz [...] bekhatuen zauriak gordintzenago eta 

gaizkoatzenago zirela. Ax 123 (V 81). � (Part. en función de adj.). � Arrazadura urthatua, narrio zahartua, 

zauri gaizkoatua ezta pontu batetako midikuntzaz sendatzen. Ax 93 (V 63; Lar Sup traduce "llaga mal curada"). 

v. tbn. MEIG IX 96. 

�2. "Gaizkoatzea, gaixto bilhakatzea" HeH Voc. � Ethorri diteke zure koleraren denbora [...] eta desegitekoa 

lurra gaizkoatu dutenak. He Apoc 11, 18. � (Part. en función de adj.). Pervertido. � O nazio sinhets gaitxa eta 

gaizkoatua! He Lc 9, 41 (HeH gaizkoatua; Lç gaixto, Dv tzar; tbn. en He Mt 17, 16: Lç, HeH bihurri, Dv 

makhur). Konszienzia gaixkoatua dutenek. He 1 Tim 4, 2 (Lç kauterizatu, Dv orbaindu). Begi gaizkoatua. He 

Mc 7, 22 (TB inbidiosa). 

�3. Entristecerse. � Bainan, nere haur maitea, etzaitezela gaizkoa. "Ne vous affligez pas". Birjin 139. 

� (Part. en función de adj.). Triste. � Zeina guzia gaizkoatua joan baitzen [...] aditu zuenean ezen hari 

jarraikitzekotz oro utzi behar zirela. Birjin 109. 

gaizkondu (BN ap. A; Lh), gaizkundu. � Empeorar, agravar(se); inflamarse. "1.º (BN-ciz), enconarse mucho 


mende. 

268


una herida. 2.º (BNc), empeorarse una llaga" A. "Rechuter" Lh. v. gaizkoatu. � Tr. Empleado por autores 

septentrionales (no suletinos) desde fines del s. XIX. � Bidean zoalarik gaizkondu zitzaion mina, 

hanbatetaradino nun gelditu behar izan baitzen. Prop 1890, 271. Gauzak ezin gehiago gaizkonduak ziren. Prop 

1893, 61. Horra min bat, edo zauri bat, edo udar bat, edo handitxu bat gaizkundua. GAlm 1932, 46 (ap. DRA). 

[Giltxurrinak] odoleko zikinkeria harek gaizkonduak izan ditzazke. JE Med 52 (E. Lopez Adan, en el voc. del 

final, traduce "s'enflammer (blessure); suppurer"). Hezur juntentzat halaber: arras neke sendatzea, balaz 

andeaturik izan balin badira, edo gaizkundurik egonak. Ib. 197. Lertzoak zintzurreraino jautsiz kilika dezake, 

gaizkont, ere ba zintzurra Ib. 50 (v. tbn. 48, 59). Gaizkonduz zabiltzan laborantzako goiti-beheitiak. SoEg Herr 

12-5-1960, 2. Gauzak emeki-emeki nahasi, makurtu eta gaizkondu zitazken. Lf ELit 172. 

gaizkor (Bera app., T-L), gaiskor. � "Perjudicial, dañoso, maléfico" Bera app. "Sinistre, malheur, adj." T-L. � 

Diatesis [...] ez da izakera gaiskor bat besterik; gaiskortasun orren bitartez azaltzen, etortzen eta egoten dira 

gizasoñian gaisoaldi batzubek. Artetxe Itzald II 44. 

gaizkortasun, gaiskortasun. � Mal, enfermedad. � Kirioetako (nervios) gaiskortasunak. Artetxe Itzald II 43 

(v. otro ej. s.v. gaizkor). 

gaizkote. "Un pis mal" SP in m. 

gaizkots (Lar � Bera app.). � "Maldición" Lar. 

gaizkotu. "Malear, pervertir" Darric (ap. DRA). v. gaizkoatu. 

gaizkundu. v. gaizkondu. 

gaizkuntza (Ht VocGr 341 � -nz- Lar y Lecl; Darric ap. DRA). � "Corruption" Ht. "Corrompimiento, 

corrupción, corruptela, gaizkunza" Lar (DVC 240 gaizkuntza). 

gaizkura. "(L; Hb), irritation, penchant au mal" Lh. Duvoisin recoge las formas gaizkuradura, gaizkuragarri y 

gaizkuraldi. 

gaizkuratu (L-ain ap. A; Dv). � "Envenimer, aggraver, s'envenimer, s'aggraver" Dv. "Agravarse una herida, 

enconarse" A. v. gaizkoatu. � Gaizkuratzeko lanjera duten minen sendarazteko. Prop 1895, 43. 

gaizle. "Qui s'irrite habituellement et violemment" Lrq. Cf. gaiztaile. 

gaizmin. v. gaitzmin. 

gaizo. v. gaixo. 

gaizodura. "(Hb), air de bonhommie" Lh. 

gaizpera. v. gaizbera. 

gaizpidari, gaizbidari (Lar � H). � Escandaloso. "Escandalizador" Lar. � Ezterraket, egia da, iragan 

denboran bizitze gaizbidari bat eramen dudala. Birjin 414. 

gaizpidariki, gaizbidariki. � Escandalosamente. � Nol-atrebituko nintzen han begien barraiatzerat 

gaizbidariki? "Avec scandale". Birjin 271. 

gaizpide (Bera), gaizbide (V-arr-oroz-m ap. A; Lecl, HeH Voc, Dv (G), H), gaitzbide (Ht VocGr 421, Lar, Añ, 

H), gatxbide (Añ). �1. Escándalo. Se emplea sobre todo en las exprs. gaizpidea eman 'escandalizar' y gaizpidea 

hartu (en autores como Orixe o Etxaide (AlosT 60), gaizpidea izan) 'escandalizarse'. "Desedificación, mal 

ejemplo" Lar. "Escándalo" Lar y Añ. "Gaizbide ematea, scandaliser. Gaizbidetan erortzea, scandaliser. Gaizbide 

jartzea, devenir un sujet de scandale. Gaitzbide zaizkit, vous m'êtes un sujet de scandale" Dv. v. GAITZERAKO 

BIDE, gaiztabide, galbide. � Tr. Empleado por autores meridionales, sobre todo guipuzcoanos, desde mediados 


mende. 

269


del s. XVIII. Es relativamente frecuente en el s. XIX y se encuentra tbn. en el XX, en autores de léxico cuidado. 

En la mayoría de los textos, salvo los de la 2. a mitad del s. XX, se encuentra explicado con eskandalo. Al Norte, 

sólo lo hemos encontrado en Birjin y en algunas traducciones de la Biblia, en las cuales aparece desde HeH y 

Duvoisin. La forma más empleada por los autores meridionales hasta el s. XX es gaitzbide; desde principios del 

s. XX, en cambio, apenas hay otra cosa que gaizpide; los autores septentrionales, además de Echeita, Orixe y 

alguna vez M. Atxaga, emplean gaizbide. � Gaitz bide ta eskandalo itsusian bizi zan. Cb SIgn 66. Nigar nasaiak 

zure oin donakietan isur detzadantzat [...] egin tudan hanbat gaizbiden gainean. Birjin 272. Zorionekoa da gaitz 

bidea artzen ez duena neregan. Ur Mt (G) 11, 6 (Or MB 42 gaizbide; Ur (V) gatxerako bide, Ker galbide, IBk 

erorbide). Erran darozkitzuet horiek, gaizbidetan etzaitezten eror. Dv Io 16, 1 (HeH khordoka gaizbideak gatik, 

EvS khordoka gaizbidia gatik, Leon gaizbidetan sar, Ker gaizpiderik artu; Lç skandaliza, TB gaizbidetu). Gaitzbide 

edo eskandaloa deritzan pekatua. Arr May 64. Gaitzbideko pekatu itxusi au munduan txit zabal dabil. 

Kortazar Serm 304. Eurentzat lotsagarriak zireala igaroten zirean naste ta gaizbideak (escándalo). Echta Jos 

182. Beste eliztarrentzat alkeisun edo gaizpide (escándalo) dalako, ezta zilegi zurekin emen bizi izatea. A Ardi 

102. Gaiztakerira garoakezan edozein itz edo egite txar da gaizpidea. KIkV 68. Umeai emandako gaizpidea da 

gaizpide guztietan Jesukristok geien gaitzesten duana. KIkG 56. Begira daudenai parr-egin-araziz eta askori 

gaizpidea emanaz. Eguzk RIEV 1927, 433. Zure eskuak gaizpidea ematen badizu, moztu zazu. Ir YKBiz 255. 

Beste iakitunok eladetarren gaizpide, zer dala-ta gertatu ziran Platonen iritzian? Zait Plat 115. 

v. tbn. Gaizbide: MAtx Gazt 68. Gaitzbide: Lard 409. AJauregi 214. Legaz 29. MAtx Gazt 75. 

�2. gaitzbide (S ap. Lh � Foix; H). Peligro; ocasión de pecar. "Péril" Lh. Cf. Añ: "Peligroso, [...] gatx o gaitz 

bidea". � Ill neindeke arako gatx-bide ta eraldi deungean. Añ EL 1 22 (EL 2 26 oker-bide). Laprast egingo eztogu 

bekatuan, gatx-bide ta ondamendi deungetatik alde egin ezik? Añ LoraS 18. Jinkoaren Aingüriek lagüntü zütiela 

[...] eta gaitzbidetarik begiratü. Ip Hil 126. v. tbn. Moc Damu 35 (gaitz bide). Gaitzbide eta aztura gaixtoetatik 

ez ditake populu bat neholere beira osoki. JE Med 155. Len dirua gaitzbide aundia ukan neretzat eta ongose 

aundiz egiten nikan lana. Sabiag Y 1933, 422. Iru alditan ukatu zuan / San Pedrok bere Maisua. / Gaitz 

bideetatik / arrizkoetatik / beti ondoren gaiztua. Balad 236 (Bast 213 okasiotik). Begira dezan herria / gaitzbide 

güzietarik. 'De toute embûche'. Casve SGrazi 148. 

�3. Desgracia, mal. � Gorputzeko jonturetan gaitzbiderik izan badu. Izt C 7. Nork neurtu al ditzake [...] nozitu 

izan zituen atsekabe, estura larri eta gaitzbideak? Ib. 361. Zoin laster dutan etsitzen, den gaitz-biderik ttipiena 

jiten zaitanean. Leon Imit III 19, 5 (SP atsekabe, Ch gaitz, Ip nahigabe, Ol neke). 

�4. "Gaizbide (G), ocasión de gresca" A. 

�5. Mal camino (?). � Nekez diardut nai dotanera, / gatx-bidez, zirri ta zarra. Gand Elorri 180. 

�6. Delito. � Bakek gaizpiderako aitzakiak eman zituen. "Ad culpam causas". Ibiñ Virgil 91. 

- GAIZPIDE HARTU. Escandalizarse (de). � Gaiz-bide hartzen zuten Iesus baithan. HeH Mt 13, 57 (He 

skandalizatzen). Guziok zure kariaz gaizpide artzen badute ere, nik eztut sekula gaizpiderik artuko. Ir YKBiz 461. 

Gaizpiderik artu ez dagizuen. Ker Io 16, 1. 

- GAIZPIDE-EMAILE (Añ). (El) que da mal ejemplo, escandaloso, alborotador. "Escandaloso, gatx bide 

emollea" Añ. � Mariaren deboziotik besteak urrutiratzera al guziaz saiatzen zan Aviñongo gaitzbide-emalle 

nabarben batek. Arr May 166s. Gaizpide-emale ta gaiztakeri-egille guziak bildu ta su-labera egotziko dituzte. Ir 

YKBiz 181. 

- GAIZPIDE IZAN. a) (Acompañado de ines.). Escandalizarse. � Zuek guziek gau huntan gaiz-bide izanen 

duzue nitan. HeH Mt 26, 31. b) (Acompañado de dat.). Ser(le,...) motivo de escándalo. � Bertze guziei gaiz-bide 

bazina ere, niri nehoiz etzitzaizkit izanen. HeH Mt 26, 33. Milia ta Xemene gaztetxoak dirala ta amari dagiozun 

zapuzkeria gaizpide litzaiekela, oker pentsa lezaketela. Etxde AlosT 63. 

- GAIZPIDEZKO. "Gaitzbidezko, qui tient de, qui tend au scandale, scandaleux" H. � Haukiek dira begiak, 

lurrera begira zaudenak, gaitzbidezko edo zilhegi etziren gauzak ez ikustea gatik. Dv LEd 258 (Cb Eg II 145 

peligrozko). 

gaizpidekatu (Bera app.), gaizbidekatu (Lecl, Dv, A). � "Scandaliser, se scandaliser (Abb)" Dv. "Escandalizar 

(Chaho)" A. 

gaizpideki, gaitzbideki (H). � "Scandaleusement" H. 

gaizpidekor, gaizbidekor (Lecl, Dv, A), gaitzbidekor (Ht VocGr 421). � "Scandaleux" Lecl. "Qui se scandalise 

aisément (Abb)" Dv. "El que se escandaliza fácilmente (Chaho)" A. 

gaizpideratu, gaizbideratu (Dv s.v. gaizbidatu), gaitzbideratu. � "Scandaliser (LE)" Dv. v. gaizpidetu. � 

Gauza gébek errantiziet etzaizten gaitzbiderátu. LE Io 16, 1 (TB gaizbidetu). 

gaizpideti, gaizbideti (Lar), gaitzbideti (Lar, Añ, H). � "Escandalizador" Lar. "Escandaloso" Lar y Añ. � 


mende. 

270


Pekatari gaitzbidetia ta arageitarra. Kortazar Serm 262. 

gaizpidetiro, gaitzbidetiro (Lar � H). � "Escandalosamente" Lar. 

gaizpidetsu (Bera app.), gaizbidetsu (Dv � A), gaitzbidetsu (H), gatxbidetsu. � "Scandaleux (Mant)" Dv. � 

Berba loi, zantar ta gatxbidetsuak esateko ekandu madarikatua. Itz Berb I 196. 

gaizpidetu, gaizbidetu, gaizbidatu (Dv, que cita a Lar), gaitzbidetu (Añ), gaitzbidatu (Lar � H), gatxbidetu 

(Añ). � "Escandalizar" Lar, Añ. "Desedificar, dar mal ejemplo" Lar. � Ikhusten ditugu egun guziez, maiz hetaz 

eskandalizatuak edo gaitzbidetuak gare. JesBihD 11 (ap. DRA, s.v. gaitzbidatu, por lo que la forma no es 

segura). Halako moldez non [...] errebela bainitake et-etxe guzia gaitz bida bainezake. Birjin 365. Baldin zure 

begi eskuinak gaitzbidetzen bazaitu, athera zazu. TB Mt 5, 29 (Lç trebuka erazi, He eskandalisatu). Dohatsua da 

nitaz gaitzbidetuko ez dena! Ib. 11, 6. Erran dautzuet gauza hauk, ez zaiteztentzat izan gaizbidetuak. TB Io 16, 1 

(Dv gaizbidetan eror). 

gaiztabide, gaistabide. �1. Ocasión de pecar; escándalo, mal ejemplo. v. gaizpide. � Nere ill arte guzian bizi 

uste dut gaista-bide guziak utzirik gauz onik baizik egiten ez dudala. Mb IArg I 97. Etsaiaren txistu gaisto ta 

tentanzei ta gaista-bideei ez-aditu ta ez-ekusi egiten. Ib. 381. Gaiztabiderik ez eman. Ir YKBiz 309. �2. Vicio. � 

Tripazainkeria ta gaiztabidea besterik etzan ageri buruzagien artean. Or SCruz 75. Zintzotasunean pakea 

maitatuz batasuna auteman nun; gaiztabidean, asarrea maitatuz, bakantasuna. "In vitiositate". Or Aitork 95. 

�3. gaiztobide. (El) mal camino. � Erri txikietan azten diran neskatxo geienen antzera, etzekian 

gaiztobideetakorik ezer. TAg Uzt 52. Gaiztobidera jo gabe. Ib. 172. 

gaiztaez. � Inocente. v. gaiztagabe. � Aur gaizta-ezak (errugabe). Or Eus 253. 

gaiztagabe, gaiztabage. � Inocente. v. gaitzgabe. � Adin gaiztagabean. Or Mi 20. Oraino eder, gazte ta 

gaiztabage den oni. Ib. 143. Erri ta atzerritar bi itz gaizta bagetik / gogortsu izkatu dira. Or Eus 28. Zer Zu 

baiño gaiztagabego? Or Aitork 47. Odol gaiztagabea . Ib. 240. 

gaiztagarri, gaiztogarri, gaixtagarri. � Perverso. � Arnegatzen dudala hekin gogoratze, banaloria eta gutizia 

gaixtagarri guziez. SP Phil 75 (He 77 dohakhabe). Izparringi edo periodiku guztietatik, gauza lotsagarri ta 

gaiztogarriak kendu egin biar dira. JBDei 1919, 286. 

gaiztagile (Lar, VocCB (s.v. gaitzgille), Dv (V)), gaistagile (Dv (que cita a Ur), A), gaistogile, gaxtogile. � 

Malhechor, criminal. "Alcalde del crimen, [...] gaizta gilleen alkatea" Lar. v. gaiztagin. � Jangoikoak gis 

onetako gaistagillearekin edo besteri bekatu eragiten dionarekin egin gogo duena. Mb IArg I 144. Gaistogilleak 

eztau nai argirik. Zav Fab RIEV 1907, 532. Urkhatu baten obian ehun gaxtogile ehorzten dira. Arch ms. (ap. 

DRA; O Pr 459 gaxtagin). Bialduten ditu gordetzallaak, / ezarteko gaistagillai sokaak. Ur CancB III 96 (en Ur 

PoBasc 27 gazkilliai). 

gaiztagin (L, BN; Lar), gaixtagin (SP, VocBN, Dv, H), gaiztakin (BN; Lar, Añ (G)), gaxtagin (Urt), gaixtakin, 

gaiztokin (S), gaixtokin (S), gaistagin (V, BN-baig; Lar), gaistakin (BN-baig), gastagin (Volt 93). Ref.: A 

(gaiztagin, gaixtagille, gaiztokin, gaixtokin); Satr VocP (gaistagina). � (Sust. y adj.). Malhechor, criminal, 

maleante; perverso, malvado; dañino. "Princeps atq. architectus. sceleris, gaxtagin buruzagia" Urt II 260. 

"Belitre, pícaro, ruin", "facinoroso", "malvado" Lar. "Alcalde de Hermandad, conoce de hurtos, muertes, &c. 

ejecutadas en el campo, bide eta kanpoetako gaiztagiñen alkatea" Ib. "Acompañarse, juntarse con gente ruin, 

perversa, gaistagiñakin bildu" Ib. "Malhechor" Lar y Añ. "Malfaisant" VocBN. v. gaiztagile, gaizkile, gaizkin. 

� Tr. Empleado desde Leiçarraga en la tradición septentrional (en suletino sólo lo encontramos en Casenave); 

desde la 2. a mitad del s. XVIII se encuentra tbn. en autores meridionales, si bien es algo menos frecuente que al 

Norte. La forma septentrional más empleada es gaixtagin (a veces gaxt-, incluso en un mismo autor); al Sur 

gaiztagin (gaistagin en algunos autores). Las demás variantes están poco o nada atestiguadas en los textos: 

gaitztagin (junto a gaixtagin) en Goyhetche (174), gaistakin en Bordel (199), gaixtakin, como nombre, en 

Casenave. En DFrec hay 6 ejs. de gaiztagin. � Harekin kruzifika zitzaten bi gaixtagin. Lç Mc 15, 27 (He, TB, 

Dv ohoin). Eraman dutela urkabera ohoin eta gastagin pilla bat. Volt 147. Gaixtagin damnatuen oztea. EZ Man 

I 83. Zu ongin baino hura gaixtaginago da. Harb 376. Urkatu baten hobian ehun gaxtagin ehorzten dira. O Pr 

459. Inozenta baita punitzen, / salbatzeko gaxtagiña. Gç 87 (ib. supra el mismo verso lleva hobenduna). 

Baldiñetariak izan ez balitz hau gaixtagina, ez ginduen eki zure eskuetarat emanen. He Io 18, 30 (HeH, Dv, 

Leon gaixtagin, Ol, Or gaiztagin; Lç gaizki-egile, TB gizon gaisto, IBk gaizkile, IBe gaizkigile). Geren 


mende. 

271


gaistaginei onez ta otoitzez eranzutea. Mb IArg I 270. Eramana da bada yuie gaixtagin baten oinetarat. Lg II 

263. Antiochus, Printze gaixtagina. Brtc 122. Gaixtaginak eta onak. Monho 118. Catilina, galdu biar zenduban 

bizitza gaistagin ori. Mg PAb 213. Alperrez eta gaiztagiñez beteak daudela toki guziak. AA II 76. Muthiko 

gaixtaginak diruaren plazan Kintaleko harri bat ezartzen du kutxan. Zby RIEV 1908, 764. Preso ereman, 

gaixtagin bat bezala, gizon bat hain saindua. Jnn SBi 157. Robespierre, behar bada Erreboluzioneko gaixtaginik 

handienaren ixtorioa. Elsb Fram 124. Ihizi gaixtagin zenbeit. Ox 174. [Jesus] gaixtaginenen heriotzerat dela gu 

gatik joaki. Ib. 74. Gaixtagin baten eite gehiago bazuen, jaun handi baten baino! JEtchep 83. Nola izan diteke 

ain gaiztagin? Ibiñ Virgil 59. Lehen etsaiak / aizatürik bezaiñ sarri, / bestelibat tzaizkü heltzen / guretzat 

gaixtagin gorri. Casve SGrazi 144. Erreboluzioneko gaixtaginek suntsitu [zuten erlika]. Lf ib. 16. 

v. tbn. Mih 66. VMg 37. Gco I 437. Elzb PAd 17. Or Eus 249. SMitx Aranz 176. Mde Pr 156. Etxde JJ 154. Zait 

Plat 17. Lf ELit 67. Gaixtagin: Hm 67. SP Phil 348. Ch III 50, 4 (SP, Mst gaixto). CatLav 391 (V 188). Mih 8. 

JesBih 437. Jaur 174. Gy 258. Hb Esk 46. Dv LEd 255. Laph 147. CantIzp (ed. 1868), 112. Lap 324 (V 148). HU 

Aurp 104. Lh EEs 1915, 243. Etcham 187. Iratz 100. Zerb IxtS 88. Mattin 57. Xa EzinB 126. Gaistagin: CrIc 

174. Zav Fab RIEV 1907, 540. TB Mc 5, 2. Gaxtagin: Dh 236. Hb Esk 209. Lap 404 (V 184). HU Zez 80. Larz 

Senper 22. 

� (Como primer miembro de comp.). � Ez diteke ager gezurrez Erromano, eta utzi behar othe dire, hartzean 

prestu izena gaxtagin lanekin? Hb Egia 125. Blasfemioa, trufa, gezurra, gaixtagin-larderia eta herra ahotik 

zarizkola. HU Zez 179. Gaixtagin-oste izigarriak. Iratz 103. 

� (Como nombre de 'satán' de pastoral). � Jelkhi Gaixtakin, Txarrafer, Xabukü, herritar bat. Casve SGrazi 106 

(acot. escén.; v. tbn. 28). 

- GAIZTAGINEZKO. (Adnom.). � Aziñda gaitztagiñezko horra ene ustez pare on bat. Gy 119. 

- GAIZTAGIN-LAGUN. Cómplice. v. gaiztakide. � [Judas] beldur zen [...] bere gaixtagin lagunek ez zezaten, 

ilhun zelakotzat, ungi ezagut Salbatzaillea. Lg II 257. 

- GAIZTAGIN-LEZE. "Cueva de ladrones" Lar. � Ene etxea, orazionetako etxe deithuren da: baina zuek hura 

gaixtagin leze egin duzue. Lç Mt 21, 13 (He ohoin banku, TB, Dv ohoin zil(h)o). v. tbn. Lç Mc 11, 17 (He 

ohoiñen gordelekhu, TB ohointegi) y Lc 19, 46. 

- GAIZTAGIN-ZULO. Cf. GAIZTAGIN-LEZE. � Baitegiko egonaldia Etxahuniakua baiño atsegiñago egin 

zitzaion Agengo gaiztagin zuloari etxekotasuna artu zion ezkero. Etxde JJ 182. 

gaiztagindu, gaixtagindu (Dv). � "Devenir un malfaiteur" Dv. 

gaiztaginkeria, gaixtaginkeria (Dv). � "Méfait" Dv. v. gaiztakeria. � Nere maltzurkeria tzar eta 

gaixtaginkeriak, zeinen errexki ahanzten dituzun. Dv LEd 246 (Cb Eg II 139 desleialtasun). Ni naiz zure Jainko 

jaun hazkarra, bekhaizkorra, aiten gaixtaginkeria bilhatzen dudana semeetan. Dv Ex 20, 5 (Ur gaiztakeria). 

gaiztagintasun, gaixtagintasun. � Maldad. � Siondik ethorriko da Salbatzaillea, Jakoben ganik 

gaixtagintasuna khenduko duena. "Impietatem". He Rom 11, 26 (Dv tzarkeria). 

gaiztagintegi, gaiztakintegi (Lar), gaistakintegi. � "Oficina de maldades" Lar. � Danza dela gaistakintegia, 

non egiten diren Jangoikoaren anitz ofensa (Orrio, 1750). ETZ 80. 

gaiztagintsa, gaixtagintsa. � Perversa, malvada. Cf. gaiztagin. � Zer gaixtagintsa izan zen lehenbiziko 

errepublika. Elsb Fram 131. Bi emazte, osoki tzarrek eta gaixtagintsek, baidaukate lephotik herstua. Ib. 155 (v. 

tbn. V). 

gaiztagintza, gaxtagintza. �1. Maldad, nocividad. � Konpara deiteke ere haren [gaiskirauntziaren] 

gaxtagintza, Zegata erraten dioten belharrarenarekin. He Phil 357. �2. + gaistaginza. Mala acción, maldad. � 

Gaistaginz artara arte guzian gauz anitz on egin zituen Dabidek. Mb IArg I 246. Edanez, juramentuz, maldizioz, 

aragiaren lizunkeriz edo beste gaistaginzez betetzen diran bekatari galduen biotzak. Ib. 301 (v. tbn. 358, 246). 

Gaiztagintza ta okerkizunetan artua, dala gaiztagiñ ta okertzat ezagutua. VMg 37. 

gaiztagintzar, gaixtakintzar. � Aum. de gaiztagin. � Urde gaixtakintzarra! Zub 63. 

gaiztagotu. v. gaiztoagotu. 

gaiztagotu. v. gaiztoagotu. 

gaiztaile. "Celui qui irrite un mal, qui rend difficile un travail" Dv. Cf. gaizle. 


mende. 

272


gaiztakeria (c. sg. A; Urt IV 90, Lar, Añ, Dv (V, G)), gaiztokeria (V, S), gaixtakeria (L, BN, S; SP, Urt III 128, 

VocBN, Dv, H), gaistokeria (S; Lecl, Gèze, Dv (S)), gaistakeria (V, S; Añ, Dv (V), VocB), gaiztankeri (G-nav), 

gaxtakeria (Urt I 115), gaixtokeria (H), gaxtokeria (L, BN, S; Urt IV 90), gaitztakeria, geistakeri, gestakeria, 

gaixtakaria, gastakeria (Dv (V)). Ref.: A (gaiztakeri, gaiztokeri, gaistokeri, gaistakeri); Lh (gaixtakeri); Lrq 

(gaxtokeria); Ond Bac (gaiztankeri); Etxba Eib (gaiztokerixia); Elexp Berg (gaiztokerixa). � Maldad, 

perversidad; malicia, picardía; mala acción, fechoría; pecado, falta, delito. "Tacañear, dollorkeriaz ta 

gaiztakeriaz zerbait egin" Lar. "Maldad" Lar, Añ. "Malicia" Ib. "Picardía" Añ. "Se usa muy comúnmente 

refiriéndose a las travesuras de los muchachos" VocCB. "Vice, méchanceté" Gèze. "Méchanceté, méfait" Dv. 

"Gaiztokerixia zan, gizajo areri baketan ez lagatzia" Etxba Eib. "Travesura, maldad. Mutiko demonio honek 

gaiztokerixia besteik eztauke" Elexp Berg. Cf. burugaiztokeria. � Tr. De uso general. Las formas más 

empleadas son gaiztakeria al Sur (nunca, salvo error, documentada al Norte) y gaixtakeria al Norte (que aparece 

además en Goñi (81) y, junto a gaizt-, en J.I. Arana (SIgn 11) e Iraizoz (YKBiz 408)). Formas en -o- (gaisto-, 

gaixto- o gaxtokeria) son generales en la tradición suletina, pero inusuales, en cambio, en otros dialectos: sólo 

hemos encontrado sendos ejs. de gaixtokeria en Pouvreau (Imit III 4, 4; frente al frec. gaixta-) y de gaistoen D. 

Agirre (AL 169; frente al frec. gaizta-); además, gaiztokeria en T. Etxebarria (Ibilt 481). Hay ge(i)ztokeria en 

Echeita, geistakeria en Moguel (CO 241) y J.J. Moguel (Maiatz 1) y gestakeria en Astarloa (II 284), pero en la 

tradición vizcaína predominan las formas en ga-: hay gaistakeria en Moguel (en PAb), Añibarro y Uriarte 

(además de en Bordel (82)), mientras que gaiztakeria es casi forma única desde fines del s. XIX (Arrese Beitia 

(AmaE 131), D. Agirre (ya desde AL), Iturzaeta (Azald 110), KIkV, Kirikiño (Ab II 116), etc.). En guipuzcoano, 

donde gaiztakeria es general, se encuentra, con todo, algún ej. de gaistakeria (junto a gaizt-) en Aguirre de 

Asteasu y ArgiDL por lo menos. Los autores alto-navarros suelen emplear gaistakeria (Elizalde (80), Mendiburu, 

Legaz (30) y, junto a gaixt-, Lizarraga de Elcano (Prog 96)). Por lo que respecta a la tradición septentrional, hay 

gaxtakeria en Gasteluçar (163), Haraneder (Gudu 162), Duhalde (69), Larzabal (Senper 24) y, junto a gaixt-, 

Chourio (III 36, 2). Hay, además, gaitztakeria en Goyhetche (29) y, junto a gaizt-, en Iztueta (C 504). Tartas 

emplea, además de ga(i)xtokeria como los suletinos, gaixtakharia (Onsa 128, Arima 16), gaixtakheria (Onsa 29) 

y gaixtakeria (Onsa 171). En DFrec hay 20 ejs. de gaiztakeria, meridionales, y 2, septentrionales, de 

gaixtakeria. Se encuentra con cierta frecuencia junto a bekatu (Ax 213 (V 142, ES 388, AA II 211, Itz Azald 110 

e Inza) y malizia (Lç Ins G 6r, Ax 188 (V 127), SP Phil 341, Tt Onsa 29, Gco II 4). AxN explica doillorkeriaz 

(96) por gaiztukeriaz. 

� Zeren haren gaixtakeria oraino estalia eta sekretu baitzen. Lç Ins F 6v. Asko da erraitea alferra dela, hartzaz 

edozein gaixtakeriaren sinhesteko. Ax 40 (V 25). Baldin partida biok, gaixtakerian izan zareten bezala, 

ontasunean akhort bazarete. Ib. 373 (V 246; v. tbn. 448 (V 292)). Ezta hunek irakasten eztuen gaixtakeriarik. ES 

183. Gizonen gaixtakeriak asma ahal detzakeen guziak. Ch III 46, 2. Debriaren gaixtokerien kuntre. Mst I 19, 4 

(SP gaixtakerien, Ip gaistokerien). Soñeko arrokeria ta apainketa berez ez izanagatik gaistakeria, izan oi da 

gaistakeritan bukatzen den gauza. Mb IArg I 74. Sar ez dakizun gaistakeriaren bihia. Ib. 377. Gaiztakeria andi 

batean arrapatu. Cb Eg II 65. Ahalkatzen da ikhusteaz haren denborako gaixtakeria. Lg I 239. Erortzen zarela 

gaixtakeria guzietan. Lg II 183. Blasfemioak ahoan, gaixtakeria gogoan. Monho 110. Zabaldu gurarik, 

gaistakerija utsez, Guraso-errijan izurri ondagarrija. Mg PAb 214. Parkatuko deustazala neure gaistakeria ta 

erru guztiak. Añ EL 1 233 (EL 2 245 neure bekatuak). Zein arrigarria eta izugarria dan pekatu mortal baten 

gaiztakeria. Gco II 8. Gauaren illuntasunaz baliatzea gaiztakerietarako. AA I 580. Zer bekatu da Ana 

Bolenarekin gaistakeria egitea, aren amarekin lenago au egiñik? AA III 557. Bere gaiztakeriak urkamendian 

nozitu zituen. Lard 547. Markes bat bizi zan gaistakerijetan. Ur MarIl 42. Infernurik ezpalitz, erraztasun 

berarekiñ egingo zenduke zernai gaiztakeri. Arr May 107. Ohoinkeriatik eta gaixtakeriatik bizi zen. Jnn SBi 90. 

Zer gaiztakeria! Apaol 84. Gaiztakeri bat egin daben mutikoaren antzera. Ag Kr 183. Ori da mutillaren 

geiztokeria! Echta Jos 322. Hain maite zuten elgar [...], non gaixtakeria baitzauguken heiekin bidean buruz buru 

egitea. JE Bur 96. Donaustea deritxon gaiztakeri izugarria. KIkV 91. Pekatua gaistakeri itxusia da. ArgiDL 33. 

Jaungoikoaz ainbat gaiztakeri esan izan zuan gizon onek. Inza Azalp 131. Pekatu edo gaiztakeri larrian iltzen 

diranak. Ib. 116. Ez dugu gehiago eginen gaixtakeriarik, sekulan! Barb Sup 124. Elgarretarik gaituztelakotz 

gaixtakeriaz berextu, / erdaldun askok diote beraz odolez girela hustu. Ox 162. Barkatu, ta ongi etorriak 

(gaiztakeriz)..., biok. Lab EEguna 92 (acot. escén.). Gaiztakeria besterik ez dik ikasi errian. Lek EunD 21. 

Dohakabeak ez du deus ere ukatzen haren gain emanak diren gaixtakerietarik. Lf Murtuts 49. Ez zuela hark 

gaiztakeriaz joiten, maite zuelakotz baizik. Mde Pr 160. Gaiztakeriaren egillea nor ote zan. Anab Poli 29. 

Alperkeriyan ta gaiztakeriyan ta lapurretan aritzia. Ib. 39. "Le basque" deitzen ginuen denek, gaixtakeriarik 

gabe. JEtchep 93 (v. tbn. 35, 116). Ainbeste gudu lurbiran, ain ugariak gaiztakeri-tankerak. Ibiñ Virgil 80. 

v. tbn. Lar Cor 183. Ub 27. Mg CC 241. VMg XI. It Fab 187. Izt C 223. Aran SIgn 34. Zab Gabon 100. Bv AsL 

108. Urruz Urz 29. A BeinB 89. Ill Testim 21. ArgiDL 92. Tx B I 81. Enb 102. Laux BBa 122. Otx 142. Ldi IL 

171. Ir YKBiz 204. Eguzk GizAuz 15. Zait Sof 120. JAIraz Bizia 31. Or Aitork 43. Etxde JJ 278. Bilbao IpuiB 

122. Arti Tobera 282. Vill Jaink 178. Berron Kijote 164. Balad 223. MEIG III 92. Gaixtakeria: Mat 226. EZ 

Man I 82. Harb 149. Hm 111. CatLav 380 (V 184). Mih 116. Brtc 118. LE Ong 120v. Dv LEd 71. Elsb Fram 


mende. 

273


123. HU Aurp 128. Mattin 60. Xa Odol 176. Gaixtokeria: Tt Onsa 168. Egiat 261. Arch Fab 203. Gaxtokeria: Tt 

Onsa 62. Const 34. Gaistokeria: Bp I 17. 

- GAIZTAKERIA BURU. Pecado capital. � Gaiztakeri buruaz edo pekatu kapitalaz. Inza Azalp 22. 

- GAIZTAKERI-AGERTARI. "Delator, gaistakeri-agertaria" Añ. 

- GAIZTAKERIAZKO. (Adnom.). � Spirituaren kontra / [bekhatu] gaixtakeriazkoak. EZ Eliç 96. Nihork gaitz 

erraitekak ken baletza mundutik, gaixtakeriazko bekhatuetarik parte handi bat khen lezake. SP Phil 351 (He 354 

gaxtakeriasko). v. tbn. Gco II 5 (gaiztakerizko). Onela uste ere nuan, gaiztakerizko zerki bat bazala. Or Aitork 

118. 

- GAIZTAKERI-EGILE, GAIZTAKERIAGILE (gaxt- Urt IV 91). Malhechor. v. gaizki-egile. � Bere yaurgoan 

diran gaizpide-emale ta gaiztakeri-egille guziak bildu ta su-labera egotziko dituzte. Ir YKBiz 181. 

- GAIZTAKERI-LAGUN. Cómplice. v. gaiztakide. � Bere gaiztakeri-laguna etxera eramanda. Lard 192. 

gaiztakeriaratu. "Gaixtakeriaratu" SP, sin trad. 

gaiztakerika, gaxtakerika. � Haciendo (o diciendo) maldades. � Donibaneko karrikatarrak, bethi irriz eta 

gaxtakerika ari ziren Agoten kontra. GAlm 1959, 33 (ap. DRA). 

gaiztaki. � Maldad (?), sacrificio (?). � Zeren jentilak gezurrezko jainkoai egiten zizten agurrak, buru-berak 

eta gaiztakiak, [kristauak] eramaten etzituen. Ub 116. 

gaiztakide (Darric ap. DRA), gaixtakide (H), gaistakide (Lar), gaixtokide (Dv y A, que citan a O), gaxtokide. � 

Cómplice. "Émule en méchanceté, compagnon d'action, de vie vicieuse, complice" H. v. gaizkide. � Onak 

nekezago bat diro onkidea, eziez gaxtoak gaxtokidea. "De trouver son pareil". O Pr 362. Absolbitzen badu, 

premia gabe, bere gaiztakidea. Gco I 381. Bazen bat Barrabas izena zuena, presuner zena bere gaistakidekin. 

TB Mc 15, 7 (Lç, He sedizioneko lagun). 

gaiztakin. v. gaiztagin. 

gaiztakiro. v. gaiztokiro. 

gaiztakor, gaixtakor (SP). �1. "Facile à corrompre" SP. �2. "Gaiztokor, maligno" Arch ms. (ap. DRA). 

gaiztakume, gaistakume. � Hijo de malvado. � Aberatsa den gaistoa edo gaistakume, bere aitaren bidez ibilli 

oi dena. Mb IArg I 63. 

gaiztale. v. gaiztatzaile. 

gaiztaleku (VocCB � Dv, que cita tbn. a Lar), gaistaleku (Lar), gaistoleku (Añ). � "Prisión, cárcel" Lar, Añ. v. 

gaiztotegi (2). 

1 gaiztarazi, gaixtarazi (Dv � A, H), gaiztoarazi (R ap. A), gaiztoerazo (Lar), gaxtarazi (Urt V 315), gaxtaarazi, 

gaixtoerazo (H (V, G)), gaistorazi. � Malear, pervertir, envilecer. "Collabefactare" Urt. "Rendre mauvais, 

méchant, envenimer" Dv. "Rendre, contribuer à rendre plus méchant, plus mauvais, pire" H. � Maleziak 

gaixtarazi etziozan bizia. EZ Man II 100. Borondateak edo bihotzak bekhaturik eziñ egiñ baidezake (gaxtaarazteko 

zer nahi den gorphutzak edo sensuek egin dezaten), non ez dioten gaizkiari konsentimendua ematen. He 

Gudu 90. Gaiztoarazitzeko izanen dituzu amar, baña onarazitzeko apenas bat. LE Urt 289 (ms. 102r 

gaixtarasko). Departamendü huntan, etzen Renaud baizik, / hamar depütatuetan, paubren hunik jalki; / bainan 

hura estie berzek gaistorazi. Etch 592. Hezten hari den ergiari etzaio guti baizik eman behar akhuloaz. Etzazula 

joka gaixtaraz edo sorhaioaraz. Dv Lab 241. Gaizto batek egun (eun) on gaiztarazi (Sal). A EY III 200. 

2 gaiztarazi, gaixtarazi. � Hacer encolerizar. Cf. gaiztu (2). � Betbetan ulhiek gaixtarazirik hari buruz abiatu 

baitira. Herr 11-9-1958, 2. 

gaiztasun, gaitztasun. �1. Maldad. v. gaiztotasun, gaixtarasun. � Gaitztasunak pietateari [eraman 

baitliazokeo abantailla]. Harb 371. �2. (Dv � A, H), gaitztasun (L ap. Lh, que cita CatLav; Añ (G)), gaixtasun, 

gatxtasun (Añ (G, sin duda por error)). Dificultad. "Caractère de ce qui est difficile [...] Bideen gaiztasuna, la 

difficulté des routes" Dv. "La difficulté qu'offre un travail, l'effort qu'il exige qu'on fasse. Lanaren gaiztasuna" 


mende. 

274


H. � Zeren amorioak manamenduei bere garratztasuna eztitzen, mintasuna gozatzen eta gaitztasuna errazten 

baiteraue. Ax 487 (V 314). Gaitztasun eta agortasun espiritualetan. SP Phil 491 (He 498 pena eta agorte). 

Beldurrez egunetik egunera gaitztasunak handi daitezen. Ch I 11, 6. Lanaren difikultatek edo gaitztasunak. 

CatLav A 3v (V 4). Munduko plazer guziei ukho egitean aurkhitzen den gaiztasuna bentzutzea. He Gudu 78. Zer 

nahi gaitztasun daiten konbersioneko obra handian, ez da zeren behin ere etsitu salbamenduaz. Lg II 205. 

Garaitu behar diren gaiztasunen bistan gogourritzen garenean. Mih 97 (170 gaixtasun). [Seigarren agindu 

santuko egin biarrak] eurakin dakarree lotsarizko gatxtasun bat esateko. fB Ic II 5. v. tbn. Itz Azald 109 

(gatxtasun). Igaritako erraztasun ala gaiztasunian. Anab EEs 1920, 69. Orain baño askozaz be eragozpen eta 

gaiztasun andiagoak idoroko dozuz. Eguzk LorIl 48 (ap. DRA). Katemeek eta astemeek, batere gaiztasunik gabe, 

edonoiz eta edonola egiten dutena... Eta harek ezin! Arti Ipuin 79. �3. (Dv � A). "Caractère de ce qui est [...] 

énorme. Harri baten gaiztasuna, l'énormité d'une pierre" Dv. � Hemendik ezin har dirozu ez hekien [Ifernuko 

oinhazeen] hedadura, ez barrentasuna, ez gaitztasuna. Dv LEd 224s. 

gaiztategi. v. gaiztotegi (2). 

gaiztatu (G-to, AN-gip-5vill, L-sar, BN-baig), gaiztotu (V-gip, G; Lar, Zam Voc), gaixtatu (SP, VocBN, Dv, 

H), gaistatu (AN-larr, BN; Lecl, VocBN, VocB), gaistotu (AN-larr, S; Lar, Añ, Foix ap. Lh), gaxtatu (Urt V 

315), gaixtotu (SP (sin trad.), H), gaxtotu (S). Ref.: A (gaiztatu, gaiztotu, gaistatu); Lh (gaistotü); Lrq (gaxtotu); 

Asp Leiz2 (gaistatu, gaistotu); Etxba Eib y Elexp Berg (gaiztotu). �1. Volver(se) malo, malear(se), pervertir(se); 

empeorar; enconar(se) (una herida, etc.). "Corrompre, rendre ou devenir méchant. Ezta gaixtatzen gaitza, il n'est 

pas difficile à corrompre" SP. "Prestua bada ere, behartzen dugu gaixtatzea" Ib. s.v. behartu. "Collabefactare" 

Urt. "Depravar" Lar. "Malear" Lar, Añ. "Egun oroz gaixtatzen hari da haur hori, cet enfant devient de plus en 

plus mauvais chaque jour. Untziak gaixtatu du zure arnoa, la lutaille a rendu votre vin mauvais. Onthu behar 

bidean zauria gaixtatu zaio, au lieu de s'améliorer sa plaie s'est envenimée" Dv. "Enrojecerse o enfurecerse una 

herida" A. "Zartzara, oso gaiztotu zan bere buruan zoritxarrerako. Diru gosiak dakar gaiztotutzia gizona. Aren 

gaiztotzia izan zan, lagun txarregaz ibilltzian ondorena" Etxba Eib. "Gaistatu, empeorarse una herida. Besoko 

zaurie gaistatu zait" Asp Leiz2. "Gaistotu, hacerse, volverse malo (moralmente). Eztakit zer erakutsi dioan 

Donostin; dena gaistotua itzuli de" Ib. "Gure mutikua asko gaiztotu da aspaldixan" Elexp Berg. "Zauri batek 

okerrera jo. Iltza bat sartu jakon eta gaiztotu eta gorrixak ikusi zittuan" Ib. v. gaizkitu, gastatu (2). � Tr. De 

uso general, salvo en vizcaíno, donde sólo lo encontramos en f. Bartolomé y Enbeita. Aparece en textos 

septentrionales desde Leiçarraga, y al Sur desde mediados del s. XVIII. La variante más empleada al Norte es 

gaixtatu; hay gaixtotu en Oihenart y, junto a gaxtotu, en Maister; gaistotu en Eguiateguy (265); gaxtatu en 

Duhalde (116) y, junto a gaixtatu, en Haraneder. Al Sur, la forma predominante es gaiztotu; hay gaixtotu en J.I. 

Arana (SIgn 206) y Berrondo, gaistotu en f. Bartolome (Ic I 311). Los autores alto-navarros modernos, en 

cambio, emplean gaiztatu: hay tbn. gaistatu en Mendiburu (IArg I 143) y, junto a gaixtatu, en Lizarraga de 

Elcano. En DFrec hay 4 ejs. de gaiztotu y uno de gaixtatu. 

� Bere spirituan itsuturik eta bere bihotzean gaixtaturik, galdu ukhan du integritate eta perfekzione guzia. Lç 

Ins G 2v. Prestuen balsan dut bizia hobeturen / eta gaixtoen artean halaber gaixtaturen. EZ Man II 39. 

Konzientzia gaixtoa eta eria eztu ontzen eta ez sendatzen nehoren laudorioak, eta ez ona eta sendoa ere 

gaixtatzen eta ez eritzen gaizki erraiteak. Ax 444 (V 290). Bekhatuak ilhuntzen du adimendua, flakatzen du 

memorioa eta gaixtatzen du borondatea. Ib. 83 (V 57). Dupina emendatuz gaixtotzen da. "L'augment d'eau gâte 

le potage". O Pr 121. Naturaleza hura lehenbiziko gizonaren bekhatuaz gaixtatua eta pozoatua izatu da. Ch III 

55, 2 (Pi gaiztotuta; Mst gastatü, Echve 369 biziatua). [Haurrak] lagunak gaixtatzen hariz edo berze zenbait huts 

eginez hala mortifikatzea merezi dutenak. CatLav A 5v (V 6). Ez dakizue lebami guti batek gaixtazten duela 

orhe guzia? He 1 Cor 5, 6. [Amurio propia] gizonen bihotzetan sartzen beita, hen obra hun uste dütienen 

gaixtotzeko. Mst XVI. Kanpo ederra eta barnea gaixtatua duten fruituak bezala dire. Lg II 234. [Exzesoak] 

gaistatzentú humóreak, itxekitzendú odóla, turbatzendú búrua. LE Prog 112. Batzuek beti iraun zuen onean; 

baña besteak gaiztotu ziran. Ub 8. Gaiztotu dira oitura edo kostunbreak. AA III 294. Ongi azitako alaba bat 

orren laster gaiztotzen ezta. Arr GB 90. [Eskoletxetan gazteak] sineste hertsi batzuetan gaixtatzen dituztenetz. JE 

Bur 45. Atera gaitzala gorputza ta anima orain gaiztatu ta gero betiko galduko lituzkenetatik [gaitzetatik]. Inza 

Azalp 152. Lenago ona etziñan baño gaiztotu zera gogotik. Tx B II 255. Egunetik egunera gaiztotuz zijoan 

[belauneko] aunditasuna. TAg GaGo 97. Gaizto batek aunitz gaiztatu, on batek guti ondu (B). A EY III 200. 

Bestea zuzendu bearrean geiago gaiztatu egin lezake. Ir YKBiz 135. Bigaramonean gaiztotu eta pasmoak jo 

zuan. JAIraz Bizia 123. Artatik gaiztatu zekizkionan [zangoak], aragia usteltzeraño. Or QA 193. --Yesus! Olako 

gauzak ekarri zetuan Errepulikak. --Ez, aurra, ez; orduko gaiztatua zunan Naparroa. Ib. 82. Zorrozgarri bik 

gaiztotzen bazuten bere auzia, alegia, gabez eta aurre-asmoz bere erailketa egitea. Etxde JJ 168. Sala bateko 

aizea gaixtatua delarik. Herr 2-10-1958, 1. Bera zen holakoa. Edanak etzuen ez gaiztatzen, ez eta ere tzartzen. 

JEtchep 97. Zurrut geiegiak gaiztotua, ajola gabe jarria, lotsa galdua. Ataño MLanak 122. Gaueko intzak zauria 

gaixtotu lezaizuke. Berron Kijote 140. Hazibide txarrak gaiztotu dituen gaizkileentzako. MIH 321. 

v. tbn. FIr 169. Gaixtatu: Hm 179. SP Phil 87 (He 89 gaixta). Brtc 213. LE Doc 49. Dv Lab 255. ETZ 275 


mende.


(Luzaide, 1869). HU Aurp 183. CatJauf 32. Prop 1908, 11 (ap. DRA). Lf Murtuts 100. Gaiztotu: Gco I 387. It 

Fab 225. Lard 361. Xe 251. Ayerb EEs 1912, 180. Enb 93. Anab Poli 30. Zait Plat 103. Uzt Sas 232. Gaxtotu: 

Mst III 56, 1. 

� (Part. en función de adj.). � Gizonaren naturaleza gaixtatuaren eskasak. SP Imit I 22, 2 (Mst gastatiaren). 

Jentil itsu gaistatuaren animan. Mb IArg II 329. 

� (Precedido de sust., en composición). � Ez gaitezen izit ez gogo gaixta, baina begira gauden pazientki 

rebelazioneko egunerano. Lç Ins C 8r. Bijotz-gogortuteko, lotsa gaistotuteko ta pekatarituteko. fB Ic I 325. 

�2. Sublevar(se), (hacer) rebelarse. "Langileak usinan jazarri egin dira (BN-ciz), oldartu dira (BN-arb), 

gaiztotü (S)" Gte Erd 264, s.v. protestan. v. gaiztu. � Gizon hau aurkhitu dugu gure nazionea gaixtatzen duela, 

eta debekatzen tributua Caesari pagatzetik. "Subvertentem gentem". He Lc 23, 2 (DV makhurrarazten). 

� [Higuintzen duzun presunaren] obra guziek bihotza gaxtatzen edo erreboltatzen baitarotzute. "Ti infastidisce e 

ti turba". He Gudu 108. 

- GAIZTATZEKO. Capaz de volverse malo. � Berekauten ta bakarrian deungatutekua ta gaistotutekua inor 

izan balitz. fB Ic I 312. 

gaiztatzaile, gaixtatzaile (H), gaixtatzale (T-L), gaistatzalle, gaistotzaile (Lar), gaixtotzaile (H). � 

"Depravador" Lar. "Qui rend méchant" H. "Pervertisseur" T-L. � Esku, animen gaistatzalleekiko ezin 

gogorragoz. Mb IArg I 145 (corregido en gaistaleekiko). 

gaiztatze, gaiztotze (Bera), gaixtatze (T-L), gaistotze (Lar). � Perversión. "Depravación" Lar. "Depravación, 

corrupción de costumbres" Bera. "Pervertissement" T-L. � Gizarteko bizitza [...] aurrerapena ez, baiña 

gizonaren okertzerik eta gaiztotzerik makurrena jotzen dute batzuen batzuek. Vill Jaink 177. 

gaizteragin, gaxteragin (Urt). � "Collabefactere" Urt V 315. 

? gaizterizko(a). � Halaber gure arimako amorioa, gaizterizkoa, desira, beldurtasuna [...]. SP Phil 521 

(seguramente errata por gaitzerizkoa (q.v.)). 

gaiztespen. Neol. creado por AG en 1897 (v. NeolAG). �1. Desprecio. � Gixona, bere irakaspenan ezautuko da 

baña erua danak, gaiztespena artuko dau (1897). AG 1570. �2. Maldición. � Pilla ori azitzen dijoan neurrian, 

ixuriko ditue onespenak edo gaiztespenak langilleak. TAg Uzt 293. 

gaiztetsi. Neol. creado por AG en 1895, de gaizto 'malo' y etsi 'juzgar, tener por'. �1. "Aborrecer, despreciar" 

AG 2342. Cf. A Morf 738B, que, aun atribuyéndolo a AG, lo encuentra "sabroso". v. gaitzetsi. � Gura bai dozu 

zeure seme ta billobeak zeu gaiztetsi zaigijen? (1897). AG 1296. Ni enaz orretarako duña, sortu nindduban ama 

gaiztetsi nebalako. Altuna 111. Aurrerakuntzak [...] senean dagoan gizonak ezin gaiztetsi leikez. Eguzk GizAuz 

21. � (Part. en función de adj.). � Olantxe doia aurrerantz, edo obeto esateko, atzerantz beti, geure Bizkai 

gaiztetsijo: motzatuta, españartuta (1895). AG 545. �2. (Eleiz RIEV 1907, 211 � Bera app. y BeraLzM). 

Condenar, censurar, execrar. "Será 'maldecir' o si se quiere 'condenar'" Eleiz. � Uste oker eta gezur guztiak 

debekatu ta gaiztetsi ditualako. KIkG 25. Illaren bizkar ase nai eta / Apezpikuak gaiztetsi. Or Eus 415. Aitorrik 

bage, ordea, ez nazazu gaiztetsi, aieru utsez. Zait Sof 74. Erromatik ez dute gaiztetsi; baiña lur labaiñean dabil. 

NEtx Egan 1955 (5-6), 77. Onetsi naiz gaiztetsi. Or Aitork 247 (v. tbn. 282). v. tbn. Bera Euzkadi 1912, 405 (ap. 

NeolAG). Ol Gen 3, 17 (Ker madarikatua). Or QA 203. � (Part. en función de adj. o sust.). Execrable. � 

Azkenean atxikitzen du zartzaro adizkide-gabe, indarke, zokokari, gaiztetsiak. Zait Sof 141. � Condenado. � 

Zoazte, gaiztetsiok, betiko sutara. Or QA 205. Ta oinbeste gaiztetsien gorputz, non kokatuko ditxik lurraren 

sabelean? Ib. 205. 

gaiztetsigarri. � Aborrecible, execrable. � Mendi jaso ta doatsu orreitan moskortuta ibiltia be gaiztetsigarrija 

da. I. Uribetarte Euzk IV 107 (ap. DRA). 

gaiztezgarri. � Censurable. � Emen gauden bitartean, zure elerik etzait gaiztezgarri izango. Zait Sof 135. 

gaizto (gral.; Lar, H), gaixto (V-gip, G-bet, AN, L, BN, S, R; SP, Urt IV 185, VocBN, Dv, H), gaisto (V-ger-gip, 

AN-gip, Ae, BN-ad, R-uzt-is; Lcc, Mic, Ht VocGr, Lar, Lecl, VocS, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv (V, S), H, 

VocB), geizto (V-ger-ple-arr-oroz-gip), gesto (H (V)), geisto, gexto, gezto, gaxto (AN-5vill, L, BN, Sal, S; Urt I 

9, H), gaitzto, gasto. Ref.: A (gaizto, gaixto, geizto); Bon-Ond 952; Lrq (gaxto); Iz ArOñ (gaixto), R 290 y 303; 

ContR 519; Etxba Eib (gaiztua); Elexp Berg (gaizto, geizto); EAEL 207. � Tr. De uso general en todas las 

épocas y dialectos. Gaizto es la forma más empleada por los autores meridionales, y gaixto por los 


mende. 

276


septentrionales, salvo en suletino, donde predomina gaisto. No hay ejs. de gaizto al Norte sino muy 

ocasionalmente en Etcheberri de Ziburu (Man I 30, Noel 109), Axular (104 (V 70), 560 (V 358)), Pouvreau (Phil 

466), INav (132) y M. Dassança (589). En cambio, gaixto al Sur, aunque no muy habitual, no es desconocido en 

autores guipuzcoanos y alto-navarros, sobre todo del s. XX (Lizarraga de Elcano, J.I. Arana, CatAe (2), Legaz 

(8), Xenpelar (266), Soroa (AKaik 128), Goñi (38), Inza (Azalp 43), Txirrita (B II 171), Orixe (Mi 20), Lizardi 

(IL 17), Iraizoz, T. Agirre, N. Etxaniz (Antz 15) y Berrondo (Kijote 180)), si bien, salvo en Arana, Orixe y Goñi 

sobre todo, las apariciones son únicas o casi únicas; tal vez en alguno de ellos (cf. infra el ej. de T. Agirre) tenga 

un valor expresivo. Aparece, además, junto a gaizto y gaisto, en Landuccio. 

Al Norte, además, hay gaxto con cierta frecuencia, gralmte. en autores bajo-navarros y suletinos, sobre todo 

desde mediados del s. XVIII hasta fines del s. XIX (Oihenart, Tartas (Onsa 81), Gasteluçar (152), Haraneder, 

Maister (XVI), CatLan, Duhalde (185), Etchahun, Hiribarren, Laphitz, Arbelbide, Constantin, Zubiri (107) y 

Larzabal), en bastantes de ellos junto a gaixto (así, p.ej., en Tartas, Gasteluçar, Haraneder, Maister o CatLan); 

hay gaxto tbn. en Lazarraga, Samper (CatSal 3; Mt 13, 38), CatR (3) y Mendigacha, además de alguna vez en 

Txirrita. 

Al Sur, hay gaizto ya en las cartas de Azpeitia (1622; ConTAV 5.2.9, 62), el Cantar de Bretaña, Ochoa de Arin 

(61; una vez gasto (163), quizá errata por gaisto), Irazuzta (25) y Barrutia (Acto 265 zorigaiztoan, pero 268 

traidore gestoa). No es infrecuente tampoco gaisto, si bien deja de encontrarse prácticamente en el s. XX: 

aparece ya en Sandailia (TAV 3.1.10, 3) y LasBer (576); es forma única, salvo error, en Larramendi y 

Cardaberaz; hay gaizto y gaisto, en distintas proporciones, en los Refranes de Isasti (gaisto 10), Ochoa de Arin 

(cf. supra), el CC de Moguel (gaisto 244) y ArgiDL (101 / 21) por lo menos. Es, por otra parte, muy frecuente en 

textos alto-navarros: aparece en las poesías premiadas en Pamplona en 1609 (TAV 3.1.20, 102), Beriayn, 

SermAN (178), Elizalde (3), Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Legaz (65) y CatUlz (54), así como en CatB (83) 

(recuérdese que en varios de ellos hay tbn. gaixto). Gaisto es tbn. la forma más frec. en suletino ya desde 

Belapeyre, tendencia de la que se apartan, usando el más gral. ga(i)xto, Maister, Mercy (3), UNLilia (13), 

Constantin y Casenave (SGrazi 142), y alguna vez Archu (Fab 157); hay además algún ej. de gaizto en 

Eguiateguy. Gaisto aparece tbn. en algunos textos bajo-navarros (CatLan (150), Lopez, CatLuz (34) y Bordel), 

además de en Voltoire (137), Argaignarats (8), INav (20) y M. Dassança (589), en algún caso junto a gaixto 

(como CatLan, p.ej.). 

En vizcaíno antiguo la forma más empleada es seguramente gesto (Zubia-Lezamis (ConTAV 5.2.11, 165), 

Capanaga, Arzadun (37; una vez gasto: 20)), que aparece además en el CatV de Cardaberaz (12), Barrutia (v. 

supra), Astarloa (II 97), CatBus (54) e Iturzaeta (Berb I 106); hay gestu en Olaechea (borreru gestu aek (ed. 

1872, 226 (ap. DRA)); gaxto, gexto y gesto en RS (y al menos una vez gaizto: 475); gexto en las Escrituras de 

Andramendi (TAV 3.2.9, 9); gezto en EgiaK (90) (cf. geztoki y geztokeria en Echeita); gaxto en los Refranes de 

Garibay (B 12, B 55); geisto en BBizk 32 (y gaizto (28), tal vez cambio del ms.), DurPl (103), CrIc (96) y J.J. 

Moguel. Con todo, desde al menos el CatV de Cardaberaz (54), gaisto (ya documentado en Sandailia (TAV 

3.1.10, 3), Landuccio y Micoleta (13v)) se hace habitual entre los autores del s. XIX (Moguel, Añibarro, f. 

Bartolomé, Zavala, CatLlo, Uriarte (tbn. en BulaAl (55)), Iturzaeta). Gaizto (y gaisto) son mayoritarios en los 

textos vizcaínos del s. XX, con la excepción de geizto en Azkue (BGuzur 124), Echeita, Kirikiño (Ab I 55) y 

Oskillaso (Kurl 136). 

Además, hay gaitzto en Goyhetche; tbn. sendos ejs. en Ochoa de Arin (60) y CatBurg (3), siendo en ambos 

gaizto la forma habitual; gasto en Voltoire (junto a gaisto; v. p.ej. 190) y Mendigacha (138) (en ambos hay tbn. 

gaski, q.v. s.v. gaizki), y aparece una vez en Etchahun (446) y en f. Bartolomé (Ic I 46), cuando ambos emplean 

normalmente gaisto; gazto al menos una vez en Normandie (30; ap. DRA). En DFrec hay 104 ejs., meridionales, 

de gaizto, 16 (15 sept.) de gaixto, y 4 de gezto, de dialectos vizcaínos. 

�1. Malo, malvado. "Méchant" SP, VocBN. "(Cosa) mala, gaistoa, deungea" Mic 7v. "Mauvais, méchant" Ht 

VocGr. "Pis, pire, gaistoago" Ib. 403. "(Mal) bicho eres, gaistoa, zitala aiz" Lar. "Malo", "malicioso" Lar y Añ. 

"Travieso, inquieto" Añ. "Mauvais, vicieux" Gèze. "Gaizto batek egun (sic) on gaiztarazi (Sal), un malvado 

corrompe a cien buenos. Gaiztoari bi kandelakin argi egin bear zaio (G-to), al malvado se le debe alumbrar con 

dos velas. Gaiztoak nai duen artean, onaren bizia (Gc, AN-gip, R-uzt), la vida del bueno pende de la voluntad 

de los malvados" A. "El malo, el tentador. Gaiztua dogu beti gañian, gu galdu gurarik. Gaiztua, bere 

zoritxarrerako" Etxba Eib. v. gaizko. � Tr. De uso general. � Mila gizon gaixtorik da emazte batendako. E 123. 

Ernegaduko / dabe gaxtoak orduan. Lazarraga 1199v. Gextoagoak obea nai. "El peor me hará mejor". RS 427. 

Mutil onak buruan zauri, gaxtoak bernazakian. Ib. 42. Degiola eman Konde laztanari / bitoria andia gaiztoen 

kontra (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1, 16s. Hark [bekatuak] egin zuen gaistoa [gizona]. Ber Trat 93v. Ene 

begien bistatik zoazte, o gaixtoak. EZ Man I 86. Nola bera baita gaixto, uste du ezen bertzeak ere hala direla. 

Ax 448 (V 292). Gaixto batek hil deratzu zeure aita. Ib. 273 (V 182). Onai emateko bere gloria eta gestoai 

sekulako penea. Cap 11s. Onenzat da gauza nekea, gaxto-herrian ungi bizitzea. O Pr 365. Giza gaixto bat 

nizala. Tt Onsa 13. Aparta akit, enganari gaixtoa. Ch III 6, 4. Gaixto banaiz, neretako naiz (AN). Aq p. 63. Hun 

dea Sakramendia, nahiz aphez gaixto batek administra dezan? CatLan 121. Baña gaisto gaistoain gain dá 

[emasteki] buru arina ta alkegábea. LE Prog 124. Bera baino gaixtoagoko zazpi deabru harturik. Brtc 257. Ez 


mende. 

277


naiz ni orren gaiztoa. Mg CC 211. Deabrua baño gaiztoagoak. Ib. 254. Berorren onak ene gaixtoa garaitu bear 

du. LE Ong 106v. Aingeru onak eta gaiztoak. AA III 455. Aita-amen faltaz ume asko / billhakatzen dela gaitzto. 

Gy 41. Sodoma bezain uri galdu eta gaiztoa. Lard 19. Golo gaizto madarikatua! Arr GB 93. Emakume guztiz 

eder, baño gaizto batek. Bv AsL 220. Ez zen iduri nahi zuen bezain gaixtoa. Elzb PAd 6. Ifernuko izpiritu 

gaixtoak. Jnn SBi 126. 

� (s. XX). Lagun gaixto edo galgarriekin ibiltzea. CatJauf 83. --Beraz gaistoa ziñan zu gastetan? [...] --Gaistoa, 

gaistoa esateko bez. Ag Kr 83. Lutero oso gaiztoa da. Inza Azalp 96 (v. tbn. 131). Hots! Gaixtoak zaizte gaur, 

sobraxko zinez! Barb Sup 109. Gorriyak ikusita utzi du mundua, / gaxtua bazan ere ederki ondua. Tx B II 127. 

Itxuraz on, barnetik gaizto. Ir YKBiz 128. Besterik etzaio gizaldi gaixto oni emango. Ib. 234. Gizonik gaiztoenak 

be nozean bein gauza onak be egiten ditu. Eguzk GizAuz 32. Biar bertantxe bear det, gero, Malentxo gaixto, 

zure erantzuna. TAg Uzt 62 (212, 156 gaizto). Gizonak gero eta gaixtoago zoazin. Zerb IxtS 13. Eta Errepulika 

ez al zan gaiztoa? Or QA 77. Izatez ez dira gaiztoak, isekari eta mutiri baizik. Mde Pr 270. Mutikoaren arpegian 

gaizto-irria sortu zan. Etxde JJ 76. Lo eiten ez duan aur gaiztoari, Mamua agertzen zaio tentari. NEtx Antz 117. 

Nahiak egiten gaitu on ala gaixto. Lf in Zait Plat XXII. Emakume gaizto baten mende. NEtx LBB 367. Deabru 

gaiztoak eraman deiela. Balad 140. Gaizto bakar bat besterik ez da agertzen liburu osoan. MEIG III 43. 

� (Como sobrenombre). � Zelan Karlos-geizto, ezizena daben lez, dan guztiz okerra. Echta Jos 41. Gauaren 

erregiña ez da Mari-gaizto. SMitx Aranz 206. 

� (Uso sust.). � Okertu ditzakela [izkuntzak], ta makur-bide biur gure gaiztoak [...]?... Egi berria orixe! Ldi IL 

54. 

� (Con reduplicación intensiva). � Haurmaite! Gizagaixoa! Ez zinen baitezpada gaixto gaixto hetarik! Barb 

Sup 15. Zergatik izan zaitzat orren biotz-gogor, gaixto gaixto ori? TAg Uzt 246. � Neu izango naiz gaiztoen 

gaiztoena zuen nabarmenkeria zabaltzen. Ag G 292. 

� (H). (El demonio, por antonomasia). � Gaixtoaren haurrak dirade. "Du mauvais". Lç Mt 13, 38 (TB gaistoa, 

Ol, Or, IBe gaiztoa, Leon Gaixtoa, Ker, IBk Gaiztoa; He izpiritu gaixtoa, Ip izpiritü gaistua). Gure begiratzeko 

Gaixtoaren saretarik. SP Phil 17 (He 16 ispiritu gaxtoaren). Sulezeko gaistoaren zirika. Mb IArg I 229. Begira 

gaitzala gaitz guzitik, bereziki gaiztoa deritzan demoniaren eraso-aldietatik. Ub 162. Konjuratzen zue sazerdote 

sandu batek gaistoeki zegon bat (211). 'Uno que estaba endemoniado'. LE-Ir. Deabrua, Demonioa, arraioa esatea 

ez dala juramentu, [...] baizik gaiztoari otsegite utsa. AA II 29. Bertze emazteki bat ekhartzen diote, gaxtoak 

badituela hark ere. "Gaxtorik ez du, dio Iñaziok, bainan gaxtoek asaldatzen diote izpiritua". Laph 156. � 

(gaiztoena). � O gaistoenaren seme lotsagebea! Cb Eg II 58. Bere ontze edo konbersioa oso eta egiazkoa izan 

zan; baña gaiztoena lo etzegoen. Arr May 179 (v. tbn. 155). 

� (Ref. a animales). Malo, maligno, peligroso. "En parlant des animaux: dangereux" H. � Abere gextoa da 

gorrotoa. "Mala bestia". RS 71. Apho eta biper gaixtoz eginik ianharia / eta aspik pozoñtsuen odolez edaria. EZ 

Man I 108. Vipera daritzan sierpe bat, gaixtoa eta pozointsua. Ax 456 (V 297). Suge gaixto bat mokoka pozoaz 

betherik. Tt Onsa 139. Kenduko dieztet ar ta mamorro gaistoak. Mb IArg II 319. Zelan iruntsi ez nabee piztija 

gaisto aek? Mg CO 32. Suge gaiztoak ortzka pozoitzen du. It Fab 80. Ihizi gaxto guti da Eskal-herritan. Hb Esk 

234. Hurbil dakioke [erleei] orduan errexkiago; ez dira hain gaixtoak nola kofoinean dagozinean. Dv Lab 297. 

Aterako zaitu otso gaizto orren atzamarretatikan. Apaol 81. Ihizi gaixtoak ohatzean behar direla garbitu. 

StPierre 36. Gizona gizonarekiko dan baño pizti gaiztoagorik ba al dek iñun? TAg Uzt 88. Abere gaixto batzuek 

jan zutela [Josep]. Zerb IxtS 25. Hartzak eta lehoinak... Denak zoin gaixtoago, denak aztapar eta hortz xorrotz! 

JEtchep 17. � Bi argi, gero-ta gaixtoago, hurbiltzen ari zaizkitan... JEtchep 37 (se ref. a los ojos de un gato). 

� (No ref. a personas ni animales). � Lan eginaz esker gaixto. E 137. Haren obrak gaixto baitziraden, eta haren 

anaiearenak iusto. Lç 1 Io 3, 12. Neure aragi gaxtoaganik / izan ninzan ni tentadua. Lazarraga 1193v. Mi gestoa 

da minago mintea bano. "La mala lengua". RS 169. Itz gaiztoak erraten dituztela. Ber Trat 9v. Borondate 

gaixtorekin begiratu. EZ Eliç 147. Fede gaixtoz dabillana. Ax 448 (V 292). Gogoeta gaixtoen kontrako othoitza. 

Ch III 23, 5. Kostüma hun batez gaixto bat garhaitüren düzü. Mst I 21, 2. Zerbait gaixtorik ikhusten badüzü. Ib. 

25, 5. Ene natüra ezinago gaixto, bekhatietara eta perdizioniala thiratzen naian haur. Ib. III 55, 1. Izkuntza 

gaistoaz askok gala egiten dute. Cb EBO 37. Gordea zadukan bere xede gaixtoa. Lg II 129. Hitz edo obra gaxto 

den edo gaxto idüdi dien bat. CatLan 92. Nola joan lotara, konzienzia gaizto ta larrituarekin? Mg CC 130. Gere 

pasio gaiztoen mendean. Gco I 388. Egiten ez ditue zenbait gauza gaizto, kastiguaren beldurrez. AA I 612. 

Aitaren exenplu ta konseju geistoakaz arrotuta. JJMg BasEsc 8. Dan-en kasta gaistoti datorrelako. fB Olg 139. 

Geruago eta gaistuago da jenden intenzionia. Bordel 83. Ez dela [akzione] bat ere gaixtorik egin behar, zeren 

harrek berak urrun araz baikinitzazke Jainkoa ganik. Jaur 178. Ez da itz lotsagarririk, ao gaizto ari jaulkitzen 

etzitzaionik. Lard 197. Nere lehia gaixtoei ukho egitea. Dv LEd 263. Orduraño zerabillen bizitza gaixto zabarra 

utzirik. Aran SIgn 81. Jainkoari esker, liburu gaxtorik ez dugu gure Eskuaran. Arb Igand 19. Azken uztarra, eta 

gaixtoena. JE Bur 149. Euskeraz ez diteke esan ezer gaiztorik. Ldi IL 51. Bear bezela zin-egitea ez da gauza 

gaiztoa, gauza ona ta sandua da. Ir YKBiz 124. Irri gaixto bat ezpainetan. Lf Murtuts 112. Neskameen mihi 

gaiztoa. Or Aitork 229. Poz gaizto batekin. Mde HaurB 41. Ele gaixto bat erran-ta. Xa Odol 293. � (Con 

reduplicación intensiva). � Lo asko, jan ondo ta olgantza mundukoetan dabiltzanai, gaizto gaiztoak edo bekatu 

mortalekoak izan eza gatik. Mg CC 232. 


mende. 

278


� (Como segundo miembro de comp.). v. burugaizto, eskergaizto... � Ha kristau falso / animo gaizto / 

bekatari traidoreak. Bast 7 (Balad 235 anima gaizto). Gogaiturik garabiltzezan gurari zori-gaisto oneek. Añ 

LoraS 145. Gormanda, libertina, auher, mihi gaxto. Etch 378. Gizon buru-gogor eta biotz gaiztoak. Lard 489. 

Ixil adi, mutur-gaizto. Or Eus 66. Ire anaia, sukorra ta odol-gaiztoa duk. Etxde JJ 43. Zoazi zu gezurtien eta 

mihi gaixtoen ixilarazterat. Ardoy SFran 138. 

�2. (V-arc, L, BN, S, R; Lar), gaixto (Dv, H), gaisto (Lcc, Lar), gaxto (S). Ref.: A; Lrq (gaxto); ContR 519; Iz 

Als (usai). Malo; pernicioso, perjudicial; equivocado; de mala calidad. "Mal punto, interie, puntu gaistoa" Lcc. 

"Temporal, bueno o mal tiempo, eguraldi ona edo gaiztoa" Lar. "Aciago, triste, azaroso día, egun gaisto, 

doakabea" Ib. "(El) diablo, predicador, beargille gaisto, erakusle on" Ib. "(Sust.): gaitzaren gaixtoenean, au plus 

fort de la maladie. [...] Gaixtora geroz, à la rigueur (an agissant). Utzatzu gizon hori, edana da eta bere 

gaixtoenean, [...] il a bu et il est à son plus mauvais vin. Grina handitan eta semearen berririk ez izanez, 

gaixtoena heldu baita bethi gogora, [...] les pires imaginations viennent toujours à l'esprit" Dv. "Par antiphrase: 

bon. Sudur, begi, adimendu, etc. gaixtoa duzu, vous avez bon nez, œil, sens. Avec négation: assez bon. Ezta arno 

gaixtoa [...]. Eztuzu zori gaixtoa, vous n'avez pas une mauvaise chance, vous l'avez bien bonne" H. "Gáizto (Ris), 

malo, incluso hablando de cosas" ContR 519. "Usai gaiztú, el mal olor" Iz Als. v. gaitz II, txar. � Tr. De uso 

general en todas las épocas y dialectos. � Gizon guziak lehenik mahatsarno ona ezarten dik, gero [...] 

gaixtoena. "Le pire". Lç Io 2, 10 (TB, LE, Dv, Ol, Leon, Or, IBk, IBe txar). Berar gaxtoaz gantxitua. Lazarraga 

1193v. Samarien ostikoa da gestoa. "Mala es". RS 363. Ziria da gextoa zur berereangoa. "Mala clavija es". Ib. 

428. Iauna burkide gaxto. "Malo para igualarse con el". Ib. 295. Zagokez exilik ta enzun eztaizu gextorik. "Y mal 

no oireis". Ib. 18 (cf. GAIZKI ENTZUN). Baina emen, gainean diodan bezala, sino gaiztoa zaut Biarnon 

konpanien egitea. (c. 1597). FLV 1993, 465. Pagatzalle gaiztoa gandik, olo. "Del mal pagador". RIs 77. 

Beargille gaiztoa erakusle on. "El que no quiere trabajar". Ib. 14. Gibeleko on dena, bareko gaizto. Ib. 45. Da 

ain gaistoa bekatu mortalea eze [...]. Ber Trat 94r. Gaitz guzietatik gaistoena. Ib. 94r. Biaia gaixtoa egitean. EZ 

Man II 130. Baldin enhoiu gabe bizi bazine, seiñale gaixtoa lizateke. Harb 249. Kolerak itsuturik eman baitzuen 

sentenzia gaixto bat. 'Injusta'. Ax 317 (V 211). Soberania guztiak dira gaixto. Ib. 133 (V 87). Hondarra guti da, 

eta guti hura ere gaixto. Ib. 182 (V 123). Kontuaren gaixtoa, fidantziaren erhoa. Ib. 147 (V 96). Haserretu gabe 

bizitzeko ezta bide gaixtoa, gutzaz iendek zer erraiten duten ez bilhatzea. Ib. 311 (V 207). Hartarakotzat 

edireiten da bertze [arrazoin] bat San Jeronimo baithan, eta ene ustez ez gaixtoa. Ib. 123 (V 81). Fama gaixtoa. 

Ib. 414 (V 269). Eta hobe da halaber utz diazozun zeure umeari edo ondokoari guti eta on, ezen ez anhitz eta 

gaixto. Ib. 249 (V 167). Anhitz gau eta egun gaixto iragaiten du haren erdiesteagatik. Ib. 489 (V 316). Gaixto da 

kofesatu gabe egoitea, baiña aldez gaixtoago kofesatu ditutzun bekhatuetara bihurtzea. Ib. 469 (V 304). Ea 

bizitza gestoa emaiten deutsan emazteari. Cap 98s. Unzi gaxtoa da, galtzen duena arnoa. O Pr 453. Urrats 

gaixtorik egiteko beldurrez. SP Phil 110 (He falso). Baxa hura da [...] hagitz gaistoa zeren ez baita haien 

gaiñean bi braza eta erdi baizen. INav 107. Gaistoenetik egiten dütienek. Bp I 113. Ez da hargatik [...] 

gaixtotzat iduki behar iakintasuna. Ch I 3, 4. Eztuzu zure arimaren etsai handiagorik eta gaixtoagorik zeroni 

baiño. Ch III 13, 1. Zoaz ordu gaistoan emendikan. Lar DT 49. Orrezaz gañera, eta gaiztoagoa dana, [...]. Lar 

SAgust 6. Ezagützen badüzü, enetako gaixto datekiala [...] halako desirküntiak idoki itzazü eneganik. Mst III 15, 

1 (Ch kaltiar, Echve 219 kaltegarri, Ip galgarri). Uste gaisto artan arkitzen zen. Mb IArg I 82. Lagünkeria 

gaiztoak dü jende gaztia galtzen. Egiat 199. Beldürra, aren zonbait aldiz ezta haiñ gaisto eziez uste beitügü. Ib. 

251. 

� (s. XIX). Ez diot eginen iroi-ik / gaizki egin daunanari, / ez eta bisaia gaixtorik / behin ere etsaiari. Monho 

132. [Berri] hun ala gaisto dia / bertan deitadak deklaratüren. Xarlem 305. Kontu gaiztoa ateratzen dezu. Mg 

CC 234. Ah! nire zori-gaiztoa! Añ EL 1 63. Sustrai gaizto onetatik datozkigu batezere zazpi pekatu mota. Gco II 

20. Aserretasunaren pasioa edo griña beti da gaiztoa? Ib. 46. Ez da erraz erabakitzea zer dan gaiztoago, edo 

lagun urkoaren kontra gaizki itzegitea, edo aditzen egotea. AA II 214. Bekatarien eriotza izan oi dala guztiz 

gaistoa. AA III 286. Tela ona edo gaiztoa dan. Ib. 439. Belar gaistoak atera. Ib. 438. Bada lotsa bat gaistoa eta 

berekiñ bekatua dakarrena. Ib. 525. Saulek txito asiera ona eban, ta amai gaistua. fB Ic III 368. Segür izan zite 

zure kofesioniak gaisto izan direla. UskLiB 88. Fornizaliari erraiteko hariak zütila gaxto. 'De mauvaise qualité'. 

Etch 304. Mitxa phiztuaren urrin gaixtoa. Jaur 378. Bazaitzula arribatuko / are zerbait gaitztoago. Gy 319. 

Arbola onak ezin frutu gaiztorik eman dezake. Lard 385. Gizonari gogoak eman al dizaiokean asmorik gaiztoena 

artu zuen. Ib. 64. Deus ez da hain gaixto nola phutzuetako ur ustela. Dv Lab 229. Buru gaixtoa duenak adiskide 

on guti izanen du. Ib. 159. Badakigula zikhina zein gaixto den. Ib. 214. Zothala azpian izatea gaixto dute 

zuhamu guziek. Ib. 388. Ez zion begi gaxtoz behatzen. Laph 4. Zeruan sartuko eztala, eta leku izugarri gaizto 

batera joango dala. Arr GB 81. Ainbeste pena igaro ondorean aurgite gaiztoa etorri zitzaion. Zab Gabon 39. Ez 

digute lanbide gaiztoa eman! Sor Bar 100. Haizeari eta denbora gaixtoei idekia zen presondegi hartan. Jnn SBi 

143. Zer nahi gertha dakigün gure bizitzian, hun edo gaisto. Ip Hil 156. Ezin ahantzizko amets gaixto baten 

orroitzapena. HU Aurp 198. Eskuararen etsai guziak eztire bardin ageri; gordeak gaixtoenik. Ib. 201. Zenbat lo 

galdu duken eta zenbat urtez zenbat odol gaixto egin, errabiaren sendagailu hura hatzeman arte! Ib. 76. --Ez du 

balinba hunek [eclipseak] deus gaixtorik ekarriko! --Ez, [...]. Gaixto zerbeit hunen ondotik batorladi ere, ez da 

hunek ekarria izanen. HU Zez 95. Etsenplu gaixtoa emaiten. Ib. 197. Gero datorla eritasun bat; datorla urte 


mende. 

279


gaixto bat: akabo besta. Ib. 68. 

� (s. XX). Iror gisatako sagar saltra, on, erdiskal eta gaxto. Mdg 153. Berantzen ari du. Egarria bertzalde 

gaixtoago baizik ez. JE Bur 170. Erantzuera gaizto bat eman etzion umea. Ag G 291. Karobikoa baizen lan 

gaiztoa da gari ebakitzekoa. Ib. 23. Eztauka mozkorra gaiztoa. A Ardi 97. Itxaso gaisto xamarra egon bear du. 

Ill Testim 5. Hango lehen hiru hilabeteak arras gaixtoak izan ziren. StPierre 40. Gose gaixtoenaren kurrinka 

ixiltzen omen zitzaioten sabelean. Barb Sup 164. Itsas haizeak mendietarat hedoi gaixtoak dakhartza. Ox 63. 

Zingiradi gazietako beroa gaiztoa dun. Or Mi 121. Ttipia izanagatik [herria], ez du batere gaixtoa iduri 

laborantzako. JE Ber 12. Elurte gaizto aundienak. EA OlBe 13. [Dabidek Urias] igorri zuen gerla-toki 

gaixtoenetarat. Zerb IxtS 55. Eliza aterat eta, hau kinka gaixtoa! Ib. 119. Ortantxe agertu zera adiskide gaizto. 

Zait Sof 73. Laxturko ta Itziarko mendibideak gaiztoak baitira txit. Etxde AlosT 13. Aize bolara gaizto bat. Etxde 

JJ 162. Nere irabazi gaizto guziak. Or Aitork 377. Begirada gaizto bat eman zien biei. Mde HaurB 44. Zeruak ez 

zuen itxura gaixtorik. JEtchep 48. Harrituak dira nola lotzen ahal nizan holako bide luze eta gaixtoari. "Long et 

dur". Ardoy SFran 340. Zer zaztada gaizto izan zan au Vergiergo Damian biotzian. Etxba Ibilt 486. Askaturik 

erabiltzeak bi alde gaizto agerian ditu. MIH 104. Ez baitituzte gero erdizka eta gogo gaiztoz bete nahi. Ib. 303. 

� (Como enfatizador de un concepto ya de por sí malo o negativo. Es especialmente frec. con enfermedades y 

similares). Grave, pernicioso, fuerte, intenso. "Mal querer, gorroto gaizto[a]" Lcc (de la mano B). � Gure 

naturaren arrazazko korrupzione gaixto bat. Lç ABC I 5v. Zauri gaixto bat. Ax 308 (V 205). Tristezia gaixtoak 

nahasten du arima eta asaldatzen. SP Phil 466 (He 472 gaxtoak). Haren ausiki geixtoaren sendotzeko eztela 

erremedio hoberik. Tt Onsa 38. Zure abarizia gaixtoa kitaturik. Tt Arima 126. Herra luze eta gaixtoen / eskola 

duk ifernua. Gç 181. Hereji gaistoa utzi ta egin zen an bertan fededun. Mb IArg II 303. Presuna eder bat zen; 

damu gaixtorik etzuela solidotasun gehiago! Lg II 155. Benganza gaisto ta gorroto bijotzekua. Mg CO 70. Ira 

gaiztoa. Gco II 50. Enbidija, asarre gaistua, gulerija. fB Ic II 263. Etsai izigarri harrek, bere maltzurkeria 

gaixtoaz. MarIl 94. Ene lehen aizua, hi, eskandal gaxtua. Etch 148. Enbidia gaiztoa du batak besteaz. It Fab 

164. Suiaren ona ezin eraman gaizto eta aren gorroto biziak artu zuen. Lard 39. Gaxtoak zituela kolpeak eta 

nekez sendatuko zela. Laph 74. Gorroto gaizto gabe bizitu gaitian. Ud 95. Alamanakin zuen gudu bat gaixtoa. 

Zby RIEV 1908, 605. Begira ezazü herrapide eta inganio gaisto orotarik. Ip Hil 221. Beren haurren zoriona eta 

salbamendua hirrisku gaixtotan ezartzen dute. CatJauf 129. Ekaitz gaizto bat. Tx B II 84. Bertzeren trufa gaixto 

eta maleziak. Etcham 84. Sukhar gaizto batek ereman zuen. JE Ber 68. v. tbn. Etxde AlosT 21. Xixpak saldukeri 

gaiztoa egin zion. Etxde JJ 158. Halako beldur gaixto bat abiatua dut: badut uste luze gabe joanen ote zautan. 

In Xa Odol 293. Horra desertu soileko arbol bakan batean erori / ekaitz gaixtoak errebelatu luma bereko bi 

xori. Xa Odol 294. � Patar gaixtoetan, arbolak du ematen hobekienik. Dv Lab 35. 

� (En sentido despectivo). � Txanpon gaisto bat orren erraz emango ez nuen. Cb Eg II 18. Sos edo xanpon 

gaixto bati ez nioen horren errezki ukho eginen? Dv LEd 46. 

� (En interjecciones). � Puzuni gaiztoa! Apaol 81. Bestela arratsalderako bat ere gabe geldituko gaituk eta, 

tximista gaiztoa!! etzerate Urkietan bazkalduko. A Ardi 62. 

� (Uso indet.). "Malo vendrá que bueno me hará, ondoren gaiztok onduko nau" Lar. "Azken gaizto egin, 

fracasar, hundirse, terminar mal" Gketx Loiola (v. otro ej. infra GAIZTO EZ-ADITU). � Lotsa gaisto gal 

dakizutela. Lar Cor 184. Erio gaistok garbitu zuen Akab. Mb IArg I 263. Tximista gaiztok puskatuko al zaitu. 

AA II 31. Beraren [euskararen] etsai ozpindu txar txoriburu puztu anitzek eztanda ler gaizto badagite ere. Izt C 

5 (v. expr. similar en MIH 293). Su gaiztok artu zun Valde-Espina Santa Cruzen kontra. Or SCruz 113. Marru 

mintxo ark belarrietan / furrunda gaizto dagio. Or Eus 397. 

� "(c.) (tierra) dura" A. "Lur xamúrre, la tierra fácil; lur gáistua, la tierra difícil" Iz Ulz (s.v. lúrpian). � Lore 

eder zurigorri, lur gaisto onen arantza latzen artean jaio, agertu ta aziak. Cb Just 5. Sorho agorretan badira bi 

mota: Batzuek dira patar xutetan; bertzeak lur berenez gaixtoetan. Dv Lab 105. Lur gaiztoa edo nekatua. 

NecCart 12. Lur gaiztuan azia ereitia. Bv AsL 218. 

�3. (V-gip, L, BN), gaixto (L-ain, BN-baig; Lcc), gaisto (V-gip, AN-ulz, L-sar, BN-baig-ciz). Ref.: A; Lacomb 

ms. (ap. DRA, s.v. gaixto); EI 100; Iz Ulz (gáistua); Etxba Eib. Difícil, malo de. "Indigesto, dijerietan gaixtoa" 

Lcc. "Gáistua, lo difícil. Au gáistua da, esto es difícil" Iz Ulz. "Txarto azitakua, beiñ sasoi orretara ezkero 

gaiztua zuzentzia, el mal criado, una vez a su edad, difícil de corregir" Etxba Eib. v. gaitz II (2). � Bihotza 

gogorrago ta gaistoago, bekatuz galdu den [...] Jangoikoaren grazia ta adiskidanza erdisteko. Mb IArg I 174. 

Xinxilaren ezartia zen gaisto. Arch Fab 97. Erakutsiz guziei eskaldun mintzoa / ez dela uste bezen ikhasten 

gaxtoa. Hb Esk 88. Sinheste bat zen hori, ganbiatzeko gaxtoena. Hb Egia 113. Eztala oraiko mintzaietarik 

eskuara; gibelatuegi dela. Eta zoin gaixtoa ikasteko! HU Aurp 202. Zarra gogorra izan oi da, [...] bere oiturari 

eutsia, txertatzen gaiztoa. Ag G 57. Gaiztua da eukitzen Otxoa azpian. EusJok II 170. Asko gauza gaixtoen 

ikastea baino gehiago baliaturen zaitzu hori. Leon Imit III 43, 1 (SP, Ch, Mst gaitz, Ip ülhün). Emakume 

garratxa ta limurtzeko gaiztoa agertu nai izanarren, [...] malkoak mara-mara zerizkion. Etxde JJ 101. Belar 

gaiztoa, galtzen gaiztoa. Zait Plat 18. Ain da gaiztua sasoi dan arte / kristaua errenditzia. Lizaso in Uzt Noiz 

102. � "Des adjectifs, auxquels l'infinitif radical sert de complément: [...] gaitz, nekhe, gaixto, dur, difficile, 

pénible à [...]. Ex.: [...] bil-gaixto, difficile à ramener" Lf Gram 443. 

�4. (El) mal. � Baina biz zuen hitza bai, bai; ez, ez: eta hauzaz goitikoa, gaixtotik da. "Du mal". Lç Mt 5, 37 


mende. 

280


(He gaixtotik heldu da, TB gaistoaganik, Ir YKBiz 124 gaiztotikakoa da; Dv gaizkitikakoa da, Ol gaitzetik; cf. 

supra los empleos de gaizto ref. al demonio). Gaixtoa utzirik, onaren hartzea, Iondone Paulo batek bezala 

egitea. Ax 165 (V 111). Zeure borondatea libre baituzu, eta libreki bertze aldera, gaixtotik onera, itzul 

baitezakezu. Ib. 603 (V 387). Borondatea onera eta gaixtora libre, bietara iokatzen eta haragiaren arauaz 

gaixtora iokatzenago. Ib. 455 (V 296). Ona gaiztoagandik berezi eta banatzeko jakiundea. Lard 209 (Dv 3 Reg 

3, 9 ongia gaizkitik). Jainkoak bezala onaren eta gaiztoaren berria dezuenak izango zeratela. Inza Azalp 47. 

Gizonari gaiztora eragiñez. Ib. 46. Bereizi beza beregandik gaiztoaren eta okerraren garraztasuna. "Malitiae". 

Or Aitork 398. Lenagotik, ordea, gaiztora genun griña. "Ad male faciendum". Ib. 423. 

- HAINBAT GAIZTO(AGO). v. HAINBAT HOBE s.v. hainbat. 

- GAIZTOA EGIN. Hacer el mal. v. GAIZKI EGIN. � Begietatik ken zakizkit gaiztoa egin dezutenok. Lard 385. 

Gaiztoa egin dutenak berriz betiko sura [joango dira]. Inza Azalp 117 (v. tbn. 43). 

- GAIZTOAGORA JOAN. "Empeoramiento, gaistoaora joatea" Lcc. 

- GAIZTO-ALDE. Lado malo, de maldad. v. GAITZ-ALDE, GAIZTOKO ALDE. � Poli beti zerbait egiteko 

griñak ibiltzen zuan; geienean gaizto-aldera jotzen, ordea. Anab Poli 40. 

- GAIZTOAN. A malas, enfadado. v. GAITZEAN (b). � Bederen ez ditu aditzen, aita xaharrak bultaka 

derabiltzan erasiak. Ez da haratik, ez hunatik: gaixtoan da, gaixtoan, Errekanbordako nausia. Lf Murtuts 53. 

- GAIZTO BIHURRI. Malvado. v. GAIZTO OKER. � Kanaan au eta onen ondorengoak beti gaizto-biurri 

Jainko egiazkoaren lege gabeak izan ziran. Lard 106. Gazte hura gaizto biurri bat zala. Arr May 148. v. tbn. Or 

Aitork 120. Berron Kijote 46. � Adiskideak igarri deutse Nikanor-eri, ta bai Ezekielek irri gaizto biurriz aitatu 

bere. Erkiag BatB 150. 

- GAIZTO EGIN. a) Reputar por malo. � [Kalte andizko gezurretatik] dira gaisto bat edo beste gatik orien 

lagunak gaisto egiten dituztenak. Mb IArg I 264. Gaisto egin izan dabe, ta gizonik satzenentzat artu izan dabe. 

Añ EL 2 223. Errezegi iñor gaizto egitea. KIkG 59 (KIkV 71 gaiztotzat eukitea). Naiago baitzuten Zure zer-izana 

gaitzbera uste ukan, berena gaizto egin baño. "Quam suam male facere". Or Aitork 156s. b) Volver malo, echar 

a perder. v. gaiztatu. � Zerk gaisto egiten dü ordinariozki konfesionia? CatLan 150. 

- GAIZTOENEKO KONTUAN. En el peor de los casos. � Deus gelditzen bazaika ere, bilondoak, hondarrak, 

zahartzekoak gelditzen zaitza. Eta gaixtoeneko kontuan, aillekitza hek ere, edo hek bedere geldi. Ax 173 (V 

116). Zeren gaixtoeneko kontuan guztiok purgatorioetara uste dugu. Ib. 235 (V 157). 

- GAIZTOENEKO PUNTUAN, G. PUNTURA. En el peor de los casos. � Gaixtoeneko pontuan, desonheski 

behatuagatik eta minzatuagatik ere, aitzinago iragaiten ezpada, ezta obrarik bedere. Ax 418 (V 271). 

Gaixtoeneko pontura ezin bertzez mintzatu behar badute, elkharrekin ez mintza behin baizen. He Phil 309 (SP 

307 geieneko puntura). 

� "Gaiztoneko puntura heldu bagara, si nous venons au pis" SP. 

- GAIZTOENERA JO. Echar a mala parte, tomar a mal. � Emakume aiek etzituzten itz oiek Sauli gaitz naita 

esaten [...]; baña Saulek, dirudienez, gaiztoenera jo zuen, eta etzion geroz Dabidi begi onez begiratu. Lard 166. 

- GAIZTOENERAT ERE. "Gaixtoenerat ere, gaixtoenetik ere, au pis aller" Dv. 

- GAIZTOENERAT ITZULI. "Gaixtoenerat itzultzen ditu hitz guziak, il interprète au pire toutes les paroles" Dv. 

- GAIZTOENETIK ERE. v. GAIZTOENERAT ERE. 

- GAIZTO-ERRAILE. "Calumniator, [...] gaxto erraillea" Urt IV 91. 

- GAIZTO ESAN. "Maldiciente, gaisto esaten deuena" Lcc. v. GAIZKI ESAN. 

- GAIZTOETAKO. Del demonio (fig.). � Nola etxian esposatuta / nagusitzen den morroia, / alaxen dago ibai 

on ontan / gaiztuetako arraia. Tx B II 52. 

- GAIZTO EZ-ADITU. "Insigne desobediente, rebelde. Umetatik zan ori gaizto ezaditu bat-eta, azken gaizto 

egin bear" Gketx Loiola. 

- GAIZTO IRITZI. Condenar. � Morroi gaizto, esaten dio nagusiak: zerorren agotik gaizto irizten zaitut. Or Lc 

19, 22 (Ir YKBiz 368 gaitz-esten). 

- GAIZTOKO (gaist- Lar y Añ; gaixt- Dv). a) (Adnom.). "(Bien) hadado, mal hadado, patu onekoa, patu 

gaistokoa" Lar. "Sabe bien, sabe mal, [...] gustu onekoa, gaistokoa" Ib. "Fatal, zori gaistokoa" Lar y Añ. "Qui 

appartient au mauvais. [...] Itxura gaixtoko gizona, homme à méchante mine" Dv. v. GAIZTOTAKO, 

GAIZTOZKO. � Aldi gextoan jaio doa ospe gextokoa. "El de mala fama". RS 107. Deseo iustizien kontrakoak 

eta modu gestokoak. "Desordenadas". Cap 53. Zeren añ esker gaistokoa naizan. Cb Eg II 72 (v. fe de erratas). 

Bide gaistoko irabazijak. Mg CO 271. O adu gaistokoa an sartzen dan bekataria! Añ EL 1 52 (EL 2 59 zori 

gogorreko). Berba berde, nasai, amore geistoko, tentagarri. JJMg BasEsc 101. Gurasuen errazoezko naijaren 

kontra egiten dirian ezkontzak [...] oi dira, ez gitxitan, amai gaistokuak. fB Ic III 355. Bizi aski gaixtokoak. Arch 

Fab 97. Zein barru galdukoa eta biotz gaiztokoa zan. Lard 492. Mota gaixtoko zaragarrarentzat. Dv Dial 78 (It 

gaiztoko; Ip gaistozko, Ur txar). Ez mihi gaxtokorik, ez buru gaxtokorik ez zuen komentuan ikhusi nahi. Laph 

231. Zori onekoa ote, edo gaiztokoa, ori eztakit. Arr May 43. Gizona, parte gaiztokua dirudi! Iraola 90. Hamar 

bat haur itxura-gaixtoko lotzen zaizkigu oihuka. JE Ber 20. Emazte bizitza gaiztoko bat. Mde Pr 49. Fede 

gaixtoko gizona. Ardoy SFran 208. Olakoxea zan, bada, gure Joxe Mari: edan gaiztokoa. Ataño MLanak 122. 

v. tbn. Ub 112. VMg 70. Gco I 411. AA III 442. Xe 362. AB AmaE 278. Bv AsL 157. Azc PB 33. EusJok II 89. 


mende. 

281


Apaol 79. Ag G 370. Urruz Zer 54. Alz Bern 53. Arrantz 144. Inza Azalp 90. Tx B I 52. Enb 100. Or Mi 76. Zait 

Sof 134. Etxde JJ 136. Anab Poli 55. Arti Tobera 288. Etxba Ibilt 458. Uzt Sas 163. Berron Kijote 76. MEIG VI 

155. Gaixtoko: Aran SIgn 70. HU Zez 63. Berron Kijote 193. Gaistoko: Lar Fueros 227. Mb IArg II 330. Zav 

Fab RIEV 1907, 540. JJMg BasEsc 134. Gaitztoko: Gy 324. Gaxtoko: Hb Egia 155. Const 26. Larz Senper 72. 

Geiztoko: Echta Jos 229. Kk Ab I 18. 

� (Con suf. de comparación). � Zori ezin gaistoagokoak. Mb IArg I 236. Piztia guztiak baño gogorragoa eta 

esker gaiztokoagoa. AA II 124. 

b) Para mal. "Oneko ez dena gaixtoko baditake, celui qui n'est pas capable de bien peut être capable de mal" Dv. 

v. GAIZTORAKO. � Zeure burua, ala oneko nola gaixtoko, zeure eskuko zenduenean. Ax 210 (V 141). Hagitz 

egin dezakeiela buruzagi batek, oneko eta gaixtoko. Lg I 362. 

c) (Dv, que cita el ej. de Zby). (Espíritu) maligno. � Onekoa bazare, hurbil zakizkit. Gaixtokoa bahaiz, aparta 

hadi. Zby Pel 74. 

d) (En exclam.). � Ez al diozu ezer esan bear amari? A, gaiztoko! NEtx Antz 116 (v. tbn. 9). Au gaiztoko! Zu 

bezelako endredatzaillerik ezta inguruan sortu. NEtx LBB 140. 

- GAIZTOKO ALDE. "Gaixtoko aldea hartu du gizon horrek, cet homme s'est jeté du mauvais côté. Gaixtoko 

aldea hartzen du hitz guzietan, il interprète mal tout parole. Gaixtoko aldetik ikhusten duzu gauza, vous voyez la 

chose sous son mauvais aspect" Dv. 

- GAIZTOKO ALDERAT HARTU. v. GAIZTORAT. 

- GAIZTO OKER. "Malvado, gaisto okerra" Añ. "Vergante, pícaro" Ib. "Improbo, muy malo" Ib. � Ta daroe 

iltera Yesus laztana / gaist'oker bat legetxe. Añ EL 2 190. Oraingiño gaisto-okerra izan banas bere, bigundu 

egidazu, Yauna, ene biotz arrizko au. Ib. 157 (EL 1 141 gaisto gogorra). � Ebagi artean bere sustrai gaisto oker, 

gatx guztien ekarlea. Añ EL 1 15. 

- GAIZTORA. "Gaiztora ez da deus konsegitzen; onaz onin egin bear (AN-5vill)" Gte Erd 290. v. GAIZTOZ. 

- GAIZTORA BOTA. Echar a mala parte, tomar a mal. � Projimoaren obra guztiak karidadiaren izpirik gabe 

gaiztora beti botatzen dituztenak. Echve Dev 388. 

- GAIZTORAKO. Para mal, dispuesto al mal. Cf. gaiztorako. v. GAITZERAKO. � Ilargiaren eskutartea 

ezagutzen zuen, noiz onerako ta noiz gaiztorako. 'Quand est-elle bonne, quand défavorable'. Or Mi 90. Beti 

gaiztorako, txerrena edo deaubrua izan ezik, iñor be eztago. Eguzk GizAuz 32. 

- GAIZTORAKO BIDE. Escándalo. v. GAITZERAKO BIDE. � Baldin eskuiko zure begiak [...] gaiztorako 

bidea ematen badizu, atera ezazu. Lard 380. Esan oiekin gaiztorako biderik artu etzezaten. Ib. 515 (v. tbn. 410). 

- GAIZTORAT HARTU. "Gaixtorat ou gaixtoko alderat hartzea, prendre en mauvaise part, par opp. à 

hobenerat" Dv. � Eitate bat bi aldetara har daiteenian hunerat hartzen dizi; eta gaistorat hartzen dienak 

inklinazione gaisto bat diela ezagut-arazitzen dizi. AR 427. 

- GAIZTOTAKO. (Adnom.). v. GAIZTOKO. � Publikanoen eta bizitze gaixtotakoen adiskidea. Lç Mt 11, 19. 

Fin gaixtotako hitzak. Harb 177. Hista eta sepa gaixtotako izatu naiz. EZ Eliç 159. Bekhatuzko haserrea, 

arrazoiñaren kontrakoa, intenzione gaixtotakoa. Ax 279 (V 186). Zeren badira iende batzuk hain okhasinotsuak, 

[...] batkari ondikozkoak eta inkontru gaixtotakoak, non hobe baita halakoei alde egitea. Ib. 326 (V 216). Pentsu 

gaixtotako iuje izatea. He Iac 2, 4. Fama gaixtotako emaztekiek. Lg II 230. Yaiura gaxtotako muthil gazte 

tzarrak. Hb Esk 86. 

- GAIZTOTIK GAIZTOAGORA. "(Ir de mal en) peor, [...] gaistotik gaistoagora joan" Lar (y Añ (V)). 

- GAIZTO-USAIN. "Gaizto usaiñak, maldades, travesuras. Eskolan eta eskolatik kanpora, gaizto usaiñetan 

dabill beti" Etxba Eib. "Okerrerako joera. Tendencia a hacer travesuras. Mutikua! beste berriz harrapatzen 

badostak bizikletia, aguazillai esango jotsak eta harek kendukosk gaizto-usaiñok" Elexp Berg. 

- GAIZTO USAINDU. "Gaixto usaindua (BN-arb), muy malvado" A. 

- GAIZTOZ (Vc, B, gaistoz G-azp ap. A; Añ gaistoz). a) Por malicia, de mala fe, con mala intención; a malas. 

"(De) malicia, de intento hace eso, gaistoz, berariaz egin" Añ. "Ironía, por burla, gaistoz" Ib. "Gaistoz egin (Gazp, 

msLond), hacer algo por malicia" A. � Gerora astoak zaldia zamari / eginik dakus [...] / eta dirautsa 

gaistoz makalari: / "agur, o lagun". Zav Fab RIEV 1907, 95. Inoren ona bestiai entzunda, noberak ontzat emon 

biarrian, gaistoz entzuterik ta sinistuterik emoten ez deutsanian. fB Ic II 185s. Alan, gorroto bategaz edo gaistoz 

lagunari gura bazeuntsa kendu daukan diruba, ondria ta bizitzia. Ib. 244. Martiren odolean gaixtoz ez gorritu. 

Hb Esk 44 (para el ed. "ez zuten inor martir egin"). Aitortu zuan gaiztoz ibilli zala. Bv AsL 137. Onez buldeak 

artzen ez eutsoezanean, gaistoz arrarazoten eutsoezan. Or Tormes 105. Onez ala zatozte ala gaiztoz? Or QA 

188. Gau ta egun biraoka. Ta aldioro gaiztoz asmatuak: Yesukristo, aldareko Meza-ontzi guziak banaka, [...]. 

Ib. 87. --(Gaiztoz) Asko kezkatzen zaituzte Errodrigoren nekeak. NEtx Antz 31. Geiena tinta-ontzian uzten dute 

nagiz, gaiztoz edo ezjakiñez. Berron Kijote 176. Gaiztoz hastekotan, gainera, esan dezakegu [...]. MEIG VI 169. 

v. tbn. Enb 178. Zait Sof 146. Etxde JJ 181. � De puro malo (?). � Ez du orrek kontzientzirik eta lotsik ere; 

gaixtoz ez daki zer egin. Ill Testim 6 (v. tbn. 15). b) "(B), en broma" A. 

- GAIZTO ZINDO. "Geisto zindoa es un epíteto de uso actual, que me consta se aplica v.g. por un litigante para 

calificar a su adversario de hombre de mala fe que, a sabiendas de su sinrazón, pleitea para causar daño" J.C. 

Guerra Cantares antiguos 113 (ap. DRA, que cita tbn. EAlde 1922, 211). 


mende. 

282


- GAIZTOZKO. v. GAIZTOKO. a) (Adnom.). � Gogo gaixtozko obrak. Harb 177. Bada bertze [haserre] bat, 

borondate gaixtozkoa. Ax 278 (V 186). Sathana bere tropela itsusi eta zori gaixtosko harekin. SP Phil 69 (He 70 

doakhabe). Usai gaistozko edari latz-miñak. Mb IArg I 174. Ortz gaistozko mamorroz. Mb IArg II 319. Bedar 

gaistozko sorta bat. Añ LoraS 144. Zauri zahar, hezkabia eta kara gaistozko hirodürentzat. Ip Dial 78 (Dv 

gaixtoko). Seta gaiztozko animaliya. EusJok II 87. Nere itz eta egintza gaiztozko pekatuak barkatzeko. ArgiDL 

101. v. tbn. Basarri 20 y MIH 208. � Egin izan baitzarete pensamendu gaixtoezko iuje? Lç Iac 2, 4 (He 

gaixtotako, Dv tzarretako). b) Espíritu maligno. � Gaiztozkoren batek esaten bide dit belarrira. 'Un démon'. Or 

Mi 149. � (Adnom.). Demoníaco, infernal. � Bekaitzak zorrozten ditin begiak aiengana, ta erre egiten ditin, eta 

gaiztozko liska botatzen zien. Or Mi 31. 

� Etim. Quizá de gaitz + -ko, con disimiliación; cf. el antropónimo medieval Gayzco y gaizko. 

gaiztoagotu, gaiztagotu (Lar (+ gaist-)), gaistoagotu (Lar, Añ). � Empeorar. "Agravarse [...] en los males" Lar. 

"Deteriorar" Lar, Añ. � Gizon gaistoak eta enganatzaileak yoanen dire gaistoagotuz. TB 2 Tim 3, 13. Jaunaren 

aserrea obra onakin itzali [...] bearrean, egunetik egunera gaiztoagotutzen ziran. Lard 537. Arnasa 

gaiztoagotzen asi zitzaion. Etxde JJ 263. Eritasuna areagotuz gaiztoagotzen baldin bada. Ibiñ Virgil 104. 

gaiztoaldi, gaixtoaldi (Dv). �1. "Mauvaise boutade" Dv. �2. "Gaixtoaldi, momento o acceso de empeoramiento 

en tiempo, salud, humor" DRA. � Etzuen barrundatu izan Lasturretakoak iñoiz alain berritsu ta nasizale 

[Malentxo]; gaiztoaldiak aizatuta zebillela zirudin. TAg Uzt 261. Elur-aizearen gaiztoaldiaz ikaratuta. Etxde JJ 

258. 

gaiztobide. v. gaiztabide (3). 

gaiztofikatu, gaixtofikatu, gaistofikatu. � Perverso. � Demónioen ta gizón gaixtofikátuen errábia. LE Doc 163 

(v. tbn. Matr4 537). Diszipulo sobra azotatuak ta gastigatuak atratzen dire gaistofikatuak (116). LE-Ir. 

gaiztogarri. v. gaiztagarri. 

gaiztogo (R-uzt ap. A). � "Maldad" A. � Bizi-lagunekin bizi nadin zorioneko, gaiztogo ta gorroto-miñik ez 

dizkidaten alaba-semeakin batera. 'Animadversión'. Zait Sof 28. 

- GAIZTOGORA. "Gaistogora, de mala fe" A. 

- GAIZTOGOZ (R-uzt ap. A). "Gaiztogoz dago, está de mala fe" A EY III 290. 

gaiztoka. � (Hablando, etc.) con malicia. v. GAIZTOZ. � --(Gaiztoz) Asko kezkatzen zaituzte Errodrigoren 

nekeak. --Gaiztoka asi al zera, Juana? NEtx Antz 31. 

gaiztokeria. v. gaiztakeria. 

1 gaiztoki (H), gaixtoki (SP, Dv, H, A), gaistoki (Volt 7), gaxtoki. � Malvadamente, maliciosamente, mal. 

"Méchamment, malignement (Bp)" Dv. "Malamente" A. � Tr. Propio de la tradición septentrional. Muy bien 

documentado en los textos antiguos; desde el s. XVIII escasean los ejs., faltando por completo en el s. XX, a 

excepción de los populares Mandamientos versificados. En DFrec hay un ej. de gaixtoki y otro de gaiztoki. � 

Berzen emazte alabak ez desira gaixtoki. E 49. Zergatik gaixtoki pensatzen duzue zuen bihotzetan? "Mal". Lç Mt 

9, 4 (SalabBN gaixtorik, Or gaizki). Exenplu liraden gaixtoki bizi liradenén. Lç 2 Petr 2, 6 (He gaixtakerian, Dv 

tzarkerian). Gure ungi egiñak gaixtoki mezprezatu. EZ Man I 83. Kasurik ez egiteaz, emaiten duzu aditzera 

eztuzula hobenik, baiña etsaia mintzo dela gaizki eta gaixtoki. Ax 296 (V 197). Batek eta bertzeak ahotan 

gaixtoki darabillatela ikhusten duenean. Ib. 443 (V 289). Orduan desohoreskiago, gaixtokiago eta 

dohakabekiago galtzen da kastitatea. SP Phil 261 (He 263 gaiztokiago). Nahi ezpagira, gaixtoki bizirik, gaxtoki 

hil. Tt Onsa 58. Besteren honik nahi eztiala, edükiteko gaiztoki. Bp I 104. Nihor obraz hilen eztuzu, ez 

borondatez gaixtoki. CatLav 126 (V 68). Gizonak zerbait gaixtoki desiratzen badü. Mst I 6, 1 (SP behar ezten 

legez). Eman zuten gaixtoki bere buruer, Luis XVIna galdu behar zutela. Elsb Fram 81. Halaz enganatü / Eba 

gaixtoki. UNLilia 16. 

v. tbn. Ub 170 (en "[Amar mandamentuak] Franziako gisan"). Gaixtoki: Dv LEd 7. CatJauf 6. Gaxtoki: Gç 177. 

Dh 201. Gaistoki: FPrS 15. Bp I 47. CatLan 14. CatLuz 6. CatS 7. 

2 gaiztoki (Bera app.), geiztoki, geztoki. � Infierno. v. gaiztotegi. � Tr. Empleado por autores meridionales, 

sobre todo vizcaínos, de la 1. a mitad del s. XX. � Il ainbat ariñen, orrek iltzale geztokikuok, geiago okerkeriarik 

egin ezteien! Echta Jos 120. Gaiztoki, garbitoki ta zerua. KIkV 41 (KIkG 27 Inpernua). Zer da ordea su-leze, 


mende. 

283


gaiztoki edo infernua? Inza Azalp 115. Esan legike amurruz jagi / dala geiztoki guztija. Enb 134 (v. tbn. 209). v. 

tbn. Kk Ab II 161. Gure arteko norbait gaiztoki edo inpernuan balitz. Ibarg Gerok 43 (ap. DRA). 

gaiztokin. v. gaiztagin. 

gaiztokiro (H), gaistokiro (Lar), gaiztakiro (Lar). � "Depravadamente" Lar. "Malvadamente" Ib. 

"Méchamment" H. v. 1 gaiztoki. 

gaiztokitar, geztokitar. � Habitante del infierno. � Urteten eban keaz, irudien, su ta gar, geztokitar bat. Echta 

Jos 85 (v. tbn. 123 y 234). 

gaiztokor. v. gaiztakor. 

gaiztomen. � Maldad (?). � Mutillaren itxukeria! Nora oa, mutil, gaizto-menaren egoetan? TAg GaGo 20. 

gaiztorako. � (Sust.). Cf. GAIZTORAKO. v. gaizkin (2). � Ume onek gaiztorako danak kenduta dauzka; [...] 

gaiztorakoak kendu dizkat, bañan arnasa pasia dauka. PEBiz 43. [Medikuak] salutadorearen aunditasuna ezin 

eramanik, alegia gaiztorakoak arek kendutzea. Ib. 44. 

gaiztoro (Lar � H), gaistoro (Lar). � "Malamente" Lar. "Depravadamente" Ib. 

gaiztosatu. AxN explica gaizkoatzea (292) por gaiztosatzea. v. gaitzosatu. 

gaiztotasun (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Zam Voc), gaixtatasun (SP), gaixtotasun (SP, Dv, H), gaiztotarzun 

(VocS), gaistotarzun, gaistotasun (Añ), geiztotasun, gaxtotasun (Urt), gaxtotarzun. � Maldad. "Gravitas caeli, 

[...] airearen vel denboraren gaxtotasuna" Urt IV 27. "Vice" VocS. "Méchanceté de caractère" Dv. "État de ce 

qui est méchant, malfaisant, pervers" H. "Diabruan gaiztotasuna, beti txarra gura izatia" Etxba Eib. v. 

gaiztakeria, gaixtarasun. � Tr. Bien documentado en los autores antiguos septentrionales y tbn. desde la 2. a 

mitad del s. XVIII en los meridionales. Encontramos pocos ejs. (ninguno al Norte) en el s. XX. Emplean 

gaixtatasun Leiçarraga y Axular; el resto de los autores, formas con -o-. � Gizonaren bihotzeko eta gogoko 

maliziá eta gaixtatasuna. Lç Adv *** 2r (v. tbn. Ins F 2v). Haren gaistotasun handia. "Su grandísima 

bellaquería". Volt 197. Ontasunera baiño gaixtatasunera eroriagoa. Ax 106 (V 71). Ezagutzen baituzu gizonen 

flakezia eta gaixtotasuna. Ch III 46, 5 (Mst gaixtotarzün; SP gaixtarasun, Echve 324 gaiztakeriya, Ip 

gaistokeria, Leon tzarkeria). Nihauren gaxtotarzünaren pheziaz kargatürik. Mst III 55, 3 (Ip gaistotarzün; SP 

gaixtadura). Pekatua gaitza bera ta gaitz guzia ta gaistotasun guzia da. Cb Eg II 170. Guziá dágo arimain 

ontásun edo gaistotasúnean. LE Prog 116. Pekatuaren gaiztotasuna edo itsusitasuna. LE Urt 26 (ms. 10v 

bekatuarén gaixtoa). Neure pekatuba egin neban malizija edo gaistotasun guztiagaz. Mg CO 176. Laborariaren 

arrangurak heldu direla, ez ongarri horien gaixtotasunetik, bainan bai laborariaren jakitate eskasetik. Dv Lab 

178. Lau urteko umiak baño gaiztotasun geiago ez eukon. Kk Ab I 70. Gaitzak bai [badu iturbururik 

Yainkoagan] ordea nolabait, eta batez ere gaiztotasunak. Or QA 70. 

v. tbn. Mg CC 155. Echag 101. MIH 267. Gaixtotasun: SP Imit IV 2, 1 (Ch indignitate, Mst inikitate, Ol 

gaiztakeria). Gaistotasun: CrIc 88. Zav Fab RIEV 1909, 30. CatLlo 65. Gaxtotasun: He Gudu 153. Dh 60. 

Geiztotasun: Echta Jos 222. 

gaiztotegi (Bon), gaistotegi (Ht VocGr 352 � Lecl). �1. "Enfer" Ht. "Infierno" Bon (ms. col. Lacombe, ap. 

DRA). v. 2 gaiztoki. 

�2. + gaiztategi (Lar), gaixtategi (H), gaixtotegi (H), gaistategi (Lar, Añ). Cárcel. "Desencarcelar, [...] 

gaistategitik, presondegitik atera" Lar. v. gaiztaleku. � Gizonen bati diru eske bidera erten ziotela edo 

etziotela, sartu zituzten beintzat gaiztotegian luzarorako. Ag G 62. Gaiztotegira (presondegira) [gipuzkoar] 

gutxi joan oi diradelako. IPrad EEs 1915, 122. 

�3. "Lieu ou s'assemblent, se réfugient les méchants" H. 

gaiztoto (V-arc ap. A), gaxtoto, gaistoto (Lcc), gextoto. � (Adv.). Mal. "Malestar, gaistoto egon" Lcc. "Mal o 

defectuosamente (RS)" A. "Malvadamente" A Morf 386. v. gaizki. � Ain kontenturik nago zugaz / nola zu nigaz 

gaxtoto. Lazarraga 1164r. Gaxtoto edo ondo jan, iru bider edan. "A mal o bien comer". RS 342. 

� Mal, de modo inicuo. "Maldecir, gaistoto esan" Lcc. � Utra gaxtoto / bizi zinean munduan, / ataidea / ez 

zeukala kontuan. Lazarraga 1199v. Mandatariak egin deust gaxtoto. (Endechas de Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 

26. Mondr[a]goeri artu deutsat gorroto, / giputz andraok artu ditu gaxtoto. Ib. 33s. Gextoto oi danari, bildurra 


mende.


jarraigi ta kaltea jarrugi. RS 341. 

gaiztotoro, gaistotoro (Lcc). "Mal o malamente" Lcc. 

gaiztotu. v. gaiztatu. 

gaiztotxo, gaiztotxu, geiztotxo. � Dim. de gaizto. � Erantzun eban mutil aregaz, / bera ezkondu? bai zera! / 

Geiztotxoa dan entzuteagaz / biurtu zala bestera. Echta Jos 233. Ene seme gaiztotxuak. Enb 165. 

gaiztotzar, gaistotzar. � Aum. de gaizto. � Ez dau onezkero kalterik egingo [...] iñor ez legezko gaistotzar ak. 

Mg PAb 214. Eta oraindik badezu, gaiztotzarra, nere serbitzurako artua dagoen gauza bat loitutzeko ausardia? 

Arr May 27. Zerbait ostuko zidan gaiztotzarrak... Lek EunD 40. Gaiztotzar arek. "Aquel mal viejo". Berron 

Kijote 86. 

gaiztoxko. � Dim. de gaizto. � Txurisko da, gorrixko da, gogoratzeko gaiztoxko da (Sal). A Morf 313 (acertijo 

del huevo). 

gaiztratatu (Lar), gaitztratatu (S sg. Lh � Chaho). � Maltratar. � Bere naibage ta eritasun portitzak arras 

azturik edo gaiztratatua ez bazegoen bezala. Jauregui 239. Zeure ume maite gaiztratatuen osasunerako egin 

zenduena. Izt D 6 (dedicatoria). 

gaiztsu, gatxtsu. � Malvado, malicioso. � Bigiria zatarrago ta itxusijago; baina sarauba txaarrago ta 

gatxtsubago edo malezijotsubago. fB Olg 117. Guzurraren azi gatxtsubak. fB Ic II 175. 

gaiztu (BN, S ap. A), gaitztu (VocBN), gaixtu. �1. Volver(se) malo, poner(se) malo, empeorar; pervertir(se), 

malear(se); (ref. al mar, etc.) enfurecer(se), encrespar(se). "Devenir méchant" VocBN. "Devenir mauvais [...]. 

Itsasoa gaiztuz doha geroago eta gehiago, la mer va grossissant de plus en plus" Dv. v. gaiztatu. � Sobera 

beillatuz, nekatuz, barurtuz guzia kausitzen denean unhaturik, logaleturik, zapaturik eta bertze horrelako 

maneraz gaitzturik. SP Phil 498s (He 506 horlako gaitzez zapatua eta hebaiñdua). Naturaleza haiñ da gaixtua 

eta flakatua. Ch III 51, 1. Zu gaiski bazaude ni / preziso gaiztuko naiz / zerren bien gorputzetan / bakarrik da 

arime bat. Gamiz 201. Nola hainitz denbora goan baitzen, eta itsas-aroa ordukoz gaiztua. Dv Act 27, 9 (Lç, TB 

perilos, He hirrisku). Haize izigarri batzuek gaizturik ezarri zuten itsasoa. Prop 1880, 169. v. tbn. Jnn SBi 56. 

Jakiteko ur hura nola handitzen eta gaizten den, aski da ikhustea mendi zola guzia nola zilhatua den. Prop 1902, 

268. Ez dut erran nahi [erresuma] gaiztuko dela edo tzartuko, bertzela baino gehiago. JE Bur 55. Harrabotsak 

ere gaizten du ontsa ez dena [eria]. Ib. 187. � (Part. en función de adj.). � Itsaso gaiztua ematu. Lç Adv ** 5r. 

� (Precedido de sust., en composición). Cf. gozakaiztu. � Jendeak eskapatunáies arát onát, ta ezin eskápa, 

flakurraturík, kolóre gaizturík. LE Doc 190. Hil-hotza, itxuragaiztua, bizi direnen izigarri. Dv LEd 154. 

�2. (BN, S; Gèze, Dv). Ref.: A; Lrq. Encolerizar(se), irritarse. "Mettre en colère" Gèze. "S'irriter" Dv. "Se 

mettre dans une violente colère" Lrq. v. gaitzitu. � Mundu hunetako gaitzak pazientiki eta gaiztu gabe 

pairatzen dituztenak. Mat 157. Herodes, ikhusirik Majek inganatü ziela, gaiztürik jarri zen. Ip Mt 2, 16 (Lç 

aserre, He hasarratu, TB koleratu, Dv haserre gaitzean). Hain zen gaiztua, non ezpaitzezaken elhe bat ere 

erran. Prop 1880b 33. Gure burhasoak gaiztü ziren erakaspen hoien entzütiari. Ip Hil 165. Heretiko haietarik 

bat, S. Dominikak egiten zian hunaz gaiztürik, [...]. Ib. 217. Erakaspen berri hoiek nahasi eta gaiztü zütian 

Khiristiak. Ib. 92. [Behargabedünetarik] zunbaiten ixil eta ekürü egon-eraztia neke zen. Sobera gaizten zirelarik, 

[...]. Const 29. 

�3. (SP). Dificultar. "Gaitztea, rendre ou devenir difficile" SP, que cita a Ax. "Alferkeriaz lana gaizten da" H 

(ap. DRA, pero no lo encontramos). � Bekhatuaren usantzak gaitzten du berthutearen bidea. Ax 90 (V 61). 

Kolerak eta errabiak / dute gaitzten errexena. Gy 53. 

�4. "Devenir énorme" Dv. "(BN, S), llegar a ser enorme" A. 

gaizuma. v. garizuma. 

gaizuru. v. gaitzeru. 

gaje, gaxe (Lar , Añ ). � Salario, renta; paga, gratificación. "Gage, gages" Lar, Añ. � Tr. 

Documentado en Leiçarraga, Tartas y autores suletinos. � Bekatuaren gajeak. Lç Rom 6, 21-23 (tít.). Zure 

maiestatearen plazera hala izanik gaje ordena lekidan, zure Bearnoko herrian entretenitu izan naizen 

bezenbatean. Lç Dedic * 5r. Kontenta zaitezte zuen gajéz. Lç Lc 3, 14 (He paga, TB, Dv soldata; v. tbn. Rom 6, 


mende. 

285


23 (He, TB, Dv sari)). Bekhatiaren gajia eta irabazia, herioa. Tt Onsa 134. Grazia haur da [...] salbamentü 

eternalaren gaje bat. Mst III 54, 8 (SP seinale, Ch, Ip bahi). Bizitze eternalaren eta erresurrekzione glorius 

baten gaje ezinago segür bat düzü. UskLiB 94 (v. tbn. UskLi 86). Khantor'egiliaren gajia zer den, / kobla huntan 

dizüt esplikatzen: / [...] Kolpütto batez nüzü zire ganik kuntent. Etch 506 (como explica el ed.: "du béarnais 

gadje, salaire"). Kargülant, nublik dirade, dienak sobera gaje, / jente xehe miserablia, aldiz, haien phakazale. Ib. 

582. 

gajo (G-bet ap. A; Lar). � Pobre, pobrecillo. Se aplica sobre todo a mujeres (cf. gizagajo), pero, con todo, no 

faltan ejs. en que se refiere a mutil (Anab Poli 78), gizakume (Vill Jaink 91), praille (Gand Elorri 171), etc. 

Arrue, sobre todo, lo emplea con total indistinción: con aita (GB 132), sazerdote (May 101), etc. "Gajoa o 

gaisoa, que significa pobre en sentido de digno de compasión" Lar s.v. gajo. v. gaixo (2). � Tr. Propio de textos 

guipuzcoanos, fuera de los cuales sólo lo encontramos en Gandiaga. Las primeras documentaciones (Larramendi 

y Cardaberaz), son casi con toda seguridad grafemas de /s#/ (para el segundo cf. EBO 25); tal vez se pueda decir 

lo mismo para la de Moguel. Aparece con seguridad, pues, desde mediados del s. XIX. � Baraurik nekazari 

gajoai ondo ez dagokie: baraurik asko dute beren nekea. Cb Eg III 392. Ah onzi gajoa! Mg CC 189. 

Perratzallearen andretxo gajoa. Echag 117. Zuganako bere [Drakoren] leialtasunak erakarri zion gajoari 

eriotza. Arr GB 31 (unas líneas antes Drako gizagajoa). Zure ama gajoak ez dauka zu biltzeko zapitxo bat ere. 

Ib. 22. Bere emazte gajoa gaizki tratatzen zuen. Arr EE 1882a, 99. Famili gajo orrek errukitzen nau. Sor Bar 54. 

Neskatxatxoak, baserritar gajo bat zalarik, [...]. Arr May 120. Gure Luisa, ona gajoa, baño zentzun gabea. Ag G 

298. Irain ta birao, gajo ta kerten, arrano ta alajain, azpirako aiz, susituko aut, birrindu adi... Ag EEs 1917, 

214. Mutillen parregarri / dijoaz gajuak. JanEd II 17. Pantxika gajoa! Alz Ram 93. Zaldibarren neskatoa, gajoa, 

zazpi urtez gaitzak joa. SMitx Aranz 208. Ai, Txo gaju ori, gazterik asi aiz gorriyak ikusten. Anab Poli 63 (36 

gajo). Lagun on batzuen bearra izango du gajoak. NEtx Antz 126s (ref. a un personaje femenino). Nere 

andregaia ere triste egongo dek, gajoa! Salav 67. 

v. tbn. Izt Po 115. Aran SIgn 41. Sor Bar 96. Urruz Zer 127. JanEd II 24. EusJok II 139. Muj PAm 53. Jaukol 

Biozk 14. Tx B 120. ABar Goi 66. JAIraz Bizia 118. Txill Let 63. Arti MaldanB 221. Azurm HitzB 39. 

gakarazi. � Hacer cerrar con llave. � Itsu izan niz beribilaren ez gakarazteko. JE Ber 25. 

gakatu. v. gakotu. 

gako (L, BN-arb-baig, S; Volt 64, SP, Lar, Deen I 144 y II 27, H; -kh- Ht VocGr, Urt V 204, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 196. �1. Llave. "Bortaren gakoa (BN-arb), [...] bortako gakoa" Gte Erd 196. 

Cf. kako. � Tr. Propio de la tradición septentrional no suletina. � Hiri emanen drauzkiat zeruetako resumaren 

gakhoak. Lç Mt 16, 19 (He, TB -ren gakhoak, Dv, Leon -ko gakhoak; HeH -ko giltzak (gakhoak); SalabBN, Ip 

giltzak; v. tbn. zeruko (erresumako) gak(h)oak en Brtc 270, JesBih 462, Hb Egia 111, Zby RIEV 1908, 412, Lap 

350 (V 160), Barb Sup 133 y Zerb IxtS 87). Utziko dut [sic] nik gakoak atean. Volt 171. Zeruko gakhoa. Harb 

106. Urhe-gakoaz ate guziak ireki doaz. O Pr 466. Bazuen berekin gakhoa, eta sartzen da barnat. Hb Egia 16. 

Harmak uzten dituzte eta gazteluko gakhoak Frantseser emaiten. Laph 12. Itzetik dilindan emagun gako handi 

urrhezkoa. Barb Sup 134. Athe-zain laminari gakoa ebatsi. Ox 26. v. tbn. Gç 216. Elsb Fram 87 (gakho). Mattin 

69. 

� (Fig.). � Ezagutzearen gakhoa khendu duzue: zeurok etzarete sarthu izan, eta sartzen ziradenak begiratu 

dituzue. Lç Lc 11, 52. Iainko Aita, badakigu zuk duzula gakhoa, / arren dohain egiguzu zazpi berthutezkoa. EZ 

Man I 36. Munduko nausitasun guzien gakhoa, / horra Aita Sainduak duen eskukoa. Zby RIEV 1908, 604. 

[Juduak] beren eskuko dituztela kargu guziak, gako edo giltza eta gider guziak, eta oroz gainetik gako guzietan 

lehena: dirua. HU Aurp 59. v. tbn. Xa Odol 174. 

�2. (BN-arb-lab ap. Gte Erd 206; Lar, H). Clave. "Hortan da gakhoa, là est la clef de la question" H. "Or da 

gakoa (BN-lab), hau da aferaren gakoa (BN-arb), hortan da gakoa (BN-arb)" Gte Erd 206. � Azken fineko 

perseberantzia da gakhoa, hura da gora behera guztia, hartan dago garaitia eta biktoria. Ax 460 (V 299). Nihor 

gutik munduan hain gorphutz sanoa; / iduri badutela indarren gakhoa. Hb Esk 186. Huna mixterio handi horren 

gakoa. Lf Murtuts 78. Bainan Wellington aintzindu zitzaion eta burua itzul artean Larrungo mendiaz jabetu. 

Han zen gakoa. Zerb Azk 34. Orhoitzapenak eta esperantzak! Iduri zautan horiek direla mementoko zorionaren 

gakoak. JEtchep 71. 

�3. "Gancho, de hierro, &c." Lar. "Croc, crochet" H. v. kako. � "Llave de la fuente" Lar. � "Chien de fusil (V, 

G)" H. 

�4. "(L-ain), última piedra de un arco" A. � Harrizko gako azkar batzuetarat heltzen ziren gaineko muthurraz 

gapirio hek. JE Ber 22. 

�5. gaku. (Adj.). Corvo, ganchudo. � Errialde orotako euskotar-yendakiak, sudur gaku, luze ta motz-txapeldun. 

Herr 18-10-1956, 2. 


mende. 

286


- GAKO-JOKO. Juego de la llave. � Bethi zaldiz, egin dute gako-jokoa. (Holtan) ahatearen orde, gako bat 

ezarri dute zintzilik, eta gakoaren erreztunean behar zen gurutze xiri bat sartu, azpitik kalupean pasatuz. Herr 

25-9-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

- GAKOPE. (Con suf. local de declinación). "(Debajo de) llave, [...] gakopean" Lar. "Gakhopean, sous clef" H. 

v. GAKO(A)Z. 

- GAKO-UZTAI (Lar, H (+ gakhustei)). "Llavero, en que se juntan [las llaves], gakouztaia " Lar. 

"Anneau auquel on suspend plusieurs clefs" H (ap. Lh). 

- GAKO(A)Z (SP, H). Bajo llave. "Athea gakoaz da, la port est fermée à clef. Egizu athea gakoaz, fermez la 

porte à clef" SP. "Gakhoz herstea, fermer à clef" H. � Ideki zuenaz geroz Iesus onak Zerua / Hura ethor 

zeitekeño gakhoaz egotua. EZ Man 130 (v. tbn. gakhoaz egon en Ax 540 (V 347)). Lanho beltzen leizea gakhoz 

dadukana. Zby RIEV 1908, 769. Eliza gakoz hetsia zaukatela. HU Zez 126 (v. tbn. gakoz hetsi en Barb Sup 157, 

JE Ber 21 y JEtchep 96). Apezak eman dire birazka ganbaretan gakoz. Ib. 170. Tieta ta gaminet ideki baikitu; / 

gakoz zirenak ere jauzarazi ditu. Mattin 51. 

- GAKO-ZILO. Ojo de la cerradura. � Gakho xilotik beha. Elsb Fram 174. v. tbn. Barb Leg 136 (gako-xilo). 

Zerb Azk 95. 

- GAKOZKO. "Gakhozko, qui ferme à clef. Gakhozko athea, porte fermant à clef" Dv. 

gakobil. � "Ganzúa" Lar. "Ganzuar, [...] gakobilaz idiki" Ib. "No hay cerradura donde es oro la ganzúa, ez da 

sarrallik urrea danian gakobil" Mant EAlde 1911, 463. 

gakodun. �1. "(Hb), porte-clefs" Lh. �2. "Porte qui peut être fermé à clef" Lh. 

gakogile. "Clauiarius, gakhogillea, gakho egillea" Urt V 203. 

gakopetu. "Mettre sous clef" H. 

gakorde (BN-baig ap. A; H (-kh-)). � "Fausse clef" H. "Ganzúa, llave falsa" A. � Elizatik ebatsi duzun 

gakhordez edo bertzela. Harb (ap. H, pero no lo encontramos, ni en la ed. de 1690). 

� gakorde. "(G), cierta enfermedad de ovejas" A, que cita Izt C 221, pero éste da galkordea (q.v.). 

gakotu (-kh- VocBN), gakatu (Dv (-kh-), H), gakoatu (H). �1. Cerrar con llave. "Fermer à clef" VocBN, Dv y 

H. "Athea gakhatzeko utzirik goan da kanporat, il est sorti en laissant la porte ouverte (à fermer à clef)" Dv. � 

Ganbara zelakotz ontsa gakotua. Gy 216. Athea berriz gakhotzen. Laph 245. �2. (-kh- L, BN ap. A), gakatu 

(BN-baig ap. A; -kh- Dv, H), gakoatu (H). Guardar (encerrar, etc.) bajo llave. "Fermer [...] sous clef" Dv. 

"Cerrar bajo llave" A (que además cita a VocBN, pero éste no lo trae en dicha acepción). v. gakoztatu. � Gure 

merkatari jainkotiarrak ostaler horri eman zerauzkan bere puskak, gau hartan gakhoturik atxik lizantzat. Arb 

Igand 76. Nork daki Izpurun (BN) zer zen "Errekulusa". Eritegi zahar bat, lepradunen preso bezala gakhotzeko. 

Egunaria (ap. DRA, que no da más ref.). Lehenago komentuetan ere neskak gakotzen omen zituzten. Lf ELit 79. 

�3. "Gakoatzea [...] (au fig.) assurer une affaire, le résultat d'une chose. Ongi gakhoatua daukat, je l'ai bien 

assuré" H. 

gakotx. v. kakotxa. 

gakotxo. "Clavicula, gakhotxoa" Urt V 203. 

gakotzaile, gakatzaile (-kh- Dv). � "Celui qui a le soin de fermer à clef" Dv. 

gakozain (-kh- L ap. A; Lar, Hb ap. Lh, H; -kh- Urt V 204, Dv, H), gakozai (H). � "Llavero, el que la tiene a su 

cargo" Lar. "Ama de llaves" Ib. "Porte-clef; pour raillerie, personne qui porte toujours ses clefs sur elle" Dv � 

A. "Clavier, qui a charge des clefs" H. "Clavier, sacristain" Lh. 

gakoztatu. � Encerrar, cerrar. v. gakotu (2). � Atxikitzen zituzten gakhoztaturik hameka oren oso egunean. 

Elsb JBBizia 168 (ap. DRA). Batere eztire zentzuko gauzentzat. Askoren adimenduak iduri du zimentaz 

gakoztatua. Prop 1894, 187. 

gaku. v. gako (5). 


mende. 

287


gakulu. "(BN-baig), aguijón" A. v. akuilu. 

gakustei. v. GAKO-UZTAI. 

gal. v. gari; GAL IZAN s.v. galdu. 

gala (Lcc). � Tr. Propio de la tradición meridional; desde fines del s. XIX aparece casi exclusivamente en 

autores populares o de léxico poco cuidado. �1. Gala, lo más selecto. "Gala" Lcc. � D'Erediako galea dator / 

ponpa andiaz beterik; / oi, ainbat dira ederrak eze / ni nago admiradurik. Lazarraga 1159v. 

�2. (Lar, Añ, H (V, G)). (Empleado gralmte. en plural). Gala(s), adorno(s). "Gala [...] si es vestido" Lar. Cf. IC 

cuad. 74: "Y en vascuence gala quiere decir como cosa estéril". v. apaindura. � Aren larru gorrizko 

soñekogabeak zure galak ta erakeriak [kondenatzen ditu]. Cb Eg II 191. Txikitatik gala zale. Ib. 190. [Modestia] 

da edertasunaren galarik ederrena. Echve Dev 378. Ez ziran nerekiko arrotzeko galak, / bizkarrean zituen 

garagar-kostalak. It Fab 134. Gorputzak ez du gala biarrik, / anima garbi eduki. Xe 315. Zeru lurrak egon arren 

/ ondoen apaindurik; / naiz da sortitzak agertu / berak al daben galea. AB AmaE 384. Noizik beiñ jantzi biar 

guk ere ditugun galak! Sor Bar 35. v. tbn. fB Olg 58. Aran SIgn 81. Arr May 185. Berron Kijote 129. 

� Esplikatzera nua / eranaren galak, / balio baldin badu / nere egiñalak. JanEd I 54. 

�3. "Gala, gracia, garbo" Lar. "Bonne grâce, élégance, s'agissant soit de l'habillement, soit de la personne" H. 

�4. Gala, honra, gloria (?). � Bereala iges egiñ zuen Demonioak, eta jatxi ziraden Aiñgeruak Zerutik kontatzera 

gala bitoriakoa (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 67. 

�5. "Jactancia, engreimiento" A. v. galania (2). � Orrek daukan gala / eragin nei parra. AzpPr 72. Balkoyian 

jarrita / astuaren gala! / Paseatzen zebillen / konde bat bezala. Noe 123. Bañan egiten diyo / arduak itzala, / 

nere kontra ala / oju eta gala / gaiztua nitzala. Tx in Imaz Auspoa 24, 136. Bertsotako kontuan / Zepai onen 

gala. / [...] au ere bere ustetan / ez dago makala, / azkar esan du beintzat / ni ainbat badala. Uzt LEG I 319. 

�6. "Galaak, presentes que hacen los novios al casarse" JMB At. Cf. LzG: "Galas, cantidad que suele recibir la 

novia de los padres del novio al celebrarse el compromiso matrimonial (Lagrán)". 

- GALA HARTU. Jactarse, engreirse. � Uste degu betiko / jaiuak gerala; / alferrik da artzia / indarraren gala. 

Xe 402. Artu naiagatikan gaztekin gala / nik eztet uste iñor onen zale dala. Auspoa 106, 138 (ap. ELok 236). 

Gala arturik juaten dira [Kaliporniyara] / gazte peligrosuak, / naiz etxean negarrez utzi / senide ta gurasuak. Tx 

B I 126. 

- GALA EGIN (Lar, H). Hacer gala, preciarse. "(Hacer) gala del sambenito, desooreaz gala egitea" Lar. AxN 

explica sendagailla (96) por gala [la frase de Ax es loriatzea eta sendagailla egitea] y sendagailla eriztea (110) 

por gala egitea. v. galandu. � Izkuntza gaistoaz askok gala egiten dute. Cb EBO 37. Zer? ezta egungo egunean 

gala egiten jokoaz, berandu etxeratzeaz? AA III 516. Aita miserikordiosoa, [...] pekataririk andienai barkatzen 

zure gustoa dezuna ta gala egiten dezuna. Echve OngiB 166. 

- GALA IZAN. Tener a gala, enorgullecerse. � [Jangoikoak] duelarík gála ta sendagálla gloriósoa barkátzean 

iago ta iago. LE Ong 119r. 

- GALAKO. Excelente. v. GALAREN GALAKO. � Gizona bapua, / eztago plakua, / izdun galakua, pare 

gabekua. AzpPr 100. 

- GALAN. De gala. v. GALAZ. � Gizona morroi zarpa zarrakin, / andria galan jantzia; / ai, au zer diferentzia! 

Xe 277 (en la versión de la pág. 274 galaz). 

- GALAREN GALA. Magníficamente. v. galanki. � Galaren gala janzitako baratza zoragarri bat dirudiela 

Gipuzkoako mugape guztiak. Izt C 26. 

- GALAREN GALAKO. Excelente, soberbio. "Galan galako, de lo bueno lo mejor. Galan galako bazkaria egin 

dugu gaur" Asp Gehi. � Zaldiño, beoka eta moxalak aiñ ugari diran Probinzian, gauza arrigarria dala galaren 

galako zaldi eta mando andietakorik bat bakarra ere ez jaiotzea. Izt C 184. Uztar-idi galaren galakoa txintxarriz 

beterik. Ib. 241 (v. tbn. 176 y 245). 

- GALAZ (H). a) De gala. "Galaz jantzia, vêtu de ses plus beaux habits" H. v. GALAN. � Kanpo guztia galaz 

jantzirik. AB AmaE 191. Asko bezela etzan ibiltzen lujoz ta galaz jantzita. Tx B I 41. b) Haciendo gala. Cf. 

GALA EGIN. � Pekatu egiten da ez bakarrik batere lotsarik gabe [...], ezpada galaz eta onratzat artuaz. Ant 

153. 

gala. v. 1 hala. 

galae. v. galai. 

galae. v. galai. 


mende. 

288


� galaerna. "Pulgón" Darric (ap. DRA). Se trata sin duda de galderna (q.v.). 

galaero. v. galairo. 

galafan. v. GALOPAN. 

galafari (V-gip), galapari (V-ger-m-gip). Ref.: A (galapari); Iz ArOñ; Elexp Berg; Garm LexEV 161. � "Cena 

de dos familias que trabajan juntas en la siembra" A. "Galáfaixa eiñ: la cena extraordinaria que se hacía al 

terminar la siembra de trigo" Iz ArOñ. 

galage (Lar), galge (Lar). � "Alaga" Lar. 

galago. "Desfallecimiento" Lar, Darric (ap. DRA). 

galagotu (AN ap. A, que cita el msLond; Lar, H). � "Desfallecer" Lar. "Perdre, se perdre davantage" H. 

galai (V, G ap. A; Lar, Añ, VocCB (V, G), Dv, H), galae (A). �1. (Sust.). Mancebo, mozo, hombre joven y 

soltero; galán, enamorado, amante; (tratamiento de respeto, ref. a un hombre joven) señor(ito). Va acompañado 

con frecuencia de gazte; sólo se aplica a hombres, y es en muchos textos el correspondiente al femenino 

dama(txo). "Galán de una dama" Lar. "Mancebo" Lar, Añ. "Mozo, joven, mancebo, señorito" VocCB. "(Subst.), 

jeune homme, jeune fille. Ce nom s'applique particulièrement aux jeunes gens des deux sexes aspirants amoreux. 

Il est peu usité en France" Dv. "(Subst.) le galant, l'amoreux d'une personne" H. v. 1 alagai. � Tr. Propio de la 

tradición meridional desde Lazarraga (al Norte sólo lo encontramos en Goyhetche (19)), especialmente frecuente 

en autores guipuzcoanos; se documenta sobre todo en el s. XIX. 

� Zerren zu txipi izanagaiti, / asko da galai galantik. Lazarraga (B) 1201r. Galai galantok ara doaz. Ib. (B) 

1198vb. Jaun gazte, txit aberats ta galai galant bati. Cb Eg II 164. Bere amanteak (galaiak) egiten ziozkan 

desaireak (Muruzabal, 1761). ETZ 118. Mutillak garbitu gura dau buruba, dinuala: Guzur andi bat ezarten 

deust [aurdun gelditu dan neskatilliak], billatu begi bere galaia. Mg CO 60. Zelan itxiten eztozu [...] arako galai 

amorantea? Añ MisE 54. Beti Donostiako / damatxo, galaiak, / gizon ta andreak, / dibertitu naiak. Echag 201. 

Zure ondoren dabil makiña bat galai. Bil 101. Senideen itzaletik aldegin zuenean, [Maria Magdalena] bereala 

arkitu zan galai zoro askok ondo itzegiten ziotela. Lard 396. San Pedro egunian Igeldoko pesta, / galai bana 

artuta joan ziran bi neska. Ud 31. Galaia, gusto baldin badute gurekin jatia, borondate guztiyarekin emango 

diyotegu dagonetik. Sor AuOst 96. Galai alaiak eta neskatx lirañak. Otag EE 1884b, 523. Etxe oneko galai gazte 

bat. Bv AsL 209. Auzoko galai batekin nitzan / ustez tratatzen asiya. Tx B I 137. An jarri dira dama-galaiak. 

"Nuestros jóvenes". Or Eus 223. Etxe ontako galai gazteak / amalau urre-txintxarri. Canc. pop. in Lek SClar 

112. Herrian zegoen galairik zelebratuenak hartu zuen andre gai. Arti Tobera 284. 

v. tbn. AA III 394. It Fab 182. Izt C 237. Arr Orac 10 (ap. DRA). Xe 185. PE 83. AB AmaE 157. Azc PB 154. 

Apaol 31. Urruz Zer 106. A CPV 485. Balad 231. 

�2. (Lar, VocCB, Dv (V, G), H). (Adj.). Galano, hermoso, de agradable aspecto; galante. (Salvo en J.I. Arana y 

algún otro autor de la época (cf. etxe galaia en RArt EE 1880, 184 (ap. Dv)), que lo emplean ref. a cosas, se 

aplica sólo a hombres). "Galán, el que está vestido de gala", "galano" Lar. "Galano, elegante, esbelto, pulcro, 

bello" VocCB. v. galant. � Agertu zitzaion San Gabriel aingerua, gizon galai baten antzean. Gco I 457. Añ zan 

eder eta galaia [Jose], non ura ekusteagatik leio eta balkoietara irteten ziran danak. AA II 41. Arzaiak izan 

arren / gure danzariyak, / dira guztiz lirañak, / datoz txit galaiak. Echag 81. Zere lagun, amabi zaldun, zaldun 

guzien galaienak eraman itzatzu. Arr GB 125. Cerbantes [...] eta Santa Teresaren izkunde galai eroso zaintsua. 

Aran SIgn 202. Itxura egokiko zaldun bat, gaztea, galaia eta ederra eguzkia bezela. Otag EE 1882c, 511. Itz 

neurtzalle galai, eskribari jakintsu eta euskaldun leialenetatik bat ill da. "Más galantes". EE 1884a, 382. 

Alperrik, aiek [emakumeak] gizaseme galaiari belarriak ernai... Lab EEguna 98. Nik baditut anaiak / mutil 

galaiak: / bi ezkonduak eta / bi ezkongaiak. Canc. pop. in Or Eus 23. 

- GALAIEN DANTZA (G ap. A). "La alagai danza o galaien danza, y quiere decir danza de galanes, se hace 

con varapalos en el mismo método que la danza de espadas" Lar Cor 236. 

� Etim. Para la relación entre galai y galant, v. FHV 477. 

galaikeria. "Assiduité, courtisanerie auprès d'une femme" H. 

galaiki. � "Galamment, avec grâce" H. � A. Pedro Ribadeneirak galaiki eta jaierazko pluma gozatsuarekin 

eskribitu zituen. 'A la elegante y piadosa pluma'. Aran SIgn 115. Alaiki ta galaiki nai dizut koplatu. SMitx Aranz 


mende. 

289


33. 

galaikiro (Lar, H). � "Galanamente" Lar. "Galamment, avec grâce" H. � Galaikiro eta erausi atsegintsuan 

diarduela. Aran SIgn II. Zeñagatik galaikiro batek esan ere zuben, munduba baño are galantagoa zala. Ib. 113. 

galai-lusitar. � Galaico-portugués. � Galai-lusitar lirikako lagun-leloak. Gazt MusIx 161. 

galainki. v. galanki. 

galairo (Lar, H), galaero. � "Galanamente" Lar. � Galaero apaindu dau amak bere alabia. "Gallardamente". 

Humb RIEV 1935, 118. 

galaitasun. � "État d'élégance, de bonne grâce, etc., du vêtement ou de la personne" H. � Eresi bete-betean 

bere odol ospatsu eta noblezarekiko arrotasun eta galaitasuna oso menderatzeko. 'Generosa índole'. Aran SIgn 

22. Zeradela Erregiñ / edertasunez, / parre, zorion ta / galaitasunez. Ib. 218. 

galaiteatu (Lar � H). � "Galantear" Lar. v. galanteatu. 

galaitu. � Embellecer. � Euskera itzegitea, aurreratzea, galaitzea, apaintzea, gordetzea eta loretu-azitzea 

egoki, protxuzkoa ta onragarria da guztiz. Aran SIgn 204. 

galaitxo (Lar). � Dim. de galai. "Galancete" Lar. � --Surtan erreko al zara, / andratxo gaztea. / --Zeu ilinti 

zareala, / galaitxo maitea (V-ger). A EY IV 182. Galai-galaitxu, / --mertxikondua dago loretxu--: / matte-min 

diran begi argijak / eztabez biar zeure gezijak. Laux AB 96. 

galalde. "El conjunto de campos donde se ha sembrado trigo y cereales" Ond Bac. 

galaldi (L, B, S; Dv). Ref.: A; Lrq; Izeta BHizt. �1. "La fois où l'on perd une chose" Dv � A. "Occasion de 

perte" Lrq. "Galtzeko arrixkua edo (la ocasión en que se pierde una cosa). Erosiko dut, galaldi betendako izein 

dut" Izeta BHizt. � Debozione sentitzen ginduenaren gal-aldietan. He Phil 496 (Dv traduce debozione galaldiak 

por 'les moments d'indévotion'). �2. "Rancajadas, maltratamiento de sembrados, plantas, &c." Lar. 

galalditu. v. gallalditu. 

galale. v. GARI-ALE. 

? galaluzi. "Lo mismo que egaluze [q.v.]" Arzdi Peces 378. ¿Por galaluze? 

galamu. v. kalamu. 

galanda. v. garganda. 

galanda. v. garganda. 

1 galandi (G-azp-goi-to, R ap. A), galaundi (G ap. A). � "Trigo barbudo" A. "Galaundi, trigo mayor" Ib. s.v. 

gari. "Galaundi, trigo chamorro, al madurar le cae la barba" Ib. � Soro zabalean galburu mardulak / biltzen 

amaitzean lugin orrek pozez, / gurdia galandiz gañezka negarrez. Zait Gold 122. 

2 galandi (B ap. A � VocB). � "Cencerro grande y de panza para oveja" VocB. � Galandi batean erramu 

bedeikatua, argizai bedeikatua [...] sartzen dira (BN-baig). A EY I 32. 

galandu. � Preciarse, enorgullecerse. v. GALA EGIN. � --Nere jatorriz ez naiz lotsatzen. --Lotsatu? Nork 

dio?... Galandu baizik... ABar Goi 44. 

galanga (Lar � Izt C 44, Chaho (� Lh) y Lcq 165). � "Galanga, raiz medicinal" Lar. 


mende. 

290


galangalako. v. GALAREN GALAKO s.v. gala. 

galania. �1. Gala, adorno. v. gala. � Ea bear leuken baño erropa eta galania geiago darabilden. "Más galas". 

Cap 113. �2. (galani G-to, AN-gip). Ref.: A (galani); Garbiz Lezo. "Engreimiento" A. "Galani, vanidad. 

Galaniz, por vanidad" Garbiz Lezo 6 y 7. v. gala (4). � Banidadiak galdu biar du / mundu onetan erdiya; / 

bestiak beste, oiek daukate / galani izugarriya: / "Lenguen moda juan da eta, / ama, ekatzu berriya!". Xe 314. 

Bire gaiztoko galaniyarik / ez artu geren buruaz. Ib. 361. Apustu txar bat irabazi ta / galani asko daukazu. Tx B 

I 231. �3. galaniña (V-ger ap. A), gananiña (V-och ap. A). "Prurito, timbre de gloria. Gananiñatzat artuta 

daukazu ori egitea (V-och), tiene Vd. a gala el hacer eso" A. �4. "Galaniña (V-ger), cosa que se hace 

instintivamente" A. �5. "Galaniña, prurito, (fr.) démangeaison, envie" A. 

galaniña. v. galania (3, 4, 5). 

galankeria (Lar, H). �1. "Galantería, liberalidad" Lar. "Galanura" Ib. "Action, conduite de galant homme" H. 

�2. "Parure, ajustement" H. 

galanki (V-gip, G; Lar, Añ, H), galainki, galantki (Lar), galangi (?). Ref.: A; Elexp Berg. �1. Bien, 

perfectamente, excelentemente; bellamente. "Apuestamente", "bravamente", "hermosamente" Lar. 

"Galanamente" Lar, Añ. "1. galamment, en honnête homme [...]; 2. d'une façon galante, ornée, bien mise, bien 

faite" H. "Gentilmente" A Morf 372. v. galanto. � Tr. Documentado en textos meridionales no vizcaínos desde 

Beriayn. � Orlatan Iaungoikoaren faboreareki libra gaitezke etsai ohetatik? Bai iauna, eta galainki. Ber Doc 

173v. Medizinori eman eta lendabiziko berbea / ai, zen galanki eman didazun, Juanes, nere Jabea. LasBer 576. 

Zenbat petizio ditu Pater nosterrak? Zazpi, galanki disponiturik. El 43. Zuen isurtzen galanki / txit argizko itsaso 

bat. Lar Gram 384. Orgatik zio galangi [ ¿por ?] San Juan Krisostomok (193). LE-Ir. Zeñak aurdun 

gelditu ondoren egiñik seme bat, esan zuen: Galanki. Eta argatik deitu zion Gad. Ur Gen 30, 10s (Dv 

zorionean). Desditxadok lo galanki egiñaz, gau guzia lo batean oi zeraman. Arr GB 67. Agertuazi zituen beintzat 

ederki ta galanki bere prestutasun eta biotzanditasuna. Aran SIgn 14. Uri onek daukazkiela bere eskutarmak 

galanki apainduak. Otag EE 1880a, 111. v. tvb. AB AmaE 394. 

�2. Afectuosamente. "Amanter" Urt II 3. � [Astoa] nausiari gostu gehiago emaiteko, [...] karezatzera hurbilldu 

bai zitzaion galanki. Gy 21. 

�3. (V-gip, G; Aq 933). Ref.: A; Elexp Berg. Mucho, abundantemente; grandemente, en alto grado. "Galanki 

jaten eman digu (G, AN)" Aq 933. "Asko. Taberna askotan, gaizki serbidu eta galanki kobrau. Galanki kobraupagau: 

aditz hauekin sarri entzun dut, baina bestela, oso gutxi" Elexp Berg. � Tr. Propio de la tradición 

meridional no vizcaína; fuera de ella lo encontramos en Lafitte. � Eguraldi-giro gaistoak, beste edozein gizon 

bezain galanki nekatzen zutela. Mb OtGai III 270. Galanki erran du gezurra bere kontra (174). LE-Ir. Farra 

egiten zioten galanki. VMg 25. Iru txorrotatik ura galanki dariola. Izt C 94. Galanki azotaturik / ill baño lenago. 

Izt Po 53. Egurra galanki bildu eta [...] su andi bat egin zezatela. Arr GB 112. Alaitzen ziradela galanki. 

'Grandemente alentados'. Aran SIgn 9. Gastatuagatik galanki, ez poltsa gutxitu. Bv AsL 130. Eztaietan jan 

galanki, edan galankiago. Ag G 22. Bazan uri artako kale arietan itzotsa, zaratea, ixkanbilla ta nastea galanki. 

Ib. 82. Ango lurrak [...] garia ematen zuten galanki. Ib. 113. Galanki eskatu ta labur eskeñi. Ib. 40. 

Protestantiak batez ere Inglaterran atzera ta atzera dijuaz, katolikuok berriz aurrera galanki. JBDei 1919, 371. 

Lana galanki egin bai baña orrentzako ez balio. EusJok 142. Napar zezenak, / kostako zaizkit galanki baño 

aundiak eta gizenak. Tx B 88. Artuazi zioten atzenean, ojuak egiñagatik, eta galanki sartu ere. Anab Poli 78. 

Plaza ederra zan, ordurarte ikusitako danetan ederrena. Arkupeak galanki lau aldeetara. Anab Aprika 46. 

Elurra galanki ari zuala. Salav 77. Bi alderdietatik jendea galanki ilda. Ib. 93. Nork jakin zuk ez gaituzunetz 

komedia berri batean Eskualzain zaharrak galanki jorratuko? Lf ELit 328. Dirua gutxi eta txartela galanki. Uzt 

Noiz 34. Galanki egin gendun gaiñera / ainbeste urtian eustia. Uzt Sas 75. En DFrec hay 2 ejs. de galanki. 

v. tbn. Cb Eg II 102. Mg CC 140. Gco I 148. AA III 376. Ud 19. Sor AuOst 71. AzpPr 26. Moc Damu 32. Goñi 

93. EEs 1912, 56. JanEd II 89. JMB ELG 23. Etxde JJ 32. Basarri 139. Vill Jaink 137. MEIG III 109. 

galankiro (Lar, Añ), galantkiro. � Bien. "Galanamente" Lar, Añ. � Zerén ezi dión bekála galantkiró S. 

Agustinek. LE Bail 220. 

galanperna. � "(V-gerr-arr), la seta más temprana" A s.v. perretxiko. "Galamperna (Llanada de Alava), hongo 

comestible de la familia de las agaricáceas, muy abundante en Otoño, Lepiota procera. En Ali y Gobeo, 

galasperna [...]. De galán y pierna, voces latinas, pero construídas a modo eúskaro: litm. 'pierna de galán'" 

Baraib. Cf. tbn. VocNav s.v. galamperna y galipierno, y LzG s.v. galamperna (que lo da como "corriente", con 

variantes galaperna en Uzquiano y galiperna en Pipaón). � Item que se ponga otro mojón en Galapernaeta (c. 

1526). Giriard (?) Historia de Bilbao I 241. Galapernaza. Ib. 246. 


mende. 

291


galant (c. sg. A; V-ger-arrig-gip, G; Lcc, Deen II 143, Lar, Añ, VocCB (V, G) � Dv). Ref.: Bon; Iz ArOñ 

(gálan); Etxba Eib (galanta); Elexp Berg (galant); EAEL 216. �1. Hermoso, bello; apuesto, gallardo, gentil, 

lozano, de buen aspecto; grande, corpulento, robusto, rollizo, crecido; elegante. Se encuentra sobre todo ref. a 

personas y a animales de labor y crianza. "Galán" Lcc. "Lozano o gallardo", "polida cosa, gauza polita, gauza 

galanta" Ib. "Bello", "hermoso", "galano", "adornado", "galán, el que está vestido de gala" Lar. "Bizarro, 

hermoso, bien hecho" Ib. (s.v. galán). "Bello, hermoso", "galán", "majo, guapo" Añ. "Gizon galanta, hombre de 

agradable presencia" A. "Mutill galanta eiñ jatzu seme ori" Etxba Eib. "Haundia, ederra. Mutill galanta da 

Uberako pelotarixa" Elexp Berg. v. eder; galai. � Tr. Propio de la tradición meridional desde sus primeros 

textos (tbn. en Zubiri). Hay galanta (tema nudo) en Xenpelar. Con frecuencia aparece acompañado de eder. En 

DFrec hay 26 ejs., meridionales, de galant. � Lepatrapu galantori. fJZ 7. Dama galanta. Lazarraga 1171v. 

Morroe galant estiraduak. Ib. 1169v. Ez da geratu / barruan etse galantik. Ib. 1202r. Esku batean arko 

galanpat. Ib. (B) 1199rb. Onerestea daukat biotzean sarturik, / linda eder galanpat kausea izanik (c. 1609). TAV 

3.1.22 (v. tbn. galanpat El 33). Formatu zuen aurraren gorputz bat guzis galanta eta ederra. Ber Doc 105rs. 

Guazen galanta contigo, / guazen, nere lastana. Sor Juana Inés de la Cruz TAV 3.1.23. Benziturik datorren / 

Konde galantori (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1, 19s. Elkar ikusirik ain galantak, onetsi zute elkar. El 34. 

Mutil batek esan dust / naizla galanta. Gamiz 230. Kanpotik eder edo galantak, ta ederki janziak; eta barrendik 

alako demonio beltz itsusi egiñik. Cb Eg II 169. Atzo aiñ galanta eta egun aiñ itxusia (AN, s. XVIII). FLV 1992, 

317. Perla galantak. Añ LoraS 192. Ari galant ta mardo bat. VMg 69. Janzi edo apaindura galantak ditualako. 

Gco II 22. Lirio lora ta larrosa galantak. Añ MisE 76. Zure Egille onak zuretzat apaindu zuan etxe eder galant 

au. AA III 349. Ibilte galantez. Zav Fab RIEV 1907, 94. Moko oria dezu, / luma beltz-urdiña, / begia berriz 

galant, / argi eta fiña. It Fab 67. [Otsua] asi zan / ardirik galantenak / iltzen ta jaten. Ib. 85. Eder ta galant, 

berde ta mardul egongo da guzia. Izt C 190. Izoki galantak. Ib. 204. Lau edo bost urraza-buru galantak ere 

txanpon batean. Ib. 155. Bere maietik jan eta edanaz, eder eta galant azi zitezen. Lard 305. Dama gazte galanta 

bat / [...] alabatzera nua / egiñal guziyan. Xe 174. Mutil liraña, egokia eta galanta zan soldadu joan zanean, 

baña orain ala ere oso pinduta eta gizenago zegoan. Zab Gabon 52. Oso galant gorputzez, ederra ariman. AB 

AmaE 418. Uri galanta. Ib. 191 (se ref. a Vitoria). Bere alboan ikusi zituan il da iausten seme galant bi. Ag AL 

83. Galanta badago, gaixorik badabill. Ag Kr 130. Emen gagoz geu ainbeste neskatilla, gaztiak eta galantak, 

zer nai dozu geiago? Echta Jos 209. Ama zan andrazko mardo galant bat. Ib. 58. Ederregia zera / nekazaritako. 

/ Galantegia zera / gure etxerako. Canc. pop. in Jaukol Biozk IX. Gizon galant bat, gorputza lerden berrogoi bat 

urtetakoa, xapelduna eta soineko ederretan. Zub 85. Igali mardo galantak. RIEV 1931, 640. Kaiganeko mutillen 

artean galantena bera zala. Erkiag Arran 90. Bertako pago ta aretx eder-galantak, [...] zarren zarrez egozan 

lekuan bertan usteldu bear. Akes Ipiñ 8. Pentsu-janari onak ere bai / txekor galantak azteko. And AUzta 130. 

Eder galanta nago / sasoiko gaztia, / egokituko al zait / [senar] bat edo bestia. Uzt LEG I 45. Dontzella galant 

ori / orbanik gabia, / zeure izena dozu / Birjiña Maria. Balad 197. 

v. tbn. Mb IArg I 223. LE Kop 30. Mg PAb 109. Echag 45. Ur MarIl 61. Arr GB 53. Otag EE 1881b, 60. Azc PB 

166. A BGuzur 117. Inzag RIEV 1923, 502. JAIraz Bizia 76. Bilbao IpuiB 79. Arti Ipuin 77. Gand Elorri 70. Osk 

Kurl 57. Berron Kijote 57. 

� (Juegos de palabras entre ésta y la 4. 


mende. 

a acepción). � --Orra zure laguna dantzarako, emakume galanta. Eta ala 

zan: soldaduen garita ziruriyen. Iraola 123. Kuadru galanta zuan da naikua negar erain jestan... --Nola nai be, 

ire sentimentueri olako biozkadia emoteko on-ona izan biar. --Biozkadia diñok, biozkadia?... Aze zastadia emon 

zestan... SM Zirik 16s. 

� (Con sentido irónico). � Zeu zara galantori? [...] zuek, batorrek eta besteorrek bear dozuez zigorrada batzuk. 

Echta Jos 61. 

�2. (B, BN-mix, S; Urt I 20). Ref.: Bon; Lrq; Lander (ap. DRA). Honesto, de bien; (usado como epíteto 

cariñoso: ene seme galanta 'mi buen hijo'). "Galant, gizon prestu (en Eliz[ondo])" Bon. "(Homme ou animal) pas 

méchant, calme, paisible; brave homme" Lrq. � Tr. Documentado sólo en textos septentrionales. � Herioa da 

andere noblia, galanta, liberala eta maitagarria. Tt Onsa 160. v. tbn. ES 156. Gizon galant batek, ordean bere 

gardien gaiñean egoteko artharik aski ez duen batek. He Gudu 70s. Balin bada gizon galantik / herri huntan, / ez 

ahal dire glub hortan! Monho 32. Protestant bat jena zauku Frantziaren barnetik, / gizon galant izaiteko hainitz 

leku txarretik. AstLas 65. Senhar emazte galant hurak, hil behar ziren goizian, / merkhatialat juaiteko ziren 

nezesitatian. 'Ces braves époux'. Etch 624. Ezpazira fidatzen gizon galant bati, / etzitiala fida jagoiti besteri. 'A 

un homme d'honneur'. ChantP 255. Ai! ei! eta, Jauna, nun düzie ene seme galanta! "Mon brave fils". Ib. 214. 

Aphez net galanta züzün eta huna, zumait bitxikeria gora-behera. Lf Murtuts 28. � (Con sentido irónico). � 

Nogez sarjanta, gizon galanta / hartu du kontseilari. / Ai, zer sujeta gidari! / Saltsa tzarren xuxentzari / hori da 

beti ibili. In Zerb Azk 104s. 

�3. (V-ger ap. Garate; Dgs-Lar 7). Bueno; espléndido, magnífico. "Perfecto" Dgs-Lar. "Ederra da galanta, 

bixak leku baten, ona ta aberatsa gaiz dira billatzen (V-ger)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 349. � Debozio 

galanta, fazila kristio guziendako. El 96. Ederki eseririk edo jarririk bezala bere bakearen katadera galantean. 

Mb OtGai 3, 7. Eserita deskansu galantean. Cb Eg III 392. Eztarri garbi garbia ez badet ere, belarriak galantak


ditut. GavS 7s. Osasun galantarekin nago. Mg CC 253. Agur nire botoe galantak. CrIc 60. Igaro daigun umore 

galanta. Mg PAb 80. Bizi dirianak urte osuetan bake galantian konzienzijako kezkai jaramon baga. Mg CO 258. 

Apari galant bat egitea. Zav Fab RIEV 1909, 34. Ortxe basterra, / etxe ederra / eta mastui galantak. Ib. 35. 

Gorputz-illa obi galant batean ezarrita. Lard 535. Ontzi galantak. "Soberbias naves". Aran CancB III 286. Su 

galantaren ondoan exerita, gertaera zarrak kontatuaz. Zab Gabon 40. Beida beza zer galantak ta freskuak. Sor 

Gabon 31. Illargi ederra, jauna; galanta. Sor Bar 106. --Tori zigarrotxo bat. --Jesus! Galanta da beñepiñ ori! 

Ib. 36. Baditu lur onak ereitzeko, baita belar-soro galantak ere. Goñi 22. Baita Segurako erriak asma leizken 

Elizketa galantak egin ere. Ayerb EEs 1912, 63. [Erbija] ariñeketan asi zan, anka-joko galantan. Altuna 109. 

Ortzak galantak, buruba berriz / ille guztiya zuritu. Tx B I 62. Hea senargai galant bat kausitzen dunan. Zub 

105. Bart ixan zenduban gogaro galantaz al zagoz oindiño be? Otx 84. Zigarro galanta ezpanetan ebala. Erkiag 

BatB 10. Piarres Adame, hazi ez zen landare galantaren bihia. MEIG VI 62. 

�4. (V, G-azp-to-nav). Ref.: A EY III 346; Iz To (kalparra), Als (nukan); Gketx Loiola (ipur-txuri). Grande; 

enorme; abundante; un buen..., tremendo. Tiene frecuentemente valor ponderativo (en este caso, puede aparecer 

pospuesto o separado de su sintagma nominal). "Gure auzoan beiak erroak andiak, orroak galantak (V), [...] 

enormes los mugidos" A EY III 346. "Ebai bélarriya, puski kendu galanta" Iz Als. "Ipur-txuri galanta dek ori 

lanerako" Gketx Loiola. AxN explica sortha (454) [de karga sortha bat] por galant. � Tr. Propio de la tradición 

meridional desde mediados del s. XVIII, fuera de la cual sólo lo encontramos en Goyhetche. Es especialmente 

frecuente en el s. XX. Hay una vez galan (limosna galan bat) en J.I. Arana (SIgn 33); cf. supra ejs. de galanpat 

(� galant bat). � Eguraldiak baño agitz geiago berotu zituen [...] barazkariko jate ta edate galantak. Mb IArg 

I 375. Barbarismo galantak botatzen zituen. Cb EBO 45. Nondik dakizu emango dizula Jangoikoak epe galanta 

ta astia? Mg CC 136. Ona emen lapiko galanta ta pitxar bete ardao: ase zaiteze. Mg PAb 55. Gogo galantagaz 

gauza asko jatera. Ib. 145. Eguneango lan ta zeregin oneen zati galant bi dira: [...]. Añ LoraS 123. Auan 

dirudije humilde batzuk, ta bijotzetan falso guzurti galantak. Mg CO 38. Nora iges egin dute berorren mami 

galantak? VMg 48. Onzi txikiarekin bazoaz, ur gutxi aterako dezu; baña asko, onzi [...] galantarekin joaten 

bazera. AA I 449. Hauxe da hau kreatura galant eta yoria! / Eta arroltzea bazain ni laburra eta ttikia [zioen 

igelak idiaz]. Gy 6. Ez da izango falta / eltzian odolki galanta. Bil 127. Elurte galantarekin ausa Apeninoko 

mendiyak iraulitzean. Aran SIgn 87. Mundua baño are galantagoa zala. 'Mayor'. Ib. 113. Begira zeñ zorrotz ai 

dan leku batean egi galantak esanik. Ib. 206. Europaren parterik galantenean. 'En buena parte de Europa'. Ib. 

98. Batek sudurra galanta zuben. Xe 314. Aita semeen begietatik irten ziran biña negar-malko galant. Zab 

Gabon 50. Moskor galantak ebazala artzen. AB AmaE 236. 

� (s. XX). Ona datorrenean, zaplada galantak artuko dittu. Echta Jos 183. Kopetako izerdi galanta besoarekin 

kenduaz. Ag G 23. --Jaungoikoak badaki zeiñ dan. [...] --Alprojaren bat galanta. Ib. 327. Moskorra galanta, e? 

Ib. 199. Dollorra zu! Eskergabea zu galanta! Ib. 142. Eman zizkon Ana Josepak, atxur kirtenaz, iru edo lau 

zartateko, galantak baña. Ib. 274. Gezurre da ori, gezurre da ori; galante gero. Alz Bern 76. Kokoteko bi 

galantak artzen dauz asto-ganian arro-arro dabillan zaldunak. Kk Ab I 58. Ekarten ezpadozu, astiñaldi galanta 

emongo dautsut. Altuna 105. Pena galanta artuko zuten. Tx B II 21. Puska galantak artuko ditu iñor 

deskuidatzen bada. Ib. 96. Jente pillo galanta batu yako aurrian. Kk Ab II 34. Demokraziaren izenean astakeri 

galantak egiteko. Eguzk GizAuz 98. Mendi-sail galantak landarez bete zituan. Munita 8. --Beraz, alperra omen 

naiz? --Bai, ta galanta! Etxde JJ 13. Tarteka euri-zaparrada galantak. Anab Poli 62. Berriketarako gogoa 

galanta, orixe da zuk dezuna. NEtx Antz 79. Utsune galanta izango degu etxean aren joateaz. Ib. 59. --Ondoegiñak 

zer merezi yok? --Aginkada bat galanta! Bilbao IpuiB 48. Zer dala-ta? Distraidua zalako galanta. 

Joseuss! Ib. 149. Sekulako fabrika galant bat [...], tximiñia aundiak keia dariola zituala. SM Zirik 105. --Basotik 

edan biarrian azunbreko neurritik edaten juat. --Baiba, ta gero auxe, ajia galanta. Ib. 94. Udaran bero galantak 

eta, oraiñ otz eta prexkoak. Basarri 25. Aur bat ere bereala konturatzen da emen egiten den tajugabekeri 

galantaz. Vill Jaink 36. Txorakeria galantagorik eztu gizagogoak sekulan asmatu. Ib. 54. Txotxolokeri galanta! 

Osk Kurl 214. Letra galantez izentaurik etozan pardelok. Erkiag BatB 29. Alaxen, berari eskerrak, atera 

genduan gurdikada egur galanta. Salav 65 (v. tbn. 94). Arroa galanta ori! NEtx LBB 145. Gizon txiki batentzat / 

ujua galanta. Uzt LEG I 319. Historia H-dunak aurrerapide galantak egin bide ditu geroztik hona. MEIG I 142. 

Bi dira batez ere Bungeren erru galantak. MEIG VI 113 (un poco antes bi erru eskerga). 

v. tbn. Gco II 75. Noe 18. Ill Testim 29. EusJok II 111. Lek EunD 43. JMB ELG 80. Txill Let 75. Arti Tobera 

289. 

� (En contextos gralmte. exclamativos, con sentido irónico). Menudo...!, vaya...! "(Hermosa) acción por cierto, 

eginde ederra ala fede, eginbide galanta, bai suertez ere" Lar. "Galanta zera! (G-azp)" Gte Erd 285 (s.v. (zer) 

tipo da hau!). � Aragi minberak dituzu. Ze gizon galanta, asko nekezalek jazten dituban muetakuak erabilteko 

mormosieta baga! Mg PAb 117s (Azkue (ed. 1899) traduce "¡Vaya un hombre!"). O propositu galanta! Mg CO 

92 (CC 68 ederrak). Ale galanta egia izateko olerkariak diona, alegia usoa baiño ederrago kea... Aitzol in Ldi 

UO 5. Estomagu galanta eduki behar zuela gizonak [71 urteko andre batekin ezkontzeko]. Arti Ipuin 58. 

�5. (Galantak: nombre de un baile descrito en Izt D 111). 

�6. "Amant, amoureux" Chaho � Lh. v. galai. 

- GALANTAK HARTU. Recibir una buena (paliza). � Zurriago batekin galantak artu bear ditu. Gco II 194. 


mende. 

293


- GALANTAK EMAN (g. emon Añ). "Zurrar" Añ. � Jabeak akullua arturik, ematen ziozkan galantak idisko 

uzu ta ezi gabeari. VMg 58. Daukazu senar bat [...] galantak emoten deutsuzana. Añ NekeA 222. Makilla 

onegaz galantak emoteko. JJMg BasEsc 253. Ezteubat parkatuko galantak emon baga. Astar II 60. 

- GALANTAK ERAMAN. "(Bravos) azotes le han dado, galantak eraman ditu" Lar. 

- GALANTEZKO. (Adnom.). � Ipiñitzen ditu itxura galantezko ontzian. "En la vasija de bizarro molde". Otag 

EE 1882c, 510. 

- GALANTIK. v. galanki. � Ze galantik dauko gelau. "Qué bien adresado tiene". Mic 13r. Iru abade galantik 

iantziak altaran. Zam RIEV 1907, 426. Aizpa ederrak or daude / ederrik eta galantik. 'Bien engalanadas'. In Or 

Eus 117. Urrestillan [olak] amairu / ziran, bai galantik! '¡Qué bien montadas!'. Canc. pop. ib. 212. 

� Etim. Para la relación entre galant y galai, v. FHV 477. 

galantarazi, galanterazi. � Convertir en cortés. � Emazte gaixto baten galant-eraziten, / prima khexakor baten 

ema-eraziten. 'Rendre courtoise'. Etch 276. 

galantasun (Urt, Lar, Añ, H). �1. Hermosura. "Claritas" Urt V 186. "Galanura" Lar. "Hermosura" Lar, Añ. "1. 

qualité de celui qui est probe, honnête, poli, bon; 2. qualité de ce qui est beau, élégant, signifiant soit de 

personnes, soit d'habillements" H. � Galantasuna bardin bakoa / daukazu Iaunak emonik; / ezta aurkituko 

zeulango ederrik / ikusi daben gizonik. Azc PB 113 (v. tbn. 130). --Laurok zarie neskatilla galantak. --[...] Zelan 

neurtu dozu ba gure galantasuna? --Ikusmenaz. Echta Jos 315. �2. "Ornement, parure, ajustement" Chaho. 

galanteatu (Lar, Añ). � Galantear. � Regaloren bat eginaz edo galanteatuaz. OA 160. 

galanteo (Lar, Añ, H). � Galanteo. � Galak, galanteoak eta libertadeak beste konturik etzuen. Cb Eg II 190. v. 

tbn. Añ MisE 246. Galanteo deleitable aietan (AN, s. XIX). FLV 1991, 139. 

galantero (Lar � H). � "Galantemente" Lar. 

galantgai. "Adorno, [...] galantgarri, [...] galantgaia" Lar (� VocCB 378 � Dv). 

galanti. � Hermosamente. v. galanki. � Dama galantak ara doaza / galanti adornaduak. Lazarraga (B) 

1198vb. 

galantki. v. galanki. 

galanto (V-ger-arr-m ap. A; Lar, Añ, Dgs-Lar 7). � Bien, excelentemente; mucho, abundantemente. 

"Apuestamente" Lar. "Galanamente", "bravamente", "hermosamente" Lar y Añ. "(A) propósito viene eso, (V) 

[...] galanto dator ori" Añ. "(De) perlas", "aseadamente", "guapamente" Ib. "Perfectamente" Dgs-Lar 7. "1.º 

gentilmente; 2.º en abundancia" A. v. galanki. � Tr. Documentado por primera vez en Lazarraga, desde 

principios del s. XIX aparece en autores vizcaínos. � Linda damea, ni nerau nago / galanto informadurik. 

Lazarraga 1195v. Ene laztana, oi utra dago / [gezia] galanto enpeladurik. Ib. 1195v. Galanto labradurik [etsea]. 

Ib. 1153v. Utra galanto ebili bidi, / oi badau potestaderik. Ib. 1182r. Galanto jan ta edanda. Mg CO 230. Urte 

guztian lo galanto ta bildur baga pekatu mortalakaz. Ib. 79. Ume txikiak lenengoan eztakie berez ibilten, baña 

gero arin ta karra egiten dabe galanto. Añ LoraS 89. Ondo galanto berba egin eban. Ib. 118. Orra, bada, ze 

galanto datorren orain eurak gozatuteko lora gozo osagarriak dituan Lorategi eder usaintsu bat. Ib. 4. San Juan 

Krisostomok irakasten dau galanto, nok eta zelan santifiketan dan Jangoikoaren izena. Añ MisE 40. Zurrau 

eban galanto. Zav Fab RIEV 1909, 27. Nai eban ipintea ainbat galantoen [erosi eban lonjan kafe bat]. AB 

AmaE 214. Egunen baten galanto negar egingo dozue. Itz Berb II 102. Barre egiten eutsien, barre algaraka, ta 

adarra jo gañera galanto. Ag Kr 144. Gesala galanto iruntziaz. Ib. 211. Galanto arpegi emoten eutsan arerio 

guztiari. Echta Jos 275. Batean ara bestean ona, astiro ta galanto, bene-benetako andikien eran ebilzala. 

"Gentilmente". A EY II 174. Ziriak sartu zituen galanto. Erkiag BatB 104. Birao zikiñak jaurti zituan mutikoak, 

miiña galanto astinduaz. Ib. 89. 

- GALANTO BATEN. "Bravamente" Lar. 

galantoro. "Galanamente" Lcc. 

galantu (Lar, Añ), galandu (H). �1. Embellecer(se); engalanar(se). "Hermosear", "adornar", "engalanar" Lar, 

Añ. "Aliñar, componer" Añ. "1. devenir honnête homme, galant homme; 2. [...] (au sens neut.) acquérir de la 

prestance, de la bonne mine; 3. (au sens act.) embellir, orner quelque chose, bien vêtir une personne" H. � 


mende. 

294


Bazeakik bere burua txukunkiro edertzen, galantzen, apaintzen. Lar DT 192. Erranagatik itsusias dela galant, 

esta orgatik galantzen (252). LE-Ir. [Dama bat] bitxiz, loraz ta apaindura ederrez galantuko balitz. Añ LoraS 

112. v. tbn. Izt D III. Alegeratu da patin tristea baña, / illargiaz beragaz dalako galantu. AB AmaE 393. Loretan 

dodaz gura lakoxe bizitokiak, / aize bigunak deustez erara ondo zabaltzen, / ta eguzkiak tintaz edertu, intzak 

galantzen. Ib. 376. �2. (Lh). Galantear. "Faire la cour à une femme" Lh. � Luis gaztetxo jaun ori / biolina joten, 

/ Martinatxo andrea / galantutzeatzen (AN-larr). A CPV 603. �3. (V-m). Engordar. 

galantzia. v. ganantzia. 

galaotz (V-gip), galautz (V-arr), galaots. � Cascabillo. "Galautze: gariek ganean eukiten dauen asala, eta 

kentzeako artzagas iten giñun golpeak gorantza emon eta asala kendu ite yakoan garieri" Ibarra Dima. v. agotz 

(2). � "Araotz, garirik ez, eta galaots". Galaotsa da gariaren buruko lastoa. And AUzta 64. 

galapa (Lar � Izt C 44, Chaho (� Lh) y Lcq 120 y 136). � "Xalapa, una raíz de Indias" Lar. 

galapan. v. GALOPAN. 

(galaperna). v. (galanperna). 

galar (AN-erro, BN ap. A; -lh- VocBN, Dv, H (BN)). �1. "Bois mort ou sèche sur l'arbre" VocBN � Dv. 

"Branche morte d'un arbre, dont on fait des fagots" H. Frecuente en toponimia y onomástica desde época 

medieval (cf. Arzam 243; v. tbn. ApV 251): hay ya Galharreta en Alava en 1025 (TAV 2.1.5). "Un roble seco, 

que en vascuence llaman gallarra" IC I 522. "Galarza quiere decir árbol seco, y arza oso" Mendieta (ap. ApV 

251). Cf. Garm LexEV 268: "Así bien que ningún arrendador de dichas herrerías ni sus operarios puedan hacer 

carbón alguno de lo que llaman en lengua vulgar bascongada galarra" (Elduayen, 1782). v. garara. � Beti 

bihar, beti bihar, / ez nuzuia ikusi behar? / Ene zainak egin dira / galhar idorra bezen ihar (BN-lab). Humb 

Eusk 1925, 64. � Seco (?), sin lluvia (?). � Jondone Martine mukuzu, egunik ez duzu; Jondoni galharra, zuk ez 

duzu berri ez xaharra (S). ms. de la Col. Lacombe (ap. DRA). �2. (L-ain-sar, B ap. A; Dv -lh-). "Charbon de 

châtaignier" Dv. "Carbón de castaño que se cuece haciendo agujero en la tierra" A. �3. "Galar, galárra, (lo) 

duro del cuerno interior de las vacas; el que viene desde el hueso" Iz ArOñ. � "Okóspeeko galárreeti, especie de 

verruga bastante grande que suelen tener los cerdos" Iz ArOñ s.v. galar. 

- GALAR-ZULO. "Agujero en tierra de unos cinco metros de diámetro y dos de profundidad, para cocer carbón, 

que se empleaba en las fraguas solamente" Asp Leiz2. 

galara. "Galáraan ibilli, pasando el trigal con 'ara'" Iz ArOñ. 

galarazgarri. �1. "Antiquandus, usantza desegitekoa, khentzekoa, [...] galarazgarria" Urt II 150. �2. 

galarazogarri (Añ). "Obice, embarazo, estorbo" Añ. v. galarazpen. 

galarazi (G, L, BN, R; Urt, Lar, Dv, H), galerazi (G, B, L, BN, S; H), galerazo (V; Lar, Añ, H), galazo (V; H 

(V)), galazi (AN-ulz, B), galarazo (V; H (V)), galduerazo (Añ), galazotu (H (V)). Ref.: A (galarazi, galerazi, 

galazo); Lrq (galeraz); Iz Ulz (denbora); Izeta BHizt (galazi); Gte Erd 213, 194. � Tr. Galarazi es la forma 

propia de la tradición septentrional no suletina; aparece tbn. más al Sur, en Bilintx, Beovide, Mendigacha, Inza, 

Iraizoz y Orixe (en quien, si bien usa más variantes, es la más frec.). Galerazi es general en textos suletinos y la 

más empleada por los escritores guipuzcoanos; los vizcaínos emplean sobre todo galerazo, que aparece tbn. en 

Cardaberaz, Iztueta, Lardizabal y, junto al menos frec. galerazi, en Aguirre de Asteasu (v. ambos en AA I 124), 

en quien, con todo, el sust. verbal es siempre galerazte- (como en Eguzkitza (GizAuz 194)). Hay galazi, con 

cierta frecuencia junto a galerazi, en autores guipuzcoanos del s. XX (es forma única en Anabitarte); galazo, en 

algún caso junto a galerazo, en autores vizcaínos, ya desde Añibarro y Astarloa (en quien tbn. hay galaazo). Hay 

galarazo en Añibarro, Echeita y, junto a galerazo, en Uriarte. Las formas en galdu- (galduerazo, galduerazi, 

etc.) aparecen por lo general en autores que emplean tbn. formas en gal-: hay galduerazo en Añibarro, Moguel, 

Astarloa, Arrese Beitia, Otxolua y Erkiaga; galduerazi en Illarramendi, Lizardi, Orixe, etc.; galduazi en 

Illarramendi, Inza, Orixe y Etxaide; galduarazi en Illarramendi, Alzaga y N. Etxaniz. Por último, hay galorozo al 

menos una vez en el guerniqués Canala-Echevarria (ap. DRA). En DFrec hay 1 ej. de galarazi, 2 de galazi, 7 de 

galazo, 59 de galerazi, 1 de galerazo y uno de galduarazi. 

�1. Hacer perder, hacer que se pierda; quitar, privar; destruir. "Auferre spem omnem, [...] esparantza guziak 

galarazi" Urt III 164. "Descarriar, [...] bidea galerazo" Lar. "Descuidar, hacer que otro se descuide, [...] arreta 

galerazo" Ib. "Privar de sentido, [...] kordea galerazo" Ib. "(Hacer) perder" Lar y Añ. "Impacientar, [...] 


mende. 

295


pazienzia galerazo" Ib. "Destetar, [...] bularra kendu, galarazo" Añ. "Denbora ederrik galázten dioté" Iz Ulz. 

"Hacer perder. Etorri gara zuri lana galaztera. Denbora galazi" Izeta BHizt. "Aur unek denbora aunitz galazten 

daut (G-azp, AN-gip, B), denbora galarazi daut (BN-arb-ciz, S)" Gte Erd 194 (nótese que las refs. dialectales se 

refieren a la construcción, y no a la forma del verbo). v. galdu (5). 

� Galarazi zerauztela biziak. Ax 354 (V 235). Entendimentua galerazaiten deskuenak. Cap 70. Gaizki erranez 

gal erazi den ohoriaz züzen egin behar deia? Bp I 102. Parabisua galarazitzen darotzula eta irabaz arazitzen 

ifernua. Gç 57. Galarasten daroku denbora solas eta goan ethorri alferretan. Ch III 54, 11. Bekhatu batek [...] 

kuraiea gal-arazterañokoan khexatzen bazaitu. He Gudu 159. Debozione soberak gal erazi ükhen dütü. Mst III 

7, 2 (SP galdu dute bere burua, Ch galdu dire, Ip galdü dütü). Eritasun gaistoak gal-erazteko S. Franzisko 

Xabier-ek izandu zuen ta duen eskua. Mb IArg II 299. Bil-arazi baitzituen bere erresumako indar guziak gizon 

bakhar haren gal-araztekotzat. Lg I 288. Barur handi hark gal-arazi darozkitzun indarrak. Lg II 130. 

Luzamenduek bethiere karitateari zerbait galarazten diote bere merezimendutik. Mih 52. Zeren gal bai zinezake 

nihork ezin gal-araz diezazuken Jainkoaren amodioa. Brtc 212. Erretora bere ahotik / nahi zuten galarazi, / 

bainan hark egiaz bertzerik / ez diote irakatsi. Monho 40. Santa bati ere galeraziko dio pazienzia. Mg CC 122. 

Bekatu bakar batek galerazi bearra anbeste penitenzia! Ib. 138. Berein bider galdu ta ezaindu dot [inozenzia], ta 

galduerazo deutset beste askori. Añ EL 


mende. 

1 63s. Galarazo badeutsazu otseiñari soldatea. Añ EL 2 151. Solhas horiek 

jenden errespetua eta amodioa galarazi ziotzaten. Laph 83. Ezerk galeraziko etzidan barrungo pake eta sosegu 

bat [...] arkituaz. Arr May 202. Bekhatü beniala da grazia [...] gütan flakatzen diana, bena osoki hura gal erazi 

gabe. CatS 55. Bi onzi ondatzen ikusteak galerazi zien bizitzaren esperanza guzia. EE 1884b, 115. Pleka artze 

horrek gure gazteriari galarazi dio erreboteko jokoaren gostu eta antze guzia. Zby RIEV 1908, 86. Gogoeta 

horrek galarazi ziozkan loa eta jana. Jnn SBi 164. Gal-arazi nahi dugu emeki-emeki haurren gogotik erlisionea. 

HU Aurp 84. Pekatua, Jaungoikoa galduazten diguna. Inza Azalp 152. Mañarian bizkaitarrak sekulako mutilsailla 

galduerazi zioten Letonari. Or SCruz 31. Osasuna eta bizia bera gal-araziz. JE Med 96. Ori dek aldia 

alperrik galduerazteko bidea, mottel! Sabiag Y 1933, 425. Astia orrela galtzea ta galdu-eraztea. Ldi IL 58. 

Erderatiko itzak botatzeko lotsa erriari galdu arazteko. NEtx Nola 8. [Aur] asko ta asko, bizira baño len 

galduaziak. Or QA 96. Egin ufa aizeak eta gure ontzi-oialak puztu, ta gure begitik itsas-egia zigun galerazi. Or 

Aitork 114. Gizon lizunkor orrek burua galdu azten ziok. Etxde JJ 149. Haien zoriona gal-erazi nahi zuten 

gaiztoak. Mde HaurB 98. 

v. tbn. Mat 165. EZ Man I 98. Harb 374. SP Phil 484. ES 172. CatLan 15. AstLas 70. Dh 187. TB Mt 10, 28. 

Jaur 204. Dv LEd 176. Gy 93. Hb Egia 14. Bordel 183. Bv AsL 144. Arb Igand 137. CatJauf 89. Mdg 145. Ox 

149. Ir YKBiz 490. Zerb IxtS 9. Or Aitork 168. Larz Senper 72. Galerazi: O Po 23. Ub 209. Egiat 249. Xarlem 

1374. AA III 563. AstLas 30. UskLiB 85. Etch 110. Mustafa 10 (ap. DRA). Xe 283. Ud 152. Legaz 40. Apaol 70. 

Ip Hil 218. UNLilia 16. Moc Damu 25. EusJok 21. Etxde JJ 269. Ibiñ Virgil 56. NEtx LBB 350. Balad 217. 

Berron Kijote 46. Casve SGrazi 60. MIH 136. Galerazo: Cb Eg II 98. Mg PAb 174. CrIc 109. JJMg BasEsc 20. 

Lard 166. Galazo: Or Tormes 111. Galazi: Ldi IL 138. NEtx Nola 24. Anab Aprika 81. Galduarazi: Ill Pill 31. 

Alz Ram 67. Galduerazi: MAtx Gazt 77. Galduerazo: Mg CO 116. Astar II 117. AB AmaE 453. Otx 65. Erkiag 

BatB 150. Galduazi: Ill Pill 10. JanEd II 113. Galaraazi: CatLan 111. Galeazi: Lrq Larraja 143. 

� (Part. en función de adj.). � Kreitu galarazoa atzera leengo senean iminteko. Añ EL 2 153 (EL 1 138 fama 

galdua). 

�2. (G, L, BN, R), galerazi (G, B, S), galerazo (V; Lar, Mg PAbVoc, Añ (V)), galazo (V; Añ, H), galazi (G-azp, 

AN-araq), galarazo (V; Añ), galezi (AN-5vill). Ref.: A (galerazi, galarazi, galazo); Satr VocP (galazi); Gte Erd 

213 y 224. Impedir, estorbar, obstaculizar (bidea galarazi 'cortar el paso'); (mucho menos frec.) reprimir. 

"Barajar, desechar, embarazar" Lar. "Frustrar" Lar y Añ. "Impedir" Mg PAbVoc. "Estorbar", "impedir", 

"embarazar", "obstar" Añ. "Empêcher" H, que cita a fB. "Hacer desistir" Satr VocP. "Le cortó la palabra, [...] hitz 

egitea galerazi dio (G-azp)" Gte Erd 224. "Herotsak loa galerazi ditazüt (AN-gip, BN-arb, S), orrek lo asko 

galazi dit (G-azp), makina orren burrunbak lo egiten galezi dit (AN-5vill), loa galazo uzten (V-arr)" Ib. 213. v. 

eragotzi. � Tr. Al Norte sólo se documenta en los suletinos Belapeyre y Maister. Al Sur, lo encontramos en 

Lizarraga de Elcano y en autores vizcaínos de la 1. a mitad del s. XIX; se hace muy frecuente desde su 2. a mitad, 

tbn. en escritores guipuzcoanos, y sobre todo en el s. XX. Cuando el objeto es una oración, el verbo gralmte. es 

un sust. verbal -t(z)ea; con todo, en bastantes autores, sobre todo en los vizcaínos del s. XX, hay -t(z)en, a veces 

junto a -t(z)ea; tbn. hemos encontrado -t(z)eko en Moguel (cf. CC 185 onean irautea galerazitzen diguten gauza 

guzietatik � CO 277 onian irauteko) y Astarloa; conjugado con aux. de subjuntivo sólo lo hemos encontrado en 

Iturzaeta (Azald 15). � Eztitzen okher, ez gal erazi, nork bere Parropian zor dütian eginbidiak. Bp I 147. 

Gühauren amurio propi ütsiak, egiaz iuiatzia ehiñera gal erazitzen deikü. Mst I 14, 1 (Ip gal erazitzen). Ez 

laguntzekó, baizik galarasteko. LE Matr2 81. Gabaz lua galerazoten badeutsa bere negarrakaz [seintxubak 

amari]. CrIc 56. Asi zan Abisai ebagi nairik buruba Sauli, baña galerazo eutsan Dabidek. JJMg BasEsc 180. 

Sutunik, galaazoten deutsela atzekuai sazerdotia ikustia. Astar II 198. Bere seme edo alabiaren pekatuba 

galazoterren. Ib. 203. Bera eukitera elzeko galazoten deutsezan estropezu gustijak. Ib. 21. Ea mezatan zeure 

guraz egon bazara [...] berbaz, lo, albora begira, besteai galarazoten. Añ EL 2 138 (EL 1 130 eragozten). Pekatu 

andiya da seiñari bautismoa galerazotia? CatLlo 57. [Iturriko ura] daramate etxe jakiñetara, zuzeneko bidea


galerazorik. Izt C 92. Iñork galerazi gabe elizan sartu zan. Arr May 82. Galerazi Patxiri astakeri ori egitea. 

Apaol 89. Ezkontza ori galerazitzeko moduba egiñ dezan. Moc Damu 23. Gauzak eurak direan legez ikusten 

galerazoten deutsena [estalgiya]. Itz Azald 56. 

� (s. XX). Umeari zugatzera igoten galarazo. Echta Jos 33. Gizapila iskanbillatsuak ibilpidea galerazitzen 

diote. Ag G 188. Ekaitz izugarriak etortzea galerazi ziolako. EEs 1918, 86. Otoitza galaraziko liguketen 

gogorazio [...] guziak garaitzeko. Inza Azalp 126. Elurrak galarazi egiten du mendiz ibiltzea. Or SCruz 66. 

Karlistai galarazi egin zien bidea. Ib. 94. Galazo gurarikan / zu niganatuten. Enb 120. Autoridadiak nun dira, 

olako astakeriak ez galazoteko? Kk Ab II 128. Ez diea galeaziko, noski, errezoik. Lek EunD 36. Ezin galazi 

dizaizuteke iñork Estadoarenak eztiran ikastoletan euskera [...] irakastea. Ldi IL 64. Nik ez dizut galeraziko nai 

ditutzun elizkizun guztiak egiten. ABar Goi 53. Gizartekeriaren aurrerapen eta garaitzea galerazotzeko. Eguzk 

GizAuz 34. Sarbidea galerazteko. Ib. 177. Aurrari negarra galarazirik. "Cohibito". Or Aitork 236. Au egin bear 

dut nere burua galeraziko ez badut. Txill Let 107. Ez eudien ondo artu zatitze hori, eta galazoteko alegiñak be 

egin zituezan. Akes Ipiñ 26. Eta iñork anarkista izan nai badu, nork galeraz lezaioke? Vill Jaink 187. Min det 

berriro zure lan burutsu ori galaztera etorri bearra. NEtx LBB 114. Sasoi dunari lanik / ez galerazi. Uzt Sas 50. 

Lorik galerazi ez baldin badit ere, arantzatxo bat badaramat geroztik zirika. MEIG IV 71. 

v. tbn. Bil 32. Galerazi: Mg CC 185. Aran SIgn 37. Xe 287. AzpPr 110. Goñi 42. Ill Testim 14. Eguzk RIEV 

1927, 425. Tx B I 241. Sabiag Y 1934, 25. Or QA 130. Erkiag Arran 153. Zait Plat 114. Basarri 174. Mde HaurB 

48. Ugalde Iltz 46. Ibiñ Virgil 107. Berron Kijote 190. Galerazo: Mg CO 277. Añ EL 2 141. A BeinB 42. Ag Kr 

129. Kk Ab I 37. Otx 173. Erkiag Arran 23. Bilbao IpuiB 28. Galazo: Añ LoraS 43. Or Tormes 109. Osk Kurl 

144. Galazi: Iraola 131. Ill Pill 20. Inza Azalp 138. Or Eus 145. Anab Poli 110. Arti MaldanB 218. Galdu erazi: 

Ill Testim 11. 

� + galerazi, galerazo, galazo (Añ), galazi (G-azp-goi, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 263), galarazo (Añ). Prohibir. 

"Eizean ibiltzia galazita dago (G-azp-goi, AN-gip), arrantzan egitia galazita dago (G-azp-goi, AN-gip-5vill)" 

Gte Erd 263. v. debekatu. � Tr. Documentado en autores vizcaínos desde comienzos del s. XIX; es 

especialmente frec. en el s. XX, encontrándose en toda la tradición meridional. � Turkoai [edatea] galerazi edo 

eragotzi zien [...] Mahomak. Mg CC 149. Zegaitik deritxazu, galerazo deutsula Jangoikuak jaatia arbola onen 

frutatik? JJMg BasEsc 33. Bostgarren [...] mandamentubak galazoten deuskuzan gauzetatik bat da orditutia. 

Astar II 121. Frantzian gaur Eliz-inguruak edo prozesiñoiak legeak galerazota dagoz. Ezale 1897, 218a. Zer 

galerazoten da agindu onetan? Itz Azald 100. Galerazo eban eriotzearen beian [...]. Ib. 85. Agindu du galerazia 

gelditzen dela esantako iturritik ura artzea. Goñi 72. Osagilleak galaraso ebala gexoari berba egittea. Echta Jos 

344. Jaungoikoaren Mandamentu edo Agindu bakoitzaz galarazia ta zillegi utzia. Inza Azalp 22. Pellok galazi 

zion alabai / nerekiñ ezkondutzia. Tx B III 26 (I 267 galerazi). Kalaorrako Gotzai jaunak jai ura, egiten zan 

bezela, galerazi egin zuan. Eguzk RIEV 1927, 423. Txeketarren izkuntza zearo eskoletan galaztea erabaki zun. 

Ldi IL 163. Maiztertzea be galerazo bear dan gauzea dala. Eguzk GizAuz 129. Lan batzuek ilgoran galazita 

daude. JMB ELG 82. [Primo de Riverak] jokoa ta jokoetxeak galerazi zituan zearo. TAg Uzt 173. Aren erria 

bien artean zatikatu zuten, aren lege ta biltzarrak galerazi, aren izkera debekatu. Mde Pr 34. --Galazi egin 

zidan. --Galazi? Zer gero? --Gaxuxarekin geiago ibiltzen. Etxde JJ 57. Biurria mutilla; zer galazi uratxe egin 

bear. Anab Poli 13. Sagar bat geunkan galazorikan ta bera andreak proba. BEnb NereA 164. Beste lanetarako 

ez naiz gauza eta medikuak gogor galerazten dit gañera. Uzt Sas 22. 

v. tbn. Or Aitork 127. Galerazi: Lek EunD 20. JMB ELG 66. Basarri 123. MAtx Gazt 61. MEIG IV 69. 

Galerazo: Mg CO 87. Ur MarIl 56. Azc PB 23. KIkV 66. Altuna 26. Galarazo: Ur BulaAl 16. Galazo: Akes Ipiñ 

16. Galorozo: Canala Jesucristo 62 (ap. DRA). 

� (Part. en función de adj.). � Galarazoa daukagu gozoagotzat? Añ LoraS 186. Frutu galazoa. Ib. 186. Liburu 

galerazoai. Ur BulaAl 22. 

� "Fiesta de guardar, [...] (V) jai galazoa" Añ. 

� Molestar. � --Barkatu; galeraztera natorrela badakit bañan presa det [...]. --Aurrera Isabel; ez dizugu zer 

barkaturik. ABar Goi 28. Neri ez galerazteko egin dio kiñua [neskak txakurrari]. Txill Let 30. --Zertara zatoz 

onera? --Galerazten al dizut? Lab SuEm 191. 

�3. galerazo (Lar, Añ). Descalabrar. 

- GALARAZI-EZIN. � Alatsu txoriak, uda-ondoz, / negua du galazi-eziña. 'Que no podía evitar'. Ldi BB 96. 

- GALARAZTEAR. A punto de perder(se). � Josafat sarthu zen alientzian Achab Israelgo erregerekin, eta 

horra zerk gal-arazter zuen errege prestu hura. Lg I 358. Historio bat, ondore handiak izan zituena Judean eta 

gal-arazter zuena tribu oso bat. Ib. 236. 

galarazle, galerazle (S ap. Lrq), galerazizale. � "Qui fait perdre" Lrq. � Adio orai mündia, / ene gal erazi zalia. 

Xarlem 1361. Haur gaxo hurak dira itxasuan sartzen, / bere galerasliak gidatako hartzen. Etch 446. Zuen 

burhasoak, eta anaiak, eta ahaideak, eta adiskideak izanen dire zuen galarazle. Dv Lc 21, 16 (Ol salatzalle). 

galarazmen, galazomen. � Impedimento, obstáculo. v. galarazpen. � Dan usterik onen eta ederrenak, 

lenengoan eta gero bere galazomenak euki oi ditu. Ormetx EEs 1917, 37. Galazomenak kendu. Ib. 38. 


mende. 

297


galarazpen, galerazpen. �1. Impedimento, obstáculo. � Indar-neurtza oetara etortzeko iñori etzaio 

galerazpenik jarriko. EEs 1911, 180. Gure izkera ederra goratzeko egin dituan lanetan ez dio iñork galerazpenik 

ipiñi. EEs 1916, 52. �2. Prohibición. � Goitik galerazpen bat izan ote dan. Lab EEguna 108. v. tbn. Erkiag 

Arran 87. 

galarazte, galerazte. �1. Prohibición. � [Gotzaiak jaia] galerazi; baña itxasgizonak gaizki iritzi zioten 

galerazte orri. Eguzk RIEV 1927, 423. �2. "Ume galtzea (AN-gip), haur galaztea (S), haur egoizte (S)" Gte Erd 

2. 

- GALARAZTE-SARI. Pago por la pérdida. � Bihur diezadazu lehen nuen indarra yazartzekotzat filistindarrei 

ene begien gal-arazte sari. Lg I 235. 

galardo. � Gallardo. � Eta ikusi zute gaste galardoat, neidu erran eiñgeruet (Ororbia, 1758). ETZ 98. 

galardo. v. 1 golardo. 

galaretegi (Lar � H). � "Encalladero" Lar. 

galaretu (Lar � H). � "Encallar, ontzia ondartu, galaretu" Lar. 

galari (Lar, H). � "Triguero, que comercia en trigo" Lar. 

galarragako zeinu. "Galharragako zeinia (La. [?]), cerf-volant" Lh, quien s.v. zeinhu da, en cambio, remitiendo 

a la misma fuente, galarrako zeinua. 

1 galarren (V, G ap. A). � Galerna. v. galerna. � Ondo egingogu berton egoten bagara galarrena igaro arte. 

Echta Jos 251. Galarrena sartu zanean. Ib. 254. Galarren beldurgarria. Larrañaga EEs 1921, 170. Galarrena da 

udako ekaitza. Erkiag Arran 162. An, galarrena sartu dau. Ib. 162. � Sargori astun geldiaren ondoren asi oi 

dan erabateko galarren aize indartsua. Erkiag Arran 140. 

2 galarren. "(V-ger), residuo de trigo mezclado con polvo en las eras" A. v. GARI LOHI. 

galarreta. "Tablillas que se ponen debajo del calzado para no hundirse en la nieve" Asp Gehi. v. bularreta. 

galarri. v. GARI-HARRI; garilarri. 

galarrots (BN-baig-ciz, |2-lh- BN ap. A; VocBN (-lh-), Dv (BN), H (+ galarh-)). �1. Cencerrada. "Charivari" 

VocBN. "Il s'emploie au pluriel" H. Cf. VocNav [Valcarlos]. � Galarrotsak eskuaraz / egiten direla! Etcham 

104. Bertze horrek gazteriarekin sekulako auzia izanki, galarrotsen ondotik. Lf Murtuts 107. Galdegin zion 

nagusi zaharrari ea bazkari bat eman nahi zuen, bestela galarrotsak egitera bortxatuak zirela, ohitura zen 

bezala. Etxarren Huarte 17. 

�2. "(AN-erro), ruido de ramaje" A. 

� galarru. Errata en Azkue por galarzu (v. galartzu), corregida de propia mano. 

galarta (Lar, Izt C 44, H). � "Triguero, que se cría entre el trigo" Lar. Cf. GARI-ARTEKO. 

galarteko. v. GARI-ARTEKO. 

galartzu (G, B), kalartzu (G-nav), kadartsu (V-gip), kadartzu (B; Lar � H), kadarzo (R), kadaso (Sal), 

kedartsu (V-gip, AN-5vill), kedaso (Sal). Ref.: A (galarru, kadartsu, kalartzu, kedartsu, kedaso); JMB At 

(galartzu); Izeta BHizt (kadartzue). � "Hiladillo" Lar. "Manchega, especie de cinta, kadartzu nabarra" Ib. 

"Galarru [corregido de propia mano: galarzu] 1.º (Gc), trencilla, cinta para zapatos; 2.º (B), trencilla, galoncillo" 

A. "Kadartsu, kadarzo, kadaso, hiladillo" Ib. "Trencilla" JMB At. "Hiladillo, galón de tela" Izeta BHizt. Cf. 

VocNav s.v. cadalzo, cadarzo, cadorso y kedarzua. Cadarzo, palabra romance, aparece tbn. en un documento 

notarial (1632, Archivo Municipal de Motrico; v. ConTAV 158): "Un burco azul de lienzo de la tierra nuevo con 


mende. 

298


barras y cabecera labrada de cadarzo". � (Bera app.), kalartzu. Cinta. � Bere zinta edo kalartzu gorriz 

apaintzen. Elizdo EEs 1925, 248. Nork igarri nun etetzen dan itxasoa ta nun asten zerualde urdiña? Ain garbi 

[...] dago lurrari maite-igortzika dijoakion galartzu urdiña. TAg Uzt 93. Mugako galartzua urratu. Ib. 234. 

Elurra bezelako artillezko galartzuz burua esitzen. Ibiñ Virgil 104. v. tbn. Lab SuEm 191. � Borde. � [Baporeontzian] 

ateak, burnikizko ertza edo kalartsua daukaten zurezko lauki batzuk izaten dira. Elizdo EEs 1926, 11. � 

Galón. "Soutache" T-L. v. galoi. � Besoetan sarjento urre-galartsuak. Alz Ram 70. 

galarzia (det.). "Galarçia, lugar de robles o bornes" Ech 35v. 

galasto. v. GARI-LASTO. 

galatar, galatiar. � Gálata. v. galaziar. � Ha galatar zentzu gabeak, nork erhotu eta liluratu zaituzte [...]? 

(Gal 3, 1). Ax 276 (V 184; He galatar, Ol, Or Aitork 389 galatiar; Lç, TB galaziano, Dv, Ker, IBk, IBe, Bibl 

galaziar). Jondoni Paulo Apostoluaren guthuna Galatiarrei. He Gal (Ker Galaziako). Berak (Paulok) erran du 

Galatiarreri. Zelaiberri Herr 8-6-1961 (ap. DRA). 

galatxori. v. kalatxori. 

1 galatz (V ap. A � Añ (V)). �1. "Manteca de vacas" Añ. "Gordo, manteca de animal" Ib. "1.º (V; Añ), 

manteca de vacas; [...] 5.º (V; msLond), gordo, manteca del animal" A. 

�2. "(V-arr-oroz), nata o tela de la leche" A. 

2 galatz (Lar � H), gaatz. � "Lixa, pescado de cuerpo áspero" Lar (� Izt C 205, que da galtza, sin duda errata). 

"(Squalus carcharias), el cailón, gaatz-galatza" Labayru Hist I 516. "Ga-atz, lija. Gaatz galatza, cailón. Galatza, 

lija [...]. Gaatz andiena, lija mayor" Zubk Ond (su fuente es seguramente Labayru). 

3 galatz. �1. "Corteza" Lar � Lcq 38, VocCB 361 (� Dv) y H. �2. "Relieve en las obras" Lar � H. 

4 galatz. (V-al, G-azp), trigo barbado" A. 

galatz. v. gelaratz. 

galatzpe. � Bajorrelieve. Cf. 3 galatz (2). � Zillarrezko pill adieragoidun bat, galatzpean Dantza iduritzen 

duena (1881). JFlor. 

galaundi. v. 1 galandi. 

galauta (Lar � Chaho (� Lh) y H). � "Quadra, sala", "quarto de casa" Lar. 

galauts (V, G, AN). Ref.: A; A EY III 149. � "Polvo de trigo, residuos de cascabillo, paja, etc." A. "Zarautz, ez 

gari ez galauts (V-m)" A EY III 149. v. burutxauts. � Garia artzen dabenak eztaroie etxera; / galtsua ta 

galautsa / da onen alogera. Azc PB 331. Gal-bizarra ta gal-autsa berroen sudurretara unan. Or Mi 104. 

Izerdiak aurpegian itsatsi zion gal-autsa. TAg Uzt 157 (v. tbn. 15). 

galaza (G-azp ap. A; Lar). �1. "Alfoli, alholi, alhóndiga de trigo, galaza, gariazoka" Lar. "(FSeg), mercado de 

trigo" A. v. GARI-AZOKA. �2. (G-azp ap. A; Lar, H). "Haza [...], una haza de trigo entonces es más hermosa 

cuando está en berza, galaza" Lar. "Haza de tierra (Hervas V 273)" A. � Per summo lumbo et media galaza [?] 

(1016). Arzam 243. 

galazi (V, G, AN), gari-hazi (Sal, R). Ref.: A (galazi, gariazi); Gte Erd 99. � "Galazia, es semilla de trigo" Ech 

35v. "Simiente de trigo" A. "Galazia egiten (G-azp)" Gte Erd 99. "Galazia zabalean botatzen da (G-azp)" Ib. 99. 

� Gal-aziaren parabola. Lard 430. Gal-azi batgaitik / galdu dot bizia. AB Olerk 394. Soloan ereiten dogun 

gari-azia, usteldu eta gero. Eguzk LorIl 85 (ap. DRA). Lur ongi laiatu ta ezo batek galazia artzen duenez. A 

Itzald II 71. v. tbn. EEs 1931, 35. Gari-azia erein. Matx Gazt 15. 

galazi. v. galarazi. 


mende. 

299


galaziano. � Gálata. v. galaziar. � S. Paul Apostoluaren galazianoetaratko Epistola. Lç Gal, tít. Gutuna 

galazianoei. TB ib. 

galaziar (Urt). � Gálata. "Buccellarii equites, Emperio zerbitzuko soldadu galaziarrak" Urt III 415. v. galatar, 

galaziano. � Galaziarrei Jaun Done Paulo Apostoluaren gutuna. Dv Gal, tít. (Ol galatiar, Ker Galaziako). 

Galaziar burubageok! Ker Gal 3, 1. Galaziarrei gutuna. IBk, IBe y Bibl Gal, tít. 

galazki (Lar � H). � "Zapa, labor en las cajas a manera de los granillos de lija" Lar. 

galazomen. v. galarazmen. 

galaztu (Lar � H). �1. "Lixar, alisar con lixa" Lar. �2. "Lixar, incomodar, mortificar" Lar. �3. "Relevar, 

fabricar de relieve o de resalte" Lar. 

galba. "(AN-ulz), carda, instrumento que sirve para preparar la lana" A. Cf. 2 garba. 

galbaa. v. galbahe. 

galbahari. "Galbáari, cribador" Iz ArOñ. v. galbahedun. 

galbahe (V, G, AN; Lar, Añ, Dv (G), H (V, G)), galbai (V-m-gip, G-goi; Lcc, Lar, Añ, Izt C 233, Zam Voc), 

galbe (R), galbaa (V-gip), galbari (V-ger; Lar, H), gari-bahe (V, G). Ref.: A (galbae, bae, galbe); VocZeg 286; 

Arin AEF 1960, 62; Iz Als (baiya), ArOñ (galbáa); SM EiTec1; Etxba Eib (galbaia); Elexp Berg (galbae, 

galbai); Garm LexEV 161s. �1. Cribo. "Garbillo", "cribo" Lar. "Crible à froment" H. "Harnero, criba. Aunque 

galbae parece compuesto de gari-bae 'cedazo para trigo', se usa más para cerner arena, grijo, garbanzo, carbón, 

etc. La palabra galbae es polítona en V-ger y monótona en G-to: galbai a (V-ger), galbaia (G-to) 'el harnero'" A, 

que cita RS. "Artoa, garia, indibaba ta babarruna eskuz garbitzekoa" EEs 1931, 37. "Galbaia iru tokitan erabilten 

dabe: [...]. Arrobian, arri-koskorrak eta lur onak alde baten batzeko; etxean, garia ta indiarrak garbitzeko; ta, 

azkenez, ikaztoian, ikatz-koskorra banatzeko (V-m)" Onaind EEs 1931, 59. "Galbaiakin torlojo zeiak apartatzen 

asi da mutilla" SM EiTec1. "Cedazo. Galbai zeiagaz iralgittu biarra izaten dau arturunak, taluak eitteko" Etxba 

Eib. "Cedazo, criba. Babak jo ondoren, galbaian pasatzen die, hautsa eta zikiña kentzeko" Elexp Berg. v. bahe. 

� Tr. Propio de la tradición meridional, documentado ya en RS. En DFrec hay 7 ejs. de galbahe y uno de galbai. 

� Gabiarotz barriak galbaeaz ura. "El macero nuevo, agua con arnero". RS 62 (cf. Etxba Eib: Barrittan, 

galbaiagaz be ura; cf. tbn. infra el ej. de Moguel, y RIEV 1913, 445 para más variantes; se refiere, sg. Altube 

(citado allí) a "los elogios excesivos que se suelen hacer por muchos de las cosas nuevas"). Arzen duten aldian 

galbaiak artu-al ale [...] eskuz batetik bestera ta inguruan galbaia erabilliz, botatzen dute aren zuloetatik 

lurrera ale guzia. Mb IArg I 203. Otsein barrijak galbaiaz ura, zaarrari edarriaz bere lekurik emon ez gura. Mg 

PAb 122. Artu zuen galbae zulo asko zeukana. Mg CC 224. Bere barku balaz galbaiaren gisa zulatuarekin. Izt C 

433. Danielek eliza guzian galbaiarekin autsa zabaldu zuen. Lard 322. Alea galbai edo arrazkoan garbitu bear 

da. Ag G 27. Okotzaundia, begi-ezkela, / galbaia aiñeko ezpaiña. Or Eus 92. Bere eskuetan, ordea, galbaiipurdian 

ura bezela zan dirua. TAg Uzt 255. Ezkonbarriak galbaian bere ura (V-ple). "Los recien casados 

(traen) agua aún en el cedazo". A EY III 130 (cf. supra RS). Agindu euzten galbaian ure ekarteko. JMB OC II 81 

(ap. ELok, que traduce "ezinezko gauzak egin"). Ez dago munduan gizonak neurtzeko bae edo galbai bat baiño: 

daukana eta ez daukana. Erkiag BatB 140. Galbaiakin garixa astintzen. Etxba Ibilt 474. Hitz kontuak garbitzeko 

galbahe tapituagoa erabiltzen. MEIG VII 188. v. tbn. Otx 63. Ibiñ Virgil 81. IBk Lc 22, 31. Galbai: Apaol 27. 

�2. "(V-ger-oroz-m), telaraña grande de jaros" A. 

�3. "Galbe (R), rejilla de los saetines o cauces de molino, la cual sirve para impedir que pase la broza" A. 

�4. "Floja (mujer), galbae o galbai (G-bet)" A EY III 373. "Perezoso. Mutill ori galbai osua dozu. Galbaia baño 

be alperrua zan" Etxba Eib. � Bañan zu, zer dala uste dezu Pilemon? Gaztetan, Ameriketan, utzi bat, galbai 

bat. Alz Bern 54. Ta zein ta lasai ta galbaia izan leikien, ez du noski korkoxdun emakume batekin ezkontzeko 

almenik izango. Alz Txib 94. 

- BOTA-GALBAHE. "(V), sirve para limpiar el trigo" A s.v. bae. Cf. 1 bote (3). 

- GALBAHE-ARO. "Galbaiaro, aro de la criba" A s.v. aro. 

galbahedun, galbaidun. � Cribador. v. galbahari. � [Galbaian gelditu diren zakarrak] beste aldera bota ta 

galbaidunak arzen du berriz gari zikin pillatik beste aldi bat. Mb IArg 203. 


mende. 

300


galbaheketa, galbaiketa. � Recuento (en elecciones). � Bai esan ere maipuru zegon sozialista batek: "[...] Au 

ez da gureetako txartela", ta baztarrera bota, galbaiketa egitean. Or QA 80. 

galbahekin (H), galbarikin (H). � "Galbaekiña, id. galbarikiña, criblure du froment" H. 

galbahetu (V-gip; Lar, Añ, H), galbaitu (AN-larr; Lar DVC 231), galbaatu (V), galbaritu (Lar, H). Ref.: A 

(galbaatu); Iz ArOñ (galbáatu), LinOñ 175; Asp Leiz2 (galbaitu); Elexp Berg (galbaetu). � Cribar. "Cribler du 

froment" H. "Galbáatu, galbáaketan, a cribar" Iz ArOñ. "Gorgoria ere "idagurtu ta galbaatu" egiten zan azia 

gordetzeko" Iz LinOñ 175. "Zerbait galbahean pasatu. Artuak aletuta dare baiña galbaetu barik" Elexp Berg. � 

[Garija] garbi garbi egiteko [...] loigarri guztietati, galbaatu biar da ardura andi bategaz. Mg PAb 151. 

[Deabruak] eskatu eutsala [Jesu Kristori] lizenzia ta baimena eurak galduteko, irardausteko, garia legez 

galbaetuteko. Añ MisE 116 (104 galbaituteko). Satanasek eskatu zaituztela, galbaritutzeko garia bezela. Brunet 

Lc 22, 31 (Ol galbaitzeko, Ir YKBiz 446, Ker galbaatzeko; Lç bahatu, Or baiean garbitu, IBk, IBe galbahean 

astindu). Aize bat dator [...]: ez, baiña, egurasteko, ezta galbaetzeko be. Ker Ier 4, 11 (Dv bihiaren garbitzeko). 

galbai. v. galbahe. 

galbaikatz. v. galbikatz. 

galbala. v. GARI-BALA. 

galbana (V-arr-gip; Lar, Añ). Ref.: Totor Arr; Elexp Berg. � "Galbana, pereza, es voz bascongada" Lar. "Au de 

galbánea" Totor Arr. "Atzo farrandan ibilli eta gaur galbana demasa" Elexp Berg. 

- GALBANETAN. Holgazaneando. � Egon, egon galbanetan / piezik ez pazkuetan, / diru gutxi izango dek / 

tamaña oietan. Auspoa 142, 113 (ap. ELok 163). 

galbanatsu. � Perezoso. � Galbanatsua Markes bat legez / bere gauzetan itxia: / beti amesetan zelan igaro / 

alperrak daben bizia. Azc PB 244. 

galbandu. � Galvanizar. � Ziñagaz yantzi ezkero, galbandu egin dala esaten da. GJaur Kimia 171 (v. tbn. 160). 

galbanketa. � Galvanización. � Burdiñea olan iminteari barriz, "galbantze" edo "galbanketa" [deritxo]. GJaur 

Kim 160. 

galbano (Lar � Lcq 99), galbanum. � "Gálbano, especie de goma" Lar. "Opoidea galbanifera" Lcq. � 

Galbanum, Siriako landare baten lerdoa, Kelidrak (sugeak) eta ukulluetatik uxatzeko erretzen zuten. Ibiñ Virgil 

106. Galbanum-lurriña erlategian pizteko esango nizuke. Ib. 113 (102 galbanum-lurrun). 

galbantze. v. ej. s.v. galbanketa. 

galbar. v. garbal; kalpar. 

galbara. v. ganbara. 

galbara. v. ganbara. 

galbardun (Lar, H). � "Copetudo, altivo" Lar. "Qui a du front, du toupet, de la hardiesse, hautain, fier. Syn. 

kopetaduna, tontorduna, mothoduna" H. � Obe dezute alaba txukun hori ezkondu emengo tratalari aberats 

batekin, ezen ez Gastelako eta besteetako aize-zagi galbardun askorekin. Lar Cor 153. 

galbari. v. galbahe. 

galbaria, galbario. v. kalbario. 

galbario. v. kalbario. 


mende. 

301


galbartu. v. garbaldu. 

galbatu. "Récolter le froment" H. 

galbatze. v. GARI-BATZE. 

galbe. v. galbahe. 

galbehar. v. GALDU-BEHAR. 

galbedar. v. galbelar. 

galbegi. "Brote de trigo" A s.v. begi. 

galbeko (V-arr-oroz ap. A). � "Cierta enfermedad del trigo" A. "Gariaren eri orrek izen asko ditu euskeraz: 

galbeko (V), año (G)" A EY I 87. � Gariari galbekoa (garau baltz ustela) egin eztakion. "Para que al trigo no se 

le forme el tizón (grano negro podrido)". A EY I 87. 

galbekulko (R ap. A), galbekulo (S ap. A; Foix ap. Lh), galbekuzko (Sal ap. A). � "Trigo sucio que no pasa 

bien por el harnero" A. 

galbelar, gari-belar, galbedar (V ap. A). �1. "Planta de trigo" A, que cita el ej. de Moguel. � [Bedar dongaak] 

azpiratu, zapaldu ta itoko dabe gal bedar garbija. Mg PAb 196. Zekor ezigabeok, belarrez, sarats ostoz [...] 

gari-belarrez ere larratuko dituzu. 'Blé en herbe'. Ibiñ Virgil 97. �2. (-lh- R ap. A), galbedar (V ap. A). "Hierba 

que crece con el trigo y le daña" A. � Galbedarrak, oloak eta beste bedar txarrak garisolotik kentzeko. EEs 

1930, 198 (ap. DRA). 

galben. Neol. creado por AG en 1896. � Pérdida. "De gal(du)-pen, galben (pérdida)" AG 909. Cf. NeolAG: 

"Parece haber sido poco empleado (v., por ej., "Joseba ta Iñaki" Patria n.º 48, 1904; Eleiz Euzkadi 1908, 407; 

etc.". v. galpen. 

galbera (Vc ap. A). � "Escanda, trigo desbarbado, el mejor" A s.v. gari. "Candeal, trigo de la mejor especie" Ib. 

v. gainzuri (4), galzuri. � Gaztain edo ezkurrezko ogi-ordez, galberakoa. Karmengo Amaren Egutegi 1956, 

109-110 (ap. DRA). 

galberdi. v. gauerdi. 

galberri. "(Sal, R), cosa recién perdida" A. 

1 galbide (BN-baig, S, R; Añ, Dv, H, Foix ap. Lh), galdubide, galpide. Ref.: A; Lh. �1. Peligro; camino de 

perdición, mal camino, peligro de perderse; causa de perdición, ocasión de pecar. "Peligro", "precipicio" Añ. "1. 

(Prop.) chemin, conduite qui mène à perdre, à éprouver du mal, du malheur. 2. chemin de perdition, de 

damnation" H. "Galbidetan dabila (BN-baig, R), anda en peligro, en malos caminos" A. � Tr. Documentado 

primeramente en Oihenart, Mendiburu y Lizarraga de Elcano. Desde comienzos del s. XIX es usual en textos 

meridionales (gralmte. de léxico cuidado), y desde la 2. a mitad del s. XIX en los septentrionales. Aparece con 

bastante frecuencia acompañado de peligru (CrIc (16), Añibarro), arrisku (J.J. Moguel, Iturzaeta, Iraizoz (YKBiz 

197)) o peril (Lardizabal (30), Arrue (May 17)); tbn. de okasino (Añibarro, Moguel (CO 221)). En DFrec hay 4 

ejs. de galbide. � Galbidera, maita saritzat, / maite zaituen'egozteko. 'Dans le chemin de la perdition'. O Po 43. 

[Deabruaren] galbide gaistoak utzirik, artuko genuen zerura daraman zuzena. Mb IArg I 269. 16 (v. tbn. 74). 

Kristioek kristioei paratzen tioten galbideak (155). LE-Ir. Gorde gagizuz ondamendi ta galbidetatik. Añ EL 1 118. 

Eztagoz beste milla dibersiño oneek baxen obagoak, pelligrurik ta gal-biderik eztakardenak? Añ LoraS 186. 

Gura dabenak Zerua, alde egin begiz bekatuzko okasiño ta galdubideak. Ib. 150. Konfesinua [...] askorentzat da, 

bakotxaren erruz, euren arimen galbidia. Mg CO 42. Arimako arrisku ta galdu bide negargarrijak. JJMg 

BasEsc V. Eta zuen ondokoei ere / eman diozue galbidia (Oyeregui, s. XIX). ASJU 1992, 199. Ez dituzu utziko 

oraindañoko galbide ta oitura gaiztoak? Jauregui 244. Gure salbazio, ain galbide andian dabillena, irabazteko. 

Lard 45. Galbide hestu hunetan khordokan nagoelarik. Dv LEd 54 (Cb Eg II 22 peligro). Ez zare bada ohartzen 

[...] zure arima sekulako gal-bidean dela? Laph 81. Jangoikoak libra gaitzala arimako eta gorputzeko gaitz eta 


mende. 

302


galbide guzietatik. Legaz 22 (v. tbn. expr. similar en KIkV 50 y KIkG 33). Arimentzat galbide baitzen. HU Aurp 

114. Odola bero, gogoa arin (gaztek) eta galbideak alde guzietarik. Dih MarH 224 (ap. DRA). Bilbon oraintsu 

erabilli dauen paper-joku [= 'Bolsa'], irabazbide edo galdubide orretan. Ag Kr 223. Ikaratu zan Masima, 

itxasora, atxetara edo galbide lekuetara joango ete zan. Echta Jos 293. Galbidearen erdian aurkitzen baitira, 

lanik ez bazeie berehala emaiten. JE Bur 209. Galbidearen aurrean elkarturik. Ag G 159. Galbidez esitturik. 

Inza Azalp 122. Haritxabaletek berehala hatzeman zian Drundaren galbidetik idokiteko ützülia. Const 30. Galbidetik 

zare atera / Semenario batetara... / Dohatsua! Etcham 90. Bidean bazituzten galbide andiko bi leku 

iragan bearrak. FIr 150. Behinik behin, Calmette-n xertoa emana da oraiko egunean, galbidean diren haur 

ñimiño guziei. JE Med 113. Andrea, sua eta itxasoa, hirur galbide. Zerb Prov 54. Galbidea maite duna, artan 

eroriko da (Eccli 3, 27). Or Aitork 147 (Dv galmenta, Ol arrisku). Galbide guztiak garaitu. Ibiñ Virgil 117. Ez 

gaiten nehoiz gaizkirat lerra, / Lur huntako gal bidetan. Ardoy SFran 357. Galbideko dei samin guziek etzuten 

egin indarrik. Xa Odol 328. Geure bizi bakar ezin-berrituzkoa galbidean jarri ez ezik, galdu ere egingo dugu. 

MIH 21s. Antzinako ohitura eder hori, beste askorekin, galbidean zihoan gure artean. MEIG I 99. Diuinatio 

delakoaren galbideak. MEIG V 72. Horrela, guttienez, noiz agertzen den hitza, zaharkitua ote dagoen, 

galbidean hasia edo heldua. MEIG VII 81. 

v. tbn. Ip Hil 267. Itz Azald 145. KIkG 5 (KIkV 8 arrisku). Barb Sup 69. Ldi UO 31. Lf Murtuts 13. Zait Sof 168. 

Etxde JJ 142. Othoizlari 1962, 429. MAtx Gazt 58. Galdubide: Mg CO 149 (CC 106 galbide). fB Ic II 270. 

Galpide: Laux AB 68. Erkiag Arran 41. 

� Elur-malutak bere zuritasunaren galbidean irixten ziran lurrera ur biurtuxe. Etxde JJ 25. 

� Poliri judua iruditu zitzaion Juanbeltz orduan, alabari iñoren galbidean ['en las redes de, en las garras de' vel 

simile] ibiltzen uzten diotenetakoa. Anab Poli 22. 

�2. "Perecedero, suma pobreza, galbidea" Lar, Añ. 

�3. (S ap. A; Gèze, H), galdubide (V-arr-oroz-m ap. A). Mal ejemplo, desedificación; escándalo. "Tentation, 

scandale" Gèze. "Galbidea ematen badizu zure eskuak, ebaki zazu (LE)" H. Azkue cita Ip Mt 7, 13, pero se trata 

de galgia (q.v.). v. gaizpide. � Iñor galdu eztidilla zure erruz ta galbidez. Añ EL 1 38. Ejenploa ona emateko, 

eta ez galbidea. LE Urt 247 (ms. 88r ta ez galbiderík). Zeure modu txarragaz bestiai emoniko galdubidia gaitik. 

Ur MarIl 56. Ziek güziek gaur galbide hartüren düzie nitan. Ip Mt 26, 31 (Lç skandalizaturen, Dv gaizbide). 

Bere ta beste arimen galbide ta ondamenean. 'Escándalo y ruina'. Aran SIgn 71. Galbide edo ejenplo txarra 

emoteaz. Egikera Onerazkoak (1882), 14 (ap. DRA). Bere txikitxoen aurrian galbidia emongo eutsen gauzarik 

egin baño obe dala samatik errotarri bat estu ta itxasora bota ixatia. Kk Ab I 40. Bearturik dago kristaua bere 

siñesmena aitortzera ez aitortzetik [...] projimoaren galbidea sortuko balitzeke. Inza Azalp 10. v. tbn. JBDei 

1919, 244. Etxde JJ 165. NEtx LBB 336 nota. 

� Tentación. � Ez eidazula itxi galdubidean edo esetsian iausten, Iauna. Ag AL 66. 

�4. (V-arr-oroz-m, B, BN, R ap. A; Añ). Perdición; condenación. � Lan onek Heliren etxeko ondamena eta 

Israelen galbidea ekarri zuen. Lard 147. Atera gaitzala [...] gaitzetatik eta batez ere [...] pekatutik eta bere 

ziorkada, betiko galbidetik. Inza Azalp 152. Eken galbiderako etorria. FIr 141. Auek etzuten billatuko noski 

beren adiskidearentzat galbiderik. Etxde JJ 136. Beren [neska gazteen] galbidea, beren artarako kutizi naiean 

sortu oi zan. "Su perdición". Berron Kijote 125. v. tbn. MAtx Gazt 77. Zitalkeriak ez gaitu inora eramango, 

galbidera ez bada. MIH 378. 

�5. Pérdida. � Herriz kanpotik [...] ekharrarazten diren pilotarieri zuzen da eman dakioten beren gastu eta gal 

bideen saria. Zby RIEV 1908, 87. 

�6. "Vicio" A. v. gaiztabide (2). � Galbideari gogor egin eta onbideai jarraitu. Elizondo KristPE 296 (ap. 

DRA). Diokleziano [...] galbidez, bizioz josirik. Tolosa EEs 1913, 179. 

�7. "(G, R), extravío" A. 

- GALBIDEZKO. Peligroso. � Gure ibillera zoro galpidezkoen ordaiñez. Erkiag Arran 184. Galbidezko 

tokietan al zaude? MAtx Gazt 85. 

2 galbide. "(V-m), sendero que se abre en los trigales para segar mejor el trigo" A. 

galbidegarri. � (Lo) que causa la perdición. v. galgarri. � Arinkerizko bizitza labur / galbidegarri aurrean / 

bizkarra emanaz orko atsegiñai, / aitona dago lenean. Bertsol 14. 

galbideratu. � Llevar por el mal camino, perder. � Engrazi ematxar orrek galbideratuko zikan. Etxde JJ 122. 

"Zorte etsaiak" Romeo eta Julieta nola galbideratzen dituen. MEIG I 154. 

galbidetsu (Dv � A). � Peligroso. � Bere askatasuna galbidetsua da guzientzat. Amez Hamlet 122. Alde 

aietan toki galbidetsu (arrisku aundiko) bat bazegon. PMuj Noni 31. Bera bekizu aizpa ta gidari mundu aizun 

eta galbidetsu onetan. Etxde JJ 236. 


mende. 

303


galbikatz (Vc ap. A), galbaikatz (V-gip ap. A Apend), garbikatz (G-to ap. A). � "Carbón menudo que queda en 

la criba" A. 

galbin. v. joare. 

galbizar (G-to ap. A), gari-bizar (Lar (s.v. arista), Añ, H), kalpizar (AN-ulz ap. Iz Ulz). �1. "Arista de espiga" 

Añ. "Barbas de la espiga de trigo" A. "Kalpizérra, la espiga (sic) de trigo; kalpizér bat. Beste batek: kalpizerdúne 

badá garíe ta kalpizergábiare bái; iru kalpizer, barba de la espiga de trigo" Iz Ulz. Cf. VocNav s.v. galpizar, 

calpizar, garpizar. � Autsa ta galbizarrak kentzeko. TAg GaGo 95. Bizkarretik beera sartzen zaigun autsaren 

ta galbizarraren errea. TAg Uzt 157. Gal-bizarra ta gal-autsa berroen sudurretara unan. Or Mi 104. Denak 

erre zinitun, galbizar bat bezain! Loram 142. �2. kalpizar (AN-ulz ap. Iz Ulz), kalpitzar (Ae ap. VocPir). "Épi, 

kalpitzar (Ae), gariburu (Sal, R)" VocPir 639. 

galbizardun. "(V-m) trigo barbado" A. v. GARI ZAKAR (b). 

? galboa. � (Palabra de sentido ignorado). � Rezeta eske oi abil galdua. / Gotak on eztik galboa 

(Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 41s. 

galbordu (BN-lab ap. Lh). � Peligro. v. galordu. � Gaixo Helena! jo harat, jo hunat, [...] bazter guziak etsai, 

beti galbordian, beti dohagabe hoben poxirik ez izana gatik. P. Ithurralde GH 1922, 575s. 

galbota. "(V-arr-oroz-m), residuo de trigo que queda en la criba" A. Cf. galbote. 

galbote. "Galbote = galburue: gari burue garandu barik apurtute gelditan sana eta oneri gero txibite emoten 

yakon" Ibarra Dima. Cf. galbota. 

1 galburu (V, G, AN; Lcc, Aq 1219, Lar DVC 238, Dv), gari-buru (V-gip; LE Doc voc.). Ref.: A; Etxba Eib 

(gariburu, galburu); Holmer ApuntV (gariburu); Ibarra Dima (galbote); Iz ArOñ; Elexp Berg (gariburu, 

galburu). � Espiga de trigo. "Leku batzuetan, galburuak batzen dittue artazixekin" Etxba Eib. "Aurten, lasto 

luzia eta galburu txikixa" Elexp Berg. � Gari-buruan ta last artean arki diteke ale ona edo ale galdua. Mb IArg 

I 205. [Garija] aotzez ta galburu utsituz nastauba. Mg PAb 151. Asi ziran ebakitzen galburuak eta jaten. Ur (G) 

Mt 12, 1 (Ol, Arriand, Ker, IBk, IBe galburu, Or, Etxba Eib gari-buru; He, TB, EvL, HeH, Dv, Ip, Echn, Leon 

ogi-buru, Lç, Hual, Samper buruka, SalabBN buru). [Ametseko] zazpi bei gizenak, eta zazpi galburu beteak 

abuztu oneko zazpi urte [esan nai dute] (Gen 41, 26). Lard 53 (Ur, Ol, Ker galburu). Galburu-metatxoa. Ib. 110. 

Gari-buru mardoak. AB AmaE 377. Aurten lasto luzia ta galburu txikia. Sor Bar 77 (cf. 53 

galburutxinpartategiko gizona). Galgarau askodun galburu. Eguzk LorIl 85 (ap. DRA). Arto landarak, 

gariburuak. Alzola Atalak 81. Soroak, galburuz gaiñezka. Ibiñ Virgil 76. 

v. tbn. A BGuzur 107. Ag G 26. Or Mi 89. Ir YKBiz 110. TAg Uzt 77. NEtx Antz 135. MAtx Gazt 19. Erkiag 

Arran 10. Berron Kijote 199. 

- GALBURU-EBATZEKO. Instrumento para cortar espigas. "Galburu-ebatzekoa: galburuak, jo bear ez 

diranean, ebakitzeko, igitaiaz egindako tresna. Ikulluan lastoak ebakitzeko ere erabiltzen da" EEs 1930, 46. 

2 galburu. "Cierta marca que el ganado vacuno tiene bajo el rabo" A, que cita a Dv, pero, salvo error, éste no da 

sino ogi-buru (q.v.). 

3 galburu. �1. "Perdulario" Lar, Añ. �2. "Galburu, txoraburu, loco, dementado" Lar DVC 238. 

galburutu. � "Espigar el trigo" Bera. � Galburutzeka (galburu-barik) egitten da. Arriand Mt 13, 22 (TB fruitu 

gabetzen, Ip frütü gabe, Dv fruiturik gabe, Ur (G) frutu gabea, Ol arnaririk gabe). 

galburutxa. "(V-arr-oroz-m), espigas de trigo que caen desperdigadas de la siega" A. v. galburuxka. 

galburutxo. � Dim. de galburu. � Galburutxo bat bereizi nizun garia ondu zanean. Or Eus 56. 

galburuxka. "(G-to), espigas de trigo que caen desperdigadas de la siega" A. v. galburutxa. 

galbuts. "(AN-5vill), viruta" A Apend. 


mende. 

304


(galchapertola). Cf. VocNav: "Galchapertolas, o galchasarales, especie de polainas de lana (Regata)". Cf. 

GALTZA XABAL. 

(galchirri). Cf. VocNav: "Galchirria, estiércol de oveja (Artajona)". v. altxirri. 

galda (V-gip; Lar, Añ, H (V, G)), kalda (V-gip, G-azp, AN-araq; H; kh- BN-lab; VocBN, Dv, H, Lh). Ref.: A 

(khalda); Iz ArOñ (galda); Satr VocP (kalda); Garm LexEV 279. �1. Calor abrasador, fuego vivo; (sentidos 

prop. y fig.) ardor; (en ferrerías) calda. "Calda, es voz bascongada, galda, muy común en las herrerías, para 

significar la vez de meter o volver el hierro a la fragua" Lar (cf. DAut). "Grande chaleur qui se manifeste par une 

fumée noire sortant du four ou l'on fait de la chaux" VocBN. "Chaleur violente par certains jours; soif ardente" 

Dv. "Khalda, 1.º chaleur ardente à un haut degré [...]; 2.º terme de maréchalerie, chaude, de métallurgie, chauffe. 

Burdin horrek oraino behar ditu khalda bat edo bi; syn. khaldaldia; 3.º chaude, action de se chauffer à un feu 

vif" H. "Khalda (BN-lab), calentamiento, sensación de calor fuerte" A. "(Au fig.), feu, ardeur intérieure" Lh. 

"Kalda (AN-araq), temple del horno" Satr VocP. "Kalda (G-azp), chisporroteo de la fragua" Garm LexEV 279. 

"Kaldie (Aramayona), grado de fusión" Ib. 279. � Tr. Más usado al Norte, donde se emplea khalda. En DFrec 

hay 3 ejs. de galda. � Agoak bero deño galda. "La masa mientras es caliente (tiene) calda". RIs 2 (tbn. en Lar, 

s.v. calda, que explica: "y significa en lo literal que a la masa de hierro [...] se le han de dar las caldas antes de 

dejarla enfriarse: y debe hacerse lo mismo en los negocios"). Jesusen bihotza amodiozko khalda. 'Fournaise 

d'amour'. Guillaume d'Arche (1768) [= EucolT?] (ap. Lh y DRA, tomado quizá de Harriet). Jesusen bihotz 

sakratua guretzat erretzen daukan maithagunezko khaldak eztu parerik. Dh 239. Zure amodioaren khaldan bizi 

nahi dut. Dv LEd 131 (Cb Eg II 69 zure amorioan irazakirik). Halako khalda zuen suak, non [...]. Hb Egia 26s. 

Ez dezagun uste izan orduan ere sasiatua litekela gure apostoluaren khalda. Laph 228. Gure egunetan añ 

zabaldua eta ezurretaraño sartua bezela dagoen galda gori oni. LibDot 5. Eta gu gaitu berotzen orain' Otxalde 

zenaren kaldak! Ox 31. Nere barruko galda iñork ezagun ez zezan. NEtx Nola 32. Zuzen den bezala, lehenik ari 

izan dira pilotan [lau anaiak]. Bai eta zer khaldan! Herr 14-11-1957, 4. Orduan, kalda guti mezarat juaiteko. 

Ouret Othoizlari 1967 (apirila), 5. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Hekien bihotzak maithagunezko su-khalda batzu dire. Dh 176. 

Liberalak gau guzian su-galda aundia iduki omen zuten, eta bearbada, gizon illak an erre. Or SCruz 66. 

�2. + kalda (kh- Dv). (Adj.). Abrasador, ardiente; incandescente. "Incandescence, en parlant des fours, forges, 

métaux chauffés au feu" Dv, que cita JesBih. � Samsonek izan zuen egartsu khalda bat. Lg I 228 (cf. infra (5)). 

O ene Jesusen bihotza, amodio dibinoaren labe khaldan zaudena! JesBih 265. Eguzkijak jo-jo egitten eban, ain 

eguan galda. Otx 159. 

�3. (galdi [?] V-ger ap. JMB At), kalda (Añ (-ea det.), H (kh-)). "Soldadura" Añ. "Soudure d'une pièce de métal 

à une autre, au feu de forge. Aizkorari khalda bat emanarazi diot" H. "Galdi (V-ger [Kortezubi]), soldadura del 

hierro mediante aspersión de arcilla mojada o agua arcillosa" JMB At (parece una inferencia incorrecta del tema 

a partir de galdia o similar). 

�4. "Galda, llama" Asp Leiz2. � Tr. Sólo meridional. Documentado en un texto de Goldaraz (AN-ulz) de 1833 

y Arrue, y, ya en el s. XX, en Inza y Orixe; su uso se extiende entre autores guipuzcoanos de cierto nivel de la 2. a 

mitad del s. XX. � Infernuko galdetara botatzen (Goldaraz, 1833). ETZ 218. O gula, gula, lujurieren su 

infernala, zeñen galda da soberbie. Ib. 218. Nola bizi zindeke infernuko galda bizi ikaragarri aietan, len kandela 

baten gar ariña beatz batean eziñ sofritu zenduen ori? Arr May 50. Nork piztutzen ote ditu bere galda 

arrigarriak iñoiz sukia bukatu gabe? Inza Azalp 33. Illeti baten galdetan eskuak erre zizkioten. Ib. 22. Galda 

bizizko sua. Ib. 116. Suari itzulinguru emanda, oiuka, galdaren gañetik yauzi dute. Or Mi 95. San Telmoren suen 

galda okerrak zurrunbilloan datoz. Ib. 78. Illintiak agoa bete galda urdiña botatzen zuten pertzaren azpian. Ib. 

79. Aizatuz maitasun-galda. "Avivando la llama del amor". Or Eus 76. Galda apaltzen danean. Ib. 286. Parisko 

argi-itsasoak leen bezin geldirik zirauen [...], urrutiko galda eskerga baten errauts epeldua bezelakoa. Txill Let 

133. Oraintxe izkutatzen da eguzkia urre-galda or diztiratsutan. Ib. 141. Sukar ezkutuak / artu zizkidak nere 

barruak. / Galda baten mende. NEtx LBB 268. Lurraren egarri zauritua / tortika galdak arrakalatua. Azurm 

HitzB 68. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Au esan orduko, su-galda: berrogei bala, tximista bezala yaurti 

ditiagu ire erregeontziak zulatzeko, ingelesa! 'On ne voit qu'une flamme'. Or Mi 8. Asieratik amaitu arte, etzaio 

goi-galda ez itzali ez maxkaldu. TAg Y 1933, 22. Biotz bi maite-galda aretan urtzeko zorian zeuden. NEtx LBB 

43. 

�5. "Kalda (BNc) sed ardiente, abrasadora" A. "Yadanik hiru baso ur edan tuzu, zer khalda duzun! (BN-lab)" 

Ib. s.v. yadanik. � Harotz eta kantari zaharrek bethi khalda zuten zintzurrean. Hb Egia 136 (v. tbn. 141). 

Gaurkoak bezalako izialdura eta jostetek khalda eman ere daukute. Barb Sup 126. Khaldarekin ezinez iraun 

gehiago, / ur handira jautsi zen, etzela hil gogo / bederen edan gabe duphatra bat trago. Ox 130. 

�6. (V-ger-m-och ap. A). Calor del sol, rayo(s) del sol. "Reverberación del sol" A. � Eguzki-izpien galda 


mende. 

305


urratuz. "La braise". Or Mi 102. Goxeko galdatara / txakurrak etzunik. "Al sol de la mañana". Laux BBa 50. 

Eguzkiaren galda eztator oneraño. Ldi IL 145. v. tbn. Erkiag Arran 155. Besotik lotuta zebiltzalarik bide-berrian 

eguzki saminaren galdan. Mde HaurB 69. Zapi zuriak katigu dagoz / eguzkiaren galdatan. Gand Elorri 63. 

Eguzki jaunak, urre ta sutan, galda-jaia duenean, / zeru-gaillurra argi bizitan irabazi ondorean. NEtx LBB 195. 

� (Como segundo miembro de comp.). "Galdia, candente, ardiente. Eguardiko euzki galdia artu genduan 

Elosura eldu baño len, aguantamos el sol ardiente del mediodía" Etxba Eib. "Euzki-galdia, sol de justicia. 

Eguardiko euzki-galdatan etorri biar izan da" Ib. Los más frecuentes son eguzki-galda y bero-galda. v. 

EGUZKI-GALDATAN. � Eguzki galda galdan / izerdiz beterik. DurPl 68. Eguzki galda beroen azpian. Ag G 

209. Udako bero galdatan, izerditsu, arnasestuka. Ib. 5. Eguzki-galdak eta aize leorrak mendi sollean baño 

askoz ere kalte gutxiago egiten dute zuaiztian. Munita 16. Uda-galdatan lats iauzkarian egarria berdintzea bezin 

atsegingarri. Ibiñ Virgil 46 (v. tbn. 103). Bero galdatan ordea, zelai itzaltsua billatu ezazu. "Aestibus at mediis; 

au plus fort de la chaleur". Ib. 101. v. tbn. Kk Ab II 103. SMitx Aranz 106. Basarri 100. Gand Elorri 96. Berron 

Kijote 140. 

�7. (V-gip, G), kalda (V, AN-5vill, L, B, BN). Ref.: A (galda, kalda); SM EiTec1 y Zubiau Burd (galda). 

"Fundición, fábrica donde se funden los metales. Oindiok oraintxu, xemei barik asi ziran galdak pe aberastu ein 

ditxuk" SM EiTec1. "(V-gip), fundición, hornada" Zubiau Burd. 

�8. "Galda (Vc, G), caldo de metal" A, que cita a Apaol (v. infra GALDAN). 

�9. "Galda (V-m), temple del hierro rusiente" A. 

�10. Fusión. � Itxura guziak galda gori batean galduak gelditzen dira. "En una fusión incandescente". MEIG 

IX 130 (en colab. con NEtx). 

- GALDA HARTU. "Caldeado, [...] galda artua" Lar. "El rayo [...], según otros (Axpe-Arrazola) es de hierro 

que, al decir de la gente, no es capaz de soldarse con otras piezas porque no toma temple (= galdaik ez dau 

artzen)" AEF 1932, 108. � "Calentamiento, acción de calentarse. Khalda bat har dezagun" H (ap. DRA). 

- GALDA BATEKO. "Cuatro piezas en que se parte el agoe, lobo" Mg PAb (ed. 1899), 91. "Galdabatekuak 

(Mg), se dice de las cuatro piezas en que se divide la goa. Indica 'de una hornada o colada'" Zubiau Burd. � 

Galdabatekuak. Mg PAb 135. 

- GALDA EMAN (Lar, g. emon Añ). "Caldear" Lar, Añ. 

- GALDAN, KALDAN (H (que cita CatLav), A). "Labea kaldan, lurra kaldan, el horno caldeado, la tierra 

caldeada" A. � Labe gorri batetara khaldan zegoela arthikiak izan zirenean. CatLav 343 (V 166). Etsaiez 

ausikiak garenean, [...] gure bihotza khaldan eta sutan jartzen [da]. He Phil 232. Ene arima egartsu khaldan 

dago. EucolT 26. Galdan dagoan labean. AA I 578. Agorientak khaldan zintzurra ematen. Hb Esk 229. Oi 

Maria, zure bihotza khaldan dago Jainkoaren alderako suaz. Dv LEd 279. Bertze batzu khaldan kasik su 

phindarrak atheratzen zeztela sudur puntatik. Elsb Fram 148. Gorrituak, kaldan, hats-hantuak [haurrak]. JE Bur 

80. � [Leize izigarriaren] zolan ikusten ditut su-garrak khalda bizian. Dv LEd 169. Galda bizian dauden 

auzibideak. LibDot 1. 

� (Con reduplicación intensiva). � Galda galdan dagoan burnia baño gorriagoko oñaztuak. Apaol 56. 

- GALDAPE. (En casos locales de declinación). � Patar haretsu batean, / Ekhiaren khalda-pean. Gy 178. 

Lurrun jario dago ondarra eguzkiaren galdapean. TAg Uzt 37. Eguzki-galdapetik iges egiteko. Erkiag Arran 25. 

� (Con determinantes). � Eguzkiaren galdape kiskalgarrian koipea bezela urtzen dira. TAg Uzt 92. Udako 

galdape kiskalgarrian. Ib. 158. 

- GALDATAN. "Galdetan, en llamas, ardiendo, quemándose" Asp Leiz2. � Begi-biotzak galdatan. SMitx 

Aranz 158. 

galdaka, kaldaka. � Ardientemente, con afán. � Etxe hortan bazela "The Basque" edaria. Bai eta erdaldunak, 

trumilka horrat joaki eskualduntzerat "the" hortarik kaldaka edanez. Apesteguy GH 1923, 63 (ap. DRA). 

1 galdaketa. � Fundición. � Fisika, Kimika, Burdin-galdaketa, Timizt-arloak eta Metafisikako yakintza batzuk 

burutapenetan murgilduta erabiltzen dabe. Abeletxe GaziG 137. 

2 galdaketa. � Interrogatorio. v. galdeketa. � Galdaketaz-galdaketa nerabiltenean [D.G.S.-eko kalabozoetan]. 

MEIG IX 92. 

galdakizun (Dv, H). � "(Chose) qu'on peut demander" Dv. "Qui est à, qui n'a pas encore été demandé" H. v. 

galdekizun. 

galdakor, galtakor. � Exigente. Cf. galdekor. � Arimaren griñaldi güzietarik hügüna da hotzena, aidürena ta 

galtakorrena. Egiat 223. 

galdaldi, kaldaldi (H kh-). � Pasada por el fuego. "Chaude" H. � Azal-xigorrak eskuan geldi / nai lukete lanik 


mende. 

306


bage; / beste galdaldi labur batekin / aski beztuko dirade. "Con otra breve llamarada". Or Eus 91. 

galdamenda. "(BN-bard), demanda, petición" Dv (ap. DRA, pero no lo encontramos). 

galdara (V; -ea (det.) Lar, Añ, H), kaldera (V-gip, G-azp; Lcc (-ea, det.), Urt I 322 y III 433), kaldara (V-gip; 

Lar DVC 198 (-ea, det.)), goldara (-ea (det.) Onaind EEs 1931, 57), galdera. Ref.: A; Urkia EEs 1930, 8; Iz 

ArOñ (kaldá(r)a), UrrAnz (gáldaria); Etxba Eib (galdaria); Elexp Berg; Garm LexEV 279; Holmer ApuntV 

(galdare, mal deducido de galdarie). �1. Caldera, caldero. "Caldera de cobre" Lcc. "Kaldara. Abereentzat 

janariak egosteko ta ontziak garbitzeko ura berotzeko ontzi aundia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 8. "Sugáiñe(r)a 

kaldária" Iz ArOñ s.v. subúrura. "Galdara aundi bat morokilla ta esnia eizu" Etxba Eib. "Galdara haundi baten 

egosten zan artua ta esnia" Elexp Berg. Cf. Deen II 22: "Kalldura, kietell, Kessel, caldera". Cf. LexBi 

galderapeco y calderapeco 'sirviente'. Cf. erregaldara. � Tr. De uso gral., si bien es mucho más frecuente al 

Sur y no está documentado en suletino. Galdara, ya en Moguel, es la forma preferida por los autores 

meridionales del s. XX; kaldera, que se encuentra tbn. en Micoleta, es la única variante atestiguada al Norte 

(khaldera en Jauretche 386) y se encuentra tbn. en autores meridionales, gralmte. populares. Hay además 

galdera en Bilbao. En DFrec hay 3 ejs. de galdara. � Ekarzu kaldera bete ur. Mic 14v. Kaldera irakituak. Brtc 

150. Suzko kaldara goritubetan bizi bizirik eta pillosik erretan eta kiskarketan. msOñ 159r. Topinak galdariari, 

ipur balz. Mg PAb 123 (recogido tbn. en Rollo 24T). Gathanborak eginez saski hustuekin / eta aphaleko boz, 

kaldera tzarrekin. Hb Esk 230. Gosaltzen, galdara ori bat esnez betea aurrean zutela. Apaol 51. Or da emen, 

burdiñazko topiñ da galdarak (maskelua, pertza, burni-pertza). Ag AL 60. Galdarea irakitten ipiñi. Altuna 84 

(cf. ib. galdara bat). Kendu dabe galdaria laratzutik. Kk Ab II 35 (cf. ib. galdara bat). Gertu eban galdera bat 

ur bero. Bilbao IpuiB 214. Doniñe goisien, euskijen urtetean, Maruelexan urteten dau lurretik galdarie (V-ger). 

JMB Mund I 15. Aragillia aizto zorrotzakin eta emaztia galdara aundixagaz eldu ziran txarri-kortara. Etxba 

Ibilt 462. 

v. tbn. Noe 95. And AUzta 81. Kaldera: Echag 145. Alz STFer 112. Tx B II 116. Kaldara: And AUzta 54. 

�2. Caldera (de vapor). � Aita Remik ere, bikari jeneralgoa utzirik, untziko khalderak hartu zituen; kautergoan 

hasi zen. Prop 1899, 189. Galdarien erreparasiñue biar eideu oiñ be baforak. Ort Oroig 114. "Akulamendi" 

bezelako ontzietan ezin izaten da pasa aurreko aldetik atzeko aldera [...], tartean galdarak eta makinak egon oi 

diralako. Anab Poli 62. 

- BURDIN-KALDARA. v. s.v. burdina. 

- GALDARA-KONPONTZAILE. Calderero. v. galdaragin. � Galdara-konpontzaille bat etorri zan etxera eta 

latoi kaskoa ebaki eban galdaria maniatzeko. And AUzta 81. 

galdarada (Lar � Chaho y H). � "Calderada" Lar. 

galdaragile, kalderaegile (Volt).� Calderero. "Chaudronnier, kalderaegilia" Volt 62. v. galdaragin. � 

Ateetara etorri yatan pezkin edo galdaragille bat. Or Tormes 43. 

galdaragin (Ast Apol 90), galdarakin (Lar � Chaho y H), kaldaragin. � "Calderero" Lar. v. galdaragile. � 

Kaldara giñak eta kapadoriak gaurko egunian trataitan ditube misterio altu oneik euben lagun batzuben 

asuntuak baliran legez. msOñ 31v. 

galdaragintza, galdarakintza (Lar � Chaho y H). � "Calderería" Lar. 

galdaraki. � Cobre. v. tupiki. � Dultzeiña, galdarakizko tresna, tronpet eta beste aparatu zaratatsuak. 

Akordagoitia EEs 1915, 253 (ap. DRA s.v. aparatu). 

galdaratto, kalderatto (Urt III 433). � Dim. de galdara. "Cacabulum" Urt. 

galdaratxo (Lar � Chaho y H), galdaratxu (Vc ap. A), kalderatxo (Lcc, Urt III 433). �1. Dim. de galdara. 

"Caldera pequeña" Lcc. "Calderilla" Lar. �2. "Galdaratxu (V-m), voltereta, cabeza abajo" A. v. galdatziku. 

galdaratzar (Lar � Chaho y H). � "Calderón" Lar. 

1 galdari, galthari (Sc ap. Lrq). � "Demandeur" Lrq. v. galdatzaile. � Zorren galthariak aidürü. Egiat 45. 

2 galdari (Lar � H). � "(Es un) perdido, galdari bat da" Lar. "Dissipateur, prodigue" H. 


mende. 

307


galdario. "(G, msLond), petición" A. 

galdarraztatu (-au V-ple-arr-oroz ap. A), geldorraztatu (-au V-arr ap. A). � "Escaldar, pasar las viandas por 

agua herviente" A. v. gardostu. 

galdarropa. "Devantière" Dv. Cf. Deen I 315: "Galdaruba, svunta, Schürze, delantal". 

1 galdatu (G, AN, L, BN, S; H), galtatu (-th- S). Ref.: A (galda, galdatu, galthatu); Satr VocP (galdatu); Gte 

Erd 129; EAEL 64. � Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional. Galdatu es la forma más extendida 

(aparece tbn. en Oihenart y Tartas), mientras que galthatü es gral. en suletino. Si bien el rad. galda se documenta 

ya en Gasteluçar y galtha en Belapeyre, hay rad. galde en Dechepare (Adorezak debozionez eta galde grazia. E 

17; el ed., en nota, piensa tanto en galdatu como en galdegin, pero de hecho en el Lexicón lo incluye bajo 

galdatu); en contexto similar, es decir, sólo ante las formas del aux. de imperativo, hay galde tbn. en otros 

autores que no emplean galdetu, como Voltoire (180 galdezazu), Tartas (Arima 43 galdezazu, pero galda 

banezazu Onsa 74; Arima 5 galda ezazie), Laphitz (19 galdezozu, pero galda diozegun 15, ez galda 1, galda 

zitzaten 137) y galthe en Maister (galthezazü Mst III 49, 3, pero eztezazüla galtha I 5, 1 y III 37, 3, galtha eta 

entzün itzazü I 5, 2). Estas formas de imperativo aparecen tbn. en Barbier, que emplea tanto galdatu como 

galdetu (Leg 66 galdezok), mientras que encontramos formas del tipo galda zazu en Jauretche (181 galda zazue), 

Zalduby (RIEV 1908, 772 galda zatzue), Hiriart Urruty (Zez 61 galda zozu) y CatJauf (17 galda zozu). Con todo, 

los ejs. de galde- que se han considerado, es probable que provengan de galda + e-. 

�1. Preguntar. "Demander, interroger, questionner. Galda ezazu gizon jakintsun bati, interrogez un homme 

instruit" H (ap. Lh). "Galda (G, AN, BN), indet. de galdatu, preguntar. Se usa mucho como imperativo" A. 

"Galdatu dako (BN-arb)" Gte Erd 129. Los lexicógrafos que dan como única acepción "demander" se han 

recogido sin excepciones infra (v. (2)), si bien es notorio que pudieran, en algún caso, referirse tbn. a esta 

acepción. v. galdetu, 1 galdegin. � Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional, ya desde Dechepare. Al 

Sur se documenta en Xenpelar, Beovide y en algún autor meridional de cierto nivel de la 2. a mitad del s. XX. 

Hasta mediados del s. XIX, los testimonios textuales son sobre todo suletinos, extendiéndose posteriormente su 

uso a toda la tradición septentrional. En esta acepción, aparece junto a galdetu, en diversas proporciones, en 

Duvoisin, Xenpelar, Beovide (AsL 212), Hiriart-Urruty (Aurp 82), Arbelbide (Igand 60), Etchamendy, Mirande 

(Pr 308), Larzabal y Xalbador (Odol 346). En DFrec hay 79 ejs. de galdatu, 33 de ellos septentrionales. � Ohi 

nola aspaldian nahi etzait minzatu, / zerk anderehantu duien behar dizit galdatu. E 161. Batak bestiari galtha 

eta ihardets. Bp II 34. Gure arrazoari galtha beikiniro nola hantik ezkaparazi gündükian. Egiat 249. Dugun 

galda gure buruei eia Saindutasuna den guk gehienik estimatzen dugun kalitatea. Jaur 207. Zer nahi duk? deio 

galthatzen. Arch Fab 119. Eta bildürik [...] lege-erakasliak, galthatü zeien nun behar zian Kristek sorthü. Ip Mt 

2, 4 (He, HeH galdez zegokoten, TB, VocBN galdegin, Dv galdeka zagokioten). Hemen nik galdatu nahi 

darotzut: Zer egin izatu nahiko zinduen? Dv LEd 198 (Cb Eg II 110 galde nai dizut). Iñaziori galdatu zion 

Loiolatarra zenez. Laph 127. Bazakiten norat bil eta nun zer galda. StPierre 32. Galdatu-ta bidea eskuin den 

al'ezker, / onts'ikasiak baitu erraiten mil'esker. Ox 176. Ez otoi eni galda / delako kondaira / nun noiz gertatua 

den. Etcham 61. Zendako galdatzen dautazu hori? Larz Iru 142. Mundu guztia, izan ere, perpaus arruntenetatik, 

baiezko nahiz ezezko, abiatu ohi da galdatzeko egiten direnetan bukatzeko. MEIG VI 148s. 

v. tbn. Tt Onsa 74. MarIl 76. JE Ber 54. Barb Leg 24. Iratz 126. JEtchep 111. Lasa Poem 90. Galthatü: Mst I 5, 

1. Etch 348. CatS 101. UNLilia 21. Balad 41. Mde Pr 124. Galtatu: AstLas 54. 

� Bati galda, bertzeari galda, ez mutil ez nausi, nehok ezin eman zion garbitasunik. HU Aurp 206 (v. tbn. la 

misma expr. en Lf Murtuts 74). Horrela ibili zen Aita Apalategi, bati galda eta besteari zirika. MEIG III 55. 

� (Aux. trans. bipersonal). � Korajerik badügünez / zeren gütüzün galtatzen. Xarlem 239. Galdatzen naute nik 

egun hortaz / eian zer pensatzen dutan. Mattin 62. 

� (Dv, H). (Acompañado de instr.). Preguntar por, preguntar sobre. "Norbaitez galdatzea, s'informer, s'enquérir 

de quelqu'un" Dv. "Zutaz galdatzen zuen araxtian aitak, votre père s'informait de vous tout à l'heure" H. � 

Ametsez zereioan Erregiñak galthatü. Egiat 272. Orduan galdatzen du bere biotzeko esposo maitiaz. Bv AsL 

186s. Honetaz, egia zor dut, zerbait galdatu dit batek baino gehiagok. MEIG VI 172. 

� (H). (Acompañado de objeto no pronominal (ni afines, como gauza bat) ni oracional). "Xeheki galdatu daut 

katixima, il m'a questionné le Catéchisme au menu" H. � Lendabiziko borondatia / zedorri nizun galdatu, / 

gurasuen lizentziya're / bertara juanik logratu. Xe 190. Jaunaren Apaizari galdatu zion itz aien azaldia, 

esplikaziua. Bv AsL 57. Galdatzen daukute ardura, gure mintzai huni lotzeko eskualderik hoberena. HU Aurp 

217. 

�2. (AN, L, BN, S; Ht VocGr 346 y 373, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), galtatu (-th- S; -th- VocS 132, Gèze, Dv 

(S), H). Ref.: A (galdatu, galthatu); Lrq (galtha); Satr VocP (galdatu); Gte Erd 104; AtSac 33; EAEL 269. Pedir, 

implorar; exigir, demandar. "Galdatu-nahi (subst. et adj.), Bazuen galdatu-nahia bainan ez da ausartatu, il avait 


mende. 

308


le désir de demander, mais il n'a pas osé. Zuk galdatu-nahirik ere, hobe duzu ixilik egotea, bien que vous soyez 

désireux de demander [...]" Dv. "1. demander quelque chose que l'on veut obtenir. Laguntza galdatzea, 

demander secours. [...] Demander à, demander de. Eztu dostatzea baizik galdatzen, il ne demande qu'à s'amuser. 

Entzuna izatea galdatzen du, il demande d'être entendu. (Absolumment) quêter. Athetan galdatzea, quêter aux 

portes. 2. demander, exiger, enjoindre. Iainkoak galdatzen duen eztitasuna, la douceur que Dieu demande. 

Legeak, zuzenak hola galdatzen dute, la loi, la justice le demandent ainsi. 3. demander, avoir besoin de. Lurrak 

galdatzen du ongi lant dezaten, la terre demande qu'on la travaille bien. 4. demander en mariage. Galdatua den 

neskatxa, la fille qui a été demandée en mariage. 5. demander, appeler quelqu'un. Galdatzen dituzte langile 

gehiago, on demande plus d'ouvriers. 6. demander, terme de jeu de cartes. Galdatzen dut, je demande" H. 

"Galdatu [...] 3.º (AN, BN), reclamar, exigir; 4.º (L, BN, S), pedir" A. "Otoan sar gintezen galdatu zigun (BNlab), 

galdatu dakot hori egin dezan (BN-arb)" Gte Erd 104. v. eskatu. � Tr. Propio de la tradición septentrional, 

ya desde Dechepare (cf. supra lo dicho sobre el posible rad. galde) y Leiçarraga. En esta acepción, aparece junto 

a galdetu, en diversas proporciones, en Etcheberri de Ziburu, Gasteluçar, Monho, Bordel, Zalduby (RIEV 1908, 

772), Elissamburu (Fram 108), Arbelbide (Igand 88), Barbier, Mattin (60) y Xalbador (Odol 93). Cuando el 

complemento es una oración, el verbo de ésta va usualmente o bien conjugado en subjuntivo o con el suf. -t(z)ea 

(parece que es -t(z)eko, en cambio, cuando el sentido es 'exigir, demandar': v. infra el ej. de Etchahun, que usa - 

t(z)ea en otras ocasiones (p.ej. 582)). 

� Gizonetarik aiuta galdatzea. Lç Ins E 1v. Ogia bortaz borta galdatu. Tt Arima 66. Grazia galda Jinkoari / 

gau eta egun gustiez. Gç 162. Zer xahütarzün galthatzen derikü sakramentü hunek? Bp I 73. Hasperenez 

galthatzen baitzien Mesia jin ladin. Bp II 15. Hañ beste desirküntereki galthatzen deien gaiza. Mst III 49, 2 (Ip 

galthatzen; SP eske dagoskan). Konfrariako beharrak galthatzen dian bezanbat. Mercy 37. Ala ni kausitzen 

bainaiz ongi urrikitua, / [...] Lapurtarren bozak harentzat galdaturik! Monho 60. Akzione horren saintütarzünak 

galthatzen dian preparazione eta debozioneareki. UskLiB 93. Egin zuen galdatua izan zaiona. MarIl 70. [Aitak] 

jaun horier galthatü ükhen otoritatez, / presu begiratzeko librantxaik ükhen gabez. Etch 142. Galtha ezazie eta 

emanen zaizie. Ip Mt 7, 7 (TB, Dv, Leon galda; Lç, HeH eska, He galde, EvL galdegin). Nola galdatu behar da 

hori potikarietan [...]? Dv Lab 160. Bi ephai-aldi ditu treflak. Etzaio gehiagorik galdatu behar. Ib. 96s. 

Bertzerik ez zuen galdatzen Iñaziok Jerusalemerat urririk juaitea baizik. Laph 60 (v. tbn. 12). Moienik segürrena 

Jinkuaganik galthatzen derogünaren ükheiteko. CatS 66. Hola du galdatzen justiziak. Lap 152 (V 68). 

Xahütarzünaren galthatzeko othoitzia. Ip Hil 260. Gizagaizoak galdatu du otoi utz zezaten azken jalgitzera. HU 

Zez 162. Haren Aitari haren izenean galdatu guziak izanen ditugula. CatJauf 98. Bermatzeko, gure adimenduak 

galdatzen ditu bazter nasai eta goriak. JE Bur 48. Joan-Ederrek, azkenean, galdatu bezala egiten du. Barb Sup 

22. Bertzeek esku sobera ukan dezaten hastio zaiku; guk bizkitartean galdatuak oro nahi. Leon Imit I 16, 3. Lo 

egitea galdatu zuten etxe batean. "Ils demandèrent à dormir". Barb Leg 60. Fagore bat banuke / galdatzeko zuri. 

Balad 215. Metten eskiaren galthatzera. Mde Pr 122. Kafe beltz bat! galdatu zuen. JEtchep 85. Lehen dantza, 

ene galdatzen dautzut!... Hitzemaiten duzia? Larz Iru 140. 

v. tbn. Volt 277. O Pr 332. JesBih 444. CatLuz 2. Jaur 184. ETZ 310 (Bidarrai, 1876). StPierre 29. Ox 109. 

Etcham 48. JE Ber 69. Lf Murtuts 51. Ardoy SFran 335. Galthatü: FPrS 29. Egiat 255. UskLiB 81. Arch Fab 

215. Etch 322. Balad 72. Galtatu: AstLas 55. Const 43. 

� (Aux. trans. bipersonal). � Ezi Xarlemaiñak eztin / hireganat amuriorik, / zunbait nahi emastetako / 

galthatzen aian hi. Xarlem 109. Jente maiteak, galdatzen zauztet / zonbeit minuta barkatu, / espos gaztier nahi 

nituzke / bertsu batzuek kantatu. Mattin 76. 

� Zer, ordian, egingei düzün galtha? Laur mürrüen artian ezar dezan. Egiat 200. Kolpatü düzünari zoaza 

barkhamen galtara. Ib. 226. Jendarma batek elki barrikota [...]. Bestiak izena galta. AstLas 61. 

� (Part. en función de adj.). � Nik orduan sakelan sartzen dut eskua / eta atheratzen dut paper galdatua. Elzb 

Po 209. 

� (Acompañado de tema nominal nudo). "Ephe galdatzea, demander délai. Diru galdatzea, demander de 

l'argent" H. � Athez athe dute ostatu / etzitekotz galdatu. EZ Noel 49. Bekatü orotaz parkamentü ümilki 

galthatzen deriozielarik. FPrS 32 (FPrBN 22 eskatzen). Haurrek ogi galthatü die, bena eztie ediren hura eman 

derienik. Bp I 18. Beraur eztiaukezü ixilik segretü galthatü deitadanian. Mst III 45, 4 (Ip eni gomendatü 

segretia). Inütil ükhenen dük / sekurs galtatzia. Xarlem 357. Bere lagunen odolaz / arrazoin galdatzeko. Monho 

44. Jainkoari indar eta bihotz galdaturik. Laph 167. Galdatu zion bere berri. Ib. 78. Bekhatu da azti, sorgin edo 

bertze holako zonbaiti kontseilu galdatzea? CatJauf 77. 

v. tbn. Tt Arima IX. Mercy 31. UskLiB 74. Dv LEd 44. CatS 88. Ip Hil 224. Larz Senper 38. 

�3. (H). (Aux. trans. bipersonal). Llamar, reclamar, invocar, preguntar por. "Nausiak galdatzen zaitu, le maître 

vous demandez" H. � Galthatzen eta deitzen düielarik [...] deboki Jesüsen izen saintia. Mercy 6. Haurraren 

atxikitzeko / anaia zuen galdatu. Bordel 96. Ah! zuk saindua galdatzen duzu [...]. Zato, jauna, zato; non den 

erakutsiko darozut. Laph 104. v. tbn. Ip Hil 150 (galthatü). Gure gizonek jaun erretora galdatu dute, eliza hetsia 

ikustearekin. HU Zez 129. On direno galdatzen dituzte, egin dezaketena egin. JE Bur 106. Erlisionearen 

erakusten ibil dadiela [apeza] eskoletxeetan, ontsa; deus hori baino zuzenagorik, hortako galdatua den ber. Ib. 

55. Etxekoak, laster alhorren gainerat! / Iguzkiak gaitu galdatzen lanerat. Ox 166. 


mende. 

309


- EZIN GALDATUZKO. "Qu'on ne peut demander" Dv. 

2 galdatu (V, G; Lar, Añ, H), kaldatu (kh- Dv � A; H), kaldeatu (AN-araq). Ref.: A; Iz ArOñ (galdáatu); SM 

EiTec1; Satr VocP (kaldeatu); Garm LexEV 268. �1. Caldear, poner al rojo; abrasar; templar (el hierro, etc.). 

"Caldear" Lar y Añ. "Chauffer au rouge, rendre incandescent; au fig. embraser" Dv. "Donner une chaude, une 

chauffe au feu de forge" H (ap. Lh). "Galdáatu, galdáaketan, caldear" Iz ArOñ. "Caldear (en el tratamiento 

térmico). Sarri galdatutako galtzairuak, ur-ebagixak ugari" SM EiTec1. "Acción de poner a punto el horno" Satr 

VocP. � Arria karobian galdatzen eta auts biurtzen da. AA I 412. Errementarijan goritu ta galdaturiko 

burdiña. Ur MarIl 40. Burdina sutegian baino khaldatuagoa ilkhiko naiz. Dv LEd 81 (Cb Eg II 39 irazakiago). 

Nere hoztasuna berotzen du, nere bihotza khaldatzen. Ib. 92. Burdin ziri bat kaldatu (1884). HerVal 149 (el ed.: 

"kaldatu, templar el hierro"). Eguzkia bideak galdatuten asi baiño lenago. Ag AL 68. [Suak ozka dagion egurra] 

pixkaka galdatuz doa, ta azkenik gori-gori itzultzen. Onaind in Gazt MusIx 148. 

� (Part. en función de adj.). Ardiente, abrasador. � O ene Jesusen bihotz adoragarria, amodio dibinoaren labe 

khaldatua! JesBih 440. Suaren gar isiotu eta galdatuetatik zaindu. Itz Azald 85. Ikusi eben etorten eleizarantz 

enparantza galdatuaren erdi-erditik gizon bat kapiaz batuta burutik oñetara. Kk Ab II 103. 

�2. (V-gip; Lar, Añ, H, Bera), kaldatu (L-ain ap. A; Lar, Añ, H (kh- ap. Lh)). Ref.: Etxba Eib; SM EiTec1. 

Soldar, fundir. "Calzar azadas, rejas de arado, picos, etc., añadirles hierro o acero cuando están gastados" A. 

"Unir dos hierros por el fuego. Errementarixari eruan biarko detsazuz zati bixak galdatzeko" Etxba Eib. "Fundir 

(Zarrak erabiltzen dute). "Aurrera"-ko labak amaika burdiña galdatutakuak dira" SM EiTec1. � Urrun oiñaze 

sakonak! Zabal garai-otsak! / Gugan galdatu baitira / iru zorionak! Ker Bitargi 73 ("soldar, fundir" en el voc. 

del final). 

galdatxin. "Reverberación del sol" Asp Leiz. v. galda. 

1 galdatzaile (Dv, H), galdatzale, galdazale, galtazale (-th- S ap. Lrq), galdazaile, galtazaile (-th- H). �1. (El) 

que pide, demandante; pretendiente (de una dama; designa tbn. a los que le acompañan en la pedida); postulante. 

v. galdetzaile. � Tr. Propio de la tradición septentrional; atestiguado primero en Maister, se encuentra sobre 

todo desde finales del s. XIX. � Zure praube amuina galthazale bat nizan bezala. Mst IV 14, 2 (SP, Leon 

eskale, Ip eskele). [Neskatxaren] galdea onhartua bazen, berehala galdazaleek ekharri dohainak ahaide guzieri 

emaiten ziotzaten. Prop 1887, 32. Eman bihotz onez, galdatzaleak dabiltzan tokietan. HU Zez 141. Berrogei mila 

buru galdatzailea, beldurrez naski berea gau hartan gal zezan, zalhu itzali zen. Elsb Fram 133. Kabala 

eskaintzale anhitz, galdazale guti. EGAlm 1898, 15 (ap. DRA). Saltzeko direnez galdatzalerik nehor ez. EGAlm 

1899, 19 (ap. DRA). Alabaren galda-zailea. Prop 1902, 212. Ahabetheka hasten zaitzo mehe galthazaliari erriz 

eta farraz. Eskual 7-2-1913 (ap. DRA s.v. ahabetheka). Beharko othe dugu, galdatzale faltan, mutxurdin gelditu? 

Herr 27-2-1958, 4. Xehetasun galdatzaileri, xehetasun egi-egiak emanen dazkotet. Larz Iru 142. v. tbn. Ip Hil 

151 (galthazalia). Leon Imit III 49, 7 (Ip galthazalia; Ch galdetzaille). 

�2. (H). (El) que pregunta; encuestador. "Galdatzaile zozoa, mutur huts, (le sot questionneur reçoit sur le 

museau) à sotte demande point de réponse" H. � Biltzaile den galdatzailea eta berri-emaile den erantzulearen 

arteko elkar-hizketan. MEIG VI 130. Erraz ager daiteke zer jakin nahi zuten galdatzaileek, eta zergatik. MEIG 

IX 149. 

2 galdatzaile (Lar, H), kaldatzaile (Lar, H (kh-)). �1. "Soldador" Lar. �2. (H), kaldatzaile (kh-.Dv � A; H). 

"Chauffeur (arts et métiers)" Dv. "Qui chauffe au feu de forge" H. 

galdatze. � Petición. � Potaren galdatzia. E 168. 

galdatziku. "(V-m), voltereta, cabeza abajo" A. v. galdaratxo (2). 

galde (L, BN, S ap. A; Ht VocGr 346, Dv, H), galte (R ap. A). �1. Petición, demanda, solicitud, súplica; 

exigencia, orden; convocatoria, cita. "1. demande d'une chose que l'on désire obtenir. Laguntzaren, osasunaren, 

biziaren... etc. galdea, [...]. Elizakotzat, beharrentzat galdea, [...]. 2. demande, la chose demandée elle-même. 

Zure galdea ukhanen duzu, [...]. 3. demande, pétition qu'on adresse à une autorité. Egin dut ene galdea 

auzaphezari, [...]. 4. demande que l'on poursuit, prétention en justice. Tribunalak gure galdeak egotzi, iraitzi 

ditu, [...]. 5. demande, terme d'économie politique, de commerce. Saltzeko hagitz, galde guti, [...]. 8. demande en 

mariage. Ezkontzekoa da hulako neskatxarekin, iadanik galdea egina du [...]. 9. demande, action d'appeler 

quelqu'un auprès de soi, au lieu où l'on est. Aitak igorri dio Ameriketarako galdea" H. v. galdo. � Tr. Propio de 

la tradición septentrional ya desde sus primeros textos (v. infra GALDEA EGIN para Dechepare y Leiçarraga); 

al Sur sólo lo hemos encontrado en Echagaray y Xenpelar. En DFrec hay 61 ejs., 37 de ellos meridionales. � 

Saindu guztiek [...] dutela podorea / presunari ardiasteko premiazko galdea. EZ Man I 27. Adiskidetasun 


mende. 

310


falsoak azkenean itzultzen dira hitz busteletara eta haragizko galdetara. SP Phil 302 (He 303 galde 

ahalkegarrietara). Bertzei bere galdeak errexkiegi konplitzen zaizkotela. Ch I 16, 3. Hemen naiz ethorria zure 

galderat. Lg I 252. Zure galde hutsez obligatuko duzu Jainkoa grazia egiterat. Brtc 186. Bere esperantzan ta 

galdetan enganatua. Dh 88. Kongregazionean sarthu nahi direnen galdeak. JesBih 420. Gizonek sinhetsi dute 

Ebandelioa, bere galde hertsi eta minen gatik. Hb Egia 147. Bihotzen galdea da Yainkoa; gizonen izateari 

darraiko. Ib. 25. Alare eziñ jaso / lepoko jualia, / buruba makurtuta / zerbaiten galdia. Xe 299. Berrogoi 

urthetara / zoala jadanik [neskatxa] / [...] loriatu zen / galdea izanik / Manex Pamplan ezkila / joilearen ganik. 

Zby RIEV 1908, 773. Handik goiti banituen bethi eta bethi galdeak ian ez ote nuen gehiago. Jnn SBi V. Seme on 

batek entzuten eta onhartzen ditu bere amaren galde zuzen guziak. Lap 278 (V 126). Eskual-herrian baino [...] 

galde gehiago zuelakotz, noiz nahi Landesetako zoko batzuetaraino bazoan predikatzerat. HU Aurp 148. Zertako 

dudan [elizako] borten hausteko galdeari ezetz ihardetsi. HU Zez 135. Irakurri ondoan L. Lasserre, gure 

inprimatzaileak egin darokun galdea, inprimatu nahiz Katixima edo Fedea Laburzki. CatJauf II. Merkatua hasi 

gabe ezarria da athean, auzo hirietarik jin galdeen arabera, [...] zenbat egin dezaken egun hartan kiloak. JE Bur 

172. Atherbean badagoke zenbeit egun, laneko galdearen beha. Ib. 210. Euskara Semenariotan irakatsia 

izatearen galdea. Lander RIEV 1911, 592. Jainkoak, igorria zautan zerurateko galdea, nik batre uste ez nuelarik. 

Barb Sup 13. Heien sokorritzeko / bai lehen galdean. Etcham 213. Zortziak eta erditako zuen galdea eta 

tenoreko xuxen nahi zuen lekuan izan. JEtchep 82. Armadan sartzeko galdea athera zuen barneko sakelatik. Ib. 

93. Eriak hanbeste galdatzen baitu zu ikhustea, nahi izan diot satifamendu hori eman... Hortakotz igorri dautzut 

jin zaiten galdea. Larz Senper 116. Deusen galderik ez dautzut bada egiten ene baitarik, / ez gaztigua urrun 

dezazun, ez eta sari eskerik. Xa Odol 215. 

v. tbn. Monho 60. MarIl 82. Jaur 184. Dv LEd 150. Bordel 189. Gy 322. Laph 160. Arb Igand 176. Ox 147. Zerb 

IxtS 62. Mde Po 33. Ardoy SFran 245. Mattin 37. 

� (Como segundo miembro de comp.). "Appel au service militaire, appel de fonds. Soldado, diru galde handia 

egin da" H (ap. Lh). � Agirando galdea / Onenzarokoa. Echag 155. Lan hasia, edo alegia hasia ezin utz. ra-taplan-plan-plan 

berriz diru galdea! HU Zez 46. v. tbn. Ardoy SFran 108. 

�2. (G, AN, L, BN-arb; Lar, Mg Nom 66 (G), Añ (G, AN), Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 59. Pregunta. "Demanda, 

pregunta" Lar. "Questión" Ib. "Pregunta" Añ. "Demande, question, interrogation. Galde eta erantzunak, 

demandes et réponses. Horixe da galdea!" H. v. galdeitza, galdera. � Tr. Propio de la tradición septentrional 

(no suletina) desde Axular y, desde mediados del s. XVIII (CatBurg) de la tradición meridional (no vizcaína, 

salvo Erkiaga). � Nolatan egiten derauezu galde hori zeure etsaiei? Ax 449 (V 293). Hekin sekeretuak galde 

alferrez iakin nahiz ibiltea. SP Imit III 58, 7 (Ch kuriostasun, Mst txerkhü). Doktrinaren azaldura edo 

deklarazioa, galdez ta eranzutez. CatBurg 9. Annasek egin ziotzon zenbeit galde bere dizipuluen eta bere 

doktrinaren gainean. Lg II 261. Etzen bat atrebitzen hari galderik egiterat. Ib. 242. Ta kastidadéa / birtute 

ederréna / non dén dá galdéa. LE Kop 62. [Emakume zelotsua] batzuetan zelatan dabill, besteetan egiten ditu 

bere galdeak, zerbait jakiñ ote dezakean. AA I 583. Onelako galde zorrotzak Joseren aotik aditu zituztenean, 

[...]. Lard 55. Galdetu zion yakinari noiz arte eginarazi nahi ziotzan pasaieta alferrak. Galdetik ixildu arte, 

erran zion. Hb Egia 1. Galde oek bere buruari egiñaz. Urruz Urz 24. Eta, ortikan zirri eta emetikan galde, 

aitortu eragin zioten. Apaol 98. Galde guzien errepusta. Lap 23 (V 14). Hobekixago egin zinezake ene galdeari 

ihardestea, hoinbertze itzulika eta erasia ein gabe. HU Aurp 58. Kasik ahalke naiz horrelako galderik egiteaz. 

Arb Igand 93. X-garren Pioren kristau ikastiak beste galde bat dakar Irutasun deunaz: [...]. Inza Azalp 40. Au 

da batere asarre gabe / egiten degun galdia: / oiartzuarrak bestiak baño / eskasaguak al dia? Tx B I 113. Galde 

bera egiten dio bigarrenari, eta harek ere ezetz. Barb Leg 127. Orain, bada, adiskide antxean, galde txiki bat: 

[...]. Ldi IL 89. Ezin-itzurizko galdea. Mde Pr 84. Solas jarraikia, bainan galdez eta ihardespenez mailkatua. Lf 

in Zait Plat XV. Nola galdeari erantzuteko, or dago Jakintza. Vill Jaink 30. Nahiago diat hire galdea ixilik utzi. 

Larz Senper 22. Lehenik zer nahi galde mota eginen dautzute. Ardoy SFran 203. Nahi baitzuten haatik gizon 

bitxi horren berri jakin, hasi zitzaizkon dena galde eta kitzika. Ib. 169. 

v. tbn. ES 133. Ch III 58, 1. Cb EBO 62 (galde edo preguntak). Mih 38. Ub 7. Gco I 402. Dh 169. CerBid 3. 

MarIl 25. Izt C 232. Gy 156. Arr GB 6. Aran SIgn 59. Legaz 7. Bv AsL 33s. Jnn SBi 20. Elsb Fram XI. CatJauf 

IV. JE Bur 120s. Ag G 86. EEs 1917, 32. KIkG 3. Or Eus 369. FIr 189. Ir YKBiz 276. TAg Uzt 309. Zerb IxtS 69. 

Zait Sof 78. Lek SClar 119. Etxde JJ 160. JEtchep 108. Erkiag BatB 102. Onaind in Gazt MusIx 153. Ibiñ Virgil 

32. Xa Odol 63. MEIG VIII 24. 

� Galde bixiko guzieri batean erantzuten diezu. "Respondes omnibus etiam diversa consulentibus". Or Aitork 

275. 

� (Cf. infra (3)). � Jaungoikoak bere Elizari agertu dionaren galderik ez egin neri, ezjakiña naiz'ta. KIkG 28 

(KIkV 44 itaunik). 

� (Como primer miembro de comp.). � Ontan, nik galde-keiñu egin nionan, eta, "zer galdegin nai zenuke?" 

esan zidanan. Or QA 170. 

�3. (V-ger-m ap. A), galtha. (Usado como partícula invariable, precedido de gen.). Preguntando por, buscando 

a; pidiendo. "Pesquisa, rebusca. Zure galde datoz, vienen por usted, averiguando su paradero" A. v. infra 

GALDEZ. � Urtero beon galde, / etxe barrengoak, / eman dizaiotela / gau on Jaungoikoak. Echag 128. Nor 


mende. 

311


beren emaztiak / senarraren galde, / eta seme gaxuak / aitarikan gabe. Arrantz 100. Juan Jose Azpeitiyan / 

Bernardoren galde. AzpPr 126. Senhargeiak jin ziren Karen eta Maren eskien galtha. Mde Pr 122. Sekulako 

didar ta zaratak egiñaz etozan biak bietara astoen galde. Erkiag Arran 56. Doala nonor Txomin Egarriren 

galde. Erkiag BatB 14. Ni ardoaren alde, / goiz eta arratsalde / beti naiz aren galde. NEtx LBB 364. 

Zergatikoaren galde dabilenari arrazoi franko eman dakizkioke. MIH 202. 

� (Sin gen.). "Bare-galde gabiltzaz, euren likiñaz odola geratuteko (V-m), andamos en busca de limaco [...]" A. 

"(En) demanda de posada, ostatu-galde" A DBols. � Norbait-den Jainko bati oihuka, urgaizte-galde. Mde Pr 

371. v. tbn. Arti MaldanB 228. Kanpotarrengana jo dugu bide-galde, lotsa gaiztorik gabe. MEIG IX 101. 

� Zu, Egi, auzi-buru zaude galde datozkizunentzat. Or Aitork 275. Biotz-lagun bat, eske ta galde ibillitako 

laguna antxen eukan bere alboan. Erkiag Arran 176. 

- GALDEA EGIN. a) (Precedido de gen.). Preguntar por. � Klaroki agertu izan natzaie ene galderik egiten 

etzutenei. Lç Rom 10, 20 (He, Dv ene galderik ez zutenei). v. tbn. EZ Man I 77. Luisa, beste alakok zure galdea 

egin du. Ag G 298. Oraindik ere orren [bertsolariyaren] galdia / egiten dute Frantziyan. Tx B 189. Atean agertu 

zan ertzain au, Kosepantoniri lobearen eta laguntxuen galdea egiñik. Erkiag Arran 57. Heien galdea egina daut 

eni ere, atzo, kofesatzean. Larz Senper 112s. � Prinze eta iaun handiek orok haren [heuskararen] galdia, / 

eskribatuz hel balute ikhasteko desira. E 259 (cf. la nota del ed.: "Ez da dudarik [...] hemen egiten dute edo 

dagite utzi duela esan gabe"). b) Preguntar. � Apaizak beste gauza / batzuen urrena, / galdia egin ziyon: / Zein 

da seigarrena? Bil 152. Sartu ordurako, / galdea egin gabe / ez det nik faltako: / egun artan apaizik / ea dan 

arako. Ib. 125. Jagi ta batera, Txantonetzazko galdea egin eutsan Arantzari. Erkiag Arran 95. Berdiñik iñon ote 

dagoan / egingo nuke galdea. Basarri 118. Aizu, Manuel, nagon lekutik / egingo dizut galdia: / [...] ikatzak 

pronto al dia? Zepai in Uzt LEG II 41. c) Pedir, suplicar. "Adposcere, [...] galdea egitea, eskea egitea" Urt I 229. 

� [Ardiak] belarraz eiten dio lurrari galdea. "Hierba pide una y otra vez". Or Eus 247. Jauna, suntsi dezazun ni 

baitan, egiten dautzut galdea / hoinbertze bere gostuko sugai erretzen duen labea. Xa Odol 266. 

- GALDE-ALDI. v. galde-aldi. 

- GALDEAN. a) Pidiendo, suplicando. � Zeronek nauzu galdean egotera manatzen, / hargatik natzaizu lehen 

galdetua eskatzen. EZ Man II 20. b) (Precedido de gen.). Preguntando por, en busca de. v. GALDEZ. � Ume 

gaizuak negarrez daude / apariaren galdean. Xe 263. Etortzen bada paperista ori nere galdian, etzaiozula utzi 

sartzen. Iraola 114. Aiek lajatu duten orduan / asi da nere galdean. Tx B I 36. Kriara laster bialdu zuen / 

arakiñaren galdian. Ib. 156. c) Preguntando. � Iya nerekin konforme zegon / asi nazaion galdian. Tx B I 75. 

Elur-malua bezela dator / jendia arratsaldian, / estaziyotik Ormaiztegira / Ezkiyo non dan galdian. Tx B II 93. 

- GALDEA IZAN (trans.). a) Pedir, demandar. � Eta gehiago zeren egun baitut galdea, / arren eztadukazula 

eman gabe gordea. EZ Man II 53. Laster Apostoluek etziozaketen buru egin heldu zitzaizkotenei edo argi galdea 

zutenei. Hb Egia 98. � Fiñean hill gogorrak dauntza mobimendu gaberik, / eztutela zohiaren baizen berze 

galderik. EZ Man I 46. b) Preguntar. � Enganatu gabe, beraz, iakiteko gerthuki / konfesoretan galdea dezagula 

iduki, / ikhasteko ea zenbat den guztien nonbrea. EZ Man I 22. Galdea dute ea ian lezaketenz. SP Phil 27. c) 

(Precedido de gen.). Preguntar por. � Nausia hemen da eta zure galdea du. SP Imit II 8, 1 (Ch zure galdez dago, 

Mst, Ip deitzen zütü). Agertu natzaie ene galderik ez zutenei. He Rom 10, 20 (Dv ene galderik etzutenei; Lç ene 

galderik egiten etzutenei). Nausia ethorria da, zure galdea du. Lg II 204. Eriak ere ezin zagozken hura gabe, 

haren galdea zuten bethi: "Aita non da? Laph 200. � (Instr. en vez de gen.). � Yainko yauna[k] deitzen hau 

arraiki; / estima zak hitaz duen galdea, / eta emok bihotza osoki. CantIzp (ed. 1813), 29. � Indarrekin hainitzak 

bizitzen mendea, / bortz alferrek mainekin mirikuz galdea. Hb Esk 186. d) (Precedido de alativo). Ser llamado, 

ser convocado. � Notariak baduke behar bada norapeit galdea. JE Bur 111. Predikari gustagarriena, orotarat 

galdea zuen. Zerb Azk 80. e) (Con aux. tripersonal). � Amona xintxôk Mikeli dio / ontaz eta artaz galdea; / 

argitasun on emanik ere, / ez ark nai bezain luzea. "Le pregunta". Or Eus 266. 

- GALDEAK EGIN. Preguntar. � Jainkoari galdeak egin ziozkan, baña erantzun etzion. Lard 180. Galdeak 

egin ziezten, izarra noiz agertu zitzaien jakiteko. Ib. 368 (v. tbn. 152, 373). � (Precedido de gen.). Preguntar por. 

� Zure eta senide guzien galdeak egin eta kontuak eskatu dizkigu. Lard 55. 

- GALDEAREN GALDEZ. A base de preguntar mucho. � Galdearen galdez zirika daragoio Sokratek 

[mutilari]. Zait Plat 62s. Inork irakatsita ez, baina, galdearen galdez eraginda, norberak bere kabuz ikasiko ote 

luke iakintza? Ib. 69. 

- GALDE-BURU. "Problema, cuestión, interrogante" DRA. � Gogoa nolako, izkera alako. Euskeldunen gogobiotzetan 

dago galde-buru orren korropiloa. FIr GH 1921, 629. 

- GALDE-EGILE. v. galdegile. 

- GALDE EGIN. v. 1 galdegin. 

- GALDE-ERANTZUN (G-to ap. A; Lar). Diálogo, pregunta(s) y respuesta(s). "Demandas y respuestas, galdeeranzunak" 

Lar. "Galderantzunak (G-to), las preguntas y respuestas" A. � Alkar-izketaren lenengo galde 

erantzunak. Zait Sof 103. Auxe onartzen du darraizkion galde-erantzunetan: [...]. Zait Plat 63 (v. tbn. 87). 

Galde-erantzunetan hasi baino lehen, oharpen batzuk egin nahi ditut. Ugalde in MEIG IX 51. Adabakiak eta 

galderantzunak. MEIG I 203 (tít.). Jakin nahiak zirikatzen gintuelako [...], beragana jo dugu berri bila. Hona 

zenbait galde-erantzun: [...]. MEIG VIII 51. Galde-erantzunei dagozkielako soil-soilik, Altuberen legeak elkar- 


mende. 

312


hizketarenak dira. MEIG IV 101. � Interrogatorio. � Komisariara iritxi ziren eta denborik galdu gabe asi ziren 

galde-erantzunetan. Izeta DirG 77 (v. tbn. 44). 

- GALDE-ERANTZU(N)KA. Con preguntas y respuestas, de forma dialogada. � Eletarik etzun nai galdeerantzunka. 

Or Aitork 108. Galde-erantzuka iardun. Or in Gazt MusIx 20. Zenbat ederrago da izketa askatuz 

elkar-izketa bat, galde-erantzuka! Or ib. 20. 

- GALDE-ERANTZUNKETA. Entrevista. � Galde-erantzunketa bat egin dogu berakin. Alzola Atalak 116. 

- GALDE-ERANTZUNPEN. Diálogo, pregunta(s) y respuesta(s). � [Kristau Ikasbidetik] artzen dittudan galdeerantzunpenak 

(B.K.I.) itzakin bukatuz. Inza Azalp 125. 

- GALDE-ERANTZUTE. Pregunta(s) y respuesta(s). � Arkitu zuten Elizan [...] legeko gauzak gald-eranzutez 

ederki klaratzen. Mb IArg I 170. 

- GALDE-ESKARI. Ruegos y preguntas. � Nik ezagun-berrikoak egin bitarte, galde-eskari salla agortu da, 

Yaunari eskerrak. Ldi IL 23. 

- GALDE ETA GALDE. Preguntando insistentemente. v. galdeka. � Galde ta galde ibilli diran oiek, zer 

garbirik atera dute aren kontra? Or SCruz 86. Batzu eta besteak ari zitzaizkon galde eta galde, argi baten 

ondotik beste bat nahi. "Lui posaient de nombreuses questions". Ardoy SFran 239. � Nikanor-ek lenengoz 

entzun ebanean, zurrumurru ori egia izan ete zeitekean, bere buruari galde ta itaune ibilli zan. Erkiag BatB 83. 

- GALDE-EZAUGARRI. Marca de interrogación. � Al galde-ezaugarriaren aurka. MEIG VI 163. 

- GALDE-IHARDESPENKA. Con preguntas y respuestas, de forma dialogada. v. GALDE-ERANTZU(N)KA. 

� Ebanjelio pasarte batzu boz bakar batek irakurtzeko orde, bizpahirulau erraile galde-ihardespenka ari 

baitziren. Lf in Casve SGrazi 8. 

- GALDE ISIL. Adivinanza. � Salomonek galde-isill guziak asmatu ziozkan. Lard 214. 

- GALDE IZAN (Dv, que cita EZ Noel, H). (Aux. trans. bipersonal). Preguntar por, demandar. "Galde, demande, 

action de s'informer, de s'enquérir. Galde duzu ea egia denetz, vous demandez si c'est vrai" H. � Zer galde du 

zure merzedeak? "Qué manda". Volt 210s. Ardiats ezazu galde dudan dohaña. EZ Man II 24. Zuek galde 

duzuena / sorthu da Betleenen. EZ Noel 66. � Leher, leher buruak, ez utzi bihirik; / etzuten bertze galde 

[etsaiek] hunat ethorririk. Hb Esk 59. � Tener demanda. � Mundua ilhun orai hemezortzi mende, / eskuz egin 

Yainkoek izatean galde; / egiazko Yainkoa arras ahantzia, / debruen erresuma lurreko guzia. Hb Esk 41 (el ed. 

aclara: "Eskuz eginiko jainkoek zuten galdea"). 

- GALDE-PARTIKULA. Partícula interrogativa. � Maizenik galdera osoetan sartzen dugun galde-partikula. 

MEIG VI 161. 

- GALDEZ (Lar, Etxba Eib). a) Preguntando. "Lengüear, seguir preguntando, galdez jarrai" Lar. "Galdez 

nintzan norutz artu biar dogun Elorrixora eltzeko, estaba preguntando [...]" Etxba Eib s.v. galdetu. v. galdetu. � 

Tr. Propio sobre todo de la tradición septentrional no suletina desde Leiçarraga. Aparece tbn., al menos desde 

Mendiburu, en textos meridionales (no vizcaínos, salvo Erkiaga y T. Etxebarria), gralmte. de léxico cuidado. Los 

autores septentrionales antiguos (Leiçarraga, Axular, etc.), lo emplean sobre todo con egon. En DFrec hay 9 ejs. 

� Baina galdez nago, ala eztute enzun ukhan? Lç Rom 10, 18 (TB galdegiten dut). Elkharren artean hunezaz 

galdez zaudete. Ib. 16, 19 (He elkharri galdez zagozkote; TB galdegin). Galdez nauzue bada zer kausaz ni 

erekharri nauzuen. Lç Act 10, 29 (TB, Dv galdegiten). Galdez gauden egitekoari ihardestea. Ax 481 (V 311). 

Haur nahi nuke iakin, hunen nago galdez, haur da ene gogoeta. Ib. 474 (V 307). Eta bilarazirik aphezen prinze 

guziak [...], galdez zegokoten hea non sorthu behar othe zuen Kristok. He Mt 2, 4. Ta sarzen, otsez ta galdez: 

Non arkitzen da judatarren errege jaio berria? Mb IArg I 159. Etzuen zer ibilli galdez, jakiteko gauza gaiztoak 

zirala. Ub 14. Gauza baten galdez nagokizu. [...] Bi oietatik nork geiago nai izan bear dio? Lard 397. Atean 

otsegin zuten, galdez, Simon, Pedro zeritzana, an bizi ote zan. Ib. 498. Batzuek hasi zitzaizkon hirriz, bertzeak 

galdez non ikusi zuen eta nolakoa zen. Hb Egia 23. Senartzat nai al nazun / egon naiz galdez. Bil 102. Zertaz 

mintza egonik nere buruari galdez. HU Zez 202. Auzoko atsoak, soiñu aren berri galdez elkarri, arri ta zur. Mok 

16s. Khexatzera goazineko agertzen zaiku beharrik emazte adinetako bat, zer nahi dugun galdez. JE Ber 70. 

Galdez eman zitzaion, hean bigarren taza bat hartuko zuenez. Barb Sup 65. v. tbn. SP Imit III 58, 1 (Mst 

galtatzen). Gç 178. Arr GB 112. Urruz Zer 60. Or Aitork 141. Erkiag Arran 142. Zait Plat 106. Etxba Ibilt 467. 

� (BN-lab ap. Gte Erd 129; Lar, Añ). (Precedido de gen.). Preguntando por, buscando. "Preguntan por mi, por ti, 

por él, &c., nere galdez, zure galdez, aren galdez daude, dagoz. Preguntaban, galdez zeuden, zegozan, &c." Lar. 

"Senharraren galdez dabila, elle est à la recherche de son mari" H. "Gizon bat zure galdez da (BN-lab)" Gte Erd 

129. � Huná, hirur gizon hire galdez diaudek. Lç Act 10, 19 (He, Dv zure galdez; TB galdegiten zaituztenak). 

Nor erranen dut haren galdez dagoela? "Qui le demande". Volt 278. Etortzen da etxe batera norbait etxeko 

andrearen edo nagusiaren galdez. AA III 550. Aterik ate nabill / Jesusaren galdez, / eziñ iñon jakiñik / jaio dan 

edo ez. Echag 124. Bazkal-orduan, besteak nere galdez asitakoan. A Ardi 117. Emakume bat nire galdez, emen? 

Erkiag BatB 196. v. tbn. Izt Po 79. Laph 211. Elzb Po 189. Etxde JJ 222. NEtx LBB 361. � Pasatzen ginelarik / 

Tolosan behera / Guardak jin zerazkitzun / Portü galdez hitera. Col. Chaho (ap. DRA). � Huna, ni naiz zuek 

galdez zaudetena. Lç Act 10, 21 (He galdetzen duzuena, TB, Dv bilhatzen; v. estructura similar en Zait Sof 88). 

b) Pidiendo, solicitando, buscando. "Galdez egotea, demander avec persistance" Dv. � Tr. Propio de la tradición 

septentrional, ya desde Leiçarraga. Al Sur sólo lo hemos encontrado en Echagaray, en un texto de Arrantz de 


mende. 

313


1878, en Erkiaga y Berrondo. � Ezen Aita ere halako adorazalén [egiazkoen] galdez diagon. Lç Io 4, 23 (He 

bilhatzen ditu, TB galdegiten, Dv galdatzen). Zeren galdez dago, iauna? "¿Qué quiere?". Volt 243 (v. tbn. en 

contexto similar Lç Io 4, 27). Erromeria egiten duk, giristiñoa, bi moldez, / bata esker itzultzeko, berzea 

zerbaiten galdez. EZ Man II 113. Eztago deus guri galdez, gure amorioaren eta bihotzaren baizi. Tt Onsa 128. 

Ur xorta baten galdez dagoela. Dh 165. Othoitzen dagola, / on eta gaxtoentzat galdez zeruari. Hb Esk 195. Orok 

alde orotarik nik zu maitha zaitzadan, Jauna, galdez eta oihuz. Dv LEd 55. Getari etorri zan / arpoiaren galdez, 

/ [...]. Antonek albotikan / ematerik nai ez (1878). Arrantz 33. Alde orotarik osteka heldu zauzkun paganoak, 

batheioaren galdez. Prop 1880b, 98. Ethorri ziren haren berrien galdez. Ib. 1881, 239. Hor gure barbera 

Otsoari da hasten galdez bortz libera. Zby RIEV 1908, 767. --Nor da hor? --Ni, laguntza zerbeiten galdez. HU 

Zez 33. Bazabiltzan beraz alde guzietan, muthil baten galdez. Barb Leg 141 (v. tbn. 139). [Erri-jaietan] aal 

dauana beintzat erri-ingururantz asten da, sorterritxuaren galdez. Erkiag Arran 181. Gure etxean sartu zen 

gatulu bat esneren galdez. JEtchep 35. Laborariak elgarretaratzen dira bazter guzietan, berearen galdez. Herr 

14-4-1960, 1 (foto). 

v. tbn. Hm 169s. Arg DevB 216. Laph 72. Arb Igand 177. JE Bur 149. Or Eus 50. Zerb IxtS 52. Lf in Zait Plat 

XVI. Xa Odol 265. 

� "Beti galdez eta galdez dago, il fait toujours demande sur demande" H. 

� (Precedido de sintagma nominal en caso absoluto indet.). � Zergatik jenerazione haur signo galdez dago? Lç 

Mc 8, 12 (He seinale galdez, Dv ezagutkari galdez; TB galdegiten du mirakulu bat). Galdez nagotzu, Jauna, 

argi / bekhatuen bilhatzeko. Gç 58. Yustizia galdez Israelgo hiritarik Dabitengana heldu ziren guziak. Lg I 311. 

Fulia handirekin asperkhunde galdez daudez hire kontra. Dh 152. Igelak errege-galdez. Gy 110. Belhauniko 

erori zen, Salbatzaileari sokhorri galdez. Laph 59. Zertako ibili dire iragan egunetan kontseilu guziei galdez? 

HU Zez 106. Bi mutiko jin zauzkit bertsu berri galdez. Etcham 104. Laguntza galdez, oihuka emaiten zaio beraz 

atxoa. Barb Leg 136. Zer zinen? Zure seme xarmant horren berri galdez jina? Larz Iru 130. v. tbn. Hb Esk 63. 

Ox 73. JE Ber 97. Lf Murtuts 35. JEtchep 115. Ardoy SFran 117. Xa Odol 341. Berron Kijote 191. 

� (Precedido de sust. en caso absoluto det.). � Galdez barkaziyoa, / eskatzen graziya. Echag 104. Primaderen 

xantria [roxiñoleta] / dagoko [miruari] galdez bizia. "Lui demande la vie". Gy 231. Bertzeak ogia galdez, 

biziaren irriskuan. Xa Odol 174. � Egun batez heien [ardien] nagusia jin zitzaion galdez saldu nahi luzkela, sos 

beharretan zelakotz. JEtchep 52. 

- GALDEZKO. a) Petitorio, de petición. "Qui est de demande. Galdezko ata, acte de demande" Dv. � Egizu 

galdezko Akta bat. CatLav 254 (V 128). Galdezko Akta. Monho 80, CatJauf 20 y Ardoy SFran 118. Abrahamen 

eta haren ondokoen otoitza maizenik galdezkoa da. Zelaiberri Herr 26-4-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). b) 

"Interrogativo" BeraLzM. � Ba hori bai baiezkoetan nola galdezkoetan [perpausetan] erabiltzen dela. MEIG VI 

158. 

galdea. v. galdera. 

galde-aldi (H), galdetaldi (Lar). � Interrogatorio. � Lenengo galde-aldia jendarmerin egin zioten. Etxde JJ 

194. 

galdeera. v. galdera. 

galdegai. �1. Pregunta. � Nor ote zun ordea Engrazik adiskide ala oekide? [...] jendeak galdegai oni 

erantzupen egitsua billakatzen zion. Etxde JJ 135. �2. Foco, rhema (en gram.). v. foku, galdekizun (4). � 

Perpausen informazio berria, lehendik ezagutzen ez duguna, dakarren atalari galdegaia deitzen diogu. EGLU I 

16. Galdegaiaren izena, erdal izena (elemento inquirido) alegia, Azkuegandik omen dator. MEIG VI 146. 

Galdegaia, berriz, munduan barrena "foku" edo deitzen duten horixe da, noski, guti gora-behera: informazio 

berria daraman eta dakarren perpausaren zatia. Ib. 148 (v. tbn. 149). Perpausak galdegai jakinik ez duenean 

edo, berdin dena, perpaus (ia) osoa denean rema, galdegai. Ib. 165. Galdegaia eta mintzagaia euskaraz. Ib. 137. 

Galdegaiaren aurreratzea, topic fronting delakoa. Ib. 161. 

galdegaitasun. � Focalidad (en gram.). � Aditzak (V + Aux) eta aditzak bakarrik, galdegaitasuna ere bere 

baitan duenez gero. MEIG VI 165. 

galdegarri. "Qui peut être demandé, sur quoi on peut interroger, questionner, s'informer, s'enquérir" H. 

galdegi. v. garitegi. 

galdegile (Dv), galdegila (Añ (G, AN)). �1. (El) que pregunta. "Preguntador, preguntón" Añ. "Questionneur, 


mende. 

314


celui qui interroge, demande" Dv. v. galdetzaile. � Bai, galdegile maitea, "pinpirina" ere deitu diote [gure 

aldizkariari]. MIH 136. � Zu ari zera, Iauna, [...] galde ta erantzugille orieri ixilik erantzuten. "Consulentibus 

consultisque". Or Aitork 164. �2. (L, BN, S ap. Lh; Lecl, Dv), galde egile, galtegile. (El) que pide, demandante. 

"Demandeur" Lecl. � Aphur bat ixilik egon ondoan galde egileari erraiten dio: [...]. Laph 94. Permetitü eta 

permetitzen dügü galthegiliari berriz obra hunen inprimatzia. Ip in CatS II. Egunka lanera badoaz galdegilerik 

balinbadute. Prop 1900, 62. v. tbn. CatJauf II. Prop 1906, 87. Untzitik jautsi orduko, bazituzten gehienek laneko 

galdegileak. JE Bur 208. Hemendik goiti izanen dira hartzale eta ez emaile, galdegile eta ez eskaintzale. SoEg 

Herr 7-1-1960, 3. �3. (Gram.). Partícula interrogativa. � Noiz galdegileak. MEIG VI 149. Galdegile eta 

aditzaren bitartean. Ib. 166. 

1 galdegin (L-sar, BN-mix-ad-baig-lab, S; Ht VocGr, Aq 440 (L), VocBN, Dv, H), galde egin (L, B, BN, S), 

galtegin (S), galte egin (S), galdein (B, BN-arb, Ae), galdin (BN-baig, Sal; Dv galdite (B)), galda egin (BNmix). 

Ref.: A (galde egin, galdin, galte egin); Satr VocP; Gte Erd 129; AtSac 33; EAEL 269. � Tr. De uso 

general, salvo en vizcaíno; parece faltar tbn. en la mayoría de los autores suletinos de los ss. XVIII y XIX, que 

emplean en cambio, casi sin excepciones, galto egin (q.v. s.v. galdo). La forma más empleada es galdegin; hay 

galde egin en el texto vasco de Rabelais, en Aguirre de Asteasu, CatB e Iturriaga y, junto a galdegin, en varios 

autores septentrionales antiguos (Leiçarraga, Voltoire, Etcheberri de Ziburu, Chourio y Haraneder), además de 

en Duvoisin; por lo demás, galde egin es frecuente, sólo o junto a galdegin, en autores meridionales del s. XX 

(Azkue, Inza, Orixe, Etxaide, Villasante, etc.) y al Norte en J. Etchepare y Lafitte. Hay galtegin en textos 

roncaleses y suletinos (Constantin, galthegin en Etchahun, Mirande y Casenave), pero galdegin en Belapeyre y 

Archu. Hay galdein en CatAe y, junto a galdegin, en CatLan; galdegin pero galdeiten en Elizalde (53 / 20 y 21) 

y Lizarraga de Elcano (Ong 48v / Prog 116), y, sin que nos conste la forma del part., galdeite- en Mihura (en 

quien es muy frec.); hay tbn. sendos galdeiten en Baratciart (258), en un pasaje que procede sin duda de Mihura 

(9), y Labayen (SuEm 188), que emplean normalmente galdegin, y un galdeinzazu en Voltoire (181). Hay galdin 

en un texto de Muruzabal de 1751 (y galdinzen, no galditen) y en Samper (tbn. en CatSal; en cambio, hay 

galdegin en ZMoso), y, junto a galdegin, en Legaz y F. Irigaray; junto a galde in, en CatUlz. Hay ejs. de las 

formas fuertes de egin en Dechepare (176), Leiçarraga, Orixe (Aitork 321) y T. Agirre (Uzt 18); están más 

extendidas las formas del imperativo: galdegiozu, ya en Axular (157 (V 104)), aparece además en Pouvreau 

(Phil 126), Gasteluçar (189), Mendiburu (IArg I 265), Baratciart (167), Duhalde (209), JesBih (444), MarIl (29) 

y A. Barriola (Goi 28); galdegiozue en J. Etchepare (Bur 101) e Iraizoz (YKBiz 331); galdegiozute en Chourio 

(16) y J. Etchepare (Bur 192); galdegiezu en Iraizoz (YKBiz 475); galdegiezue en Orixe (Mi 77); galdegizu en 

Voltoire (218) y MarIl (31); galdegizue en Gasteluçar (97) e Iraizoz (YKBiz 331); galdegizok en Barbier (Sup 

181); galde eidazu en Rabelais; galde egiozu en Duvoisin y galde egizu en Zaitegi (Plat 145). En cambio, hay 

galdeizogün en CatLan (161). En DFrec hay 35 ejs. de galdegin. 

�1. Pedir; exigir, reclamar. "Je lui ai demandé son cheval [...], galdegin diot bere zamaria, baiñan eza eman 

darot" Ht VocGr 415. "Pedir cuentas" Aq 440. "Demander. Eginbideak galdegiten zaitu, le devoir vous appelle" 

Dv. "Galde egin, [...] 2.º (S, Mt 7, 7 [vuelve a citarlo s.v. galte egin, pero en realidad es galtha ezazie: sí hay 

galdegin en SalabBN]), pedir; [...]; 4.º (B, L, BN), reclamar, exigir" A. v. 1 galdatu (2), galdetu (2). � Tr. 

Propio de la tradición septentrional desde sus primeros textos, fuera de la cual lo encontramos en Mendiburu, 

CatSal (hay eskatu en cambio en CatAe y CatR), Irigaray, Orixe y Villasante. Cuando el objeto es una oración 

subordinada, el verbo de ésta puede ser el sust. verbal (-t(z)ea) o verbo conjugado con los aux. de subjuntivo 

(eman diezaion); hemos encontrado una vez -t(z)eko, en cambio, en Etcheberri de Sara (Galdegin betzo [ene 

semeari] eskuarazko zenbait perpaus latinez ihardesteko. ES 400). � Galde eidazu nahi duzuna (1542). Rabelais 

TAV 3.2.5. Ene izenian anhitzetan galdeginik limosna. E 67. Ezpaitu Iainkoak gureganik deus berzerik 

galdegiten, hari garreitzan baizen. Lç Ins E 1r. Nazione huni galdegin dakionzat, munduaren kreazioneaz 

geroztik isuri den profeta guzién odola. Lç Lc 11, 50 (He kontu galde dakioentzat). Zer galde egiten duzu? 

"¿Qué es lo que me quereis?". Volt 188 (en 223 la misma pregunta se traduce por "¿A quién pedís y buscaís?"; 

cf. infra (3)). Geure obren kontu hertsia daroku galdegiñen. EZ Noel 128. Eztugu ian-edanean eta 

beztimendetan soberaniarik galdegiten. Ax 416 (V 270). Xahutasunaren galdegiteko othoitza. Gç 56. 

Galdegizue eta errezibituko duzue. Ib. 97. Gauza bat xoilki galdegiten darotzuet ene errekonpensatzat. ES 187. 

Zeren Jainkoak galdegiten zioten baiño gehiago egiñ nahi izatu duten. Ch III 7, 2 (v. tbn. 2, tít.). Adoniasek 

galdegin zuen ezkontzan Abisag. Lg I 324. Haren legeak zure herbaltasunari sobra galdeiten dioela. Mih 89. 

Erregelak galdegiten dituzten bertze kondizione guziak bethe ditudala. MarIl XVI. Galdegiten dugu barkhatuak 

izaitea barkhatzen dugun bezala. Jaur 193. Guti zuten galdegiten. Arch Fab 213. Ez du nihork ikusi apheza 

ihesten, / etsaiak duenean lagun galdegiten. Hb Esk 198. Gaztainak lur harroa galdegiten du. Dv Lab 318. 

Espos laguntzat gald'egin zintudan. ChantP 292. Zure alaba prima gald'egiteko ene. Ib. 278. Arrosario saindua 

[...] Leon XIIIgarren Aita Sainduaz hanbat prezatua eta galdegina. Lap VI (V 1). Frantziako framazon bilkura 

guzieri galdegina zioten laguntza. HU Aurp 172. Hanitz urteren eskola galdegiten duten ofizioetan. JE Bur 194. 

Pot bat galthegin neron (S). Col. Chaho (ap. DRA). Jesusek galdegin bezala, atxik zuen mintzaire ederra. Barb 

Sup 166. [Hiltzekotan denak] bere laguner eginen du galde: / [...] othoitzean har diten, lokhartzeko orde. Ox 77. 


mende. 

315


Ützi zian mandozaingua eta galtegin zian Elizan serbütxian berriz sartzia. Const 27. Galdegina egin zuen. Barb 

Leg 61. --Upela! --galdegin zuen. Mde Pr 108. Othoi, galdegiten dautzut, solasta zite harekin. Ardoy SFran 121. 

Galdeginaren bortxaz ardietsi. "À force d'insistance". Ib. 96. Gure ertor zenak galde eginik egin nituela 

[pertsuak]. Xa Odol 87. Apezari euskararen zaintzeaz ere aunitz galdegiten diogu, aunitz badezakelakotz. Ib. 

239. 

v. tbn. Mat 47. Volt 219. Ber Trat 94v. FPrBN 3. SP Phil 34. Bp II 64. CatLav A 2v (V 3). He Gudu 38. Mb 

IArg I 295 (eska ta gald-egiozu). CatLan 21. Brtc 241. Monho 158. Dh 209. JesBih 421. CatLuz 32. Laph 62. 

Elzb PAd 33. Zby RIEV 1908, 608. Jnn SBi 154. Arb Igand 170. CatJauf VI. Ox 138. Etcham 200. Zerb IxtS 39. 

Lf Murtuts 22. Balad 214. Vill Jaink 41. Larz Iru 136. Mattin 53. Galde egin: EZ Man II 50. He Gudu 99. Vill 

Jaink 171. Galthegin: Etch 582. Casve SGrazi 66. Galdein: CatLan 17. Galdin: CatSal 33. FIr 148. 

� (Aux. trans. bipersonal). � Eta zueri, jaunak, [...] galde egiten zauztet Herria astekarian agert araztea. 

Mattin 49. 

� (Con objeto indet.). � Konxit galdegin dirakozut (1584). B. de Echaux TAV 3.2.8. Argi galdeginik oldar zedin 

barnera. Lç Act 16, 29 (He galdeturik argia, Dv argia galdaturik). Geure buruari kontu galdegitea xeheroki 

[...] egin ditugun bekatuez. Mat 308. Zuhurrei gogo onez galdegiozute konseillu. Ch I 5, 2. Jinkuaren 

aitzinian mendekü galdeiten düten bekatiak. CatLan 118. Zuri sokorri galdegitea irrisku guzietan. MarIl 104. 

Orok haize eta iguzki galdegiten dute. Dv Lab 330. Mertsede galditeko Ama Birjinarik. CatSal 39. Jinkoari 

barkamendu galdegin. HU Zez 181. Denbora ta lan galdegiten du edozointan ikasteak. Xa EzinB 57. 

v. tbn. CatLav A 1v (V 2). Mih 90. Monho 128. CatLuz 24. Jaur 128. JE Ber 73. Lf Murtuts 28. Or Aitork 162. 

� (Precedido de alativo). Pedir de. � Bazinaki nor den edaterat galdetzen darotzuna. Lg II 136. Edatera 

galdegin baitzuen, eskaini zioten edari khirets bat. CatJauf 29. 

�2. (L-sar, BN-baig-lab; Dv), galde egin (G, BN-mix-ad-baig-lab, Sal; LE Urt voc.), galtegin (S, R-is-uzt), 

galte egin (R), galdin (AN-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza-gulina, B, Sal), galdein (AN-ulz-erro, B, Ae), galde in (Gnav, 

AN-erro). Ref.: A (galde egin, galte egin); Bon-Ond 1142; Iz R 290, Ulz (galdéin); Satr VocP (galdegin); 

Izeta BHizt (galdin); Gte Erd 129; EAEL 64. Preguntar; interrogar. "Galdin zazie ta kontestatiko diziáu, 

preguntad y os contestaremos; nik béti ongitteraittaut, beño béti zautzaut eztuela nai galdíttare" Iz Ulz. "Galdin 

zion. Zer galdin datzu? Galdiozu zerbait" Izeta BHizt. v. galdetu. � Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos, salvo en vizcaíno, donde sólo lo hemos encontrado en Erkiaga (Arran 153 galde egin), y en suletino, 

donde sólo lo hemos encontrado en Archu (Fab 9), Constantin (28 galtegin) y Casenave (SGrazi 44 galthegin). 

Hay galderik en contextos negativos, etc., en Leiçarraga: Zuek beraz eztagizuela galderik zer ianen duzuen (Lc 

12, 29) y Etcheberri de Ziburu: Baldin galderik badarot / nihork ere egiten, / zergatik haren ondoan / hanbat 

naizen penatzen (Eliç 219) (v. tbn., sin interrogativa indirecta como complemento, SP Imit III 58, 2, Lg II 242, Ir 

YKBiz 397 y Etxde JJ 136). � Baldin nehork galde badagizue: Zergatik laxatzen duzue? Lç Lc 19, 31 (He 

galdegiten badarotzue; Dv galdatzen). Elkharri galde egiten zeraukatela, zer erran nahi zuen. Lç Mc 9, 10. Bati 

galdegin diot zer den jaun oriokin etorrara pausu unetara. (c. 1597). FLV 1993, 463. Doktrinaren deklarazinoa, 

galdeginez eta ihardetsiz egina. Mat 36. Zeren galdeginika anitz gauza ezpaizio respondatu. Ber Trat 11r. Orai 

hemen galdegin ahal diteke, ea ifernuan berorik baizen hotzik izanen denz. Ax 583 (V 375). Norako da bere 

azken finean, Iainkoak bere eskutik utz dezanean? Ezta zer galdeginik. Ib. 110 (V 73). Kheinuz galdegiten zioten 

aitari, nola nahi zuen deit zedin haren semea. ES 159. Dudan galdegin dakienari. El 53. Gald-egiezu noiz. Mb 

IArg I 93. Galde egin bide zioen beti norbaiti, zar batentzat zer gauza ziran onenak. AA III 364. Ez neri galde 

egiñ, zeren naizen ignorantea. CatB 33. Irten zanari / egin ziyon galde: / --Gaspar Lizarralde / emen bizi al da? 

Bil 149. Geroztik galdegin izan diot nere buruari nola othe zakien. Elzb PAd 53. 

� (s. XX). Zer egiten dakote mutiko gazteek? zuen galdegiten bazkaltiarretarik batek. JE Bur 152. Aitona batek 

besteai galde / egiten zion lenguan, / eguzkitikan illargiraño / zenbatxo bide daguan. Tx B 194. Ez dugu 

galdegitearen beharrik non giren. JE Ber 74. Galdegiten diote baduenez deus jatekorik. Barb Leg 130. Euskeraz 

galdegin ta euskeraz erantzun, eman dizkigute bear-berriak. Ldi IL 48 (137 galde egin). Zuen aurrean galdegin 

diot, ta [...] eztiot obenik arkitu. Ir YKBiz 489. Maisu onari zer egiñen galdegin zion betiko bizia irixteko. Or 

Aitork 397. Orain bertze gauza bat galdegin bear datzut. Izeta DirG 57. Non nagon eginik galde, / diot: 

"Aurrean Baztan daukazu, gibelean Erro alde". Xa Odol 261. 

v. tbn. Volt 181. EZ Eliç 261. SP Imit IV 18, 1. Gç 172. Ch III 31, 5. CatLav A 6v (V 7). Lg I 237. Brtc 167. LE 

Ong 48v. CatLuz 14. MarIl 71. Hb Esk 102. ChantP 398. Legaz 18. Zby RIEV 1908, 412. Jnn SBi 118. Elsb 

Fram 68. Lap 23 (V 14). Arb Igand 9. CatJauf 79. StPierre 14. Or SCruz 19. Etcham 150. Zub 57. FIr 151. Or 

Eus 237. ABar Goi 28. TAg Uzt 304. Lf Murtuts 44. Munita 103. Mde HaurB 53. Etxde JJ 241. Txill Let 50. 

Zait Plat 40. Vill Jaink 53. Ardoy SFran 316. Lab SuEm 209. ZMoso 44. Uzt Auspoa 43, 118. PPer FLV 1987, 

191 (AN-gip). MIH 135. Galde egin: EZ Eliç 261. It Fab 19. Dv LEd 180. Xe 203. A Ardi 56. JanEd II 35. 

EusJok II 23. KIkG 62. Inza Azalp 119. Tx B I 151. JE Ber 44. Or Eus 134. Etxde JJ 46. Erkiag Arran 18. Zait 

Plat 92. NEtx LBB 130. Lab SuEm 198. Berron Kijote 141. Lf in Casve SGrazi 17. MEIG VII 35. Galde ein: Tx 

B 132. Galde in: CatUlz 10. Galtegin: CatR 31. Mdg 129. Galthegin: Mde Pr 125. Galte egin: Hual Mt 2, 1. 

Galdein: Mih 104. CatAe 30. Galdin: ETZ 86 (Muruzabal, 1751). CatSal 31. Samper Mt 2, 1. Legaz 33. CatUlz 

21. 


mende. 

316


� Galdegiezue, galde, [...] ontzeri, galde ni gezurretan ari naizenentz. Or Mi 77. Galdegin lurrari eta "ez naiz" 

esan zidan [...]. Itsasoko tulunbio ta narrazti bizieri galde, ta "ez gaituzu Iainko" erantzun zuten. Or Aitork 250. 

� (Con objeto no pronominal ni oracional). � Galdegin dezezu bidea. Volt 142. Galdegin behar zaiote 

Katixima. CatLav 19 (V 17). Asi da apeza eskolara bilaraztan agunoro dotrinaren galtegiteko. Mdg 122. Ango 

zernai berri galdegin oi baitzidan. Or Aitork 215. Beraz, zozokeri bat galdegiten dute "zer ari zan" orrekin. Ib. 

336. v. tbn. Mde HaurB 87. 

� (Acompañado de instr.). Preguntar por. "Norbaitez ou zerbaitez galdegitea, s'informer de quelqu'un ou de 

quelque chose" Dv. � Begiratu behar dela bertzeren bizitzeaz kurioski galdegitetik. SP Imit III 24, tít. Jaten 

zeudela, galdegin zuen Antimoz. Mb IArg I 265. Arrebaren etxera sartu bezin laster galde egin zeban berak 

igorritako landareaz. Izt C 163. Apaiznausiak galdegin zion bada Yesusi bere ikasletaz. Ir YKBiz 474. Mundu 

zabalari galdegin nion ene Iainkoaz. Or Aitork 250. v. tbn. Etxde JJ 53. Erkiag Arran 91. Lab SuEm 188. 

� (Precedido de gen.). Preguntar por; pedir. v. galde (3). � Gau eta egun beti / peligruan daude [arrantzaliak], / 

noizik beiñ egiñikan / partillaren galde, / aren irabaziyak / mereziyak daude. Arrantz 99. Jendarmak Esteberen 

basetxean agertu ziran Piarres Etxahunen galde egiñaz. Etxde JJ 191 (v. tbn. 228). Izenaren galde egin zion, eta 

onek "Molinera" zesaiotela erantzun. Berron Kijote 56 (v. tbn. 188). Odon-en galde egin ziguneko lasaitu 

genduen: bai, onik duzu. MIH 145. 

� "Mirenegaitik (V-arr), lagunagatik galde egin zun (V-arr, G-azp)" Gte Erd 129. 

�3. (BN-arb-baig, S). Ref.: EAEL 263; Gte Erd 129. (Aux. trans. bipersonal). Llamar, convocar; (hacer) buscar, 

preguntar (por). "Xefak galdegiten ditu biltzerre batendako (BN-baig), el jefe ordena que los hombres del pueblo 

se reunan" EAEL 263. "Nor galdegiten düzü? (BN-arb, S), ¿por quién pregunta?" Gte Erd 129. � Herodesek 

hura galdeginik eriden etzuenean, [...]. Lç Act 12, 19 (He bilha erabilli, TB bilhatu, Dv bilharazi). Simonen 

etxea galde eginik ethor zitezen borthara. Lç Act 10, 17 (TB etxea galdeginez; He etxearen galdez zebiltzala, Dv 

etxeaz galdeka). Ene arimak zu galdegiten zaitu eta zure bilha dabila. Harb 383. Hiltzerakoan zure galdegin 

zuen. Ax 329 (V 218). Nihork ez gaitu galdegin lanerat. Lg II 196. Urus izan zen Jainkoaren zerbitzurat 

galdegina izaiteaz. Jaur 408. Zuk galdegiten nauzunean zure aintzinera. Dv LEd 6. Eta huna hor Ustaritzera 

galdegiten dutela, eztei handi batzuetara. Barb Sup 45. v. tbn. JEtchep 93. Afaiterat galdegiten du. Ardoy SFran 

187. 

�4. (Uso sust.). Pregunta. � [...] galdetu zion batek, eta besteak ere egin ziozkaten era bereko beren galdegiñak. 

Mb IArg I 222s. 

- GALDEGITEKE. Sin preguntar. � Don Kijotek eskatu ziena ikuskatu gabe ta Dulzinea zeiñ ote zan galdeegiteke, 

baietz esan zioten. Berron Kijote 113. 

- GALDEGITEKO. a) "Jainkoari galdegiteko dugu gure bekhatuen barkhamendua, nous devons demander à 

Dieu le pardon de nos péchés" Dv. � Othoitz egiten dugunean galdegiteko dugu gogora ethorten zaikun guzia. 

Lç Ins E 3v. v. tbn. EZ Noel 65. Baldin Axular kausituko baliz orai dagoela purgatorioan [...], guztiok 

galdegiteko gendioke Jainko guztiz onari, othoi urrikal dakioen. ES 154. b) (Adverbio) interrogativo. � 

[Adberbio] galdegitekoak, zur, quare, quamobren, zergatik, zer arrazoinez edo zeri dagokala, &c. ES 368. 

2 galdegin. � Interrogador. v. galdegile. � "Zer da guziok egin bear dugun gauz ori?" esan zioten bere 

galdegiñak. Mb IArg I 286. Mututurik utzi zituen [...] galdegin erausle zenbait. Ib. 286. 

galdeginarazi. �1. Hacer pedir, hacer demandar. � Pentsamendu horrek [...] galdegin araziko dauzku 

errespeturekin Zeruko eta eternitateko onthasunak. Jaur 183. �2. Hacer llamar. � Haren semea heldu zaut 

nigarrez; urthe bat badu giristino dela eta, harek othoizturik, galdeginarazi ninduen aitak. Prop 1878, 168 (ap. 

DRA). �3. galdeginerazi. Hacer preguntar. � Berriz ere galde-egiñerazi zion nekazariari ea ze oiñaze sentitzen 

ote zuan. Berron Kijote 68. 

galdegite. �1. Pregunta; indagación. v. galdera. � Galdegitea. Erradazu lehenbizikorik ea giristino zarenz. 

Ihardestea. Bai. Mat 36s. Deitu zuen Iainko Iaunak Adan, eta galdegin zuen ea non zen [...]. Eta galdegite hura 

etzuen ez egin iakin gabez. Ax 523s (V 337). v. tbn. Gç 165. Bilhatze edo galdegite naturala behar zaio fedeari 

iarraiki. "Naturalis investigatio". SP Imit IV 18, 5 (Mst txerkhü, Ip ikhertze). Gizona gizon denez gero, zer den 

galdezka ari da. Etengabeko galdegite hau ez da oraindik bukatu. MIH 15. �2. Petición, demanda. v. galdeitza. 

� Lehenbiziko galdegitean erraiten diogu Iainkoari khen diatzagula iragan diten gaitzak. Mat 89. 

galdeitza, galdegitza (Dv (BN)), galditz (T-L). �1. Demanda, petición. "Action de demander" Dv. "Requête" T- 

L. v. galde. � Tr. Empleado desde fines del s. XVIII sobre todo por autores bajo-navarros. La forma más 

empleada es galdeitza; galdegitza sólo la hemos encontrado en Prop. � Zoin da Paterreko bigarren galdeitza? 

CatLan 70 (v. tbn. 71). Sinheste ez duena, on da orotako: / Galdegitzen zerk duen hura beiratuko, / nahi bada 

laguna nonbait arrobatu / edo nahi badio kanibeta sarthu? (Interpr?). Hb Esk 201. Komentuko serorek gutizia 

erakutsi zuten sainduarekin elhe egiteko. Sainduak etzuen gaitzetsi seroren galdeitza. Laph 73. Entzun zazu orai 


mende. 

317


zuri egitera nuan suplika edo galdeitza (Orreaga, s. XIX). ETZ 291. Galdegitzak badire alde guzietarik. Prop 

1896, 32. Galdegitza hori aspaldidanik egina ginduen. Ib. 130. Siriak bere eskualdean balinbadu eman dezaken 

baino galdegitza gehiago, zer egin? Prop 1898, 62. Gure galdegitzen hari [Andre dena Mariari] gomendatzea. 

Prop 1906, 130. �2. (BN ap. Lh; H s.v. galdea), galdegitza (H s.v. galdea). Pregunta. � Galdeitza. Giristino 

zirea? Errepostia. Bai, Jinkuaren graziari esker. CatLan 5. Galdeitza bat eginen dautzut [...]: Zer da hobe? 

Laph 130. Katiximako galdeitza xeheak. Elsb JBBizia 157 (ap. DRA). Zer khausitu du? Zer egiten du? Zertarako 

xedeak ditu? Bera dohaku galdegitza horiek guzieri ihardesterat. Prop 1900, 214. 

- GALDEITZAKO. (Adnom.). � Amoriozko, Oferendazko eta Galdeitzako Aktuak. CatLan 141. 

- GALDEITZEZKO. (Adnom.). � Galdeitzezko Aktua. CatLan 160 (v. tbn. 161). 

galdeka (Dv). �1. Preguntando. "Zutaz orotan galdeka dabila, il s'informe partout de vous" Dv. v. galdezka. � 

Ez ibilli galdeka: Zer jan eta zer edango degu, eta zerekin estaliko gera? AA II 170. Eta bilarazirik aphezen 

buruzagiak [...], galdeka zagokioten hean non sortzekoa zen Kristo. Dv Mt 2, 4. Nor[k] erran, zenbat angles, 

aleman [...] diren ibili [...] orori galdeka, jitean eta joaitean, Eskual-herri eta bereziki eskuara hain handizki 

aipu direlako hautaz? HU Aurp 206. Begiakin ikusten, beharriakin entzuten ta... abarekin galdeka. Iñarra Ezale 

1897, 148. Jendeak bein ere pakean uzten etziolako Masabiellko gauzen gañean galdeka. Goñi 111. Bere 

buruari galdeka ari zitzaion ea Mrs. Sappleton ezkondua ala alargunen errenkadakoa zenez. Mde Pr 96. Gizona 

eseri zen berriz, gusuari galdeka begira. Mde HaurB 77. Poxolu ederrik ekarten bazekien, zergatik? zergatik? 

galdeka. Zait Plat 91. En DFrec hay 2 ejs. 

v. tbn. Barb Sup 44. FIr 156. Zub 85. Etcham 67. JE Ber 15. Ldi IL 94. Leon Mt 2, 1 (ap. DRA; He galdez, 

Samper galdinez, Or, IBk, IBe galdezka). Or Aitork 297. 

� Gizon ura galdeka eta galdeka eta gureak berriz etzakitela deusik. FIr 150. Lotuko girelarik, hamar hamabi 

orenez galde eta galdeka, lausengu eta zanpaka, lerratuko da ba hori ere egiaren aithortzerat. Larz Senper 70. 

� (Precedido de gen.). Buscando. � Urre-bila ari izan bagintez [...]. Zuzentasunaren galdeka ari geralarik, 

ordea, [...]. Zait Plat 127. 

�2. Pidiendo. � Halakoa ikhusten da galdeka; bethi zerbaiten eskasean da. Dv Lab 139. Guk baditugu galdeka 

hari zaizkunak alde guzietarik, gohazkotela hekien argitzera. Prop 1906, 27. [Populua] Aaroni galdeka eman zen 

othoi eta lehenbailehen egin zetzon halakoak [jainko faltsoak]. Zerb IxtS 39. Potta galdeka hasten zitzautan / 

ohera joan eta fite. Mattin 99. 

galdekatu (BN ap. A; Dv (BN)). �1. Interrogar. "Questionner, interroger" Dv. � Laburzki galdekatu nuen, 

ikhusteko bazazkienez, aski ongi, erlijioneko egiarik beharrenak. Prop 1880b, 346. Luzaz galdekatu [nituen] 

beren xedearen gainean. Prop 1881, 14. Parisen galdekatu ditudan Zuberotar batzuek ez zuten [hitza] ezagutzen. 

Mde Pr 187. Egun hartan bertan haren galdekatzera etorriko zirela [poliziak]. Mde HaurB 106. Hazti sakratuen 

galdekatzea. Lf in Zait Plat XVIII. �2. Consultar. � Orain M. Faugère-k argitaldu duan irarkalditik ateratzen 

da berak bakarrik galdekatu duala egillearen bere eskuz idatzia. Zink Crit 73. 

galdekatze. � Interrogatorio. � Noizik behin galdekatze laburrak hasten ditu harekin atezainak; haren 

sorterriaren gainean eta beste gai askori buruz itauntzen dio. Mde Pr 103. Ondorio gabeko galdekatzeaz 

asperturik, azkenekotz amore eman zuten [hiri-zainek]. Mde HaurB 104. 

galdekeria. "Demande impertinente, sotte. Ez horrelako galdekeriarik niri" H. 

galdeketa (BeraLzM, T-L). En DFrec hay 8 ejs. �1. Interrogatorio. v. galdaketa. � Nere tamaltasun 

neurrigabe arrekin zoraturik, egin zidan galdeketari, baietzarekin erantzun nion. Alz EEs 1924, 29. Ez zion 

Pernandok lenbizikoan erantzun, baña Erretoreak jarraitu zion bere galdeketari. Muj PAm 43. v. tbn. Arriand 

Act 25, 26. 

�2. Cuestionario. � Atzeman behar likuzke aizina duten hiruz-pa-lau jakintsun, eia erdaraz egin ditzaten 

galdeketa (questionnaires) xehe-xehe batzu. GH 1924, 742. 

galdekizun. �1. "Qui est à, qui n'a pas encore été demandé" H. v. galdakizun. �2. Pregunta, cuestión. � Tr. 

Documentado en autores meridionales de cierto nivel desde mediados del s. XX. En DFrec hay 3 ejs. � Gure 

galdekizunari yardetsi. Zait Sof 65. Galdekizun guzien erantzuna nerekin arkitu nizun. Or QA 122. Badu 

galdekizun aundi oentzat erantzun bat. Vill Jaink 8s. Materialistek jendea engañatzen dute, galdekizun bat 

egiñaz eta isilpean beste bati erantzunaz. Ib. 69. Muiñoetan ala zelaietan, nun den obeago matsondoak 

landatzea, orra lenengo galdekizuna. Ibiñ Virgil 88. v. tbn. Lab SuEm 206. �3. Demanda, petición. � 

Galdekizun auxe egiten diote [mutilari], ebazkizuna aurkeztuz: kaizu iakineko lauki bat adieraztea, alegia, lauki 

orren alboko lerroa daitekena aurkiturik. Zait Plat 62. �4. Foco. v. galdegai (2). � 2gn. aapaldiko ele-iraulketa 

(hipérbaton), alegia aditza galdekizunen tartean ezarriz. Gazt MusIx 66. 


mende. 

318


galdekor. � Inquisitivo. Cf. galdakor. v. galdezgarri. � So galdekor bat. Mde HaurB 84. Noizetik noizera 

gizonari so egiten zion, galdekor, eta lotsa batekin begietan. Ib. 56 (v. tbn. 29). 

galdelari. � (El) que pregunta. v. galdegile. � Galdelarien yakingura asetzeko. Utsa EG 1956 (9-10), 49. 

galdemodu (AN-5vill, B). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 129. � "Galdera. Galdemodu bat in behar datzut. Zer 

galdemodu?" Izeta BHizt. "Nik nere galdemoduk egin dizkiot nere airera (AN-5vill)" Gte Erd 129. � Gure 

galde modueri iardestetik eta arrontean ibiltzen ditugun bidetik deusik erdietsi ez dugularik. FIr 189. 

galdenbora, galdenpora. � Epoca de cosechar el trigo. � Galburutxo bat topatu neban galdenporea zanean (Vm). 

A CPV 940. 

galdeño. � (Dim. de galde). � Gerlari ohieri gobernuak galdeño bat. Herr 15-8-1957, 1. 

galdepen. � Pregunta. v. galdera. � Iduri du eztagoala bere lekuen galdepen edo pregunta ori (Larrainzar, 

1906). FLV 1988, 280. 

galdera (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill), galdeera, galdea. Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 59 y 129. � Pregunta; 

cuestión; (gram.) oración interrogativa. "Eiñ destazun galdera orrek, ez dau merezi erantzunik" Etxba Eib. 

"Galderak egiten zizkion (G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 129. v. galde, galdegite. � Tr. Documentado en 

autores meridionales no vizcaínos desde mediados del s. XIX; hay algún ej. en vizcaíno en el primer Azkue 

(BeinB 87 itaune edo galdeera), pero no encontramos otros ejs., siempre escasos, en este dialecto hasta la 2. 


mende. 

a 

mitad del s. XX. La forma más empleada es galdera; galdeera es la primera en documentarse (Iturriaga, Iztueta), 

pero hay galdera ya en Lardizabal, J.I. Arana (SIgn 42), Beovide (AsL 59), etc.; con todo, galdeera se sigue 

encontrando en el s. XX (sobre todo en autores populares), frecuentemente junto a galdera en un mismo autor. 

Hay galdea en Soroa (AuOst 76 y 78, part. galderik 79). Se emplea sobre todo con egin; con jaurti hay un ej. en 

Oskillaso (Kurl 206). En DFrec hay 203 ejs. de galdera. � Lendabizi asi zitzaidan atakatzen Mayans, Arnesto 

Osorio, Traggia eta oen lagunai ikasitako galde-era desegokiakin. 'Con inoportunas cuestiones'. Izt C 231. 

Galdera oni zegokion erantzuera ematea bizia kostako zitzaiola. Lard 447. Tolosa-ingurukoak giñala igarri 

zigunean, baserri onegatik galderak egin zizkigun. Moc Damu 34. Aingerutxoa zer dan, diozu? Enetxu, ori 

galdera! Jaukol Biozk 92. Ta nere galdera au da: [...]. Ldi IL 83. Galderaz josiko natxiok. Ib. 16. Irakurleak 

onaizkero kolkopean zirika darabilkin galdera. TAg Uzt 186. Gauza auek entzunik eta gogoemanik, bi galdera 

mota sortu ditezkela dirudit. Or Aitork 364. Gure etxeko galdera asko egin dizkit. NEtx Antz 96. Bi ala iru bider 

galdera berbera egin bear izan nion. Anab Aprika 93. Atzera-galderarik gabe behatu zitzaizkion [poliziak] "ezbeharra" 

nola gertatu zen jaulkitzen zielarik. Mde HaurB 106. Galdera batzuk egin bear dazkizut. Izeta DirG 

71. Galdera oni erantzuterik eztago. Vill Jaink 93. Gizonari buruzko galderak. Ib. 56. Patxiren galderari baietz 

erantzun zion. Osk Kurl 168. Korreoz bialtzen dabeez ikastetxe bakotxetara galderak, eta etsamiñak egin da 

gero itzuli Unibersidadera. Alzola Atalak 138. Lenbiziko galdera / lotsatzen ez al zan. Uzt Sas 111. Aurrean 

daukagu zorroztu dizkiogun galderei erantzuteko prest. MIH 153. Galdera erantzuna bide dago. MEIG VIII 

104. Sasi-galdera erretorikoa. MEIG VI 161. Franko hizkuntzatan galderek eta baldintz perpausek joskeran 

duten elkarren eitea. Ib. 158. Galderetako hitzurrena. Ib. 165 (v. tbn. IV 104). 

v. tbn. Goñi 93. Iraola 97. Ag G 117. Urruz Zer 59. ArgiDL 131. Or Eus 229. Tx B II 57. Lek EunD 14. ABar 

Goi 44. EA OlBe 45. SMitx Aranz 44. Munita 128. JAIraz Bizia 23. Etxde JJ 181. Txill Let 105. Basarri 72. Zait 

Plat 53. SM Zirik 112. Arti Ipuin 24. Ugalde Iltz 59. MAtx Gazt 49. Lab SuEm 184. Xa Odol 150. Azurm HitzB 

61. Berron Kijote 209. Galdeera: Arr GB 114. Iraola 127. Urruz Zer 115. Alz Ram 115. ABar Goi 67. Munita 

131. Mde HaurB 58. 

- GALDERA EGIN (G-azp ap. EAEL 64). Preguntar. Cf. supra galderak egin, etc. � Orain galdeera / zoaz 

egitera: / zeren billatzera / gipuztarrak joan giñan / Gaztel aldera? It Fab 206s. Galdera egingo diot / Pello 

Errotari / aber egiya ote dan / jakin detan ori. Tx B III 24. Nik esanik sinisten ez bada, / egin Uitzin galdera. Or 

Eus 167. Ontziko nagusia joan zitzaion bein leun leun ia zergatik ateratzen ez zan galdera egiñaz. JAIraz Bizia 

108. Nagusiarengatik galdera egin zun. Ib. 54. Trebe zen orain honi gustazen zitzaion edozein gaiaz mintzatzeko 

eta galdera egiteko. Mde HaurB 66. v. tbn. Lab SuEm 195. � (Precedido de gen.). Preguntar por. � Norbaiti 

egin biarko zaio / bizi-lekuen galdera, / esplikatuaz nola izan dan / fameliyaren galera. Tx B II 61. Zure 

senarrarekikoa errez egingo degu. Gure soldaduak aruntza iritxi bezin laster, aren galdera egingo det. NEtx 

LBB 82. Klinikan ere askotan gera / gaixoaren zai egonak, / egunsentien galdera egingo / dizu an miñez 

dagonak. Uzt Sas 322. 

- GALDERA-MARKA. Signo de interrogación. � Izartxo edo galdera-markaren bat eraman beharko dute 

[Larramendiren Suplemento-ko hitz] askok oraindik. MEIG VII 60.


- GALDERA OSO. (Gram.). Interrogativa total. � Nahiz horien artean galdera osoak (bai-ala-ezkoak) 

guttienak diren. MEIG VI 163. Galdera osoetan sartzen dugun galde-partikula. Ib. 161. 

- GALDERAZKO. (Adnom.). (Gram.). Interrogativo. � Galderazko eta baldintzazko perpausen egiturek. MEIG 

VI 159. 

- ZATI-GALDERA. (Gram.). Interrogativa parcial. Cf. GALDERA OSO. � Perpausa zati-galderaren (bai-alaezko 

ez denaren) erantzun bezala har daitekeenean. MEIG VI 147. NOIZ izan dute? zati-galderari. MEIG VI 

152. Zati galderetan, zer informazio eskatzen den zehazteko, galdetzaile bat erabiltzen da. EGLU I 7. 

- ZEHAR-GALDERA. a) Pregunta indirecta. � Zear-galdera batzuen bitartez, mutil aetxen aotik ikasi du 

geroenean, jakiteko bildur zana. "Encubiertas preguntas". Mok 19. b) (Gram.). Interrogativa indirecta. � 

Mendeko galde perpausak zehar galderak deitu ohi dira eta hauek -n hartzen dute mendekotasun marka gisa. 

EGLU I 5. 

galdera. v. galdara. 

galderaka. � Haciendo preguntas. � Eta asi ziran bata ta besteari galderaka. NEtx LBB 60. 

galderatxo. � Dim. de galdera. � Galderatxo au bakarrik: [...]. Ldi IL 60. Ta orain garrantzi gabeko 

galderatxo bat. NEtx LBB 114. Galderatxo bat egin nahi nioke Mokoroari. MIH 398. 

galderazi, galderazo. � Hacer preguntar. � Uste izan zuen Juan Apostolu maitea zala Jaunari alako galde bat 

egiteko egokiena, eta oni galderazo zion. Lard 440. 

galderna (V?, G? ap. A � Añ; Lar � H). � "Pulgón, insecto" Lar y Añ. � Langostak utzi zuena, galdernak jan 

zuen; eta galdernak utzi zuena, gorniak desegin zuen. Ur Ioel 1, 4 (Dv bruko, Ol zorri). Lurraldean gosea, 

izurria, legortea, gorriña, matxingorriak eta galdernak izan daitezanean. Ker 3 Reg 8, 37 (Ol podena). 

galdetaldi. v. galde-aldi. 

galdetsu (G, AN ap. A; Dv). �1. "Questionneur" Dv. "Preguntón, el que pregunta mucho" A. �2. 

"Quémandeur" Dv. 

galdetu (G, AN-sept, L-côte, B, BN-arb, Sal; Lar, Mg Nom 66 (G), Añ (G, AN)). Ref.: A; Iz Ulz (galdein); Gte 

Erd 43 y 129; EAEL 64. �1. Preguntar. "Galdetu du hor zirenez (BN-arb)" Gte Erd 129. "Galdeu alere! 

galdetzeak ez du deus e galtzen (AN-gip), galdeuakin ez degu ezer galtzen (G-azp)" Ib. 129. "Onena nork bere 

baitan galdetzea (AN-gip)" Ib. 43. Cf. Etxba Eib: "En Eibar es conocida la voz por la literatura, pero 

comúnmente no se usa". v. 1 galdatu, 1 galdegin (2). � Tr. Propio sobre todo de las tradiciones septentrional 

(no suletina), alto-navarra (Lizarraga de Elcano, etc., pero no en Beriayn, p.ej.) y guipuzcoana. Al Norte tiene 

una tradición constante desde Etcheberri de Ziburu y Axular hasta hoy. En guipuzcoano se encuentra en Ochoa 

de Arin e Irazusta, y desde 1800 la documentación es abundantísima. Aparece además en algún autor vizcaíno 

moderno (D. Agirre (AL 7)), pero sobre todo en los de la 2. a mitad del s. XX; Mogel y Arrese Beitia (AmaE 411) 

sólo lo emplean cuando escriben en guipuzcoano. En DFrec hay 154 ejs. Al Sur se encuentra con relativa 

frecuencia, si bien minoritariamente, el rad. verbal en imperativos tipo galde horri 'pregunta a ese' (además de 

los citados infra, v. tbn. Lar Cor 152, Cb Eg II 99, Añ CatAN 27, Lard 415, Xe 410, Urruz Urz 14, Arrantz 110, 

ArgiDL 5, Zait Sof 20, Or Aitork 257, Berron Kijote 83) y ante formas conjugadas de imperativo y subjuntivo (v. 

AA II 192, It Fab 158, JanEd I 95 (1892), ArgiDL 5, Tx B 77, Zait Sof 105, SMitx Aranz 43, Or Aitork 201, 

Anab Poli 93, Vill Jaink 117; tbn. con los aux. de egin: galde degizula (AA III 498), galde giozu (ib. 276), galde 

zegiola (Arr May 177)). � Herriko aphezei hoben hauk zein diren humillki / galdetu behar zaiela iakiteko 

segurki. EZ Man I 21. Behar duzu informatu, galdetu eta iakin ea nor den herrian probe, beharrik. Ax 231 (V 

154). Nahi baduzu sosegu onean, eta haserretu gabe egon, ez sobera galde, ez sobera bilha. Ib. 311 (V 207). 

Etsaia bere kolpea egin eta, banatu baitzen, halako moldez non nihork ez baitzeakien norat galde. ES 115. 

[Konfesoreak] bere galdetzeko moduaz supliduko dio asko konzientziako examina. OA 134. Ez niri hori galdetu. 

CatBurg 20. Nora zijoan galdetzen zioten guziei erantzuten zien: Cotatara. Mb IArg II 353. Estudiorik zuen 

galdetu, ta etzuela esan zidan. Cb EBO 44. Ez niri galde: / asko dirade / enzun nautenak munduan. Bast 12. 

Yudasek izan zuen atrebentzia galdetzeko Salbatzailleari hura othe zenez haren saltzaillea. Lg II 254. Badet zer 

galdetu. Mg CC 228. Nork santifikatzen ditu jaiak? galdetzen du dotrinak. AA II 50. Ongi aditzen ez dituen 

gauzetan ere, lotsatzen dirala besteri galdetzeaz. AA III 604. Aditzen ez dezuena galde bakoitzak bere artzaiari 

edo konfesoreari. Ib. 555. Batek baino gehiagok galde dezakete: baiña zer da fablea edo alegia? Gy V. Etzuen 

hargatik gehiago galdetu bazen Yainkorik. Hb Egia 19. Arara biltzen ziran [prailiak], [...], beren Aitari au edo 


mende. 

320


ura galdetzera. Bv AsL 139. Norbaitek galdetzen badarotzu, aski duzu erratea ez dakizula. Elzb PAd 26. 

� (s. XX). Esan zezatela galdetzen zitzaietena garbi eta gezurrik gabe. Goñi 93. Aita bat orla faltatutzian / 

aurrak dira akordatzen, / mantaletikan amai elduta / noiz etorriko galdetzen. Arrantz 155. Gauza bat galdetu 

biar dizut. Alz Bern 73. Bazkari jaten ari zirala / bikariyuak galdetu: / Emazteari zer ingo ziñon / bazenduen 

arrapatu? Tx B I 148. Hurbildu eta, galdetu zion: "Zer ez duzu bada nahi?". Barb Leg 133. Nor-geren burueri 

galdetu dezaiogun... Gauza izango al giñake? Ldi IL 156. Galdetu gabe ere badakizkitzu zenbat ditudan. ABar 

Goi 23. Aspergarri zitzaion Balendini angoxe jarduna ta galdetubearra. TAg Uzt 216. So egin zion zerbait 

galdetu nahi izan balio bezela. Mde HaurB 38. Baiña auei zera galdetuko nieke nik, alegia: ea noren izenean 

jarri nai dioten gizonari ain lege gogor eta pisua. Vill Jaink 159. Ez deutse ezer galdetu. Erkiag BatB 170. Nitaz 

ez bahaiz fida, galde zok bere alabari. Larz Iru 50. Zergatik galdetuta, etzekien erantzuten. Ibiñ Virgil 104. Laubost 

bat etxetan galdetu ondoren, eskeiñi zioten lana. NEtx LBB 34. Galdetzeak etzuan kalterik. Ib. 69. Bata 

bestearen ondoren, ertzain talde bat, etengabe nere gaiñean euki det, galdetu ta galdetu... Ib. 116. Ez da galdetu 

ere behar zein dagoen zabalduago. MIH 171. Galdetzekoa ere da ea orainago beste horrenbestekorik sortu ote 

den. MEIG IV 117 (v. tbn. VI 161). 

v. tbn. (Desde 1850 sólo citamos textos de dialecto no guip.): SP Imit III 3, 2. Ch III 31, 5. Iraz 20. Mih 119. 

Monho 104. VMg 84. Gco I 420. LE Ong 88r. Dh 169. CatB 18. It Fab 238. Izt C 232. Dv LEd 51. Xe 269. 

Legaz 7. Zby RIEV 1908, 213. Jnn SBi 28. Arb Igand 105. CatUlz 10. Inza Azalp 34. FIr 190. Etcham 217. Zub 

61. Ir YKBiz 113. Zerb IxtS 21. SM Zirik 114. And AUzta 78. Gand Elorri 80. Osk Kurl 68. Izeta DirG 57. Balad 

57 (versión de "Ana Juanixe" de Ondárroa). Etxba Ibilt 458. Alzola Atalak 54. Xa Odol 99. 

� Haurrak oro begiak harmaturik hari so zeudelarik, bati galde, bertzeari galde, jostatuz bezala argitzen zituen. 

HU Aurp 118. Galde ari ta galde oni, andik luzarora arte etzan jabetu begiratzailea, nork egin zun biurrikeri ua. 

Or SCruz 20. Jendarmak, ordea, emen galde, an galde, laister usai artu zioten Piarresen oñatzai. Etxde JJ 162. 

� (Rad. en vez de part.). Nótese su empleo en varios autores para agilizar las acotaciones al diálogo. � Orañ 

galde nai dizut: [...] nola bizi izan naiko zenduke? Cb Eg II 94. "Noren alaba zera?" / galdeaz berari. It Fab 

236. v. tbn. Urruz Zer 86. Gaztek galde (artean / goxo baitzegon): / --Oera beartu / nai, dagoneko? Ldi UO 33. 

Ara danean, galde diogu / zer gerta dan Pagailletan. Or Eus 234. An daudenetan batek galde du nork bota dun 

sasira. Ib. 173. Egiñik nuken onezkero, zer egin bear dudan yainkoei lenik galde ez banien. Zait Sof 97. Kantauri 

itxasoari Ondarrabik galde / omen zion: [...]. SMitx Aranz 214. Zertan ari giñan?, maisuak galde. Or QA 141. 

Gaiztoa nor zan? Kaieko mutilleri galde. Anab Poli 29. --Eta, zer dala-ta dute orrelako elkar-eziñikusia bi jaun 

oiek? --Santxok galde. Berron Kijote 195. � "Zer-diozu"-ka, erriko ta arrotz / denek dute zer galdea, / igaz nola 

zan, aurten oraingoz / nola datorren urtea. Or Eus 228. 

� (Acompañado de objeto no pronominal (ni afines, como gauza bat) ni oracional). � Arrazoiña galdetzen 

baduzu, huna non den. Ch III 3, 3 (Mst arrazua galthatzen). Gauzarik erraxenak galdetuz gutien dakitenei. 

CatLav A 7r (V 8). Dotrina galdetzeko modua. Cb EBO 61. Galde, bada, egia au. Cb Eg III 216. [Konfesorea] 

asi zitzaion galdetzen bekatuak. Mg CC 125 (CO 180 itanduten). Galdetzen zioten bere iritzia. Izt C 485. Izena 

galdetu zion. Lard 42. Gauzak gertatu diran lekuan bertan galdetu bear badira. Goñi 84. Eriari galdetu daiteke 

bere ofizioko lan edo egin beharretako zerbeit. FIr 189. Emakumeai urteak galdetzea itsusia da. ABar Goi 23. 

Klasean eguneko ikasgaiaren zathi bat galdetu zioten. Osk Kurl 168. Bidea galdetu. Ib. 86. Gu ez gabiltza 

fenomenuen kausa urkoen billa, kausa atzena edo lehena galdetzen dugu guk. Vill Jaink 52. v. tbn. Lg I 224. AA 

III 498. A Ardi 1. Azurm HitzB 46 y MEIG VII 133. � Dendan askok galdetzen zuten mutillaren berri. Anab 

Poli 78. v. tbn. NEtx Antz 155. 

� (Acompañado de instr. o, menos frec., -(r)en gainean). Preguntar por, preguntar sobre. "Nortaz - norentzat 

galdetzen duzu (AN-5vill), zeintaz galdetu du? (AN-gip), lagunaz galdetu (G-nav, AN-gip-5vill), Ferminez 

galdetu du (G-nav, AN-gip-5vill), zutaz, artzaz galdetu (AN-5vill), hartaz ez galdetzeko erran zuen (AN-5vill)" 

Gte Erd 129. � [Medikuak] aren biziera, umore, osasuna, ejerzizio ta orrelakoaz galdetu zuen. Cb Eg III 330. 

Or-emen billan zebillela, anaiaz galdetu zion gizon bati. Lard 48. Galde zazu Sigifredo Kondeaz. Arr GB 74. 

Galdetzen bazioten zerbait hartaz, etzuen nihoiz xuxen ihardesten. Hb Egia 68. Galdetu omen ziyoten bere 

bigarren deituraz. Sor Bar 81. Porrotek sarritan galdetu izan zion zerbait Artoberori erdararen gañian. Urruz 

Urz 33 (v. tbn. -en gainean en Arti Tobera 277). Jabeaz galdetuta esaten badizu eztuala jaberik. Inza Azalp 32. 

Onelako jende nagusiak iretzaz galdetzeaz bakarrik, pozik bear uke. Lab EEguna 95. 

v. tbn. Bv AsL 45. Goñi 109. Ir YKBiz 347. Or Eus 192. Etxde AlosT 84. Txill Let 50. Vill Jaink 20. Basarri in 

Uzt LEG I 305. 

� (Acompañado de -tik). Preguntar por. � Erregutu ezozu [konfesoreari] galdetu dagizuela banaan 

mandamentuetatik. Mg CC 179 (v. tbn. 108). 

� (Acompañado de -gatik). Preguntar por. "Zeñengatik galdetu du? (G-azp-goi), harengatik ez galdetzeko (Gazp-goi), 

[...] zureatik galdeu deu (G-azp)" Gte Erd 129. � Begiratu zion andre Joxepari, galdetuaz bezela 

Martiñengatik. Zab Gabon 40. 

�2. (AN-5vill, L, B, BN, S; Urt I 229, VocBN (sg. A, pero sólo encontramos galdatu), H). Ref.: A; EAEL 269. 

Pedir, demandar, exigir, reclamar. � Tr. Propio de la tradición septentrional (no suletina); documentado ya en 

Etcheberri de Ziburu, es más frecuente y está más extendido que la acepción anterior. Se documenta tbn. 


mende. 

321


ocasionalmente en autores guipuzcoanos populares (Echagaray, etc.), de dialecto alto-navarro (Xenpelar (319), 

F. Irigaray (186), Iraizoz (YKBiz 285)) y en algún autor meridional moderno (Orixe (Eus 51, explicado con 

eskatu), S. Mitxelena, Villasante (Jaink 168)). � Bakhotxari galdetzeko bere obren kontua. EZ Man I 85. 

Nekearen golardotzat deus eztiat galdetzen. Ib. 5. Ardiatsi ez badut galdetua. EZ Man II 11 (v. tbn. 189). 

Jainkoaren argien galdetzeko othoitza. Ch III 23, 7-8 (SP eskatu, Ip galthatü). Arrazoinak edo okasioneak hala 

galdetzen duenean. Ib. I 9, 3 (SP, Mst nahi, Ip manhatü). Gureganik galdetzen duen gauza bakharra. He Gudu 

45. Etzuela aurkhitzen gizon haren baitan fitsik punimendua galdetzen zukenik. Lg II 271. Dabitek galdetu zuen 

Abigail ezkontzan. Ib. 287. Sobra galdetzen othe zait? Brtc 238. Jan ongi, barrenak galdetzen duen eredura. Dh 

54. Bitarte ipiñirik / Birjiña Maria, / biyotzetik galdetzen / diyogu graziya. Echag 66. Zorren galdetzeko. Hb 

Egia 3. Nabukodonosor erregeak galdetzen du oro khurtzea haren urrezko itxuraren aitzinean. Ib. 26. Permisua 

galdetu / alkate jaunari. EusJok II 21. Axaleko xoriaren ikhusteko galdetzen niola bere liburua. Elzb PAd 20. 

San Antonio hasi zitzaion galdetzen eta galdetzen idek zezola athea. Jnn SBi 116. [Alemanek] Belgicatikan 

galdetu zuten / lendabiziko pasua, / jakiñik nola zeguen Parisa / andik bide erosua. Tx B I 103. Ohe bat 

galdetzen du gauaren iragaiteko. Barb Leg 136. Galdetu baimena eman zioten. Zerb IxtS 35. Otoitz egile handia, 

langile presta... eta Biriatuko xokoak galdetzen duen bezala, hein bat bederen kontrabandixta naski! Zerb Azk 

84. 

v. tbn. Harb 36. Gç 106. CatLav A 6r (V 7). Mih 98. Monho 90. Bordel 88. Gy 71. HeH Mt 7, 9 (He galdetu; Lç, 

Echn, Hual eskatu, TB, EvL, SalabBN galdegin, Ip galthatü, Dv, Leon galdatu). ChantP 238. Zby RIEV 1908, 

604. Elsb Fram 146. Arb Igand 179. Zub 59. Etcham 230. Iratz 134. SMitx Aranz 33. Mde Pr 63. Mattin 36. Xa 

Odol 303. Lazkao in Xa EzinB 134. 

� (Rad. en vez de part.). � Senperek ez galdeko laguntza nihori. Hb Esk 120. Zumalakarregiri, Etxarri-Aranan, 

/ Xapelgorriek galde hartzea harmadan. Ib. 163. 

� (Part. en función de adj.). � Othoiztu zaitudan arren, Iongoiko indarsua, / eztarotazu laudatu ontasun 

galdetua. EZ Man II 22. 

� (Acompañado de sintagma nominal en caso absoluto indet.). � Abisu / aphezari galdetzeaz eztuk behar 

gorritu. EZ Man I 27. Fabore galdetzeko othoitza. Harb 91. Konseillu galdetu. Ch I 5 (tít.). Sokorri galdetuko 

darotzuna. Mih 53. Kontu galdetuko zaio ordu artean eraman duen denboraz. Brtc 125. Asperkhunde galdetuko 

du. Dh 138. Galdetu dut berri, eta erran dautet predikari handi batek behar zuela mintzatu. Hb Egia 21. Sos 

galdetzen hari direla. Elzb PAd 19. Goraxago egin huts batez barkamendu nahi diotegu, orai berean, galdetu. 

Zerb Azk 99. v. tbn. Lg I 351. Zby RIEV 1908, 295. Jnn SBi 169. Larz Senper 132. 

� (Acompañado de sust. verbal con suf. de alativo). Pedir de. � Emazte hark miretsi zuen Jesusek hari 

galdetzea edaterat. Lg II 136 (v. tbn. edaterat galdetu en Zerb IxtS 21). 

�3. (Aux. trans. bipersonal). Llamar, reclamar. "Nor galdetu du bear duela? (B), nagusia galdetu du (B)" Gte 

Erd 129. � [Samuel] goan zitzaion Heliri, ustez hark galdetzen zuen. Lg I 252. Oso-osoa galdetzen zaitu zure 

Jainkoak. Brtc 198. Guazen, guazen, galdetzen gaitu / Ama Birjinak Lurdera. Zby RIEV 1908, 291. Jainko 

Jaunak galdetzen gaitu denak bere zerbitzura. Jnn SBi 171. 

�4. "(V-m), averiguar" A. 

- GALDETZEKE. Sin preguntar. � Eta bizidunaren aurrean nola egon gure buruari galdetzeke: Zergatia, 

Sustarra? Vill Jaink 58. 

galdetx. "(G-to), tallo superior del maiz" A. Cf. galdotxa. 

galdetxo. � Dim. de galde. � Galdetxo bat iri egin beaiat orain. It Fab 21. Galdetxo batzuk egin nai nizkitzuke 

oraindik. Inza Azalp 33 (v. tbn. 26). 

galdetzaile (Urt, H). �1. (El) que pide, demandante. "Agripeta, lur parte eskalária, lur parte galdetzaillea" Urt I 

464. v. 1 galdatzaile, galdegile. � Duzun artha solamente gogo onez hartzeko [...] zure ganik galdetzen dutena; 

nahiz den galdetzaillea zure aitzindaria, nahiz den zure azpikoa edo zure kidea. Ch III 49, 7 (Ip galthazalia, 

Leon galdatzale). Gosete denbora batez ethorri zitzaion hainbeste galdetzaille, eta eman zuen hainbertze bihi, 

non azkenekotz hustu baitzituen etxeko selaru, arkha eta kutxa guziak. Jnn SBi 511. Aita Dok egin etxeek laster 

ukhan zuten galdetzaile. Zerb Bahnar 99. �2. (Lar, Añ (G, AN), H). "Preguntador" Lar. "Preguntador, 

preguntón" Añ. �3. (Gram.). Partícula interrogativa. � Honelako galderetan, galdetzailea aski da galdera dela 

seinalatzeko. EGLU I 7. 

galdetze. �1. Petición. � Errege bat galdetze hortaz, niri egiten darot idoi, eta ez zuri: ez nautenaz geroz nahi 

gehiago bere erregetzat, egizu erraten darotzutena. Lg I 262. �2. Pregunta. � Aterako dizkitzu Konfesoreak 

bere itaune edo galdetze prestakin zure biotzean dauden bekaturik itsusienak. Mg CC 179 (v. tbn. 198). 

galdezgarri. � Inquisitivo. v. galdekor. � Begirakune luze galdezgarria egin eban, nun zer ikusiko. Erkiag 


mende. 

322


Arran 187. 

galdezka (AN-gip ap. EAEL 64). �1. Preguntando. v. galdeka, GALDEZ. � Tr. Se encuentra en autores 

meridionales no vizcaínos desde mediados del s. XIX; hay algún ej. moderno tbn. en vizcaíno (Erkiaga (Arran 

149) y Onaindia (in Gazt MusIx 153)) y, al Norte, en Larzabal y Xalbador (Odol 109). En DFrec hay 14 ejs. � 

Galdezka igaro dira / Jerusalendikan, / Jesusaren jaiotzaz / duten berririkan. Echag 30. Asi ziran elkarri 

galdezka, zein aien artean izango zan onelako gaiztakeria egingo zuena. Lard 438. Bata besteari galdezka 

gelditu ziran: --Zeiñ ete da gizon ori? Ag G 111. Mutillengana zer nai zuen galdezka joateko. TAg Uzt 217. Toki 

batetik bestera galdezka. JAIraz Bizia 80. Zaldi otsa entzun orduko gaiñera irauli zitzaizien berri galdezka. 

Etxde JJ 254. Arrasatetik onera nentorren oni ta ari Ibarretako bidea nundik ote zan galdezka. NEtx Antz 21. 

Berririk ez zutela eta, haren ama izana zaitak, zerbait jakin nezan galdezka. Larz Iru 126. Historiaren zeresanaz 

galdezka ari den zotin galdua. Lasa Poem 104. Nerekiko ari naiz galdezka ea hauzi horrek [...] ba ote 

duen behar bezalako funtsik. MIH 89. 

v. tbn. Bil 32. Arr GB 114. JanEd II 107. Inza Azalp 78. Jaukol Biozk 51. Tx B II 43. Lek EunD 51. Ir YKBiz 

281. EA OlBe 81. SMitx Aranz 237. Or Aitork 164. Txill Let 128. Anab Poli 88. Izeta DirG 58. Vill Jaink 96. 

MAtx Gazt 105. Uzt Noiz 104. Berron Kijote 142. 

� (Precedido de gen.). Cf. infra (2). � Goiko gela nagusian lanean ziarduan bitartean, Balendin joan zitzaion 

zerbaiten galdezka. TAg Uzt 307. 

� Interrogando. � Hau ere erran beharko duzu / zure [Bazkoko txartela nahi duzun horren] galdezka denari 

[niri, erretorari]: / mutxurdinak zer salatzen dio / maizenik konfesorrari? Xa in Mattin 70. 

�2. (Precedido de gen.). Preguntando por. "Zeñen galdezka etorri da? (G-azp)" Gte Erd 129. � Nabill etxerik 

etxe, Jesusen galdezka. Echag 124. Gure galdezka iñor etortzen baldin badek. Muj PAm 76. Atarian zure 

galdezka dago gizon bat. EgutTo (ap. DRA, sin más ref.). Itzul nai det sorterrira, / ama xar maite gaxoa nere / 

galdezka il zaidan tokira. EA OlBe 10. Txiki biak aitaren galdezka dira. NEtx LBB 83. Zure galdezka ere, 

Basarri, / izandu ditut amaika. Uzt LEG II 74. v. tbn. Ag G 198. Jaukol Biozk 84. ABar Goi 66. Etxde JJ 158. 

�3. Pidiendo. � Damuarekin Gurutzeari / galdezka barkazioak. Echag 216. Urrikiaren galdezka gaude, / gure 

jabe eta Jauna. Ib. 218. v. tbn. Zait Plat 16. Gizadia betiere ibilli izan da [...] erlijio guztiei galdezka eta eske, 

bizitza motx onen luzapen bat eman dezaioten. Vill Jaink 111. � Lan-galdezka doa. Or Eus 356. Iturburu eske 

daukagu mundua, Jainko galdezka. Vill Jaink 37. 

�4. Llamando, reclamando. Cf. galdetu (3). � Uste duzia funtsez ari den poliza eta Anton galdezka? Lar Senper 

114 (Vill benetan deitzen diola Poliziari eta Antoni?). 

galdin. v. 1 galdegin. 

galdo (BN; VocBN, H (BN)), galto (S; H; -th- VocS 141, Gèze, Dv (S), H). Ref.: A (galdo, galto); Lrq (galtho). 

� Tr. Empleado desde Tartas y Belapeyre, sobre todo por autores suletinos y mixanos. Galdo es la forma 

empleada por los mixanos, por Tartas, Oihenart, Archu, Prop y Atheka; galt(h)o la del resto de los autores 

suletinos. �1. Petición, demanda; llamada. "Demande" VocBN, Gèze, Dv. v. galde. � Orazionia dela gauza hon 

baten galdoa, zoin iustuek Jinkoari egiten baitute. Tt Arima 4. Galtho horien ardiesteko hobeki, nor dükegü 

Jinkoa gana arartekari? Bp I 42. Zer galthatzen düzü lehen galthuan "erabil bedi saintüki zure izena"? CatOlo 

56 (ap. DRA). [Jinkuak] emanen deitzü zure bihotzaren galtuak. Mst III 12, 4 (Ip galthoak; SP eske, Ch galde). 

Zelütik ene galthoer eztüt arrapostürik. Egiat 172. Eztizüt, Jauna, zuri galto bat baizik egiteko. Othoitz (ed. 

1823), 29 (ap. A). Behar dizügü Khiristi resumetarat / sokhorri galthua igorri. Mustafa 25 (ap. DRA). Laserre 

gure inprimazaleak egin deikün galtua, berriz inprimatü nahiz Katixima edo Fedia Labürki. Ip in CatS II. Heien 

galdoa ez zen onhartua izan. Prop 1876-77, 87. Zertan den, Maitena, / bethiko zorigaixtua, / Eüskal Herriak 

egiten / deikü arraberriz galthua. "Le Pays Basque [...] nous lance son appel". Casve SGrazi 144. v. tbn. Galtho: 

Xarlem 655. UskLiB 72. CatS 66. EE 1883b, 509. Const 13 (galtua). 

�2. + galto (S; VocS 141 (-th-)). Ref.: A; Lrq. Pregunta. v. galdera. � Galthoa. Nork kreatü eta mündian ezari 

gütü? Ihardestia. Jinkoak. Bp I 28. v. tbn. Mst I 3, 5 (galto). Nehork egin diroen duda edo galdo bati aitzinetik 

ihardesteko. AR 128. Zertakoz diradian hüme bastartak egiazkoak beno azkarrago da galthoa. Egiat 275 (v. tbn. 

217). v. tbn. Arch Fab 9. Galtho hau egin zeyuen dizipüliek: [...]. Ip Mt 17, 10. Kapitülü hartan diren galthuak 

oro ikhasi behar direla. CatS 17 nota. Halako galto batzü egiten zeitzon eta etzakian nula ihardets. Const 39. 

�3. (Empleado sin sufs. de declinación, con verbos como ari, egon, etc.). Pidiendo. v. GALDOZ (a). � Mainata 

etxekoari, berzegatik galdo ari bada, hire diruti edo bihiti, emok ilhindiaz uzkiti. "Ton domestique te demande". 

O Pr 313. Oihüz mendekü galtho daudianez. Bp I 56. Belhariko nüzü Jesüs / grazia horren galtho. Xarlem 826. 

Ehülia hari galtho, / Ükhenik ere han franko. Etch 304. Senhar miserablia batian ohin lo, / eta bestian aldiz 

kristelaren galtho. Ib. 426. Bertan ziren orori hasi berri galtho. Ib. 350. Pharkamentü galtho nago / Jinkuari / 

Eta gero, jente hunak, / zier orori. (S). NafEKZ 119 (cf. en la vers. bajo-navarra recogida en A CPV 854 

barkhamendu galdez). 


mende. 

323


�4. (Sin sufs. de declinación). Preguntando. v. GALDOZ (b). � Hogeiak nütineko, nik khidiak galtho / nun 

ziradin solasak, hetat juaiteko. Etch 178 (cf. nota del ed.: "ellipse de l'auxiliaire (nütian)"). 

- GALDOAN. Pidiendo. v. GALDOZ (a). � Gure anaiak dirade / segürik ürhats gaixtuan / balin badirade guri 

/ hantik lagüntza galthuan. Casve SGrazi 132. 

- GALDO EGIN. a) Pedir, demandar. � Galdo egin zian hamabost egun ephe [...] bere adeskiden eta askazien 

ikhustera ioaiteko. Tt Onsa 125s. Hanitz eri direnian Ienkoari galdo egiten baitute sendo ditzan. Ib. 171. Zer ere 

galdo eginen baituzie ene izenian ene aitari, hura oro ukhanen duzie. Ib. 151. Eta galto eginen Jinkuari, 

pietatezko eta debozionezko sendimentü beraien inspiratzez beste Khiristi orori. Mercy 32. Galtho egin nereioan 

ene herritar baten berri. Egiat 180. Jinkuari miserikordia galtho eginen dizüt. UskLiB 69. � Eztu deus galdorik 

egin bere aitari. Tt Onsa 151. b) (galtho S ap. EAEL 64). Preguntar. � Galdo egiten dute Orestes zoiñ zen. Tt 

Onsa 131. Moisa bethi tabernakliala hersatü izan zen, düda emaiten edo galto egiten zeienen klarki ezarteko. 

"Quaestionibus". Mst III 38, 2 (SP galde). Hetarik bati galtho zereioan egin, zertakoz zen haiñ teriste. Egiat 272. 

Galtho egin zeion berhala / Sarari kondizionia. Abraham pról. I 5 (ap. DRA). Legeko jakintsien biltzarre handi 

baten erdian jarririk, haier galtho egiten, haier ihardesten. Ip Hil 134s. 

- GALDO IZAN. v. GALDE IZAN. a) Pedir, exigir. � Zure othoitziak ta amoinak dereitzüt galtho. Egiat 179. 

Adiskide baten haituak gaiza hanitz dü galtho. Ib. 213. b) Preguntar. � Hartakoz da galtho heia emaztiak 

egiazko adiskidegoaz gei diradianez. Egiat 217. 

- GALDORA. A petición (de). � Miraküllü horren egitez bere amaren galthoala [...] Jesüsek erakusten deikü 

zonbat handi den Ama Birjinak dian photeria. Ip Hil 148. 

- GALDOZ. a) Pidiendo. v. supra (3). � [Dabid] Jinkuari galthoz hura bera gal erazi lezan. Bp II 59. Musde 

Clerissa jaunari / zirade galthoz ezarri / nahi zünükiala entzün zunbait üskaldün koblari. Etch 532. Orai hiri 

sokhorri galthoz jin nük. Ib. 240. Ene aphez lagun guziak alde orotarik oihuz eta laguntza galdoz daude. Prop 

1876-77, 81. Paganoak heldu zaizkote osteka batheioaren galdoz. Ib. 84. Ikhusten du maluros bat bere 

borthalatzian karitatiaren galdoz eta eskia hedatzen dako. Atheka 180. Bere borthan ikhusten dü, atherbe 

galthoz (S). Atheka 177 (ap. DRA). b) Preguntando. "Galthoz ai da (S), pregunta" EAEL 64. v. supra (4). � 

[Jesüs Krist] jarririk zagoan jakinsien erdian, her beha eta galthoz. Bp II 34. Jaun gaztiari galthoz heia egia 

zenez. Egiat 173. 

- GALDOZKO AKTE. � Galthozko aktia. UskLiB 109. Egizü galthozko akte bat. CatS 80. 

galdoilar. v. gandoilar. 

galdola. � Bolsa. � Zilhar galdola bat zeron / haren zakian ezari. 'Une bourse d'argent'. Xarlem 1527-1528. 

galdor (G), kaldor (AN-larr-araq-ilzarb-olza). Ref.: A (galdor); A Apend y Satr VocP (kaldor); Bon-Ond 145. 

�1. Cresta, penacho de las aves. v. gailur (3), galdur (2), gandor. � Beeratuko nioke bere andiustea ta bere 

galdor kiskur, luzea. Lar DT CCIV. Galdor gorri andia / zeukan ain zuzena [ollarrak]. It Fab 70. Egazti-urdin 

begi-illuna, bere iru lumazko galdorra arrandiz eraikitzen. Or Mi 118. Oillasko galdor gorria. Or Eus 315. 

Oilar-kaldorraren odola igortzita (AN-larr). A EY IV 248. � Cresta (de la ola). � Betbetan itsasaldi batek [...] 

amiltzen gaitu, ta berela eraikitzen ugiñen galdorrera. Or Mi 130. �2. (G-to ap. Garm LexEV 162; VocCB � 

Dv, H), kaldor (AN-araq ap. Satr VocP). Cima, cumbre, cresta, parte de arriba; (en los edificios) caballete, 

pináculo. "Cúspide, cima, cumbre" VocCB. "Pico de montañas" A. "Caballete del tejado" Garm LexEV. � Amabi 

[arri] eraman zituzten Galgala mendiraño ta arren gallurrean edo galdorrean goratu zittuzten. Inza Azalp 14. 

Karmelgo galdor koskatsuak urrungo zeru-mugan ageri ziren. Or Mi 128. Goiko galdorrera igo. Ib. 69. Aulkigaldorrean. 

TAg GaGo 79. Bi aizkolarik / zugatza lurrera nai ta, / goi-galdorrean ikus zutela / katagorri bat 

jarrita. Or Eus 421. Ernio-mendiaren galdorrean. TAg Uzt 131. Dorronsoro baserriaren tellatu-galdorra. Ib. 

10. [Deabruak Jesus] Jauretxeko galdorrean ezarri zun. Or MB 174. Aginpidearen galdorrean zerbait idatzi 

baneza. "Ad culmen auctoritatis". Or Aitork 375. 

�3. (G-azp ap. A). Tallo de la flor del maiz. � Artaburuak galdorrean zutik dauzkaten masalastoak. TAg Uzt 

290. 

�4. "Kaldor, cráneo. Kaldor gori autsi baiu, si hubieras roto ese cráneo" A Aezk 294. 

�5. Acento. � Inoiz igeltsu eta berunetan irarritako lerro eta galdor-jokoetan adierazi nahirik ibilia naiz. "En 

juegos de líneas y de acentos". MEIG IX 136s (en colab. con NEtx). 

- GALDOR-AFARI. "Galdor-aparie (G-to), cena para celebrar la cubrición de una casa nueva" Garm LexEV 

162. 

- GALDOR-FESTA. a) v. GAILUR-FESTA. � S. Mikel Goiangeruaren galdor-pesta. Or MB 20. b) "Kaldor 

pesta (AN-araq), fiesta por el final de una obra o de un trabajo" Satr VocP. v. GALDUR-FESTA. 

galdostu. v. gardostu. 


mende. 

324


galdots. � Pináculo, cima. v. gailur. � Dorrearen galdotsera. 'Au donjon'. Or Mi 32. 

galdotxa. "(G,...), flor de maiz" A. "La flor de maíz (la punta)" Iz To. Cf. galdetx. 

galdoxtun. � Moñudo. Cf. galdots. � Larratxori galdoxtunek agur egiten zioten. 'Des alouettes huppées'. Or Mi 

100. 

galdozar, galtozar. "Importun, ga(l)thozarra" VocS (empleado por Egiat sg. el ed.). 

galdu (gral.; Lcc, Volt 105, Mic 8v, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), galtu (R). Ref.: 

A (galdu, galtu); Bon-Ond 1158; Lrq (gal); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 169 y 189. 

� Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Galdu es la forma más empleada; hay galtu en Mendigacha 

((139), galtruk (137), galten (142)). Gal, rad. verbal, está bien documentado en Lazarraga y en textos vizcaínos 

antiguos (cf. TAV 3.1.7, 1 y 3.3.1, 16, RS 188 y 513, BBizk 9 y Acto 282) y en Añibarro (gal etzitezen Añ EL 2 

236 (EL 1 223 galdu)); se encuentra tbn. con cierta frecuencia entre los autores guipuzcoanos: Larramendi (Cor 

184), Mendiburu (IArg I 374), Echagaray (230), Txirrita (B I 138), Orixe (Mi 113), Etxaide (JJ 173), N. Etxaniz 

(Antz 29), Zaitegi (Plat 36). Hay futuro galduren en Dechepare, Leiçarraga, AstLas (1824), Archu y Oxobi; junto 

a galduko en Etcheberri de Ziburu, Larreguy y Duvoisin. Hay sust. verbal galtzaite en Lazarraga (galzaiten 

1196v), Capanaga (101 galzaiteko, pero 109 galduten), Micoleta (14r galzaiten), Urquizu (23 galzaiteko, pero 12 

galduteko), CatLlo (galtzaiteko 57, galtzaiten 38); galtzeia en JJMg, galzeia en Astarloa (II 33; galzeian 35). 

Hay además galzaen en Lazarraga (1165v). CatLan escribe el sust. verbal galdze-. En DFrec hay 623 ejs. de 

galdu. �1. (Aux. trans.). Perder. "Descocarse, [...], ahalka galdu" Lar. "Ajusticiar, [...] justiziaz bizia galdu" Ib. 

"Desgargantarse, ojuka eztarria, samea galdu" Ib. "Descarriarse, bidea galdu" Lar y Añ. "Desmayarse, perder el 

sentido, [...] kordea galdu" Ib. "Emmudecer, [...] (V) berbea galdu" Añ. "Desesperar, [...] ustea galdu" Ib. 

"Contristar, poz guztia galdu" Ib. "Perecer, dejar de ser, [...] izatea galdu" Ib. "1. perdre ce dont on était en 

possession. Dirua, osasuna, arima, Iainkoa, omen ona... [...]. 2. perdre une partie de soi, quelque membre. 

Begia, eskua, bizia. 3. perdre par suite de mort quelqu'un qu'on affectionne, un bienfaiteur, etc. Adiskide bat, 

ongile bat galtzea. [...] Perdre, égarer quelque chose. Erhestun bat galtzea. 4. perdre le tour, l'avantage, le gain... 

aldia, gaina, irabazia galtzea. 8. perdre, ne pas saisir, comprendre quelque chose. Lasterkiegi erranak 

entzunleak [sic] galtzen ohi ditu" H. "Osasuna galgeta dut, pierdo la salud" A s.v. -keta. "Galdu behar denean, 

gorde ezin daiteke (V-arrig). Fórmula fatalista" A Apend. "Biloa galdü dü (S), hileak galdu ditu (BN-arb)" Gte 

Erd 189. "Ontziak ziloa du eta ura galtzen du (BN-arb)" Ib. 169. "Lo asko galtzen deu (V-arr, G-azp), gau 

galdua izan dugu (AN-gip, B, BN-arb), gaba aunitz galdu ditut (AN-5vill, B), [...] makina bat gau galdu 

eginazitako umea da ori (G-azp), gau galdu asko eman dizkigu ume onek (G-azp)" Ib. 213. En EI 202ss. se 

recogen diferentes formas de decir "a punto de perderse": galtzeko arriskuan, galtzeko zorian, galtzeko puntuan, 

etc. Recoge, por otra parte, galkan en Vidangoz (R-vid). (Para ejs. de su uso con aux. intrans. bipersonal, v.. 

infra (3)). 

� Tr. De uso gral., lo hallamos ya en Dechepare. � Bihotza daut bethi ere nigarrez, / neure amore xotiltua 

galdu dudan beldurrez. E 164. Eriden dut galdu nuen drakmá. Lç Lc 15, 9 (He, TB, Dv, Brunet galdu nuen, Ker 

galdu neban, IBe galdua nuen; Oteiza, IBk galdu zitzaidan). Eiza galdu banegi. Lazarraga 1172r. Ez galdu 

esperanzarik. Ib. 1182r. Galzaiten dogu kreditoa. Ib. (B) 1159vb. Zaratearrak galdu ei dabe Markia-Zuia 

sekulako. (Cantar de Rodrigo de Zárate). IC I 564. Ohiko ere galtzen du kolorea bisaiak. EZ Man I 43. Gal 

ezazue gal, hortik ilkitzeko esperantza. Ax 606 (V 389). Zakuti bihia gal, edo zorroti irina, da galtze bardina. O 

Pr 418. Ororen nahiz, oro gal. Ib. 378. Eztuela gizonak bihotza galdu behar. SP Imit III 57 (Echve 378 animoa 

galdu, Ip bihotza galdü; Ch erori). Orazioniak eztezan gal bere balioa. Tt Arima 14. Bilahala egozten dute zaku 

zilhatu batera eta zakuak galzera utzten. Gç 30. [Zakariak] minzoa galdü baitzian. Bp II 113. Galtzen dugu maiz 

liburu sainduen irakurtzetik ginduken probetxua. Ch I 5, 2. Ordian galdüren eta ezabatüren dütüzü üdürüpen 

banuak oro. Mst III 37, 3 (Ip ezabatü, Ol, Leon suntsitu). Urdinzen da, galzen ditu orzak eta agiñak. Mb IArg I 

285. Bizia galdu. Ib. 383. Irakurtzen zaien guzitik hitzik ere gal ez dezaten erritar gaisoak. Ib. 55. Ez dugu 

deusere galduren munduari ihes egiteaz. Lg I 246. Haren galtzeko zorigaitza. Mih 118. Arrazoiñain 

galzerainokuan edatia. CatLan 116. Adiskide bat galtzen badut, beste bat egiten dut. Brtc 139. Pitxerrak [...] 

bethe bitez berritan, / gogotik gal arteraino gure nahigabeak. Monho 26. Onekin galduko ditu bere arrotasunak. 

Mg CC 223. Alango moduz gogortuten dira, eze galdu darue geijenez Jangoikuaren gauzeetarako gogua. Mg 

CO 105. Ai! ta baziñaki zer galtzen dezun! AA III 586. Egunazko ikasijari gitxi eretxita, gabak galduten ditubee 

liburubak irakurten. fB Ic I 41. Gurasuen lotsia galduta daukanak. Ib. app. 10. Galduriko honria. Astar II 29. 

Naiago izatea gauza guziak galdu, Yaungoikoa ofenditu baño len. CatB 41 (CatAe 42, CatSal 43, CatR 43 gal). 

Parabisukotzat egiten ez dugun guzia, galdua dela guretzat. Jaur 187. Galdu ta gero ona ezagutzen degu. It Fab 

61. Orkatzaren arrastoa dutela orek galdua. Gy 107. Gatzak gazitasuna galtzen badu, zerekin gazituko da? Lard 

379. Hostoa galdu duten arbola landareak. Dv Lab 210. Behiak, ernaldu ondoan, esnea laster galduko duela. Ib. 


mende. 

325


248. Hemengua gal eta / bertzia menturan. Bordel 141. Komentuko serorek ikhusi zuten lurra galdurik airean 

zagola. Laph 73. Zenbat aldiz kalean denpora pasatzen, / genduan Martiñegaz, ta eskolea galtzen. AB AmaE 

234. Kordea galdu. Arr May 112. Aire eskasez, hatsa galtzeko heinean zirela. Elsb Fram 94. Lanho pean bidea 

galdu duen jendearen pare. Jnn SBi 80. Zer gizona dugun galdu. HU Aurp 179. Hamabortz ehun miliun: 

burtzoragarri da soma hori gogoan hartzea bera. Eta hori guzia gal! HU Zez 46. 

� (s. XX). Ekandu zarrak etzirala galdu bear. Ag Kr 54. Galdu ebazan dirutan 650 ogerleko. Echta Jos 343. Igo 

zaitia edo galduko ditugu adiskidetasunak. Iraola 120. Ez baitzeie lili maiteer galtzekorik gelditzen deus. JE Bur 

88. Niri zer? zer galduko yuat ba? Kk Ab I 24. Ugazaba galduta dabillan txakurra lez naiagok. Ib. 14. Parisen 

siñismena galdutako gazte bat. Inza Azalp 35. Kartutxoak aski zitutela erri ua ez galtzeko. Or SCruz 67. Euskara 

galtzeakin ikasiago bere buruak agertzen dituztela iduri zeie. FIr 177. Ikustekoa da badoazilaik yantzan, xurixuriak, 

lerroak galdu gabe. Zub 116. Eun gizon galdu zituzten gure ontziek. Or Mi 9. Amar kilo pixuan galdu 

ditut. Lab EEguna 111. Iges egittian alkar jo ta ogija galdu; eutsin barriro ogijari ta igesi ostera be. Otx 137. 

Leentxeago egin urratsak irristaldi batez galtzen dituzte. Ldi IL 145. Zuk eman dizkidazun auetatik bat ere eztut 

galdu. Ir YKBiz 471. Buru auste oiek danak galtzeko artu ditzala beste buru-lan batzuek. ABar Goi 41. Iru txito 

izan, eta lau galdu. Canc. pop. in Or Eus 169. Euskaldunari min dio, aiten / etxea galdu bearrak. Ib. 409. 

Lurraldetik begira zegozkienen itzotsa galdu zuenean. TAg Uzt 134. Miren galduta dena galdua jotzen zualako. 

JAIraz Bizia 83. Zuaitza botatzen danean barruan daukan ezetasuna ta zumoa galtzen dijoakiola. Munita 73. 

Mediterraneoraño zuaitzen itzalik galdu gabe igaro zitekeala Españi guzia. Ib. 146. Euskaldunek Lapurdiko lau 

erreka handietarik biga atxiki badituzte, bertzeak galdu dituzte. Zerb Azk 48. Ardoa edateko oitura galdu. Etxde 

JJ 187. Ez zuan beñere aria galdu. Anab Poli 95. Txuri txuri zegoen; odol asko galdua baitzan. NEtx Antz 10. 

Ez don beinbere iñorgaitik lorik galdu? Erkiag Arran 110. Burua galdu dau. Bilbao IpuiB 121. Laranja hoiek, / 

zaporea galdu dute. Arti MaldanB 193. Bere senhar maitea gerlan galdu zuelarik. JEtchep 58. Goan den 

gerratean beso bat galdu zuen. Izeta DirG 49. Definizioak ez ditzagun bein ere bistatik galdu. Vill Jaink 72. 

Lapikoa hautsi egin da, eta galdu barnean zuan guztia! Osk Kurl 14. Etzuen beste beharragorik bere azken 

indar bakarren galtzeko! Ardoy SFran 263. Iñoiz iñontzik galtzen eztuten Ripeeko zelaietan. Ibiñ Virgil 117. 

Gure kritikarekin harrituko ginake, harrimena aspaldi galduak ez bagina. MIH 322. Hitz bat behar den bezala 

deklinatzeko [...] azken kontsonantea beharko du galdu. MEIG VII 174. 

� (Precedido de sust., en composición). v. GALDUKO. � Gure buruz gogo-galtzeaz eta desesperatzeaz berze 

gauzarik ezin gineaidikek. Lç Ins A 5r. Zeren gatik ni mundura nintzen titxa galdua? EZ Man I 100. Lekhu 

esperantza galdua! Gç 156. Ezin errezibituak dire presuna gazte, ohore galdu, hutsean eroriak. JesBih 429. 

Salbatzailearen ontasun miragarria bere dizipulu fede galduaren alderat. Jaur 166. Lotsa galdurik ezta gure 

tartian. Apaol 75. Gizon izpiritu gaizki itzuli eta bihotz galdu batzu. Elsb Fram 64. Gau batez lo-galdurik 

nengoala asmu oneetan. "Desvelado". Or Tormes 51. Neskazar uste-galduak. Or Eus 58. Zenbat neke... zenbat 

lan... lo-galdu... buruauste... MAtx Gazt 19. Emakume buru-galduak. Etxba Ibilt 464. v. tbn. AstLas 66. v. tbn. 

Arb Igand 151. Balad 225. � Neska zantar jausi ta garbitasuna galdubak. Mg PAb 95. Gaixoa nintzan eta poza 

galdua. Or Aitork 82. 

� (Aux. tripersonal). � Tr. Documentado en la tradición meridional. � Ea emazteak obedienzia galdu deutsan 

senarrari. Cap 99. Galdu ote dien zor zaizten respektorik. OA 147. Moldean [liburuaren] geiena galdu zidaten. 

Cb Eg III 396. Nola errespetoa idukiko zaie, berak beren buruai galtzen badiote? Ib. 358. Ezteutsut nik lotsarik 

galdu. Mg PAb 47. Alkarri leijaltasuna ta lege ona galdu deutseen senar emazten etxia. fB Ic III 346. 

Lotsagabekeri andiaz berari obedientzia galtzea. Arr May 35. Igarotako arriskoeri, oso urrutira joan eta 

bildurra galdu diegunean, par egiten diegu. Anab Aprika 104s. v. tbn. VMg 1. AA II 14. JJMg BasEsc 7. Inza 

Azalp 75. Osk Kurl 174. 

� (Acompañado de -tik). Perder (parte) de. AxN explica zuzena kitatzen (347) por deretxotik galtzen. � Zerere 

eman baitraut, eztezadan gal hartarik, baina resuszita dezadan hura azken egunean. Lç Io 6, 39 (He eman 

darotan guzitik deusere gal, Dv eman darozkidan guzietarik batere gal). Uste duzu Iainkoa han goitian, zu gabe 

ezin iragan ditekeiela? Edo zu ez haratzeaz bere loriatik galduko duela? Ax 142 (V 93). Deusere etzuen galdu 

bere emetasunetik. Lg II 235. [...] atez ate salgai dabiltzan janziera edo soñekoakin gertatzen dana. Etxean balio 

zunenetik galtzen due asko. AA II 84. [Yainkoak] gal lezake bere erregetasun handitik, baldin hiltzen balitz 

ihizirik xumena haren nahia gabe. Hb Egia 41. 

� Echar. � Ahotik gahuna du galzen. Arch Fab 101. Anbotoko Señorie [...] etorri omen zan sue dariola, erdi 

etzanda bezela, argi argi ta fara-fara sua galduez (V-gip). Gand Eusk 1956, 215. 

� (H). Perder, desaprovechar, desperdiciar (el tiempo, las fuerzas, etc.). "Denbora ez galdu berriketan! (G-nav), 

[...] berriketan denbora galdu dugu (AN-gip), oiek solasean bai denbora azkarki galdu (AN-5vill)" Gte Erd 3. 

"Ez gaude nolanai arratsaldea galtzekotan (G-azp, AN-gip), [...] ezin dogu zurekin arratsaldea galdu (V-m), 

[...] ez dugu arratsaldea alferretan galtzekoa (BN-arb)" Ib. 76. � Eztukegu gure denbora galdu, gure adimendu 

eta afekzione guzia hartan [...] abanzatzera enplegatu dukegun orduan. Lç Adv ** 8v. Galdu ze egik aldia ta 

idoro daik naia. RS 336. Bekhatutan dagoeiño egiten dituen obra on guztiak galtzeintu. Ax 542 (V 348). Orañ 

añ erraz galtzen ditudan ordu oietatik bategatik zer emango nuke orduan? Cb Eg II 96 (Dv LEd 173 galtzen). 

Gaitzitu zitzaion hala galtzeaz hanbat diru balio zuen ura. Lg II 218. Iru urte zan ikorik emon baga, lurra 


mende. 

326


galtzen egoala. Añ LoraS 12. Hekien biltzen enplegatzen ditudan denborak eta nekheak arras galdutzat atxikiko 

ditut. Dh 126. Galdu dot denporia zorakerijetan. Ur MarIl 24. Gerrari ona da, eta era onik galtzen ez dakiena. 

Lard 199. Lixibak eta salboin-urak ez dira galdu behar: Gernu-ongarrira botatzen dira. Dv Lab 169. Ene 

erranak ontsa hartzen baditu, ez da ene lana arras galdua izanen. Laph 150. Errukia da galtzea [makallaosaltsea]. 

Azc PB 92s. Damu izangon oraingo ereti onak galdua. Echta Jos 218. Horra bi egun galduak. JE Bur 

171. Asten zan iturritxua tantaka nire abora [...] ta, on dakiola galtzen zan tantari! Or Tormes 19. Eguna galdu 

besterik eztegu egin. Or SCruz 111. Itzik galdu gabe entzun ta ikasi. Ldi IL 157. Egun eder bat nola-nai 

galtzekoa ezta. Ib. 39. Aldi huntan bederen ez dut galdu ene Pauerako bidaia! Lf Murtuts 93. Zure itz erdi bat 

naiko dedala egunik galdu gabe zuregana joateko. JAIraz Bizia 121. Ez zitazken galtzerat utz holako ele 

pollitak! Zerb Azk 32. Aukera au ez nuke galdu nai. Etxde JJ 116. Emen etziok denbora galtzerik. Anab Poli 42. 

Ixil-ixillik gelditzen ziran, aren itzik ez galtzeko. NEtx LBB 92. 

� Perder, dejar pasar. � Oriek dira lenbizikoak elizan, kapillan; oriek ez dute galzen komunioko aldirik. Mb 

IArg I 297. [Jatorduba] atzeratu leiteke, ibilera edo biajia ez galduterren. Astar II 238. Meza bat galdu dodala. 

Itz Azald 144. Lasaitasuna errez galtzen dezu. Lab EEguna 67. Eztot uste ezer galdu dozunik, irakurle. Otx 6. 

Biamon goizez ontzi-antola / ez omen diteke galdu. "No se puede dejar de ver". Or Eus 387. Zine bat ikusi gabe 

galduko ez dutenei. NEtx Antz 78. An eman bear duten film ori ez genduke galdu bear. Izeta DirG 25. � Violar 

(el ayuno). � Barau zaro egunetan baraua galdu, aragia jan [...] edo besteai janerazo badeutsezu. Añ EL 1 130. 

� (Part. en función de adj.). � Zer kontu emanen duzu bada urthe galdu hetzaz? Ax 162 (V 109). Ezta 

gaixtatasuna baiño gauza trabaillutsuagorik, eta ez hartako trabaillua baiño, trabaillu galduagorik. Ib. 515 (V 

332). Thenpora galdia eztela berriz ützültzen. Mst I 25, 11 (SP, Echve 103 galdua, Ch galduak, Ip galdia; Ol 

galdutako, Leon galdu orenak). Hori ederra da, ezen hola bardinki eraiten da ez da hazi galdurik. Dv Lab 68. 

Ainbeste gau galdu eta ainbeste pena igaro ondorean. Zab Gabon 39. Asten da Luis errezatzen eta urakin begi 

galdua bustitzen. Goñi 50. 

�2. (Dv, H, A, Etxba Eib). Perder (en un juego, negocio, etc.), deteriorarse, empeorar. "Egun oroz galtzen hari 

da, il dépérit tous les jours" Dv. "18. perdre de sa valeur. Igurikitzeaz saltzekoa galduz doha. 19. perdre au jeu, 

en affaire (sens actif). Hagitz galdu dut, j'ai beaucoup perdu. Absolumment: galdu dugu, nous avons perdu" H. 

"Ez galdu ta ez saldu (V, msOch), ni quito ni pongo rey, litm.: ni perder ni vender" A. "Aurten galdu eiñ dau 

gure dendiak" Etxba Eib. "Galduaz ikasten da mundu onetan [...], perdiendo se aprende" Ib. � Tr. De uso 

general. � Bat irabazi, bi galdu, au bere bizitza modu. RS 103. Salzen dabillena galzen dabil. RIs 78. Gure 

ohoreak doaz / egun oro galduaz, / eta harena kontrara / bethi abantzatuaz. EZ Noel 92. Zeren irabaztea, bere 

egitez baita plazer, eta galtzea desplazer. Ax 510 (V 328). Hobe da galdu eziez galduago. "Il vaut mieux perdre 

que surperdre, ou perdre davantage". O Pr 625. Non fida, han gal. Ib. 337. Edo gal, edo irabatz, lehen kolpian 

doa gauza oro. Tt Onsa 66. Ez duzu deus hirriskatzen zeure burua bertze guzien azpian emateaz; baiñan hañitz 

galtzen duzu zeure burua batez gorago idukitzeaz. Ch I 7, 3 (Mst galtze handi bat eginen düzü, Leon kalte 

handia). Zerua galzeko beldurrak. Mb IArg I 121. Pekatuaz zerua galdu. Cb Eg II 109. Bataillak galtzen dütügü. 

Xarlem 1058. Asko galduko nuala nere faman aitortzen banuan nere bekatua. AA III 533. Zein zuk auzija 

irabazi, zein galdu, ardura ez deutseenak. fB Ic II 168. Jokian galdu zinukia zure diru guzia? Arch Fab 239. Ez 

hortako deusere balorean galtzen. Hb Esk 131. Uzta bethi bilduz, bethi galtzen hari dela lurra. Dv Lab 165. 

Samatsa, bere tokian, hiru hilabethez ontzen hari da [...]. Handik harat galduz dihoa. Ib. 152. Jokuan galdu. Xe 

257. Guda galduko dutela. Bv AsL 214. Amar duro galdurik erosleak. Sor Bar 84. Lehen ez zen pilotaririk 

pagatzen [...] bazohazin berek jokhatzen zuten diruaren irabazteko edo galtzeko menturarat. Zby RIEV 1908, 

87. Deusik galtzeko ez duenari. Elsb Fram 132. Hau [kanoiya] izan zen asko aldiz, batzuez eta bertzez, hartua 

eta gero galdua. Ib. 119. 

� (s. XX). Cambok eman ziozkan 173 boz; bertzeari 175. [...] Bere sor-herri Saran galtzeak baino anitzez min 

gehiago egin zion haren bihotzari, bere Cambo maitean ez nausitzeak. HU Aurp 105. Zer deritxozube? Galdu 

eingo yuat partidua, ala zer? Kk Ab I 99. Berriz e jokua galduko dezu. EusJok 108. Gaztien aldekuak beti 

geiaguan, galduz gelditu dira gero atzenian. Ib. 120. Jokatu ezkero batek galdu biar. EusJok II 73. Irabaztunak 

kontentu dira, galdu dutenak bajeza. Tx B I 194. Zenbat arpidedun [...] gutxienez bear ditugu, lenengo egunetik 

galdu gabe, ala oso gutxi galtzen, asteko? Ldi IL 79. Trukeaz galdu nai dauanik eztago. Eguzk GizAuz 51. Gizon 

bakotxak gizartean biziaz irabazi baño geiago galdu bear baleu, gizartean bizite ori zetarako leuke? Ib. 112. Ta 

jarritakoa? Galdutzat eman nai dek? ABar Goi 71. Oiloa irabazi ta kapona galdu (AN-larr-ulz). "Echar una 

mala carta (al juego) y venir otra peor". A EY III 69 (cf. tbn. NaEsZarr 75 (AN-araq), que explica: "erosketa edo 

trukada txarra egitean"). Azken arditeraino galdu zuen. Zerb IxtS 60. Zitunak eta ez zitunak zaldi jokun galdu 

zitun. JAIraz Bizia 73. Zenbat galtzen du [pixuan] piñuak botata igartzen denean? Munita 73. Handik laster 

galdu zuen [...] Halti eta Xilarren kontra. Zerb Azk 115. Elezioak galdu zetunaten. Or QA 80. Galtzen zunak 

amaiketakoa [...] ordaindu bear izaten zion irabazleari. Etxde JJ 32. Jator jokatu arren, Martin eta Juan galtzen 

dijoaz. NEtx Antz 28. Eztabaida galdu. Zait Plat 151. Ortxe dauka orain ondasun apur bat, ondo ordaindua 

leen, geroago galduaz salgei jarteko. Erkiag BatB 171. Galdu guziak ordaindu ditut. Mattin 56. Beiarekin 

tratuan ez nuke nai galdu. Uzt Sas 236. Abek diote galtzen ariko / gerala urtetik urtera. Uzt Auspoa 10, 120. Zer 

egin du Donostiak 70 urte hauetan, galdu ala irabazi? MIH 131. Ez du gutxi galdu zinemak bere heriotzarekin. 


mende. 

327


MEIG I 189. 

�3. (V-m-gip, G-nav; Lcc, Añ, H). Ref.: A; Iz Als; Etxba Eib. Perderse, extraviarse (tbn. al leer, p.ej.). "Errar, 

andar perdido, erradu, galduik ibili" Lcc. "Perderse en el camino" Añ. "Se perdre, s'égarer. Oihanean galdua 

dabilla" H. "Galdu baño oba enaz (V-m), estoy casi perdido" A. "Galduta ibili giñan luzero mendirik mendi" 

Etxba Eib. � Tr. De uso general salvo en textos suletinos. � Oren oroz bekhatutan nabilena galduia. E 74. 

Galdu zen eta eriden da. Lç Lc 15, 24 (He, TB, Dv galdu zen, Oteiza, Or galdu zan; Brunet, Ol, Leon, IBk, IBe 

galdua). Zegaiti zabilzen on ez deretxunorren atzean galdurik. Lazarraga 1152v. Sirena bere ainbeste dabil / 

besteok legez galdurik, / Doristeori on deretxala, / Silvero anzi jakinik. Ib. 1145v. Etzaiteztela aparta haren 

xidorretarik, / gal etzaitezten kontrako bidera zeharturik. EZ Eliç 178. Bonifazio martira denbora batez ibili zen 

emazte eder, noble, aberats batekin galdua eta haragizko bekhatuan barrena sarthua. Ax 221 (V 147). Zure 

urrezko uleak nauko galdurik. Gamiz 199. Eta nola bada galtzen dira herejeak argi oni begira daudela? Lar 

SAgust 11. Galdurik ibilli naiz ni. Cb Eg III 292. Itzoro galdu ta trabukatuko litzake. Cb EBO 59. Koran mintzo 

da xeheki gauza ezdeusez, ergelkeria dario, galtzen da lerro hirrigarrietan. Hb Egia 84s. Harez ezeztatzea, osto 

baten adarretik galtzea bezala liteke munduko oihanean. Ib. 40. Galdua zabilarik, ez jakin norat itzul. Laph 59. 

Maitia, nun zira? / Nik etzütüt ikhusten, / ez berririk jakiten, / nurat galdü zira? ChantP 6. Beia agertu da baña / 

txal gaxua galdu. Ud 103. Elur-tartean galdu dan arkumetxoa. Jaukol Biozk 98. Orretaraxe bialtzen ziran 

gauzak orduan, eta etziran galtzen. Kk Ab II 168. Atxen artian galduta lez dagon baserri. Ib. 125. Oihan beltz 

handian galdu ziren. Barb Leg 69. Gerta baledi ere eskutik galtzea [eraztuna], / biotzen lokarria estugo daukea. 

Or Eus 374. Arantzazura zetorren erromesen bat bidean galtzen bazan. SMitx Aranz 47. Maisuak "zaude geldi, 

utzatzu ori eskutik" esaten bazion, galdurik gelditzen zan. Or QA 141. Manestarren ametsetan galtzen baitzan. 

"Per manichaeas fallacias aberrabat". Or Aitork 122. Panpetako zabalera onetan ur-tanta bat itxas-erdian baño 

galduago nintzan. NEtx Antz 107. Iñon be galdu barik eldu zirean euren basetxe maiteraiño. Bilbao IpuiB 215. 

Juana [...] bat-batetan Ameriketako oitura lasaietan galdua arkitu zan. NEtx LBB 30. Lano pean bezala galduak 

gabiltza. Xa Odol 179. Saioetan teoriak, eta teoria zuzenak, behar du izan gidari, sasi tartean galduko ez 

bagara. MIH 350. � (Con suf. de comparación). � Hala bada bekhatorea ere, gero eta gero galtzenago, 

errebelatzenago eta bere aztura gaixtoetan barrena sartzenago da. Ax 78 (V 52). Geroz eta galtzenago / 

hamalaudun nintzanetik, / ez dut eduki Jainkorik. Azurm HitzB 53. 

� (Con inesivo). � "Se perdre, être abîmé dans ses pensées. Bere gogoetetan galtzea" H. � Bere baitharik 

atheraia, Jainkoa baithan galdua. Laph 192. Othoitzean zagon eta galdua bezala Jainkozko gauzetan. Jnn SBi 

143. Isilik geratzen zelarik, gogoetan galdurik. Mde Pr 181. Soa uretan galdurik zegoen hortan. Ib. 141. Susmo 

txarretan galdua. NEtx Antz 89. Bera aphailatzen da bulegoan, alegia paperetan galdua. Larz Senper 62. Bere 

gogaketan ega-egaka ametsetan galdua. Berron Kijote 139. 

� Zenbat ere bat bere buruaren apainzan sartuago, Jangoikoaren amorean anbat galduagoa. "Tanto magis a 

supremo amore disjungimur". Mb IArg I 74. 

� (Intrans. bipersonal). � Tr. Aunque lo hallamos ya en Leiçarraga y Lazarraga, no se encuentra con cierta 

regularidad y frecuencia hasta principios del s. XIX, en autores meridionales, entre los que se hace relativamente 

frec. en los ss. XIX y XX; cf. supra (1) ejs. con aux. trans. bipersonal. 

� Gauza delikatu eta exzellent guziak galdu izan zaizkin. Lç Apoc 18, 14 (Dv galdu zaizkin, Ip galdü zaitzak, Ur 

(G) galdu zazkik, Ol galdu dun). Libertadea gal ekidan. Lazarraga (B) 1201rb. Bere laguna galdu jakinda. Ib. 

1184v. Aristotelesen liburuak [...] zeren galdu baitzitzaizten, berriz berriro bere hitzkuntzara itzuli eta 

ganbiarazi zituzten. ES 402. Konfesore izan dirian batzubei galdu jakee buruba. Mg CO 180 (v. tbn. 33). Birtute 

au txit minberaa da, eta erraz galtzen zaio bere distiadura ederra. AA II 135. Akordetan nas, diñuee, orduko 

gauzaakaz, ez jatan galdu errazoia. JJMg BasEsc 207. Izanik entzute andikua ta estimauba, galdu jakon entzute 

ona. fB Ic III 266. Bidean galdu zitzaion / aizkoratika kirtena. It Fab 143. Marijak daukan arduria galdu ez 

dakijon bere serbitzaririk. Ur MarIl 17. Eun ardi dituen bati, bat galtzen bazaio. Lard 410. Osasuna galtzen 

bazat. Arr May 22. Orduan beingoan begietatik galdu zitzaion. Ib. 58. Or ez zaizu ezer ere galdu! Apaol 85. 

Bildurrez begia galduko ete jakan. Echta Jos 49. Batari txapela galdu zitzaion, besteari gonea urratu. Ag G 73. 

Ez, ez zitzaien Zabaletakoai Malentxoganako maitetasuna galtzen. Ib. 135. Txakur bat galdu zaigu, ixena du 

Xaxpi. Tx B II 125. Ez zinen ta jada nuen / ezautzen zure bihotza [ilobaño,] / hain zitzaitan usu galtzen / zuri 

amesten otoitza. Iratz 186. Askotan gauza bat bizi daukagu oroimenean, baiñan gauza izena galdu zaigu, izketan 

ari geran izkuntza artan. Or QA 136. Iri galdu al zaik? Etxde JJ 6. Denboraz, [oroipenak] indarra galdu, 

urrutiratu ta galdu egiten zaizkigu. Anab Aprika 104. Duro bat galdu jatak. SM Zirik 54. Azkeneko orduan 

zentzua galdu zitzaion. Salav 20. Bost seme-alaba, bata bestearen ondoren galdu egin zitzaizkion. NEtx LBB 17. 

Onekiñ ez da giro / gaurko egunian, / berai buruko illeak / galdu zaizkonian. Gorrotxategi in Mattin 146. Ez 

giñaden gu nekatzen ere / osasuna gendunian; / ezertarako ez gera berriz / ura galdu zaigunian. Uzt Sas 137. 

Hazparne galtzen ari zaukula hor mintzo dira eroak. Xa Odol 161. Bildu bezenbat galtzen baitzaio urteak 

iragaitean. Ib. 320. Galdu zitzaigun papera berriz hatzematen dugunean. MIH 106. 

v. tbn. Astar II 186. AB AmaE 306. Ir YKBiz 299. Zait Sof 93. Basarri 155. Berron Kijote 203. 

� (Part. en función de adj. y sust.). Perdido, descarriado. "Oveja perdida, ardi galdua" Añ. "Perdido. Gure ardi 

galdua amen dator betiko moduan" Etxba Eib. � Drakma galdua. Lç Lc 15, 8 (tít.). Eriden dut neure ardi 


mende. 

328


galdua. Lç Lc 15, 6 (Ol, Or ardi galdua; He ene ardi galdu nuena, Dv ene ardi galdu zena, TB galdua zen, Ker 

galdu yatan, IBk galdu zitzaidan, IBe galdutako). Zein gizonek zuetarik ehun ardi dituela, eztitu etzitzen 

lauregoei eta hemeretziak desertuan eta ezta ioaiten galduaren ondoan [...]? Lç Lc 15, 4 (Ol, Ker, IBe 

galduaren; He galdu den haren, TB galdua denaren, Dv galdu denaren, IBk galdutakoaren). Ethorri zarela 

mundura galduen edireitera, errebelatuen bilhatzera. Mat 230. Aizen madarikatua, o fortuna galdua. EZ Man I 

94. Baldin iende prestuek erraiten badute zutzaz ongi [...], eztuzula antsiarik xarrek edo galduek gaizki 

erranagatik. Ax 445 (V 291). Esku larru, erhastun, mukanes galdu hura. SP Phil 378. Zeru galdura joatekotz. 

Gç 146. Gaiza galdien edireitera. Bp I 87. Denbora galdua, galdua betiko geratzen da. Cb Eg II 100. Fama 

galdua. Añ EL 1 138 (EL 2 153 kreitu galarazoa). Hire sensu galduek zoraturik, hain erhoki. Dh 152. Zelan biurtu 

bear dan ondra galduba. fB Ic II 186. Birjinidade galduba. fB Ic III 326. Zenbat izan ziran etsai galduak eta uri 

artuak. Lard 117. Bekhatuaren damuak sistaka beza nere bihotz galdua. Dv LEd 10. Ardiesteko bide galdutik 

ilkitzea. Ib. 149. Solas galduek etzetzaketen gorriraz. Hb Egia 70. Haur ohakoak galduen, ume xurxen eta judu 

konbertituen biziteiak. Laph 247. Leku on galdu hura. Arr May 39. Ontzi galduko mariñela ziruriyan gizajoak. 

Urruz Urz 30. Aitzina yuan ziren bere bide galduan. Elsb Fram 108. Batzuei bertzeen odol galdua zainetarat 

sartuz. HU Aurp 76. Gau illuneko ibiltari galdua argi bakarrera joan oi dan itxuretan. Ag G 321. Ez ahal da 

guti unhatua, behi galdu demuntre haren ondotik! Barb Sup 76. Uretan galduen nigar illuna. Or Mi 130. 

Gauargia piztu bitartean datorkio zorrotzen emakume alargunari senar galduaren oroitzapena. TAg Uzt 8. Nik 

ere alde egin nenunan eta ez gurasoen etxera, txori galdu onek. Or QA 44. Zeru galduaz etxunate naigaberik. Ib. 

96. Jan da eran ere geieigi eta / gaiñerako gau galduak. Uzt Sas 174. Paradisu galduetako oroipena. Lasa Poem 

58. Nondik datorren eta zertarako den ez dakienak daraman huskeriazko ibilera galdua. MIH 36. Agertu zaigun 

antzinako igarleen ondorengo galdu baten antzera. MEIG III 117. 

v. tbn. EusJok II 80. AzpPr 117. Ill Testim 21. Enb 81. Zub 50. Gand Elorri 24. 

� Gizonaren Semea etorri da galdua billatzera eta salbatzera. Lard 420. Ez badugu, ez dugu esan oi galdua 

arkitu dugula. Or Aitork 266. 

� Ona Aizkorriko maldan / zure Andra Mari! / Pauso galdu oreik / onatu ta ikusi. SMitx Aranz 56. Orbel galdu 

batek arpegian jo zuan. NEtx LBB 16. Olatu galdu batek bota zun legorrera. Ib. 270. Europatik aize galdu baten 

burrundan Ameriketara etorri giñanean. Ib. 74. 

� (Part. en función de adj.). Perdido, recóndito. � Larrebide galduetan oi dabiltzan ardi erratuak. Izt C 226. Hil 

usteldua etxe galdu batean. Hb Egia 27. Orarretik / Bardotzeraino / bada oraino / bazter galdurik. Ox 119 (tbn. 

bazter galdu en Etxde JJ 65). Mendi galdu baten, piztijak eurak be bixi ixateko destaña egingo leuskijoen 

zokondo baten aurkittu dogu. Otx 116. Belaguako borda galdu bateraiño igoa. Etxde JJ 41. Amazazpi urte 

etxerik gabe bide galduetan eskean! NEtx Antz 95. Hain maite zituen herriko xoko galduetaraino. JEtchep 24. 

Baso galduen erdian. Gand Elorri 38. Obe lizake olako oriek izaro galdu batera baztarrerazi litezen. Or in Gazt 

MusIx 46. Pasarte galdu batean. MEIG VII 116. 

� (Fig.). Extraviado. � --Hemeretzia! ihardetsi Etxebarnek begiak galduak, nehori behatu gabe. JEtchep 102. 

Begiak lengo malkoak legortuta, begirasun galdu batek illuntzen zizkion. NEtx LBB 52. 

�4. (Urt, Lar, H). Perder(se), conducir (o ir) a la ruina, a la perdición; destruir; perder(se), corromper(se), 

volver(se) malo; perjudicar; (en sentido religioso) condenar(se) (acompañado frecuentemente de betiko(tz) o 

sekulakotz); (ref. a barcos, etc.) naufragar, ir a pique. "Abolescere, [...] osoki galtzea" Urt I 34s. "(De) remate, a 

remate, galdua guziz" Lar. "Asolar, destruir, echándolo por el suelo o de otra suerte, lurreratu, desegin, galdu" 

Ib. (v. tbn. Añ). "Desgraciarse, malograrse", "barar, perderse el navío, dar en la costa, [...] galdu" Ib. "Estragar", 

"a pique, irse la nao" Lar y Añ. "Infamar, [...] besteren fama galdu" Ib. "Desolar", "derrotar al enemigo" Añ. 

"Naufragar, [...] ontzia galdu" Ib. "10. se perdre, aller à sa perte (EZ). 11. se perdre, se damner, id. bethikotzat 

galtzea, se périr pour toujours. [...] 13. se perdre, se corrompre, au moral, id. à l'act. perdre, corrompre. Lagun 

gaixtoekin galdu da. [...] 17. se perdre, faire naufrage. Untzia galtzera doha" H. "Nor galtzen da? Erramuko 

ortzilarean barutzen eztena (AN-araq). [...] Euskalzaleak gogoz artuko dute berri au: an, Arakilen, erriak 

kondenatu-ren ordez galdu esaten duela" A EY I 119. "Alkar galdu, perderse el uno al otro. Uretara jausi 

ziranian, alkar-galdu eben" Etxba Eib. "Gazterik galdu zan a mutilla" Ib. "Alkar galdu, perjudicar el uno al otro. 

Hasarre papeladak eitten badittue be eren artian, eztabe alkar galduko" Elexp Berg. AxN explica bilhakatzera 

(190) por galtzera. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � "[...] en adelante se llamara galindi 

gazte on, que quiere decir perdístete joven bueno" TAV 3.3.1 (etimología del apellido Galíndez). � Sardina que 

gato lleva, galduda ba (1508). Marqués de Santillana TAV 3.3.1. Ene etsaiak galdu ustian ene hona egin dik. E 

239. Gu ez galdu baina salbatu nahi gaituenari. Lç Ins C 4v (v. tbn. Adv ** 2r). Eta ethor zedin dilubioa, eta gal 

zitzan guziak. Lç Lc 17, 27 (IBk, IBe galdu; He suntsiarazi, TB galarazi, Dv, Leon xahutu). Dakuskezun 

gauzagaiti ez begiok espilurean kendu, zegaiti bertati galduko zara. Lazarraga 1153v. Ala galdu zan / lekuau 

desastradurik. Ib. 1202v. Gal didila [Un]zueta ta Bergara. IC II 185. Zarrari axea egiok aldatu ta daik galdu. 

RS 178. Señaleak handi ziren Faraon galtzekoak. EZ Man I 77. Alferkeriak galdu zituen. Ax 381 (V 250). Ai 

gure urrikalkizunak, galdu gara, egin du gureak. Ib. 192 (V 130). Neurk neure burua galdu dut. Ib. 595 (V 383). 

Iokoak, emaztek et'arno onak, dostatzez, galtzen tuzte gizonak. O Pr 525. Goseak bano gehiago galtzen ditu 

aseak. Ib. 615. Gal didila mairua. BBizk 9. Gezurrak erraten zarozkidaten ni galdu nahiz. Gç 45. Ütziren 


mende. 

329


dütiala ez ogiz eta hurez, bena bai bere hitz saintiaren gosian eta egarriaz galzera. Bp I 18. Bertze batzuk 

goardia eskasez galdu dire bere debozionean. "Seipsos destruxerunt". Ch III 7, 2 (SP galdu dute bere burua, 

Echve 192 beren burubak galdu, Ip debozione soberak galdü dütü, Leon galdu ditu; Mst debozione soberak gal 

erazi). Galdu ta galerazi dituzun guziak. Mb IArg I 145. Entzuten badute galdu dela untzi bat. Lg II 239. Besoak 

hedatzen diotzate galtzerat dohazinei. Brtc 245. Demonioa garaitu ta aren esku ta egin-al guziak galduko zituan 

Munduaren zuzentzalle ta salbatzallea. Ub 9. Noizbait salbatu ustean galtzea sekulakotz. Ib. 112. 

� (ss. XIX y XX). Zerren onelango okasinuetan geijenak galduten dirian. Mg CO 135. Era ederra Otso nere 

etsai tontotzarra galtzeko. VMg 82. Betiko galdu edo kondenatu etzaitezten. Gco I 429. Jauna, gorde nazazu, 

galdua naiz bestela. AA III 328. Egundaino saindu guziek salbatu ahal izan duten baino arima gehiago galdu du 

exenplu gaxtoak. Dh 229. Alkarri pekatu eraginda, alkar betiko galdu dozulako. fB Ic I 328. Octaviano sarri 

aurkitu zala galdu aginian bere exerzitu gustijakaz. Astar II VI. Galduten dirianen pillo andia. Añ EL 


mende. 

2 62 (EL 1 

55 kondenetan). Debruaren enganioak galdu eta koronpitu duena. JesBih 459. Desertüko ihizik badabiltza 

gordez / gizonen arrakontrik gal ditzan beldürrez. Etch 108. Berar zakar itsaskin kaltarkitsu guztiak arras galdu, 

eta ale garbi garbi txaua etxeratzen dutelako. Izt C 28. Lanyer handienetarik / uruski dena atheratzen, / maiz 

afera txar batetik / eziñ yalgiz da galtzen. Gy 301. Ixilik egonak nehor eztu galdu. Ib. 257. Faraonen israeltarrak 

galdu-naia biziena zan egunetan. Lard 64. Eba sagar ederra ikusiak galdu zuen. Ib. 45. Ezpatalaria ezpatak 

galtzen du. Hb Egia 83. Ona errez galtzen da / gaixtuen artian. Ud 157. Etzakitelakotz zer asma Jesusen 

galtzeko. Jnn SBi 26. Txalupa ta gizon guztiak galdu zirean. Echta Jos 91. Zorigaitz bere baithan handitzera 

uzten duenari! Galdua da. JE Bur 109. Ardoak gaitu galdu. JanEd II 34. Argintzan bizi biar badezu galduko 

zaitu gosiak. Tx B V 154. Su ta sufre-erauntsia erori zan zerutik ta guziak galdu zituen. Ir YKBiz 339. Azariak 

sei axuri / galdu ditu bart bordan. Or Eus 175. Jauna, galtzerat goazi: salba gaitzatzu! Zerb IxtS 85. Erritik 

landa il diranak, itorik edo bestela galdurik. Or QA 113. Zer pentsatzen duzu?... Amerika gazteen galtzeko ala 

ontzeko dela? Larz Iru 146. Fubolean jokatzeak, eztu pelota jokoa galdu. NEtx LBB 293. [Emazte] hoitarikan 

bat aski omen da / zazpi gizonen galtzeko. Mattin 39. Amorratuta asiak gaude / batak bestia galtzera. Uzt Sas 

216. 

� (Part. en función de adj.). � Arria urtigi ta eskua ostu, ax gizon galdu. RS 405. 

� "Pecador de mi, [...] ene galdua" Añ. � Elas, amoria, ene galduia! E 197. Ah, nere Jangoiko maitea! ta 

zuzenzen ezpanazu, nere galdua! Mb IArg I 143. 

� (Con -tik). � Halatan presuna ezkondua berea utzirik, bertzerenera lehiatzen da, alda nahitzen da eta handik 

galtzen da. 'Esto le pierde'. Ax 360 (V 238). Gizona maiz galtzen da bere begietarik. Gy 163. Ez da nehor 

behinere haren ahotik galdu. HU Aurp 108. Mihitik ala galtzen gorpuz ta gogoa. Or BM 122. 

� Condenar. Cf. supra A EY I 119. � Eriotzera galdu ninduten. "Me condenaron a muerte". Or Eus 122. Iltzera 

galduko dute erru gabeko Jauna. Or Poem 546. Eriotzara galdua dala. Or Aitork 300. Emakume, iñok be ez 

zaitu galdu? Iñok be ez, Jauna. Neuk be ez zaitut galduko; ez egin pekaturik barriro. Ker EMeza 157 (ap. DRA). 

� (A Apend). (Part. en función de adj. y sust.). Condenado (al infierno), réprobo. � Arima galdien penak eta 

suplizio eternalak. Tt Onsa 34. Ifernua, o ifernua, galduen suzko etxea. Gç 163. Galdu madarikatuak. Añ EL 2 57 

(EL 1 50 madarikatuak). Hunelakoa da dohatsuen zortea. Bainan nolakoa izanen da galdu dohakabeena? Dv 

LEd 191. Galduak pena eramango du, / justuarentzat fortuna. Xe 382. Galduen gorputzak [birpiztu ondoan] 

autatuen gorputzen bereixgarririk ez dute izango. Inza Azalp 111. 

� Gastar(se), consumir(se). "Perdre, gâter, détériorer. Aizkora hunek ahoa osoki galdua du" H. � Orai Iainkoak 

emaiten derauzkitzun bizitzea, osasuna, indarra, antzea eta onhasunak nahi ditutzu Iainkoaren beraren kontra 

zabiltzala higatu eta galdu. Ax 66 (V 43). Agertzen hasten den bezain fite, kandela bezala galzen hasten baita. 

Gç 30. v. tbn. Mercy 40. Zeruko ondasun ugari, inos bere galdu eta gitxitu baga iraungo ditubeezanak. Astar II 

164. 

� (Acompañado de -tik). Degenerar. � Sugeak Eba amarruz atzi zun bezala, aien zentzuak ere galdu ditezen 

gure senarraren garbitasunetik. "Eorum sensus corrumpantur a castitate quae est in sponso nostro". Or Aitork 

389. 

� (Dv, A). Matar; morir. "Galtzea, el limpiar, en su acepción vulgar de 'matar, destrozar'" A. � Sar balitza 

iustiziak hamar gizon garzelean barrena urkhabera kondenaturik, eta handik athera balitza galtzera [...]. 'Para 

ser ejecutado'. Ax 59 (V 38). Nork pensatu zukeien Susana gaixtotzat kondenaturik, plazara galtzeko atheraz 

gero, hanbat ohorerekin etxerat bihurtuko zela [...]? Ib. 131 (V 86). Biatzetati bururaginoko gatx triste batek 

artuta, galdu zan. fB Ic II 163. Izkilluz edo arrika galdu oi zuten [eiza]. JMB ELG 41. Ez zuan bere bururik 

galduko, ez, bere xinixmenak ezurretaraño sartuk zeuzkalako. JAIraz Bizia 108. Ai ene! Aita galdu bear yaku! 

Zoiaz arin mediku bila! Erkiag Arran 73. � "(V-ger), matar culebras, sapos" A. "Ez astoazaz, ez erleazaz eta ez 

beiezaz akabatu diranik ez da esan bear; galdu egin dirala baño" JMB LEItz 97. "Mamu ta piztien eriotzea 

aitatueran galdu nai amaitu-ren ordez il esanezkero, miiñaz iru kurtze egin bear dira (V-ger-m, AN-5vill, BNbaig)" 

A EY I 221. "Morirse las abejas y el ganado, en Ataun" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. � "Abortar, [...] 

(G, AN) aurra galdu" Añ. "Ume galtzea (AN-gip), [...] haur galtze (G-azp, AN-gip, BN-arb, S)" Gte Erd 2 (s.v. 

abortatzera). � Aurtxi txiki bekatua estaldutzeagatik bateo gabe ta amaren sabelean galduak. Mg CC 141. 

Onek seina egin dabela, arek galdu dabela. Astar II 191. Ea sabeleko seiña galduteko aleginik egin [...] izan


dozunez. Añ EL 2 143 (EL 1 134 galdu bozu). 

� (Lar, Añ, Dv, H). (Part. en función de adj.). (Ref. gralmte. a personas) perdido, libertino, de mal vivir; (ref. 

gralmte. a estados de ánimo o similares) loco, insensato; (ref. a cosas) malo, corrupto. Parece que se emplea a 

veces para intensificar un calificativo ('rematado, de remate'). "Mozcorra, neska limuria, galdua" Lar. 

"Rematado, hombre perdido, guztiz galdua" Añ. "Perdulario, [...] gizon galdua" Ib. "Meretriz, ramera, andra 

galdua" Ib. "Gizon galdua, homme perdu, corrompu" Dv. "Un perdu, un vaurien, un mauvais sujet. Galdu bat 

da, c'est un mauvais sujet, un perdu" H. Cf. Deen I 513: "Galdu, [...] loco, insensato". Cf. emagaldu, gizagaldu. 

� Tr. De uso general. � Uri galduan hauzia eskuan. "En la villa ruin". RS 148. Zenbait alfer eta iende galdu. 

Ax 31 (V 18). Zeren hain da gauza galdua eta galgarria alferkeria. Ib. 34 (V 20). Gu miserabliak, gu galdiak, 

gu erhoak. Tt Onsa 113. Munduko galdu eroekin ongi etorri naizik. Mb IArg I 164. Ai anima galdu, au irakurten 

edo enzuten dezuna! Cb Eg II 148. Lan zikin desonestuen kutizia ta nai galdua. Ub 180. Ziren bezalako ez deus 

miserable galdia. AstLas 33. Mundu galdu au utzirik Erlijioko bizimoduari jarraitzea. AA II 144. Lagun galdu 

bati. Dh 127. Gustijok gatozalako sustrai galdu atatik. JJMg BasEsc 33. Guzurra esateko ekandu galduba. fB Ic 

II 181. [Gizonak] urteten badabe galdu, gexto eta okerrak. Astar II 98. Ezin uste leiteke gizon edo emakume 

batek benetan nai leuzkijola bere burubari onelako zori galdurik; baña dakuzku asko eta asko ibaira bota 

diriala. Ib. 119. Burduntzira, zital galdua. Zav Fab RIEV 1909, 35. Yauna, ken niganik, bekatari galdu bat nas 

eta. Añ EL 2 170s (EL 1 156 bekatari andi). Ene bizi galdu eta izigarriaren gatik. MarIl 72. Etxekoandreari 

Joseganako amorio galdua sartu zitzaion. Lard 51. Nahiz girixtino hiria, hiri galdu bat zen Goa. Laph 200. Bere 

bizimodu galdu galgarria utzi. Arr May 53. Nehon diren gazte galdu, gizon hordi, deus onik ez diren batzu. HU 

Zez 181. [Zergabiltzaleai] oso begi txarrez begiratzen zieten Yuduak, yende galdutzat zeuzkaten. Ir YKBiz VIII. 

Ixillik egon adi, arro galdu ori! Bilbao IpuiB 186. 

� (gral.; Lar, Añ, Dv, H), galtu (R). Ref.: A; Iz R 290; Etxba Eib; Gte Erd 218. Perder(se), pudrir(se), 

corromper(se), estropear(se), echar(se) a perder, arruinar(se). "Ajar así [maltratar, manoseando, especialmente 

las flores], [...] atzatuaz galdu" Lar (v. tbn. Añ). "Asolearse, [...] eguzki beroegiz jo, galdu" Ib. "Carroñar", 

"enviciarse, dañarse" Ib. "Apolillarse, [...] sitsaz, zerrenaz galtzea" Ib. "Alunado, illargiak joa, galdua" Ib. 

"Corromper, galdu, usteldu" Añ. "Apolillarse, [...] (V) zedenak galdu, (G) zerrenak" Ib. "Perdre, se perdre, 

corrompre" Dv. "Se perdre, se gâter, se corrompre, se pourrir. Haragi, sagar, edari, ur galdua" H. "Corromperse 

alimentos y bebidas" A. "Éznia galtu tzu, se ha perdido la leche" Iz R 290. "Aurten garixak galdu dira edurrik ez 

zalako izan neguan" Etxba Eib. "[Moztu arbolak] galdu ez daitezen (AN-gip)" Gte Erd 218. � Galdua zure 

arpeiko narrua. (1516). TAV 3.3.1, 2. Eztute ezarten mahatsarno berria zahagi zarretan: ezpere lehertzen dirade 

zahagiak, eta mahatsarnoa isurten, eta zahagiak galtzen. Lç Mt 9, 17 (He, SalabBN, HeH, Dv, Ip, Ur, Echn, 

Leon, IBk, IBe galdu, Ol, Or galdu egiten; TB funditu). Trabaila zaitezte ez bianda galtzen denagatik, baina 

bizitze eternalekotzat irauten duenagatik. Lç Io 6, 27 (He, Dv, IBe galtzen den, TB galtzen hari den; Leon 

galkor, IBk hondatzen). Estomagoau galdu leiket / bianda probatzakeak. Lazarraga 1196v. Eskeak jolasa galdu. 

RS 122. Ez iateak galtzen baititu hortz-aginak. Ax 50 (V 32). Solhas gaixtoek galtzen dituzte aztura onak (1 Cor 

15). "Corrumpunt". Ib. 396 (V 258). Amoren kontentuak / eztaude irauten, / kanpoan lorak legez / dira galzaiten. 

Mic TAV 3.1.27. Jirosleiak, uda beroan, / ur-peituz lehenik ximaltzen / baitir'eta net gero galtzen. O Po 51s. 

Urak eznea galtzen du. O Pr 455. Zeren bere tresora eta bozkarioa eman baitu zeruan deusik galtzen ezten 

lekhuan. Ch III 54, 9 (SP, Mst, Echve 362, Ip, Pi, Leon galtzen; Ol aitzen). [Lenbiziko argiaren] erraiño eder 

irazekiak etziran emendatu iñoiz, ez galdu, ez likistu ere odeiez. Lar SAgust 6. Salduten dirianian [...] ontzat, 

galdu edo kaltetubak dagozan gauzak. Mg CO 148 (CC 106 galduak). Geiena erne ere gabe galtzen dala. AA III 

468. Zeinbat ezkontza galduten ditubee miin gaistuak [...]? fB Ic II 212. Ez da galdu, ez illundu San Pedroren 

pediak Eleisiari emon eutsan edertasuna. fB Ic III 309. Baña etzaio zartzen utzi bear [olioari], laster galtzen 

dalako. It Dial 104 (Ur galduten, Dv, Ip galtzen). Bildu itzatzute [ondasunak] zeruan, non ez erdoiak jaten 

dituen, ez sitsak galdu. Lard 383. Onborren kopaduran gelditzen den ura pozoina da aziendentzat; barnea 

galtzen diote. Dv Lab 376. Zuk emaguzu hilkor gaudeno, gal ez diteken ogia. Ox 76. Naigabez beterik egoten 

zan, baratzeko lorak galduko yakozalakuan. Altuna 64. Euskalerriak burua yasotze'aal ote zuan oraindik? Ez al 

zegoan guzia ustel, guzia galdua? Ldi IL 134. Iristen dituan kimu edo altsume berri guziak galduko dizkio 

[auntzak zugatzari]. Munita 131. Giarrak, geldi egonaz, galdu egiten dira. Vill Jaink 140. Trumoi ikaragarri 

baten ondoren, elur-maluta asi zan bideak galtzen. NEtx LBB 65. Negu gogorra bada / arbi danak galdu, / orma 

beltzak jo eta / ziaro usteldu. Uzt Sas 85. 

v. tbn. Mong 590. Gç 152. Añ LoraS 108. Izt C 190. Sor Bar 100. Itz Azald 192. JE Bur 86. Enb 168. Lab 

EEguna 68. JAIraz Bizia 42. And AUzta 98. 

� (Precedido de instr.). "Encancerarse, [...] minbiziaz joa, galdua" Lar. � Batzu daude gorputzez, osasunaz eta 

mienbroez galdurik. SP Phil 40. Zure odolez salba zazu mundu bekhatuz galdua. Gç 117. Akordura zenean 

arkitu zuen bere burua golpez galdua. Mb IArg I 329. Lepra zikiñez galdurik arkitzen zen gizon bat. Ib. 185. 

Emakume bizio arzaz galdurik zegoen bat. Cb Eg II 134. Azotez galdu ezkero / geure Yesus laztana, kondenau 

dau Pilatosek / krutze baten iltzera. Añ EL 2 188 (EL 1 180 zatitu). Euskalerria gorrotoz zebillen oso galdua; 

anai-arteko burrukaz odoletan kutsatua. NEtx Antz 71. 

� Medall hau ukitu horduko gaitzik bage ta osasun osoan [...] esku, beso edo oiñ ezin galduagoekin arkitzen 


mende. 

331


ziranak. Mb IArg II 310. 40 urte bederen, medikuek bularrak galdutzat etsitu zutela. HU Zez 162. Pareta hari 

joka / besoa da galtzen; / bixta eta indarrak / guti han largatzen. Zby RIEV 1908, 92. Airetik zafratuaren ariaz, 

ez duia besoa arrunt galdua, ez baitezake gehiago goiti? JE Bur 30. 

� (Con -t(ar)ik). � Emaztetto bat bulharretarik galdua, hiltzerat zohan. Laph 156. Orduan zangoetarik galdua 

zenak eginen du jauzi oreñak bezala. Jnn SBi 4. 

� Gorritira bidean / otea latz dago... / oiñak galdu ezkero / gizonik ez dago. "Una vez que uno falla de los pies". 

In Or Eus 38. 

� (Part. en función de adj.). Perdido, podrido; ajado, deteriorado. � Ale ona edo ale galdua. Mb IArg I 205. 

Klabelin luzaro eskuan erabilliz galdu baten gisan. Ib. 164. Gauza txatar ta erdi galdubak ontzat saldubaz. Mg 

CO 71. Maiz gaitza da hainitz hedatua, / guziek dutelakotz edan ur galdua. Hb Esk 232. Tresna zar, arrañ galdu 

ta erretillu zati guztiak. Ag Kr 37. Arbitxo bat, txikarra, luxanga ta galdua, lapikorako balio ezta ara yaurti edo 

ebena. "Ruinoso". Or Tormes 27. Baratz-erdian dut arki / amona: alderoka dator, / begi galduak nora-nai... 

"Divagan sus ojos nublados". Ldi BB 148. � Bata bereala ill zan, eta bestea geratu zan burutik galdua. AA I 

532. 

� (S ap. A; Lar, Añ, H). Perderse (de vista), desaparecer, desvanecerse, borrarse, olvidar(se). "(Perderse de) 

vista, begiz, begietatik galtzea" Lar y Añ. "Desaparecer" Añ. "5. perdre la trace de quelque chose, perdre de 

vue... Hatzak..., begietarik galtzea. [...] 14. se perdre, disparaître. Ohitura onak eztira galtzera utzi behar" H. 

"Disiparse el humo" A. � Hire izenaren memorioa lurretik khen eta gal dadin. Lç Ins A 7r. Ondo uste dot galdu 

zala / itsasoaren ondarretan. Lazarraga 1197r. Bere herria eta herriko lurrak bistatik galduz gero. Ax 107 (V 

71). Zeñü danga airian eranzünik galzen direnek, mündüko bizitzia [...] ürüpen bat dela erakusten die. Bp I 145. 

Espainiako lekhu gehienetan galdu eta iraungi izan zen lehenagoko hitzkuntza. ES 401. Hitz airean galtzen 

direnak. Ch III 46, 1. Tximenitik atera ta laster galtzen den kea. Mb IArg I 62. Agertu zitzaien berriz ere [...] 

begitarik galdu zuten izar hura bera. Lg II 114. Mesede oen oroipena galdu etzediñ. AA I 428. Ikusi zuten airian 

zijuala txit goi, begiz galtzeraño. Bv AsL 169. Egiazko fedia ez zela jagoiti galdüren Españatik. Ip Hil 3. Asko 

tokitan galdua da edo galtzen ari usaia hori. HU Zez 12. Urrutira, zabaldia itsasoan galtzen, eta itsasoa zeruan 

galtzen. Or Mi 61. Harrokarte batean gorde zuen, Jean Sougarret bere adixkideari sekretua fidatu... eta laster 

harriburua handik galdu! Zerb Azk 22. Uhaitzean sartzen eta galtzen den erreka. Ib. 47. Gogotik oso galdu 

baledi, aipaturik ere ez dugu oroitzen. "Aboleatur ex animo". Or Aitork 267. "Aida idi"-ka galdu da bere abotsa. 

Txill Let 54. Odol-aztarnak emen galtzen dituk. NEtx Antz 140. Aloñaren maldan du beste ezkuta-lekua. Gaiztozuloko 

aitz-aoan barrena galtzen da orrelakoetan. Ib. 11. Kanta zarrak galdu ez ditezen / lengo oitura piztera. 

NEtx LBB 368. Bildu ditu hamaika gai, bere arreta izan ezik, aztarrenik gabe galduko zirenak. MIH 237. 

Euskara galdu dutenak. MEIG VIII 100. Maiz aski galdu dela -e hitz elkartuen gibel-aldean. MEIG VII 98. 

Esaera hori ederki hedatua zegoen noizpait eta agian ez da oraindik arras galdua. MEIG I 223. 

v. tbn. Laph 46. CatS 113. AB AmaE 120. Jnn SBi 13. Laux AB 23. Munita 39. Mde Pr 232. Arti Ipuin 27. Gand 

Elorri 99. 

� (Con suf. de comparación). � Euskera [...] gero ta galtzenago dogun egunotan. Erkiag Arran 5. � (Part. en 

función de adj.). Olvidado. � Abuztua atsegin ez zitzaigulako, antzinako hitz galdu bat "ederturik" [...] dagonila 

sortu genduen. MIH 72. 

� (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ). Desmejorar, empeorar de aspecto, de salud. "(Este enfermo está muy) 

postrado, galdua, indarkaiztua dago txit" Lar. "Decaer, [...] galdu. Mucho ha decaído, asko galdu da" Añ. 

"Aperreado, nekatua, arikatua, galdurik dabilena" Ib. "(Adj.) desmejorado. Zuen ama, gaixua pasau zebanetik 

oso galdua dago" Elexp Berg. AxN explica iragana 'consumido' (593) por galdua; hildumatuak (543) por 

galduak. � Bata oraindo adin onean tzan: / bestea ia / galtzen asia. Zav Fab RIEV 1907, 539. Leizearen sotargañean 

zetzan persona, bizia zirudien bat guziz aitu eta galdua ikusi zuen. Arr GB 101s. Zaurien zauriz galdu 

galduta / Amatxo zuaz iltera. AB AmaE 3. --Oso galduba dago gizon ori. --Ala dago, bai. Erariyak, jauna, 

erariyak. Sor Bar 53. Mikaelak ere ez du ezer galdu. Au bai dagoala neskatxa. Apaol 33. Azkenekotz osoki 

galdua eta funditua zela. Burregoek uste izatu zuten ere behin hila zutela. Jnn SBi 176. Gurasoak lurperatu 

zituztenetik, Martiñ egunetik egunera galtzen asi zan. NEtx LBB 56. v. tbn. Ag AL 114. Iraola 71. JAIraz Bizia 

90. � (Part. en función de adj.). � Gizon ondikozko, lazeriatu, galdu eta sorhaiotasunez bethe bat. SP Phil 177. 

� Gantzaraindarrak neskatillaren osasun galdua ikusita, etzuten pakerik. NEtx Antz 158. 

� "(V, msOch), violar, abusar de una doncella. Galdua izan (V-arr-oroz-m), ser violada" A. � Indar egiten dizu 

galtzeko? Mg CC 111. Galdu daben neskatillaren baten pekatu isillekua lagunen bati agertubaz. CrIc 94. 

Gelara eraman, eta donzella gaztea galdu zuen. Lard 194. An izan zan indarrez galdua egin zenduzana (V). 

"Violata". CantCS 8, 5 ((G) bortxatua). Soldadu likitx batzuek neskatxa gaixo bat galzera zijoazela. Aran SIgn 

34. 

�5. (Aux. tripersonal). Quitar, hacer perder. "Descabezar, burubagetu, burua galdu" Añ. v. galarazi. � Tr. 

Documentado muy esporádicamente en la tradición septentrional. Al Sur es frecuente en los textos de los ss. XIX 

y XX. � Urak eznea galtzen du, eske soberak adiskidea. O Pr 455. Arima gaixtatu eta ohorea galdu derautzuen 

perilgarrizko sugea. SP Phil 291 (He 291 galarazi). Heian zuen bezain sarri / Jesus ikhusi argiak, / negu hotz 

eta kruelak / galdu ziotzan graziak. Gç 73 (v. tbn. 87). [Arzak] arrapatzen badu oriek [humeak] galdu diozkan 


mende. 

332


edo daramazkion gizona, urratzen du bere atzapar ortzekin. Mb IArg I 145. Zer egingo zenuke bizitza galdu nai 

balizute? Mg CC 111 (CO 157 kendu). Galdu deustazube aita semiok apaitako gogo guztija. Mg PAb 103. 

Beartua zaude galdu diozun onra biurtzera. AA II 223. Buruba edo zenzuna ardauak galduko baleuzkijo. Astar 

II 123. [Sikemek Dina] indarrez etxera eramanerazorik, osotasuna galdu zion. Lard 44. Igoaz zijoan bezela, 

odei eder argitsu batek begietatik galdu zien. Arr GB 84. Lehen ere Amatore ta Penalto galdu darozkigu 

[Iñaziok]. Laph 111. Geroztik izandu diran eudi, aize ta jelatiak, galdu dizkigu babak eta udariak. Sor Bar 23. 

Oeri indarra galtzeko. Bv AsL 195. Arren gizonari iya osasun guziya galdu niyola. Iraola 101. Gurago neban 

neure begi bat galdu, bapere ez ebanari biak galtzearren. Or Tormes 23. Txirritak galdu naiko lioke / Gazteluri 

ezkontzia. Gaztelu in Tx B 121. Axuri, oillo, galdu digunik [azaririk] / bada tegietan asko. Or Eus 175. Harat 

joan nahiak, etxeko lanetako gogoa galtzen diote. Larz Iru 26. Gure biotzetan, eguneroko lan itoak, [...] tarterik 

gabeko arretak, galduko digu goizeko poza. NEtx LBB 194. Zer irabazten dugun, gogoan har ezak, / hauen 

amodioa galtzen badauk sosak. Xa Odol 201. 

v. tbn. Añ EL 1 131. fB Ic II 162. JanEd I 129. AB AmaE 237. Itz Azald 110. Inza Azalp 46. Ox 60. Enb 124. Tx 

B I 84. BEnb NereA 167. Uzt LEG II 130. 

- ALFERRIK GALDU. v. alfer. 

- ELKAR-GALDUKA. Intentando perder el uno al otro. Cf. supra (4). � Gerrari biak ebela egiten egiñala, / 

erruz burruka, txit murruztuta, alkar galduka, / zeñ azpiratu, nok gaña artu, ebiltzala. AB AmaE 453. 

- EZ GALDU BAI GALDU (V (no ple-oroz), G, AN-sept (no gip), AN-arce-erro, L-sar ap. EI 204), EZ GAL 

BAI GAL (S ap. EI 203). "A punto de perderse" EI 202ss; en Azpeitia (G-azp) y Rentería (G-bet), "utilizados 

por los viejos". 

- EZIN GALDUZKO. "Impérissable, imperdable, inamissible" Dv. � Ezin-galduzkoa da haren orhoitzapena. 

Dv Sap 4, 1 (Ol iñoiz ere ez da itzaliko). 

- GAL-ARRISKU, GALDU-A. Peligro de perder(se). � Latz ikaratzen da, batek maite ta opa ta seguru gorde 

nai ditun gauzak galdu-arrixkuan. Or Aitork 47. Gal irriskuan nadukanari. Xa Odol 329. 

- GAL-BELDUR, GALDU-B. Miedo de perder(se). v. GALTZEKO BELDUR. � Jaun arrotzari errespetua gal 

beldurrez, ez zen jarri. Laph 232. Gehiago gal beldürrik gabe. Ip Hil 238. Bide orretan gal-beldurrik ez. Or BM 

60. Azpigarria galdu bildur bazera piñua sartuta. Munita 69. Gorputzaren gal bildurrez munduz-mundu 

banoakizu. Etxde JJ 244. Gauzaño orien ukan-naia edo galdu-bildurra agertu dalako. Or Aitork 45. Zu gal 

beldurrez askotan zeraut nigarra begira jautsi. Xa EzinB 58. v. tbn. Xe 238 (galdu bildurrez). Barb Leg 142. Ox 

200. Or Mi 137 (gal-bildurrez). Zait Plat 151. � Ez diote deusere aintzinatu nahi, beldurrez gal beren dirua. Dv 

Lab 87. Beldur nintzen merkatu on bat gal. Mde Pr 107. 

- GALDUA ETA GORDEA. "Galdua ta gordea erdibana, pérdidas y ganancias a medias" A Apend. Cf. 

GALDU-GORDE (b). 

- GALDUA(K) GALDU. "Galdua galdu, bego hortan, puisque la chose est perdue, n'en parlons plus" Dv. � 

Galduak galdu pasa ziran da / urbildu ziran Parisa, / kañoiak onak zeuzkatela ta / artuko zutela aisa. Tx B III 

20. Galdua galdu, galduen pena, / iñork jakite nai etzuena. In Or Eus 24. Halaz guztiz ere, eta galduak galdu, 

Ramuntxo-ren leku aldatze hori euskaldunen onerako izan denik ezin uka. MEIG III 81. 

- GALDUA(K) IRABAZI. Recuperar lo perdido. � [Hizkuntza erromanikoek] beti izan baitituzte eta dituzte 

bestelako ereduak [...] zabar aldietan galdua irabazten lagun ziezaieketenak. MEIG VI 30. Galduak irabazi nahi 

zituen Eleizaldek aditz-sailean. MEIG VIII 54. 

- GALDUAN (Lar, H). a) Perdiendo. Se emplea en exprs. como galduan gelditu 'salir perdiendo'. "Perdidoso, 

[...] galduan dagoana, gelditzen dana" Lar. "3. perte au jeu. Galduan gelditu nintzen, je m'arrêtai étant en perte. 

4. en parlant de meute qui a perdu la voie et cherche à la retrouver. Galduan dabiltza, ils courent hors de voie" 

H. v. GALTZETAN GELDITU s.v. galtze. � Zertan geran? Galduan. Ag G 308. Bera zan karguan / bertsolaritratuan, 

/ ni beintzat galduan / gelditu orduan. Tx in Imaz Auspoa 24, 134. v. tbn. Etxba Ibilt 466. Norgehiagoka 

hauetan [...] bat gertatuko da irabazian eta bestea galduan. MIH 215. Okerrenean jarriaz beti 

galduan gabiltzala uste dugularik. Ib. 281. Galduan geldituko ez direlako segurantziak ematen zaizkie. Ib. 150. 

Ez gara galduan irtengo irakurtzen badugu. MEIG III 44. Gerra galdu zutenak, [...] galduan gerra egin zutenak 

dira. MEIG VIII 32. b) (Precedido de ia(-ia), erdi). A punto de perder(se). EI 203 recoge ia galduan "a punto de 

perderse" en G-azp-to, AN-gip-larr. � Naiz bera ibillirik / iya iya galduan, / zazpi artu zituben / al zuben 

moduan. Arrantz 91. Zer da ikustea txalupa andi bat / ekaitx-aizete artean / kairaino ekarten erdi-galduan / ontzi 

andi bat atoean. Azc PB 103. Ori're or juan da galtzak ya galduan. Noe 115. Erdi galduan dabillen ardi 

atsekabea biurtu zaidazu. Alz Ram 136. c) "Galduan zabiltzate, vous êtes, vous faites route en un lieu, en un 

pays perdu, désert, dangereux" H. 

- GALDU-BEHAR (A), GALBEHAR. a) "Galdu-bear, destino, sino" A. "Galbear, desamparo, perdición, sino" 

DRA. � Pekatari aien galdu bearra ikusi [...] ta neke ta peligro artatik libratzen zituen. Cb Eg II 158. Ai nere 

galdubearra! Ib. 68 (Dv LEd 129 galdu beharra). Iluna kozkortuxe galdu dut bidea, / ta galbear gorrian nauzu 

biotzilik. Zait BGold 52 (ap. DRA). Famili artan bazan / espa ta negarra, / aura zan iskanbilla / ta galdu biarra. 

And AUzta 148. b) "Galdubearrak (V, msOch), los precitos, réprobos" A. � Mundu galdu bearrari begira 

diozagun alde guzitik. Cb Eg II 139. Ah guraso ez fede ta ez Legeko galdu bearrak! Cb Eg III 361. Eta 


mende. 

333


Jaungoikoaren miserikordiak errukiz begiratzen ezpadigu [...], galdu bearrak [giñan]. Gco II 25. Jasankortasun 

handirekin jasaiten baditu hasarrezko untzi, galdu behar batzu? Dv Rom 9, 22. Ai eta pekatari galdubear triste 

arentzat alperrik ixuri dala nere Seme laztanaren odola! Arr May 129s. Ai gure galdubear tristeak, bere deiai 

erantzuten ezpadiegu! Ib. 104. Astiasuarrak lagundu ezpaliyo / galdu biarra zan noski. Tx B I 223. 

- GALDU EGIN. "(Vc), abortar" A. Cf. supra (4). 

- GALDUENEAN (V-ger ap. A Morf 552 � A Apend). "Por si lo perdiera o se perdiera" A Morf. 

- GALDU ERAGIN (Añ), GALERAGIN (Urt, Lar, H). Hacer perder. "Auferre spem omnem, [...] esparantza 

guziak galeragin" Urt III 164. "(Hacer) perder" Lar, Añ. "Impacientar, [...] pazienzia galeragin" Lar. v. galarazi. 

� Tr. Documentado en Ochoa de Arin, Guerrico y autores vizcaínos del s. XIX. � Besteren gauza, interesa edo 

hazienda [...] galdueragin dionak. OA 166. Santa bati bere galdu eragingo leuskio pazienzija. Mg CO 177. 

Kastidade santua [...] ez galdu, eta ez galdu eragin. Gco I 433. Arimaak ostutera edo galdueragitera. JJMg 

BasEsc 115s. Parkazinoiaren ustia guztiz galdu eragiteko asko dirian gomuta bildurgarrijak. fB Ic III 277. v. 

tbn. CatLlo 47. Ur MarIl 18. Eleiz-funzioak galeragiten dituztenak. "Los que perturbaren los actos del culto". 

OrdUs 4. Osasuna galdu eragiteko janariak artuten. Itz Azald 99. 

- GALDU EZ GALDU. "(G-bet), a punto de perderse" EI 204. 

- GALDU-GORDE (O-SP 228, SP (sin trad.), Dv (que cita a O)). a) "Galdu-gordea, perdu, à perdre" O-SP. 

"Galdu-gorde (O), perte, perte assurée" Dv. v. GALDU-GORDEAN. b) "Galdu-gordeak (V), pérdidas y 

ganancias" A. � [Partidua bukatutakoan] beren galdu gordeak egindakoan. Izt C 255. Artzai bakotxari bi 

arroba uzten zaiozkala bere galdu-gordeetarako. Ib. 170. c) Ventura, suerte. � Plazaren galdu gordea aiñ 

irrisku andian ez lagatzeagaitik. Izt C 435. d) "Eztu galdu-gorde andirik (G-goi), no tiene mucho que perder o 

ganar" A. "Galdu gorde aundik ez du, no tiene mucha diferencia. Ez dauke galdu gorde aundirik, no tiene mucho 

que ganar ni perder" SMuj. "Ez da galdugorde aundiko gauzia (V-gip)" Gte Erd 166 (s.v. no importa). Cf. ZER 

GALDU-GORDE. � Galdu-gorde aundirik ez du jokatuko (AN-larr). Inza NaEsZarr 412 ("jokatzeko deus gutxi 

duela esateko"). 

- GALDU-GORDEAN (G, AN ap. A; O-SP 228, SP (que cita a Ax), Dv). a) En trance de perderse, en peligro. 

"Galdu gordean doa, il va se perdre" O-SP 228. "Galdu-gordean doha, il court à sa perte" Dv. "A punto de 

perder o perderse" A. � Tr. Se encuentra en Axular y, desde la 2. a mitad del s. XIX, en autores meridionales. � 

Egitekoak egitekotan direnean, galdugordean dabiltzanean. Ax 129 (V 85). Perilean eta galdu gordean. Ib. 552 

(V 354). Aita au galdu-gordean arkiturik, Sigifredok eriotzetik libratzea gertatu zan. Arr GB 7. Esplikatu det al 

dan moduan / mariñel oien bizitzan, / len eta gero galdu-gordean / zer estadutan dabiltzan. Arrantz 80. 

[Itxasoak] ugin (olatu) gaitzez arrantzale gaixoak galdu-gordean erabiltzen. A EEs 1916, 305. v. tbn. Enb 49. 

Orren galdugordean zagozanik eztot uste, Jon. Erkiag Arran 99. Galdu-gordian ikusten doguz bere edertasun 

guztiak. BEnb NereA 92. b) "(Vc, Gc), a la ventura, a la buena suerte" A. � Katuak nonbait gosiak / galdu 

gordian saltatu dira, / [...] txopo-puntatik erreka ondora / egiñik salto luziak. Noe 75. Ez dauka, antza, irabazi 

ziurrik. Galdu-gordean dabil, beraz; nun zer izango. Erkiag BatB 177. � (Con -ko, adnom.). � Zenbat bider 

ames egindako galdu-gordeko ibillerak egiteko gogo ta guraria. Erkiag BatB 186 (v. tbn. con ibillera en 3, 98 y 

106). c) "(Vc), vender a bajo precio" A. v. GALTZETAN s.v. galtze. 

- GALDU-IRABAZI (V, G), GAL-I. (L, BN, S, R). Ref.: A (galdu); Etxba Eib (galdu-irabazixak). a) Pérdidas y 

ganancias. "Munduko galdu-irabazixak, beti laburrak" Etxba Eib. � Animako galdu-irabaziak. Mb JBDev 216. 

Merkatari batek ateraten ditu bere artu emon ta galdu irabazijen kontubak. Mg CO 30. Galdu-irabaziyak 

egite'ira deman. Ud 152. b) (A) perder o ganar. � Plazan alkarren kontra / jokatutzen asi, / arriskua zijuan / 

galdu irabazi. Xe 290. Partida egin genduen / galdu irabazi. EusJok II 33. 

- GALDUKE. Sin perder. � Teseu urbil ote? bizirik eta konortea galduke nagonez ote dator, alabok? Zait Sof 

147. 

- GALDUKO. (Adnom.). � Orren arima galdukuak egiten gaituzu, zein da sangrijak emongo ditugun diru 

geijago irabazterren? Mg PAb 50. Zein esker galdukoak. VMg 11. Nai ta ez lotsatuko da danik lotsa galdukuena 

bere. fB Ic II 201. Edo betiko zori onekoak direala, edo betiko zori galdukoak. Añ EL 2 46 (EL 1 41 adu gaistoko). 

Iragarri zion zein barru galdukoa eta biotz gaiztokoa zan. Lard 492. Itxura añ galdukoa zijoan, non obi edo 

zulotik irtena zirudien. Arr May 79. Anjelek, oñeko miñak iraun eutsan arte guztian, beste indar-galduko gizon 

da indar-gurako umeakaz batera [...] egiteban lana. Ag Kr 78. v. tbn. Astar II 9. Altuna 15. Enb 179. Erkiag 

BatB 96. � Herodes ain oitura galduetako gizon lotsagarri oni. Lard 452. 

- GALDU-LEKU, GAL-L. Lugar de pérdida o perdición. Cf. galtoki. � Izatekotzat atsegiña ardi errebelatuak 

beren gal-lekhuetarik tiratzeaz. JesBihD 125 (ap. DRA). An [dantzia daguan lekuban] daguala emakumen galdu 

lekuba. fB Olg 79. Piestara, zein dan birtute guztien ondamendija edo galdu lekuba. fB Ic I app. 19. 

- GALDU-ORDEAN. "Galdu-ordian (V-m)" Eusk 1926, 44 (respuesta no recogida en EI 202ss. "a punto de 

perderse"). Cf. 2 galorde. � Untzi pilotu gabe galdu ordean dabiltzanak. ES 141 (v. otro ej. en la misma pág.). 

- GALDUTAKO. (Adnom.). v. GALDUKO. � Zuek zerate lotsa galdutakuak. Apaol 75. Isabela urdanga lotsa 

galdutakoa. Mde HaurB 79. 

- GALDUXE. (Part. con suf. -xe, de valor aproximativo). � Zokho galduxe batzutan baizik aditzen ez ditugun 

hekien [hitzen] biltzen. Lander RIEV 1907, 432. Hirur azken urtheetan osagarria galduxea zuela. Ox 200. 


mende. 

334


"Izugarriak" eta "pamerialak" eta olako beste-munduko bildurgarriak, galduxe dira Euskalerrian. Or Eus 60 

nota. On da eta on litzake, adibidez, ederki bereizten ditugunez gero, zergatik ez gorde, galduxe dugunok, egin 

dezake eta egin lezake artekoa? MIH 113. v. tbn. Zerb Azk 93. Zait Plat 22. Ardoy SFran 268. 

- GALDU-ZALE. (El) que le gusta destruir (...). � Bakarrik apaiz bat gelditu zan, guziak galdu-zale zan Saulen 

damuz bederik. Lard 172. 

- GALDUZ-GALDU. � Bere gogotik Jangoikoa utzi ezkero, galduz-galdu dabill [...] bere bizi guzian. Mb IArg 

I 383. 

- GALDUZKO. (Adnom.). v. GALDUKO. � Eratsu berekoa edo gaiztoagoa da biotz galduzko bekataria. Mb 

IArg I 301. 

- GALDU-ZORIAN. En peligro de perderse, en trance de perderse. Cf. galzori. � Sikiliko iaun eta iabe gertatu 

zanean, eladetarren nagusigoa galdu zorian zegoen. Zait Plat 18 (v. tbn. 18, nota a kordokatzen). Galdu-zorian 

dagon ontzi baten irudia. Gazt MusIx 68. 

- GAL-ETA. "(BN-mix), después de haber perdido" A. � Gizona zein triste den esposa gal eta. AstLas 72. 

Meso, Asdrubal eta Annibalen aita, / Szipion aiphatua osabak gal eta. Hb Esk 27. Bañan, ontzia gal-eta, / zer 

dagike gaxoak / ol aul bati eutsiz / osin beltz aserrearen aurrezka? Gazt MusIx 121. 

- GAL-IRABAZTE. "Ganapierde, galirabaztea" Lar. 

- GAL IZAN. Perder. "Gal (L, BN, S), perte. Ez dira oro gal izan, tout n'a pas été perte. Eni emana ezta gal (Ssaug), 

ce qu'on me donne n'est pas perdu (Inscript. sur une aumônière de l'église)" Lh. � Bainan hekin 

gaixtakeriak / ez balinbadu nebririk, / nahiz gal dituen guziak, / nork behar du axolarik? Monho 134. Yende hek 

hori egiten dute khoro galkor baten izaiteko; baina guk, gal izan ez ditaken baten izaiteko. TB 1 Cor 9, 25. 

Atsegin izpiritualek zoratzen naute, [...] eta horrela gal dire enetzat [eskolako] nausiaren erran guziak. Laph 70. 

Bihotz onez emanen diozkagu Jainko onari galdatzen dauzkigun guziak, orroituz hari emana behinere ez dela 

gal. HU Zez 31. Garai-zantzua gal dute. Or Eus 75. v. tbn. Gazt MusIx 135. 

- GAL-KEXU. a) Maitenaren gal-kexua. O Po 18 (VocPo "complainte pour la perte de la maistresse" s.v. 

kexatzea (� SP)). b) "Galkhexu (S), compasivo" Arch ms. (ap. DRA). 

- GAL-LOTSA. Miedo de perder(se). v. GAL-BELDUR. � Ezi hurak eztira zirekin gal lotsa. Etch 458. 

Libertate, hunak, uhurik galdürik agitzen nüzü, / eta khorpitzaren gal lotsaz, mündüz mündü banuazü. Ib. 246. v. 

tbn. Mde Pr 50 (gal lotsaz). 

- GALTZEAR (G-to, B), GALTZER (L-sar, Ae, BN-ciz-baig-lab; Lar). Ref.: EI 204; Gte Erd 284. "(Estuvimos) 

a pique de perdernos, galtzer egon giñan" Lar. "Ama galtzer zuen (BN-ciz)" Gte Erd 284. � Orra non [...] 

galzear nazan eternidade ta sekula guzirako! Mb IArg I 122. Len ere gauza argatik galtzer jarri zala. Lard 279. 

Galtzear arkitu nindun, egia arkitzez etsirik. Or Aitork 125. 

- GALTZEKE, GALTZEKA. Sin perder. � Begiz galtzeke. Or Eus 329. Barruko bake ta gentza galtzeke. Ibarg 

Geroko 99 (ap. DRA). Auzi ura unerik galtzeke zuritu bear zula. Etxde JJ 124. Fortunatok, irri gaiztoa galtzeke, 

bota zuan arroxko: [...]. NEtx Antz 141. Egunik galtzeka. SM Zirik 42. Itxaropena galtzeke. Erkiag BatB 204. � 

Eskailleretan bide-galtzeke an bota zituan danak [liburuak] leiotik beiti. Berron Kijote 76. 

- GALTZEKO. a) (Adnom.). � Zetarako esaminau ez ondo, berak [Diabrubak] imiñten dituban pensamentu 

aragija gozatutekuak, ete diran arimia galdutekuak? JJMg BasEsc 141. Adiskidetasun txarra, alkar galdutekua. 

fB Ic II 207. Oi, burua galtzeko gauza! Dv LEd 226. Jaten ebezan [...] edozer janari osasuna galtzekoak. Echta 

Jos 29. b) A punto de perder(se). � Larri-aundi nindagon alako itxarokizuna galtzeko edo galduxe nulako. 

"Perditurus vel etiam perdidisse". Or Aitork 137. 

- GALTZEKO BELDUR. Miedo de perder(se). v. GAL-BELDUR. � Nola gauza preziatu baten galtzeko beldur 

direnek, hura hersiki baitadukate eskuan. SP Phil 463 (He 469 haren galzeaz beldur direnek). Han ontasun 

guzien iabe izanen zare hekien galtzeko beldurrik gabe. Ch III 49, 6 (SP, Ip, Leon galtzeko beldurrik, Echve 341 

g. bildurrik; Mst galtzeko lotsarik, Ol gal-beldurrik). Bizia galtzeko beldurrez. Mb IArg II 269. Bere nausia 

galtzeko beldurrak zaurtzen zituen hekin barneak atsekaberik minenaz. Lg II 210. Eurak [doe oneek] galduteko 

bildur andi bat euki bear dogula. Itz Azald 194. Apaizak elkarrenganako baimena eman zien ordutik, lengo elkar 

galtzeko bildur ura txoritara joan zan. NEtx LBB 122. 

v. tbn. Gco I 470. AA III 510. Añ EL 


mende. 

2 71 (galduteko bildur). Laph 21. JanEd I 81. HU Zez 45. Urruz Urz 39. 

Txill Let 112. Erkiag BatB 167. 

- GALTZEKO BIDE. v. 1 galbide. a) Extravío. � Ikhusazu zeure itsutasuna, desgobernua eta galtzeko bidea. 

Ax 67 (V 43). b) Ocasión de perder(se), medio de perder(se). � Begia atera ta oña ebaki bear dala anima 

galtzeko bide jakiña ematen badigue. Mg CC 144. Diabrubak emendi artu eban dama santatxu au galduteko 

bidia. Mg CO 194. Juduak asi ziran San Pablo galtzeko bideak prestatzen. Lard 515. Bizija galtzeko bide erraza 

be ixan leitekek. Kk Ab I 93. v. tbn. Añ EL 1 134 (galduteko b.). AA I 624. Azc PB 203. 

- GALTZEKO BIDE(T)AN. En peligro; en peligro de perder(se). � Jangoikoa galtzeko bidetan arkitzen zen. 

Mb IArg II 270. Galtzeko bidetan jarri nahi eztenak. Dh 74. Zeure erruz [sabeleko seiña] galdu, edo galduteko 

bidean yarri izan tzareanez. Añ EL 2 143. Penitentziako izpiritua ez duena, segurki galtzeko bidean dabila. MarIl 

31. Ain estu eta galtzeko bidean arkitu ziranean. Lard 116. Ez naiz gehiago galtzeko bidetan sarthuren. Dv LEd 

102 (Cb Eg II 53 galtzeko peligroan). Hanitx haatik, biziaren galtzeko bidetan, bazabiltzan gaiaz haur


bateiatzen. Const 25. v. tbn. G. bidean: Arr May 74. ABar Goi 59. � (Con determinantes). � Itsasoz dabiltzanek 

asko pena ikhusten dute, galtzeko bide handitan jartzen dire. Dh 200. Osasuna galtzeko bide amilkorretan gazte 

denpora guztia igaro. Izt C 39. 

- GALTZEKO ZORIAN. En peligro de perder(se), a punto de perder(se), en trance de perder(se). Cf. Dv: 

"Galtzeko zoria, danger de périr". v. galzori. � Tr. Documentado en autores meridionales y en Duvoisin (LEd 

200). � Kristautasuna ondatzeko, itotzeko, galtzeko zorian zebiltzan. Lar SAgust 9. Begiyak galtzeko zoriyan 

egondu zala. Aran SIgn 46. Galtzeko zorian zeukaten lagunen dirua, etxeko pakea, erritarren arrera ona, beren 

izen andia! Ag G 104. Ordurako, oitura ori galtzeko zorian-edo zegon. Lek SClar 115. 

v. tbn. Apaol 57. Or Tormes 55. Etxde AlosT 73. Txill Let 49. Mde HaurB 77. Ibiñ Virgil 59. Lab SuEm 173. 

� Euren buruak galtzeko zori txarrean doiazala igarri edo gogoratu barik. Ag Kr 30. 

- GALTZERA BOTA. Echar a perder. v. supra (4). � Gálzera botatzen dueláik guzia kaskarinak. LE Prog 120. 

Orrela ibiltzea otso indartia / [...] galtzera botatzen arras artaldeak. It Fab 261. Galtzera bota didak manta bat 

fina. ChantP 90. Loreak galtzera botatzen kurruxka dabillen zerri zikin bat. Inza Azalp 96. 

- GAL-HURREN. a) Peligro. � Galurrenik gabe. Mde Pr 286. Gauza bat berez txarra ez izatea, ta, ala ere, 

askorentzat ogenerako bide ta galurren urkoa izatea. Zait Plat 33. b) A punto de perder(se). � Bere izkuntza 

[...] galurren dauan euskal-Erri gaiso onengana. Erkiag Arran 5. Bai, gal-urren da, laguntzen ez bazaio. MIH 

156. 

- ZER GALDU-GORDE. (Tener) algo (ganancias, bienes...). Cf. GALDU-GORDE (d). � Inguru aietan ere 

baziran zer galdu-gorde asko etzutenak. Lard 135. Beren bizia ateratzeko erak, batzuek nekazaritzan, besteak 

saldu-erosian, nork bere gisan artuta zeuzkaten, eta guziak zer galdu-gorde zuten. Ib. 325. 

galdubide; galduera. v. 1 galbide; 1 galera. 

galduezin. "Inamisible" Añ. 

galdugarri. v. 1 galgarri. 

galdukeria (Dv � A). � "Débauche, corruption. Galdukerian ibiltzea, vivre dans la débauche" Dv. "Libertinaje, 

corrupción" A. � Galdukeria edo bekhatu lohian pulunpatua. Dv LEd 59 (Cb Eg II 26 bizio; v. tbn. 235). 

Galdukerian xahutu zuen bere izate guzia. Dv Lc 15, 13 (IBe galdukerian; Lç prodigoki bizi izanez, He 

deboxkerian, IBk lasaikerian). Haren arima galdukeriatik iraiziz. Dv Iob 33, 18. Bere galdukeria utziko duala. 

"Su libertinaje". Zink Crit 1919, 109. Gizon zikin eta ustelok egun argiko galdukerietan dabe atsegiña. Ker 2 

Petr 2, 13 (Lç boluptate, Ol legunkeria, IBe atseginkeria). 

galduki. �1. Perdidamente. � Gaizki bizi bear al dugu? edota galduki ta basati, ezagun gaitun orok iguindu 

gaitzaken eran? "Tam perdite". Or Aitork 293. �2. Perdiendo. � Neu bakarrik nagotzu doiñu orren adi, / 

gomuta urrun batean / begiok galduki. Gand Elorri 212. 

galdukiro. v. galkiro. 

galdukor. v. galkor. 

galdul. "(?), persona tosca" A. Cf. gandul. 

galdumen. v. galmen (2). 

galdumendi (V ap. A, que cita Ur Apoc). � Perdición. Cf. galmendi. v. galmen (2). � Tr. Sólo se documenta 

en autores vizcaínos. � Zek egin dau bada galdumendi andi au zeubeen seme alabeetan? fB Ic I 313. Emongo 

eutsena betiko galdumendiko epai zorigaiztokua. Ur MarIl 111. Galdumendira dua. Ur Apoc (V) 17, 11 (G 

iltzera). v. tbn. Itz Azald 6. Galdumendi, azkenordu ta ikaragarrizko eriotzea idoro euen gizagaixoak. Ag Kr 

197. v. tbn. Enb 121. Zuakidaze emetik milla arranogaz zeuben galdumendijarako. Otx 28. 

galdun. � Perdedor. v. galtzaile. � Gaztiaren aldekoa / galdun gelditu zan. EusJok 117. Galdunak, berriz, itz 

asko bage, / ez begira nai iñora. Or Eus 399. Galdunak berak ere badu zertaz poztu. / Irabaztunak, orde, ez 

zertaz ollartu. Ib. 31. 

galdunahi. v. galnahi. 


mende. 

336


galdupen. v. galpen (3). 

galdur (AN; Aq 883 (AN), LE Urt voc., H (s.v. galdor, que cita a LE)), kaldur. Ref.: A; Asp Leiz2. �1. 

Caballete del tejado; cima, cumbre. "Acrotera, en los edificios" Aq. "Galdurra, caballete del tejado, cresta" LE 

Urt voc. v. gailur, galdor. � Pere de Galduroz (1366). Arzam 244. � Orduán eramánzue Deáburak ta 

paratuzué tenploarén kaldúr edo káskoan. LE Urt ms. 39r (ed. 1846, 110 galdurrean). Ipiñi zuan Jerusalengo 

Elizaren galdurrean. Kortazar Serm 173. Zelaia edo malda den, [...] gaiña edo bekoa, zokoa edo galdurra. FIr 

166. Yauretxearen galdurrean ezarri zuen. Ir YKBiz 47. Goian, azken adarrean, yauzika ta txioka ari da txoritxo 

arin bat, eguzkiak urrezko egiten duna, galdur musker, adiagille guzia bezela. Amez Plat 22. �2. (AN-larr ap. 

Asp Leiz2), kaldur (AN-egüés-olza ap. Bon-Ond). "Crête" Bon-Ond 145. "Cresta de la gallina, gallo" Asp Leiz2. 

�3. "Tallo superior del maíz" Asp Leiz2. 

- GALDUR-HAGA. "Galdur-aga, gaztain kaskoa usteko aga llaburre (palo para vaciar castaño). Galdur-aga 

behar izaten dugu gaztain kaskoa ongi usteko" Izeta BHizt. 

- GALDUR-EZTAI. "Kaldor-afari, kaldor-besta" (AN-gip). v. GALDUR-FESTA. 

- GALDUR-FESTA. "Galdurpesta, fiesta que celebran los operarios al poner el armazón del tejado a una casa en 

construcción" Asp Leiz. Cf. GALDOR-FESTA. v. BIZKAR-FESTA. 

galdura (G-to, AN-erro, L ap. A; SP (in m.), H). � Corrupción. "État d'une chose qui se gâte, se pourrit, se perd" 

H. � Zuok irakatzten baderauezue doillorkeriarik [zuon emazteei], ezta mirakuillu desohorerik baduzue hekin 

galduran. SP Phil 398 (He 402 hek galduak ibilliz). Kastitateak izena du osotasuna, eta haren kontrakoak 

izengoitia du galdura. Ib. 251 (He 253 korrupzionea eta lizunkeria). Ta bere bihotz-galduraz jaieraren 

urruintzerat atrebitzen zirenak berak ere bortxatuak ziren heienari ederreskunde ta dohandi ematerat. 

"Depravation de cœur". Birjin 257. 

galduro (Lar Sup (� RS), Añ, H). � "Malamente" Lar Sup. "À la façon d'un perdu, d'un vaurien" H. � Gatz 

esuroa galduro batu doa. "La sal vertida malamente se recoge". RS 353. 

galdurratu. "Azelga bezela tontortzen da. Nafarroan galdurratu, emen tontortu" (AN-gip). v. gailurtu. 

galdurrio (G-to ap. A), kaldurrio (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Suciedades que echa la vaca cuando está de alta. 

Galdurrioak darizkala susara dago gure beia" A. "Kaldúrrix(uak), colgajos antes del celo de las vacas. 

Kaldurrix(uak), impurezas después de karena. [...] Kaldúrrixo, loi luzeak dindilizka" Iz ArOñ. � "Izateko 

kaldurrixua ago, gogaikarrixori!, a los pequeños" Iz ArOñ (DRA interpreta "pelma, molesto"). 

galdurru (G-nav, AN-gip-5vill, B; Lcq 34), galdurro (B), kaldurru (B). Ref.: A (galdurru, kaldurru); Iz IzG 

(galdurro); Izeta BHizt. �1. "Panícula: cast. panoja; [...] fr. panicule; vasc. galdurruba" Lcq 34. "Tallo de la flor 

de maíz" A. "Punta de maíz con flor" Iz IzG. "Arto hoiek galdurru ederrakin daude. Galdurru guzie yana" Izeta 

BHizt. Cf. VocNav s.v. galdurro. Cf. ARTO-KALDURRU. v. gailur (5). �2. (G-nav, AN-gip-5vill, B), 

kaldurru (B, BN). Ref.: A (galdurru, kaldurru); Lh (kaldurru). "Cumbre, cima. Mendi-kaldurru, cima del 

monte" A. "(Lf), sommet, cime" Lh. � Desesperaturik botatzea mendiaren kalldurrutik. (B, s. XVIII). BOEans 

254. �3. gaildurru, kaldurru. Parte más alta. � Aritz larri bat bere galldurruan trapariyen gerizi ala kamaña 

duena. T. Arburu EEs 1916, 318. Kukumiku xaldariko, / xoriak umeak eginiko, non, non? / Aritzaren kaldurruan 

trin tron. A EY IV 339. �4. Cf. VocNav: "Galdurro, gorro que se ponen las máscaras en Carnaval (Ituren)". 

galdutasun. � Pérdida. v. 1 galera. � Nere bekatuagatik galdu dut zerua. Oh galdutasun aundiya! (Ulzama, 

1906). FLV 1988, 283. 

galduti (Lar � H). � "Perdidoso" Lar. "Qui est perdant" H. 

galdutsu (Lar � H), galtsu (Lar). � "Perdidoso" Lar. 

galdutzar. � Aum. de galdu. � Ah, erotzar galdutzarrak! Lar SAgust 11. 

galdutzarkeria. � Corrupción, inmoralidad. � Zer nahi bekhatu eta galdutzarkerietan erorarazi zituzten. 

Etcheberry 127. 


mende. 

337


1 gale (Lar). � "Gana, apetito" Lar. Cf. A Morf 199: "No se usa ya este elemento como vocablo separado". � 

Pekatuen ganak edo galeak kenduko zaizkitzu. Cb Eg II 196. Sufritu du amaika / gose eta gale. Noe 61. Ori dezu, 

aizpatxo, galea, leia. A Ardi 43. Gizon gosetienaren galea atsetzeko beste. TAg GaGo 4. v. tbn. Gurbindo (ap. 

DRA). � (c. sg. A; S ap. Lrq). (Como segundo miembro de comp.). "Gale, ansioso. Logale (c.), loegale (R-vid), 

soñoliento, ansioso de dormir" A. "Indiquant un appétit ou besoin physique: Ex.: lo, sommeil; logale, qui a 

sommeil" Lrq. v. A Morf 199 y Apend, donde se recogen compuestos lexicalizados. a) (Sust.). Cf. hazgale, 

goragale, logale, etc. � Iria mozkin-galez limurtuz. Zait Sof 142. Ez zan ardo-galeak eramana. Or Aitork 127. 

Iakin-galea sortarazi nai izango nuke gure artean. Zait Plat 1. Etzuen irabazi galerik. Ib. 85. b) (Adj.). � 

Eriotz-gale dan añako erorik ez da. Zait Sof 167. Ene biotza olako kezka-gale zalarik. Or Aitork 134. c) 

(Precedido de part., con valor adj.). � Ez naiz inor samindu-gale. Zait Sof 66. Ez zaite guzia agindu-gale. Ib. 99. 

Zeren yakin-gale zera? Ib. 121. 

- GALEZ. Con ganas de, ávido de. � Luzatu-galez ari da gizon au, antza. Zait Sof 90. Nere anima [...] zauriz 

beterik zoan, urrikarri, sumagauzen uki-galez. "Avida contactu sensibilium". Or Aitork 53. 

2 gale. � "Campana, cencerro" BeraLzM. v. joare. � Artzain-txistu bizia sakon-zidorretan, / bere ogei 

artzarrak nunai gale-otsa. Ker in Onaind MEOE 764 (en la versión de Orbelak 52: arran-otsa). 

galea. � Galea, galera. v. 2 galera. � Ekarriko duzu deskubrituba Turriane Cap de Ventrerekin galea baten 

luzetasuna. INav 15 (v. tbn. 52). Eramazu deskubritua galea baten luzetasunean. Ib. 102. Ikusiko duzu [...] 

mendi biribil bat hartaz besterago eta berze mendi bat galea baten gisa lehenekoa baiño handiago eta luzeago. 

Ib. 97. 

galebagila. v. galebakitzaile. 

galebaki. � Segar el trigo. "Solo bizkarrean galebaten baiño obeto bizi da ori (V-m), ése vive en grande, litm. 

mejor que segando trigo en el lomo de una heredad" A EY III 296. � Gal-ebaten, gal-joten [...] edo beste 

edozeinbere biarretan. Astar II 71. Ezpaitarue erein, ezta galebaki. Arriand Mt 6, 26. 

galebakitzaile (G ap. A), galebagila. � "Segador" A. v. galepaile. � Galebatia mundubaren azkena; 

galebagilak, aingerubak. Astar I app. XIII. Uztaroan esango diet galebakitzailleai. Ur Mt 13, 30. 

galebate. v. GARI-EBAKITZE. 

galegotu. Neol. creado por AG en 1895 (v. NeolAG). � Galleguizar(se). Cf. gallego (2). � Geure lur edo errija 

eztago gastelatuta bakarrik; bardin-bardin dago aragonduta, galegotuta, katalanduta edo andaluztuta" AG 

Bizkaitarra 1895, n.º 29 (30 Jn.) (ap. NeolAG). 

galehi (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. � "Périssable, fragile" Lh. "Que l'on perd aisément" Lrq. v. galerraz. � 

Bai, eder da, balius da xahüta[r]züna; bena xabor da, delikatü da, gal-ehi da ezinago. Ip Hil 47. 

galeiho (Lar � H (G)). � "Buharda, ventana sobre el tejado" Lar. "Guardilla de desván" Ib. 

galekoi (Lar � H). � "Sainete, sabor, gusto" Lar. "Condiment, qui donne de la saveur" H. 

galen (V-arc ap. A). �1. "Escarmiento" A. � Bertoldinek egin dauan gaiztakerijaren galentzat ezteritxodala 

zigor obarik. Otx 177. v. tbn. Ol Num 26, 10 (Ker asperkunde). Gaizkin bati asperkunderik etzaio zor, galena 

(escarmiento) baizik. Zait Plat 120. Barregarria izaten zan bezeru batzuei, bizikleta jabeak ezarten eutsen galen 

edo zigorra. Erkiag BatB 73. �2. Desengaño. � "Maiterrezko galena" (Quijote IX). "Desengaño de celos". Ldi 

RIEV 1929, 207 (Or etsipen). Galen atzaparrak biotza urratzen. Aitzol in Laux BBa VI. Galen ta neguko otzak 

nabenian joten / Txori zauritu antzo egak dodaz biltzen. In Onaind MEOE 703. Dirukoikeriz erna dan pozak / 

ondoren beti galena. EA OlBe 80. Galen aundia artuko duzu. Txill Let 68. 

galenbide. � Escarmiento. � Iges eragin ez, il gura zaitut, bekaitzaren galenbide zaitezen. Zait Sof 74. 

galenda (Lar Sup � H). � "Peligro" Lar Sup. De fuente desconocida, tal vez proceda de la parte perdida de RS: 

cf. galendua 'el escarmentado' en RS 299. Parece relacionado con gal(du) 'perder'. Para la terminación, cf. 

gurenda 'victoria', hápax de RS. � [Neguan] neke ta galenda andi andiak eukiteko era ona egoten dalako. Ezale 


mende. 

338


1897, 82b. 

galendu (Lar Sup, H, A (que cita RS)). �1. Escarmentar. � Galendua dabil uberen billa. "El escarmentado anda 

buscando el vado". RS 299. v. tbn. Echta Jos 147. �2. "Courir un risque, un danger, être en un péril" H. 

galentzia. "(V-m), pérdida" Darric (ap. DRA). 

galeoi (Lar), galeon, galeo (H). � Galeón. � Bere galeon La flor de Lis deitzen zitzaionarekin. Izt C 473. 

Lanbide onetarako ekidatu zituen sei galeon eta patatxe bat. Ib. 463. Don Markos de Aranburu, galeon 

Indiaetakoen Jenerala. Ib. 463. Terranoba-kaietan / gure zai berreun / galeoi euskaldun. SMitx Aranz 234. 

Galeoi lerdena / euskal Sinismena, / "Loiola-Arantzazu" / daramala izena! Ib. 241. En DFrec hay 4 ejs. de 

galeoi. 

galeoigintza, galeonkintza. � Construcción de galeones. � Antonio de Urkiola, Erregeren ontzidi ta 

galeonkintzako Benaitari nagusia. Izt C 475. 

galeon. v. galeoi. 

galeota (Lar � Chaho y H). � "Galeota, galera menor" Lar. � Ontzi txikia zan, baña galeotea esaten eutsen 

guztizko gaittasun andikoa ekatxai arpegi emoteko. Echta Jos 275. Portuan ikus zitezkean bergantiñen eta 

fragata arrunten albuan [...] Tuniziar sindaluak eta Toskanako galeotak. "Las galeotas toscanas". Etxde Itxas 

14. 

galeote. "Galeote" Lcc, Lar. v. galeriano. 

galepaile (-ille V, G ap. A), gari-epaile, galepaila (-illa V ap. A). � "Segador" A. v. galebakitzaile. � Esango 

deutset galepaileai: [...] egizubez azaoak. Astar I app. XIII. Gari epalla [...] azkarra. AB AmaE 416. v. tbn. 

EgutTo 1918, 30 (ap. DRA). Ez dau arek igitariaren eskurik beteten / ezta gal-epaillaren besakadarik be. Ker Ps 

129, 7. 

galeper (V, G, AN, BN-lab; Lar, Añ, Izt C 198, Dv, H), galiper (V-gip), galleper (Sal), galliper (Ae), gari-eper 

(R; Lh). Ref.: A (galeper, galleper, gari-eper); VocPir 480; Bon-Ond 144; VocZeg 286; Arzdi Aves 165; Lh; Iz 

ArOñ, To; Etxba Eib; SM EiPáj (galeper, galiper); Elexp Berg. � Codorniz. "1) codorniz (Coturnix coturnix). 2) 

tovillo (Turnix sylvatica) (?)" Iz ArOñ. � Galeperra da gari artetan ta galonduetan oi dabillen epertxuba. Mg 

PAb 179. Gal-eperren aragia janaz. Lard 88. "Kalla" baño eskuarago litake bizkitartean galeperra edo gariepherra. 

Dass GH 1924, 469. Galeperrak galsorotik pospolinka. TAg Uzt 238. Galeper-zuloan kokatzen zen 

iauregia. (Interpr?). Zait Plat 16. v. tbn. VMg XIV. Onaind MEOE 1072. Arti MaldanB 196. MItziar Txoriak 34. 

- GALEPER-TXAKUR. Perro que se emplea en la caza de la codorniz. � Galeper txakurrak eizian mugitu oi 

diran bezela. Ugalde Iltz 31. 

1 galera (G-to, AN-erro ap. A; Lar, Añ, H (V, G)), galduera (Añ). Azkue no distingue entre nuestras diversas 

acepciones. v. galtze. � Tr. Propio de la tradición meridional, sobre todo guipuzcoana, desde comienzos del s. 

XIX; los autores vizcaínos (sólo Moguel, Añibarro e Iturzaeta) emplean galduera. En DFrec hay 31 ejs., 

meridionales, de galera. �1. Perdición, ruina; (en sentido religioso) condenación. Cf. infra BETIKO GALERA. 

� Euren galduera edo kondenazinoia. CrIc 143. O Jauna, nork bota bear dio berorri bere galeraren kulpa! LE 

Urt 88 (ms. 31r perdizioarén). Dabiden emazteen galera. Lard 198. Aberastasun eta erregaloak bearbada nere 

galerarako izango ziran. Arr GB 105. Ikusiko det nere erri maitiaren galera. Camp EE 1882a, 65. Berekin 

etxeko guzien ondamendi eta galera ardoak erakarri zion. Arr EE 1882a, 99. Zer izango da pena geiago / anima 

baten galera? Xe 364. Ez gaitezen jun itxuturik eta oker gaiztakeriako edo galerako bide zabaletik. Kortazar 

Serm 169. Bere buruaren galera billatzen ari bailitzan. Etxde JJ 170 (v. tbn. 117). Mendiyetan erdera / 

indartzen ari da, / Euskalerriyarentzat / galera ori da. Lazkao-txiki in Uzt Noiz 73. v. tbn. Noe 76. Tx B II 61. 

�2. (Lar, Añ, H (V, G)), galduera (Añ). Pérdida (tbn. la de un ser querido y las que suceden, p.ej., en combate). 

� O ze galduera negargarria den karidadearena! Añ MisE 180. Nola etorri dan oitura maitagarri oen gal-era. 

Izt D V. Kutxa santaren galera. Lard 150. Ekandu txarrak [...] dakarz arimara fede eta errelijinoe santuen 

gitxituerea eta galduerea. Itz Azald 93. Jesusen galera eta billera Jerusalengo tenploan. CatUlz 61. 

Donostiarrek ezin berdindu / txanpan ein duten galera. "No pueden acortar la distancia que han perdido". Or Eus 

394. Naiz milla galera, / ez egin atzera. SMitx Aranz 212. Utsune aundia etxerako, ta atsekabe miña 

biotzarentzat, izan dezun galera ori. NEtx Nola 18 (en una carta de pésame). Bere emaztearen galera gogorkiro 


mende. 

339


mendekatuz. Ibiñ Virgil 116. Atsekabea baretu eta ibitu ahala, ordea, argiago ageri da galeraren larria. MIH 

46. Arabako euskararen galera. MEIG VI 53. v. tbn. EusJok 24. Basarri 129. And AUzta 126. Gazt MusIx 101. 

�3. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ). Pérdida, perjuicio, daño, menoscabo; ruina, estrago. "Quiebra, pérdida" 

Lar, Añ. "Estrago", "ruina" Añ. "Naparruako baserrittarrak galera haundixak eukittue txingorra eta harrixakin" 

Elexp Berg. � Kondeak etxe guzitik etzuen arkitzen, galera, naspilla eta ondamendia baizik. Arr GB 95. Zuk 

irabazi eta neretzat galera. Xe 289. Galerarikan ez dit eragin / denbora artako tratuak. PE 140. Orrekiñ zer 

galtzen du Jaungoikoak? Zer galera izaten du zeruak? Arr May 56. Galera gaiztoak izan ditut. Ag G 368. 

Eskoletan sariak eman edarien galerak ondoena esaten dituan mutikoari. Ayerb EEs 1916, 47. Erensuge onek 

galera ikaragarriak egiten zitun artalde ta aberetan. Etxde JJ 93. Irabazi-goseak, diru-amorro orrek, zenbat 

galera dakarkigun! NEtx Antz 108. Lanera baldin juaten / bagera kalera, / ortatik basarrira / datorren galera! 

Uzt Sas 86. Egia da egiten diren film asko behin ere sortu ez balira ez genukeela galera handirik. MEIG I 123. 

Ondasun horren gozamena eman ziguten aurrekoek, ez jabetza. Eta galerarik gabe ematera behartuak gaude 

gure ondorengoei. MEIG VII 131. v. tbn. Arrantz 76. JanEd II 88. Vill Jaink 50. MAtx Gazt 75. 

�4. Impedimento, obstáculo. � Nere gurasoak ongi ezagutu zaituzte urte auetan. Ez dute galerarik jarriko. 

NEtx LBB 45. 

�5. "Harakinek eta, saltzekoak ez diren parteei: larrua, tripak, seboa... esaten diete. Txal ederra da baiña galera 

asko dauka. Baita edozein jenerok aprobetxatu ezindako asko duenean, ustelagatik edo edozergatik, galera asko 

duela esan ohi da" Elexp Berg. 

- BETIKO GALERA. Condenación eterna. � [Komunio gaiztoa egiten duanak] jaten eta edaten du, S. Paulok 

dionez, bere betiko galera. AA I 417. Arkitzen dira betiko galeraren arriskuan. Bv AsL 199. Gaiztakeriaz betiko 

galerara noala. Arr May 61. v. tbn. ArgiDL 94. Etxde JJ 100. 

- GALERAN. En perjuicio. � Enplea itzatzu arma oiek Jainkoaren serbitzuan [...] eta moro arroen galeran. 

Arr GB 12. Edertzea ondo dago, baña ez garbitasunaren galeran. MAtx Gazt 80. v. tbn. Uzt Sas 212. Berron 

Kijote 139. 

- GALERAN JOAN. Ir de capa caída. � Galeran dijoaz euskaldunak eta Urkiola bera galeran dijoala deritzot. 

Ag G 192. Galeran dijoa euskera, galeran Euskalerria. EgutAr 3-9-1963 (ap. DRA). 

2 galera (Lcc (-ea, det.), SP, Lar, Añ, H). �1. Galera. v. galea. � Napolesko galer batean. Mb IArg I 106. D. 

Franzisko de Etxebeste, Filipinasetako galeraen Jenerala. Izt C 498. En DFrec hay 2 ejs. � Ozeanoko gerretan 

bazan leial ibili, / Galeresetan [?] alperrik iñoz jardun etzan. AB AmaE 184. 

� (L, BN, galeak S; Urt I 128, Chaho, VocBN, H, Foix ap. Lh). Ref.: Lh y Lrq (galeak). (Empleado gralmte. en 

pl.). Galera(s). "Ad remum dare, galeretára emátea" Urt. "Ce mot ne s'emploie guère qu'au pluriel" VocBN. "(Au 

plur.), galères, maison de force. Galeratara ioana, parti pour les galères, par condamnation aux travaux forcés. 

Galeretarik ihes egina, échappé des galères" H. � Gaztigu handia eta luzea: desterrua, galerak eta batzutan 

heriotze penatua ere. Ax 609 (V 391). Halakoak ukhanen du azotia, galera, urkhabia eta damnazione eternala. 

Tt Onsa 91 (v. tbn. 62 y Arima 100). Hartakoz behar genuke / galeretarat igorri. AstLas 10. Galereetara 

erbestetu dabeela. fB Ic I app. 27. Hamar urtheren galeretan nahi ükhen naie sarthü. Etch 234. Jainko legerik 

gabe, legegile berak... / Holakoz ziren lehen bethetzen galerak. Zby RIEV 1909, 232. Betiko galeretarat 

kondenatu zuten. HU Aurp 45. Jada bi aldiz preso egona baitzen, galerak atxeman zituen. Zerb Azk 107. Nehun 

deusik ebatsi, / gizonik hil gabe, / sekulakotz galerak / enetako dire. Balad 214. Aitari galdeginik / sortzeko 

phartea, / galeretan eman nau, / hau da ene dotea. Ib. 214. Galeretan lotua. Azurm HitzB 34. Galeretan hil 

baitzen. MEIG III 83. 

v. tbn. Monho 42. Bordel 142. Gy 29. Dv Lab 306. Lf ELit 179. Berron Kijote 81. 

�2. (Lar � Chaho y H). "Galera, se llama por semejanza un carro largo de cuatro ruedas" Lar. "Chariot couvert" 

Chaho. v. Garm EskL I 143 para una descripción detallada de sus características. � Jendia emen asko pasatzen 

da kotxeetan, zaldiz, kantoletan (sic), oñez, galeretan eta gisa guzira (1833). CartAnd 376. v. tbn. Xe 314. 

Burni-bide infernutar abek baño, obiak zirala denbora bateko Galera patxara ederrekuak. Iraola 129. 

�3. "Galera de mujeres perdidas, es la casa donde las encierran" Lar. � Hor aipatzen dena bestea da, inoiz 

galera izana, hots, emakumeen presondegia. MEIG IX 89. 

3 galera (V-m). Ref.: A; AEF 1960, 20. "Marmoca grande, provista de tentáculos, que quema la carne de quien 

la agarra" A. 

4 galera. � Galo (lengua). � Breizera ez duzute lehenago Galian mintzatzen zen kelteraren arrasto bat, galera 

den dena ezabatu bait zuten laterak eta frankerak. Mde Pr 282. 

galerabide. � Perjuicio, daño, Cf. galerapide. � Bere ogenaren galerabide izugarria. Etxde JJ 163. 

galeragin. v. GALDU ERAGIN. 


mende. 

340


galerano. v. galeriano. 

galerapide. � Escándalo. Cf. galerabide. � Engrazi ordea, ezkonduz geroztik, ezkondu aurretik baiño 

galerapide aundiagoak ematen asi zen. Etxde JJ 139. 

galeratzar. "Galeaza" Lar. 

galerazain, galerazai (Lar). � "Galerero" Lar. 

galerazokor. Neol. creado por AG en 1894 (v. NeolAG, que no encuentra más testimonios). � (Lo) que impide. 

� Gauza galerazokor batzubegaiti. "Por dificultades materiales que lo impiden". AG Bizkaitarra 1894, n.º 5, 

200s (ap. NeolAG). 

galereite. v. GARI-EREITE. 

galeria (L, BN, S; Deen I 485, Urt, Lar, H), kaleria (AN, B, L-ain; Aq 1247 (AN)). Ref.: A (kaleria); Lrq 

(galeria); Satr CEEN 1969, 210; Izeta BHizt (kalerie). � Galería, balcón; pórtico, atrio. "Ambulacrum" Urt II 30. 

"1. galerie, partie extérieure de la maison, longeant le mur de la façade en auvent avec balustrade; 2. balcon; 3. 

porche, portique (Lç)" H. "Balkoi luzea. Gure amatxi kalerien egoten da. Kalerien iruzki hartzen" Izeta BHizt. � 

Eta paseatzen zen Iesus tenplean Salomonen galerian. "Au porche de Salomon". Lç Io 10, 23 (EvS galerian; He, 

HeH aldamio, TB arkha azpi, Dv lorio, Or, Ker, IBk aterpe, IBe arkupe). Eta da Ierusalemen ardi plazán 

ikuzgarri bat hebraikoz Beth-esda deitzen denik, borz galeria dituenik. Ib. 5, 2 (HeH baranda, Ol, IBe aterpe). 

[Pariseko Inozenten Elizako] ilherri handi eta zabal hartan, hillen hezurrak goiti daude galerietan inguru inguru 

altxaturik eta hedaturik. Tt Onsa 40. Eliz-inguruko baranda edo galeriai. Lard 545. Kaleriako partadera. 

HerVal 33r. Kaleriako burdina bat. Ib. 72r. Etxe aitzineko galeriatik. HU Zez 117. Vitorian, karriketan, bi 

gaintitarik eta goratarzün berian, etxek orok badütie galeriak. Const 38. Etxeak, atze-aldean zuan galeritik. Alt 

LB 43. Zure arreba Mariena / galerian josten ari da (BN-lab). Balad 89 (en la versión de L-côte, leihuan). En 

DFrec hay 5 ejs. de galeria. 

� Galería (en el interior de la iglesia), coro. "Tribunes, galeriak" Ph. Aranart / Lf GH 1936, 91. � Kantari 

gozoa eta trebea zen, Igandeko meza nagusian [...] eliza guzia xoraturik zedukan galeria gainetik. Arb Igand 

137. Galerietako zureria. Lf Murtuts 14 (v. tbn. 5). [Azkaineko eliza,] bere aldare urreztatu eta hirur galeria 

aberatsekin. Zerb Azk 13. v. tbn. Othoizlari 1960, 308. 

� Galería, camino excavado. � Arkaitzean barneratzen zen galeri bat ediren zuen. Etxde Egan 1961 (1-3), 78. 

galeriano (L, BN, S ap. Lh; H), galerano (S (Foix) ap. Lh; VocBN, Chaho). � "Forçat, galérien" Lh. v. galeote. 

� Galerianoaren kantuak. Xaramela 120. Ez dugu hargatik beldurkunderik gabe islarat ekhartzen ikhusi 

berrehun bat galerano. Prop 1898, 123. v. tbn. MEIG III 83. 

galerna (V-gip, L; SP (sin trad.), Lar, H (G, L)), kalerna (G-to; Lar, Izt C 235, H (L)). Ref.: A (kalerna); Lh; 

Etxba Eib (galernia). � Galerna; tormenta, tempestad (sdos. prop. y fig.). "Galerno, viento, viene del bascuence 

galerna [...]; aunque más frecuentemente llamamos galerna a las nubes o nieblas que ocasiona este viento" Lar. 

"Calina, vapor o niebla que oscurece el aire en tiempo de mucho calor" Ib. "Trueno, [...] kalerna" Ib. "La 

signification habituelle qu'on lui donne de 'orage, tempête, mêlée de vents et de tonnerres'" H. "Viento 

huracanado en el Cantábrico. Galerniak diño alargunak eta umezurtzak" Etxba Eib. v. 1 galarren. � Tr. Propio 

sobre todo de la tradición septentrional (no suletina, según parece), si bien hay algún testimonio guipuzcoano, 

incluso en autores de cierto nivel. Kalerna se documenta ya en Etcheberri de Ziburu, y es al Norte la forma más 

empleada hasta el s. XX; entre los meridionales sólo hallamos galerna. En DFrec hay 2 ejs. de galerna. � 

Tormenta deneko, edo kalerna. EZ Man II 110. Egun kalerna izanen da. EvL Mt 16, 3 (Dv aro gaitz). Hedoiek 

nola goibeltzen izarra galernetan. Hb Esk 19. Gizarajuak txaluparekin / olatuaren azpian, / konsideratu galerna 

orrek / zenbat pena dakarzkian. Arrantz 78. Horra nun altxatzen den / kalerna bat gaitza; / hedoi itsusi batzu / 

airean dabiltza; / laster dute zerua / ezartzen beltz beltza. Zby RIEV 1908, 771. Itsaso zabal, lanjerez eta 

kalernaz bethearen erdian. Lap 14 (V 9). Denbora ederki freskatzen duten kalerna edo ortzi-uri batzu. Prop 

1892, 111. Etxekoandre, aguro ibildu, galerna gañian degu ta. Iraola 50. Kalerna aintzinean gauzak bezala, oro 

ixilik zauden. Barb Sup 147. Kalerna lehertu zitzaukun gainera. Barb Leg 149. Kalerna barreiatu zen 

burrunbaka. Ib. 149. Galernak dautzuenean [Larrungo mendiari] burua lanoz apaintzen. Iratz 46. Ea nola pitz 

herra-galernak handik ufatu su garrak. Ib. 181 (v. tbn. 176). Xalbatek iaioki tajutako irain makur onek 

galernaren indarra artu zun laister eta egiaren jabe ziran banaka batzuk izan ezik, Mattin jotzen zuten 


mende. 

341


Engraziren izorkide. Etxde JJ 136. Aizea eta galerna marrumaz ari direnean. Othoizlari 1960, 266. Azkenean 

galernak norapait zalapartatu behar. Lf ELit 173. v. tbn. Etcham 167. Or Eus 205. MEIG III 110. Kalerna: Hb 

in BOEl 700. Arb Igand 155. 

� (Como primer miembro de comp.). � Piarresen untzia / behin itsasoan / kalerna zirimolez / hondatzera 

zohan. Zby RIEV 1908, 412. Galerna haizez, izar-su beroz sugar zadazu bihotza. Iratz 131 (v. tbn. 117). 

- HAIZE-GALERNA. Galerna. � Mendetan barna badoa, iduri haize-galerna, / ahalgez eta oinazez urtu hil 

horren hil-hatsa. Iratz 151. 

- GALERNA-BURU. "Nimbus" EEs 1931, 146 (en una lista de terminología geográfica, aprobada por la 

Academia de la Lengua Vasca). � Nere utsegin eta jakiñeztasunez jartzen dituzten galerna burubak (nubes 

negras), nork aienatu? Elizondo KristPE 122 (ap. DRA). 

- GALERNA-TXORI (-xori BN-lab ap. Lh). "Thalassidrome" Dass-Eliss GH 1925, 238 � Lh. � Galernaxoriak 

ez omen dire egiazko xoriak, bainan bai arima herratu batzu: beren untziak galdu dituzten kapitainen 

arimak. Dass-Eliss GH 1925, 238. 

galernatsu (L ap. Lh), kalernatsu. � Tormentoso. � Mundu huntako itsaso ilhun eta kalernatsuan gabiltzanei. 

Jnn SBi 35. Aize galernatsu baten izena da Enbata eskuaraz. Herr 13-6-1957, 2. 

galernatu (H), kalernatu (Lar, H). � Tronar, aborrascarse. "Galernatzera doha, le temps va se mettre à l'orage: 

il va tonner" H. "Kalernatzea, devenir orageux, en parlant du temps" Ib. � Bainan zoin zen galernatzen [zure 

behakoa] ikusiz gaizkia. Iratz 171. 

galernazo. � Aum. de galerna. � Aizerik bada gero / beren belak jaso, / galernazo bat igual / ekarri akaso. 

Arrantz 101. 

galerne. v. GARI ERNE. 

galerraz, galerrez, galdu-errez. � Frágil, indefenso, fácil de perder. � Intxaurrazala bezin galerrez ta erkin 

egozan untzi ta gizonetaz. Erkiag Arran 163. Osasuna gauza oso galdu erreza zala. Ib. 87. 

gales. �1. Galés (lengua). � Galesez "gorsedd" zeritzaien batzarretan. Mde Pr 258. Galesko Unibertsitatean 

galesa erabiltzen dute zelta-sailean. MIH 186. Galesez irakurtzen eta idazten. Ib. 186. �2. Galés, del País de 

Gales. v. galestar. � Badakigu Galesak ere izan direla Irlandan. Mde Pr 222. Askotan galesek ez diote galesez 

hitzegin nahi arrotz bati. MIH 185. Gales erdaldunak. Ib. 184. Galesak dira, aitzitik, bertako animalien izenak. 

Ib. 188. Herri koxkor gales huts batean. Ib. 185. � (Ante el sust.). � Gales hizkuntzaren eredura. Mde Pr 259. 

Gales herrizaleen aldizkaria. Ib. 59. Badira zenbait gales astekari. MIH 186. Gales hitzez moldatutako esaera 

asko ingelesetik itzuliak dira. Ib. 188. 

- GALES-HERRI. País de Gales. � Gales-herrian. Dv Lab 103. Gales Herriko aitonsemeak. Mde Pr 254 (v. 

tbn. 249). 

- GALESEZKO. (Adnom.). � Galesezko Bibliak. MIH 186. Erdaldunak ere galesezko elizara joaten baitira. Ib. 

186. 

galeseratu. � Traducir al galés. � Atzerriko izenak eta teknika-hitz internazionalak [...] jatorrizko hizkuntzatik 

hartu eta mintzaera galeseratu beharrean, ingeles antzera esaten dira. MIH 187. 

galestar. � Galés, del País de Gales. v. gales (2). � Galestarren artean bertako hizkuntzan predikatzen. Mde Pr 

254. Rev. Robert Williams galestarrak. Ib. 261. Galestarrik gehienak ez dira galesez mintzatzen. MIH 184. 

galesti. v. garesti. 

galetasun. � Apetencia, deseo. Cf. 1 gale. � Ames-galetasunaren era egokia. Ayerb EEs 1915, 263. 

galetaz. "Grenier, galetaz, soillharua" Urt Gram 25. 

galetsi (L-ain ap. A � Dv; H). I (Vb.). �1. Estar a punto de perderse, dar(se) por perdido. "Galets, galeste, 

galetsi, courir le danger de se perdre, être en perdition (O Po 241)" Dv. "Considérer comme perdu, tenir pour 

perdu, désespérer de retrouver quelque chose. Galesten ahal duzu bilha zabiltzana [...]. Semea eri du, eta are 

galetsia, il a son fils malade, et même désespéré" H. "Galetsi: 1.º desamparar (O Po 241); 2.º (L-ain), correr el 

peligro de perderse, estar en perdición" A. � Laurdena, punsu iarririk / Herenak han ber'utzirik, / kexa zedin, 


mende.


alegia, / egon zela galetsirik. 'Exposée à se perdre'. O Po (ed. Michel), 241. Urde oiek baitegian galetsi niñuten. 

Etxde JJ 188. Artzai Onaren poza, betiko galetsita zeukan ardi gaixoa. Ib. 279. � (Part. en función de adj.). � 

Ustekabez agertu baitzazkit nere alaba galetsiak. Zait Sof 138. �2. (Lar � H). Malograr(se), echar(se) a perder, 

(hacer) perder(se). � Traidóre jaikize / kóntra, ta eroririk / gizóna bizize / préso gal-etsirik. LE Kop 73. 

Eskandaloak Jesu Kristoren odola galesten du askotan (153). LE-Ir. Bizio gonek galesten dio onra personai 

(165). Ib. Etzuen Jaungoikoak nai izandu alako edertasuna eta ainbeste zurtasun galetsi zitezela. Otag EE 

1882c, 511. Poz ar-emanak ezin lezake / maitetasuna galetsi. Or Eus 79 (la trad. dice "impedir el amor"). Bere 

bizia galetsiko luke adiskidearen alde. Etxde JJ 39. �3. Despreciar. � Utxalkeriz gañezka galetsi dute zelaia. 

Ag EEs 1917, 214. Iatunak ez dezala galetsi eztuna (Col 2, 16). Or Aitork 282 (IBe gaitzets). 

II (Sust.). �1. "Malogro" Lar. �2. (L-ain ap. A � Dv). "Suprème danger" Dv. "Galetsiko, qui est d'un danger 

extrème. Galetsiko ordua, l'heure suprème dans le danger" Ib. � Zure bekhatuak [...] zer galetsi handitan ezarri 

zaituzten ikusten ez duzu? Dv LEd 66 (Cb Eg II 30 peligro). Nere galetsi hestu hunetan, alde orotara ematen dut 

begia. Ib. 168. Horrelako galetsitik eta atheka gaitzetik egizu harramaskan ihes. Ib. 104. 

- GALETSIAN. "Galetsian ibili da (L-ain), ha andado a punto de perderse" A. � Aberri maitea zoritxarrez 

galetsian zetzala. Zait Sof 76. 

galetu. � "(Hacérsele o darle a uno) ganas de hacer algo, [...] con las terminaciones del neutro" Lar. "Ganoso, 

galetua" Ib. Cf. 1 gale. � (En compuestos). "Avoir envie, besoin de. Logaletua da, il a envie, il sent le besoin de 

dormir" H. "Galet (L, BN, S), contracter progressivement le besoin de... (et non pas 'avoir besoin de', 'avoir envie 

de', que donne Lh)" Lrq. Cf. goragaletu, logaletu, etc. 

galeultzi, galaultzi. "Galaultzi, parva de trigo; de gari eultzi (aultzi)" A Aezk 292. 

galeze. "Galezea, trigo humido" Ech 35v. 

galezgarri (Lar, Añ, H), galduezgarri (Añ). � "Inamisible" Lar, Añ. "Inamissible, imperdable. Grazia ezta 

galezgarria, la grâce n'est pas inamissible. Zure ixpixoina galezgarria da, votre gageure est imperdable" H. 

galezkor. � Imperdible. v. galgaitz. � Orratz-galezkorrak. JMB ELG 74. 

galfor. v. kalfor. 

galga (V-gip, G-goi-to, L-ain, BN; VocBN � Dv). Ref.: A; Iz ArOñ; Garm LexEV 269. En DFrec hay 7 ejs. �1. 

Nivel. "Terme de maçonnerie, mesure comparative d'égalité" VocBN (� Dv y A). "Zé galgatan ifini?" Iz ArOñ. 

"Galga aundie edo txikie (G-goi), la mayor o menor largura que sobresale el diente, desde la parte baja del 

apero" Garm LexEV 269. � Nekazariaren areak, lurraren zoi berdingeak galga ta araune berara ekartzen ditu. 

Elizdo EEs 1929, 49. v. tbn. Mde Pr 329. Behar zuen haur-endelegu malgu hori emeki poliki bere galgara 

eraiki. Mde HaurB 58. � Constante (en Física). � Ala-olako neurkiñak, yarda ta metroa alegia, bazterreratuaz, 

Fisikan asierako galgak esaten zaienak dituzte aukera fisikalariek, alegia [...] Planck-en galga, [...] alkarganako 

indar-galga, kosmotar galga. Gazt MusIx 69 nota. �2. (V-arr-och-m, G, AN, BN). Ref.: A; Garm LexEV 268s. 

"Gramil, aparato para ensamblar mejor las maderas" A (que cita el VocBN (pero cf. supra), por lo que tal vez la 

ref. BN sea dudosa). "Galgea, olak, estrabeak, zuageak eta arriak bardin jarteko erabilten debe baserritarrak (Vm)" 

Onaind EEs 1931, 201. "Galga, txantiloa o txantxilloia, para medir la pieza en forja (G-to)" Garm LexEV 

268s. �3. "(G-to), tara [corregido en 'cabida']. Orga baten galga ogeita amar pagot egur dira, pagot bakoitza 

arroa batekoa (G-to), la tara de un carro es de treinta fajos de leña" A. �4. "(G-to, L-ain, B), el grosor de las 

tablas y aun corpulencia de hombres" A. �5. Marca. Cf. VocNav: "Galga, [...] palo de madera para marcar el 

terreno en la plantación de una viña (Olite)". � Ludiari giza-eredu bat eskeintzeko yainko bakoitzak bere galga 

ipiñi bai izan bide zun antz-batza. Amez Hamlet 115 ("marca" en el voc. del final). �6. (V-gip, AN-larr, B). 

Ref.: Iz ArOñ; Izeta BHizt; Garm LexEV 358. Freno; continencia. "Galga, gálgia, (el) freno de hierro del carro; 

por delante se maneja" Iz ArOñ. "Orgaren galga ondatue dago" Izeta BHizt. Cf. VocNav s.v. galga. � Beraz, 

galga bear du zintzurrak lasa-ertsi egiteko. "Freni gutturis". Or Aitork 282s. Galga lasaegi uzten zidaten 

iokurako. "Habenae". Ib. 43. Giza-mihia egunoroko labe da. Ontan ere galga agintzen diguzu. "Continentiam". 

Ib. 293. 

- GALGA EMAN. Frenar. � Bear bada komenigo zaioke biotzari galga ematea. Or Jaink 51. Kontuz! Emon 

galgea! Arraioa! Erkiag BatB 73. Mingain orri galga pixka bat eman akion! Ataño TxanKan 155. � Lirikan 

berean, biotzari galga pixka eman bear zaio. Or in Loram 29. 

- GALGAN JARRI. Nivelar(se). "(G-arte [?]), proporcionar, nivelar" A Apend. � Urak galgan jarri ziren. Mde 

Pr 120. Badakusket orduan / esku gorenak nola zimendu / ain berdin eta galgan / jarri dion lurrari. "Tan a nivel 


mende. 

343


y plomo". Gazt MusIx 123. 

- GALGETAN. "(V, G, AN, BN), igualar y nivelar maderas para ensamblarlas" A. 

galgai. � (Lo) que causa la perdición. � Eta oriek [bekatuak] hark ala ez uztera, artzen du, dio San Pablok, 

komunionean bere gal-gaia edo bere kondenagarria. Mb OtGai III 306. 

galgaitz. � Imperdible. v. galezkor. � Orratz galgaitzak. JMB ELG 77. 

gal-gal(-gal) (V-al, Gc, B, S, R ap. A; H (G)), kal-kal(-kal) (L, BN-baig ap. A; H (L; + khal-khal)). � (Onomat. 

de la ebullición; onomat. del líquido al manar, al rebosar o al ser tragado; onomat. del ruido del estómago 

hambriento). "Onom. d'un bouillonnement, d'un glou-glou. Kal-kal irakitzea [...], bouillir à gros bouillons; verser 

avec glou-glou" H. Cf. VocNav: "Galgal, sonajero (Zona de Eslava)". v. gar-gar. � [Suan] zegoan gal gal gal 

egosten topinkada bat baba. Apaol 64. Gure urtsoa jautsi [...] / Hor, edateko gal, gal, gal. Ox 101. Zalantz onek, 

nere barrena sutan gal gal jartzen dit. Alz Ram 100. Abo-sudurretatik odol beltz zikiña dario galgal. Or Mi 60. 

Edariak gañez egiñen gal gal. Ib. 74. [Sorterria] birjaioteko odol goriz gal-gal dagoala. Zubigar EEs 1930, 167. 

Tupina suan baitzuten, irakitan, gal, gal, gal ari. Barb Leg 132. Biotza arenganako maitasunez gal-gal 

eukiarren. Etxde JJ 234 (v. tbn. 10). Aitatu utsakin [eltzekondoa] tripak jartzen zaizkidak "galgal"... Lab Egan 

1956 (3-4), 116. Sutan gal-gal egin arte jarri. Anab Poli 76. Odola jadanikan kal kal kal ari zitzaion barnean. 

Othoizlari 1961, 351. Gal-gal dirakien euskalkien arteko gerra. MIH 377. 

v. tbn. Sorarrain Lili 121. Gazt MusIx 97. NEtx LBB 333. Kal-kal-kal: Barb Piar II 254. 

� Mingain guziak gal-gal etengabean jarri ziran. Etxde JJ 87. 

- GAL-GALEAN. Bullendo. � Olio-azak gal-galean daude. NEtx Antz 122. 

galgalka. �1. A borbotones. v. galgaraka. � Sorbaldatik galgalka odola eriola. TAg GaGo 20. �2. En 

ebullición. � Bere leikide ta etsaiak garbitzeko gogoa galgalka ari zitzaion. Etxde JJ 145. Berotuz zoan, eta 

huna galgalka irakitan sartu den. Herr 5-3-1959, 2. 

galgaltsu. � Bulliente. � Irakin gal-galtsu batean. Etxde JJ 243. 

galgara (Lar, Dv � A, H (G)). � "Borbollón, borbotón" Lar. "Bouillonnement à gros bouillons" Dv. 

- GALGARAN (Darric ap. DRA). A borbotones. v. GALKARIKAN. � Galgaran irakit lezakete urek. Dv Is 64, 

2. 

galgaraka (Lar � H), kalkaraka (L-ain ap. A), galgalaka (H). � "(A) borbotones" Lar. "À gros bouillons, à 

glou-glou" H s.v. kal. "En ebullición" A. v. galgalka. 

galgaratu. "Bouillir à gros bouillons" Dv. 

galgarau (V, G ap. A), gari-garau, gari-karaun (V-ger-arr-gip ap. A), gargarau (V-gip ap. Etxba Eib; Añ (s.v. 

trigo)). � Grano de trigo. "Garitzik adina galgarau arripean [...] ezarten dira (V-m?)" A EY IV 239. � Erein 

[...] galgarauba soluan. Mg PAb 150. Andrakumiak artzaatu darue [garija] isteko galgarauba zerbait garbituta. 

Ib. 151. Gari garauak. Añ LoraS 54. Zenbat kalte ez dabe egiten gari garauban! Ur Dial 32 (It gari alean, Dv, 

Ip ogi bihian). [Arrak] sartuten dira galgarauban frutan legez. Ib. 33. Soloak galgarau-eske. A BGuzur 107. 

Galgarau askodun galburu. Eguzk LorIl 85 (ap. DRA). v. tbn. JJMg Mayatz III (ap. DRA). A Txirrist 18. 

1 galgarri (c. ap. A; Lar, Añ, Dv, H), galdugarri. �1. (Precedido de gen.). Pernicioso para, causante de la 

perdición de, (la) perdición de, causante de la pérdida de. Empleado sobre todo en la expr. -(r)en galgarri(a) izan 

'ser la perdición de'; -(r)en galgarrirako izan, de significado equivalente, sólo se encuentra en Añibarro y Zaitegi 

(Sof 36). "Abejeruco, pájaro enemigo de las abejas, txori erlejale bat, erleen galgarria" Lar. "Assolador", "ruina" 

Ib. "Perdulario" Lar, Añ. "Qui cause la perte, la ruine de quelqu'un, pernicieux. Bat aski da guzien galgarri, un 

seul suffit pour perdre tous les autres" Dv. v. galtzaile, galtzaigarri. � Tr. Documentado primero en Etcheberri 

de Ziburu, Axular, Pouvreau (Phil 242) y Tartas (Onsa 96), no vuelve a encontrarse hasta fines del s. XVIII, en 

autores meridionales, entre los que es frecuente desde entonces; al Norte vuelve a ser empleado desde Duvoisin. 

En DFrec hay 11 ejs. de galgarri. � Erhoaren mihia haren galgarria. EZ Eliç 186. Haserrekorra [...] bere eta 

bertzeren galgarri da: halakoaganik guztiak aldaratzen dira. Ax 294 (V 195). Bi bekhatu suerte dira [...] 

elizagizonaren etsaiak eta galgarriak. Ib. 361 (V 239). Egin behar diren bidez ta denboran gauzak ez egitea da 

gauz anima nagien agitz galgarria. Mb IArg I 217. Oñak ditudala nere [basauntzaren] gordegarriak, ta adarra 

nere galgarria. VMg 54. Edanean igarotzea osasunaren galgarria dala. AA III 373. Emon euskizuzan 


mende. 

344


ondasunak, baña zeure galgarrirako izango zirean. Añ MisE 70. Non [Venezuelan] Gobernadore egon zan [...] 

Ingeles anitzen galgarri. Izt C 492s. Adiskidantzarik behin ere egitetik begira zaite, zeren hori zure galgarri 

bailitake. Dv Ex 34, 12. Mintzo bagiñtez borondate gastua eta zuben galgarriaren deseiuz. (Zugarramurdi, 

1875). ETZ 293. Gerra bat euren glorien galgarria. AB AmaE 438. Hanxet [ostatuetan] daudezila gizon gazte 

langileak, aita familiako zaharrak, oro baltsan batzu bertzen galgarri. HU Zez 27. Libertimendu arimen galgarri 

hori. Arb Igand 143. Hau dükezü hanitzen galgarri eta Salbagarri Israelen. Ip Hil 118. Salerosliak dira 

munduko beartsuen galgarriak. And AUzta 115. Jondoni Joaneko euria, ogien galgarria (BN-baig). Satr CEEN 

1969, 81. Beste [arrazoi] bat ere aipatzen duelakoan nago, ordea, euskararen galgarritzat. MEIG VI 54. 

v. tbn. Mg CO 105. Gco I 390. Bordel 174. Jnn SBi 34. Inza Azalp 148. Enb 55. Etcham 188. Otx 27. Etxde JJ 

21. Uzt Auspoa 10, 114. Galdugarri: Mg CO 22 (CC 18 galgarriak). fB Olg 86. Itz Azald 101. 

� (Como segundo miembro de comp.). (El) que hace perder. v. ETXE-GALGARRI. � Adiskidetasun anima 

galgarrietatik aldegin. AA III 538. Nere kutuntxo goxo / buru galgarriya. Echag 75. Edari garbi doarikako 

maitagarri au, ez dala osasun-galgarria. Izt C 76. v. tbn. Bil 59. Bv AsL 30. 

�2. (gral.; SP, Urt, Ht VocGr 400, Lar, VocBN, Gèze, VocCB, Foix ap. Lh), galdugarri. Ref.: A; Lh; Lrq. (Adj.). 

Pernicioso, nocivo, malo; peligroso; temible. "Dommageable, nuisible, propre à facil perdre" SP. "Abjuravi 

haeresin, arnegatu dut heresiaz vel heresia vel hautu galgarria" Urt I 27. "(Es un) perdido, galdari bat da. Item. 

galgarria" Lar. "(Au sens actif), qui peut être occasion de perte, qui perd, corrompt, mène à perdition, 

pernicieux. Irakurtze galgarriak, lectures mauvaises. Lagun galgarriak, compagnons pernicieux" H. "(S), 

escandaloso. Galgarri izan (Ip Mt 5, 29), escandalizar" A. v. galkor (2). � Tr. De uso general (en suletino sólo 

lo hemos encontrado en Inchauspe); la forma galdugarri, a veces junto a galgarri, aparece en algunos autores 

vizcaínos del s. XIX. � Zeren hain da gauza galdua eta galgarria alferkeria, non naturalezaren beraren ere 

kontra baita. Ax 34 (V 20). Gatzak, urez egina delarik, eztu ura baiño etsai handiagorik; ez eta haragiak ere, 

haragiz delarik, haragia baiño galgarriagorik. Ib. 418 (V 271). Aren atzapar galgarritik bein iges egin zuten 

gaisoak. Mb IArg I 244. Emakume galgarrietara jarri zan. Ub 45. Ezteutsegula jaramonik egingo bere 

[diabrubaren] asmo galgarriei. CrIc 130. Ondo gorderik okasiño galdugarrietatik. Añ LoraS 21 (31 o. galgarri). 

Etsai galgarriaren mendean. AA III 262. Exenplu galgarriez. Jaur 119. Ezin esan diteke gerra galgarri onetan 

zenbat judu il ziran. Lard 547. Hire begi esküña galgarri bada hiretako, idok ezak. Ip Mt 5, 29 (Dv 

behaztopagarri, IBe galbide bazaizu). Lazotarsun galgarri batean eroriak ziren. Laph 73 (v. tbn. 65). Utztazu 

oitura galgarri ori. Arr May 17. Beren doktrina galgarriak. Elsb Fram 158. Josteta galgarrietarik urruntzea. 

CatJauf 80. Edari galgarrien ondoren gaistoak. Ayerb EEs 1916, 31. Bedar galgarrijak. Kk Ab I 33. 

Irakurgaiak ondoen antzera dirala, guziak galgarri. Lh Itzald II 105. Aspaldiko urthetan, nehor guti zoan 

zerurat, jendea tzarturik, mendea galgarri egina zelakotz. Barb Sup 133. Nekeak ez dezala auldu; ain da 

galgarria bide ori. "Tan temible". Aitzol in Laux BBa XII. Denbora gutirik barne, ondikotz, anitzez galgarriago 

izan behar zen etsai bat oldartu zitzaion. Mde Pr 208. Ematxar orrek bere sare galgarritara ekarri bide zun 

Mattin. Etxde JJ 137. Batentzat on datekena, galgarri gertatzen da bestearentzat. Zait Plat 33. Zure ofizioa, 

Mentaberri jauna, batzuentzat altxagarri, eta bertzeentzat galgarri! Larz Iru 142. Ez dela beti, nahi eta nahi ez, 

kaltegarri eta are galgarri harako zubigintza hura. MEIG VIII 84. 

v. tbn. SP Imit I 3, 1 (Ip galgarri). Gç 205. He Phil 486. Egiat 213. Mg CC 187. VMg 70. Gco I 418. LE Ong 

25v. Dh 214. Astar II VII. AstLas 74. It Fab 91. Jauregui 236. Dv LEd 200. Balad 233. Aran SIgn 99. CatS 70. 

Prop 1880b, 15. AB AmaE 284. Jnn SBi 177. HU Zez 206. Arb Igand 40. AzpPr 62. Ag AL 123. Echta Jos 156. 

JE Bur 41. A Ardi 105. Ox 101. Mok 7. Or Mi 79. Enb 179. Eguzk GizAuz 124. TAg Uzt 247. Munita 105. Mde 

Pr 306. Izeta DirG 1. Othoizlari 1962, 431. Vill Jaink 82. MAtx Gazt 66. Ibiñ Virgil 87. NEtx LBB 247. Berron 

Kijote 118. 

� (Con reduplicación intensiva). � Nork bere burua ezagutze orrek zer onik ekar ezpadeza, ordea, galgarrigalgarri 

gertatuko lizake. Zait Plat 103. 

� --Ene! azkenik: galgarria [Erifile, bere senarra galdu zuena], ba. --Eskuratua izan da. --Bai. 'La funesta'. Zait 

Sof 33 (v. tbn. 49). 

�3. (Añ). (Sust.). Peligro, ocasión peligrosa, causa de perdición. � Bildurra bera baño galgarri andijagorik 

ezta. Mg PAb 206. Alperrik jagiko dira nire kontra galdugarri guztiak. fB Ic I 57. Iges egin bear dozu yausi 

erazoten deutsuen lagun, batzar, bide, leku eta ganeko galgarrietarik. Añ EL 2 83 (EL 1 73 lagun, batzar, leku ta 

galgarrietarik). Turmoi, tximista, aize, euri eta galgarri guziak gañean ginduen. Arr EE 1882a, 97. v. tbn. Echta 

Jos 340. Etxde AlosT 75. 

�4. (H), galdugarri (Añ). Perecedero, corruptible; (el) que se puede perder. "Perecedero, caduco" Añ. "(Au sens 

neutre), qui peut se perdre, qui y est sujet" H. � Zuek izanez berriz sorthuak, ez hazi galgarri batez, bainan ezin 

galduzko batez. TB 1 Petr 1, 23 (Ol ustelgarri, Ker, IBk, IBe ustelkor). Onek galduta [abixena, euzkerea], ba, 

galdu ixango dozubez zuben gauza galgarri gustijak (1897). AG 1017. Edertasun galgarri lazoa. "Caduca". 

Gazt MusIx 83. Esanen dute, naski, / maitez galdu naizela: / galgarri nintzalarik / irabazi nutela. "Perdidiza". Or 

ib. 200 (Gazt galdu-ustez). 

�5. Vicio. � Gutiziarekiñ batera, onek erakarri oi dituen galgarri edo bizio guziak zituen. Arr May 93. 

- GALGARRIZKO (SP, sin trad.). Pernicioso. � Ehun bertze galgarrizko obra egitentu. SP Phil 351 (He 353 


mende. 

345


galgarri). 

2 galgarri (Lar � H). � "Piedra perdida, piedra destruidora" Lar s.v. galga. "Pierre qui se précipite ou que l'on 

lance avec violence de haut en bas" H. 

galgarriratu. � (En la construcción (sust.-galgarri)-ra + suf. -tu). � Ekusi ezkero [...] ez dela orien edantoki 

galgarriratzen, ardit bat ongi gastatzen ez dakien gizona dela diote. Mb IArg I 163. Sendatu ezkero bere ibiller 

galgarriratzen da bekataria. Ib. 199. 

galgarriro. � Perniciosamente. � Zirkua galgarriro maite zula. "Exitiabiliter". Or Aitork 137. 

galgatsu. "Galgatsu batean dirade, son de poca diferencia, litm., están casi a un mismo nivel" A. 

1 galgatu (L-ain ap. A). �1. "Medir, nivelar" A. �2. (B ap. A). Marcar (?). "Marcar los tablones para aserrarlos" 

A. � Gaur ixillik dagon musika orri, Keplerek eta Newtonek marrak galgatu zizkioten; eta Einstenek igeska ta 

xede. (Interpr?). Gazt MusIx 67, nota. �3. Frenar, refrenar, contener, reprimir. � Mihia galgatu bear da. Or 

Aitork 293. Negar-iturria galgaturik, ieiki nintzan. "Repressoque impetu lacrimarum". Ib. 208. Ola erakutsiz eta 

aginduz, gaztezaroko irrika galgatzen zien. "Frenabat". Ib. 226. Atsegin lizunetik eta ikusmin geiegitik badakusat 

nola iritxi naizan ene barrena galgatzera. "Refrenare animum meum". Ib. 293 (v. tbn. 188). En DFrec hay 2 ejs. 

. 

2 galgatu. "Bullir (boh[èmien])" Darric (ap. DRA). 

galgatzale. "(ms.), gramil, aparato de carpintero" A. v. galga (2). 

galgeda. "(msLond), colleja" A. v. garikota. 

galgetan. "(G-bet), hirviendo, en ebullición" A. v. galgalka. 

galgia (det.). � Perdición. v. galtzapen. � Garhait dezadan natüra gaisto hau, zoinek bekhatietarat eta 

galgialat bethi eramaiten benai. Ip Imit III 55, 1 (Mst perdizioniala). v. tbn. Ip Mt 7, 13. 

galgin (Lar), galkin (H). � "Granzas, granzones, [...] galgiñak" Lar. "Criblure de froment" H. v. GARI ZIKIN. 

galgiro (Lar, Añ, H (G)), galkiro, kalgiro (Lar, Añ (G)). �1. "Vicio, daño, mala calidad de las cosas" Lar (tbn. 

Añ s.v. vicio). "(De) vicio lo hace, galgiroz egiten du" Ib. "Viciosamente, galgiroz" Ib. � Geien estutzen eta 

atsekabetzen zaituan galgiro edo bizio nagusia. Arr Orac 95 (ap. DRA). Aserretzen ta miñistatzen dutenak 

gaiztakeria ta galkiroa. Kortazar Serm159. Kristau guziyak [...] biartubak daude zañ-zañetik galgiro au kentzeko 

egiñalak egitera. J.B. Larreta EEs 1915, 199 (ap. DRA). �2. "(Adj.), vicieux, défectueux, dépravé" H. 

galgiroti (Lar � H), galkiroti. � "Vicioso" Lar. � Gu ere eurak bezela izango gintzan itxuak, gaiztoak ta 

galkirotiak. Kortazar Serm 154. 

galgirotsu (Lar, Añ (G)), kalgirotsu (Añ (G)). � "Vicioso" Lar, Añ. � Ez da erriko etxe galgirotso [sic] aietako 

eguras pozoitu ura emen asnasten. Ill Pill 4. 

galgirotu (Lar � H), kalgirotu (Lar). � "Viciar" Lar. "Devenir vicieux, défectueux, se dépraver" H. 

1 galgo. �1. "(V-ger), agua u otra bebida de poco sabor, tibia, sosa" A. � Galgoa edo gasea ta motela zeritxena 

izango da zuen gozogarriena. Ezale 1897, 194b. �2. "(V-ger-arr-och), persona de poca actividad" A. 

2 galgo (SP � Dv, Lcc (-ua, det.), Lar, H). � Galgo. "Ozar mehe bat, chien basset" SP, que cita el ej. de EZ. 

"Galgo, galga, perro y su hembra, galgoa, galgoemea" Lar. "Chien qui chasse le cerf" Dv. � Hala, iauna, 

gaitzenari darraio mundanoa, / hala nola haranetan higoari galgoa. EZ Man II 83. Galgoa bezin pizkor ta arin. 

Izt C 76. 

- GALGO-TXAKUR. "(Vc), galgo" A. 


mende. 

346


galgoe (Vc, G-azp ap. A), galgoi (A). � "Viento sureste" A. 

galgorri (V, AN; Lcq 173 y 174), gari-gorri (AN-5vill; Lar, Lcq 173). Ref.: A (gari, galgorri); CEEN 1969, 

221. �1. "Rubión, trigo" Lar. "Trechel, trigo rubio, algo moreno" Ib. "Trigo fanfarrón velloso [...]" Lcq 174. 

"Trigo rojizo" A s.v. gari. "Trigo redondillo, de mucha barba, trigo recio de Nabarra" Ib. Cf. VocNav s.v. 

galgagorria. � --Gari guziek orren elduak ote dire? [...] --Gari gorria atzera duzu oraino. Or Mi 87. �2. "(Vm), 

grano puro que queda hacia el medio de la era al golpear el trigo" A. 

galgotaize. � "(V-m), viento foráneo, suave. A pesar de la contradicción que parece haber entre esta voz y 

galgoi [q.v.] del diccionario" A Ortzuri (en el voc. del final). � Galgot-aize gozoa arrast onen gar ezereztxo au 

itzaltzeko indar gabe dator. A Ortzuri 104. 

galgotu. "Desvirtuarse" A Apend. Cf. 1 galgo. 

galgune. � Laberinto. � Gortin, Kereteko uria, laberintu (galgune) ospetsutik urbil. Ibiñ Virgil 50, n. 12. 

galgura. "Perdidizo" Lar. v. galnahi. 

1 galia. � "Galhia (BN), lest" H. � Phizu galhia gabeko untzia uzkaltzen duzu. 'Un vaisseau qui n'a pas de lest'. 

AR (ap. H). 

2 galia. v. garia. 

galiar, galitar, galliar. � Galo. v. galotar. � Galiarren hiru jainko nagusiak. Mde Pr 188 (v. tbn. 189, 222). 

Tigri ibaia zan partiarren muga, ta Arari, gaurko Saona, germandar edo, obeto, galitarrena. Ibiñ Virgil 33, n. 7 

(v. tbn. n. 33). 

galibin. "Caña de trigo" A Aezk 293. 

galikano. � Galicano. � Apaizbatune Galikanoak. Izt C 498. 

galiko (AN-ilzarb-olza, Ae). Ref.: VocPir 317; Bon-Ond 141. � "Vérole" VocPir y Bon-Ond. Cf. VocNav: 

"Gálico, nombre que dan a la blenorragia (De uso general)". 

galiku. "Escandia, especie de trigo, galikua eta gari b[a]lenzia[k]oa, garian espeziak" Lcc. 

galilaitar, galillattar. � Galileo. v. galilear. � Au ere noski Arekin zegokan, galilaitar duk-eta. Ol Lc 22, 59 

(Arriand galillattar). 

galileano. � Galileo. v. galilear. � Iudas Galileanoa. Lç Act 5, 37 (He galilear). Bada ethorri izan zenean 

Galileara, rezebi zezaten galileanoek. Lç Io 4, 45. 

galilear, galileatar, galiletar, gallilear. � Galileo. v. galilaitar, galileano, galileenetar, galileo. � Ezagutu 

zutela gallilearra zela, mintzo zelarikan Judeako hitzkuntzaz. ES 135 (v. tbn. 393). Egiazki hau ere harekin zen: 

ezen galilearra ere da. He Lc 22, 59 (HeH, Leon, Or, Ker, IBk, IBe galilear; Lç galileano, TB Galileako, Oteiza 

Galileoko, Brunet galileo, Ol galilaitar). Galiletar gizon predikari oriek. Mb IArg I 356. v. tbn. Lg II 93. Joan 

zeláik bada Galileará, errezibituzúte galileatárrek. LE Io 4, 45 (EvS galilear; TB galileenetar). Galilearra zera. 

Lard 448. Jesus Galilearrarekin hintzen hi ere. Dv Mt 26, 69 (EvL, SalabBN, Ip, Ur Galileako). Gizon 

galileatarrak, zergatik zagoze zerura begira? Itz Azald 37. v. tbn. Inza Azalp 8. Galiletar gizonak, xuti hortik, 

jautsi. Ox 83. Halako goxotasun bat [...] lehenengo Galileatar jende onari baizik aurkitu izan omen ez dena 

nihoiz. JE Ber 100. Galilearrak gogo txarrez zeuden erromatarren mendean. Ir YKBiz 287. 

galileenetar. � Galileo. v. galilear. � Noiz ere beraz ethorri baitzen Galilearat, Galileenetarrek errezebitu 

zuten. TB Io 4, 45. 


mende. 

347


galileo. � Galileo. v. galilear. � Baitare zu zinabilzan Jesus galileoarekin. Samper Mt 26, 69 (Hual galileo, 

Echn Galileako). Egiaz, au ere arekin zan; zergatik galileoa da. Brunet Lc 22, 59. 

galin. "(V-ger-m), tallo de la flor del maíz" A. 

galinaga. "(V-ger-m), viguetas en que se secan los tallos del maíz" A. 

galiper. v. galeper. 

galipot (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � "Se dice de la brea, del asfalto y del alquitrán. Galipota 

bota dabe Unzagako kalian" Etxba Eib. � Bidea galipotez gogortua. Anab Aprika 41. 

galirin, gari-irin, gari-urun, galurun. � Harina de trigo. � Ardauari ura bota, gal-urunari arto-uruna. Mg CO 

352 (ed. 1884, ap. DRA). Gari urunagaz eginiko ogi puska bat. CatBus 45. Otillak [...] galiriñez egiñak. Ol Ex 

29, 2 (Ur gari-irin, Ker gari-urunaz). Gari-uruna eukan. Urun zuria. Erkiag BatB 95. 

galitar. v. galiar. 

galitx. v. garitxa. 

gal izan. v. GAL IZAN (s.v. galdu). 

galiziano. � Gallego. v. galiziar. � Bi esaldi behintzat, euskarazkoa bata, [...] eta galizianoa bestea. MIH 367 

nota. 

galiziar (Lar), galiziatar, galizitar. � Gallego. v. gallego (2), galiziano. � Ausaz Galiziarren bat da gure 

zimaur zale au? Lar DT CCXVIII. Bonboa esaten da gure itxaserrietan Galiziarren Falucho, ingelesen Vesselgaiti. 

A BGuzur 141. Galizitar erari saltzallea. Ag G 125. Galiziar bati cuarénticíncu entzuten badiote, irri 

egiñen diote. Or in Gazt MusIx 16. Euskaldun semea galizitarren etxean oso ondo artua izan zan. NEtx LBB 46. 

Cela galiziarra da. MIH 362. v. tbn. Berron Kijote 184 (galiziatar). 

galizpi. v. GARI-IZPI. 

galjorra. v. GARI-JORRA. 

galjorrai (Vc ap. A; Mg PAb 148). � "Escardillo, zarcillo que sirve para escardar el trigo" A. "Galjorraia: 

galbedarrak, oloak eta beste bedar txarrak gari-solotik kentzeko atxur txiki ta luze bat da (V-m)" Onaind EEs 

1931, 54. 

galjotaile. v. GARI-JOTZAILE. 

galjotze. v. GARI-JOTZE. 

galkagai, kalkagai (Lar � H (G)). � "Atacador, en la artillería, sutunparen kalkagaia" Lar (cf. DVC 191: 

"Atacador, cualquier instrumento para acalcar y apretar golpeando"). "Fouloir, bourroir" H. 

galkaira (Lar � H). �1. "Espesor, espesura" Lar. �2. "Espeso" Lar. 

galkairatu (Lar � H). � "Espesar" Lar. 

galkaka. � "Galkaka jan (Lc, BN-baig), devorando, comer a más no poder" A. � Bizpalau kotxet ur klikaraziz 

galkaka. Apesteguy GH 1926, 361. 

galkarazi (-kh- H), kalkarazi (Lar), kalkaerazo (Lar � H). � "(Hacerlo) acalcar" Lar. "Fair presser, tasser, 

gorger" H. 


mende. 

348


galkari (-kh- H), kalkari (Lar � H). �1. "Acalcador, el que acalca" Lar. "Pisador" Ib. "Qui presse, qui foule, 

parlant principalement de raisins qu'on écrase" H. v. galkatzaile. �2. "Qui presse, qui tasse, qui gorge" H. 

galkarika, kalkarika. �1. Ebullición. � Gero, suia bethi hila: ni ufa eta ufa, bainan haizea bethi kontra, eta 

gure saldak kalkarika guti. Ardoy Kat 47. �2. "Kalkarika, alusivo a la acción de hervir" Satr VocP. 

- GALKARIKAN. En ebullición. v. GALGARAN. � Apheza prediku alkitik: [...]. Galeria zoko batean, Mañex 

[...] zauko aphezari so, barne guzia galkarikan. Othoizlari 1960, 308. 

galkatu (-kh- L ap. A; O VocPo, SP; -kh- VocBN, Dv, H (L, BN, S)), kalkatu (O VocPo, Lar, H (V, G)). �1. 

Meter a la fuerza; llenar hasta los topes; empujar. "Galkatzea ou kalkatzea, coigner ou enforcer à force de 

pousser" O VocPo. "Pousser, faire entrer par force. Neurri galkatua, mesure entassée" SP. "Recalcar" Lar. 

"Cazumbrar las cubas, unir sus tablas metiendo cazumbre en sus juntas, [...] mulistariz upel zirrituak bete 

kalkatu" Ib. "Enfurtir, paños, sombreros, trinkatu, beteaz kalkatu" Ib. "Combler un contenant jusqu'à l'excès en 

pressant les objets qui doivent y entrer" VocBN. "Bourrer, remplir en bourrant, encombrer, obstruer. En parlant 

des arbres fruitiers, se charger excessivement" Dv. "1. remplir un sac, un vaisseau quelconque en serrant, 

pressant, tassant ce qu'on y introduit. Aski galkhatu duzu zakua. [...] 6. recueillir en un ensemble (O)" H. 

"Galkhatu (L), colmar" A. Hay otro ej. en Azkue, s.v. kalka, mal interpretado por éste: "Kalka [...] 3.º (R), ojete 

de agujas. Orratzari begitik kalka dazadak aria (R), métemele a la aguja el hilo por el ojo". Cf. FGNav 165: 

"Calgada, cosa llena, apretada". � Neurri ona galkhatua, eta higitua, eta mukurru doana emanen zaizue. Lç Lc 

6, 38 (HeH galkhatua; He, TB zapatu, Dv ase). Bortxaz galkhatzen badio Deabruak iakia / hala nola unhideak 

haurtxoari ahia. EZ Man I 108. Horik arren, / oro barren, / galkatuz bihotzera / berz'atunik, / bana hunik / gogo 

egizu hartzera. 'Donc refoulez tout cela au fond de votre cœur'. O Po 6s. Emanen zaizie neurri bat ona, bete 

betea, ta kalkatus mukuru gaingatu artaño (130). LE-Ir. Eiherazaina, irina zorruan galkhazak. Arch ms. (ap. 

DRA). [Biyotza] kanpora irten ez dedin / biar det kalkatu, / gaxuak zuregana / nai luke saltatu! Bil 98. [San 

Franziskok bere semeak] zuzendutzen zituan segur zeruko bidian ongi kalkatuz. Bv AsL 193. Bezperak hasi 

baiño lehen, eliza zen bethea, galkhatua. Elsb LehE 136 (ap. DRA). En DFrec hay 2 ejs. de galkatu. 

� (Acompañado de instr.). Cargar (de), llenar (de). "(Au fig.), rassasier, se rasassier. Aberastasunez galkhatua 

dago, il est riche à satiété. Atseginez galkhatzen da egin ahal guzian, il se gorge de plaisirs autant qu'il peut" H. 

� Egorri zituen bere herrirat diruz galkhatuak. Hb Egia 32. Ostatuak dire betheak, galkhatuak, yende yale eta 

edalez. Elsb Fram 76. "Tour de France" delakoa Mauleko aldetan ükhüratüko da, 2 orenez, xefaüten petrolez 

khalkatzeko. Herr 31-5-1962, 3. Irabaztiaz segur jin ziren Manexak, / urhez eta zilharrez khalkaturik moltsak. 

"Pilota partida bat" (ap. DRA). 

�2. Abrumar, agobiar (con el peso). � Hura iasaiten baduzu bortxaz, hartaz egiten duzu zuretzat karga, eta 

zure burua geiago galkatzen duzu. "Teipsum magis gravas". SP Imit II 12, 5 (Ch pena gehiago ematen, Mst 

karga emendatzen). 

�3. (L, BNc ap. A; H), kalkatu (Lar). Pisar; apisonar. "Kalkatu, que significa apretar pisando y a golpes" Lar 

s.v. acalcar. "Pisar", "apisonar", "hollar" Ib. "Écraser, fouler du raisin pour le mettre en cuve" H. "Apelmazar, 

pisotear" A. � Bere obian ta arripe lur kalkatuz betean sartu ezkero. Mb IArg I 293. Nola nai kalkatu ta 

zapatuko zaituzte. Cb Eg II 102 (Dv LEd 185 oinkatzen). Kalkatzea eroria, da barnago unditzeko (138). LE-Ir. 

Lurreko gauza zirtzilkeriak / azpian kalka ta egatuz. J. Aldabe Olerti 1960, 31. 

�4. kalkatu (B, Sal, S, R ap. A). Apretar (con la mano). "Calcar, oprimir, apelmazar con la mano" A. � Txoria 

kalkatu eries ta ilik utzi (109). LE-Ir. Tori giltza, ta itxitzerakoan ezkerrarekin kalkatu bear dala badakizu. Alz 

Ram 134. 

�5. (L, BN; H (-kh-)), kalkatu (S, R-uzt). Ref.: A (galkatu, kalkatu); Lh (khalkatü); Lrq (khalka). Atiborrar(se), 

cebar (sentidos prop. y fig.). "Se gorger, se bourrer. Galkhatzen ohi da, il a l'habitude de se gorger de nourriture. 

Gorger une volaille qu'on engraisse. Ahate ongi galkhatua, canard bien gorgé" H. "(S-saug), gaver (les oies)" Lh. 

"Cebar los pavos y capones con un palillo" A. "Gaver. [...] Le grain dont on gave se met à l'acc. (obj. dir.); 

l'animal qu'on gave se construit au datif" Lrq. � Ezne-zopaz kalkatu (Sal). "Atiborrarse". A EY IV 317. Zer 

erhokeria, holako diruketa endurtzea batere beharrik gabe, urgulu zoro baten galkatzeko! SoEg Herr 15-1- 

1959, 1. 

�6. "Lurainkak [sic] galkatu (L, BN), embutir los chorizos" A. 

�7. Clavar (los dientes). � Kikosoak [zorriari]: A tonto, or dek polpara onki ortzak kalka dozkian lekiura. Mdg 

164. 

� Etim. De lat. calcare. 

galkatuki. "Galkhatuki, [...] d'une façon pressée, tassée" H. 

galkatukiro, kalkatukiro (Lar � H (G) s.v. galkhatuki). � "Recalcadamente" Lar. 


mende. 

349


galkatzaile (-kh- H, s.v. galkari), kalkatzaile (Lar). � "Acalcador, el que acalca" Lar. v. galkari. 

galkera (AN ap. A, que cita msLond; Lar, Añ, H). � Pérdida; perdición. "Destrucción" Lar. "Estrago" Lar, Añ. 

"Ruina" Lar, A. v. 1 galera. � Ala iten du deabruak arimen galkera lastimagarria (153). LE-Ir. Danbolin 

otsankidarietatik etorri dana beren [dantzen] galkera mingarrizkoa. Izt D 60. 

galkeratu, galtkeratu. � Dejar perder. � Aixa aski gordakaiatu ditzakegun zori on guziak urruñaturik 

galtkeratzeko. Izt D 64. 

galki. "(BN, S), ce que l'on retrouve d'une bête qu'on a perdue et qui montre qu'elle est morte par accident et n'a 

pas été volée. Ber-hila duzu, edo zakhurrek, otsoek iana: huna nun den galkia" H. Cf. 1 galkuntza (2). 

galkida (Lar � H). � "Corrompimiento, corrupción, corruptela" Lar. � Arima delakotz khorpitzaren orkheia, 

galkida gaberik. Egiat 184. Gorputzaren aldetik zein lesiatua galkidara. LE-Fag. Eraiten duenak bere 

haragiarentzat, bilduko ere du haragitik galkida. TB Gal 6, 8 (Lç korrupzione, He ustelgune, Dv, Bibl usteldura, 

Ker, IBk, IBe ustelkeria). 

galkidakor (Lar). �1. "Corruptible" Lar. � Gorputz galkidakor oien egun oro desegiñaz joate au. LE Urt 367 

(v. tbn. ms. 131v). �2. "Corruptibilidad" Lar. 

galkidatu (Lar), galkitatu. � "Corromper(se)" Lar. � Beldur naiz [...] zuen gogoak ere galkidat diten itzuriz 

Kristo baithan den garbitasunetik. TB 2 Cor 11, 3 (Lç korrunpi, He gaixta, Dv andea). Orduan galkidatu zuzten 

gizon batzu. TB Act 6, 11 (Lç suborna, He esku azpitik erakharri). Danboliñak arratzaren otsarekin galkitatzen 

zituztela gure erriko soñu guziak. Izt D 46 (v. tbn. 48). Gizon on-iduriko askoren barrunpe lizunak ikusten 

zituztelako zeudela galkitatuak. Izt C 419. Aingerutxoa, badakizu / miñ au nondik datorren; / galkitatuago ez 

dedin, / senda egidazu, arren. Izt Po 113. � (Part. en función de adj.). � Ethorkizun galkidatu eta gaisto baten 

erdian. TB Phil 2, 15 (Lç, He bihurri). 

galkide (Lar, Izt C 44, Lcq 55). �1. "Colleja, yerba que nace en los trigos cuando están pequeños" Lar. v. 

garikota. �2. (Aizk, Lcq 111). "Diente de león" Aizk. 

galkin. "Reste perdu" H. 

galkiro (Lar � H), galdukiro (H). � "(Al) estricote" Lar. "Par tours et détours, amusant et trompant, de mille 

façons" H. Cf. galduki. 

galkiro. v. galgiro. 

galkiroso. � Corruptor. � [Aberatstarzüna] ezta bizio galkiroso. Egiat 45 (no es de Lar, aunque así lo afirme el 

ed.). 

galkitatu. v. galkidatu. 

galkixki (V-gip), galkixkin (V-gip). Ref.: Iz ArOñ. � "Galkixkixa: el trigo menudo que juntamente con otras 

semillas separa la aventadora para pienso" Iz ArOñ. v. GARI ZIKIN. 

galkizkin. "Orzuelo" A Apend. 

galkizun, galkisun. �1. Perecedero. � Giza-semen emaztek eztute bertzerik bilhatzen bere senhar galkisun ta 

hilkizun[en] amodioa ber-ikhustatez bere ganatzea baizen. "Périsable". Birjin 331. 

�2. (Añ), galdukizun (Añ). "Peligro" Añ. 

galkor (c. sg. A; SP, Lar, Añ, Dv, H), galdukor (Añ). �1. Perecedero, caduco, corruptible. "Périssable, 

corruptible. [...] Mundu huntako ohore galkorra (He), l'honneur caduc de ce monde" Dv. "Sujet à se perdre, à se 

gâter, à périr. Haragi galkorra, chair corruptible. Irabazi galkorra, gain périssable (AR)" H. "1.º (c.), 

perecedero, propenso a perderse; 2.º (BN-baig), árbol que pierde la mayor parte de las flores; 3.º (BN-baig), el 

mismo fruto que se pierde" A. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Harizmendi; al Sur 


mende. 

350


comienza a encontrarse, en la forma galdukor, en textos vizcaínos desde comienzos del s. XIX; galkor en los 

guipuzcoanos en la 2. a mitad del s. XIX. � Kaltetik defendazazu, / gure galkor mendea. Hm 76. Bizitze galkor 

hunen kargaren iasaiteko. SP Imit III 51, 1 (Leon galkor; Mst gastatü, Ip hirotü). Aberastasun galkhorren 

ondoan ibiltzea. Ch I 1, 4 (SP galkor; Leon iragankor). Gorputz galdukor onen edertasuna. Añ LoraS 104. 

Basoko loria baxen galdukorra. fB Ic II 290. Khoro galkor baten izaiteko. TB 1 Cor 9, 25 (Lç korrunpituren 

den, He, Bibl ustelkor, Dv andeakor). [Oihana] ez da bertze onthasun bat bezain eri eta galkor. Dv Lab 304. 

Zeru, lurreko gozoak / ez berdin gozatzekoak; / hauk zein galkhorrak. / Hek iraunkorrak! CantIzp (1868), 101. 

Guziak dira aldakorrak, zarkor eta galkorrak. Inza Azalp 113. Eta an zer duk, galkor eta arriskuz beterik ez 

danik? "Fragile". Or Aitork 196. 

v. tbn. Lg II 158. Mih 82. AR 338. Mg CC 233. Arr May 74. Galdukor: Astar I 136. 

�2. (Ht VocGr 400, Dv). Pernicioso, nocivo; peligroso; perverso. v. galgarri. � Su galkor bat. 'Un feu 

pernicieux'. He (ap. Dv). Azti eta sorginetan / dutenek fidantzia / enganio galkorretan / deramate bizia. Monho 

98. Ikhusazu zenbat gauza galkor dioten zuretzat. HeH Mc 15, 4 (He zenbat gauzez akusatzen, Dv zenbat 

gaizki). Deabru galdukorra. Aran SIgn 213. Xinako gai]t[xtaginak hasi dira exenplu galkor horren segitzen. 

Prop 1876-77, 17. [Eragotzita dago] izengatutea / iñor guzurrakaz / baita inok eztakizan / egi galkorrakaz. Azc 

PB 23 (en Ur PoBasc 476 baita bere egija iñok / ez dakijanagaz). Ebak hartu zuen eta jan frutu galkorra. Lap 

269 (V 123). Edaneko thirria, galkor bezain ahalkegarri dena. Arb Igand 130 (115 galkor, 144 galkhor). Arte 

galkorrez. CantIzp (ed. Ip, 1897), 28 (ap. DRA). Urrundu beharko gira / urhats galkorretarik. Misionetako (Pau, 

1911), 6 (ap. DRA). Utziz urgulu galkorra. Etcham 191. Ez bedi nire esanik iñorentzat galkor. Ldi UO 48. 

Atsegin galkorrak. "Les plaisirs pernicieux". Ardoy SFran 305. 

v. tbn. Prop 1881, 186. Bv AsL 199. Elsb Fram 69. Etxde JJ 36. Gazt MusIx 79. 

�3. Perdido. � Pake gezurruts, jendarte galkor. "La errada muchedumbre". Gazt MusIx 117. 

galkorde (Lar, Añ, Izt C 221, Aizk, A). � "Perlesía, gozaiñen galkordea" Lar. "Perlático, gozaiñen galkordez 

dagoana" Ib. "Perlático, galkordez dagoana" Añ. "(L), caducidad, vejez" Aizk (� A, que duda de la ref. 

dialectal). � Non neurriz gorago minari giten emanik, gozainen galkordean erori baitzen. "Elle en devint 

paralitique". Birjin 230. 

galkortasun (Dv, H). � "Corruptibilité, caducité" Dv. "État, qualité de ce qui est sujet à se perdre, se gâter, 

périr" H. � Kreatura bera ere galkortasunaren azpitik Jainkoaren umeen libertatera atheratua izanen dela. Dv 

Rom 8, 21 (Lç, He korrupzione, TB galzapen, Ol, Ker, IBk, IBe ustelkeria, Bibl usteldura). 

galkortu (Aizk (L), H). � "Caducar, hacerse perecedero" Aizk. "Devenir sujet à se perdre, se gâter, périr" H. 

DRA lo atribuye a Lar, pero no lo encontramos. 

1 galkuntza (Ht VocGr 346 (-nz-), Lar DVC 238, Dv � A). �1. Pérdida, daño. v. 1 galera. � Munduko kalte ta 

galkunz guziak garaitzen. Mb IArg I 213. Ezagutu dezu zere galze orretan [Jangoikoa galzean] egin dezun 

galkunza? Ib. 172 (v. tbn. 262). Gudalnagusiaren galkuntza utsaren urrengoa izan da etsaiarenaren aldean. 

Zink Crit 51. v. tbn. PMuj Y 1934, 164. TAg Uzt 132. �2. "Galkuntze, rastro de cosa perdida. Bildotsaren 

galkuntzerik ere ezta ageri, ni rastro aparece de la oveja" A Aezk 292. v. galki. �3. Perdición. � Galkuntzara 

garamazkian aurrez-aurre gaiztoa geldi-araziko du. JBDei 1919, 228. 

2 galkuntza. � Pregunta. Cf. galdekuntza. � Egin zioten galkunzari eranzun zion: "Ez naz ni Kristo". Mb IArg 

I 79. 

gallaldi (Lar, H, Bera app.), gallaldia. � "Privilegio", "prerrogativa" Lar. "Gallaldi bereziz, por privilegio 

especial" Bera app. � Erregek eziñ iñori emango dio pribilejio edo gallaldi batarrik. EConst 59. Santxo 

IVgarrenak Apirillaren 3an 1286garren urtean emandako gallaldia batean. Izt C 147 (502 gallaldia bat, 118 

gallaldi bat). Zeñean jarduera edo enpleo oek biak Erregezko gallaldiaren bidez gozatzen dituen gaurko 

egunean Probinziak. Ib. 494. Ze gallaldi edo grazia ematen dizte Mariak Karmengo Espapulario [sic] Santua 

dutenai? Ant Karmeltar 18 (ap. DRA). Onek zeuzkala eskubide guziak fundazioko gallaldiatik (privilegio) (I. 

Belaustegui, 1900). JFlor. Donostiarrai Erregek ematen dioten eskubide ta gallaldia da, ez dutela martitzakin 

gudara joan bearrik izango. Etxeg RIEV 1908, 113. v. tbn. BPrad EEs 1913, 213. 

gallalditu (Lar), gallaldiatu, galalditu. � Distinguir, honrar. "Privilegiar" Lar. � Noiz ukhanen dut zoriona 

espos galalditu hetarik izaiteko, zeinei hain emaitz bereziak giten baiteraiztetzu gurutze handiagorik heiei 

igorriz? Birjin 318. Probinzia Gipuzkoako lenargitiak eta bere Ekautuak gallaldiatu nautela [...]? "Me han 

distinguido". Izt, carta a JJMg 11. 


mende. 

351


gallardete (Lar), gallardeta. � Gallardete. � Euren gallardeteko / lau milla puntadak. Azc PB 228. Talaigizona 

ere il da; eztut geiago ikusiko kai muturrean bere gallardetak jasoaz. "Sus gallardetes". Etxde Itxas 102. 

gallarinka. "(G), sorte de jeu, ou l'habileté consiste á compter, sans se tromper, le plus de nombres possibles en 

répétant à chaque fois les précédents déjà dits" H. Cf. Lar: "Galarin, gallarin, modo de contar doblando siempre 

el número antecedente, viene del bascuence gallarina, que significa lo mismo". 

gallego, gallegu. �1. Gallego. v. galiziar. � Coruñako jende ori galleguo dek, galleguak berak baño! Alz 

STFer 123. Gallego jende orrekin / konfiantza gutxi. Tx B III 65. Gallegu odoldun. A Y 1934, 15. Gure soldado 

gallego bat. Salav 97. Gallego izena, arlote ta zarpail esatea bezelaxe da gure artean. NEtx LBB 31. Zer axola 

dio inori asturiano edo gallego bat bezala mintzatzen den euskaldunak? MIH 132. En DFrec hay 2 ejs. de 

galego. v. tbn. Urruz Zer 95. Barb Leg 66. SM Zirik 117. Gallegu: SM Zirik 117. 

�2. Galo. v. galiar. � Oraiko Fransesen lurrean, Gallegoek bazituzten Esus, Taranis eta Teutates [yainkoak]. 

Hb Egia 49. 

- GALLEGO-HAIZE (G-azp). Viento del noroeste. 

- GALLEGO-AZA. "Gallego-aza, Bitoriako aza (V, ...), berza verde que se da a los animales" A s.v. aza. 

- GALLEGO-BABA. "Gallegubaba (msLond), faisán, judía, fríjoles, litm.: haba de Gallegos (Bot.)" A. 

- GALLEGO-HERRI. Galicia. � Bizkargi ala "Gallegu-erri' / zein alaiago diran begira. Enb 202. 

gallendari (Lar � H). � "Preeminente" Lar. 

gallende (Lar � H). �1. "Mayoría", "preeminencia" Lar. �2. Privilegio. v. gallaldi. � Zer gallende edo 

pribilejio daukate españatar erritartuak? EConst 27. 

gallendurren. "Medianos, en la Gramática, gallendurrenen egoitza, laugarren egoitza. Medianista, 

gallendurrena" Lar. 

gallengarri (Lar � H). � "Superable" Lar. 

galleper. v. galeper. 

galleta (V-arr-gip, G-azp-bet, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 127). � Galleta. "Boltsaka(da) bat txokolatedun galleta 

jan zuen (G-azp), boltsa txokolatedun galletagaz beteta dago (V-arr), bolsie txokolatezko galletakin beteta (Vgip), 

bolsa bat galleta txokolatezkoa jan zuten (AN-gip-5vill)" Gte Erd 127. � Galletak. Cocinan 44. Zorro bete 

galleta artu eben. Echta Jos 280. Galleta-puskak jatera. Tx B II 46. Baldea bete txokolate egin zuten eta galletak 

zukutu ainbeste. Anab Poli 60 (v. tbn. 93). v. tbn. Iraola 46. Kk Ab II 38. Etxde JJ 51. 

galliper. v. galeper. 

gallofa (V), gallupa (V-gip). Ref.: A (gallofa); Arzdi Aves 164; SM EiPáj (gallupa). � "Pinzón real (Pyrrula 

vulgaris)" A. "Camachuelo común" MItziar Txoriak 159. "Pinzón real (Fringilla montifringilla)" SM EiPáj. 

gallubeta. v. ganibet. 

gallupa. v. gallofa. 

galmen (Lar, H). �1. Pérdida. "Desquitar, [...] galmenak atera" Lar. "Perte. Galmenak atheratzea, réparer ses 

pertes, entrer en son argent" H (ap. Lh). v. galpen. � Bideko unhadura eta gal-menak, oro ahantziak ziren orai. 

Barb Sup 165. �2. (Gc, L, BN ap. A, que cita el ej. de Ur Ex; Dv, que cita a Lard), galdumen (S ap. A). 

Perdición. "Galdumeneko naska (S), abominación de la desolación" A. v. galmende, galdumendi. � Zure dirua 

zure galmen izan bedi. Lard 491. Bere ondorengoen galmena ekarri zuen. Ib. 3. Zeren izango da zure 

galmenerako. Ur Ex 34, 12 (Dv galgarri, Bibl galbide). Gizatasun osoaren galmen txit negargarri, Adanen 

bekatutik etorriko zana. Ur BulaG 504. v. tbn. Azc in Ur PoBasc 445. Iñoiz ez añakoa zan [ekatx-]egun atako 

ondamendi ta galdumena. Ag Kr 199. Ez eban yuan bier, bere galdumena edo bestiena etorri leiteken-da. Kk Ab 

II 63. Galmenerako bidea. A Y 1934, 9. 


mende. 

352


galmende (Lar, Dv (que cita a LE), H). � Perdición. "Asolamiento" Lar. "Desolación" Lar, LE Urt voc. "Temps 

de pertes, de ruine, de désolation" H (ap. Lh). v. galmen (2). � Ez anitz sénti zeuréa, / bai ofénsa Jaunaréna / 

eta arimen galmendéa. LE Kop 150. Ebetáik niór eztá gáldu / ezpáda galmendearén úmea. LE Io 17, 12 (TB 

galzapen). Ikusten duzielarik galmendearen abominazioa leku santuan. LE Urt 403 (v. tbn. ms. 143r). 

galmendi. "(R-uzt), laberinto. Oixan kortan artzai banek bidea badakei; beste banentako, eztakeinentako, 

galmendi da" A. Cf. galdumendi. 

galmendu. � Perdición. � Hondatzen baidituzte gizonak ondikozko eta galmenduzko hosin batean. He 1 Tim 6, 

9 (Lç perdizione, TB galtzapen, Dv galpen, Bibl galtze). 

galmenta (Dv � A). � Peligro. � Hanbat nekhe eta galmenten erdian. Dv LEd 250. Oren guziz nere bizi 

dohakabearen galmentan. Ib. 275. Komunioneak sainduki [...] egin izan bazintu, galmenta horretarik ilkhiko 

zintudan orai. Ib. 210 (v. tbn. 229). Galmenta maite duena, hartan galduko da. Dv Eccli 3, 27 (Ol arrisku; v. 

tbn. 43, 26). 

galmentatsu (Dv � A). � "Qui est plein de danger" Dv. 

galmi. v. joare. 

galmintz. v. GARI-MINTZ. 

galmotz. v. GARI MOTZ. 

galnagosi. v. GARI NAGUSI. 

galnahi (Lar � H), galdunahi (Lar). � "Perdidizo" Lar. "Qui perd volontairement, faisant semblant de jouer au 

sérieux" H. v. galgura. 

1 galo (Lar, Añ (G), H (G, s.v. taloa), A). � "Pan subcinericio, taloa, galoa" Lar. "Torta [...] de maíz, galoa, 

taloa" Ib. "Torta" Añ � A. La otra acepción "pan moreno" que da Azkue, tomada de Hervas V 273, procede tbn. 

sin duda en última instancia de Larramendi. 

2 galo. � Galo (lengua). � Gallia aldeko galoaz bestalde. MEIG VIII 86. 

galoi (Lar, Añ, H (V, G)), galoe, galoin (Chaho, H (L, BN)), galon, galun (Deen I 301, SP, H (S)), galu ([-u 

acentuada y nasal] Chaho). � Galón. � Lau kutxa urre-galoe eta gerrari apaingarriz beterik. Astar II X. Bere 

galoiak gora altxatzen / enpeñatua da larri. Tx B I 114. Nere galoiak gal ditzadala, esan bezela ordulari au 

ematen ezpadiat. NEtx Antz 143. Galonak bildu nahi luzke kasernako bulego batean egonez. JEtchep 91. 

Sardiantari goxo zitzaion galonen perekatzea. Ib. 90. v. tbn. BEnb NereA 67. 

galoi. v. kaiola. 

galoidura (Lar, H), galoinadura (Chaho), galoniadura (H s.v. galoidura), galonidura (H), galunadura 

(Chaho). � "Galonadura, galoneadura" Lar. "Ouvrage, ornement, bordure en galon" H. 

galoigile, galungile (SP). � "Faiseur de galon" SP. 

galoineztatu. "Galonner" H. v. galoitu. 

galoitu (Lar, Añ, H), galoinatu (Chaho, H), galonatu, galunatu (Chaho). � Galonar, engalonar. � Galtzasahets 

eta maipuliseko esku-muthurrak gorriz galonatuak. JE Ber 58. 

galon. v. galoi. 

galondar. v. GARI-ONDAR. 


mende. 

353


galondo (V, G, AN ap. A; Lar, Izt C 234, H), gari-ondo (Sal ap. A). �1. "Rastrojo o tallo que queda en tierra 

después de segado el trigo" A. Cf. GARI-ONDO. v. galtzondo, 1 galtzu. � Gal-ondotik esku beltzean 

[barakulluak] bakoizka artuki [...]. Or Mi 102. �2. (V; Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Ibarra Dima. "Galondoko belar 

(G), galondoko bedar (V), chaume, herbe qui vient après la récolte de froment" Dv. "Le champ dont le chaume 

n'a pas été enlevé" H. "Rastrojera, la tierra misma en que se ha segado el trigo" A. v. galtzondo (2). � 

Galeperra da gari artetan ta galonduetan oi dabillen epertxuba. Mg PAb 179. Galonduan ereinda artu oi diran 

linuak. CrIc 107. Galondoko belarraz. It Dial 82 (Ur galondoko bedar; Dv ogi ondoko belhar, Ip beazanetako 

belhar). Oloa egiten da [...] labakietako galondoetan. Izt C 30. Galonduak lantzeko / aiñ egon da giro. Enb 169. 

galondo. v. 1 garondo. 

galondotegi (Lar, H). � "Rastrojera, galondotegia " Lar. "Champ qui est encore couvert de son 

chaume" H. 

galop. � Galop (danza). � Galop infernal. Bil 29. 

galopa (S ap. Lrq; Lar, VocBN, H), kalopa (H), kalupa (H), galope, kalupe. � Galope. "Course" Lrq. 

- GALOPAN (V-gip ap. Etxba Eib; galapan y galafan V-arr ap. Totor Arr; VocBN), KALOPAN (H). Al galope. 

"Kalopan ioaitea, [...] aller au galop" H. "Con rapidez, al galope. Entzun eta galopan etorri da, bertan bera dana 

lagata" Etxba Eib. "Gálapan, gálafan, galafadan, corriendo. Ez ibilteko gálafan!" Totor Arr. � Galopan joiala 

zaldian. AB AmaE 210. Yuduak galopan aberasten dire! Elsb Fram 169. Badü kaballo bat partikülarra; 

patarrak oro zunbat nahi txüt izanik ere galopan botürareki igaiten dütiana. Eskual 7-2-1908, 3. Aberea lothu 

da kalupan bideari. Eskual 20-5-1913 (ap. DRA). v. tbn. Barb Sup 73 (kalopan). Kalopan partitu. Etcham 202. 

Trostan, arrastatu gabe / Fite ditu pasatiak / Kalupan, akitu gabe, / Pentzeak eta mendiak. Herr 20-8-1959, 3. � 

Nola billatuko nuben bada, galope biziyan dijua ta! Alz STFer 139. 

- GALOPAZ. "En courant. Galopaz jun (Sc), courir" Lrq. v. GALOPAN. � Galopaz ere zen sarthu elizan. Egiat 

219. v. tbn. Etch 270. 

- GALOPETAN. Al galope. v. GALOPAN. � Alkatez mintzatzeko, luma galupetan. Hb Esk 191. Juanex 

kalupetan eskapatzen da. GaztAlm 1934, 11 (ap. DRA). 

galopada (Chaho), galafada (V-arr ap. Totor Arr). � "Galafadea, galapadea, corrida. Ik eindósak galáfadak" 

Totor Arr. "Galafadan, corriendo" Ib. 

galopalari. v. galopari. 

galoparazi (H), kaloparazi (H), galoperazi (Sc ap. Lrq), galuparazi (H). � "Faire galoper, faire aller au galop" 

H. "Faire courir" Lrq. 

galopari (Sc ap. Lrq; H), galopalari, kalupari. � "Bête dont le galop est remarquable pour la vitesse" H. 

"Coureur" Lrq. � Zaldi galopalaria. AB AmaE 409. Zer adar zorrotz luzeak ez dituzte hango [San Ferminen 

feiriako] kalupari zezen basa beltzek! SoEg Herr 15-10-1968 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

galopatu (Lar, Añ, VocBN, Gèze, H), kalopatu (H), kalupatu (H). � Galopar. 

1 galorde (Lar, H). � "Nutrición", "nutrimento" Lar. 

2 galorde (B ap. A). � "Peligro, riesgo de perder" A. Cf. GALDU-ORDEAN. v. galordu. � Jesus bere biziaren 

gal-ordean zela. Jnn SBi 43 (v. tbn. SBenoat 15). Zer gal-orde ikharagarrian izatu diren ur-handi hartan. Prop 

1895, 124. Bizia du gal-ordean. Or Eus 205. 

galordepe. � (Con eduki). Tener asegurado. � Nunbait ere kalte-zaiki edo galordepe euki izango eban 

Jonek, suaren arriskutik. Erkiag Arran 157 (v. tbn. 159). 

galordetu. "Nutrir" Lar. � Galorde zedila gorphutzeko beharren eredura, janaren gainean hertsieg-izan gabe. 

"Se nourrir". Birjin 479. 


mende. 

354


galordu (T-L). � Riesgo de perder, peligro. "Danger", "péril" T-L. v. 2 galorde. � Biziaren gal-orduan ere 

izatu naizela behin baino gehiagotan. Prop 1897, 224. v. tbn. Jnn in Ardoy SFran 352 (biziaren gal-orduan). 

Estularrietan eta galorduetan. Erkiag Arran 196. 

galorratz (V-m ap. A), gari-orratz (Sal, R ap. A). � "Brote de trigo" A. � Gal-orratz ugariegiak ildo gaiñean 

agertu orduko erauzten. Ibiñ Virgil 72. 

galos. � Infame. Cf. 2 galots. � Judas salkindari galos da zorigaiztokoak. Ag Ezale 1897, 125a. 

galoso. � Elegante, de gala. � Beren bizimodu eroso eta jantziera galosoakiñ. Ant 154. 

galostar. �1. "Meretricio" Lar. �2. "Meretriz, ramera" Añ. 

galostu (Lar � VocCB (G) � Dv), galotsitu (Lar). � "Infamar" Lar. � Arrazorik gabe juzgatzen, ta galosten, 

ta gaizki esaka dabillenak. CatBurg 30. � (Part. en función de adj.). � Herio galostiagorik ükhen eliroiala. 

Egiat 62 (y no 'garesti', como propone el ed.). 

galotar. � Galo. v. galiar. � Ezin juan izan nintzala galotarretara. Mg PAb 204. Galotar eta Erromaren 

ixtorioak. Zerb Herr 11-8-1960, 3. 

1 galots. "(V-m), ruido de trillar el trigo" A. 

2 galots (Lar � H). �1. "Infamia" Lar. �2. (Lar � H). "Meretriz", "ramera" Lar. "Deseguida, mujer 

deshonesta, emakume galotsa" Ib. 

galots. v. JOARE-HOTS (s.v. joare). 

galotxa. v. kalotxa. 

galpar (G-nav ap. A). �1. Guedeja, melena; mechón. Cf. garbal. v. kalpar. � Leoien legez darresixu galparra. 

"Sacudes tu melena". Laux BBa 138. Arbaxtaz, galpar-illez, ala zerez estaliko? 'Copos de lana'. Zait Sof 119. 

Hortik (labetik) oro hari-galpar egina atheratzen zaio, galpar horiek zur gabeak direlarik. Lf GH 1924, 292 (ap. 

DRA). Ginbail egazabala eta galparra (melena). Etxde Itxas 112. �2. (G ap. A � Aq 366 (G)). "Espuma que 

sale encima de la leche cocida antes que se forme la nata" Aq 366. 

1 galparro. "Galfarro, hombre ocioso perdido" Lar. 

2 galparro (AN ap. A � Aq 684 (AN)). � "Encopetado, que lleva rizos" Aq. 

galpen (L ap. Lh). �1. Pérdida. v. galmen. � Bekhatu mortalaz galtzen du gizonak Jainkoaren grazia. Ai! 

galpen ezin aski auhendatuzkoa! Dh 407. �2. (Dv). Perdición. "Ruine, perte, perdition; corruptio, corruption" 

Dv. v. galtzapen. � Bethiko galpenera ez banu kondenatu nere burua. Dv LEd 167. Guziak hurran galpenera 

dihoazela. Dv 4 Esdr 10, 10. Huna ezarria dela haur hau hainitzen galpenetan eta hainitzen salbamendutan. Dv 

Lc 2, 34 (Lç destrukzione, He, HeH galtzapen). v. tbn. Dv 1 Tim 6, 9. Jendeak atheratu nahi baititut galpeneko 

lezetarik. Lapeyre JesBih 6 (ap. DRA). �3. galdupen. Pérdida, derrota. � Esango dabe galdupen orrek 

ikaraturik [ill ziñala]. AB AmaE 441. 

galpide. v. 1 galbide. 

galsein. "(V-oroz), trigo chamorro, al cual se le cae la barba al mardurar" A. 

galsoro (V-gip, G, AN-larr; H), gari-soro (V-gip; H), gari-solo, galtsoro. Ref.: A; Elexp Berg (gari-soro, 

galsoro). � Campo de trigo. � Gari solo bateti atera biar dira [...] bedar dongaak. Mg PAb 196. Gal-soroak 

[...] ondurik daudela. Ir YKBiz 71. Artasoroak eta garisoroak. TAg Uzt 131 (238 galsoro). Gari solo ederra ori 

ori eginda. Erkiag Arran 10. 

v. tbn. A Ardi 37. Etxde JJ 106. Onaind MEOE 1072. Gari-soro: AA III 562. Etxde AlosT 15. Zait Plat 13. 


mende. 

355


Gari-solo: EEs 1930, 198 (ap. DRA). Enb 166. Alzola Atalak 83. Galtsoro: TAg Uzt 74. Zait Gold 24. 

galsuñ. v. galtxoin. 

galta. v. galde (3). 

? galtarpa. Hay galtharpa "panetière" en Lecl (� Dv (que lo da como de Abbadie, fuente de Lecl) y H � Lh), 

tal vez errata por galtzarpa (q.v.). 

galtatu. v. 1 galdatu. 

galte. v. galde; kalte. 

galte. v. kalte. 

galtegi. v. garitegi. 

galtegile. v. galdegile (2). 

galtiar. "(L), perdant, qui est en perte" H. 

galtkeratu. v. galkeratu. 

galto. v. galdo. 

galtoki. � Trampa, peligro. � Gal-toki haiñ perillosetik urhun ibilltzeko. He Gudu 68 (SP 42 lazo). 

galtsoro. v. galsoro. 

galtsu. v. galdutsu; 1 galtzu. 

galtu. v. galdu. 

galtxagorri. v. galtzagorri. 

galtxakin (Lar, H). � "Granzas, granzones" Lar. "Criblure de froment" H. 

galtxanbet. "(V-m), tallo pequeño de trigo" A. 

galtxapot, kaltxapot, galzapot (Deen II 111). �1. Calcilla. � Kaltxapotak emon leizke bokadu on 

bategaiti. Acto 313s (DRA traduce "diablo", sin ninguna justificación). �2. (Urt, Lar � H), galtzapot (H), 

txaltxapot (Lar � H). "Braccatus puer" Urt III 396. "(Es un) calcillas, galtxapot, txaltxapota da" Lar. v. 

galtzaundi. 

galtxar. "(AN-larr), bofes, asaduras" A. v. haltsar (2). 

galtxarrotx. v. galtzorratz. 

galtxigor. v. gantxigor. 

galtxikin (G ap. A), gatxikin (Gc ap. A). � "Granos de trigo que quedan sin separarse del cascabillo después de 

trillados" A. "Gatxikin, residuo de trigo" Ib. v. GARI ZIKIN. 

galtxiski (V-gip ap. Iz ArOñ), galtxiskin (V-gip ap. Iz ArOñ), galtxizkin (G-to ap. A). � "Granos de trigo que 

quedan sin separarse del cascabillo después de trillados" A. "Galtxiskiña, el grano delgado que aparta la máquina 


mende. 

356


de aventar para pienso. El trigo que aparta la aventadora mezclado con otras semillas" Iz ArOñ. v. GARI ZIKIN. 

galtxoin (BN-baig; H), galtzoin (BN-baig, S; SP (-lz-)), galsuñ (Lar � Chaho). Ref.: A (galtxoin); StJayme (ap. 

DRA) y Lh (galtzoin). �1. Media. "Galzoinak, chaussons, xapinak" SP. "1. [...] chaussette, chausson; 2. bas" H. 

v. galtzeta. � Urriloz lilistatu / galxoin beltz hoiekin [...] / Zer dantzari xotilak, / soa hein bat kokin. Herr 1-7- 

1965, 4. Etxetik zonbait oren bakar [...] athera nahi dugularik, berehala aipu dira ezanza, maleta, galtzak, 

galtxoinak, xilipak, txortak eta nik dakita. Herr 17-8-1967, 3. 

�2. galtzoin (L ap. Lh; -lz- Arch ms. (ap. DRA)), kaltxu ([-u acentuada y nasal] S (Foix) ap. Lh). Calzoncillo(s). 

v. galtzontzillo. 

�3. (L-ain ap. A; Dv, H (L)), galtzoin (L ap. Lh), kaltzoin, galzain (L-sar-ain ap. A; VocB), galtxuñ (H). 

Polaina. "Sorte de bas sans pied, ou de guêtre en grosse laine tricotée" Dv. "Jambière, guêtre en étoffe ou tricot 

de laine, couvrant depuis la genou jusqu'au cou du pied" H. "Guêtres champêtres" Lh. � Yaketa, dibeziera, / 

kaltzoiñak eta zimitza. Gy 320. Zangarretan badituzte galtxoin iduri]k[ batzuek. Dv Dial 12 (It zankozorro, Ur 

polaina, Ip galtza). Artzain galtxoinak, lana lodiz trikotatuak dire. Elsb LehE 44 (ap. DRA, que traduce 

"calcetín"). Kantuz sartzen da Marie, eskalapoin eta galtxoinetan. Barb Sup 51. 

- GALTZOIN-IDURI. "(L?), polaina" A. Cf. supra el ej. de Dv Dial, de donde parece proceder. 

galtxoindun. "Busse pattue (mochuelo calzado)" Lf GAlm 1953, 45 (ap. DRA). Cf. galtzadun. 

galtxorratx. v. galtzorratz. 

galtxuri. v. galzuri. 

galtza (G, L, BN, S; Urt Gram 26, Lar, Añ, Dv, H (G, L, BN)), galza (B; IC 441, Deen I 47 y II 110, Volt 69, 

SP, Ht VocGr 344, Arch VocGr, VocB), kaltza (V, G; -lz- Lcc). Ref.: A (galtza, galza, kaltza); Lh; Iz To 

(galtzak); Gte Erd 249. 

� Tr. Documentado desde Lazarraga, es infrecuente en los textos hasta mediados del s. XIX. A partir de esta 

época es de uso casi gral., aunque escasea en vizcaínos y suletinos: AstLas (69) por un lado, y Azkue, Otxolua 

(11s.), Eguzkitza (RIEV 1927, 436) y Erkiaga (Arran 36 kaltza), por otro. 

La forma más empleada es galtza (galza en Haramburu y, junto a galtza, en Aguirre de Asteasu (II 52)); kal(t)za 

sólo lo hemos encontrado en Lazarraga, en E.M. Azcue (PB 257), Azkue (BeinB 91) y un texto de AN-larr 

recogido en el CPV (I 176) de Azkue. La pérdida de la -a se ve escasamente reflejada en nuestro corpus: el ej. 

más temprano es galtzik en AzpPr (73); hay galtz en Orixe (Mi 14); en Alzaga, p.ej., hay galtza zarrak (Txib 96) 

y galtzik (97); tbn. en una canc. pop. en Orixe (Eus 372) se lee galtzarik y galtzik en estrofas contiguas. Aparece 

con edo pantalon en Barbier (Sup 42 y 45), Zubiri (115) y en un ej. de Eskualduna (3-1-1908, ap. DRA). �1. 

Pantalón; (ant.) calzón, calza(s). Empleado en plural y, mucho menos frec., en sing.; dan galtzak (o variantes) en 

pl. todos los lexicográfos, salvo Deen, Archu y VocB. "Calças" Lcc. "Galzak, haut de chausses, zaragoillak" SP. 

"Zahón, zafón, calzón ancho, galtza zabalak" Lar. "Bragas, calzones", "calzas, calzones" Lar, Añ. "Galtzak 

askatu (G-to), [...], soltar los calzones" A. Cf. VocNav s.v. galzas. v. praka. 

� Oi eztot zerren azkero janzi / seda finozko kalzea. Lazarraga 1195v. Halako galza suerte ez[t]ituela ekharriko 

[iuratzea]. Harb 167. Galtzerdia, galtzen erdia. ES 88. Batzuek daudela [Elizetan] galtzak belaunetan estu gabe. 

AA I 530. Galtzak altxaturik [ibasoa] baitzuen iragan. Gy 305. Gorphutza galtzetan xizku hertsi batean bezala 

sarthua. Hb Egia 29. Amerikano bat zan / guztizko apuruan, / ori're or juan da / galtzak ya galduan. Noe 115. 

Galtza pana moratuak. Xe 214. Erdarazko galtzak. Urruz Urz 32. Galtzak moda zaharrean eginak, erran nahi 

baita zubi handia zutela. Elzb PAd 6. Odei artetik eguzkia ta galtzaren zulotik larrua. Ezale 1898, 158b. 

Galtzaren atzian tarratara aundi bat duela. Iraola 97. Botoin hori batek biltzen deie osoan, aitzinerat, ixtapeko 

galtza. JE Bur 26. Lau galtza urdin astegunetan jazteko. Ag G 50. Tripa lagun duala, galtzak ia erorian. Urruz 

Zer 140. Arabakitutako galtzak. Alz Txib 97. Andre bat ikusi det / joan den astean, / gizonaren galtzakin / [...] 

taberna batean. JanEd II 38. Bere zango luze luzeak sartzen ditu galtzetan. Barb Sup 42 (48 galtzarik). Polliki 

polliki khentzen ditu beraz bere galtzak. Ib. 46. Galtzetako ziloak. Ox 154. Galtzak askatu ta pikotxean jarriaz. 

Muj PAm 79. Pedazuak galtzetan. Etcham 75. Bere galtzak betetzen ditu / ipurdiyetan txit ondo. Tx B II 220. 

Iztar lodiak sedazko galtzetan izkuta zitinan. Urrezko amar kaskabilo zitiñenan inguruan galtz oriek. 'Un caleçon 

de soie'. Or Mi 14. Bi galtza-pare. Munita 70. Pijama-galtzak. Mde HaurB 62. Gabriela (Sartuz... Galtzez bezti). 

Larz Iru 52 (acot. escén.). Globodun galtzak. Erkiag BatB 42. Galtzen hegaletan. Larz Senper 58. Lokatzetan 

billatzen nituan kartutxoak nere galtzatan garbi-garbi egin eta ematen nizkan. Salav 98. Soldadu-galtzak. Ib. 87. 

Galtzetako sakelean arakatuaz. Lab SuEm 188. Lau gizon direnian / plaza baten erdian / galtza xuritan abian / 

lanian [pilotan]. Mattin 59. Eguraldi ona denean, itsas-ertzeko arkaitz-mutur batera joango zaizkizu taldeka, 

galtzak zuri eta gerrikoa gorri. MIH 310. 

v. tbn. Echag 119. Ud 63. EusJok II 88. Sor Bar 35. PArt in Bil 173s. A Ardi 25. FIr 146. Ldi BB 6. Or Eus 308. 


mende. 

357


Auspoa 135, 85 (ap. ELok 122). Lf Murtuts 47. JAIraz Bizia 71. Etxde JJ 92. Anab Poli 54. Arti Ipuin 47. 

Ugalde Iltz 24. Uzt Sas 150. Berron Kijote 227. Kaltza: A BeinB 54. 

� (Como primer miembro de comp.). � Atera deutso biotzori, / gorde dau kalza-mudoetan. Lazarraga 1197v. 

Galtza-sahets eta maipuliseko esku-muthurrak gorriz galonatuak. JE Ber 58. Galtz-aintzineko botoina barnekomotxeko 

botoin-xiloan emana duzu. Lf Murtuts 101. Mukizuek galtza-zuloetatik ipurdia ageri duten bezela. 

Anab Poli 25. v. tbn. Berron Kijote 224. 

� (Ref. al 'hombre'). � Dantzan eta dantza ondoan beti galtza tartean ibiltzen omen duk [Engrazi]. Etxde JJ 54. 

� Galtza-zar batendako, gona-zar bat ez da faltako (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1694. 

� (Empleado en ciertas exprs., como atributo masculino y/o representación de la autoridad en el hogar). Cf. 

GALTZAK IZAN. � Edozein bitarik nukeien emazte, / Nere galtzak laster hark nahi lituzke. Gy 20. Mingañez 

dirudizu / gizon guziz ona, / baña galtza danetan / ez dago gizona. Urruz Urz 54. Gizonaren trazik / ez daukazu 

kasik, / orrelakuak eztu / merezi galtzik. AzpPr 73. Gizona laster bigalduko du / soñeko galtzak kenduta. Tx B I 

63 (v. tbn. soñeko galtzak kendu en Xe 244). Bainan hor aita bixtan emanik, / --galtzak soinean baititu-- / bi hitz 

zautan adrezatu; / bortxaz nuen obeditu. Etcham 99. 

� (Fig., lugar que se asigna a ciertos sentimientos, sobre todo al miedo y similares). � Ez diteke gizona 

deskansu galtzetan; / bazter guziak ere dire pirpiretan. Hb Esk 225. Yaunskila harat-hunat abiatzen da, 

galtzetan hertsi, nihon ezin egonez. Hb Egia 30. Zer ikharak nituen galtzetan, eskolara igatean! Elzb PAd 47. 

Etorri ziranian bigarren aldiyan, / jendia larri zeguen galtzan ipurdiyan. Auspoa 129, 124 (ap. ELok 163). 

Bazeudek oraintxe iru, mundu zabalean, gu baño estugo galtzetan daudenak. Ayerb EEs 1916, 184. Ez dituk, 

naski, galtzetan lasai / galdun naiz irabaztuna. "No las tienen todas consigo". Or Eus 303. 

� (Con gorri, ref. al diablo). Cf. galtzagorri. � Barrabas dabill gu toriatzen / galtza gorriyak jantziya. Xe 346. 

Arako an dagona, Beltxeran-erria; / barrenagoko arek Galtza du gorria... "El de las diablejas". Or Eus 249. 

�2. (V-gip, G, L, BN, S; Chaho, Gèze, Dv (BN), H (BN, S)), galza (G, AN, BN, S; Aq 922, VocBN), kaltza (Vgip, 

G, S), galtz (AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.: A (galtza, galza, kaltza); Bon-Ond 152; Lrq; Iz ArOñ (káltzaak); 

Etxba Eib (galtzak); Elexp Berg; Garm LexEV 162. "Media(s), galza(k)" Aq 922. "Bas" Bon-Ond 152. "Le 

dialecte souletin donne à la culotte le nom de zarabolla; et galtza(k) en cette dialecte, ne se dit que des bas" 

Chaho. "Ilezko galtzak, bas de laine" Dv. "2. (BN, S), bas. Syn. galtzerdia. 3. (BN), jarretières, guêtres. Syn. de 

galtxoina" H. "Káltzaak, kaltzámotxak, kaltzáluziak, calcetines, medias" Iz ArOñ. "Andrazkuenak galtzak, 

gizonezkuenak, galtzetiñak" Etxba Eib s.v. galtzetiñak. "Galtza, galtzerdia" Elexp Berg. "Galtziek (V-gip), 

calcetines de lana. Lanazko galtziek" Garm LexEV 162. v. galtzerdi. � Tr. Sólo lo encontramos en textos 

vizcaínos del s. XX. � Au bere gixonaren prakai ipingi bat ezarten, ori galtza zarren batzuk errepasetan. Kk Ab 

I 68. Kottadak eztauko oskirik, ez galtzarik. Altuna 21. v. tbn. SM Zirik 122. Ardi-uliakin, berriz, galtzak egiten 

ziran. And AUzta 106. 

�3. Funda o envoltura del embutido. � Odolkia âztu zulatzen, lêrtu zaio galtza. Or Eus 60. 

- GALTXA. "Dim. de galtza" H. 

- GALTZA BARNEKO. "Galsa barnigua, naerbuxur, Unterhosen, calzoncillos" Deen I 48. Cf. galtzagaineko. 

- GALTZA-BARREN. Bajo del pantalón. v. GALTZA-ZOLA. � Kaltza-barrenetik oratuak. A BeinB 93. 

Oñetako larru gogor zanko erdiraño baño geiagokoak, galtza zabalak, oñetakoan barrenen galtzabarrenak 

zirala. JAIraz Joañixio 113. 

- GALTZA-BERNA (-ea (det.) Lar � H; Añ). "Polaina" Lar, Añ. "Jambière" H s.v. galtxoina. 

- GALTZA ESPORT. Media larga de tipo deportivo. "Mutikoek edo futbolistek erabiltzen dituzten 

belaunerainokoei galtza esportak" Elexp Berg. 

- GALTZ-ESTUN. v. estun. - GALTZA-ITSU. "Galtza-ütsiak (S-saug), bas entiers" Lh. "Galtza-ütsü (S-saug), 

chaussette avec pied" Ib. 

- GALTZA-JIPOIETAN. En calzas y jubón, con desaliño. � Andra ditxabageau, barriz, sei ilekoaz maiaetan; / 

ene etsai traidorea / pozik kalza-juponetan. Lazarraga 1197r. 

- GALTZAK ASKATU. v. askatu. 

- GALTZAK BETE LAN. � Etxea jaso ondoren, zorrak ordaindu bear, eta aziendak ere bear, bazeukateken 

galtzak bete lan. Ataño TxanKan 45 (ELok traduce "lan asko"). 

- GALTZAK ERAITSI (V-m), ERANTZI (kaltzak V-m ap. A). "Kaltzak eratsi (V-m...), evacuar necesidades 

mayores; litm. bajar los calzones" A EY III 287. 

- GALTZAK GOITITU. "(B), remangar los pantalones" A. 

- GALTZAK IZAN, ERABILI... Llevar los pantalones (en sentido fig.). � Gizonik ezta ondo biziko andriak 

galtzak baditu. PE 46. Erakutsiko dio sorgin zaharrari, Xoanek derabiltzkala galtzak, eta ez Xanetak... Barb Sup 

98. Etxe artan ikusia zegoen zeiñek zituan giltzak... giltzak eta galtzak! NEtx LBB 122. v. tbn. Moc Damu 10. 

Echta Jos 181. 

- GALTZAK JANTZI. a) (Fig.). Crecer, hacerse mayor. � Mutiko biak kaltzak jantzi ebezanean, joaten zirean 

urruntxo, bide, solo ta basoetatik. Echta Jos 29. b) (Fig.). Cf. GALTZAK IZAN. � Ai, au munduko saltsak! / 

Andreak jantzi dizkit galtzak. NEtx LBB 399. � Asteasun etzeok galtzak jazte'itunik, / opizio onetan autsiko 

naunik. Tx B III 25. 


mende. 

358


- GALTZAK LASATU. "Galtzak laxatu (L-ain), galtzak lixatu (L-côte), soltar los calzones" A. v. GALTZAK 

ASKATU. � Laisterka Manex, ezker eskuaz / estutzen zula sabela, / zuzen-zuzenik urriztirantza, / naski galtzak 

lasatzera. Or Eus 306. 

- GALTZA-KORDA. Cuerda con que se ata el pantalón. � Zure galtza-kordak izain du korailo ori! (AN-erro). 

'Tú adelecerás de ese defecto'. Inza Eusk 1927, 144. 

- GALTZA LABUR. Pantalón corto. v. GALTZA MOTZ. � Galtza labur ferdekin, galtzardi xuritan. Hb Esk 

220. Kaltza laburdunari. A BeinB 89. 

- GALTZA LUZE. a) Pantalón largo. � Galtza luzetan dire oraiko gizonak. Hb Esk 185. v. tbn. Hb Egia 74. 

Egunaria (ap. DRA, que no da más ref.). Arti MaldanB 211. b) Calzoncillo (largo). � Gizona arraiazko galtza 

luzekin eta emakumea barneko janzki zuriak agerian! Osk Kurl 216. 

- GALTZA MOTZ (-motx StJayme ap. DRA), GALTZA MUTX (S ap. Lh y Lrq; Chaho, H (S)). a) "Galtza 

mutxak, bas courts ou sans pieds, qui s'arrondissent en couvrant une partie du soulier" Chaho. "Jambières" H. 

"Peal" StJayme (ap. DRA). Cf. VocNav s.v. galzamoch. � Segur nuk ba orai ere ibil itekela goxoago eskalapoin 

eta galtza motxekin. Zub 66. v. tbn. Egiat 167 (galtza mutx). 

b) (galtzamotx AN-erro ap. A Apend; H (G, L); galzamots B, S ap. A; VocB (galz-)). "Galtzamotxak (G, L), 

culottes courtes" H. "Calzón corto" VocB, A. "Galtza, pértola" A Apend. � Haren galtza-motxak edo zarabilak 

ziren balus finez eginak. Elsb LehE 8 (ap. DRA). Azkaindar neskatxa bat short direlako galtza motz petrailak 

soinean plazaren erdian! Zerb Azk 30. v. tbn. Hb Esk 185. Atheka 46. Urruz Urz 22. 

- GALTZA-PUTZ. � Baziran buru-gañetik lurrerañoko jantziak txano ta guzti, eta baziran jantziaren bearrez 

zarpallez josiak, galtza-putzak. Anab Aprika 18. 

- GALTZA-TELA. "Galtza-tela (L; Hb), pantalons d'étoffe bleue, communs" Lh (s.v. tela). 

- GALTZA TXIKERRETAN. "Kaltza txikarretan iñor ikusi, ¿paños menores?" A Apend. 

- GALTZA TXURI (Añ, H (g. xuri); galtxatx- Lar � Chaho (� Lh galtxa xuri) y H), GALTXURI (Lar � 

Chaho). Calzoncillo(s). "Galtxatxuriak se dit particulièrement, d'une sorte de caleçon à l'usage des pêcheurs et 

des tanneurs qui travaillent tout nus, et des Religieux déchaussés qui ne portent point de chemise" Chaho. 

- GALTZA XABAL. "Galtza xabála, la polaina (de lana)" Iz Ulz. Cf. VocNav: "Galchasarales, especie de 

polainas de lana (Valle de Erro)"; cf. tbn. s.v. galchapertolas. 

- GALTZA-ZOLA (BN-arb ap. Gte Erd 49 s.v. gonaren behealdea). v. GALTZA-BARREN. 

- GALTZA-ZORRO. Bolsillo del pantalón. � Ik esaten dek toki aundia detala galtza-zorruan. Auspoa 91, 37 

(ap. ELok 374). 

� galtza. "Lija" Izt C 205. Es en realidad galatza (q.v.). 

galtzada (G-nav, L, BN; Urt, Lar, Añ, Dv, H), galtzara (V-gip, G-azp), kaltzada (Sal, R; SP (kals-)), galzada 

(G; Ht VocGr, Arch VocGr), kaltzara (V-gip). Ref.: A (galtzada, kaltzada, galzada); Iz ArOñ (kaltzára bat); Lh; 

Ond Bac; Elexp Berg (galtzara). �1. Calzada, carretera; pavimento de piedra, adoquinado; (sólo en textos 

septentrionales) pavimento, suelo. "Pavé" SP. "Asarotum, galtzada ederra [...], theilla xehezko galtzada ederra" 

Urt II 386 (tbn. Gram 32). "Galzada, encachado de un camino" A. "Kaleko galtzara politt guztiak tapauta dare" 

Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. galzarra. v. harbide. � Aldarean baldin bada Kustodiorik, jenuflexione egiten du 

galzadaren gainean. CatLav 462 (V 215). Ifernuko galtzadako harri izatea merezi zinduen. Dh 552. Kalzada 

lauban ala aldapa labanian lasterrago [jausi leiteke]? fB Olg 187. Legar idorrik ez bada galtzada egiten da. Dv 

Dial 46 (It bidarri, Ur arrizko etzaleku, Ip harristatzen da etzanlekhia). Larrondoko aldera yausten den galtzada 

behera. Elzb PAd 45. Gaztañaria ziar zijoan galtzadan, azaldu ziran apaiz jauna eta bere illoba Anjel, mando 

banan gañean. Apaol 31 (v. tbn. 85). Gu guziak hiri zoragarriari beha gindauden, gelditu zenean eta galtzada 

bazterrari lothu ziotenean untzia. Prop 1911, 227 (ap. DRA, que traduce "pasarela" (!)). Erreal-bikoz egiña 

dauka / Elizarako galtzada. In Lek SClar 113 (en la versión de Or Eus 142 galtzara). Arabati etorren arribide 

edo galtzada zarra. Akes Ipiñ 11. Santa Triako kaltzadatik Urbira eta Urbitik Arantzazura. And AUzta 79. 

Luzaroan oinkatu ditugu, atzera behin ere begiratu gabe, orduan ireki ziren galtzada zabalak. MIH 58s. 

v. tbn. Arti MaldanB 204. Galtzara: MarIl 74. Ud 116. Or Eus 401. SMitx Aranz 74. NEtx Antz 60. Kaltzada: 

Vill in Gand Elorri 15. 

�2. (AN-5vill ap. A), kaltzada (AN-5vill ap. A). "Sota, en el naipe" A. 

�3. "Acera" DRA (?). � Galtzadak ibiltzeko eztiak. Darthayet Man 332 (ap. DRA). 

- GALTZADA-HARRI. "Cadette" Dv. "Kaltzara-arri, adoquín" Gketx Loiola. 

galtzadatu, galtzaratu, kalsadatu (SP). � Pavimentar. � Etxe aintzinak galtzadatuak eta garbi nahi nituzke 

ikhusi. Dv Lab 154. Abereen azpiak izan behar du galtzadatua, ixuri guti batekin. Ib. 217. Tenploaren zola guziz 

ederki galtzadatu zuen marmola baliosenetik. Dv 2 Par 3, 6 (Ol estali, Ker apaindu). [Etxeek] lerro luze bedera 

egiten dutela bide galtzaratuaren bi sahetsetarik. JE Ber 53 (en el voc. del final: "pavé de pierres pointues"). 

Patar hori zen laburra, bainan zuta eta harri idorrez galtzaratua. Larz GH 1959, 89. 


mende. 

359


galtzadun (SP (-lz-) � Chaho � Lh). �1. "Oillasko galzadunak, poulets pattues" SP. "Qui ont des plumes 

jusque sur les pattes" Chaho s.v. galza. Cf. galtxoindun. �2. (Lh), kaltzadun. (El) que lleva pantalones; 

(opuesto a gonadun) hombre; (hombre) adulto, de pelo en pecho. v. prakadun. � Euskaldun galtzadun edo 

gizon egin bat. Cb EBO 16. Galtzadunak lau aurrean eta / ezin libratu bidea. Noe 29. Kaltzaduna izan arren / 

da gizon oiloa. Azc PB 327. Senar gonaduna zan bata; bestea, ia kaltzadun emaztea. A BeinB 43. Galtzadunikan 

balin bada iñun / neri segan jokatzeko. Tx B I 225. Dantzari galtzadunek bertzalde kriskitinak beren 

ahur-barnetan joz. JE Ber 94. v. tbn. Or Eus 33 y MAtx Gazt 78. Asieran, lagun oiek galtzadunak oi ziran, baiña 

konturatu gabe, gonadun lagunak inguratzen asi zitzaizkion. NEtx LBB 123. Betor onera / iñon bada 

galtzadunik! MEIG I 42. � Ez albokera begiratu, kaltza nasaidunik ezton agiri-ta. A BeinB 68. �3. Laico, 

seglar. Cf. galtzadundu. � Gure egunkaria [...] katoliko galtzaduna egingo genduke, ez eleiz-orria. Ldi IL 150. 

Galtzadun utsek Gurutz aurrean / eman oi zuten zin-itza. "Los jueces paisanos". Or Eus 420. 

galtzadundu. � Quitarse los hábitos (un hombre), convertirse en seglar. Cf. galtzadun (3). � Pierre d'Urte 

praile ibiltaria, Ingalaterran galtzadundu zena. MEIG VII 48. 

galtzagaineko (BN-mix ap. Lander ap. DRA). � "Pantalón" Lander (ap. DRA). Cf. GALTZA BARNEKO. � 

Athera nituen galtzerdiak eta oskiak, itzulikatu sotana lepho gainean, eta errebiratu goiti galtzagainekoa. Prop 

1897, 111. 

galtzagorri (G-bet, L, BN; H), galtxagorri (V-gip, G-azp; Lar, H), kaltzagorri (G-bet, B). Ref.: A (galtzagorri, 

kaltzagorri); Iz ArOñ (galtxá gorrixa); JMB At (Galtxagorri). �1. "Patillas, el demonio" Lar. "Se usa sin 

artículo, como nombre propio" A. "Genio familiar" JMB At. "Mamarro, galtxagorri y otros nombres sirven para 

designar a un genio o genios minúsculos de figura humana --de insecto según algunos-- que ayudan en sus 

quehaceres a ciertos hombres. Caben cuatro en una alfiletera y habitan en la del sujeto a quien protegen" JMB 

MitV 419 (v. tbn. JMB LEItz 100 y Mund I 105ss). v. prakagorri. � Deabrua, Demonioa galtzagorria esatea? 

AA II 31. Sala eder bat bada bertze mundurako, / Lekhua frankorerkin kontradantzeko, / Galtxa gorri berbera 

xirrika yotzeko. Hb in BOEl 103. Eta huna non, zinez eta minez, kapera barnetik atheratzen den Galtxagorri. 

Barb Sup 139. Galtxagorri bera zare, zu, anderea. Ib. 21. Bi mila galtxagorri, / norat naizen ethorri! Ox 108. v. 

tbn. A EY II 245 (Kaltzagorri). Galtza-gorriak (deabrutxoak) dira Aldazkoak. "Diablejas". Or Eus 63. Horra nun 

zaikun etorri / Euskadirat Galtxagorri / Jainkoaren amodioz jazartzerat apezeri. Iratz 25. Izitzen zuen 

karraskilak, behin berak galtxagorri ikusi baitzuen soberaxe bezala harturik. Zerb Azk 89. Andere Dona Mariaz 

aldiz, 9 haürrek Galtxa-Gorriri ükho egin die. Herr 25-8-1960, 3. � (Sobrenombre de diablo de mascarada). � 

Ondotik, Adarbeltz, Sabelgorri, Galtzagorri, Tartaro. Ox 59. Hemen nuk ni Galtzagorri. Ib. 40. 

�2. (El) que lleva pantalón rojo. � Balukete bazterrek bihotz altxagarri, / bakeak behar balu gizon galtzagorri! 

Hb Esk 90. Xuberoko dantzari hoberenak (Sohutarrak). Epixtolak hortako erraiten othe du: "Galtzagorri jaun 

handiak, Sohutako". Egunaria (ap. DRA, sin más ref.). 

�3. galtxagorri (G-nav ap. Garbiz Lezo y Ond Bac). "Cierta clase de hierba" Garbiz Lezo 113. "Hierba de tallo 

rojo" Ond Bac. 

galtzagorritxo. � Dim. de galtzagorri. � Erbestekuak [dantzak] / nastuxeaguak, / agian galtza-gorritxoren 

kutsukuak. In Onaind MEOE 783. 

galtzai. v. galtze. 

galtzaidu, galtzairu. v. altzairu. 

galtzaiera (Añ), galtzaera, galtzera. � "Pérdida" Añ. v. 1 galera. � Ikusi zeure arimeko atzera ta aurrerak, 

galtzerak ta irabazteak. Añ EL 1 77 (EL 2 87 galtzaieak). Ez, arren bada, laketu nire galtzaerea. Ib. 147 (EL 2 163 

ni galdutea). Emetik etorriko da ikaragarriagoa izatea gure kondenaziño, galtzaera ta ondamendia. Añ LoraS 

71 (v. tbn. 82). 

galtzaigarri (Vc ap. A; Dv (V, AN)). � (El) que destruye, (el) que arruina, causa de perdición. "Arruinador, 

perdulario" A. v. 1 galgarri. � Doneaneko euria garien galzaigarria. "Causa de perdición del trigo". RS 254 y 

280. Ogi erraberria, etxagalzaigarria. "Destruidor de la casa". RG A5 (y B2). Uxala beste kanta loi asko arima 

galzaigarriak onan kendu al baleitez. Oe (ed. 1872), 264 (ap. DRA). Ogeta sei urtian / dogu adiskidia / geure 

galtzaigarritzat / bere mesedia. Azc CancB II 2, 74s (en PB 203 emoten deuskuna / galtzeko bidea; en Ur 

PoBasc 445 geure galmenerako). 


mende. 

360


galtzaile (H), galtzaila, galtzale (Lar s.v. galera), galzale. �1. (Precedido de gen.). (El) que pierde (algo o a 

otro); corruptor; dilapidador. "Qui gâte, qui corrompt" H. v. 1 galgarri. � Bere ta berzeen galzalea. LE Prog 

124. Ni neure galzále: ori nere salbazále. LE Ong 138r. Miin gaistua izatia adiskidetasunaren ta bake onaren 

galzaillia. fB Ic II 206. Jesusen galtzalle oiek lekuko edo testiguak billatu zituzten. Lard 446. Etxagun andi gazte 

zoroak, / diru ta lurren galtzailak. Azc PB 362. Siniste santuaren galtzalleak eta herejeak. Itz Azald 83. v. tbn. 

NEtx LBB 84. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). 

� (Como segundo miembro de comp.). "Aborsus venter, emasabel haur galtzailea" Urt I 37. "Gari-galtzalea, 

destruidor del trigo" Lar s.v. gorgojo. v. ARIMA-GALTZAILE, ETXE-GALTZAILE. � Adiskiden saltzallea 

dala bere buru galtzallea. VMg 51. Enbusterubaren, adiskide galzailliaren ta bake on galzailliaren berbetia. fB 

Ic II 211. v. tbn. JJMg Maiatz 106 (galzalla) y Lacombe Voc (galtzaleak, ap. DRA). Oillo ta axuri galtzalle onek 

[azariak] / zerbait geiago nai luke. Or Eus 160. Diru-galtzaille, mozkorti galdu bat zala. Bilbao IpuiB 145. 

�2. + galtzale (Lar, Añ), galdutzaile (Añ). Perdulario, pródigo, perdido; corruptor; perverso; nocivo, perjudicial. 

"(A padre) allegador, hijo expendedor, aita biltzalle, seme galtzalle. Lar y Añ. "Pródigo" Añ. � Ongi da dágon 

bakarrik gizóna, etzógula emán galzalebát bera bekalákoa. LE Matr2 81. Obeko dozu jan, ta bakian itxi alango 

ordi galtzalla bati. Mg PAb 64. Zeure oñetan parkeska seme gaisto galtzalle au. Añ EL 1 146. Jende galduak eta 

galtzalleak. LE Urt 192 (ms. 68v galzáleak). Bata da alperra, bestia da galzailia. fB Ic III 372s. Diabrubaren 

asmo galtzalla bat. JJMg Maiatz 150. Auña ondo azia ta otso galtzallea. Zav Fab RIEV 1909, 32. 

Aingeru galtzalleak. Inza Azalp 17. Arratoi eta sagu galtzaileak ehizatu yoataz. Or Tormes 59. 

�3. (V-gip, G; Dv, H), galtzaila (V), galtzale (G-nav, S), galdutzaile (V-gip), galzale. Ref.: A (galtzailla); Lrq 

(galtzale); Etxba Eib (galtzallia, galdutzallia); Elexp Berg (galtzaille). Perdedor. "Gerran, galtzalliak ez dau 

iñoiz errezoirik" Etxba Eib. "Beti izan da galtzaille txarra Andrex" Elexp Berg. � Etzedilla izan iñor, ez 

irabazdun, eta ez galtzalle. Izt D 170. Kintze galtze bakhotxak galtzaile histuren. Hb Esk 214. [Irabazi zuenaren] 

trufak eta ihakintzak galzaleak ezin yasanez. Zub 23. Jokari beti galtzale. Egunaria 4-4-1960 (ap. DRA). Burruka 

irabazle eta burruka galtzailena. Osk Kurl 157. 

v. tbn. PE 43. Ag G 127. Ag EEs 1917, 171. EusJok II 123. Tx B II 177. Basarri 91. Berron Kijote 196. MEIG IX 

28. 

galtzaipen. v. galtzapen. 

galtzaipen. v. galtzapen. 

galtzairu. v. altzairu. 

galtzajario. � "Bragazas, que se le caen las bragas" Lar DVC 238 (Lar sólo da frakajario). � Cantinflas galtzajarioak 

trebe baino trebeago dihardu morrontzan. MEIG I 182. 

galtzakorda (L, S; -kh- Lecl, H (BN, S), Foix ap. Lh; Gèze). Ref.: A; Lh; Lrq. � "Jarretières" Lecl. � Nai 

zenduke ona fama, alimentua, tresna eta galtzakorda ere azkenian bai. LE Urt 72 (ms. 26r galzakórda; aparece, 

sin trad., en el voc. del final). 

galtzakunde. � Ruina, destrucción. � Abendearen galtzakundea ikusi dagiala. "Destrucción". Arriaga Lekob 

24. 

galtzamarra (Añ), kaltzamarra (V-ger... ap. A). � "Ataderas, [...] galtzamarrak" Añ. "Cuerda o liga para 

sostener las medias" A. 

galtzaparratu. "(S; Foix), sachet à présure" Lh. v. galtzarpa. 

galtzapen (AN-erro, L ap. A; SP, Lar, Mg PAbVoc 228, Añ, Dv, H), galtzepen (Lar, Añ, H), galtzaipen. � Tr. 

Empleado por Leiçarraga y Axular, tiene cierta tradición al Norte; es tbn. empleado al Sur, esporádicamente, 

desde fines del s. XVIII. La forma más usual es galtzapen; hay galtzepen en Eguiateguy, Ubillos, Iturriaga y 

Legaz; galtzaipen en Iturzaeta. �1. Perdición, ruina. "Destrucción, galtzapena", "ruina, galtzepena" Lar. v. 1 

galera, galtze. � [Gizona] trebuka zedin bere galtzapenetan, bere lehen kreazioneko dignitate eta exzelenzia 

guzia gal zezan. Lç Adv * 8r. Haur hori daiteke hainitzen galtzapeneko eta hainitzen salbamenduko. He Lc 2, 34 

(HeH galtzapenetan; Lç destrukzione, Dv galpen). Gaixtaginen galtzapeneko egunean. He 2 Petr 3, 7 (TB ez 

deuste, Dv xahupen). Jerusalenen galtzepena ta erortea. Ub 111. [Zekentasunak] ekarri zion Otsoari bere 

galtzapena. VMg 53. Ez det ikusten nik / erremediorik / au ez bada baizik, / libratzeko erriak / galtze penatik 

[sic, separado]. It Fab 213. Eta ilkhiren dira ongi egin dutenak, phizturik bizitzekotzat, eta gaizki egin dutenak, 


mende. 

361


phizturik galtzapenekotzat. HeH Io 5, 29 (Lç, He, TB konde(m)nazione). Hetarik bat ere ezta galdu, 

galtzapenaren semia baizik. EvS Io 17, 12 (TB galzapenaren). Erabagi esleidu batzuben bidez gorderik enparau 

gustien galtzaipenetik, eregi eban [Maria] beste gustien ganera. Itz Berb I 299. Galtzapen-semea. Ir YKBiz 464. 

Urguilurik sekulan ez utz nausitzerat zure gogoan [...], ezen hartarik hasi da galtzapena. Zerb IxtS 61. �2. (SP 

(que cita a Ax), Ht VocGr 400 (-lz-), Lar, Lar Sup, Mg Nom 66 (V, G), Mg PAbVoc 228, Añ, H, A). Pérdida; 

daño. "Perte, dommage qu'on éprouve" H, que cita a Ax. � Nola egiten baitu galtzapen eta beheratzapen handia 

probeari gibela emaiten dioenak. Ax 233s (V 156). Maite zenaren galtzepena. Egiat 237. Graziaren ta gloriaren 

galtzepena. Legaz 42. Artean galtzapen handi bat [Erronkarierarena] izan du euskarak. Osk Kurl 14. �3. 

Corrupción. � Galtzapenak ez duela primatzen ezingaltasuna. TB 1 Cor 15, 50 (Lç korrupzione, He ustelgune). 

Galzapeneko esklabotasunetik. TB Rom 8, 21 (He korrupzione, Dv galkortasun). 

1 galtzar (Ht VocGr 422 (-lz-), Lar, H, A (que cita HeH)). �1. Seno (de la Iglesia, de Abraham, etc.); espacio 

entre los brazos (tbn. en exprs. como zure galtzarrerat etxatu (Arbill 46) 'echarse en tus brazos' o gure 

galtzarrerat erori (Atheka 94) 'caer en nuestras manos'). "1. partie du corps entre les deux bras. Galtzarrean 

harturik eraman zuen. 2. (au fig.) sein, giron" H, que cita a EZ y HeH. v. altzo, 1 golko. � Tr. Empleado por 

autores septentrionales no suletinos al menos desde Etcheberri de Ziburu; en la 2. a mitad del s. XX se encuentra 

tbn. en autores meridionales de cierto nivel. Hay una variante kaltzar (cf. kaltzarpe, etc. s.v. galtzarbe) que sólo 

hemos encontrado en kaltzar-makila (v. infra GALTZAR-MAKILA). � En Laquidain gualçarra una pieça 

(1273). SJ 421, p. 442. Toda Galzar (1330). Arzam 245. � Zarelarik [...] heia batean, / guztiarekin zaude / 

Aitaren galtzarrean. EZ Noel 60. Zeren sor arazi gaituen egiazko Elizaren galzarrean. CatLav 61 (V 39). 

Eraman zuten aingeruek Abrahamen galtzarrerat. He Lc 16, 22 (HeH, Leon galtzar; Lç bulhar, TB, Dv 

besoetara, Ol altzo). Bere Jainkoaren galtzarretik suzko leze hetako zolarat aurthikitzen balute bezala. Dh 158. 

Ama samurra, konfientziarekin heldu naiz zure galtzarrera. JesBih 433. Badugu deskantsatzeko haren 

galtzarrean. Hb Egia 40. Noiz eginen dut ene egoitza zure galtzar sakratuan! Arb Igand 179. Fedearen 

galtzarrerat sar-arazi [paganoak]. Prop 1906, 51. Eta berak harria galtzarrean bere tokirat ereman, bi liberako 

ogi bat bezen aise! Zerb Azk 103. Burua makurtuz Aren galtzarrean. Or in Gazt MusIx 178. Bere galtzar 

aundian artuta ibai sakonera eraman zuen. Ibiñ Virgil 114. 

v. tbn. Brtc 264. MarIl 122. Lap 339 (V 155). StPierre 16. FIr 186. Vill Jaink 50. Onaind in Gazt MusIx 147. 

Galzar: Mih 79. TB Lc 6, 38. 

� "Ekarrak galtzar bat bazka (L-ain), trae una brazada de pasto" A. 

�2. (-lz- L-ain, BNc ap. A; SP (-lz-)). Sobaco. v. GALTZAR-AZPI, galtzarbe. 

�3. (V-ple-oroz, G, AN, L ap. A, que cita a Zav; Lar Sup � Dv y H; Añ (V)), galzar (Ht VocGr, A (que cita a 

SP)). Brazo. "Brazo grueso" Añ. � Baia onek galtzarrai / erruz eraginik, / iges arazo eutsen / euren mugetatik. 

Zav Fab RIEV 1907, 92. 

�4. (Dv � A). "Côté du corps de l'aisselle à la hanche" Dv. v. galtzarbe (2). 

�5. Pecho(s). � Beso ta zango, gerri ta galtzar (bular, kolko). Or Eus 85. Galtzarrez / neska au ez da Uitziko: / 

ez ditu serail, ez ditu tontor, / gorderik dauzka lotsaro. Ib. 86. � Seno, pecho, interior (de una persona). � Nik 

ere galtzar berean ez al ditut biotz bi? Or Poem 546. Ez nun ezagutu galtzarraren gordeenean sartu zitzaidala. 

Or QA 180 (v. tbn. 175, 203). Lore-galtzar ontan. "En mi pecho florido". Or in Gazt MusIx 178 (Gazt 175 nere 

galtzar-lorean). 

�6. Golfo marino. � [Arrokak] baxamarean ageriak dire; utzazu galzarrerano ea nola duzun haizea. (Interpr?). 

INav 54. Bizkai-itsas-galtzarra igarotzean. Or QA 48. 

- GALTZAR-AZPI (-rraspi L ap. A; Urt, Lar (-rrazpi), Añ (V, G), H). "Ascella" Urt II 387. "Sobaco" Lar. 

"Aisselle. Galtzar azpian darama, il le porte sous le bras" H. DRA cita tbn. a SP, pero no lo encontramos: v. 

supra (2). v. galtzarbe. � Xingolak aintzin-gibeletan, / mantelinak galtzar-azpitan. Monho 34. 

- GALTZAR-MAKILA (L-ain (+ galzar-) ap. A), KALTZAR-MAKILA. "Báculo, muleta" A. v. GALTZARBE- 

MAKILA. � Galtzar-makila edo mako batzuekin heldu direnak. Prop 1892, 274 (ap. DRA). Bi makila 

atzemanik, gaina trozatu nioten mokanesarekin, kaltzar makila idorregiak baitziren. StPierre 18. 

- GALTZAR-XILO (Dv � A). "Aisselle" Dv. v. galtzarbe. 

2 galtzar. "Maladie de bêtes à cornes qui se déclare sous l'épaule et occasionne une pourriture des poumons" H 

(ap. Lh). 

3 galtzar. "(BN-baig), cencerro viejo" A. Compuesto de gal- (< gare < joare). 

4 galtzar. "(R), cosa perdida mucho tiempo atrás" A. 

galtzara. v. galtzada. 


mende. 

362


galtzaraldi (Dv � A). � "Tour de herse donné aux céréales" Dv. 

galtzarapen (Dv � A). � "Action de biner à la herse" Dv. 

1 galtzaratu. v. galtzadatu. 

2 galtzaratu (L ap. A � Dv), galtzatu (S ap. Lh � Foix), kaltzeratu (Chaho (-lz-) � Lh). � "Herser (un champ 

semé de blé, une vigne); butter, chausser [...] (une plante, un arbre)" Chaho. "Herser les céréales" Dv. 

"Kaltzeratu, herser (le blé, en mars)" Lh. "Galtzatu, chausser une plante en ramenant la terre autour de la tige" 

Ib. � Zaldi-babak galtzaratzea. Dv Lab 206. Lur-sagarrak galtzaratzea. Ib. 206. Arthoak galtzaratzea. Ib. 208 

(v. tbn. 71). 

galtzaratu. v. altzairatu; galtzadatu. 

galtzaratzaile. "Celui qui herse les céréales" Dv. 

galtzarbe (G, AN-5vill; Urt II 387, Lar, Añ (V, G), H (V)), galtzarpe (V-ple-oroz-gip, G-nav, BN-baig; Dv, H), 

galzarbe (SP sg. A), galzarpe (SP, sin trad.), galtzerbe (G-bet), kaltzarpe (V-m), kaltzerpe (V). Ref: A 

(galtzarbe, galtzarpe, galtzerbe, kaltzarpe, kaltzerpe); Iz ArOñ; Iz Als y Elexp Berg (galtzarpe); Etxba Eib 

(galtzarpia). �1. Sobaco. "Alipilus, [...] nihori galtzarbeko ille atheratzaillea" Urt I 500. "Sobaquina, el mal 

olor, galtzarbeko kiratsa" Lar. "Azigurenak urten detse galtzarpian" Etxba Eib. v. GALTZAR-AZPI, 

GALTZAR-XILO, 1 galtzar (2), besape. � Tr. Documentado desde mediados del s. XIX en textos de todos los 

dialectos, salvo en suletino. � Ez du arkitu bat bakarrik [...] galtzarbeaz gora igarotzen zaionik. Izt C 453. 

Galtzarbian [...] arraskaka. Bil 131. v. tbn. Ud 115. [Umea] besoetan artu nai izan eban gero, ta kaltzerpetik 

oratuaz [...]. A BeinB 76 (v. tbn. 51). Galtzarpetik laguntzen ditugu alditxartzera doazinak. JE Ber 97. 

Galtzarpean gurintxorik agertu. JE Med 141. Zakuan sartu ta bizkarretik bera edo galtzarbetik bera, nolabait 

ekartzen zituan. BasoM 104. Halako handitsu gisakoak sortzen zitzaizkion iztarte-galtzarbeetan. MEIG IX 97. 

� (En casos locales de declinación, en sing.). Bajo el sobaco, bajo el brazo. "Galtzarpian zaroian periodikua" 

Elexp Berg. � Khordazko zurubi bat galtzarpean. Laph 132. Saskitxoa galtzarbean artu. Arr GB 7. Ezkerreko 

galtzarpean. Ag Kr 140. Galtzarbetik iges egin ziolako. Anab Poli 63. v. tbn. Lander (ap. DRA). Alz Ram 105. 

Barb Leg 134. TAg Uzt 6. SM Zirik 22. Lab SuEm 202 (galtzarbean). � Guuardásola altzárpee dabela, con el 

paraguas bajo el brazo" Iz ArOñ. 

v. tbn. JanEd II 98 (galtzarbian). Galtzarpe: Erkiag Arran 83. Arti Ipuin 26. Kaltzarpe: Otx Euzk 1929, 5 (ap. 

DRA). Kaltzerpe: A EY II 144. 

� altzarpe (altzá(a)rpee V-gip). (Uso adv.). "Guardásola altzárpee dabela, con el paraguas bajo el brazo" Iz 

ArOñ. 

�2. (G-to ap. Iz To; Dv). Costado. "Partie immédiate au-dessous de l'aisselle" Dv. "Galtzarbia, el bajobrazo" Iz 

To. v. 1 galtzar (4). � Egin zuan Jaunak emakumea gizonaren galzarbeko saietsezur batetik. AA II 90 (I 577 

galtzarbeko). 

�3. Seno. v. 1 galtzar. � Neure neskatoa ematen daroat hire galtzarbean. Urt Gen 16, 5 (Dv besoetan, Ol, Ker 

altzoan). Eman zuen bere eskua bere galtzarbean; gero atheratu zuen: eta horra haren eskua xuria zen ezkabiaz. 

Urt Ex 4, 6 (Ur, Ol, Ker kolko, Dv, Bibl golk(h)o). Elizaren haurretarik zare: haren galtzarpean so[r]berritua 

eta altxatua. He Phil 40. Egun eginen ditut goraki zure laudoriak, Jauna, zeren zure galtzarpean hartu beinauzu. 

JesBih 454. Othoi zure galtzarpera har nezazu ni. Dv LEd 143. 

�4. "Zurrón" Darric (ap. DRA). v. galtzarpa. � Galtzarbean arturik beren ertekoa. "En su alforja". Or Eus 248. 

- GALTZARBE-MAKILA. Muleta. v. GALTZAR-MAKILA. � Aritz-adar batzuez galtzarbe-makillak antolatu 

ziozkaten. Eizg 82 (ap. DRA). 

- GALTZARBE-SARE (V-gip, G-to-bet; kaltzerpe-s. V-m). Ref.: A (galtzarbe-sare, kaltzerpe-sare); Iz UrrAnz 

(galtzarbesaria). a) Morral. "Burjaca, saco de cazadores" A. "El morral de red en forma de bandolera en que se 

llevaba comida, etc." Iz UrrAnz. v. galtzasare. � Galtzarbe-sare bat du / mutillak agertzen, / eta txerrikume bat 

/ die erakusten. It Fab 31. Bere galtzarbe-sare eta bi kañoiko eskopetarekin. EgutTo 16-11-1920 (ap. DRA). b) 

(galtzerbe-sare G-to-bet, kaltzarpe-s. V-m, kaltzerpe-s. V-m ap. A). "Saco que llevan los niños a la escuela" A. 

c) "(G-to, AN-gip), maleta de viaje" A. 

galtzarbegi. "Sobaquera, abertura que suele dejarse de propósito en los vestidos, en la unión de la manga y 

cuerpo a la parte del sobaco" A. 

galtzarbeki. "Sobaquera" Lar. v. galtzarbegi. 


mende. 

363


galtzarberatu, kaltzerperatu. � Meter bajo el sobaco. � Txapela barrurago sartu ta eskuak kaltzerperatuaz 

besteakandik alderatuten ioan. A BeinB 55. 

galtzarbetu (Lar, H (V)), galtzarpetu (H). � "Sobarcar, tomar algo bajo del sobaco" Lar. 

galtzardi. v. galtzerdi. 

galtzari (Sal ap. A), kaltzari (V-al ap. A s.v. kaltzamarra), kalzari (R ap. A). � "Liga o cuerda para sostener las 

medias" A. � [Otxagabin] gizonak errekaltza, zirikuzko galtzari ta txifonekin. Garral EEs 1921, 106. 

galtzarpa (S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � "Panetière" H. "Bolsa llena de sal que el pastor ciñe junto a los 

riñones para que le sigan las ovejas" A. v. GATZ-ZARPA. � Gure artzain galtza-beltza, / ardiak nula duatza? 

Txesta-erazi nahi ukhen derezü / zure galtzarpako gatza. In Chaho Biarritz II 179 (ap. DRA). 

� Tesoro, presupuesto. � Zahar lepho mehena ere De Gaulle-k nahi lüke emendatü. Hortakotz, jaun batzü 

behar dütü zer galtzarpak emaiten ahal dian, turrut jo gabe. Herr 3-11-1960, 3. Zer othe, erran liroie: [...] 

sobera pungatzez, turrut egin baleza galtzarpak. Herr 19-1-1961, 3. 

- GALTZARPA-ZAINTZAILE. Tesorero. v. galtzarpazain. � 760 mila libera galtzarpa zañtzaliak altxatü dü, 

hots txotxa bixka bat. Herr 31-5-1962, 3. 

� Etim. Probablemente de galtzar-zarpa; v. BAP 1964, 486. 

galtzarpazain. � "Bolsero" DRA. v. GALTZARPA-ZAINTZAILE. � Bazen 40 milla soegile eta 

galtzarpazañak bildu du 21 million 253 libera. Herr 28-5-1959, 3. 

galtzarpe. v. galtzarbe. 

galtzarre. "(BN-baig), sobaco" A. v. galtzarbe, 1 galtzar (2). 

galtzas (S, R; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � "Descalzo" A (pero cf. A Morf 12LL: "en pernetas"). "Jambes nues" 

Lh. 

galtzasare. "(AN-5vill), burjaca de cazador, maleta de viaje" A. v. GALTZARBE-SARE. 

galtzasolataz (-lz- S ap. Lh � Foix; Chaho (-tas, + galtzazolatas), H (S)). � "Il se dit d'une personne qui est ou 

qui marche en bas, sans souliers ni chaussure" Chaho. "Galtzasolataz ebiltea, aller en bas sans souliers ou autre 

chaussure" H. 

galtzatorratz. v. galtzetorratz. 

galtzatu. v. 2 galtzaratu. 

galtzatzar (Lar), galtzazar. "Calzonazos, galtzatzarrak" Lar. v. galtzaundi. � Galtzazar batendako, gonazar 

bat ezta faltako (AN). 'Tal para cual'. Inza Eusk 1928 (II), 107. 

galtzaundi, kaltzandi, kaltzaundi. � (Fig.). Calzonazos. v. galtxapot (2). � Mundu guztiyen bez bere senarra 

baiño galtzaundi gibelaundi gaztelastuagorik! Alzola Atalak 57. v. tbn. A EY II 171 (kaltzandi). � (Empleado 

como apodo). � Bein xexenak izan omen ziran plazan, eta Galtzaundik ikusi nai, ta [...]. Urruz Zer 143. Ta, 

Galtzaundi; ta, Galtzaundi / apellidua det Goñi (G). Canc. pop. Orregatik aiz i Kaltzaundi. A Ardi 19. 

galtzazale. � (Mujer) aficionada a los hombres. Cf. gonazale. � Galtzazale nitzala xinixteko bidea emana 

negon. JAIraz Bizia 111. Pelentuako alaba galtzazaleak. Etxde JJ 89. 

galtzazar. v. galtzatzar. 

galtzazpi (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, R-vid), kalzazpi (AN ap. A � Aq 425 (AN)). Ref.: A Aezk 292, Apend; 

Bon-Ond 152. �1. (Ant.). Calzón. "Calzones, kalzaspiak" Aq. "Culotte" Bon-Ond. v. galtza. � Gizon-iduriak 


mende. 

364


galtzazpieki (188). LE-Ir. Galzazpien berriak erranentut garbi: / Botoinak ttiki eta xiluak larri. 'De sa culotte'. 

ChantP 94. �2. "Calzoncillo" A DBols. 

galtze (V-ger, Lc, Sal, S, R ap. A; SP, Lar, Añ, Gèze, H), galtzai (Vc ap. A), galtzei (H (V)), galzaite, galze 

(Arch (S) ap. DRA). �1. Pérdida; daño, mal. "Abstracción de sentidos, kordearen galtzea" Lar. "Perte. Galtze 

handiak egin ditugu. Biziaren, arimaren galtzearen pean" H. AxN explica galtzapen (233) por galtze. v. 1 

galera, galtzapen. � Tr. Empleado por autores de todas las épocas y dialectos. Hasta el s. XX es más frecuente 

en textos septentrionales. La forma más extendida es galtze; hay galzaite en Capanaga y galtzai en autores 

vizcaínos (Añibarro, Uriarte, Azkue, etc.); galtzei aparece en J.J. Moguel y, sg. Harriet, en el EL de Añibarro, 

pero se trata sin duda de mala lectura o cambio de una ed. posterior: el ej. que cita (Galtzeieak eta irabazteak) es 

galtzaieak al menos en la 2. a ed. (pág. 87) y en la 3. a (72); CatLan escribe galdze. � Zuetarik baten ere galtzerik 

ezta izanen, unziarenik baizen. Lç Act 27, 22 (Dv biziaren galtzerik). Iob gizon saindu hari gerthatu zeitzan 

kalte, galtze eta fortuna gaixto guztietan. Ax 436 (V 284; v. tbn. 160 (V 107)). Irabazte bat galzaiterik edugi 

ezin leiana. Cap 154. Zakuti bihia gal, edo zorroti irina, da galtze bardina. O Pr 418. Galziak eta damiak oro. 

Bp I 129. Damü thenporal bategatik, ihurk nigar egiten dizü [...]; eta galtze espiritual bat ahaztera eizten dizü. 

Mst III 44, 2 (Ip galtze; SP, Ch, Ol, Leon kalte). Anima gaistoak bere Jangoikoa galzea ta galzeari darraikon 

sari gogor amurragarria. Mb IArg I 172. Dantzia daguan lekuban, an dago [...] emakumeen galtzeia. JJMg 

BasEsc 134. Adiñ andiak dakar indarren galtzea. It Fab 155. Bere galziak / eta irabaziak. Arch Fab 85. Ez 

badiozute deusere artharik ematen, galtze handiak eginen dituzu. Dv Lab 346. Gaurko galtzaia 

euzkotarrentzako! "Desgracia". Arriaga Lekob 45. Muntra ebatsi dautate [...]. Hiru ehun liberaren galtzea 

badut. JE Ber 25. Ez datorkioz oker ta galtzaiak makalak. Erkiag Arran 157. Nork asma dezake zer galtzea 

izanen zen Elizarentzat Frantsesen aitamek "ez" erran balute Jainkoari. Ardoy SFran 67. Sortu gabeen galtzea 

ez da gaizkia. Xa Odol 220. -n-ren galtze hori. MEIG VII 109. 

v. tbn. He He 10, 34. Mih 115. CatLan 114. Egiat 225 (galtziak). AA III 377. Xarlem 1393. Dh 214. Hb Esk 15. 

Prop 1876-77, 22. Ip Hil 135. HU Zez 65. Eguzk LEItz 126. Inza Azalp 146. Ox 198. Leon Imit III 44, 2. Etcham 

136. Etxde AlosT 43 y JJ 267. Bilbao IpuiB 201. BEnb NereA 156. Galtzai: Ur MarIl 64. Eguzk GizAuz 28. 

� (Como segundo miembro de comp.). "Parasysmo, korde galtzea" Lar. v. HAUR-GALTZE, DENBORA- 

GALTZE, bidegaltze, buru-galtze. � Baruak, lo-galzeak, lan ta ibiller gogorrak. Mb IArg I 229. Onthasun 

galtzeak edo bertze nahigabeak. Dh 246. Juzgu gaistua dala lagunaren kontrako deungaro esate ta kleitu 

galtzeen ama. fB Ic II 227 (v. tbn. 210). Jende galtze geiago ez ikusteagatik. Lard 542. Bikaindu ez diranek 

eztitute zentzu-galtze oriek Iainkoaren agerraldietan. Or QA 171. Euren untzi-galtzea, "Otoiope"-ren ondapena. 

Erkiag Arran 165. Neska-laguntze ez, neska-galtze deituko nioke nik. MAtx Gazt 73. Oroimen-galtze edo 

amnesiarik gabe. MIH 324. 

v. tbn. Hb Esk 214. Dv Lab 112. Vill Jaink 48. NEtx LBB 52. Berron Kijote 141. 

� "Alienación, abstracción de sentidos, kordea galtzea" Lar. "Aborto, [...] (V) seiña, (G, AN) aurra galtzea" Añ. 

"Parasismo, (V) zenzuna, (G) kordea galtzea" Ib. � Eta etsipena zer da? Itxaropena galtze bat, noski. Vill Jaink 

136. 

�2. (SP, Lar, Añ), galtzai (Vc ap. A). Perdición. "Perdition. Hire galtzea hireganik, tua perditio ex te" SP. � 

Ebak hasten dü gure galzia; eta Maria da gure salbamentiaren hatsarria. Bp II 98. Zabal ta unetsu da gizona 

galtzaira daraman bidea. A Y 1934, 9. 

v. tbn. CatLan 115. Ub 13. Xarlem 126. CatS 93. HU Zez 179. Xikito 3 (galzia). Galtzai: Ur BulaAl 1s. 

- GALTZE-BELDUR. Miedo a perder. v. GAL-BELDUR. � Jaunaren eskuetan / ziur izango zaitut, galtzebildur 

gabe. Gand Elorri 92. 

- GALTZE EGIN. Perder, tener pérdidas. � Baldin zenbeiten obrá erra badadi, galtze eginen du: baina bera 

salbaturen da. "Il fera perte". Lç 1 Cor 3, 15 (TB eginen du galtzea; He kaltea izan, Dv kaltea jasan). Fedeaz 

galtze egin ukhan dié. "Ont fait naufrage quant à la foi". Lç 1 Tim 1, 19 (Dv fedean kosta jo). 

- GALTZE-IRABAZI. Pérdidas y ganancias. v. GALDU-IRABAZI. � Galtze-irabazien gora-berak ikusten ari 

dan sal-erosleari. Inza Azalp 126 (hay otros 2 ejs. en la misma pág.). 

- GALTZE IZAN. (Aux. trans.). Tener pérdidas. � Iragan diren urthietan / galtze ginian hirekin. 'Nous avions 

des pertes avec toi'. Casve SGrazi 94. 

- GALTZETAN (BN-baig ap. A; Dv). "Galtzetan saltzea, vendre à perte" Dv. "Galtzetan (BN-baig), vender a 

muy bajo precio" A. v. GALDU-GORDEAN (c). 

- GALTZETAN EGIN. Fallar. � Bepetan eta hurbil hartz bat zankoten jin. / Ihiztariek tiroka... galtzetan egin! 

Ox 124. 

- GALTZETAN GELDITU, IZAN. Salir perdiendo. v. GALDUAN. � Beraz lurrak, deus bildu gabe, beretik 

eman du, eta galtzetan gelditzen da. Dv Lab 177 (v. tbn. 368). Intzaur ondoaz jabetzen bada, itzala eta hiru 

gaitzuruak utzirik ere, ni naiz galtzetan beti. JEtchep 48. 

- GALTZE TXAR. Mal perder. � Beltzak galtze txarra zuen, iduri zuen denak iretsi bear zituela. Izeta DirG 77. 

galtzeduru. "(BN-lab), perdedor, el que pierde" A. 


mende. 

365


galtzegile. "Braccarius, galtzegillea" Urt III 396. 

galtzegin (Urt). �1. (Sust.). "Braccarius, [...] galtzegiñ eta saltzaillea, [...] dendari galtzegiñ eta saltzaillea" Urt 

III 396. �2. (Vb.). "Braccarius, [...] dendari galtzegiten hari dena" Urt III 396. �3. (S (Foix) ap. Lh; Lecl, H). 

(Vb.). "Tricoter" Lecl. "Tricoter des bas" H s.v. galtzerdia. v. GALTZERDI(A) EGIN. 

galtzei. v. galtze. 

galtzekotasun. � Corrupción. � Hura iragan arazi baitu ezgaltzekotasunetik galtzekotasunera. SP POB 89. 

galtzepen. v. galtzapen. 

galtzer. � Calza. v. galtza. � Deungen nintegia makur ta galzera atzekoaz aurrera. "Y la calza lo de atrás 

adelante". RS 207. 

galtzera. v. galtzaiera. 

galtzeratu. � "Venir o llegar a perderse" DRA. � Ama, egingo degu / alegin guztiya / galtzeratu bañan len / 

naiz utzi biziya. EE 1892, 83. 

galtzerbe. v. galtzarbe. 

galtzerdi (V-arr-och-gip, G, AN-gip-5vill, B, BN-baig; Lar, Añ, Dv, H), galzerdi (B; IC 441v, SP, Ht VocGr, 

Arch VocGr, VocB), kaltzerdi (V, G; Volt 54), galtzardi (Deen I 49 y II 112, 220 y 221, Urt II 42). Ref.: A 

(galtzerdi, galzerdi, kaltzerdi); Lh (galtzerdiak); Iz To (galtzerdik); Garm LexEV 90; Gte Erd 249. �1. Media; 

calcetín. "Galzerdiak, bas de chausses. Zotzezko galzerdiak, bas faits à l'aiguille" SP. "Des bas, galtzardiak. Bas 

de soie, zirikuzko galtzardiak" Urt Gram 26. "Calzas, medias" Lar, Añ. "Media, de pierna" Ib. "Galtzerdi ilea ou 

ilezkoa, bas de laine" Dv. "Pare bat galtzerdi erosi ditut (V-arr-gip), [...] dozena pare bat galtzerdi (V-arr, Gazp, 

AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 249. v. galtza (2), galtzeta. � Jaunak eman baitaraut [gutuna] galzerdi zetazko 

baten barnean (c. 1626). TAV 3.2.8. Adisate badauke kalzerdiak punkturik askaturik. "Las medias". Mic 12v. 

Galzerdi arizko zuriak lokarri nabarrakin. Izt D 22. Artillezko galtzerdi eta alpargata batzuek. Zab Gabon 40. 

Galtzerdi batian gorde. Sor Bar 60. Espartinak khendurik, zapata eta galtzerdi ederrak soinean ezarri. Elzb PAd 

53. Zango-has edo galtzerdirik gabe. Elsb Fram 83 (v. tbn. 73). Galtzerdi xuriak, belhaunaren peko aldetik 

xingola gorriz tinkatuak. JE Bur 140. Galtzerdiak agerian belaun azpiraino. Zub 105. Zertako galzerdiak alda, 

zangoak ez garbitzekotan? Herr 19-6-1958, 1. Oñak galtzerdi gabiak. And AUzta 153. 

v. tbn. ES 88. Echag 61. HU Zez 67. Iraola 32. Alz Bern 55. Ox 196. Etcham 71. Or Eus 413. Barb Sup 52. Lab 

EEguna 73. JAIraz Bizia 34. Anab Poli 56. JEtchep 79. BasoM 147. Galzerdi: AA II 52. Astar II 166. 

"Intxauspeko Dendaria" (ap. DRA). Kaltzerdi: A BeinB 51. Ag G 52. Or Tormes 121. Erkiag BatB 152. Kalzerdi: 

DurPl 54. Mg PAb 117. Ag G 50. Galtzardi: Hb Esk 220. Atheka 46. 

�2. Calceta. Cf. GALTZERDI(A) EGIN. � Gaurko egunean andrazkoak batzarretara daroien zeregiña, sarea 

edo galtzerdia izan oi da. Ag Kr 132 (v. tbn. G 151). 

- GALTZERDI(A) EGIN (galtzerdi e. H). Hacer calceta, hacer punto. "Tricoter des bas" H. v. galtzegin (3). � 

Bestera adi egon arren, goruetan ta kaltzerdia egiten dozue. Añ LoraS 89 (MisE 252 kalzerdia e.). Galza-erdi 

egiten yakitea ere ez da batere kalte emaztentzat. Egunaria 1857, 17 (ap. DRA). Etzen ezertarako gauza: ez 

josteko, ez galtzerdia egiteko. Goñi 70. Beiak zaitu eta galtzerdia egiñ: ori zan Mariatxoren lanik andiena. Urruz 

Zer 116. Herriko xaharrentzat galtzerdi egiten ari zela. Lf ELit 154. 

v. tbn. Kaltzerdia e.: A Ezale 1897, 149a. Ag Kr 132. 

� [Artzaia] artillezko galtzerdia egiñaz ta an aurrean zebiltzan ardiai begira. Ag G 5. 

- GALTZERDI-AMARRA. Liga. v. galtzamarra. � Nikanor-ek iztar lodi aetako galtzerdi-amarrak ikusi 

eutsazan. Erkiag BatB 77. 

- GALTZERDI ARGAL. Media fina. � Neskatxa batek kopeta izan zuen --Arruntzen lehen-- galtzerdi argaletan 

hilerrirat agertzeko... Eta apezak ikusi. Zerb Azk 79. 

- GALTZERDI-EGILE. v. galtzerdigile. 

- GALTZERDI-LOKARRI (Lar, H, Lander (L) ap. DRA). "Cenojil" Lar. "Cendal, liga de la pierna" Ib. 

"Jarretera" Ib. � Kalzerdilokar[r]iak. Volt 247. 

- GALTZERDI MOTZ (B; -lz- VocB). Ref.: A; Izeta BHizt. a) "Polainas" VocB. "Polaina sin botones ni ojales" 

A. "Galtzerdi haundiak ardi ileakin eginak (polainas de lana). Gure artzañak galtzerdimotz ederrak itentu" Izeta 


mende. 

366


BHizt. b) "Calcetín" BeraLzM. 

- GALTZERDI-ORRATZ. Aguja de hacer punto. "Kaltzetorratz (V), galtzerdi-orratz (B), agujas para hacer 

medias" A s.v. orratz. v. galtzorratz. � Eskuetan kaltzerdi-orratz zotzezko batzuk. Ag AL 71. Galtz'erdi 

orratzak eskuan. Barb Sup 51 (v. tbn. Leg 149, que traduce "aiguilles à tricoter"). 

- GALTZERDI-SEDA. Media(s) de seda. � Berrogoita hamar liberako galtzerdi-sedak zangoetan. Barb Sup 

VII. 

- GALTZERDI-SOKA (galzerdis- VocB, A). "Ligas" VocB. 

- GALTZERDI-HUTS. "Galtzerdi huts, g. hutsetan ibilzea, [...] aller en bas, sans souliers" H. 

galtzerdigile (T-L), galtzardigile (Urt). � "Caligarius, galtzardigillea, galtzardi egillea" Urt IV 71. "Tricoteur" 

T-L. 

galtzerdigintza. "Agujas de hacer media, galzerdigintzako orratzak" Lar. 

galtzerdiño, kaltzerdiño. � Calcetín. � Oiñetakorik bage, kaltzerdiño zuriez. Erkiag Arran 36. 

galtzeru. v. altzairu. 

galtzeta (G; Deen I 437, Ht VocGr (-lz-), Lar, Añ), kaltzeta, kalseta. � Calceta, media; calceta, labor de punto. 

"Kassetia, ad flietta, zu flechten, trenzar" Deen I 437. "Galzetak, chaussettes" Ht VocGr. "Chaussette, chausson" 

H. Cf. VocNav s.v. galceta. v. galtzerdi, galtxoin. � Pare bi fraka miesaskoak ta iru kalsetenak. "Tres de 

calcetas". Mic 14v. Apretak txurik, galtzeta beltzak, / au dek ordia neskia. Tx B 121. 

- GALTZETA-BURDINA. "Galtzeta-burni (G-bet), agujas para hacer medias" Garbiz Lezo 112. v. 

galtzetorratz. 

- GALTZETAGINAN. Haciendo punto. � Atarte-aurrian auzoko emakumiak batuta dagoz, bata galtzetagiñan, 

bestia baba-urkultzen. Kk Ab I 68. Gela-barruban emakuma laguntzallia kaltzetagiñan jezarrita. Ib. 47. 

galtzetagile. "Calcetero, galtzetagillea" Lar. 

galtzetasun. Figura en SP, sin trad. 

galtzetategi. "Calcetería" Lar. 

galtzetin (V-gip ap. Etxba Eib; G-bet). � "Calcetines. Andrazkuenak galtzak, gizonezkuenak, galtzetiñak" Etxba 

Eib. Cf. VocNav s.v. galcetin. � Galtzetin beltz ederrak. Anab Poli 53 (v. tbn. 54). 

galtzetorratz (AN-gip), galtzatorratz, kaltzetorratz (V). Ref.: A (orratz); Garbiz Lezo 111. � "Agujas para 

hacer medias" A y Garbiz Lezo. v. galtzorratz. � Ai galzet-orratz batzuek eta aria nork leuzkazkean! Arr GB 

49. Ta dana zertarako ta galtzatorratzak eta tronpa-puntak egiteko. SM Zirik 105. 

galtzina (galtzin AN-araq-egüés-ilzarb-olza), kaltzin (R), galzina (galzin G-nav, AN-5vill; Aq 435 y Añ (AN); 

H (+ galsina) (G)), kalzina. Ref.: A (galtzin, galzin, kaltzin); Bon-Ond 138. � Cal. "Galziña, [...] fond d'un four 

à chaux, les cendres de chaux qui y restent" H. "Galsina (G), plâtre" Ib. Cf. 2 galtzu. � Lurra galziñez edo karez 

ontzea. Mb (ap. H). Karea eta galsina bezain zuria. Ib. (ap. H). Errábias suturík juézak manatuzé ondatzekó 

guzía leporáño kalzina bizían. LE JMSB 98. Ar zazu eskaratzan dagon gari-aziya: galtziñaki nasturik dakazu. 

(Interpr?). Urkia EEs 1926, 160. Labekada bat latsun edo galtzin edo kare egosi. A EY I 459. 

- GALTZINA-LABE (galtzin-l. G-nav ap. Garbiz Lezo 308). Calera, horno de cal. � Pasatu zen galzina labe 

baten aldetik, non baizira gizon batzuek labeari su ematen. Ber Trat 110v (v. tbn. 111r). Atratzen zekio 

gorputzetik ke bat ala nola galzina-labe batetik (201). LE-Ir. 

� Etim. Cf. cast. calcina; la conservación de -n- apunta a una introducción reciente. 

galtzinategi, galtzintegi. � Calera. � Zer labe da, zer galtzintegi edo zer karobi, karobi, galtzintegi edo labe 

izugarri hau? Mb OtGai III 224. 

galtzipurdi, galtza-ipurdi. �1. Fondillo. � Galtz-ipurdiyak eta praka-mantalak beintzat, azariyaren isatza 

dirudite! Moc Damu 16. Ez bide zuen, eskolako alkietan, galtzipurdi hanitzik higatu. Ox 190 (v. tbn. expresión 

similar, con galtza ipurdi, en Herr 3-4-1958 (ap. DRA)). Galtziphurdia urratua zuten. Herr 9-2-1961, 2. Iñaki 


mende. 

367


galtz-ipurditik hartu eta arkaitz batetik behera bota. MIH 311. �2. "Hombre insignificante. Galtzipurdi bat da" 

H (ap. DRA, pero no lo encontramos). � Baserritar galtz ipurdi gizajoren bat. Ataño TxanKan 18. 

galtziri. "À mesure que l'on perd" Lrq s.v. galtze. 

galtzo. v. 1 galtzu. 

galtzoin. v. galtxoin. 

galtzondo (V-ger-oroz ap. A), galtzuondo (V-gip ap. A). �1. "Rastrojo o tallo que queda en tierra después de la 

siega" A. v. galondo. �2. (V-ger-oroz ap. A), galtzuondo (V-gip ap. A). "La tierra misma en que se ha segado 

el trigo" A. 

galtzontzillo (V-gip, G-bet), gantzontzillo (V-gip, G-azp), kalzonzilo (AN-egüés-ilzarb-olza), kantzontzillo (Vgip). 

Ref.: Bon-Ond 152; Urkia EEs 1930, 50; Elexp Berg (gantzontzillo, kantzontzillo). � Calzoncillo(s). 

"Gabeko lauretan karreria ein zeben kantzont[z]illotan" Elexp Berg. v. galtxoin (2). � Zenbat gantzontzillo 

pare dituzu? Iraola 112. Gantzontzilluak jartzera dijuela. Ib. 15 (v. tbn. 40 y 41). Galtzontzilluak [...] 

atzekaldian sekulako zulua jaukek! SM Zirik 123. Galtzontzillo utsik. Salav 68. 

galtzori. v. galzori. 

galtzorratz (V-gip, S), galtzorratx (BN-baig, S), galzorratz (G, AN, Sal, S; Aq 923 (AN)), kaltzorratz (R), 

galtxorratz (AN-arce), galtxorratx (BN-baig), galtxarrotx (BN-baig). Ref.: A (galtzorratx, galzorratz, 

kaltzorratz); Urkia EEs 1930, 25; Satr VocP (galtxarrotx); EI 141. � Aguja de hacer punto. v. GALTZETA- 

BURDINA, galtzetorratz. 

1 galtzu (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip, G-goi-to; Añ, Dgs-Lar 5), galtsu (Añ (V)), galtzo (V-arr). Ref.: A (galtzu, 

galtzo); Iz ArOñ; Ibarra Dima; Holmer ApuntV. �1. Rastrojo; paja. "Caña de trigo" Añ. "Caño de paja, galzuba" 

Dgs-Lar 5. "Galtzua batu, recoger el resíduo del trigo" Iz ArOñ 116n. Cf. Baraib: "Galchugo: granzas. Trigo 

menguado que, después de la trilla, queda sin descascarillar; cascarilla u hondones de trigo"; cf. tbn. LzG s.v. 

galchugo. v. galondo. � Garia artzen dabenak eztaroie etxera; / galtsua ta galautsa / da onen alogera. Azc PB 

331 (Ur PoBasc 194 galtzua). Burdia, galtzoakaz azpia bigunduta. Echta Jos 260 (v. tbn. 15). Galtsuari garija 

kendu. Enb 168. Galtsu ganian lotan ixarra. "Sobre las pajas". Laux BB 114 (v. tbn. 112). Zaldittegiko galtzu 

ganera. Otx 38. Garbitzen ditue garisoroetako galtzuak. TAg Uzt 262 (v. tbn. 80). Sabaiko galtzu bedarztea. 

Erkiag BatB 113 (v. tbn. 129). Galtzu ariñak eta orbelak ere bira-biraka. Ibiñ Virgil 77. 

v. tbn. EgutTo 28-8-1923 (ap. DRA). Kk Ab II 116. EgutAr 1-9-1960 (ap. DRA). M. Andonegi Gabon Gaba (ap. 

DRA). 

�2. Rastrojera. � Nagusiak bi idi parerekin bialdu zian galtzua urratzera. 'Labourer ses chaumes'. Or Mi 57 (v. 

tbn. 114). � "(V-m-gip), terreno baldío. Galtzu daukagu lurra, tenemos baldío el terreno" A. "Galtzu daó, 

galtzúa: así queda al cortar el trigo" Iz ArOñ. 

�3. "Galtzu (V-ple), tallo de flor de maíz" A. 

- GALTZU-ARDATZ. "(V-ger), palo que sirve de eje a los montones cónicos de paja" A. 

- GALTZU-ESKUTA. "Galtzo-eskuta (V-arr), manojo de paja" A. 

- GALTZU-PILA, -PILO. Montón de rastrojo. � [Soroan] tarteka agiri ziran galtzu-pilak. TAg Uzt 263. Galtzupilloa 

dago zaldiaren janari izateko. Erkiag BatB 123. 

2 galtzu (Lar, H). � "Cal o deshecho que queda en la calera" Lar. 

galtzukoi. � Nombre de una variedad de caracol (Helix caespitum). � Begira zenbat [barakullu] saskian: 

mojatxo, arakoi ta galtzukoi. 'Moissonniennes'. Or Mi 103. 

galtzuondo. v. galtzondo. 

galtzurda (G-goi ap. A Apend), gaintzurde (G-goi ap. JMB At). � "Escarcha" A Apend. "Escarcha que se forma 

en los árboles de las montañas que han estado cubiertas por nubes frías" JMB At. 

galtzuskur (V-gip ap. A Apend), galzuzkur (G ap. A). � "Rastrojo de trigo" A. v. galondo. 


mende. 

368


galtzutsik (V-gip ap. Etxba Eib). � "Descalzo. Galtzutsik ibilli giñan edurretan" Etxba Eib. � Zapatak 

eskuetan zituala, sartu zan galtzutsik. SM Zirik 25. 

galtzutxo. � Dim. de 1 galtzu. � Galtzutxua dakusku iñoren begian / ta zurik be eztakusgu, geienez, geurian. 

Ormaetxetar Lontzi Ipuintxuak 36 (ap. DRA). 

galtzutza. � Pajar, montón de paja. � Bere etzangu beartsuan, galtzutzan gaua emoteko asmoz. Erkiag BatB 

127. 

galua. � Duela. � Gero, hiru ardietarik, partikularzki batek, bazituen gibelean apatzaliak edo lapa edo galua 

(les douves) haundiak eta ttipiak. Herr 14-5-1964, 2. 

galun. v. galoi. 

galupa (S ap. Lh; Arch ms. ap. DRA). � "(Maiatz 1852, 115), chaloupe" Lh. v. txalupa. � Ühaitz xipi bat agitü 

zen egün batez bazterrak oro gaintitürik, hala edo galüpa igaraiten zen eretzian. MaiMarIl 115. Ur handian 

gure beha zagon galupa ttiki baterat. Prop 1892, 86. 

galupetan. v. GALOPETAN s.v. galopa. 

galurratzaile (Lar � H). � "Rompe galas" Lar. 

galurre. � Peligro. v. gaitzurre, GAL-HURREN (s.v. galdu). � Gure gozabethea galhurre handiegitan eman 

genezake. Birjin 328. 

galurru. "(AN-5vill), en el eje del tejado y a la parte de la fachada ponen en muchas casas la veleta (galurrua)" 

Caro AEF 1929, 85. Cf. gailur, galdurru. 

galurte. v. GARI-URTE. 

galurun. v. galirin. 

galus (Lar � H). �1. "Antiquado" Lar. "Obsoleto, que ya no está en uso" Ib. �2. "Desuso" Lar. 

galuts. � "(V-gip; FSeg), pícaro, perdido" A. Cf. 2 galots. v. galos. � Bere biotz galutsa. "Su infame corazón". 

Zink Crit 226. Ire erruz, galuts, etoi, alakuori! Otx 175. 

galza (AN ap. A � Aq). � "Roña en el trigo (AN)" Aq 735. 

galzain. v. galtxoin (3). 

galzaite. v. galtze. 

galzakea (det.). "Tablas, en el juego de damas, galzakea" Lar. 

galzikin. v. GARI ZIKIN. 

galzori (-tz- BeraLzM). � Peligro. Es especialmente frecuente en la expr. galzorian 'en peligro; a punto de 

perderse'. Cf. GALDU-ZORIAN. v. GAL-HURREN. � Tr. Empleado en el s. XX por autores meridionales de 

léxico cuidado. � Lekobideren neguak asko dira, ta aberriaren galtzoriak andi-gaitzak! Arriaga Lekob 28. 

Galtzorian amiltzen, edozein da bildurtzen. Ayerb EEs 1916, 173. Gogo olde sendo ta adoretsuduna, 

galtzoriaren aurrean goratzen da. Zink Crit 45. Idazteunak galtzoria maite duana bertan eroriko dala oartzen 

digu. Ib. 43. Aurkitu ziran gal-zoritik (arrisku) azke. Kk Ab I 81. Gal-zoria aldendutearren. Or Tormes 11. Itsaso 

aserrean gal-zorian dabilen ontzixkaren zaindari. Or Mi 123. Eneuke nik neure buruba galtzorijan imiñi gura. 

Otx 78. Gezurra beti da gal-zori. Ldi IL 52. Galtzori oetxek ditu besteren salean nolanai ibiltzeak. TAg Uzt 103. 


mende. 

369


Itxasoz ibiliek ango galzoriak aiphatzen ditute. Ol Eccli 43, 25 (Dv galmentak). Arta-zuriketaz ez nijoa ezertxo 

ere esatera, ia toki geienetan gal-zorian dagota. MAtx Gazt 71. Arren ta arren libra zitzala, [...] sarturik zeuden 

galzori larri artatik. Berron Kijote 106. Galzorian zegoen hizkuntzari eutsi nahiak sortu zituen gure arteko 

ikastolak. MEIG IX 29. 

v. tbn. TAg Uzt 54. SMitx Unam 4. EgutAr 22-7-1958 (ap. DRA). Mde HaurB 87. Ibiñ Virgil 49. Galtzori: Goen 

Y 1934, 178. Laux AB 61. Arriand in Onaind MEOE 645. 

- GALZORIPEAN. En peligro. � Bere biziaren guna arrisku ta galtzoripean ezarten dau. Erkiag Arran 116. 

galzorratz. v. galtzorratz. 

galzorri (V-m ap. A). � "Trigo que por falta de fuerza queda a medio crecer" A s.v. gari. "1.º tallo pequeño de 

trigo. 2.º trigo achaparrado" Ib. 

galzuri (V-arr-oroz), galtxuri (AN; Lar, Izt C 44 y Lcq 174; galxuri H), gari-zuri (Lar (+ txuri), Lcq 173 

(txuri), H (xuri)). Ref.: A (galzuri, galtxuri, gari). �1. "Candeal, trigo que hace el pan muy blanco" Lar. 

"Escanda, escandia, escaña, especie de trigo, galtxuria, gari zuria" Ib. "Albarigo o albarejo, trigo muy blanco, 

gari txuria" Ib. "Escanda, trigo desbarbado, el mejor" A s.v. gari. Cf. VocNav: "Galchuria: [...] escanda común 

(Valle de Bertizarana)". v. galbera, gainzuri (4), TXORI-GARI. � Baiña garian eta galtxurian etzuen kalterik 

egin. Ur Ex 9, 32. Gari-uzta, galtxuri mardula eta buruxkadun landarak biltzeko. 'Épeautre robuste'. Ibiñ Virgil 

74. Galtzuri orailla erein dezakezu. 'Épeautre blond'. Ib. 71. Ogia gari-zurizkoa. "El pan candeal". Berron Kijote 

48. �2. "Galtxuri (G-to), grano de trigo con su cascabillo" A. 

galzurin (SP), gilzurun (SP), galzurrin (Arch ap. DRA). � "Galz-urinak, rognons, astakorotzak, gilzurunak" 

SP. "Gilzurunak (O), rognons, galzurinak, asta-korotza" Ib. 

galzuzkur. v. galtzuskur. 

galzuztar, galtzuztar (G-to ap. A). � Tallo, caña de trigo. "Rastrojo" A. v. galondo. � Lenbailen jo bearko 

dute igitaiak gal-zuztarra. TAg Uzt 77 (v. tbn. 263). 

gama. "Chamois" Chaho � Lh. 

gamarra. "Gamarra, cierta correa que sale de las cinchas y se afianza en el freno, es voz bascongada" Lar. 

gamasa (O Not 46 � H). � "Terrae genere" O Not 46. "Sorte de terre argileuse, propre aux constructions 

en pisé (Oihenart retrouve ce mot dans argamasa esp., qu'il veut être basque, et composé des mots arri pierre, et 

gamasa)" H. 

gamaso. "Trenza" Arch ms. (ap. DRA). 

gamaxa. "Magullamiento, abolladura (Gascón)" Darric (ap. DRA). 

gamea (det.; Lar � H). � "Lapa, la telilla que hace el agua en su superficie" Lar. 

gamela. v. ganbela. 

gameleuta. "Chamelote, tela" Lar. v. kamelot. 

gamelu (G ap. A; Lar, Añ, H), kamelu (G, AN, L, BN, S, R ap. A; SP, Urt I 9, Dv, Gèze (kh-), H), gamellu 

(Lcc), kamellu (V-gip ap. Elexp Berg s.v. ganbelu), kamello, kamillo (V-gip ap. Iz ArOñ), kaamelu. � Camello. 

v. ganbelu. � Tr. Kamelu (khen Inchauspe) es gral. entre los autores septentrionales, ya desde Leiçarraga (que 

emplea tbn. una vez kamellu), apareciendo además en Mendiburu, Oteiza, Iturriaga, Brunet e Iraizoz; hay 

kaamelu (?) en Mattin (128). La forma gamelu la emplean los autores meridionales desde Aguirre de Asteasu por 

lo menos. Kamello se documenta en Moguel, Echenique, Samper y Hualde. � Eltzoa irazten duzue, eta kamelua 

iresten. Lç Mt 23, 24 (Ir YKBiz 402, MEIG VI 132 kamelu). Kameluak dohain ederrez kargarazi. EZ Noel 64. 

Kameluak eradaten. SP Phil 188. Kamelu bat iragatea orratz baten xillotik. He Mt 19, 24 (TB, HeH, SalabBN, 

Leon kamelu, Ur (G), Ol, IBk, IBe gamelu, Echn, Samper kamello; Ur (V), Or, Ker ganbelu; Lc 18, 25: Oteiza, 


mende. 

370


Brunet kamelu). Edan dut bada, eta eman diote oraño edatera kameluei. Urt Gen 24, 46. Irur Errege beren 

dromedario ta kamelu urrez, mirrhaz ta inzensoz kargatu beteekin. Mb IArg I 159. Kameluen ille latz eta lodiez 

egina zen zilizio bat. Lg II 126. Kamelloa deritzon aberetzarra. Mg CC 200. Gameluaren illezko zamarra bat. 

AA III 535 (cf. tbn. gameluen illezko Ur (G) Mt 3, 4; v. infra GAMELU-ILE). Jaisten da salto batez bere 

kamelutik. It Fab 239. Gamelu-gañetan iges egin. Lard 180. Hogoi eta hamar kamelu urrix beren umeekin. Dv 

Gen 32, 15 (Urt kamelu esnedun, Ur gamelu ama, Bibl kamelu esnadun). Kameluen konkorraren gainean. Dv Is 

30, 6. Errege-Magoak beren kameluen gainean bezen xut. Barb Sup 168. Mahomet, kamelu-tratulantaren semea. 

Zerb IxtS 101. 

v. tbn. Kamelu: Ax 304 (V 203). Arch Fab 115. Jnn SBi 60. 

� (Empleado como apodo). � Mikaela heldu zauku gibelerat, Kamelua deithua dugun andre kaskoin, dakizun 

harekin... Barb Sup 55. 

- KAMELU-ALDE. "(L, BN, S), troupeau de chameaux" Lh. v. gameluketa. 

- GAMELU ARRE. Camello pardal, jirafa. � Oreña eta basauntza, idiaketza [...] gameluarrea. (Deut 14, 5). Ur 

in BOEg 360 (Dv jirafa, Ol konkormando arre). 

- KAMELU-BELAR. "Anthemis, kamelubelharra" Urt II 145. 

- KAMELU EME. "Chamelle, kamelu-eme" T-L. 

- GAMELU-ILE, -BILO. Piel de camello. v. GAMELU-LARRU. � Beztitua kamelu biloz. Lç Mc 1, 6. 

Bestimenda kamelu illezkoa zen. He Mt 3, 4 (Lç kamellu bilo, TB, HeH, Dv, Ir YKBiz 39, Leon kamelu il(l)e, Ip 

khamelü bilho, Echn kamello ile, Samper kamello bilo, Udabe, Ol, IBe gamelu il(l)le; Hual kamellozko bilo, Or 

ganbelu-ille). Kamelu-bilo batez beztitua. Monho 158. Gamelu-illez eotako soñeko zatar batekin. Lard 371. 

- GAMELU-LARRU. Piel de camello. v. GAMELU-ILE. � Kamelu-larruz beztitu / ziñen guztiz gogorki. EZ 

Noel 165. Gamelu-larruzkoa zuen jantzia. IBk Mt 3, 4. Kamelu-larruz jantzia. MEIG I 107. 

- GAMELUZKO BILO. Piel de camello. � Bestido bat kamellozko biloz. Hual Mt 3, 4. 

- KAMELUZKO LARRU. Piel de camello. � Kameluzko larruaz galtza horitua. Hb Esk 221. 

gameluketa, kameluketa (Dv � A). �1. "Troupe de chameaux" Dv. � Nihonereko kameluketa ere han zen, 

legarra itsas-bazterrean bezala. Dv Iud 7, 12 (Ol gamelu-tirlua). �2. "Kameluketa, à la recherche des 

chameaux" Lh. 

gamelukume, kamelukume (T-L). "Chamellon" T-L. 

gamelutegi, kamelutegi (Dv � A). � "Écurie de chameaux" Dv. 

gameluzain, kameluzain (Urt IV 103, Chaho, Dv, Gèze (kh-), H, -zaiñ A), gameluzai (Lar), gamelluzai (Lcc). 

� "Camellero" Lcc, Lar. "Camelarius, kamelu zaña" Urt IV 103. 

gaminet. v. kabinet. 

gaminta. v. ganibet. 

gamisto. "(V-gip), chillido muy agudo" A. v. karramisto. 

gan. v. han; gain; joan. 

gana (V-arr ap. Gte Erd 139; Lar, Añ, H). � Gana. "Gana, apetito, es voz bascongada gana, que en un dialecto 

ha quedado en la misma significación" Lar. "Jateko ganea in jata (V-arr)" Gte Erd 139. � Pekatuen ganak edo 

galeak kenduko zaizkitzu. Cb Eg II 196. Itenbadá deus, jakinbeardú mundu guziak, berzéla ez ganarik ere. LE 

Prog 106. v. tbn. LE Ong 52r. Bein batian esetsi eutsan senarrari, inos baino errazoe gitxiagogaz ta gana 

geijagogaz. fB Ic III 374. 

ganabeta. v. ganibet. 

ganadu (G-azp; Lar, Añ), ganado (AN-ilzarb), ganau (V-gip), ganaru. Ref.: Bon-Ond 315; Gand Eusk 1956, 

222; Etxba Eib y Elexp Berg (ganau); Gketx Loiola. � Ganado (empleado bien en sing., o bien en pl.: ganaduak 

'el ganado'; se refiere sobre todo al vacuno; puede incluir tbn. al lanar (cf. infra GANADU LANADUN y, p.ej., 

And AUzta), pero a veces éste queda expresamente excluido: cf. Bv AsL 180: artalde ta ganaduak); animal, 

bestia. "Ganado en general" Lar y Añ. "Animal, bestia" Añ. "Idulenzia egunean ganauak eta persona guztiak 

erretiraiteko illundu orduko demoniuan gaua dala ta (V-gip)" Gand Eusk 1956, 222. "Etzegoan gaur ganadu- 


mende. 

371


eske aundirik" Gketx Loiola (s.v. eske). "Aurtengo jela onek igurtzi txaarra eman dio ardi-ganaduari" Ib. (s.v. 

igurtzi). "Baserri artako ganauak beti ule fiña eta argixa, el ganado de aquel caserío [...]" Etxba Eib. "Ganado 

vacuno. Basarrixan eztao bakaziñoik, egunero gobernau biha die ganauak eta. Ganauak gobernau, ganau-lanak 

egin" Elexp Berg. v. abere, azienda. � Tr. Propio de la tradición meridional, se encuentra desde Lazarraga; su 

uso desciende notablemente a partir de la 1. a mitad del s. XIX, pero parece recuperarse después. En DFrec hay 

45 ejs. de ganadu, meridionales. � Gizon aberaspategaz jarri zan, nun bere ganadua goardaetan eben. 

Lazarraga 1146v. [Abelek] ganado zuen oberenetarik eskojiturik. Ber Trat 16v. Zazpi urte ganadutan ta garitan 

ezin obeak. Mb IArg I 393. Ganadua zaitzen. Cb Eg II 181. Jaten eta edaten ganadu desenfrenatuat bezala 

(Goñi, s. XVIII). FLV 1989, 106. [Ezpata eulijak] txit barrena sartzen deutse / izpi berenua / gogorra izan arren 

/ ganaduben narruba. DurPl 80. Abere edo ganadu bategaz egin dan pekatuba. Mg CO 145 (CC 103 ganadu edo 

animaliaren batekin). Au da ganaduak edo zentzugabeko animaliak berak egiten ez duena. AA III 345. 

Alberdanian ganaduen eran iñauterian. Ib. 631. Ardura geijago daukeela kortako ganadubakaz, seme alabaakaz 

baño? JJMg BasEsc 126. Onako naturalezazko gurarijetan [...] ganadubak eta geu bardinak gariala. fB Ic II 

252. Noberagazko, naturaleziaren kontrako, sodomijako, ganadubagazko, berbazko ta kantazko pekatu loi 

guztien desiua. Ib. II 269. Naboa ta berarra / ganaduentzako. Zav Fab RIEV 1909, 38. Artzai maiteak, zorion, / 

[...] utzi agudo txabolak / eta zuben ganadubak. Echag 123. Zimaurra izateko biar da ganadua. Ur Dial 45 (It 

elea, Dv abere, Ip hazienda). Etzaie suertatu / ganadu alferra; / orra Pasaiarentzat / onra bat ederra: / zezenak 

jokatu du / puñalean gerra. Xe 206. Mendira egiten zuten / iñoiz errebista, / larre-ganaduakin / disgustua maizta. 

Ud 99. Zintzarri abentzako ez da Donostian ganaduik faltako, beia ez bada ere izango da astoen bat. Alz 

STFer 124. Ganadubak gobernatu. Moc Damu 6. Arkakusuak dira ganadu ariñak. Noe 120 (v. tbn. 124). Jaio 

da Jesus ona / ganadu artian (V-ger). Balad 200. Emen, ganadurik aberatsena ardia da. And AUzta 85. Urbiako 

zelaietan ganadua sartzea libre duten erriak. Ib. 39n. Ganaduak daukaten adimentua! Ib. 66. Ganadua ere asko 

edukitzen zuten: bei, txal, asto, ollo, koneju, uso eta abar. Salav 27. Iriyari jardute'ira / gañetik akulka / ganauak 

pagatu biar / itzaiaren kulpa. Lizaso in Uzt Noiz 31. Da etxeko ganaduan / ere alako moduan; / jelatutako arbi 

pixka bat / dute itxute onduan. Uzt Sas 89. 

v. tbn. VMg XII. Astar II 70. Añ EL 2 151. It Dial 67. Lard 127. Zab Gabon 39. AB AmaE 285. Sor Bar 103. Tx B 

16 (en otra versión azienda). Basarri 142. Vill Jaink 142. Erkiag BatB 53. Mattin 48. Ganau: CrIc 63. Mg CO 

188. AB AmaE 235. JAIraz Bizia 15. SM Zirik 94. Ganaru: Xe 298. 

� (Como primer miembro de comp.). � Ganadu jaatekua etxera batutia. fB Olg 57 (v. ganajateko). Ganaru 

gauza saltzen. Alz STFer 113. Ganadu-peria. Anab Poli 133. Ganadu-zeregiñetara. Bilbao IpuiB 44. Ganadutratuan. 

Uzt Sas 236. v. tbn. A LEItz 6. 

� "Bicho, traste, elemento. Len formala zan baiña aspaldixan ganau ederra eindda dago" Elexp Berg. "Ganadu 

ederra da ori! (G-goi), ori bai ganaua! (G-azp-goi)" Gte Erd 285. � Bai, aitatu dozuz ba ganau ona, grieguak! 

Kk Ab II 108. 

- GANADU HANDI. Ganado mayor. � Toki apitetan eta amiltzak diranetan ez da ganadu andirik konbeni; toki 

zelaietan berriz ganadu andia obea da txikia baño. It Dial 73 (Ur ganadu andija... txikija; Dv azienda larria... 

xehea, Ip hazienda handia... xehia). 

- GANADU-ASKA. "Ganau-aska, el pesebre del ganado. Ixko demonio horrek ganau-askia apurtu dau adarka" 

Elexp Berg. � Belengo ganadu aska pobrian. fB Ic I 76. 

- GANADU BELTZ (Mg Nom 68, Añ). "Urdea, ganaubelza (G), txarrija, belarluzea (V), marrano" Mg Nom 68. 

"Marrano, cochino [...] (G) ganau beltza" Añ (ganadu b. s.v. puerco). "Lechón, marrano, [...] (V) ganadu baltza" 

Ib. � Sagar ustelak ganadu belzen orzera bota oi diran bezala. Mb IArg I 344. Bear du paratu ganza gezaa edo 

ganadu belzarena edo olloarena (Berastegi, 1763). ETZ 129. Batzuk esaten deutsee [txarrijari] [...] 

ganadubaltza, ez ain ondo, bada asko dira zurijak bere. Mg PAb 87 (v. tbn. CC 245 ganau b., 117 y 119 ganadu 

b.). Ganadu beltzen eran, bazka loietan, ozalean ta ezkurrean bizitzea. AA III 303. 

- GANADU-GOBERNU. "Ganau-gobernuak, ganaduei egin beharreko lanak: jana eman, azpiak atera... Anaiak 

eitten dittu gurian ganau gobernuak" Elexp Berg. 

- GANADU GORRI. "Ganado vacuno" Añ. 

- GANADU-JENDE. "Ganau jendea (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 181. 

- GANADU LANADUN. Ganado lanar. � Eztaukazu ganadu lanadunik? Mg PAb 109 (en boca de Maisu Juan). 

- GANADU TXIKI. Ganado menor. v. GANADU XEHE. v. ej. s.v. GANADU HANDI. 

- GANADU XEHE (ganado xe AN-ilzarb ap. Bon-Ond 319), GANADU ZEHE (ganadu ze Añ, A). "Ganado 

[...] cabrío y lanar, ganadu zea" Añ. "Ganadu zea, ganado lanar" A (s.v. ze). v. GANADU TXIKI. 

- GANADU ZURDADUN. Ganado de cerda. v. GANADU BELTZ. � Batzuk esaten deutsee [txarrijari] 

lauoñekua, bestiak belarluzia, beste batzuk ganau zurdaduna. Mg PAb 87. 

ganadukeria. � Brutalidad, incivilidad. � Baldin andiarekin txikiaren artean dagoan ezaguera bada asko edo 

gutxi, da lotsagabetasuna berdintasun edo adiskidetasuna; baña pasatzen da izatera lotsagabekeria ta 

ganadukeria, baldin osoro ezagutzen ta tratatzen ezpadira (Azcoitia, s. XVIII). ASJU 1992, 125. 


mende. 

372


ganadutegi. � Establo. � Jaio da ganadutegi erdi urratuan ta ganadu beren artean. Mb IArg I 105. Ez du 

izutzen [Jesus] itxol txarrak edo ganadutegi ezkaratzak eta estalbiak. Ib. 128. 

ganaduzain, ganaduzai. � Pastor. � Artzai edo ganadu zai bizi ziranak. Cb Eg II 178 (v. tbn. 181). 

ganagabe, ganabage (Añ), ganage (Lar). � "Desgana" Lar, Añ. 

ganajateko (V-gip, G-azp). � "Ganajatekua(k), ganaduarentzat zelaitik edo sorotik ekartzen den jana. 

Ganajatekuak e(g)iñ, zelaitik edo sorotik jana ekarri. Gurian, illuntzero eitten die ganajatekuak. Sekula-bedarra, 

arta-puntia, alfafia... beti izaten da zerbaitt" Elexp Berg. � Ganajatekuak eitera nua, lendabizi lenengo. Canc. 

pop. 

gananiña. v. galania (3). 

ganantzia (-nz- Lcc), galantzia. � Ganancia, bien, beneficio. � Enetáko bizitzea dá Kristo, eta iltzea ganánzia. 

LE Ong 77v. Modu orretan bajatuko da / pobriaren ganantziya. Xe 314 (v. tbn. 245). Betroi bat artu nuen / 

Ernanin feriyan, / galantziya egingo / zuela agiyan. Ib. 295. Ganantzi aundirik ez du atera. EusJok II 60. � 

Biziyuak galantziyan / daude, nere iritziyan, / mantenuan da jantziyan. Xe 232. 

ganarazi (Lar), ganerazo (Lar). � "Persuadir a otro [...] Los he persuadido, ganerazo ditut. Me ha persuadido, 

ganerazo nau, me persuade, ganarazten nau" Lar. 

ganargi. v. gainargi. 

ganasta. "Carpeta" Lar. 

ganaste. "Capirotada, guisado para rebozar otro, ganastea" Lar. 

ganatu. En LE Doc hay ganatu 'animarse, tener ganas' sg. el ed. 

ganauski (Lar � Lcq 67). � "Trementina, goma del terebinto, ganauskiaren likurta" Lar. "(Pistacia 

terebinthus), terebinto, cornicabra" Lcq 67. 

ganbada (Lar � Chaho (� Lh (L)), H (G)). � "Bravata" Lar. "Fanfarria" Ib. "Desbravar, ganbadak utzi" Ib. 

ganbadaka. "Bravear, ganbadaka [...] egon, ibilli" Lar. Cf. kamaraka. 

ganbadari (Lar � Chaho � Lh (L)). � "Bravo, fanfarrón" Lar. 

ganbadatu (Lar � Chaho � Lh (L)). � "Fanfarronear" Lar. 

ganbara (B; Volt 11, SP, Urt IV 104, Lar, Lecl, Arch VocGr, Dv, H, VocB), ganbera (Ae; Lar, VocBN, H, Foix 

ap. Lh), kanbara (kh- S; Ht VocGr 339, Dv (kh-), H (+ kh-)), kanbera (S; Chaho (+ kh- (BN, S)), Gèze (kh-)), 

ganbra (R; Arch VocGr s.v. gela), kanbra, kamara (Lcc; vEys sg. Lh, pero v. infra (2)), galbara (?). Ref.: A 

(ganbara, ganbra, khanbera); Giese CasaS 9; Lrq (khanbara); CEEN 1970, 333; Gte Erd 302. �1. Dormitorio, 

alcoba (tbn. 'habitación de un hospital, de un hotel, etc.'); cámara, cuarto, aposento, habitación. "Celda o cámara" 

Lcc. "Aposento" Lar. "Cámara, aposento interior, viene del bascuence ganbara, y en otro dialecto ganbera" Ib. 

"El cuarto (tbn. dormitorio) kanbeá, kanbéra" Giese CasaS 9. "Berak ertentzün an laminak omentzirela eta 

barnian ganbarak eta bertze arrarteak bazirela (BN-baig), salas y otros departamentos entre rocas" EF 1956 (4- 

6), 61. "(Ae), las habitaciones de dormir (en vasco: ganberak)" CEEN 1970, 333. "Kanbera piaz gora da (S)" 

Gte Erd 302. Cf. VocNav s.v. gambra. � Tr. Propio de la tradición septentrional, fuera de la cual sólo lo 

encontramos en Lazarraga, Larramendi, Lizarraga de Elcano y Añibarro. Aunque parece que nunca desciende su 

uso, cf. JE Bur 186: "Eriaren gela --zendako nahiago othe dute batzuek erran, erdi frantsesez, ganbera?--"; cf. 

ganbera edo gela (JE Med 99, Zub 71). Al parecer, en los autores antiguos es 'aposento en general', refiriéndose 

sólo a las habitaciones interiores de la casa (cf. infra 'morada'; en algún caso parece reflejarse la distinción entre 


mende. 

373


ganbara 'alcoba' y gabinete 'parte de la habitación abierta al exterior': cf. Tt Arima 14: Hobe dela ordian 

orazionia egin dadin kanberan eta kabinetian), mientras que en los modernos (seguramente desde mediados del 

s. XIX por lo menos) es siempre 'habitación con cama(s)'. La forma más empleada es ganbara, ya en Materre 

(182) y Axular; ganbera, desde Leiçarraga, no vuelve a encontrarse hasta la 2. a mitad del s. XIX y aparece, sobre 

todo, en escritores bajo-navarros (Salaberry, Laphitz (95), Elissamburu, Oxobi, Barbier, etc.); ambas variantes 

aparecen, con distinta frecuencia, en TB, Laphitz, Barbier (Leg 60) y Zerbitzari (Azk 11). Los escritores suletinos 

emplean gralmte. formas con sorda aspirada inicial: khanbara en Mercy (28), Archu e Inchauspe; khanbera en 

Eguiateguy --junto a galbara, forma más que dudosa, v. infra--, Etchahun (568) e Inchauspe; tbn. se encuentran 

en algunos escritores más occidentales (khanbara en EvL, MarIl y Jauretche (349)); hay además kanbara en 

Lapeyre y en Lafitte (Murtuts 24, junto a ganbara); kanbera en Tartas, ECocin y Constantin, y kanbra en 

Constantin. Lazarraga y Añibarro emplean kamara. En DFrec hay 34 ejs., meridionales, de ganbara y 2, 

septentrionales, de ganbera. 

� Orti Gamara (1200). Arzam 245. La casa que es dita Gamara echea (1284). Ib. 245. Sancho Gambara 

(1360). Ib. 245. Uhalde Guambara (1366). Ib. 245. Hay un Lope Gamaraquo en Irache (1283) (Lac VM 39). � 

Hark erakutsiren drauzue ganbera handi bat paratua eta aphaindua. Lç Mc 14, 15 (TB ganbara; He, HeH gela, 

Dv salha, Leon barne). Beharrira ganberetan erran duzuena, predikaturen da etxe gainetan. Lç Lc 12, 3 (TB 

ganberetan; Dv, Leon gela zok(h)oan). Kamaraetan idoro neben / santua legez pintadua. Lazarraga 1193v. Joan 

zirean Silveroen kamarara. Ib. 1142v. Urten eben bere kamarerean. Ib. 1143v. Bere barreneko ganbaran, bere 

konzientzian. Ax 428 (V 277). Zure arimaren kanberaren erdi erdian. Tt Onsa 69. Esferak eraman digu / 

ganbara urdiñ artara. "Cubili". Lar Gram 384. Bere ganbaran zen erretiratua. CatLav 386 (V 186). Galbararen 

borthan, khoroa eskian lüzez ügürükirik, erranerazi zereioan [erregeak emazteari] berze batetara bazoala 

ezpazian nahi sar ladin. Egiat 245 (sic, ¿tal vez por ganbara?; normalmente emplea khanbera: v. 173, 205, 233). 

Zerén aizeak arroitu yago itenduén gánbara útsean. LE Urt ms. 116r. Kanpoan arerioak, etxean gerrea 

daukanak, non idoroko dau bakea? Non? Bere barruko kamaran, bere konzienzian. Añ GGero 285. Etxean den 

khanbara edo lekhurik bilduenean. MarIl 11. Khanbarako aire minthüak osarzüna txartü zeiola. Arch Gram 3. 

Nahi duzienian othoiztu, sar zitezte zien ganberan. SalabBN Mt 6, 6 (EvL khanbara, Ip khanbera; Lç 

ganberatxo, Samper, Hual aposentu, Dv, Leon gela). Joiten du haren ganbarako athean. Laph 80. Ganbarako 

laguna. Ib. 126. Ene gazte lagünak libertitzen plazan, / eta ni, malerusa, tristerik khanberan! ChantP 254. 

Presundegitik khendu nindutela eta tribunaleko ganbara batean ezarri. Prop 1880b, 1. Behatu zuen bere 

ganberako leihotik. Elsb Fram 134. Kanbara pobre eta hertxi hartan. Lap 17 (V 10). Arranoak bortietan / gora 

dabiltza egaletan; / ni ere lehen andereki ebilten kanberetan. Eskualdun kantaria 52 (ap. DRA). Erretiratü zen 

Jerüsalemen hartü zian khanbaralat. Ip Hil 177. Bena behar beitu bendikatu kanbra, / arrastirian juanen da 

espus etxera. Const "Ezkuntze bat Santa Grazian" (ap. DRA). Anderea, [...] / eskeini tutzu ohea eta ganbara / 

heiekilan oi zure gorphutz propia. Balad 65. Goxoki nindagola lehen ohakoan, / aingeruer begira, ganbera 

xokoan. Ox 145. Haritchabaletek deitü zian Laxague kanberala. Const 43. Ganberak, aldiz, arras garbiak 

aurkitzen nintuen probintzietako ostatuetan. JE Ber 29. Badoazi zoin bere ganbaralat. Barb Leg 136. Ohean da 

ganbara handian. Lf Murtuts 53. Amak bere hiru alaba berareki bildü zütian khanberalat. Mde Pr 125. 

Eritegian, bigarren estaian, hirugarren ganbaran. JEtchep 102. Pausu erdian joan daike ganbaratik sukaldera. 

Xa Odol 102. 

v. tbn. O Po 16. SP Phil 330. ES 101. Gy 216. Elzb PAd 56. Jnn SBi 138. HU Zez 165. Arb Igand 76. Etcham 

225. Zerb IxtS 28. Ardoy SFran 188. Mattin 48. Ganbera: Zub 39. A CPV 936 (versión de Abaurregaina (Ae)). 

Larz Iru 54. Kanbera: Balad 176. 

� Morada. � Eta nihor iautsten ezta Aiten Linbo hartara / zeren zabalik dagoen dohatsuen ganbara. EZ Man I 

129 (v. tbn. 117). Garbitasun guziaren mirailla eta ontasun infinituaren ganbara. Harb 104. Alxatua da Maria / 

Zeruko ganbarara. Hm 87 (v. tbn. 130). Igo dedin lurretik / ganbara urdin artara. B. Recio in Onaind MEOE 

240. Harroka pean ganbara, / dilindan, beltx, gau inhara. Ox 113. 

� Aurrerapide ederra, atzeneko gerla orokarrak azaldu diguna, bere gas-ganbara, konzentrazino-landa eta 

ainbeste sarraski ta gertakizun lazgarriekin! Vill Jaink 181. 

� (Muebles del) dormitorio. � Ganbara bat pullita eginarazi zuten. Barb Piar II 256. Intzaur-ondoa aurtiki 

zuten eta herriko mahasturu hoberenari egin-arazi ganbara eder bat. JEtchep 50. 

�2. (V, G, AN-gip-5vill, L, BN; Lar, Aq 1437, Añ, H in m. (G)), kamara (V-ger-arr-oroz; Añ), kanbara (V-arr). 

Ref.: A (ganbara, kamara); AEF 1926, 74 y 1955, 78; EEs 1931, 37; Iz ArOñ (ganbara, kámara), UrrAnz 

(gánbaria); Etxba Eib (ganbaria); Elexp Berg (ganbara); Gte Erd 160; Garm LexEV 162. Desván; granero; piso 

más alto de la casa. "Sobrado, lo más alto de la casa" Lar. "Desván" Lar, Añ. "Suelo primero, segundo, 

lenbizi[k]o, bigarren solairua, ganbara" Aq 1437. "Camarato" Añ. "Gure ganbaria liburu zarrez beteta zan" 

Etxba Eib. "Artuak, sagarrak eta holakuak ganbaran gordetzen die" Elexp Berg. "Sagarrak bitu ta ganbarara 

jaso ditugu (G-azp-goi), sagarrak ganbarara bildu ditugu (AN-gip), kanbarara altzau dau (V-arr)" Gte Erd 

160s. Cf. Vill (comunicación personal): "Kamara, en los caseríos antiguos suele estar por la parte superior, 

contiguo al techo del tejado. Sapai, en cambio, son unos compartimentos que hay en dichos camarotes entre no 

sé qué vigas que están contra el techo. La frase kamarako sapaixan es muy real" (cf. infra el ej. de And AUzta). 


mende. 

374


Cf. VocNav s.v. gambara; y cf. Echaide Orio 118 ganbarote 'desván'. v. infra GOIKO GANBARA. � Tr. Propio 

de la tradición meridional, si bien se documenta primero en Axular (cf. infra ganbara gora en Leiçarraga, TB y 

ECocin, con un significado no lejano). La forma más empleada es ganbara; kamara aparece en autores vizcaínos 

(Arrese Beitia, Anduaga y Alzola (Atalak 48)), si bien autores como J.A. y J.J. Moguel (BasEsc 201), Zavala 

(Fab RIEV 1909, 38), Azkue (BeinB 83) o Erkiaga (BatB 133) emplean ganbara en vizcaíno. � [Xinhaurriak] 

bihi hura gordetzen du lurrean barrena, berak eginikako ganbaretan eta bihitegietan. Ax 36 (V 22). Gari onak 

edo anima garbiak gordeko ditu zeruko bere ganbar eder-ean. Mb IArg I 202. Gari ta artuak daukadaz giltz 

baga ganbara zabalian. Mg PAb 93. Arta kamariari begira (Oñate, c. 1813). BOEv 1167. [Josek Egipton] 

ganbara edo aletegiak egin zituen. Lard 54. San Pedro [...] etxeko ganbarara igo zan, otoitz egitera (Act 10, 9). 

Ib. 498 (Dv gaineko selharura, Ol, Ker, IBk etxe gainera). Zazpi urte ugaritasuneko frutuen bosgarrenak [...] 

bildu bitza ganbaretan. Ur Gen 41, 34 (Dv bihitegi, Ol mandio, Ker garautegi, Bibl selauru). Bizitoki dana, 

ganbara aitatu gabe, iru bizitzakoa da. Aran SIgn 3. Andria berriz tabernarako / ganbaratikan ardontzan. Xe 

270. Ak ei eban ereiten beti arto gitxi, / kamarara pillatzen baña ei zan nausi. AB AmaE 310. Etxearen gallur 

ondoan, ganbara andi bat, mandio bezela, gari, arto, baburrun ta sagar umatuak gordetzeko. Ag G 17. Ondo 

ederrak dauzkak [prakak] jantzi naiezta ganbarako aga zarrean. Ib. 29. Ezkur ori ganbarara [...] jaso. Munita 

40. Gurean, kamarako sapaixan dago lapiko zaar bat bete olakoak. And AUzta 81. Ganbarako baztar baten / 

aztuta. NEtx LBB 331. Gabon onduan ganbaran diran / sagarrak bezin gozuak. Uzt Sas 278. Apirila fan ta 

maiatza gero: ganbarein baztarrian agotza bego (G-nav). Inza NaEsZarr 149. --Nola ikasi zuen txistua jotzen? - 

-Lekarozko ikastetxeko ganbara batean. MEIG I 61. 

v. tbn. Echag 45. Arr GB 50. Ud 45. Sor AKaik 113 (ganbaara). Noe 127. Altuna 19. Jaukol Biozk 95. Or Eus 

346. JAIraz Bizia 27. Etxde AlosT 53. Ugalde Iltz 38. BEnb NereA 110. Lasa Poem 57. MAtx Gazt 67. Salav 19. 

Lab SuEm 186. Berron Kijote 173. 

� Bodega (de barco). � La Capitanaren etzan-lekuak, ganbara ta saietsa balazoz josirik arkitzen ziran 

desegiteko zorian. Izt C 441. 

� (V-gip, G-azp-goi). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 289. "(Fig.) cabeza. Asmuz beteta erebixan 

ganbaria, zoratu biarrian" Etxba Eib. "Ganbaratik endreauta dago, zoratuta dago" Elexp Berg. "Ganbaratik 

eztao ondo (G-goi)" Gte Erd 289 (empleado tbn. en G-azp). v. infra GOIKO GANBARA. Cf. GANBARAKO. 

� Salan ez daukat ezer askorik, / iya ustu zait ganbara, / nere bertsuak aituxe dira, / orain gaztien txanda da. Tx 

B III 135. [...] ez dekanean ik / idiki ganbarako / leio bat besterik. EA OlBe 109 (donde leio está por 'ojo'; v. tbn. 

93). Ganbaratik koloka ote nago? NEtx Antz 103. Bertsotan erantzun nai nikek baña... nere tellatupeko ganbara 

zarrian poxpolua itzali dek nunbait eta etzeok ispiraziorik. SM Zirik 96 (v. tbn. 116). 

�3. (Lar), ganbera, kamara. Cámara (del rey, etc.). "Cámara apostólica, Aita santuaren ganbara" Lar. � 

Blasto, zein baitzén regeren ganberako gehién. "Qui était chambellan du Roi". Lç Act 12, 20 (TB ganbara zain). 

Errege Majestariaren eskribau nausi Kamarakoaren eskubetara. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 733. Karlos 

bostgarren Jaunak bere konfesore Fr. Diego, Kamarako Mediku D. Esteban Zabala eta Sekretario D. Alonso 

Idiakezkoarekin izan zeban tratamenduaren bidez. Izt C 500. D. Pedro Idiakez egon izan zan Errege Fededunen 

Ganbarako idukitegiaren zaintzalle nagusi. Ib. 455. 

� Cámara (organismo). "Cámara de Castilla, Gastelako ganbara" Lar. "Cámara de Indias, Indietako ganbara" 

Ib. � Ganbarek [...] eginarazi zioten Filipperi [Frantziako Errege] Karlosek behar agurra. Hb Egia 149. 

Deputatuen ganbaran. HU Zez 47 (v. tbn. deputatuen g. en Herr 14-6-1955 (ap. DRA) y d. ganbera en 

Othoizlari 1962, 475). 

�4. Cavidad. Cf. ganbaraño. � Bai ahoak bai sudurrak badutela gibelean biendako ganbera bat, euskaraz 

kokorra deitzen duguna. JE Med 63. 

� Cámara, pequeño compartimento. "Cámara en que se aloja el cartucho en el cañón. Neurri-neurrixan jarri 

biar da kamaria, ostikokadarik ez deixan euki eskopetiak" Etxba Eib. En DFrec hay 9 ejs. � Kartutxuak sartu 

ditu praketako sakeletan, eta bi, kamaran bertan ipini ditu, su-egiteko gertu. Erkiag BatB 142. 

�5. "Cámaras, kamarak" Lcc (seguramente con el sdo. de 'diarrea'). 

�6. "Ganbára, el salón que va de un extremo al otro de la casa, en la parte superior, dejando a los dos lados el 

lugar para las habitaciones" Iz Ulz. 

�7. Cf. VocNav: "Gambra, entramado de tablones que, ligeramente sumergido en el mosto de un lago, impide 

que flote la brisa durante la fermentación del vino (Aoiz)". Cf. GANBARA-BURU?. 

- ELIZ-GANBARA, ETXE-GANBARA. v. eliza, etxe. 

- GANBARA-AURRE. "Delantera de galería" JFlor. � Ganbara edo galeriko aurreak (1879). JFlor. Hay otro 

ej. similar en 1881. 

- GANBARA-BURU. "(V-m), jaula de seto, sobre el hogar, destinada a curar frutas y viandas" A. v. kamaratu. 

- GANBARA-GAIN. "La parte superior del desván" Asp Leiz. 

- GANBARA GORA. En Leiçarraga es 'cenaculum', que, como es sabido, tomó muy pronto el sentido de 'piso 

de arriba' y resulta ser el equivalente exacto de goiko ganbara (q.v. infra). � Igan zitezen ganbera gora 

batetara. "Haute chambre". Lç Act 1, 13 (TB ganbara gora; He sala gora, Ol mandio, IBk goiko gela). Eta 

[hila] ikhuzi zutenean, ezar zezaten ganbera gora batetan. Ib. 9, 37 (Dv gaineko gelan). Unzia bethia denian, 


mende. 

375


tapa zazu eta utz zazu gozatzera kanbera gora batian. ECocin 52. 

- GANBARA ITSU (B, L ap. A; VocB). Alcoba. 

- GANBARAKO. a) 

b) (Sust.). "Golpe en la cabeza. Orrek artu du ganbarakoa!" Gketx Loiola. Cf. supra (2). 

- GANBERAKO JENDE. Camarada(s). � Ezkonduaren ganberako jendék dolurik ekhar ahal dirote, ezkondua 

hekin deno? "Les gens de la chambre". Lç Mt 9, 15 (He, TB adiskideak, Dv lagunak). v. tbn. Lç Lc 5, 34. 

- GANBARAKO SOINEKO. Bata. � Otso yauna gisa hortan [larruturik] [...] / ganbarako soiñekotzat 

zerbitzaturen zaitzu. "De robe de chambre". Gy 76. 

- GANBARA-SARI. Renta (de la habitación). � Sosik gabe naiz; ez dut ganbara saririk. Laph 100. 

- GANBARA TXIKI. "(G-to), descanso de escalera" A. v. ganbaratto (2). 

- GOIKO GANBARA (G-nav). Ref.: Iz Als (goiko ganbarí); Ond Bac. "El local bajo el safai" Iz Als. "Desván. 

Piso inmediato al tejado, donde se tiene la hierba, paja, etc." Ond Bac. En el documento notarial de ConTAV 

5.3.1 (Vergara, 1580), la camara de arriba parece estar por goiko ganbara. v. ganboiko y supra (2). � Goiko 

ganbaran agotza. Or Eus 141. Euskal etxe honetan ez ote diegu karlistei txokoren bat opa behar, goiko 

ganbaran bederen? MEIG I 257. � (Fig.). Cabeza. "Goiko ganbara ortan baduzu zeozen fallu ederra (AN-gip)" 

Gte Erd 289. 

� Etim. En último término de lat. camara. Podría pensarse en un falso restablecimiento del grupo nb debido a la 

inseguridad producida por la simplificación ocasional de dicho grupo, o suponerse, como explicación alternativa, 

una anaptixis a partir de rom. cambra. 

ganbaraño, ganberaño. � Dim. de ganbara. � Ama batek behatzen duelarik haurraren aho-barnerat, ohartzen 

da gibeleko xilo hartarik harat badela oraino ganberaño bat. JE Med 48. 

ganbararatu. �1. Almacenar. � Alerik ganbararatu eztalako. Arr GB 51. �2. Entrar en la habitación. � 

Sainduaren ganbararat denean. Laph 104. 

ganbarari (Lar, H). � "Camarera, camarero" Lar. "Camarera, -ro mayor, ganbarari nagusia" Ib. v. 

ganbarazain. � [Aita Sainduak] Diharassarry jauna egin zuen "ganbarari ixil" eta Mendiboure jauna 

"ohorezko ganbarari". Lf ELit 227. 

ganbaratto. �1. "Cellula" Urt IV 382. 

� gramatto (R-uzt ap. A). "Pieza, cuarto en el piso llano. Lur-ileko gramatto ulunetan jansoa ta lukainkak 

itxikitan tugu, zumail egon tean: en los cuartos oscuros del piso llano [...]" A. 

�2. ganberatto (Ae ap. CEEN 1970, 339). "Descansillo que se encuentra en el término de la escalera y que 

comunica con la cocina, la escalera que va al desván y el pasillo" CEEN 1970, 339. v. GANBARA TXIKI. 

ganbaratu (Lar � Chaho, H (ap. Lh)). �1. "Encamarar" Lar. "Mettre, enfermer, garder (les grains) dans un 

grenier" Chaho. "Engranger" H (ap. Lh, pero no lo encontramos). �2. "Chambrer" H (ap. Lh, pero no lo 

encontramos). 

ganbaratxo, ganberatxo, ganbratxo. �1. Aposento. � Baldin nehork erran badiezazue, [...] hará, 

ganbratxoetan da: eztezazuela sinhets. "Cabinets". Lç Mt 24, 26 (He etxearen xoko, Dv etxe zokho, Or etxebarru). 

Othoitz egiten duanean, sar adi eure ganberatxoan. Ib. 6, 6 (SalabBN ganbera). 

�2. (SP, Urt, Lar). Dim. de ganbara (1). "Chambrette" SP. "Cellula" Urt IV 382. "Camarín, donde se guardan 

curiosidades" Lar. "Aposentillo" Ib. � Aldare atzeko ganbaratxoa. Zab EE 1884b, 199. Sakristia zabal ederra 

eta Ama Birjiñaren ganbaratxo ontzu egindako bat altaranagusi atzean daude. Ag EE 1895b, 75. 

�3. "Sobradillo, sobrado pequeño" Lar. "Ganbaratxoa (AN-araq), desván" Garm LexEV 90. 

ganbaratzar. � Aum. de ganbara (2). � Gaba torreko ganbaratzarrean igarotzea zer zan bazekin zorigaitzez. 

Etxde AlosT 28. 

ganbarazain (SP, Urt), ganbarazai (Lar), kamarazai (Lar). � "Hôte de chambre" SP. "Cellarius" Urt IV 381. 

"Camarera, camarero" Lar. "Uxier de Cámara, gelazaia, kamarazaia" Ib. v. ganbarari. � Haren lekhaio, kargagarraiatzaille, 

axelari, ganbarazain bagara ere. SP Phil 187 (He 189 muthill). Potifar, Faraonen ganbarazañ. 

Urt Gen 39, 1 (Ker etxezain). Lekhaio ganbarazaiñentzat (1766). BertsZB 112. Erregeren ganbara zaina. TB 

Act 12, 20 (Lç ganberako gehién, He gelari, Dv, Ol, Ker gelazai(n), IBk atezai, IBe etxezain). 


mende. 

376


ganbariko. �1. "(G-nav, AN-5vill), desván" A. v. ganbara (2). �2. "(AN-5vill), aposento humilde en el 

desván" A. 

ganbariltze (G ap. A), ganbaruntze (V ap. A). � "Clavos, puntas de París" A. 

ganbaroste. "Recámara" Lar. 

ganbarru. v. GAIN-BARRU. 

ganbatxoka. "(G-goi), jugar al calderón, a la toña" A (se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo). 

ganbazelai. "Parte no ocupada con habitaciones en una casa; en ella se cuelgan artaporkak, se tienen las arcas o 

kutxak, etc." Ond Bac. v. ganbara (2). 

ganbe. v. gainbehe. 

ganbela (V, G, AN-larr-egüés-erro, B, Ae; Lar, Añ (AN), Izt C 232, H), ganbel (Dv (AN-mer), VocB). Ref.: A; 

AEF 1926, 15; Arin AEF 1927, 20; Iz Als, To, UrrAnz; Asp Leiz2 (aspil); CEEN 1970, 339; Izeta BHizt; Elexp 

Berg. �1. Pesebre. "(G-bet), batea fabricada con medio tronco de árbol ahuecado" Garate 6. a Cont BAP 1949, 

358. "Ganbelea, abere ta egaztiei jaten emateko ontzia. Ganbelatxikia. Lena bera, txikiagoa" EEs 1931, 37. "De 

madera para dar de comer a las vacas" Iz UrrAnz. "La [gamella] del vacuno" Asp Leiz2. "Ganauei jaten emateko 

den egurrezko ontzia. Artiriña emun dotsat ganbelatik txalai" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. gambella y gambello; 

cf. LzG s.v. gambella, gamella y gamellote; cf. J.L. Elcarte Amezcoa: "Gambello, donde se pica el pienso para 

los cerdos". � Jesus onaren estrabi edo ganbelaren gisako etxetxo batean. Cb Josefa 2. Astoak bere nausiarén 

ganbéla [ezauntzenduéla]. LE Ong 117v. Seaskarik etzuelako, [aurtxoa] ganbela batean ipiñi zuen. Lard 367. 

Ganbela siaskatako (Zugarramurdi, 1875). ETZ 300. Astuentzat ganbel bat egin bear dirak. Iraola EEs 1911, 

117. Idia edo astoa ganbelatik askatzen. Ir YKBiz 290. Este bakotxak kabiuko leuke / ganbela bete okela. Canc. 

pop. in Or Eus 111. [Zezenak] ukulluan edukitzen dira ganbela beteen aurrean. Ibiñ Virgil 98. Mutiko eder bat 

jaio / beizen Beleneko bidean / Beleneko bidean eta / ganbela ilun batean (Ae). Canc. pop. in CEEN 1970, 327. 

Ganbelan beiak uzten zutenetik mantentzen zuten [astoa]. Ataño MLanak 8. 

v. tbn. Aran SIgn 105. Arr May 113. Inza Azalp 48. Tx B I 84. Or Eus 158. JAIraz Bizia 86. Etxde JJ 12. 

�2. (Vc, G ap. A; Lar, Añ, T-L), gamela (T-L; Añ (-lla)). Gamella, artesa. "Gamella, barreño de madera" Lar, 

Añ. "Gamelle, gamela, ganbela" T-L. � Bestiok, ganbelaak [euntegijan]. Mg PAb 140. Botarik ganbela batera 

ura, gatza eta arto iriña, asi zan zaplaka orea gertatzen taloak egiteko. Apaol 64. [Sukaldean] olezko ganbela, 

txali ta kaikuak. Ag AL 60. 

�3. "(Vc), cada uno de los arcos del yugo que se aplican a la cabeza de los dos bueyes" A. 

- GANBELA-ZULO. "Ganbela-zuloak, agujeros por donde se mete la correa del yugo" A. 

� Etim. Para el grupo nb, v. FHV 360. 

ganbelape, ganbelpe. � (En casos locales de declinación). Lugar bajo el pesebre. � Estalia tolostatu, 

ganbelpean gordeta utzi. JAIraz Bizia 87. 

ganbelatu. "(BN-arb), revolverse el estómago. Barnea ganbelatua dut, tengo el estómago revuelto, tengo 

náuseas" A. 

ganbelu (V), ganbelo. Ref.: A; Etxba Eib. �1. Camello. "Job, Hus-ko aitta zarran aberastasunen artian, ziran 

iru milla ganbelu" Etxba Eib. v. gamelu. � Tr. Documentado sólo en la tradición meridional. � Idi, ganbelu, 

zaldi ta abere askok. JJMg Mayatz 24. Bizkarraz ganbelua, belarriz astua. AB AmaE 238. Ganbeloaren burua / 

orratz zulotik iragotia. AB Olerk 99. Gaiñez egingo duzu ganbeluz eta Madiango ta Epako dromedariz (Is 60, 

6). Or MB 110 (Ker ganbelu; Dv kamelu, Ol gamelu). Gazteak gaztelu ta zarrak ganbelu. EgutAr 28-4-1959 (ap. 

DRA). Bai nekagarria dala ganbeluaren ibillera. Anab Aprika 38. Zazpi eguneko txangoa ganbeluz egitea. Ib. 

39. v. tbn. Urruz Urz 11. JanEd II 140. Altuna 22. NEtx LBB 304. 

� (Como primer miembro de comp.). � Ez omen da "mehari" bezelako ganbelu-arraza korrika. Anab Aprika 

45. Ganbelu-baba pilla ederrak. Ib. 35. Ganbelu-talde aundiak. Ib. 21. 

�2. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "(Fig.), alto, desgarbado. Ik. gandula. Ikusi al dozu emen mutill ganbelu 

bat?" Etxba Eib. "Ganbelu, 'camello' esan nahiko du. Adjetibo bezala erabiltzen da. Pertsona altu eta ganorabako 

xamarrei esaten zaie. Bihotz onekua da, ganbelu samarra izatia eze. 'Camello' esateko, kamellua esan ohi da" 

Elexp Berg. � Txanton oilloa; orretariko gizona, ganbelua. A BeinB 59 ("camello" en el voc. del final). I, 


mende. 

377


badakit nik ze aizan i, ganbelua galanta. Ag AL 34. v. tbn. Ezale 1898, 219b. Au [Mañasi], itsutua dagolako, 

ganbelu bategaz ezkonduko da. Ag Kr 157. Orain doguz, bai orain, / negarrak, uluak, / igazi dauskunian... / 

"Mando" "Ganbeluak". Enb 206. 

- GANBELU-ILE. Piel de camello. v. GAMELU-ILE. � Joanek ganbelu-illezko jantzia zeukan. Or Mt 3, 4 (Ker 

ganbelu-ulezko). 

- GANBELU-LARRU. Piel de camello. � Basamortu gorrian ganbelu-larruzko txaboletan. Anab Aprika 86. 

Gizonak du predikatzen mortuetan / ganbelu narruzko hitz giartsua. Azurm HitzB 42. 

� Etim. Para el grupo nb, v. FHV 360. 

ganbelutu. "(V), volverse flojo, dejado" DRA. v. ganbelu (2). 

ganbeluzain, ganbeluzai. � Camellero. � Hoteleko aurrean ganbelu-zaiak, iñork ganbeluz ibilli nai bazuan. 

Anab Aprika 23s. 

ganbera. v. ganbara. 

ganberro (V-gip ap. Elexp Berg), ganberru (V-gip ap. Etxba Eib). � "Persona que hace gansadas. Erromerixia 

alperrik galdu zan, ganberru batzuk agertu ziranian" Etxba Eib. "Gamberro" Elexp Berg. 

ganbiakizun. v. kanbiakizun. 

ganbiar. v. kanbiar. 

ganbiari. v. kanbialari. 

ganbiatu. v. kanbiatu. 

1 ganbil (Lar � H). �1. "Rima, rimero, conjunto de cosas, ganbilla" Lar. �2. (Lar � H). "Tara, en el peso, lo 

que se rebaja por razón de la caja, ganbilla" Lar. 

2 ganbil. "Convexo" BeraLzM. � Aietan eguzkia dirdiratzen da ñoto ta zartatsu, izartegi beltz, labur, ganbil 

batean. "En un breve y convexo firmamento verdinegro". Amez Plat 36. 

ganboar, ganboatar. � Gamboíno. � Armakaz ezin egien legez ezer / Ganboarrok su emaitean / asi dira. TAV 

3.1.7, 83. Ganboar seme lasterra. Ib. 84. Ganboarrakin Oñaztarrok konforme. ConTAV 5.1.1, 78. Oñaz ta 

ganboarrak. SMitx Aranz 33. Bata Ganboatarretakoa izaki, bestea berriz Oñaztarretakoa. Sorarrain Elezar 29. 

v. tbn. NEtx Antz 22. Oinaz-ganboarren burrukak. MEIG III 139. 

ganboiko. "(AN-araq), desván (ganbara-goiko)" Satr VocP. v. GOIKO GANBARA s.v. ganbara. 

ganboila (Lar � Lcq). � "Quitasol" Lar. "(Umbella), umbela, ganboilla" Lcq 34. 

ganbour. "(B), agua sulfurosa en general, litm.: agua de Cambo" A. Cf. VocNav s.v. ganboúra y camboúra. Para 

una explicación inversa a la propuesta por Azkue para vasc. ganbo y top. Cambo, v. SHLV I 465. 

ganbra. v. ganbara. 

ganburu. v. gainburu; gonburu. 

1 ganbusi (Lar � H). � Tinte. � Ikusi zuen ganbusia zala odola zirudiena. It Dial 21 (Ur tinte, Dv thindu, Ip 

tinta). Bada beste ganbusi gorri bat oraindik ederragoa. Suteoa deitzen zaio. Ib. 20. 

2 ganbusi. � Gambusia. � Ganbusia da angularen antzeko arrai ttiki-ttiki bat, arrea. Anab Aprika 39. Badira 

arabiar astoak ganbusiak tortillan jaten dituztenak. Ib. 40. 

ganbusitu (Lar � VocS 143 y H), ganbusi (Lar). � Teñir. � Maskor asko bildu bearko da soñeko bat 

ganbusitzeko. It Dial 21s (Ur gorritu, Dv thindatu, Ip tintatü). 


mende. 

378


ganbuskin (Lar), ganbusikin (H). � "Tintorero" Lar. 

ganbust. "Usan los pescadores. No lo sé exactamente, pero creo que cuando la bolsa del cerco llega a flotar 

(cosa que no debe hacer normalmente)" Etxabu Ond 119. 

ganbustegi (Lar), ganbusitegi (H). � "Tintorería" Lar. 

ganbuxkeria. � "Difamación" DRA. � Ez ibilli ganbuxkeriz zure errian. Ol Lev 19, 16 (Ker izen onik kentzen). 

gandaia (Lar, Añ). � "Gandaya, ociosidad, bribonería, viene del bascuence jan da jaia" Lar. Cf. VocNav s.v. 

gandalla y gandaya. 

gandea. v. kandela. 

gandeitu. v. gaindeitu. 

gandela, -dera. v. kandela. 

gandelairu, -railu. v. kanderailu. 

gandeler. v. kandelero. 

gandiati. � "Excelente" Lar. � Baldin zillegi bada bekaldutzea umiltia gandiatiarekin edo exelsoarekin. Izt D 

158. 

gandiatu. "Exceder" Lar. "Pujar el precio" Ib. Cf. gainditu. 

ganditu. "(Sc), moverse, menear" A. 

gando (Dv � A, H (L, BN)). � Brote, rama nueva. "Jet, rameau. Urtheko gandoa, pousse de l'année" Dv. Cf. 

kando. � Jeseen arrazatik sorthuko zela gando bat, eta gando haren gainean lore bat. Jaur AndreB 172 (ap. 

DRA). Dabiden ganik ilkhiaraziko dut zuzentasuneko gandoa. Dv Ier 33, 15 (Ol, Ker muskil). Erroetarik gando 

berriak ekharraraziz. Dv Lab 368. [Kozkorrek] bazterretarik botatzen dituzten gandoak erphilak izanen dira. Ib. 

365s. Palma-gando (Lev 23, 40). Or MB 586 (Dv palma-gando; Ur palmen adar, Ol palma-osto, Ker palmaabar). 

Eguzkitan mardul azaltzen da, gandoak baratzan ernetzen zazkiola. Ol Iob 8, 16 (Dv gando; Ker kimu). 

gando. v. 1 gandu (2). 

gandoilar (Lar � Lcq, A (que cita el msLond)), galdoilar (Arch ms. (G) ap. DRA). � "Gallocresta, yerba, 

gandollarra" Lar. "(Salvia horminum), hormino, horminio" Lcq 132. "(Celosia cristata), cresta de gallo" Ib. 137. 

� Hay tbn. "galdollara [sic], gallocresta" en Izt C 198, en una lista de aves, pero se trata sin duda de un error. 

gandola (BN-arb-ad ap. A; Dv (BN), H (L)). �1. Vaso. � Gandola bat garagarki. "Un gobelet de ptisanne". 

Birjin 316. Gandolaren eta plataren kanpoa garbitzen. TB Mt 23, 25 (Lç kopa). Galdetu zuen gandola edo 

basotara bat ur. Jnn SBi 479. �2. "(BN-mix), alcantarilla" A. Cf. kandola. � Sartu adi gandolatik zear ta 

ikusikok zer aurkitzen dokan. EEs 1925, 33s. 

gandor (G-azp-to; Lar, Añ (G), H), gandur (V-gip, G-goi). Ref.: A (gandor, gandur); Iz To. �1. Cresta. 

"Crestón de la celada, burukiaren gandorra" Lar. "Penacho, penachera" Ib. "1. crête de gallinacée; 2. huppe; [...] 

4. panache, plumet, aigrette" H. v. gailur (3), gangor; galdor. � Ollandaren gandor jaioberriak. TAg Uzt 152. 

� "(Au fig.), hardiesse, audace, insolence" H. � Sazerdote gaizto biurriyen gandor arroa beeratu. Arr Bearg 

179 (ap. DRA). �2. (G-to ap. Iz To; H), gaindor (A, que cita a FSeg), gandur. (Sentidos prop. y fig.). Cresta, 

cima. � Mendi gandorrari. Ag G 281. Orba-mendiren gandor urdiñak. Mok 21. Zori onaren gandorrean. Or 

Tormes 121. Hacken-go gandorrak lañoz bildurik. Goen Y 1934, 92. Gandor jeiki ontatik, begipean ditugu 

erririk zoragarrienak. TAg Uzt 93. Gauzei gandorretik begiratuaz. Vill Jaink 86. v. tbn. Gazt MusIx 117 


mende. 

379


(gandur). �3. Cresta (de ola). � Uin arroen gandor aratz, begi-lilluratua. Ldi IL 87. Ugiñen gandorretik 

gandorrera jauzika. TAg Uzt 230. �4. Penacho (de humo, etc.). � Ola-kebide bakar bat ez, ortziaren aratza, 

izerdizko, nekezko, oñazezko lurrun-gandor zikiñaz lardazten. Ldi IL 47. 

gandorki. � Prominente. � [Neguak] mendi gandorki ta soro zabaletan zabaldu ditu elur-izara txuri-txuriak. 

Loram 184. 

gandorti. � Prominente. � Aizkorri. Gora ta gora mendi gandortiya! Inzag EEs 1913, 243. 

gandortu (Lar, H). � "Encrestarse" Lar. "Engallado, erguido, gandortua" Ib. "Lever la tête, s'enorgueiller" H. � 

Gurutzez gandortutako mendira igotzen. LMuj BideG 42. 

1 gandu, kandu (Lar, Hb ap. Lh). �1. "Deslumbramiento" Lar. "Ofuscamiento, ofuscación" Ib. 

�2. (G), kandu (V-gip, G-azp, AN-5vill), gando (Bera). Ref.: A (gandu, kandu); Elexp Berg (kandu). "Catarata, 

nube de ojo" A. "Se dice que se tiene en el ojo cuando se nubla la vista por motivos de salud. Iñoiz katarrua ta, 

joño, kandua daukat" Elexp Berg. � Bekatuak eta griña txarrak animaren begietan zabaldu oi duen lañoa edo 

gandua. AA III 477. Begi zabaletan zerk edatzen dizu / gandu delako ori, erdiz nigar ta izu? Ldi UO 20. Arkaitz 

ta mendi, / beiñere ez gardenagorik; / so dagonari ere kenduko / gandu guziak begitik. Or Eus 300. Ganduak 

lausotu al zezkiak begiak, ala, ez al da Malentxo lagun-aldra orretan izketan datorrena? TAg Uzt 41. Begiak 

gandoarren itsutu. Ol Gen 27, 1 (Urt goibeldu, Dv lanbrotu, Ur illundu). Maite bi doaz bidean, / [...] izketa ixil, 

begiak gandu, / odola irakiñean. NEtx LBB 260. 

�3. "Var. de gandela, chandelle, cierge" H. 

�4. (G-azp-bet), kandu (G-to, L), kando (B). Ref.: A; Lh (kandu); Iz To (kandube); Gte Erd 108; Izeta BHizt2 

(kando). (Sentidos prop. y fig.). Niebla, bruma. Las refs. dialectales (Iz To, Gte Erd) apuntan más bien a 'neblina, 

calina'. "Gandua da (laino mehea. Egunik eguzkitsuenetan ere izan liteke) (G-azp)" Gte Erd 108. "Bruma. Mendi 

oietan kandoa bada, eguraldiek badu aldakuntze" Izeta BHizt2. � [Berriak] Ana Josepari animako gandua 

kendu zioten. Ag G 367. Itsasotik geldi geldi yeikitzen zen gandu zuri ariña. Or Mi 110. Begiak lauso ta burua 

gandu zeuzkan, ba, gaxoak! TAg Uzt 252. Jentil-aroko gandu artetik. SMitx Aranz 74. Ezin ikus 

ditzake; gainerazkoak oro gandu batek estalirik daudelako. Mde Pr 266. Intzensuaren lurrun- / ganduen 

antzean. Gand Elorri 78. Kandu ondorengo aize garbitzeak, edo egoia edo euria. EgutAr 18-9-1965 (ap. DRA). 

Lanbroak bere ganduz estaltzen zituen bazterrak. MEIG IX 94. 

v. tbn. Laux BBa 118. Aitzol in Ldi UO 6. Ldi UO 22. Txill Let 50. Atutxa Mugarra (ap. DRA). NEtx LBB 229. 

�5. "(G-azp-to-bet-nav), paño de los cristales" A. � (Fig.). � Biotzak itzegiten zuen, ba, danen agotik ezertariko 

gandurik eta estalkirik gabe. TAg Uzt 198. Batere --ustez behintzat-- erdal kutsurik eta gandurik ere gabe. MIH 

251. 

�6. "(AN-5vill), aureola, disco de luz" A. 

�7. "(Sc), hierba mala en una huerta o prado" A. Es posible que Azkue haya extraído erróneamente un tema 

gandu a partir de gandura (q.v.), pronunciado gandüa en suletino moderno. 

�8. "Andituera: ampolla, hinchazón" Zubk Ond 226. 

�9. kando (B). "Humo de candil (Aniz). Sukalde guzie kandoak artue" Izeta BHizt2. 

- GANDUPE. (Empleado en casos locales). Bajo la bruma. � Eze zeuden harlauak gandu-pean. Mde Pr 287. 

- GANDUZKO. Empañado. � Zenbait gauzetan, guk ederren derizkigunetan, [Yainkoaren] ispillu ere bai, 

ganduzko samarra izan arren. Or Y 1934, 83. 

2 gandu. � "(Vc), desbrozar el lino" A. � Txarrantxarijak ditu / txarrantxan iminten, / kukutsak kendu eta / 

erbatz baga isten, / kirruba alde batian / besteti amuluba, / au ganduba eta / perreztupetuba. Mg PAb 146 (en la 

ed. de 1899, 99, se traduce por 'desamondada', palabra que no encontramos en los diccionarios habituales). 

gandu. v. gandutu (2). 

gandul (V-gip ap. Etxba Eib). � "Se dice en el mismo sentido que ganbelua, gangarra. Laster ikusi genduan 

gandul aundi bat zana" Etxba Eib. Cf. galdul. � Domingo Kanpaña gandul arrek, gaur goizian egun laurdena 

galdu dik. Bil 172. 

gandur. v. gandor. 

gandura (Sal, S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � "Yezgo, sauquillo, hierba mala en una huerta o prado" A. 

"Envahissenment de mauvaises herbes" Lh. Cf. VocNav, que precisa la anotación de Azkue: "En Ochagavía dan 


mende. 

380


el nombre de gandura a una yerba que suele salir en los tallerris (en los prados), que tiene la flor muy parecida a 

la margarita, aunque es mucho mayor. Es yerba muy ordinaria que no comen los ganados" (la ref. es de ZMoso). 

v. 1 andura, 1 gandu (7). 

ganduru. "(R), tragadera. Zer ganduru du karek! sar bikala faiten da zintzurretik igariz (R), ¡qué tragaderas 

tiene aquél! pasa (el alimento) por su garganta a medida que entra" A. 

gandutsu, kandutsu. � Brumoso, nuboso. � Zerua ez dago atzo bezin garbi, ta odei gandutsuak urdinduta 

agertzen dira. Txill Let 27. Udaran egoaldea, kandutsu; gutxitan, euritsu. EgutAr 17-9-1965 (ap. DRA). 

gandutu, kandutu (Lar, Hb ap. Lh). �1. "Deslumbrar", "encandilar", "ofuscar" Lar. � Lilluratuko zituen argi 

ark begira zegozkan guziak; kandutuko ziran eta itxutuko ere bai. Lar SAgust 11 (v. tbn. 12). �2. (AN-larr ap. 

Asp Leiz), gandu (G-bet ap. A Apend), gandotu. (Sentidos prop. y fig.). Nublar(se); empañar(se). "Cerrarse el 

horizonte" A Apend. "Nublarse el cielo, el tiempo. Eguraldia txartuko du; zerue gandutzen asi baitu" Asp Leiz. 

� Etorkizunak [...] gogoa gandu eta goibeltzen dio. Aitzol in Ldi UO 6. Gaztetango dirdaitasun aberatsa 

zerbait gandutu ta lausotu zitzaiola. TAg Uzt 66. Bekaiña odeitxo batek gandutu ta matrail ederrak [...] bustita 

dakartzi. Zait Sof 176. � (Part. en función de adj.). � Nere begi gandotuak, ia ezer ikusi ezin duten begi auek. 

Ag G 284. 

ganduz. "(V-arr), cizañero" A Apend. 

gane. v. gain. 

ganer, graner(a) (L, BN, S; SP, H), garner (S; Chaho, Foix ap. Lh). Ref.: Lrq (graner); Lh (garner, graner). � 

Granero; desván. "Grenier. Soillerua, zeillerua, bihitegia" SP. v. granero. � Bilduren du [...] bihia granerera. 

Lç Mt 3, 12 (SalabBN ganerrian; TB, Ip bihitegi, Echn, Samper granero). [Beleek] eztuté sotorik ez granerik. 

Lç Lc 12, 24 (v. tbn. 12, 18; 3, 17; Mt 13, 30 y 6, 26). Granerako bihiaz. Arg DevB 121. Graner edo bihitoki 

berrien egiten hari zen. CatLav 65 (V 41). Granera aberats batean. Gy 208 (v. tbn. 209). [Zeruko xoriak] ez 

dute deus ganerretan. SalabBN Mt 6, 26. Ganherreraino igan zen. Laph 86. Biltzen da lantharia oro, lili denian, 

granerian idorazten. Alth Bot 13. Ediren die giza gaxua urkhaturik ganerrian (Ozaze). Eskual 1-5-1908, 4 (ap. 

DRA, s.v. ganerre, tema mal deducido). Ganerrean su delarik, barreatzen dire garratoinak. GH 1923, 118s. 

Ganerrerat joan zen [...] eta handik sabairat. JEtchep 40. Frantzian sobera aise heldu ziren uzta sobera 

handiak; sobera betetzen ziren sobera urthez ganherrak. SoEg Herr 3-3-1960, 1. 

ganeratu. v. gainera(tu). 

ganertz. "Imposta, en la Arquitectura" Lar. Cf. gainertz. 

ganeski (Lar, Añ). � "Faxa, lista, zona" Lar. 

ganetsu. v. gaintsu. 

1 ganga (L-ain ap. A; SP, Dv, H (L, BN, S)). �1. Paladar. "On dit ordinairement aho ganga [q.v.]" Dv. � O 

Iauna, zein ezti diren zure hitzak ene gangan. SP Phil 477. Ez hezatuko horrek [ostriak] ez dautzu ganga. Gy 18. 

Zaitudaneko nik ikhusten hordia, / ya gangan dut egarria. Ib. 271. �2. (SP � Arch (ap. DRA) y A). "Ganga 

eroria, la cahuette. Ganga erori zait" SP. "Choza. Ganga erori zait, se me ha caído la choza" A. "Azkue da 

erróneamente el significado de choza [...]. Archu nos dice que ganga significa úvula (luette) y añade: ganga 

erori zait, la luette m'est tombée" DRA. La entrada de Pouvreau es de lectura segura pero interpr. dudosa, debido 

a fr. cahuette, que no aparece en los diccs. habituales. Parece que habría que relacionarlo con infra (4), e 

identificar cahuette con fr. cahute 'choza', en la línea de Azkue (pero recordando que 'choza' sería ganga eroria y 

no ganga). En contra de lo que piensa DRA (y a pesar de infra (3)), la interpr. de Archu presenta mayores 

problemas: cahuette no puede ser de ningún modo errata por luette; pero, aun así, nótese que 'úvula' sería ganga 

eroria y no ganga, lo cual dificultaría bastante la interpr. de ganga erori zait. �3. (Lar � H (G)). "Gallillo, en el 

garguero [...]. Lat. Epiglotis" Lar. "Épiglotte, luette" H. v. gingil. �4. "(L, BN), bóveda" A, que cita a SP (cf. 

supra (2)). � Zure ganga ta ortze urdiña, / eguzki ta izar ederrez / gustiz apainki Urtzik egiña. Enb 143. Pareta 

loditan leio txipi batzuk zitun ganga (bóveda) bat. Etxde Itxas 255. Lau abereen gainean, heien hegalek azpirik 

atxikitzen dute ganga edo uztai bat, osoki dirdiratsua, Jauberen tronua daukana (cf. Ez 1, 26). Zelaiberri Herr 

14-7-1960, 4 (Dv ortzi, Ol sapai). Ikus itzatzu ganga astunaren azpian mundua koloka, lurrak, itsaso zabala ta 


mende. 

381


ortze sakona. Ibiñ Virgil 43. �5. (A DBols), gañga (S ap. Lh). "Filo (de instrumento cortante)" A DBols. 

"(Foix), pointe postérieure de la hache" Lh. Cf. VocNav: "Ganga, nombre que dan al martillo de la azada y al 

lomo del hacha (Salazar)"; cf. LzG: "Instrumento que consta de varios anzuelos unidos que se pone en la punta 

de la ballesta y sirve para pescar ranas (corriente)" y "cada uno de los extremos de la azada cuya boca afecta 

forma de media luna (Rioja)". 

2 ganga (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). � Ganga. "Billa ibilli bako gangia agertu jako" Etxba Eib. "Bost 

kilo patata hogei duruan, hau da gangia hau" Elexp Berg. � Ez da ganga txarra! Sor Gabon 38. Txerrikumok 

merke artzaiakin gangaren bat ei ebalakuan. SM Zirik 59. 

gangabil. v. gangarabil. 

gangabila. v. gangarail. 

gangail. v. gingil. 

gangaildun. � Cf. gingil. � Ari bezala biurrituko / lepame gangaildun ori. "Cuellidelgado, escrofuloso". Or 

Eus 182. 

gangailen (Vc ap. A). � "Escrófula" A. Cf. Garate 1. a Cont RIEV 1930, 154. Cf. LexBi s.v. gangallena. v. 

gingil, gangarabil. � Iñork, gizon edo emakumek, gangallen bat buruan edo okotzean badu. Ol Lev 13, 29 (Ur, 

Dv legen, Ker gatx, Bibl zauri). 

- GANGAILENEZ EGIN. "(V-ple), ir rebajando el precio de una mercancía" A; según explica, la expr. procede 

de un conjuro numérico empleado para curar a los escrofulosos. v. gangarabil. 

gangailo, -lu. v. kankailu. 

gangailota. "(V-och), agalla de roble" A. 

gangal. "Gángal, gangála. Handia eta makala (landareez entzun dut bakarrik). Aurten tomatiak ondo gangalak 

datoz, ba. Ik. txangal" Elexp Berg. 

gangar (V-gip, G-to; Lar, Añ, VocCB (s.v. zintzur) � Dv, H (G)). Ref.: A; Iz ArOñ. I (Sust.). �1. "Garganta, 

díjose del bascuence gangarra, [...] significa las partes interiores vecinas al epiglotis o gallillo" Lar. "Garguero" 

Lar, Añ. "Gaznate" Ib. "Uvula, campanilla de la garganta" A. "Gangarronduan, junto a la garganta" Iz ArOñ. 

"Gangárra, orretaukok gangárra, se dice del que tiene voz aguda y mucho grito; la sargentona, mandona" Ib. v. 

gingil, gorgoil. � Bat-edo-bat gangarra bustitzearren iru mail jetxi ta txurrut batez atera egiten da. Anab Eusk 

1930, 13. 

� Udazkena zan. Odol tantozko / ezti-margoa / eguzki-galdak zixuin. / Ibar-gangarrak (garganta del valle) doidoi 

bekozten... Loram 73. 

�2. (V-ple-oroz-gip; Añ (V)). Ref.: A; Elexp Berg. Cresta. "1.º cresta de aves; [...] 3.º penacho de las aves" A. 

"Cresta de aves (oillarrarena, batipat). Oilar ederra dauke, gangar tente tentiakin" Elexp Berg. v. gailur (3), 

gangor. � Gangargorri, panpar, buru arroa / lumati. Zav Fab RIEV 1907, 532 (en la versión de Mg in VMg 

95: gangor gorri). [Ollo ta ollarrak] buruak zuzenak eregita danak, / ta arro gangarrak. AB AmaE 346. Bata zan 

gizon marikatxua, / griegu zarrean oilarra; / baina zatika andi egin iakan / buruan eukan gangarra. Azc PB 

241. Gangar bako ollarrik, iñoiz bez. Otx 39. Olloaren gangarra. Bilbao IpuiB 256. � (Fig.). � Beti eragoion 

ziri ta miri [...] bere burubari argi ta zoli eretxitta arropuzturik, eta jauregi-gixon gustijak poztu egin ziran 

Bertoldak gangar-gangarrian jo ixatiaz. Otx 39. � Cresta (de ola). � Olatuak eratuten ebazala gangar zuri 

ikaragarrizkoak. Echta Jos 90 (v. tbn. 95 y 100). � Cresta (de monte). � Atx-tontor aundi batek erakusten dau 

bere gangar urtena menditxo orren ganetik. Alzola Atalak 82. � Ia lasterka / arraiz gañezka, / zuzen erdituz 

uren kopeta / dagerzke, poztuz uri-gangarra... "Las crestas de la ciudad". Loram EuskOl 1931, 128. 

�3. Soberbia. � Eztau ezek bere ainbeste lurrera egiten (lurreratuten) gure arrokeria, gangarra ta eretxitasuna 

(andiustea). Zav Serm I 219. 

�4. "(G), esófago" A. 

�5. "Perilla del trompo" A Apend. 

�6. Bóveda. v. 1 ganga (4). � Donamarien kaperatxoak gangarra zeruraño biltzen du. 'Sa voûte'. Or Mi 142. 

II (Adj.). �1. Necio, insensato, alocado. "(Vc), fatuo" A. "Aitxiñ! Zer esan don nigaittik gangar zar orrek? [...], 

the old fool" Rollo 24T. "Atolondrado" Etxba Eib. Harriet interpreta erróneamente un ej. de Astarloa: "Ordiaren 


mende. 

382


ganora bagako berba gangarrak, les paroles nasillards et sans suite ou raison d'un ivrogne (Astar)". � Euren 

ganora bagako berba gangarrak, oñen ganian ezin egonak, adi erasoten deutse guztijai ardaoz aserik dagozana 

samaraino. Astar II 123. Beste batzuk berba ero, gangar, eta ganora bagak esaten ditubezala, eta benturaz loi, 

eta atsitubak. Ib. 131. Gangor andiarekin aiz gangarra. / Euk eman dek iltzeko erabakia, / ire lepoa izateko 

ebakia. Mg in VMg 96 (en Zav Fab RIEV 1907, 532 gangar andiagaz az gangarra). Beste baztuk berba ero, 

gangar eta ganora bakoak esaten dituezala, baita ameneko ameneko, loi eta zikiñak bere. Zav Serm II 103. Zer 

pensau daike zentzun puska bat daukan mutillak ikusirik [neskatilla bat] ain erraz berba astun ta obligazinoe 

andikua emoten? Gangar bat dala. JJMg BasEsc (ed. 1845), 249. Emakume gangar baten antzera mintzatu zera. 

"Una de stultis mulieribus". (Iob 2, 10). Ur in BOEg 996 (Dv burtxoro, Ol ergel, Ker ero). Oirik bako eskontzea, 

/ Maritxu gangarra, / da biziten asteko / guztiz modu txarra. Azc PB 233. Ori aintzat artu badozue, gangar 

batzu zare, gangar, fepako, ganora bako, burubako, zentzun bakotzar batzuk. A Latsibi 161. Euk daukan erruba, 

gangar, sentzun bakuorrek. Echta JayM 107. Ezta ori edozein neska gangarren senar izateko jaioa. Erkiag 

Arran 90 (cf. unas líneas más arriba neskatilla zororen batek). Baiña amaika ez-jakin, amaika ardurabako, 

baldar, diru-ereintzaille, gangar, ordi eta alper dago bazterretan. Ib. 115. Ollo gangar baten antzera karkar da 

karkar, barre algaraka asi yakon Petra Erramoneri. Bilbao IpuiB 121. 

� "Torpe" Etxba Eib. 

�2. Desvergonzado. "Mutill gangar batek, naitta apurtu desta pitxarra" Etxba Eib. "Mujer gamberra" Etxabu 

Ond. Cf. LexBi: "Gangarra [...], muchacha retozona y poco trabajadora". � Esaten baditubez berba loijak, 

kontetan baditubez ipuin ez garbijak; kantetan baditubez soñu arin, gangar, eta estaldurik baño ezpada bere loi 

moduko dirianak. Astar II 94. Lenengoan ezta begiraune bat baño, andik igaroten da berba gangarretara, gero 

guraari txaarretara, eta azkenean [...] etzago egiten eztan pekaturik. Zav Serm I 173. Zelan dinotsut, zelan, o! 

dama gangarra! / Zabiltzana kanopan iji ta aja, / Bertan sarturik larri, bildur ta ikara, / Ilda bapaten iausten 

lurrera etzara? AB Ezale 1897, 109b. Iumartin eritxon mutil zaar gangar nundik oratu ez eukan bat. Ezale 

1899, 8b. --Egia baño eztau esan: ikustekoa zagoz gero zu oraintxe, Mañasi. --Isillik egongo zara, gangarrori? 

Ag Kr 52. Lotsage, dollor, gangarra. Enb 199. Emakume gangar-dollorrik nere semiari ez zionat opa. Zait Sof 

177. Erretore jaunak, erdi-lotsaturik, eta erdi-iguindurik, obeitu zion, andre gangar orreri. Alt LB 45 (cf., unas 

líneas más abajo, emakume lotsa-galduko orrek). Begira egokiezanok oraindiño bere, piztien azken-arnasak, 

pozik eta berba gangar ta barre zorangaz ospatuten zituela. Erkiag BatB 39. 

� (Uso adv.). � Zuri galdetzen dizut, bai zuri, oraindañokoan gangar ari izan zeran orri. 'Tan audaz'. Zait Sof 

50. 

� (Risa) escandalosa. � Ezeri ez jaokazan barre ta jesto gangarrak. JJMg BasEsc (ed. 1845), 160. Barre 

gangarrak / daukez zantarrak. Azc PB 107. Zegaittik orrek barre gangarrok? Zoraturik ago-ala? Echta Jos 290. 

Urrun-samarretik etorren [...] itz zaparradea, eta noizean beingo barre algara gangarrak [...] atso bateri leiora 

urten eragin eutsen. Erkiag Arran 49. Zoro antzean, bere senetik erdi urtenik, barre karkaixa ozen eta gangarra 

egiñaz, oiu zakarra egiten deutsa. Erkiag BatB 143. 

� "Oillaar gangar ori, el orgulloso y alborotador" Iz ArOñ. 

� "Ordinario" Etxba Eib. 

�3. "(Mendi) gangar, prominente (V-ger)" A Apend. 

gangarabi. "Niebla en un río producida por el frío (V-ger)" A Apend. 

gangarabil (B ap. A EY IV 244 e Izeta BHizt). � "Escrófula" A EY IV 244. "Gangarabile, gongoila (ganglio). 

Gure mutikoa gangarabilekin daukegu. Gangarabilek gaixtuak" Izeta BHizt. v. gangailen. � Gangarabilak dire 

bederatzi, bederatziak zortzi, [...] lauak iru, iruak biga, biak bat, gangarabilak egin dezala leer eta zapart. A EY 

IV 247. De esta especie de conjuros procederá probablemente el significado que toma en AN-5vill la forma 

gangabil (gangabillek) como 'canto o frase que se repite idénticamente'. 

gangarail (B ap. A), gangabila (det.; -le B ap. Izeta BHizt). � "Parihuelas, angarillas" A. "Baiarte, anda 

(camilla, parihuela). Gangabilen ekarri ginuen ongarrie. Gangabile beti eskuhar" Izeta BHizt. v. angarila. 

gangarda. "Gangárda dana. Gangárdia, el conducto respiratorio, la tráquea" Iz ArOñ. 

gangardun. �1. Engreído. � Eskribau baso-oilarra / Fede gangarduna / gaur ezta neure emaztean / etxeko 

laguna. Azc PB 255 (en Ur PoBasc 215 erpe luzeduna). �2. Elevado, encrestado. � [Txalupea] ikaragarrizko 

olatu ausi gangardun batek ondatu eban. Echta Jos 252. �3. (Lo) que lleva tilde. v. gailurdun. � Berak 

gorrputz idazten du, r gangardunaz. MEIG VII 89. 

gangarkeria. � Tontería. � Ez daukagu gangarkeri geiago entzuteko astirik. La Abeja 1890 (enero), 54 (ap. 

DRA). Eroaten da Gure Jauna plaza ta kaletatik, Jerusalengo urian egiñ izan jakozan barre, burla ta 


mende. 

383


gangarkerien [...] kitugarri ta orderako. Itz Berb II 34. Begirakun eta ibillera arro, arazeri ta gangarkeriak zuri, 

geure Ama [...] orri, iguin eta gorroto emoten dautzuela baidakigu. Eguzk LorIl 173. Ez niri gangarkerijetan 

asi! Otx 176 (v. tbn. 46). 

gangarla. "(V-gip), hioides, nuez de garganta" A. 

gangarril (V-ple ap. A s.v. gangarla; T-L). � Nuez de la garganta. "Hyoïde, zintzur-sagar, gangarril" T-L. 

gangartasun. � Tontería. v. gangarkeria. � Nire alabearen gangartasunak dira onek asmuok. Echta Jos 132. 

gangartxo, gangartxu. "Gangartxu dagoz etxeok, están prominentes estas casas" A Apend. 

gangatsu (Lar � H s.v. gangar). �1. "Gangoso" Lar. �2. Buru ttipi exkax bat, zintzur xut eta gangatsu baten 

kaskoan han nonbeit galdua. Leon GH 1926, 720 (DRA traduce "prominente"). 

gangatxori (Lar, H (-xori), Arzdi Aves 165). � "Ganga, ave" Lar (� Izt C 198, que da "gaugatxoria, gauga", sin 

duda errata de la ed.). "Oiseau de la taille d'une perdrix, ainsi nommé á cause de sa voix imitant celle d'une 

personne qui parle du nez" H s.v. ganga. "Pterocles alchata" Arzdi Aves 165. 

gangazarata. "Gangásaatia, el griterío de los patos" Iz ArOñ. 

gangel (V-m ap. A), gangil (V-m ap. A), dangel (V-oroz-m ap. A), dangil (V-ger-m ap. A), dangilo (V-ple ap. 

A), danglo (Sal ap. A), dangolo (V-ger ap. A). � "Gandul" A. "Persona tosca, desmadejada" Ib. � Okelia ugari 

be bajaukagu ta, orretaraxe agura gangeloi emoteko. Ezale 1897, 180b. 

gangelu. v. kankailu. 

gangeri (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897, de Ganges y eri 'enfermedad' (v. NeolAG, que no 

encuentra ejs. anteriores al de I. Pradere). �1. Cólera morbo (litm. 'enfermedad del Ganges'). � Kolera edo 

gangerija (Ganges-erija) lenengo aldiz [a]gertzen da Europan (1898). AG 1618. 1855garren urteko gangeriyan. 

IPrad EEs 1913, 2. Ez dio parkatu gangeriak. EgutAr 10-12-1956 (ap. DRA). �2. "Gangrena. Erróneamente 

atribuido a AG (v. Amilgain Euzk 1932, 140)" NeolAG. 

Ganges-eri. � Cólera morbo. v. gangeri. � Ganges-eri edo cólera morbo izeneko gexoaldi zitala. AEmil 

AndreM 124. 

gangil. v. gangel. 

gangio. � Gangueo (?). � Txikiyak kantatzen du "Astuaren mitxelio" bere gangio ederrakin asnas betian. Iraola 

105. Aituko bazenduke onen boza eta sugurreko gangiua! Ib. 108. 

gangor (V-m-gip), gangur (V-gip). Ref.: A (gangor); Iz UrrAnz (gangúrra); Etxba Eib (gangorra). � Cresta 

(de las aves). "La cresta del gallo" Iz UrrAnz. "Ollar burrukalarixeri gangorra moztutzen jakue, eldu-lekurik ez 

deixen euki" Etxba Eib. v. gandor, gangar (2). � Lumati ederra, / gangor gorri, allatsu, buru arroa. Mg in 

VMg 95. Egitekoaren bizarra! / Gangor andiarekin aiz gangarra. Ib. 96 (Zav Fab RIEV 1907, 532 gangar). 

gangordun. � Que tiene cresta. � Uin gangordunak jaso eragitten eta zugatzat lorrindduten dakusdazanian. JZ 

1921, 172. 

gangrena (T-L), kangrena (V-gip ap. Elexp Berg). � Gangrena. � Eta haién hitza gangrená bezala alhako 

duk. "Comme gangrène". Lç 2 Tim 2, 17 (He xankre, TB, Dv min-bizi). Kangrena edo aragijaren usteltasuna. 

Mg CO 119. 

gangrenatu (Urt), kangrenatu, gangranatu, granganatu. � Gangrenar(se). "Carcinodes, caro carcinodes, 

haragi gangrenatua" Urt IV 233. Hay gangranatu 'se gangrener' en JE Med sg. el ed. � Kangrenatuta dagoala 

zure biotza miñik artzen ez duenean. Mg CC 140 (CO 207 kangrenauta). Kolpe huntarik badizu / granganatzeko 

herrixku. ChantP 340. Baldin xulatu edo gangrenatu baño leen operatzen ezpada. FIr 170. Gangrenatu gabe 


mende.


delarik. Ib. 170. 

gangrenatzar, kangrenatzar. � Aum. de gangrena. � Kangrenatzar bat jajoko jako / ondo ezpadogu sajeetan. 

Mg PAb 63. 

gangul (V-ger-arr-m), gangur (V-ger), gangun (V-oroz). Ref.: A y Otx Voc (gangul). � "Persona floja" A. 

"Persona o animal flaco y largo" Otx Voc. v. gangel. � A zan mutillaren traiea, txori gangulak garrittik bera 

dindilizka dandarrez eroiazalarik! Otx 156. 

gangur. v. gangor. 

ganguren (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A). � "Persona floja" A. v. gangul. 

- GANGUREN-MANGUREN. "Ganguren-manguren dabil (V-m), anda vagueando" A. 

ganguren. v. gainguren. 

ganibet (G, AN-ilzarb, L, BN, S; Lcc (-ea, det.), Volt 66, SP, Urt Gram 476, Añ (G), Arch VocGr, Gèze, H), 

kanibet (G, AN, L-côte, Ae; IC 441, Urt Gram 24, Ht VocGr, Lar, Lecl, Dv, H), kainibet (kañi- Mic 6r, Lar), 

gainibet(a) (V, G; gañi- Mg Nom 67 (V, G), Añ (G)), kanit (AN-5vill, BN-baig), ganit (BN-mix-arb-ad-baig, 

S), kanubita (-añu- H (V)), ganibit(a) (Deen I 237), gañibita, kanabit(a) (B; Deen II 28, VocB; kanabite ANulz-erro-olza-gulina, 

B), kanieta (kaniita BN-lab), gabineta (Lcc (-ea det.) � Lar Sup), gallubeta, gaiñebeta 

(R-vid), gaminta (Sal), gañabeta (R-vid), ganabeta (V-gip), gaiñueta (+ gaiñoeta V-gip), gañuete (G-goi), 

ganiet(a) (L-arcang, ganiita BN-ad), kanabeta (AN-olza), kamieta (Ae), ganibete (Ech 60r), kañobeta (V-gip), 

kañibita, kainbeta (S ap. Lh � Foix), kanibete (Lar s.v. gabinete). Ref.: A (ganibet, gaiñebeta, gaiñibeta, 

gaminta, ganabeta, kanibet, kanabita, kanit); Bon; Bon-Ond 151; Lh; ZMoso 66; Lrq; Iz ArOñ (gaiñueta), Ulz 

(kanabítte); Izeta BHizt (kanabite); CEEN 1970, 351; EAEL 140; Echaide Nav 180. 

� Tr. La forma más empleada es ganibet (gañibet en varios autores vizcaínos), que aparece en textos de todos 

los dialectos; kanibet (kañibet en Ubillos 18), ya en Etcheberri de Ziburu, es bastante frec. al Norte y, desde 

Larramendi cuando menos, tbn. en autores guipuzcoanos de los ss. XVIII y XIX (además de Lizarraga de Elcano 

(Kop 163)); kanit, además de en textos populares (tbn. en HerVal 2b), aparece en J. Etchepare (Bur 13, junto a 

kanibet) y Barbier (junto a ganibet y kanieta). Hay además gabineta en Lazarraga, kañubita y kanubita en 

Astarloa, ganibita en Lardizabal, y otras variantes documentadas aisladamente en los textos. Las formas con -a 

constitutiva, reflejadas en la documentación dialectal, no aparecen nunca, salvo error, en textos septentrionales; 

sí, en cambio, en algunos meridionales, como Lazarraga, EgiaK (gañibita), Mendiburu, Guerrico (I 179 

gañibeta), Astarloa, Lardizabal (105, 210, etc.), J.I. Arana, Arrue (May 75 kanibeta), Iturzaeta (Berb I 319 

kañibita), Azkue (Txirrist 69 gaiñibetiaz), I. Pradere (EEs 1915, 122 kanibeta) o Echeita, frente a formas sin -a 

seguras en J.A. Moguel (VersBasc 15), V. Moguel (69 gañibet), Uriarte o Aresti (MaldanB 200 gañibet). 

Aparece explicado con edo kutxillo en Guerrico, Astarloa, Uriarte y Ezale; con nabala en Elissamburu y Zubiri. 

Al Sur escasea en los textos del s. XX, sin duda por influencia de la difusión de aizto (q.v.). En DFrec hay un ej. 

de ganibet; ninguno de las otras variantes significativas. � Cuchillo. "Filo cortante" Ech 60r. "Mango de 

cuchillo, gabinetean ondoa" Lcc. "Ganibetaren ahoa, le tranchant du couteau. Ganibetaren ahoa bezain leial" 

SP. "Cañavete" Lar. "Burnigille zikoitza, zotzezko kanibeta" Ib. (s.v. cuchillo). "Couteau de table" Lecl. 

"Couteau qui ne s'ouvre [pas]" Bon-Ond 151. "Couteau à gaîne. On dit aussi aujourd'hui kanibet pour nabala, 

couteau qui se ferme, mais on ne dira pas nabala pour couteau à gaîne" Dv (� A). "Cuchillo como trinchante o 

[para] matar lechones" VocB. "Coutelas, couteau de cuisine ou de table. Empr. béarn. ganibet, couteau long" Lrq. 

"Gaiñueta bat, cuchillo grande o, al menos, con mango de madera. Kañóbeta bat, cuchillo para cortar el pan. 

Gaiñoetia" Iz ArOñ. "El cuchillo de mesa" Iz Ulz. "Kanitain giderra (BN-baig)" Echaide Nav 179. 

� Sar ezak, Peru, / gabineteoi geldirik. Lazarraga (B) 1200v. Sartu egian / gabinetea exilik. Ib. (B) 1200v. 

Presta zazue / ederki aldarea, / bai kanibet eta bai plat / hartarakotz gordea. EZ Noel 78. A legez izan banitz, 

Iai[n]koen Fedea, / erakutsiko neusten gañibitea. EgiaK 87. Ganibet berbatek debaka ogia eta erhia. O Pr 179. 

Iltze, kanibeta edo beste edozein gauzak egiten duen zulo edo zauri txar batek. Mb JBDev 174. Gañibetakin 

zulatzea. Mg CC 245. Sartuten deubanian ganibeta samati erraijetaraño. Mg PAb 89. Askatzen du ganibetaz 

gorputza eta jaten diozka erraiak. AA I 423. Kañubita edo kutxilua auaz gora geratuten bada. Astar II 41 (tbn. 

en 224; 111 kanubita). Ganibetaz igaroak. Izt C 489. Ganibitaen aoan il. Lard 91. Ganibitaz ebaki bat egitea. Ib. 

17. Axala gain-behera urratzen dute kanibetaz. Dv Lab 387. Ganibetak idoki / eta txixtaka han hasi. ChantP 

318. Eskuban zeraman ganibeta batez santua josi ta pasatzeko. Aran SIgn 100. Eskuan zuen kanibetak eskuko 

beatz bat eraman zion. Arr May 31. Bost bidar gaiñibeta edo kutsilloa bularrean iosi deutso. Ezale 1899, 12a. Ill 

eban mariñel bat gañibeta zorrotz bategaz. Echta Jos 271. Aragi erre ta erregosiak (jaten dira) gallubeta edo 

aiztoa eta larortzaz. EgutTo 27-6-1919 (ap. DRA). Bere tabako-hosto eder mirakuiluzkoa, xerraka, xerraka, 


mende.


kanitaz pulliki pikaturik. Barb Sup 64. Erregek golkotik sartzen dio kanieta erreginari. Barb Leg 133. Lur-sagar 

xuritzen ari zen zarra-zarra. Ganibeta mahain-hegian pausa [...]. Lf Murtuts 9. Oi kanabitaren / puntaren 

zorrotza! (Versión de Sunbilla). Balad 100 (las versiones vizcaínas dan puñel o kutxillo). Ganita hortzen artean 

ezarririk. Othoizlari 1958, 154. Bere nafar-ganit luzia zabaldurik. P. Hegitoa GAlm 1960, 17 (ap. DRA). 

Ganibeta sakelatik atheratzen. JEtchep 105. Kanibeta sartzen deiat gero ez badautak edaterat emaiten! Larz Iru 

84. 

v. tbn. SP Phil 320. Ur Gen 22, 10 (Urt kanibet, Bibl ganit; Dv, Ol marrauza, Ker aiztoa). Arb Igand 79. Tolosa 

EEs 1913, 178. Barb Leg 131. Arti Tobera 272. Kanibet(a): Ur MarIl 63. Hb Esk 201. Michel LPB 344. Elsb 

Fram 79. Zub 112. JE Med 34. Kanit: Balad 173. Kamieta: A Aezk 250. Kañabet(a): Apaol 65. Kaiñubet(a): 

Erkiag BatB 18. Kainibeta: Balad 136 (versión de Forua). Kanabita: BOEans 1371 (B, s. XVIII). 

� Bisturí. Cf. ganibetño. Cf. Kk Ab I 18: Zubek [osalarijok], ostera, osagai berenozkuekaz ta gañibeta antzeko 

tresnakaz, zenbat gixajo ez ete dozube bidaltzen beste aldera...! � Han berean hilgogor gelditzeko beldur bat, 

kloroformak itorik edo kanit ñimiño izigarri harek uste gabean urraturik zerbait. JE Med 187. 

- GANIBET-GIDER (SP, s.v. giderra). Mango de cuchillo. � Aizto edo kanibet giderrarekin. Prop 1906, 87. 

- GANIBET-KOLPE. Cuchillada. v. GANIBET-UKALDI. � Bi ganibet kolpuz. Tt Onsa 124 (v. tbn. 121). 

- GANIBET-MIHI. Hoja de cuchillo. � Glaza zaitzu karamelu horrekin [...] ganibet mihi batekin. ECocin 41. 

- GANIBET-PUNTA. Punta de cuchillo. � Zur guri bat zirrizti-zarrasta batzutan marratzen duen bezala 

xitxuketariaren kanibet-puntak. JE Ber 63. 

- GANIBET-SISTA, G.-TXISTA. Cuchillada. v. GANIBET-UKALDI. � Ganibet txistaz kolpaturik. Arch Fab 

79. Ageri du kanibet sista bat hetsia; lehenagoko operazionearen marka omen. HU Aurp 185. 

- GANIBET-UKALDI, KANIBETKALDI. Cuchillada. v. GANIBET-KOLPE, G.-SISTA. � Bederatzi kanibet 

ukhaldi eman eta, hiltzat utzi dute. Prop 1876-77, 139. Ganibet-ukaldi bat bezala senditu zuen Karlosek 

sabelean. Lf Murtuts 27. Ganibet-ukaldi batez soka pikatu zuen. Ib. 15. Horra nun kanibetkaldi batez Mazondok 

alde bertze iragaiten dion eskuineko eskua mugazainari. Zerb Azk 102. � Oro kanit eta makil ukaldi, oro 

heriotze. JE Bur 78. 

- GANIBET-UKALDIKA. A cuchilladas. � Fundiarazi zion gorputz guzia ganibet ukhaldika. Jnn SBi 175 (v. 

tbn. 176). 

ganibetatu, kanibetatu (Lar). � "Acuchillar, herir con cuchillo" Lar. "(No hay mejor cirujano que el bien) 

acuchillado, sendaleetatik onena da kanibetatuena" Ib. � Eta zijoazen kanibetatuaz ibarrera allegatu arteraño. 

Ur in BOEg 3348. Bere eskuz kanibetatu zituen ango nagusia eta onen aldeko beste amaika. Otag EE 1881b, 90. 

ganibetatxo, kanibetatxo (Lar). � (Dim. de ganibet). "Cuchillejo, cuchillito" Lar. 

ganibetaztu, kanibetaztu (Lar). � "Acuchillarse así [herirse con cuchillo]" Lar. 

ganibetkari, kanibetkari. � Que usa el cuchillo. � Gizon galant Urruñako. [...] Kanibetkari Arrangoitzeko (Lcôte). 

Lander Eusk 1925 (IV), 50. 

ganibetño. � Dim. de ganibet ('bisturí'). � Harvey zenak bihotza ikertu zuen xeheki; bere ganibetñoa eskuan 

jarraiki zen, gure gorputzeko xoko guzietaraino odola deramaten tuio larriener. JE Med 86. 

ganibetzar, kanibetzar (Lar). � (Aum. de ganibet). "Cuchillazo" Lar. 

ganibit(a). v. ganibet. 

ganigar. v. gainigar. 

ganil. � "(V-ger), flor del maíz" A. Cf. kanil. v. galdotxa. � Irailla bederatzi / frutak guztiz batu / gero kalera 

etorri / jasarri ta saldu. / Saldu ta gero etxera / ganillak batzera / eta gaztañari / begiratutera. DurPl 70. 

ganit. v. ganibet. 

gankai. "Sotabanco, en la Arquitectura" Lar. 

gankoi. � Capón. � Kapoia edo gankoia. Izt C 195. 


mende. 

386


gankor. � Flojo (?). Cf. gangul. � [Umiak] beti makalak, ikastolan atzeratuak, gankorrak eta bildurtiyak 

izugarri. IArt Itzald II 45. 

gano (BN, S; VocBN � Dv), ganu (R). Ref.: A (gano, ganu); Lh Eusk 1919-1920 (II), 78 y 79; Lrq; Gte Erd 2. 

�1. Gana, disposición. "Disposition pour un travail" VocBN. "Humeur" Lh Eusk 1919-1920 (II), 78. "Tendance, 

goût, disposition" Ib. 79. "Entrain pour le travail. Etym. béarn. gane (gano à Oloron et au Sud d'Oloron), envie, 

désir" Lrq. "Laneko ganua badüzü (S)" Gte Erd 2. � Anixko ganu dud xakiteko zerbait orren familiatik. Mdg 

143. Nago xateko ganurik bage etsi-etsia. Ib. 153. Nirire ganiua gentu zaitad. Ib. 122 (v. tbn. 146). Jualterok, 

bahe eta jualte / ganuekin aldiz lantzen. Casve SGrazi 110. �2. (S), ganu (BN, S, R). Aptitud. Ref.: A (gano, 

ganu); Gte Erd 170. "Secreto. Gaiza bakotxak badizu bere ganoa, cada cosa tiene su secreto" A. "Ganu (BNc, S, 

R), inclinación, tendencia, ganas. Harriak ganua behera dizu (Sc), la piedra se inclina abajo" Ib. "Kabaliek 

badizie bere ganua (S)" Gte Erd 170 s.v. istinto (junto a sen, usma, etc., de otras zonas). � Zalgizek badu 

bizikleta-lasterrentako gano berhezi bat. Herr 17-10-1957, 3. Ziek nahikünte hori / soreraz zazie herrian, / gano 

horiek beitira / hebenkuetan azkarrian. 'Puisqu'il y a chez nous de si belles aptitudes'. Casve SGrazi 62. �3. "(S), 

agradable" A. "(S-saug), convenable, opportun, profitable" Lh. Cf. GANO IZAN. 

- GANO IZAN. "Agradar. Gaiza hori etzitazut gano, eso no me agrada" A. � Jota ori euskaltzale askori etzaie 

gano (no les agrada). Broussain Eusk 1919-1920 (II), 33. 

ganoka. "(V-ger-ple), mujer desmañada (de ganora?)" A. "¿De ganora + ga?" A Morf 219c. v. ganorabako. 

ganora (V; Lar, Añ (V), H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ (gánora); Etxba Eib (ganoria); Elexp Berg. � Disposición; 

fundamento, fuste, remango. "Manera, forma, modo" Lar. "(Ha, qué) flema de hombre!, gizonaren [...] (V) 

ganora!" Añ. "Forma, manera, modo" Ib. "Destreza, soltura en el trabajo" A. "Disposición para las cosas. 

Ganora aundixa dakar gazte orrek, edozer zeregiñetarako" Etxba Eib. "Fundamento, garbo, fuste. Lanak 

ezpadie ganora puxkatekin hartzen, akabo" Elexp Berg. "Lau edo bost eskola onenetan ibili arren ganora meia 

atera dik gure ardura gabeko seme onek" (V-gip). Cf. Dgs-Lar 3: "Prudencia, zenzuna, ganoro [sic]". v. kanore. 

� Tr. Empleado por autores vizcaínos desde Añibarro y Astarloa (éste en derivados como ganoragabe, q.v.); en 

el s. XX se encuentra tbn. en autores como Etxaide (JJ 68) y Etxaniz. En DFrec hay 5 ejs. � Eriotzan ezta erraz 

egiten [penitenzia], bada asti gitxi dago orduan, eta oraindo gogo eta ganora gitxiago. Añ EL 2 42 (EL 1 37 

gogo). Ekatxak baldin asten badira lengo ganoran, / ezin leiteke busti bagarik egon txabolan. AB AmaE 368. 

Egonik taiyu eta ganora onean eleizean. Itz Azald 91. Txanogorri, orixe da ganorea. Ag Kr 22. Eroturik egoten 

ziran Kataliñ ta Jose Ramon alabatxoaren ganora ta maraztasuna ikustean. Ag G 135s. Osasun bagako errijak, 

ez indarrerako, ez adimen gauzetarako daukela ganorarik. Kk Ab I 20. Ez ete dok euk ikusten maskelutzar andi 

bat azana, ta ez ganorarik, ez zentzun izpi-izpirik be eztaukana ik eure buru andi orretan? Otx 159. Ori al da ba 

etxeko gizonan ganoria ta errespetua. SM Zirik 120. Dindirria sarri bai sarri egon oi zan aren sudurretatik 

dindilizka, zintz egiteko bere, ganora aundirik ez-ta. Erkiag BatB 183. Benitok bere irurogei ta amalau 

urterekin, etzuan ezertarako ganorarik. NEtx LBB 68. v. tbn. A Ardi 124. Or Tormes 5. Eguzk GizAuz 76. 

- GANORA GABE. a) Sin disposición, sin fundamento, con desgana. Cf. GANORAZ. v. ganoragabe. � 

[Mezan] ganora baga, arrauzika, erdi lo. Añ EL 1 86 (EL 2 96 g. bagarik). Eskondu barik eta ganora barik, 

ardanetxietan [...] eta alakoxe lekubetan aldirik geiena emoten ebalako. Kk Ab I 41. 

v. tbn. Ganora baga: Astar II 130. Ur MarIl 46. AB AmaE 449. 

b) Trastornado, indispuesto. � Larri-larri esnatu zan [...]: egon zan piska baten ganorabaga, etorri zan bere 

konortera laster, da iagi zan bereala. Ag AL 41s. Aita daukagu ganora barik [...]. Arratsalde erdian otz dala, 

eztagola ondo, larri be ba dala [...]. Erkiag Arran 73. 

- GANORAKO. (Bien) dispuesto. v. ganoratsu. � Etxeko lanak egiten gizon maratza ta ganorakua zen. Etxde 

JJ 67. 

- GANORA ONEKO. "Modoso" Añ. v. GANORAKO. 

- GANORARIK EZ. Dejadez. v. ganoragabetasun. � Erreminta ta ganerakoak, ganorarik ezagaitik, bertan 

beera lorrindu bage. Erkiag BatB 73. 

- GANORATAN. v. GANORAZ. � Zuaze etxera ganoratan. Otx 52. 

- GANORAZ (V). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Con fundamento, adecuadamente; con garbo. "Con 

garbo, con soltura" A. "Gánoraz, con empeño (?). Gánoraz, con fuerza (?). [...] gánoras, gogoz? = 

¿fuertemente?" Iz ArOñ. "Ganoraz eizu aiñtzen jatzuna!" Etxba Eib. "Ganoraz berba eiñ ero ixillik egon" Elexp 

Berg. � Eneban ganoraz / ikusi nik jantzita beiñ bere soñeraz. AB AmaE 235. Igaroko lau egunetan ezton ezer 

egin ganoraz. Ag AL 72. Ezkenduen ganoraz apaldu. A Ardi 122. Trokelak ganoraz ez zorroztiarren emen 

gabixak, bizar-kentzen denpora geixago galtzen. SM EiTec1 147. Ganoraz abiatu zan mendian beera Gaztelu 

zaarraren ondotik. Anab Poli 13. v. tbn. Or Tormes 73. Erkiag BatB 46. 

- GANORAZKO. (Bien) dispuesto, (el) que tiene fundamento. "Util, apropiado. Ganorazko neskamia dogu 

oiñgua" Etxba Eib. "Egokia; apropiado, de calidad. Elgetan eztago ganorazko restauranterik. Ganorazko 


mende. 

387


igeltserua da Jabier" Elexp Berg. � Osterantzean Anton da ganorazkoa, / kristiñau fededuna, baita debotoa. 

AB AmaE 218. Asko dira gurean ganorazko eskuen zai dauden añadak. Gazt MusIx 7. � Edanda ez egoan. Aren 

itzak benazko ta ganora andizko ziran. Erkiag Arran 62. 

� Etim. Quizá, al igual que kanore, de lat. candorem. 

ganorabako (V), ganoragabeko, ganorabagako, ganorabageko, ganorebaako (V-gip), ganorabareko (V-gip). 

Ref.: A; Iz ArOñ (gánore baakua); Etxba Eib; Elexp Berg (ganorabako, ganorabareko). � (Ref. a personas) sin 

sustancia, botarate, torpe; (ref. a cosas) sin fundamento, insustancial. "Persona desmañada, torpe para el trabajo" 

A. "Gizajua, ganorabakua izan zan beti" Etxba Eib. "Sin sustancia, persona sin nervio, insustancial. Zelan izan 

leike personia hain ganorabakua" Elexp Berg. Cf. LexBi ganorabaco. v. ganoragabe. � Eta zer, etxeak badira 

ain ganora bakoak non alkar ta erabatera lo egin bear izaten dabe? Añ LoraS 161. Euren ganora bagako berba 

gangarrak [...] adierazoten deutse gustijai ardaoz aserik dagozana. Astar II 123. Itaune zalea dalako, / berbetan 

izan arren ganora bagako. AB AmaE 327. Nun egoaz Martin umeari zugatzera igoten galarazo barik, 

ganorabakuori? Echta Jos 33. Ganora gabeko aitzakiak esanaz. Garit Usand 62. Ganora bakoen etxean goizeko 

saldea arratsean (V-gip). A EY III 131. Au benetan ganora gabekua! (V-gip). Etenak egin zituen barreka 

ikusleak, ain ganorabako talde aren zirriparra ta joan-etorriak ikusita. Erkiag Arran 44. Alako gizon 

ganorabakoari zer txarrik jazo ez gero? Bilbao IpuiB 168. Olarratz jaunari ganorabako zeren bat egin deutsazu. 

Erkiag BatB 66. � Artu oi dirian ganora eta burubagako osagei edo medizinakgaitik. Astar II 39. Epel, motel, 

ganora ta erakarde bagekoa. Ag Kr 49. Ganora ta ardura bako alper zar bat zala. Bilbao IpuiB 145. En DFrec 

hay 2 ejs., vizcaínos, de ganorabako. 

v. tbn. Azc PB 244. A BGuzur 147. Ag Kr 173. Etxde JJ 40. Osk Kurl 41. Ganoragabeko: Ag G 141. Ganora 

bagako: Itz Azald 79. Ganorabageko: Ag Kr 60. 

ganorabakokeria. � Insustancialidad. "(V-ojang [sic, ¿por Ajangiz?]), zer araldik emon dotso alako 

ganorabakokeria egiteko?" A Apend (s.v. araldi). v. ganoragabekeria. � Ardauak buruba berotu ezkero, 

bardin ixaten dautso edozein dollorkeri egindda be, edota edozein ganorabakokeri. Otx 111. Zorakeriz edo 

ganorabakokeriz bat edo bat jausi arren, milla ta milla daukozuz andrak bata baño bestia obiaguak. Ib. 22. 

ganorabakotasun. � Insustancialidad. "Ganora-bakotasun, falta de formalidad, de remango" A s.v. bakotasun. 

� Onein gatz-urritasun ta ganorabakotasunari jaramon egiteke. Erkiag Arran 44. 

ganorabakotu. � "Ganorabakotuta dago (V-gip)" Gte Erd 224 (junto a mozkor mozkor eginda, etc., de otras 

zonas). 

ganoradun. � "(Hombre o mujer) de remango" A BeinB voc. v. ganoratsu. � Maripa lango emazte zintzoa, 

iasekoa, ganoraduna ta maratza. A BeinB 41. v. tbn. Ag Kr 50. Beargin zindo eta ganoraduna. Alt EEs 1917, 

43. 

ganoragabe, ganorabage (V-gip ap. Iz ArOñ; Añ), ganorabaga (Lar, H). �1. Insustancial. "(Hombre sin) 

modo" Lar, Añ. "Bobo" Añ. "Ganorabaia, persona sin gusto para el trabajo" Iz ArOñ, en nota. v. ganorabako. 

� Berba ero, gangar eta ganora bagak esaten. Astar II 131. Emazte nagi, ganorabaga, itxia. Astar (ap. H). 

Baitegiko janari-legea beretzako oso urria ta ganoragabea zen. Etxde JJ 183. �2. Trastornado, atontado. � 

Egun guztian egon zan ganora bagea; edozer egiteko gurariagaz, baiña zeri oratu ezekiala. Ag AL 61. 

ganoragabekeria, ganorabagekeri. � Insustancialidad. v. ganorabakokeria. � Amaren ganorabagekeri ta 

bidebageko esateak miñ andia emoteutsien Anjeleri. Ag Kr 111. 

ganoragabeko. v. ganorabako. 

ganoragabetasun, ganorabagetasun. � Dejadez. � Ez genduke esango, ez, daroagun oztasun, epeltasun, 

nagitasun, ganorabagetasun lotsagarrizkoaz. Añ MisE 133. 

ganorakeria. � Insustancialidad. v. ganorabakokeria. � Zer ekarten dausk ire ganorakeixiak auzoko asarria 

baño besteik? S. Barandiaran EG 1955, 14. 

ganoratsu. � (Bien) dispuesto. v. ganoradun. � Gudaroste ganoratsuak (ejércitos aguerridos). Tolosa EEs 

1913, 162. Vergiergo ederra, beti ganoratsua, itz bat atara barik entzunaz ixillik zala [...]. Etxba Ibilt 486. 

Amabostaldia joana ordurako Joxe-Prantxisko ganoratsuak Maiztegi-etxeberriko alabetan zaarrena Zabaletara 


mende. 

388


ekarri zuenetik. Ugarte Obaria 100. 

ganoso. � Gustoso. � Neure gilborra asetu arte / ugatza emonaz ganoso [amatxuk], / barriro ere seaskatxura / 

egin dagidan lo gozo. BEnb NereA 43. 

ganpoi. "(Gc), pestillo" A. v. granpoi. 

gantarri. "Poyo" Lar. 

gantsa (Sc ap. A). �1. "Asa, mango" A. Lhande da gantxa citando a Azkue, sin duda por error. v. ansa. �2. 

"Petit crochet de vêtement. Empr. béarn. ganse, ganse (Sc)" Lrq. 

gantxai. "Enjundia " Lcc. v. gantzagi. 

gantxar. �1. "(R), manteca. Es distinto de koipe gaza (Vc)" A. v. gantzagi. �2. "(G-goi), v. gantxarri" A. 

- GANTXAR-ZUKU. "Gantxar-zuku, [...] (R-uzt), caldo de manteca" A (s.v. zuku). 

gantxarri (V-gip ap. A e Iz UrrAnz). � "Gantxarria, el chicharrón; gantxura [sic] gutxi" Iz UrrAnz. v. 

gantxirri. 

gantxe (Lar � H). � "Tela, cáscara, &c., axala, gantxea" Lar. "Pellicule, enveloppe mince" H. 

gantxetx. "(S; Foix), bàti supérieur de la ridelle dans un char (charpent[erie])" Lh. 

gantxigor (G-to, AN-5vill, L, B, BN-baig, S; Lar, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh), gaintxigar, gantxingor (AN-giperro), 

ganxingor (L, BN; VocBN), gatx-xingor (SP, H), gantxigar (G-to), galtxigor (Sal), antxigor (S), 

gaztxingor (vEys (gatzx-), A), txaltxigor (Sal), txantxigor (G, AN-ulz, B; Aq 683 (G) y 1120 (G, AN)), 

txantxior (AN-larr, -txiur G-to). Ref.: A (gantxarri, ganxingor, galtxigor, antxigor, txaltxigor, txantxigor, 

txantxior); Lh; Iz To, Ulz (txantxigórrak); Asp Leiz (txantxior); Izeta BHizt (gantxigor, txantxigor); Satr VocP; 

Garm LexEV 162. � Chicharrón (de manteca de cerdo). "Reste de la graisse du porc tué, après qu'on en a fait 

fondre la partie principale" VocBN. "Gantxigor opillek zein goxuak diren" Izeta BHizt. Cf. chanchigor, 

chanchigorri en VocNav. v. gantxirri. � Gauza jakiña zan Debako txerrien gañtxigarrak Joxe Jabientzat zirala. 

Baserritarra 21-12-1907 (ap. DRA). Tripot, lükainka, urdaki-althai, urdazpi, urin, gantxigor [...]. Eskual 17-1- 

1908, 3. Eskuara mintzatzen ere zuen (M. Ravelek); hasteko gantxingorrak, gantxingorrak deitzea nai omen zuen. 

GAlm 1961, 32 (ap. DRA). � (Empleado como nombre jocoso). � Sabelkoi eta Sabelkina besoz-beso, gibeletik 

dituztela Sinkulin, Xanfarin eta Ganxior, hiru seme-alabak. Ox 40s. 

� Etim. De gantz-(t)xigor, litm. 'grasa tostada'. 

gantxil. v. kantxil. 

gantxirri (V-gip), gaintxirri (V-gip). Ref.: A (gaintxirri); Iz ArOñ (gantxirrixak). �1. "Chinchorta, chicharrón" 

A. "Gantxirrixak, chinchortas. Gaintxírrixak, residuo de..." Iz ArOñ. "Txintxurka, gantxirri, txintxorta (?), restos 

que quedan al derretir las mantecas" Ib. v. gantxigor. �2. "Gantxírrixa, la persona irritable" Iz ArOñ. 

gantxirritu. "Gantxirrittuta, irritado" Iz ArOñ (en nota: "gantxírrituta, calentado más de la cuenta"). 

gantxitu. � Untar. "Ensevada cosa, gauza zias gantxitua" Lcc. v. gantzutu. � Zagita zorrotz bat ifini nagon / 

berar gaxtoaz gantxitua. Lazarraga 1193v. Neure aoau ifini neben / palabra dulzez gantxitua. Ib. 1193v. 

Olibazko olioarekin unjituak edo gantxituak. Gco I 159. 

gantxo (VocBN (-nx-), Dv, H), kantxo (V-gip, Ae, BN-lab). Ref.: A; Iz LinOñ 181; CEEN 1970, 351. �1. 

Gancho. "Morceau de fer à pointe recourbée, au bout d'une perche destinée à saisir et faire approcher des objets" 

VocBN. "Croc, crochet, agrafe" Dv. "Tout instrument crochu, croc, crochet, grappin, harpon..." H. "Gancho para 

trenzar el cáñamo" A. "Fillaa-ardatza, bi berdiñak erabilten ziran fillarea egiteko. Beste ardatza baiño 

aunditxoagoak izaten ziran, ta kantxo bana izaten zituzten" Iz LinOñ 181. "Se trae el cerdo agarrado por el morro 

con un gancho de hierro, llamado kantxoa [...] tiene aprox. cincuenta centímetros de largo" CEEN 1970, 351. Es 

corriente tbn. su empleo en hablas meridionales con el sentido de 'pinza para tender la ropa' y tbn. 'horquilla para 


mende. 

389


sujetar el pelo'. Cf. VocNav s.v. ganchico, gancho y ganchos. v. kako. � Arrai oek txalupa-barrura sartzeko, 

kako edo txista deritzan arba edo makill bat muturrean gantxoa zuala erabiltzen zuten. Elizdo EEs 1925, 248. 

Baña nok eldu [txarria]? / Ez gantxo, ez buztan eta ez esku, / ezin genduan geure eskuratu. BEnb NereA 47. 

Karnazerua bere gantxoaz. Ib. 46. �2. Amaborz ize gantxo berri. HerVal 201. Lau gantxo burdina. Ib. 202 (el 

ed. traduce: 'instrumento para retirar hierba apilada'). 

gantxodun. � (Lo) que tiene gancho(s). � Pisu balanzak gantxodunak eta pisu arriak dirade sei librakoa eta 

iru librakoa (Zildoz, 1773). RIEV 1932, 566. 

gantxoil (Lar � H). � "Morrillo del carnero, cierta gordura en el cogote dura y sabrosa" Lar. 

gantxola. v. gantzola. 

gantxor. "Gantxórra, urdái gantxorra, el tocino frito" Iz ArOñ. 

gantxori. "(G-azp), un pájaro, 'caprimulgus europeus'" A. Cf. LzG: "Ganchori, murciélago (Araya)", "ganchuri, 

murciélago (Contrasta)". Cf. tbn. "Gantxurra, vencejo (Apellániz)" LzG. v. gautxori. 

gantxuts. "Adipalis caena, afari [...] gantxutsak, oliotsuak" Urt I 176. 

gantz (V-ger-m-gip, G, AN-larr-araq-erro-ulz-egüés-ilzarb-olza, B, BN, Sal, S; Lar, Añ, Lecl, Dv, H), ganz 

(BN, S; Ht VocGr, VocS, Mg PAb 87, Arch VocGr, VocBN, VocB). Ref.: A (gantz, ganz); Bon-Ond 749; ZMoso 

69; Iz ArOñ (gantz), Ulz (gantza); Etxba Eib, Asp Leiz2 e Izeta BHizt (gantza); Arin AEF 1980, 64; Satr VocP 

(gantz). �1. Grasa animal, manteca, saín. "Graisse" Ht VocGr, VocS. "Enjundia " Lar. "Saín, grosura de 

animal" Ib. "Untura, la materia con que se unta" Ib. "Gordo, manteca del animal", "grasa", "grosura", "manteca 

de puerco", "unto" Lar, Añ. "Graisse, gras du ventre" Lecl. "Saindoux salé" Bon-Ond 749 (cf. 748: "Manteka 

(AN-egüés-ilzarb-olza), saindoux"). "Grasa o gordura que está en el vientre después de los intestinos y antes del 

pellejo, del cual se hace manteca fres[c]a" VocB. "Manteca de puerco dura y salada y toda grasa de animal o 

enjundia" A. "Manteca en rama" ZMoso 69. "Zenbat gantz, gantzak, ollógantzak, txarrígantzak, también de las 

personas; las mantecas; es más gruesa que baásaa, y está alrededor de toda la tripa, principalmente a los dos 

lados. Gantza, txarri-koipia. Gantza urtu, los carboneros la llevaban sin derretir y la derretían" Iz ArOñ. 

"Eztauko gantzik, gésal batzuk besteik, se dice del cerdo flaco" Ib. s.v. gesal. "Babak gantzakin, ikasgiñen 

eguneroko janarixa" Etxba Eib. "Ollo zar aundi onek, urtebeterako gantzak eukazen" Ib. s.v. ollo-gantzak. 

"Grasa de gallina" Asp Leiz2. "Zerri gizenak gantza franko. Gantza aunitz" Izeta BHizt. "Se usa [para 

condimentar la comida] aceite y manteca (en vasco: gantza) (Ae)" CEEN 1970, 347. � Tr. Documentado 

principalmente en textos septentrionales y guipuzcoanos; en vizcaíno sólo lo hemos encontrado en esta acepción 

en el s. XX. � Hek ungi irakit gantz guti batekin batean. Mong 591. Danielek pikearekin, ganzarekin eta 

illearekin opill bat egin zuen (Dan 14, 26). Gco I 147 (Dv bilgor, Ur sebo, Ol zigo, Ker koipe). Gantzarekin 

egositako baba jatera. Izt C 229. Ez da ere geldituko nere jai andirako gantza goizeraño. Ur Ex 23, 18 (Ol, Bibl 

gantza, Ker gantzik; Dv urina). Ene aurra yaiorik zan, ta igurtzika ari nintzaiolarik, gantz erantsiez garbitzen. 

Ldi IL 30. v. tbn. Markiegi Ib. 10. Zerri basurdên zati berberak / ditu muxarrak barnean; / eizeko oriek zerriantz 

dute / gantzean ta gizenean. "En la manteca y en la carne". Or Eus 89. v. tbn. Erkiag BatB 92. Aberea [...] 

hil-eta, gantza eta ezurrak aldarean erretzen zituzten, haragia aldiz gizonek jateko atxikitzen. Lf CEEN 1973, 

128. 

� (L-ain, Sal, R-uzt ap. A; SP, VocBN). (Ref. a la gordura del cuerpo, especialmente a la humana). Se emplea a 

veces tbn. en plural. "Gantza, zilkoaren azpiko partea, la panse. Gantza, graisse de corps" SP. "Graisse qui 

s'attache au corps des personnes ou des animaux, et qui s'annonce par l'obésité du même corps" VocBN. "Panza" 

A. En G-azp es corriente la expr. gantzak urtzen dicha con referencia al ejercicio físico. � Gantza loditzen hasi 

ziok, gaxua, sabel ondun. Etch 416. Handiak ere dire, gizenak, denak gantz. Hb Egia 131. Gantzak ere bazituzan 

/ ikaragarriyak [katuak]. Noe 80. Gantzaz baino buruz aberatsago iduritu baitzitzautan. HU (ap. Ox 201). 

Eskasa gantzan? / Dunana jan zan! Ox 117. [Gizonek] begitartea zimail dute, eta gantza arin. JE Ber 18. Janondoan, 

Bizkai-dantza: / bestek ez andretan dantza, / gizonik bada; badabillake / ur biurtu arte gantza. Or Eus 

167 (v. tbn. 287). Gure kontura gizentzen dutenak gantza. Auspoa 120-21-22, 143 (ap. ELok 225). Odolostiak 

eiñgo zittuala bere [fraille gizenaren] gantzekin. Etxba Ibilt 461. 

�2. (V ap. A, que cita el msOch; H (V)). (Empleado en la expr. gantza emon 'dar pie (?)'). "Mouvement en 

avant, impulsion" H. "Fomento, ayuda" A. � Deabruak milla asmu ta labankerigaz putza ta gantza emoten 

deust [...] etse au infernurako egiteko. Añ EL 2 76 (EL 1 67 diraust). Ni deungerako puztu edo okerrerako gantza 

niri emoten eusten deabruak. Ib. 35 (EL 1 30 tentatu ninduen). Emon eikiezuz guztiai onerako burubideak eta 


mende. 

390


gantza. Ib. 43 (EL 1 37s on-bide ta konseju onak). 

�3. Manteca, (lo) más selecto. � Etxekandreari gantza; / Nausiari azken putza. Zby RIEV 1909, 104. 

�4. "(Au fig.) Balaku hoiek egiten diote gantza, ces flatteries l'enflent, lui donnent un sentiment de complaisance 

en soi" H. 

� (Fig.). � Ama, gantz aundikoa ezpazan bere, ama zan-ta, minberaa jarri zan, semetxuaren illetak entzunik. 


�5. "Gantzak (AN-araq), ganancias. Gantzak aterako ditu!, ¡vaya ganancias que va a sacar!" Satr VocP. � 

Gantzak ateratzen dituana ezpada... Ag G 111 (cf. infra GANTZ-ATERATZAILE). 

- GANTZAK ELKAR JO. "Juntarse las mantecas, que dicen en Bilbao" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. 

"Gantzak alkar jo, diagnóstico vulgar de ciertas muertes repentinas. Gantzak alkar jota ill ei da bart bere oian" 

Etxba Eib. 

- GANTZ-ATERATZAILE. Sacamantecas. v. gantzeru. � --Zeiñ, zeiñ? --Joanesen semea. --Zabaletakoa? [...]. 

--Berbera. --Jas! Ta onek gantz ataratzallea izango dala. Ag G 112. 

- GANTZA(K) TRABATU. "Gantzak trabatzen zaitu, la graisse vous empêche" SP. � Gantzak hanbat trabatu 

gabe, mendixka horren gainera igan zenean. Elzb PAd 2. Hogoi urthe hartan jan dituen oilaxko ixterrek gantza 

guti trabatzen diote! Barb Sup 98. 

- GANTZ GEZA (Sal, S, R ap. A; Foix ap. Lh), GANTZA GEZAL (G-to ap. A), GAZKEZA (AN ap. A � Aq 

(AN)). "Manteca sin derretir" Aq 94. "Saindoux" Lh. � Turmentinaren lekuan balia zaitezke ganz gesaz edo 

urin hurtuz. Mong 590 (v. tbn. 592 ganz g]r[ezaz y 592 gansgisaz). [Zepoari usaia kenzeko] bear du paratu 

ganza gezaa edo ganadu belzarena edo olloarena (Berastegi, 1763). ETZ 129. 

- GANTZ-NEURTZAILE. Aparato medidor de grasa. � Emen ikusten da, ontarako erabiltzen dan gantzneurtzallea. 

Oñatibia Baserria 124. Gomazko tapakin itxi gantz-neurtzallea. Ib. 125s. 

- GANTZ SORTU. "(V), nutrir. Es costumbre decir al ver comer sobre todo a un animal: gantz sortu dakiola, 

que se le convierta en enjundia" A. "Gantz sortu dakizuela (V-ger), que se os convierta en manteca; fórmula que 

equivale a 'que os aproveche'" Ib. s.v. gantz. Cf. tbn. A Apend: "Gazkez biurtu dakizula (AN-ulz)". 

- GANTZ TXIGOR. Recogido en A Apend con la indicación "etze" (?). Cf. gantxigor. 

- GANTZ URTU. "Manteca helada, gantz ziatua, urtua, koipe gazia" Aq 1407. � Bata, uraren antzekoa, urin 

eta gantz urtuaren edukoa. Zait RIEV 1933, 64. 

- GANTZ ZIHOTU. "Manteca helada, gantz ziatua, urtua, koipe gazia" Aq 1407 � (A s.v. ziatu). 

gantzagi (V-ger-ple-arr-oroz ap. A; Zam Voc). �1. "Manteca" A. "Se llama gantzagi la manteca o grasa no 

derretida. La derretida se llama koipe" Zam Voc. v. gantxai. �2. "(V-ger-m), útero de la vaca" A. 

gantzagi. v. gatzagi. 

gantzati (Lar � H). � "Graso", "mantecoso así [de puerco]", "untoso" Lar. 

gantzatsu (Lar � H, Bera). � "Untoso, untuoso" Lar. "Gras" H. "Pingüe, craso, untoso, mantecoso" Bera. � 

Lur mami, apatz eta gantzatsuan. Eguzk GizAuz 52. 

gantzatu. v. gantzutu. 

gantzazal (V, G, AN ap. A; Mg PAb 87, sin trad.). � "Membrana en que se envuelve la manteca y se conserva" 

A. 

gantzdun (H), ganzdun (H), gantzadun (Lar, Añ, H). � "Mantecoso así [de puerco]" Lar. "Adipeux, gras" H. � 

Goi-arnasa itz-ugoldeka ixurtzen digutenak. Yori, ganzdun, ugari. TAg Y 1933, 21. 

gantzeru. "Lapurra, gantz ataratzallea: sacamantecas, bandido" Zubk Ond. v. GANTZ-ATERATZAILE. 

gantzgabe (H), gantzge (H), gantzage (H). �1. "Maigre, sans graisse, sans embonpoint" H. �2. "Défaut, 

privation, absence de graisse" H. 

gantzgabetu, gantzagetu (Lar). � "Desainar, quitar la crasitud o substancia" Lar. 

gantzjoste. "(V), cosido de puntadas largas" A. 


mende. 

391


gantzola (L, BN, S; Dv), gaintzola (L, BN, S), ganzol (AN-erro, B, L, BN, S), ganzola (VocBN), gantxola (H), 

gantxol (L-ain), kantxola (L-ain), gain-sola (SP). Ref.: A (gantzol, gaintzola, gantxol, ganzol, kantxola); Lrq 

/gancola/. �1. "Empeigne de soulier, domua" SP. "Morceau de cuir qu'on adapte par la partie supérieure au bois 

des sabots" VocBN. "Empeine, cuero que cubre el zueco" A. "Ganzol, pedazo de cuero que se les pone por 

encima a los zuecos" Ib. "Bride, cuir dont les sabots sont couverts. Empr. béarn. gantsole, empeigne du sabot" 

Lrq. � Zapatak bazituzten lehen egunetan, / hek igatuz geroztik, oinak ganzoletan. Eskalduna, Montebiden 

Soldadu (ap. DRA). �2. kanxola (SP), kantxola (Dv). "Kanxolak, courroies des soques" SP. "Kantxolak, pluriel 

(SP), courroies des soques de moine" Dv. 

gantzoladura, gantxoladura (H). � "Empeignage" H. 

gantzolatu (L, BN, S; Dv, Foix ap. Lh, A), ganzolatu (VocBN, A), gainzolatu (Lar), gantxolatu (H), kanxolatu 

(SP). Ref.: Lh (gantzolatu); Lrq /gancolat/. �1. "Kalotxa kanxolatuak" SP. "Sobresolar los zapatos, gainzolatu, 

gainzolaztatu" Lar. "Placer le cuir à des sabots" VocBN. "Mettre du cuir sur les sabots en guise d'empeigne" Dv. 

"'Brider' un sabot" Lrq. �2. (Sal, S). Ref.: A Apend; Lrq. Arreglar, disponer. "Arreglar asuntos" A Apend. 

"Organiser" Lrq. Cf. desgantzolatu. � Elhe ederrez, inganioz eta askena bait, gezür untsa gantsolatuz [sic], 

edireiten die bethi, han heben, nurbait basto. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA, s.v. gantzolatu). Bi hitz untsa 

gantzolatürik, mothiko batek erran dü jaün Aphezküpiari bürüz. Herr 24-3-1960, 3. 

gantzontzi. "Mantequera, vasija, gantzonzia" Lar. 

gantzontzillo. v. galtzontzillo. 

gantzopil (AN ap. A � Aq). �1. "Hojaldre (AN)" Aq 1304. �2. "(S, R), panza" A. �3. "(R-uzt), masa grande 

de enjundia, manteca en forma de torta" A. 

gantzoratu (Lar � H). � "Hojaldrar" Lar. 

gantzore (Lar � H). � "Hojaldre" Lar. v. gantzopil. 

gantzu (SP, Arch ms. (-nz-)). �1. "Graisse à oindre" SP. "Enjundia, grasa" Arch ms. (ap. DRA). v. gantz. � 

Gantzu geiegiz umontzia elbarritu eztakien. Ibiñ Virgil 97. �2. (Sentidos prop. y fig.). Unción; ungüento, 

bálsamo. v. gantzudura; gantzukari. � Olerkari edo diralako yainkozko gantzu bereziz igurtzitako gizagurenen 

gogai-aria. Markiegi in Ldi IL 8. Pake-gantzua betor. Or BM 100. Legun da soiñua, / legunago aren / 

ondoko gantzua. Or Poem 518. Udalenaren arnasea betiere senti aal izatea, Amaren esker-gantzua biotz-erdian 

nabari aal izatea da. Erkiag Arran 196. v. tbn. Arti MaldanB 204. Eleiz onetan busti naiala / Gotzaiak apaizgantzutan. 

Gand Elorri 108. Gantzu usaigozodunak erosi zituzten Jesusen gorputza gantzutzeko asmoz. IBk Mc 

16, 1 (Ol gantzuki, BiblE ukendu). Euskarak aurrekoen ahoan eta lumetan hartu zuen igortzia, gantzua, arnasea 

eta lurrina. MIH 140. 

gantzua (H), ganzua (Lar). � "Ganzúa, es voz bascongada" Lar. "Ganzuar, ganzuaz [...] idiki" Ib. "Fausse clef, 

rossignol" H. 

gantzudura (Lc, BNc ap. A; Urt, Dv), ganzadura. � (Sentidos prop. y fig.). Unción. "Carnaliter currit unctio, 

gantzudura haragian behera dario" Urt IV 250. "(Au fig.). Graziaren Izpiritu Sainduaren gantzudura, l'onction, 

l'inspiration, le mouvement, la consolation, etc., de la grâce du Sn. Esprit" H. v. gantzu, gantzuera, gantzuketa, 

gantzutze. � Tr. Documentado desde comienzos del s. XVIII en la tradición septentrional no suletina. La forma 

más empleada es gantzudura; hay ganzadura en JesBihD. � Munduko konsolamendu banoak ganbia zatzu zure 

spirituaren ganzudura guziz eztirat. Ch III 26, 3 (SP oliadura, Mst berekadüra, Ip ixuri). Oliozko ganzudurak. 

CatLav 221 (V 111). (Aita Colombiere) aski ezaguna baita bere eskribu ganzaduraz bethez. JesBihD 3 (ap. 

DRA). Jainkoak bere populuaren erregetzat sakratu zaitu olio hunen gantzuduraz. Lg I 265. Betheak zirelarik 

Yaunaren graziaren gantzudura gozoaz. Lg II 108. Predikatzen zuten Jesu Kristoren errelijionea yakintasun 

bezanbat gantzudurarekin. Ib. 298. v. tbn. Mih 113 (ganz-). Jauna da han mintzo zaikuna. / Eta haren 

gantzudura / bihotzak hunkitzen tuena. Monho 114. Zure odol preziatutik, jainkozko gantzudura hortarik xorta 

bat nere gainera eror bedi. Dv LEd 67 (Cb Eg II 30 balsamo). Gantzudurako olioa ixuriko duzu haren burugainera. 

Dv Ex 29, 7 (Bibl gantzudura; Ol, BiblE gantzuketa). Zureak ere dire / sakratu berriak, / Krismaren 

gantzudurez / oraino bustiak. Zby RIEV 1908, 608. Kontsekratzaileak [...] egiten dio [Aphezpiku hautetsi 

berriari] buru gainean olio kontsekratuz gantzudura. Lander EEs 1916, 60. 


mende. 

392


- AZKEN GANTZUDURA (H). Extremaunción. � Sakramendu hau zergatik deitzen da oliadura eta azken 

ganzudura? CatLav 312 (V 155). 

- GANTZUDURA SAINDU. (Sing. o pl.). Santo(s) óleo(s). � Gantzudura saindua da sakramendu bat erieri 

ematen diotena gorphutzeko osagarria. Erlijione sainduko egien bilduma (1890), 7 (ap. DRA). Egin niozkan 

gantzudura sainduak [eriari]. Prop 1906, 12. 

gantzuera (Lar, Añ (G), H (V, G)), gantzura (Lar DVC 232). � "Untura, acto de untar" Lar. "Atzeneko 

gantzura, extrema unción" Lar DVC 232. "Unción" Lar, Añ. v. gantzudura. � Zerekin egiten dira ganzuera 

oek? Apezpiku Jaunak bedeikaturikako olioarekin. Ub 216. 

gantzugailu (L ap. A; Dv s.v. gantzugarri). � Bálsamo, ungüento. v. gantzugarri, gantzukari. � Gantzugailu 

baliosak. Dv Eccl 7, 2 (Ol lurrin, Ker usaingarri). Aiton amonak gantzugaillutzat / darabilte [muxar-gurina] 

zârtzaroan. Or Eus 88. Sorgin bat, lapiko andi bat gantzugailuz (ubientuz) ondo betea kaltzerpean ebala. A EY 

II 144. Gantzugaillu-ontzitxo bat. Berron Kijote 222. 

gantzugarri (Dv � A). � "Gantzugarri ou gantzugailu, matière servant à oindre" Dv. v. gantzugailu. 

gantzugin. � Perfumista. � Kedatz eta lurrin usaiez, / iñongo gantzugiñen auts usaiez. Ol Cant 3, 6 (Ker 

merkatarien usaingarriak lez). 

gantzukari (L ap. A Apend; H, que cita a Hm y CantIzp), ganzukari (A, que cita a Hm). �1. Ungüento, 

bálsamo. "Oleo" A Apend. v. gantzu, gantzugailu, gantzuki. � Zure beztimendek dute / mirra baten urrina: / 

aloes eta bai berze / ganzukari on fina. Hm 51s. Gantzukari saindua. CantIzp (ed. 1813), 5. Lasto-ganean 

aurkitu neban neure burua, txaplataz, orioz eta gantzukariz betea. Or Tormes 59. Arzurizko ontzi bat bete 

gantzukari. Ir YKBiz 157. Aren oñai muin egin zien ta gantzukariz gantzutu zizkion. Ib. 157. Gantzukariaren 

atxonaz bete zan etxea. Ib. 371s (cf. en nota: "Gantzukaria, usai oneko ur edo olio-gisa bat gorputzak 

gantzutzeko, igorzteko"). �2. "Ganzukari, engrasador (L)" Arch (ap. DRA). "Celui qui oint" H. 

gantzuketa. � Unción. v. gantzudura. � Gantzuketarako olioa. Ol Ex 29, 7 (Ker, BiblE gantzuketa; Dv, Bibl 

gantzudura, Ur untzio). 

gantzuki (T-L). � Ungüento, bálsamo. "Enduit" T-L. v. gantzukari. � Gantzukiak erosi zituten [Yesu] 

igurtzera yoateko. Ol Mc 16, 1 (Or gantzuki; Lç unguentu, He aromatak, TB, HeH likurta, Ker usaingarri, IBk 

gantzu, IBe ukendu). Gantzukien usaia. Or Aitork 225 (v. tbn. 249). Aintziñakoak onekin [basakararekin] egin oi 

zuten gantzuki berezia. Ibiñ Virgil 44n. 

gantzulari (Lar � H). � "Untador" Lar. v. gantzutzaile. 

gantzuleku. "Alipterium, [...] urean garbitu eta vel urean garbitu ondoko gantzu lekhua, vel solummodo 

gantzulekhua" Urt I 500. 

gantzupen. "Opération de l'onction, embaumement" Dv. 

gantzurrin. � Ungüento perfumado (sdos. prop. y fig.). � Ez isuri zure gogoan gantzurrin legunkari au. "That 

flattering unction". Amez Hamlet 118. 

gantzutu (G, AN, B, L, BN, S, R; SP, Urt I 527, Lar, Añ (G), Dv, H), ganzutu (G, AN, L, BN), gantzatu (Volt 

101, A Apend), gain(t)zutu, gaintzotu. Ref.: A (gantzutu, ganzutu); Izeta BHizt (gantzutu). � Ungir, untar, 

embalsamar; (en sentido fig.) bendecir; engrasar. "Oindre, graisser. Eztiz gantzutzea, oindre de miel" SP. 

"Apellar, untar y adobar las pieles, larruak, narruak gantzutu" Lar. "Lardar, lardear" Ib. "Opill polita eta 

gantzutua, gâteau joli et dont la croûte est rendue brillante pour avoir été frottée par quelque liqueur propre à 

cette effet (Echve)" H. "Beurrer (pâtis)" Lh. "Ihurtzi, untar. Urinekin ongi gantzutu" Izeta BHizt. � Tr. Bien 

documentado en los escritores septentrionales no suletinos desde comienzos del s. XVII; al Sur se introduce sin 

duda por influencia de Larramendi, al menos en el lenguaje religioso (cf. CatBurg) y su uso se mantiene con 

gran variedad expresiva en escritores de léxico cuidado del s. XX. Es más frecuente en los autores guipuzcoanos, 

aunque no falta en algunos vizcaínos (Añibarro, Iturzaeta (Azald 131), Azcue (PB 27), Erkiaga). La forma más 

empleada es gantzutu; gantzatu aparece en Añibarro (EL 2 223); gaiñtzotu en Iztueta; Aguirre de Asteasu emplea 


mende. 

393


ganzutu en el tomo 1.º (I 537; hay muchos ejs. en 535-538), y gaintzutu en el 3.º (III 278; 262 y 273 gainzutu). 

� Plazer duzu urinez ganzu zure botak detzadan? "Que j'engraisse". Volt 159. Non ene arima gantzu zazun 

zeure graziaz / nola gorputzaren gaña olibaren uriaz. EZ Man II 92. Aromatez gantzuturik. Ib. 45. [Erreginaren 

ur-isuriaz] busti zituen begiak eta gantzutu. Ax 410 (V 267). Hartaz binagrearekin egizue liga edo ahia, eta gero 

gantzu edo phereka hantura duen lekhian. Mong 592. [Begi ezkatak] ez baitzaizte eroriko, [...] non eztituzten 

gantzutzen estudioaren trabailluaz. ES 179. --Zerzaz ganzutua izan zan [Kristo]? --Espiritu Santuaren graziaz ta 

doaiez. CatBurg 18 (la versión de Mb decía unjitua; Legaz 15 ganzutua; Añ CatAN 23, CatLuz 12 unjitua). Olio 

bedeikatuarekin eria ganzutzen duela begietan. Ub 214. Estoke odolez ondo gaiñtzotua. Izt C 318. Gantzu zazu 

zure burua eta garbi begithartea, etzaitezen gizonei ager barurik zarela. Dv Mt 6, 17 (He, TB, EvL, HeH, Ur, 

Echn, Ol, Or gantzu(tu); Lç unkta, Ip bereka, Leon thorra, Ker usaingozotu). Mahometek erakutsi du yotzen, 

zaurtzen, hiltzen; Yesusek gantzutzen, sendatzen, pizten. Hb Egia 85. Apaizak apaiz-egiterakoan gantzuten diran 

bezela. JBDei 1919, 294. Urin-gesal harekin torra eta torra, gantzutzen dire bi emaztekiak. Barb Leg 141. Berak 

gantzutu nau onbearrai berri-ona emateko. Ir YKBiz 77. Egi gertatuaren beroz gantzutzen nuan Zuk zenekin 

zauri ura. Or Aitork 236. Zeruko pakez gantzutua degu errixka atsegiña. NEtx Antz 151. Izarren zelai gaiña, 

urdiñez gantzutua agiri zan. Erkiag Arran 182. Lur samiña, baiña oroipen gozoz gantzutua. Vill in Gand Elorri 

17. Gantzutu itzatzu inguruan buztiña leunarekin erlategiko zirrikituok. Ibiñ Virgil 108. Aretino gaizki-esaleaz 

oroitu naiz, idazlanak ez ezen, ia-ia neure burua bera ere horrela gantzuturik eta urrindurik ikusi dudanean. 

MIH 365. 

v. tbn. Gç 216. Lg II 177s. BertsZB 123. Jnn SBi 24. Ox 73. BiblE Mc 16, 1. Ganzutu: CatLav 231 (V 118). 

� (Part.). "Ungido" Lar. "Ganzutua, Cristo" VocB. � --Zer erran nahi da Kristo [...]? --Erran nahi da Ganzutua 

eta Sakratua. CatLav 49 (V 32). --Zer esan nai du Kristok? --Ganzutua edo unjitua. CatBurg 18 (la versión de 

Mb decía oleatua edo unjitua; la corrección es de Lar; Ub 41, Legaz 15 ganzutua, Añ CatAN 23, Gco I 158 

unjitua edo ganzutua, CatLuz 12 unjitua, konplitua edo ganzutua). Nola atrebitu haiz eskua ezartzerat Jaunaren 

gantzutuaren gainean? Lg I 298. Orobat ganzutuak izandu dira beste errege guziak: ta ortik dator erregeai 

Kristoak, ganzutuak, olioztuak edo unjituak deitzea. Ub 39. Jauna, entzunen tutzu zure gantzutuak / egun oroz 

egiten dauzkitzun botuak. Monho 162. Yaunaren Gantzutua (Kristo). Ir YKBiz 27. 

� (Part. en función de adj.). � Zaragi gantzutuen gaiñean iauzika ibilliz. "In pratis unctos". Ibiñ Virgil 90. 

� Bañar, rociar. � Haragizko plazer likhitzen ondoan zebiltzanak bikhe irakinaz eta sufre urrin gaixtoz 

gantzuturen dira. "Perfundentur". SP Imit I 24, 3 (Ch, Leon pulunpatu, Mst flanbatü). 

� Etim. De gantz + -zu + -tu, formado a la manera de urtzutu '(vino) aguado'. 

gantzutza. � Unción. � Haren ganik errezebitu duzuen gantzutza. TB 1 Io 2, 27 (Dv gantzudura). Nola 

gantzutzak berak irakasten baitauzkitzue gauza guziak. Ib. 2, 27. 

gantzutzaile (Urt, Lar, Dv, H). � Untador. "Aliptes, gudularien gantzutzaillea" Urt I 500. "Embaumeur" Dv. � 

Gantzugailua ta gantzutzaileak. A EY II 144. 

gantzutze (Lar). � "Unción", "untura, acto de untar" Lar. v. gantzudura. � Ganzutze bakoitzean eskatzen 

dioela Jainkoari, barka ditzaizkala eriari bere gorputzeko zati [...] bakoitzarekin egin dituan bekatuak. Ub 214s. 

Kristar guztiak gantzutze deun orren bidez, goitasun apaiztar bat bezela artzen dute. JBDei 1919, 294. 

ganu. v. gano. 

ganugari. "Superabundancia" Lar. 

ganuki. "Tope, la parte superior" Lar. "Tope, el punto en que consiste algo" Ib. 

ganustar. � "Mundano, por el hombre profano" Lar. "Profano" Ib. "Secular, seglar, no religioso" Ib. 

"Aseglarado" Ib. "(Los del) siglo, ganustarrak" Ib. � Bere amorio ganüstarra. Egiat 67. 

ganustu. "Secularizar alguna cosa eclesiástica, [...] ganustu, ganutsitu" Lar. 

ganuts (Lar � H), ganutz. � "Siglo, mundo profano" Lar. "Mundo, hombres profanos" Ib. "Profanidad, 

profanía" Ib. � Zergatik ganutz onetako semeak zuhurragoak dira beren kastan, argiaren semeak baño. Brunet 

Lc 16, 8 (Lç mundu, Oteiza siglo). Borondatea ontasun eta onorea adiskide eta etsaiai, donedeari eta ganutzari 

(siglo). Ag Lar 559. 

ganutz. v. ganuts. 


mende. 

394


ganuztai (Lar � H). � "Arco triunfal" Lar. 

ganxingor. v. gantxigor. 

ganzapata. "(Zapatos) papales, los grandes que se calzan sobre los ordinarios, ganzapatak" Lar. 

ganziri. v. gainziri. 

ganzta. v. gazta. 

ganzur (Lar � gantz- H). � "Mollera, el casco más alto de la cabeza" Lar. "(Ser duro de) mollera [...] ganzur 

gogorrekoa" Ib. "Sinciput, os du sommet de la tête" H. 

gañabeta. v. ganibet. 

gañatu. v. geinatu. 

gañelardita (det.). � "Acutiarii, [...] gañepitak, gañelarditak" Urt I 124. 

gañepit(a). v. gañelardita. 

gañga. v. ganga (5). 

gañibita. v. ganibet. 

? gañitu. � � Berrog[e]ita bidena nianin kunplitü / ene xangriak zeistan sobera gañitü . 'Les 

chagrins m'excédèrent par trop'. Etch 186 (como comenta el ed., o es de fr. gagner, o, más probablemente, se 

trata de un errata por gañtitu (v. gainditu), lo que conviene sin duda más al sentido, si bien no hay otro 

testimonio de este verbo en Etchahun). 

gao. v. gau. 

gaho. v. 3 garo. 

gaolan. "Gaolan dabil (AN-larr), egun osoan alperkerian dagonaz esana" Inza EsZarr 146. 

gahondo. v. garondo. 

gapar. v. 1 kapar. 

gapio. v. gapirio. 

gapirio (V-gip, L, BN-baig; SP, Deen I 375, Dv (-ph-), H (+ -ph-)), kapirio (V, G; Aq (AN), Lar, Añ (V)), 

gapio, gapiru, kapilio (V-arr), kapiron (R), kapiru (Sal), kaprio (B). Ref.: A (gapirio, kapirio, kapiron, kapiru); 

AEF 1926, 74; Iz ArOñ (kapíixo); Elexp Berg (gapirio, kapirio); Izeta BHizt2 (kaprio). �1. "Chevron" SP. 

"Xabalón, xabalcón, el madero que se tiende desde la viga maestra en el tejado" Lar. "Viga, cabrio" A. 

"Viguetas, kapilioak" (V-arr) AEF 1926, 74. "Kapíixo, maderas menores para coser en ellas las tablas" Iz ArOñ. 

"Gure etxeko tellatuko kaprioak ongi inek" Izeta BHizt2. Cf. LzG s.v. capirios. � Eure begiko gapirioari ez 

atzaio ohartzen? Lç Lc 6, 41 (He, Dv laza, TB, Leon ernaia, Oteiza, IBe (h)aga, Brunet, Ol, Or, Ker, IBk 

(h)abea). Gure etzeen kapirioak zedrozkoak dira. CantCS (V) 1, 16 (G olkai). Bakoitzaren izena estaliko 

kapiriuan izkiribitu zien Santuak. Bv AsL 77. [Teilatuaren] laza, gaphiru eta taula guziak. Prop 1892, 114. 

[Zubia] doi-doia zehe bat zabal den gaphirio bat urak ederki higitzen dituen phaldo batzuen gainean ezarria. 

Prop 1902, 181 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Taula tzar irindu, gaphio zizkatu. EskLAlm 1910, 8. Tellatupeko 

ool eta kapiriotañoko guziak. Ayerb EEs 1915, 261. Trebeseko habe lodiari datxizkola gapirio-lerroak. JE Ber 

59. Teilatuko gapirioak. Ib. 21. Sapaitik zearka dijoan gapirio-muturretik. TAg Uzt 88. Kabia tellatu-egaleko 


mende. 

395


gapirioetan. Ib. 11. �2. "Pórtico de la iglesia (BN-lab)" Lander (ap. DRA). �3. Garfio. � Ontzigizonak, iskillu, 

aiotz, aizkora ta Probenzatar gizajoak eskuan gapirioa. 'Grappin en main'. Or Mi 9. Itsatsi zitzaienan gapirioa 

bezala. Ib. 12. 

gapiriogai (SP � H). � "Propre à faire un chevron" SP. 

gapiriotu (SP, sin trad.), kapiriotu (Lar � Chaho). � "Encabriar" Lar. v. gapirioztatu. 

gapirioztatu (SP � Chaho y H). � "Chevronner" SP. v. gapirioztu, gapiriotu. 

gapirioztu. "Xabalconar" Lar. "Xabalconado, gapirioztua" Ib. v. gapirioztatu. 

gapiru. v. gapirio. 

gapoin. v. kapoi. 

gapoindatu (-ph- Dv), gapoinatu (T-L). � "Chaponner" Dv. v. kapoitu. � Hiru hilabethetan gaphoindatzen 

dira oilaskoak. Dv Lab 290. 

gar (V, G-azp-nav, AN-ulz-ilzarb-olza, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc, Mic 7v, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, 

Gèze, Dv, H, VocB), kar (L (kh-), BN-baig; Volt 79, SP, Deen I 330, Urt I 88 (kh-), Lar, H (+ kh-)). Ref.: A 

(gar, kar); VocPir 93; Bon-Ond 137; Lrq; Iz ArOñ, Als, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Llama. "Garrak egotzi, 

llamas echar" Lcc. "Gar o garra [...] llama de fuego" IC I 483. "Flamme" SP. "Remarquons que dans gar le g est 

aspiré, ce qui équivaut presque à khar, et c'est par ce dernier mot que les Basques rendent le sens de 'zèle'" Dv. 

"Garra ditxeko, il est en flamme" H. "Kharra, rarement employé pour flamme materielle" Ib. "Autuak su hartu 

eta egundoko garrak etara zittuan" Elexp Berg. Cf. Arzam 246: "Miguel Periz de Garriz (1350); Remiro de 

Garriz (1362); Semen de Garra (1380)" y Arzam 250: "Martin de Garro (1379); Arnaut de Garro (1390); Pere 

Arnaut de Garro (1409)". � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Emplean gar los autores 

meridionales (aunque hay algún ej. aislado de kar en Larramendi (Gram 391) y Moguel (CC 220 y 231)), los 

suletinos (incluido Oihenart) y los bajo-navarros orientales Dechepare, CatLan y López. Hay tbn. gar en algunos 

labortanos y bajo-navarros occidentales, coexistiendo en casi todos con k(h)ar, que es la forma más usual. En 

Moguel encontramos además algunos ejs. aislados de gaar (PAb 124 y CC 230). En DFrec hay 43 ejs. (2 sept.) 

de gar y 8, septentrionales, de kar. � Ifernuko garrian / sekulako suian. E 53. Zeinek baititu begiak suaren 

garra bezala. Lç Apoc 2, 18 (He khar, TB, Ip, Ur (G) su gar, Dv gar). Suaren karraz. Mat 285. Khar biziaz [...] 

xixkalduak. EZ Man I 111. Bolbora soñutiak / eta artifiziozko khar ezin iraungiak. Ib. 103. Su beroan, gar 

eternalean. Ax 599 (V 385) (v. tbn. en la misma pág. khar). Amoriozko khar biziez erretzeko. SP Imit IV 17, 3 

(v. tbn. AA I 455, Dv LEd 241 amodiozko gar). Ifernuko khar handia. Gç 104. [Arima miserablea] khar handian 

bethi ziagok / eta bethi nigarretan. Ib. 163. Khar-leze hau. Ib. 167. [Xirioaren] garrak. Bp I 144. Khe gabe ezta 

kharra altxatzen. Ch III 49, 2 (Mst gar). Aita San Agustiñen biotzari sua eta garra darion artean. Lar SAgust 16 

(v. tbn. AA III 289 sua ta garra zeriola). Sutegiko ikatz ondo erriaz gar baga irakiten. Mg PAb 131. Suzko toki, 

garra ta garra darion onetan! Añ EL 2 37. Odei-tartetik altxatzen zan su eta gar-antz eder bat. Lard 79. 

Pasazatzu garrian biluen khentzeko. ECocin 7. Danak urturik Jainkozko amore garretan. Aran SIgn 211 (v. tbn. 

Azc PB 130 amore-gar). Kandela baten gar ariña. Arr May 50. Garrek laster hartu zuten egur meta. Jnn SBi 

161. Suaren gar isiotu eta galdatuetatik. Itz Azald 85. Josek etzuan su bearrik gar bizian gori gori egoteko. Ag 

G 243. Begi urdin garrez betherikako zuhail hek. JE Ber 34. Gar biziek [..] sutegian. Mde HaurB 6. Sutondoko 

garrak. Erkiag Arran 13. Garra darixola [...] ez amorro gutxikin. Etxba Ibilt 476. Eguzkiak [...] / lurra 

kixkaltzen du [...] / gar eta su. NEtx LBB 258. Bihotz sutsu haren garra ez da oraindik ilaundu. MEIG II 87. 

Gizonen hitz sutsuek, gora-goraka garraren irudiko dabiltzanek. MEIG IX 96. Benveniste-ren artikuluak ukitu 

ere gabe, garartean pasatzen balitz bezala, uzten duena ilunbetik argitara dakar. MEIG VII 109. 

v. tbn. (Para autores septentrionales): Zby RIEV 1908, 287. HU Aurp 197. Zub 112. Zerb IxtS 58. JEtchep 64. Xa 

Odol 315. 

� Etxe-kharrean nagoela / zeruan dut erresuma. [Purgatorioko arimaren auhenak]. Gç 157. 

� Rayo (de sol). � Zeruko intza ta euria ta eguzkiaren garra lurrean gari biurtzen dituenak. A Ardi 120. 

Iguzkiaren garrak [...] / urhean daduzka mendien bizkarrak. Ox 165. Eguzkiak bero garra. "El sol despide con 

ardor sus rayos". Or Eus 295. Arturik eguzki-garra. Ib. 220. Sutua nola gauerakoan iduzki garrek zerua. Iratz 

149. Eguzkiek [...] / ene soin haur [...] / garrez jo lezaten. Mde Po 53. 

�2. (V, BN, S), kar (L, BN, S; kh- Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, Dv, H). Ref.: A (gar, kar); Lh (khar). 

Fervor, ardor, pasión, entusiasmo, celo. "Zèle, volonté ferme" VocBN. "Khar ematea, exciter le zèle, l'ardeur" 


mende. 

396


Dv. "Etzutela gar bera othoitzetan (AR)" H. "Entusiasmo" A, que cita el ej. de Ezale. "2.º fièvre. Syn. sukhar. 3.º 

zèle, ardeur. Beha zozue langile horri: zer kharra! regardez cet ouvrier, quelle ardeur! 4.º désir. Haren ikhusteko 

kharrak darama, il est déterminé par le désir de le voir" Lh. Cf. SU ETA GAR. � Khar handirekin othoizten 

zuten. EZ Noel 118. [Ene artizarra] erakutsu zutan den garra / eta zure bihotz gora. O Po 45. Amatasunaren 

karraz / Birjina zara xahu. Hm 91. Khar eta zelo gehiago duenak bide gehiago egiñen du berthutean. Ch I 25, 4. 

Guduan haritzera ahalik deliberazione eta khar handienarekiñ. He Gudu 37. Jangoikoarekiko daukan garra. Lar 

SAgust 14. Othoitzaren kharrean zatzala, transfiguratu izan zen. Lg II 167. Ume txikarrak [...] [ipuiñak] enzun 

daruezan garraz. Mg PAb 96. Aserratzen denean bizitasun edo gar puska bat agertu arren. Gco II 47. 

Jainkoaren zerbitzuko khar handirik gabe bizi. Dh 140. Gar geiago emoten deutsula izkune txarren bat 

garbituteko. Añ EL 2 22 (EL 1 19 mugietan zaituala obeto). Khar berri batekin emaiten debozione huni. MarIl 2. 

Khar handirekin pederikatu. Jaur 401. Zelako gurari ta garra daukazun [...] ikusteko [...]. Ur MarIl 19s. Haren 

kharreko aphez guti. Hb Esk 142. Jakinen dute ni naizela Jauna, ene kharrean mintzatu naizena. Dv Ez 5, 13 

(BiblE bihotz-minduta). Iñazio Loiolakoaren karitateak sobera khar zuen. Laph 119 (48 gar). Amorio onen 

garrak. Bv AsL 18. Eta halako khar sainduarekin eman zen bere [...] lanari. Jnn SBi 104. Biztuago egiten iakan 

[...] Batxiganako garra. A BGuzur 118. [Jainkoak emana zion] kar bat ongiarentzat. HU Aurp 107. Otoitz, 

danok biotz-garrez. Jaukol Biozk 64. Maitasun-garra / Euzko-Goguan ezarri. Enb 64 (v. tbn. en contexto similar 

A Ardi 119, Jaukol Biozk 35, Etxde JJ 62, Basarri 2, BEnb NereA 91 maitasun gar; Etxba Ibilt 458 maitetasun 

gar; Etxde JJ 222 maitasunezko garra; KIkG 84 maite-gar). Ardura ta gar andiagoaz lan egiten. Eguzk GizAuz 

172. Bazinuke aski kar [...] ixurtzeko bertzentzat odola. Iratz 173. [Misionestek] beren jakitate eta kharraz 

salbaiak [...] ematurik. Zerb IxtS 110. Gazteak etzuten beren ezkutu-gar ura somatzerik nai. NEtx Antz 157. 

Ondartzetara joateko gar, zaletasun eta moda ori. Erkiag Arran 121. Zituen indar eta kar guziak gogoeta 

horietan galtzen zituen. JEtchep 89. Adiñak sortzen dauan aragi-gar. Erkiag BatB 136. Aragi-griñaren garra. 

MAtx Gazt 88 (v. tbn. Ibiñ Virgil 99 griñaren garra). Kar berarekin mintza zitzaizkidan. Xa Odol 322. Ama 

Handiari ekartzen zioten kar samur sakon bat. Lf CEEN 1973, 129. Gaztetan [...] sasoiaren kemena eta garra 

gainezka zerionean. MEIG VIII 93. 

v. tbn. Mst III 52, 3. CatLan 107. Ezale 1897, 15a. Lab EEguna 86. Lf Murtuts 48. Mde Pr 261. Onaind in Gazt 

MusIx 146. Ibiñ Virgil 99. Casve SGrazi 134. K(h)ar: Mih 112. JesBih 418. Elzb PAd 48. Arb Igand 123. Lap VI 

(V 1). CatJauf 64. Lander RIEV 1910, 604. Ox 91. JE Ber 68. Zub 47. Ardoy SFran 137. 

�3. (Lar, H). "Rabanillo en el vino, garra, garratxa" Lar. "Raspante, raspantillo de el vino, garra, gartxoa" Ib. 

"Verdín, verdina, latxa, garra" Ib. "Garra, le brûlant, le piquant, l'aigre, etc., au goût. Syn. gartxua" H. v. 1 

garratz (6). 

- GAR EGIN. Arder, producir llamas. � Egur hezeak egiten du gar eta egiten du nigar. Ax 501 (V 323). � 

Arduaren [...] espiritua ikusi al dezu beñere su eman ta garretan? Ura gar polita egiten du! Bil 158. Ene 

Jaungoikoa, zergatik ez det nik gar egiten su onetan? Ant JesBi 111. 

- KAR-EMAILE. "Celui qui excite, échauffe le zèle" Dv. 

- GAR EMAN (S ap. Lh; kharreman Lecl). "S'embraser" Lecl. "(Foix), embraser" Lh. 

- GAR-ISATS. Cola, estela de fuego. � [Mari-Gaiztok] suzko bola bat dirudi aidean dijoanean; gar-isatsa 

dariola dijoa. NEtx Antz 12 (v. tbn. 13). 

- KAR-IZAR. "Stella comans, kometa [...] kharizarra" Urt V 390. 

- GAR-JARIO. Llameante. � Begi gar-iarioak. Ibiñ Virgil 103. 

- GAR-META. "Garmeta (L-ain; FSeg), llamarada grande, columna de fuego" A. � Kolko barruan sortu yakan 

illentia egundoko sumendi ta gar-meta biurtu. Erkiag Arran 102. 

- GAR-MORDO. "(G-to), llamarada grande, columna de fuego" A. 

- KARPE (SP sin trad.). (En casos locales de declinación). Bajo las llamas. � Bañan halako zoririk eztukegu 

batere / ezen behar dugu egon kharpean bethiere. EZ Man I 114. 

- KARREKIN. Con fervor, con anhelo; fervientemente. v. GARREZ (b). � Nork hanbat artharekiñ eta 

kharrekiñ obeditzen [...] nau? Ch III 3, 3. Bizitze izpiritualari kharrekin lotzen zaizten presunetan. He Gudu 63. 

Nolako fidantzia eta kharrekin ez dio berehala ihardetsten. Lg II 295. Jinkoak nahi du haren bidetan karrekin 

ibil gaiten. Mih 37. Othoitz dezagun kharrekin. MarIl 95. Egin ditzagun kharrekin gure barurak. Jaur 104. Lehia 

eta kharrekin desira dezagun [...]. Ib. 117. 

- GARRETAN. a) En llamas, ardiendo. Cf. A Morf 582: "'En la mano, en casa, en el mercado' decimos sin esa 

ta: eskuan, etxean [...], a diferencia de sutan al fuego [...], garretan en la llama (c), ketan en humo". � Tr. El 

único ej. de garratan se documenta en Añibarro (EL 2 57). � Zuen faltaz gehiago eztaudezen kharretan / baña 

zerurat iganik othoitz debotenetan. EZ Man I 124. Eta halaber ikhusten du / ene bihotza kharretan. Gç 122. 

[Sua] kharretan emanen da. He Gudu 111. Sirakusa güzia garretan ikhusi zianian. Egiat 266. Luxurijaren suba 

garretan eukiteko. fB Olg 47. Su bethi garretan zaudena. JesBih 439. [Nere biyotzeko amoriyua] garretan dago. 

Bil 158. Garretan ezarzü eta erra ezazü ene bihotza. CatS 80. Jaunak garretan jarri zizuan / biotz-barrenean 

sua. Jaukol Biozk 34. Andrea zen ikaretan. / Labe-haga su-garretan. Etcham 204. Orriak azken-garretan dagoz / 

udagoengo urretan. Gand Elorri 200. Ezin eban gorde erebixan amorrua [...]. Eta barrutik garretan [...] ekin 

zetsan [...]. Etxba Ibilt 486. Zerua garretan zegoen, airea txoriz josia. MEIG I 60. v. tbn. Dv LEd 161. Jnn SBi 


mende. 

397


81. AB AmaE 132. Ldi BB 116. TAg Uzt 8. Mde HaurB 97. Zait Plat 35. 

� Itz guztiak Jainkozko maitasun-garretan irtetzen zitzaizkion. A Ardi 119. Ez al dago or ba Jesus / maitasun 

garretan? Jaukol Biozk 103. Erromesa an gelditzen da / bijilirako yoran-garretan. SMitx Aranz 136. 

b) "Garretan. A todo vapor; caminar de prisa" Ort Oroig voc. 

- GARREZ. a) En llamas. v. GARRETAN. � Guztiarekin daudela kharrez gori labean. EZ Man I 113. Eguzkia 

lo, illargia ta izarrak garrez. AB AmaE 375. b) Con fervor, fervientemente. v. KARREKIN. � Gure bihotz 

tristeak zuk / ditutzu konsolatzen, / izialdura handitan / zuk kharrez animatzen. EZ Noel 143. Iarraikitzen 

atzaiola / kharrez berthuteari. EZ Eliç 121 (v. tbn. 360). 

- GARREZKO. Llameante; ferviente. � Suaren kharrazko mihi batzuekin. EZ Noel 118. Kharrezko leze huntan 

/ dire gustiak urthu. Gç 166. Amudio karrezkoak. Ib. 81. Suzko eta kharrezko jokho eta habarrots izigarrietara. 

ES 175. Suz ta garrezko ibai andi. Cb Eg II 120 (Dv LEd 216 su eta garrezko; v. tbn. suz ta garrezko en Cb Eg II 

106 y CatV 92). Suz ta garrezko gogo erasegiak. Cb CatV 92. Inozentziazko eta kharrezko denbora bat. MarIl 

XXII. Eguzkiaren antzeko tximist garrezkoak. AB AmaE 111. Garrezko mintzaldiz. Iratz 138. 

- GAR-SU. � Naiak âl eman; / irabazteak, gar-sua. "La victoria le enardecía". Or Eus 399. 

- GAR-ZIRRISTA. Lengua de llama. � Zerbait pindar bazitaiken beraz ene baitan, bainan biziki ahula. 

Ufatuaren bortxaz zaizko artetan gar zirrista batzu atera. Xa Odol 34. 

- ODOLEZ ETA GARREZ v. odol. 

- SUAK ETA GARRAK HARTU, SU ETA GAR. v. su. 

- SU-GAR. v. sugar. 

1 gara (V, G; Lar, Añ (V), LE Urt voc, Lcq 36, H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. �1. "Tallo en las 

lechugas y otras hortalizas que por crecidas van espigando" Lar. "Cima, tallo de cardo, kardaberaren gara, lilia, 

txortena" Ib. "Bretones de berza, (V) aza garak" Añ. "Gara o garia, brotes, bretones o vástagos" Ast Disc 621. 

"Escapo, bohordo, cierto tallo herbáceo. Arbigara, escapo del nabo. Azagara, escapo de la berza" A. "Gára bat, 

[...] arbígaraak" Iz ArOñ. "Gailleguak arbi-garak (grelos) jateittue. Aurten kipulei garia ein jakue" Elexp Berg. 

Cf. LzG: "Gara, brote en las plantas (Cicujano)", y Baraib 141: "Gara, brote". Cf. artagara. � Ereitean, berriz, 

izango dan landare betea ez duzu ereiten azi utsa baizik; [...] Eta Yainkoak gara ematen dio nai dunez; azi 

bakoitzari dagokion gara. "Corpus". Ol 1 Cor 15, 37 (Or QA 200 gara; Lç, He, TB, Dv, Ker, IBe, Bibl 

gorp(h)utz). �2. "(V-arr-oroz), punta de leña" A. �3. (V-ger-ple--m ap. A), gare, garo (V-ger-ple-m ap. A). 

"Flor de maíz" A. v. 3 garba. � [Artoak] ematen ditu oparo orria, gara eta zorroa abereentzako janari, makilla 

ongarritarako, koskola su egiteko. Izt C 29. Artoa, masalastoa, garea, koskola, artobizarra. Ib. 234. Birjiñen 

gara lirain. 'Esbelta flor de vírgenes'. Gand Elorri 130. � "Gararik garara, de año en año (de flor a flor)" J.M. 

Zabala ms. (ap. DRA). � Flor. � Garuaik zelan azten diran begiratu. Arriand Lc 12, 27 (BiblE loreak). 

- GARA BETEAN. � Gure euskaltzaletasunaren enborra usteldu ez dedin [...] emen dugu maskal-adar bat 

sendorik eta garabetean, gure aldizkaria, alegia. Zait EG 1954 202. 

- GARAN. Espigando. � Loran zan mertxika, garan zan landara. "La planta que espigaba". Laux BBa 134. 

- GARA-TOKI. "Tallar, tierra con las plantas que ya han empezado a tallecer, garatokia" Lar. 

� Etim. Para su relación con la familia de preindoeuropeo *kal-, v. BAP 1961, 357. 

2 gara (V-ger-gip ap. A). � (Partícula comparativa de igualdad). "Aitaren gara egin da semea, el hijo se ha 

hecho tan alto como el padre (FSeg). [...] Según FSeg, la elevación que denota gara puede ser no sólo de 

estatura, sino de riqueza, talento, etc. Orren gara bada, es tan alto, rico, importante como ése" A (la definición 

que da Azkue encabezando estos ejs. 'desarrollo de la vida', no parece correcta). v. goara. � Ontasunak eta 

anditasunak eskaketan deuskuben gara. 'Como su Bondad y su Grandeza nos lo piden'. msOñ 78v (v. tbn. 229r). 

Memoriari [sic ¿por |2-ara?] ekarri aldaikian gara. 'Conforme pueda traerlo a la memoria'. Ib. 143r. Etaraten 

dabe Meza Santubaren erru oneitatik bakoitzak bere lagiña..., bakoitzak al daben gara. Ib. 193r. --Zenbat 

irabazten dozu emen? [...] --Biziteko gara (V-ple). (Comunicación personal de L. Akesolo). 

- DUIN GARA. v. duin (3). 

- GARAKO (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. a) (Adnom.). "Bi seme dauka, egingo diran garakoak (V-gip), tiene dos 

hijos ya desarrollados completamente" A. "Egingo diran gárakuak eindda daoz: se dice de los jóvenes: estatura" 

Iz ArOñ. b) "Garakoa egin daiteanean ondo gizon asarrea izan bear jok onek (V), cuando llegue a su desarrollo 

éste ha de ser un hombre bien fuerte" A s.v. asarre. "Garako, adulto" A Apend. v. GARERDIKO (s.v. garerdi). 

� Amezketar gizaseme garako geienak. A Ardi 131. Garako gizonok, sena izaten, orren adiñekoengandik ikasi 

bear ote dugu, ba? Zait Sof 181. Geroago, garako emakume izan dedinean. Zait Plat 42 (v. tbn. 52). Gogo 

goiztar eta gaztea garerdiko eta garako bilakatuz ari zalarik. Ib. 113 (v. tbn. 89). Eladeko gizakume argien 

artean, Sokrate garako gizona bailitzan ageri da. (Interpr?). Ib. 81. c) Esker onez egin dizkidanaren ordain, 

garako esku-erakutsia eman gogo diot. 'Una recompensa tangible'. Zait Sof 148. 

� Etim. Para su origen en gogara, v. PT 302s. 


mende. 

398


3 gara (T-L). � Estación ferroviaria. "Gare" T-L. � Burdin-bidez [...] Hendaiako garan. HU Aurp 93. Treineko 

leiho guzietarik, garako ondoetarik, denak beira. Barb Sup 48 (158 garan edo gelditokian). Burdin-bideaz [joan 

behar harat]; eta garalat jautsi orduko [...]. JE Ber 12. Hantxet zagon mutikoa [Tolosako] gararen aintzinean 

[...]. Bere balisa handia sahetsean zuen. JEtchep 79 (v. tbn. 78 et passim). 

gara. v. 1 hara; garai. 

(garabasta). "Estopa" Baraib Voc. 

garabato. �1. "Garabato" Lar. �2. "Garabato, atractivo, garabatoa, ekarrairea" Lar. 

garabi (SP � Dv, H y A), garabiri (SP � Dv). � "Garabia, grue à lever matériaux" SP. � Garabi besoluzeak. 

Anab Don 51. Kaia ontzi ta gauzez bete-betea zegoan [...]. Iñon diran soka, garabi ta biltokiak. Anab 

Poli 52s. [Bilboko ibaiako] garabi beltzek eta huntzi-aga ori ta zuriek. Osk Kurl 124. En DFrec hay 4 ejs. de 

garabi. 

garabik, garabez, garabek, garabetan. v. garau (2). 

garabiri. v. garabi. 

garadaiska (Lar � Lcq 137, Izt C 44, H). � "Armuelle, hierba u hortaliza" Lar (donde la grafía -iska está 

probablemente por -xka). "Arroche" H. 

- GARADAISKA TZAR. "Vulvaire, plante" T-L. 

- GARADAISKA ZURI. "Garadaizka zuri (msLond), ceñiglo, chenopodio blanco" A. 

garadi. � Helechal. � Garadi zabalean. "En el helechal". Or Eus 247. 

garagaerri (Ae ap. EI 384). � Campo sembrado de cebada. 

garagar (gral.; Lcc, Volt 101, SP, Urt I 536, Ht VocGr 394, Lar, Añ, Izt C 44, Arch VocGr, Gèze, Lcq 172, Dv, 

H), garar, garragar (V-gip; Mic 6r). Ref.: A; VocPir 645; Bon-Ond 149; Alth Bot 15 (gaagar); ZMoso 47; Lrq; 

Iz Als, Ulz, R 307; Etxba Eib; CEEN 1970, 342; Gte Erd 211; Elexp Berg; EAEL 390. �1. Cebada. "Orge" SP. 

"Al asno muerto, la cebada al rabo, astoa illa danean, garagarra buztanean" Lar (v. tbn. s.v. acebadarse). 

"Garagarreko, qui appartient à l'orge. Garagarreko gaitza ez da ogira heltzen, la maladie qui atteint l'orge ne 

s'étend pas au froment" Dv. "Gure baserrixetan zaldirik ez danetik, geixenetan garragarrik ez da eraiñtzen" 

Etxba Eib. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. Hay garar en Lazarraga y 

garragar en Micoleta. � Pedro Iñiguez de Garagarza (1353). Macurssola, Guaragarze. (1150). Arzam 246. � 

Hirur xenika garagar. Lç Apoc 6, 6 (He, TB, Dv, Ur, Ip, Ol garagar). Ez ara eroan, barrundiarra, / frutarik; / 

Nafarroarik / jatsi ze bidi gararrik. Lazarraga 1202r. Oloa eta garagarra. "Orge". Volt 156. Garragarra ezarri. 

"Dar cebada". Mic 14r (cf. Mic 7r: "julio mes, garagaril"). Haizaturen du bere garagarra eta landan etzanen da. 

Lg I 247. Astoari garagarra il ezkero. Zav Fab RIEV 1907, 535. Garagar gitxi egiten da Gipuzkoan. Izt C 29. 

Garagarrak itaitutzeko sasoia. Lard 160. Neguko garagarra [...] eraitea. Dv Lab 208. Belhar ephaiteak, zekhale 

eta garagar biltzeak. Ib. 207. Garagarra berdetzen eta liñoa aletzen zeudelako. Ur Ex 9, 31 (Urt, Ker garagar). 

Garagar-ilean [...] garagarra ebagi. Azc PB 288. Igitariak, garagar xorta gañean upelak [...] xurgatzen. Or Mi 

82. Asto illari garagarra emon buztanetik. Baiña ezin biztu. And AUzta 98. Garagarrez egindako edaria. Ibiñ 

Virgil 102. 

v. tbn. Mb OtGai III 267. Mg PAb 149. VMg 98. AA II 193. It Fab 135. Mdg 127. Ag G 113. StPierre 23. Muj 

PAm 69. A BeinB 84. Jaukol Biozk 24. Eguzk GizAuz 135. Etxde JJ 62. BEnb NereA 46. 

� Cerveza. v. garagardo. � Irakiten duten edariak, ardoa, garagarra, sagardoa t'abar. Ayerb EEs 1916, 14 

(cf. 15 garagardo). 

�2. (V-ger-ple-arrig ap. EI 314). Julio. v. garagarril. � Noviembre (?). � Garagarraren lendabiziko / goizian 

[...] [Balentin Berriotxoaren] bizitza laster izan da / martirizatuta illa. Xe 375 (cf. tít. 367: Balentin Berriotxoa, 

Zenturian martirizatua, 1861garren urtian, santu guzien egunean). 

�3. "Hombre vigoroso, vivamente alegre (BN)" Lander (ap. DRA). Cf. garagarzu. 

- GARAGAR-AHI (Lar, H). "Alexijas, puches que se hacen de cebada, agua y sal, garagarraia" Lar. 

- GARAGAR-HAIZETZE. Acción de aventar la cebada. � Gaur arratsean larrañean garagar-aizetzea du. Lard 

161. 

- GARAGAR-ALE. Grano de cebada. v. GARAGAR-GARAU, G.-BIKOR. � Garagar-ale mardulak erein 


mende. 

399


genitun ildoetan. Ibiñ Virgil 46. 

- GARAGAR-BELAR (Lar; g.-berar Izt C 44). "Alcacer, más comunmente por la cebada en yerba" Lar. 

"Herrén" Ib. "Herreñal, garagar belarraren lurra, soroa" Ib. 

- GARAGAR-BIKOR. Grano de cebada. v. GARAGAR-ALE. � Gari-bikorrik naiz garagar-bikorrik agertzen 

bada, urte gura garitsua edo garagartsua izein da. A Aezk 212. 

- GARAGAR-BURU. Espiga de cebada. � Igitariai erortzen zitzaiezten garagar-buruak bilduko zituela. Lard 

160 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). 

- GARAGAR-BURUSI (Lar, H). "Cebadera, manta de galereros para dar el pienso al ganado" Lar. 

- GARAGAR-EDARI (Lar, H). "Hordiate, bebida" Lar. "Garagar-ura, -edaria, eau, tisane d'orge, orgeat, 

décoction d'orge" H. v. GARAGAR-UR. 

- GARAGAR-ELTXO (Lar, H). "Palomilla, una mosca pequeña, que se cría en la cebada, y se pierde" Lar. 

- GARAGAR-GARAU. Grano de cebada. v. GARAGAR-ALE. "Aragongo uri batzuetan garagar-garauak 

erabilten dabez [garitzak osatuteko] (V-m?)" A EY IV 240. 

- GARAGAR-IRIN. Harina de cebada. � Zahiarekin eta garagar irinarekin. Dv Lab 260. 

- GARAGAR-KOSTAL. Costal de cebada. � Ez ziran nerekiko / arrotzeko galak / bizkarrean zituen / garagarkostalak. 

It Fab 134. 

- GARAGAR-JAKI. "Farro" Lar. 

- GARAGAR-JALE. (El) que se alimenta de cebada. � Alfitófago, antropófago [...] e.a. esan beharrean 

garagar-jale, giza-jale [...] esango genuke. PMuj in MEIG I 93. 

- GARAGAR-OGI (SP). Pan de cebada. "Pain d'orge" SP. v. GARAGARREZKO OGI. � Su-azpian erretako 

garagar-ogi bat. Lard 129. Bortz garagar ogi. Dv Io 6, 9 (EvS, Itz Berb I 133, Ir YKBiz 210, Ol, Or, Leon, Ker 

garagar-ogi; LE bortz ogi ordioskoák). 

- GARAGAR-OLA. "Garagarrola, cervecería (fábrica)" M. Oñatibia Baserria 85 (ap. DRA). 

- GARAGARRA(K) IRABAZI (V, R-uzt), G. EGIN (V-m-gip), G. ATERA (V). Ref.: A; Etxba Eib; Zubk Ond; 

Elexp Berg. "Garagarrak irabazi (Vc, R-uzt), garagarrak atara (V), dar corcobos. Litm. ganar o sacar cebadas" 

A. v. tbn. A EY III 333. "Garragarrak egin, se dice de los vuelcos y las volteretas que dan las caballerías sobre 

su dorso. Astuari garragarrak eittia etorri jakon burura plaza erdi erdixan" Etxba Eib. "Garagarrak egin, astoa 

beian, arrastaka ibilli: revolverse en el suelo" Zubk Ond. "Garagarrak irabazi: astoak, hankaz gora, jira eta 

bira egin ohi duen jolasa" Elexp Berg. "En el Eusk. vulgar actual, garagarra irabazi (litm. ganarse la cebada), se 

aplica en sentido traslaticio a quienes están tumbados sin hacer nada" Eleiz RIEV 1926, 470. � Zelaiko 

itzalpean, astaemeak garagarra irabazten zun bitartean, jauzika zoroak zerabiltzkin astakumeak. TAg Uzt 153. 

[Astoaren] garagarrak egin bearra! Aren aparejuak apurtu ta autsezko odei baltz-lodiak zerurantz bialdu 

bearra! Bilbao IpuiB 22. Alperkerian etzanda makiña bat gizon "garagarra" irabazten. Anab Aprika 94. 

Nahiago zukean arek [astoak] garagarrak irabazten astea. NEtx LBB 182. 

- GARAGARREZKO (SP, Lar, Dv). "Qui est fait d'orge" SP. "Cebadazo" Lar. "Acebadamiento, garagarrezko 

iguia" Ib. 

- GARAGARREZKO OGI (Dv). Pan de cebada. v. GARAGAR-OGI. � Borz ogi garagarrezkoetarik ian 

zutenei. Lç Io 6, 13 (He ogi garagarrezko, TB garagarrezko ogi). Garagarrezko ogia [...] jan. Mb IArg I 151. 

Janharitzat garagarrezko ogi pixka bat. Jnn SBi 92. v. tbn. Lg I 213. Bv AsL 191. 

- GARAGAR-SALDA. Sopa de cebada. � Garagar salda tzar batekin bazkaldurik. StPierre 17s (v. tbn. 18). 

- GARAGAR-SORO. Campo de cebada. v. garagardi. � Joaben garagar-soroetara joan eta su emateko. Lard 

196. 

- GARAGAR-UR (SP, H). "Eau d'orge, orgée" SP. v. GARAGAR-EDARI. 

- ZAKU-GARAGAR. Saco de cebada. � Lotsaturik zijoan [...] / zamatu zutelako / zaku-garagarrez. It Fab 

133s. 

gara-gara. � (Onomat. del graznido de la urraca). � Phikak gara gara ümiak hala hala. ('La race tire plus que 

cent paires de bœufs'... Et l'on dit vulgairement: 'Saepe solet filius similis esse patri / Et sequitur leviter filia 

matris iter'). Bela 44. v. tbn. Saug 111 (pikak gara gara). 

garagar-ardo. v. garagardo. 

garagardi (G? ap. A, que cita el ej. de Lard). � Campo de cebada. � Eta zergatik aren garagardiak erreerazo 

zituen? Lard 196. Garagardian aizealdiak buruxkek betbetan makurtzen ditun bezala. Or Mi 143. 

garagardo (G-azp, AN-gip, B ap. Gte Erd 129; BeraLzM), garagardao (Zam Voc), garagar-arno (Lar DVC 

239 (garagararno), T-L), garagar-ardo (Añ g.-ardao), gararno (Lar, H ap. Lh, BeraLzM), garardo (BeraLzM, 

Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57), garardao (Añ). � Cerveza. Las formas garagardo y garardo fueron creadas 

por AG (v. nota en AG 860). "Giste, espuma de la cerveza, gararnoaren bitsa" Lar. � Ontzi bi garagardo. AG 


mende. 

400


860. Garardo onek bits eta margo ederrak daukaz. Ib. 910. Garagardoa (cerveza) edaten. Ezale 1898, 24b. 

Garagardao edo zerbeza. Ib. 214a. Garagardoa edo zerbeza. Ayerb EEs 1916, 15. Garagardao-dangada ona 

artuta. Altuna 57. Garagardo saltzalle. EgutTo 20-4-1928 (ap. DRA). "Edari-altxagarrituak" (ardo-garagardosagardo). 

FIr 174. Gezur bat / garagar-arnoz sorthua. Mde Po 81 (v. tbn. 79). Besteek zerbeza eskatu zutenean, 

garagardo eskatu zuan Patxik, ere. Osk Kurl 213. Betiko garagardo-edale baten antzera ezpainak milikatu ta 

[...]. Ib. 213. Egoki etorriko zait, garagardo pixka bat. NEtx LBB 87 (v. tbn. 88). En DFrec hay 5 ejs. de 

garagardo y uno de garardo. 

v. tbn. Garagar-ardo: Vill Jaink 137. Zait Plat 34. Garardo: JAIraz Bizia 25 (38, 83). Anab Aprika 62. 

garagardogile (BeraLzM), gararnogile (Lar, H ap. Lh). � "Cervecero" Lar. "Fabricant de bière" H (ap. Lh). 

garagardotegi, gararnotegi (Lar, H ap. Lh), garagar-arnotegi (T-L), garagardaotegi, garagardantegi. � 

"Cervecería" Lar. "Débit de bière" H (ap. Lh). � Garagardaotegiren baten. Ezale 1897, 169a. Johann Bach, 

garagardotegi onena uri onetan. Ezale 1898, 84a. Garagardantegi (cervecería) bat edegi eban. Ib. 214a. 

garagardun. "Qui a orge" SP. 

garagarki (SP (sin trad.), Lar). � "Tisana" Lar. � Gandola bat garagarki. "Un gobelet de ptisanne". Birjin 316. 

garagarraka. � Escarbando. � Olloak auts-artean garagarraka? Denbora txarra. EgutAr 4-1-1959 (ap. DRA). 

garagarril (V, G, AN; Mic 7r (-garil), Lar, Lar Sup, Añ (-garil), Mg Nom 69, Dv (-lle), H), garagar-il, 

garagarzil, gararil (Lcc), gararril. Ref.: A; Echaide Nav 34; Ond Bac 403; Iz IzG, To y UrrAnz (ilbeltza), Als 

(eakus), ArOñ; CEEN 1969, 81; en EI 313 se recogen además garagarralle (G-goi), garragar(r)il (V-ger-mgip). 

� Junio (en G y AN); julio (en V). "Julio" Lcc, Mic 7r, Lar Sup, Añ y Mg Nom 69. "Junio" Lar y Añ. 

"Garagarr-illa, juillet (Ast)" H. "Julio, litm. luna de la cebada" A. v. bagil, arramaiatz, ereiaro, ekain, uztail. 

� Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XVI. � Garagarzil(l)a [junio]. (Pamplona, 

1501). ETZ 19. Zegaiti gararrilean jaio ninzan. Lazarraga (B) 1193vb. Garagarrilaren ogeta bost 

egungarrenean. "A 25 días del mes de Julio". (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9, 160. Garagarrilean . 

"Julio". RS 313. Garagarrilen ogeta amargarren egunean. ConTAV 5.2.7. 6. garagarrilla, bagila, 

erearoa. 7. Uztailla, garilla. 8. [...]. Cb EBO 47. Maijatza bostgarrena [...]. Bagilla seigarrena. [...] 

Garagarrilla zazpi. DurPl 68s. Garagarrillarekin uztaillaren artean. "Entre junio y julio". It Dial 95 (Ur 

bagillaren ta garagarrillaren artian; Dv eraiero eta uztail artea, Ip arramaiatzaren eta üztarilaren artia). 

Garagar-illaren amargarrenean. Izt C 504. 1527ko garagar illaren batean. 'Junio'. Aran SIgn 57. Garagar-ilean 

[...] garagarra ebagi. Azc PB 288. Garagarrillaren 27an asi ta Uztaillaren [...]. Eguzk RIEV 1927, 424. 

Antziñan garagarrilla eguzkiari opaldua zegon. JMB ELG 79. Euzko-Gogoa. [...] 1956-Mai-Juin. 1956gko. 

Orrila-Garagarrila. EG 1956 (tít.). Bizkaitarrak garagarrillari "bagilla" deitzen diote... ta uztaillari, berriz, 

garagarrilla. EgutAr 1-7-1962 (ap. DRA). Garagarrillak bai baidakarzki / emaitz on maitagarriak. And Egun 

120 (ref. al mes de julio). 1963'go garagarrillak 30. NEtx LBB 110. Garagarrillen ogei ta irua / oi da San Juan 

bezperan. Uzt Sas 212. Garagarrilaren 21ean [...] eta uztailaren 25ean. MEIG I 117. 

v. tbn. CartAnd 375 ('junio'). Lard 540. EE 1884b, 129. AB AmaE 73. Arr May 14. Goñi 16. Echta Jos 94. EEs 

1912, 129 ('junio'). A Ardi 107. Ag G 178. Kk Ab I 54. EusJok II 107. Or SCruz 114. Enb 82. Otx 159. Ldi IL 

106. Munita 65. Akes Ipiñ 16. Vill in Bilbao IpuiB 8. Basarri 30. Osk Kurl 82. Alzola Atalak 112. Garagar-il: 

Echag 84. EusJok II 24. Sor Bar 70. Bv AsL 213. 

- GARAGARRIL-PIKU. "Garagarril-iko (V-m), breva, higo temprano y sabroso" A. 

garagartsu. � "Landa garagarsua, champ plein d'orge" SP. v. ej. de A Aezk 212 en GARAGAR-BIKOR. 

garagartu (Lar, H). � "Encebadarse" Lar. "Contrater la maladie qu'occasionne dans les bêtes la réplétion 

d'orge" H. 

garagartzaro (AN-5vill-araq-ulz-egüés-erro-olza, B, Ae, R-uzt; -rz- AN-ulz-arce, BN-baig, Ae, Sal, R; -rz- Aq 

286 (AN)), garagarsaro (BN-baig), gagartzaro (AN-ulz), gaarzaro (BN-occ), garagarzo. Ref: A (garagarzaro); 

VocPir 23; Bon (gaarzaro); Bon-Ond 136; EI 313; Col. Lacombe ap. DRA (gaarzaro); Izeta BHizt; Iz Ulz 

(ilbéltza); Echaide Nav 34. � "Junio, litm. época de la cebada" A. "Garagartzaroa maite dut, eguna luze eta 

gaua labur" Izeta BHizt 574. v. garagarril. � Abriak motxtan dra laur aldiz urtian; martxoan, garagarzaroan, 

[...]. Mdg 136 (140 garagarzo). Garagarzaroan ta gari-ilean urik eztuk edanen (BN-ciz, R-vid). "En junio y 

julio". A EY I 101. Maiatza pardo, garagarzaroa klaro, orduan izain da ogi eta ardo (Ae). A EY III 160. 


mende. 

401


garagartze. "Encebadamiento, mal de bestias" Lar. 

garagarzil. v. garagarril. 

garagarzu. "Garagarzü (Sc), hombre corpulento" A. Cf. garagar (3). 

garagista. v. garajista. 

1 garai (gral.; SP, IC 447r, Lar, Añ, Dv, H), gara (G-goi). Ref.: A; A Morf 697n; Etxba Eib. � Tr. Documentado 

desde Leiçarraga con el significado de 'parte superior', 'encima, sobre'; en esta acepción lo encontramos en 

Larramendi, Harriet (HeH), Laphitz, Oxobi (no seguro) y algunos autores meridionales a partir de mediados del 

s. XIX (cf. sin embargo para Añibarro y López: GARAITIK y GOGOZ GARAITIK, respectivamente). Con el 

sentido de 'victoria, superioridad' se documenta en los labortanos Etcheberri de Ziburu, Pouvreau y Chourio, y a 

partir de principios del s. XIX se encuentran algunos pocos ejs. al Norte en Monho, Goyhetche, Harriet, Lapeyre, 

Joannateguy, J. Etchepare, y al Sur en Guerrico, Arana Goiri, D. Aguirre, Orixe y Berrondo. Axular emplea una 

vez la expr. garai izan, que utilizan tbn. Etcheberri de Sara, Haraneder (éste junto con garai jarri) y los 

meridionales Lardizabal, F. Irigaray y Orixe. Hay garai atera en Uriarte y algunos pocos autores meridionales 

del s. XX, y garai gelditu en Duvoisin. Como adjetivo se documenta en los labortanos Etcheberri de Ziburu, 

Chourio, Haraneder, y, ya en el s. XIX, en Duhalde, Hiribarren y Duvoisin (en todos ellos, salvo en Duhalde e 

Hiribarren, con una acepción distinta a la que emplearán más tarde los autores meridionales). Al Sur se 

documenta como adj. por primera vez en CatBurg, y tras éste en Cardaberaz, Aguirre de Asteasu, Legaz, Arrue y 

Beovide. A partir de mediados del s. XX, su uso como adj. se hace relativamente frecuente entre autores 

meridionales de léxico cuidado. En DFrec hay 21 ejs. con valor adjetivo, todos ellos meridionales. 

�1. Parte superior, parte alta, (el, lo) alto; (con sufs. casuales locativos en sing.) arriba. "Ikan da zeruen garaira 

(Eph 4, 10), il est monté au dessus des cieux" SP (cf. infra Lç Eph 4, 10). "Garairaino bethetzea, emplir jusqu'au 

tête" Ib. "D'en haut. Garaitik beheraraino, de haut au bas" Ib. "Garaikoa, de arriba" IC 447r. "(De) arriba, [...] 

garaitikan, garaitik" Lar. "(De) arriba abajo, [...] garaitik behera" Ib. "(Más) arriba, gorago, goitiago, garaiago" 

Ib. "(Demasiado) arriba, [...] garaiegi" Ib. "Superior, lo que está más alto, garaikoa" Ib. "(La casa de) arriba, [...] 

garaiko etxea" Ib. "Superno, (c.) goikoa, (G, AN) garaikoa" Añ." "Garaiko, qui est de la partie supérieure. En 

Lab. ce mot ne sert plus que dans les noms composés de maisons" Dv. "Le haut, le sommet, le dessus. [...] 

Mendiaren garaia ardiestea, atteindre au sommet de la montagne" H. "Garaiko, qui est au dessus, sur, en un lieu 

élevé" Ib. "Se usa poco, no siendo en la toponimia" A. "Eliza-garaia, la parte elevada junto a la iglesia" Ib. "Me 

aseguran que en Ormaiztegi (G) dicen garako aldean [...] y en Larraun (AN) gara aldean, en la parte alta, 

soleada" A Morf 697n. "Etxegaraitik, du haut de la maison" Lh. "Cabezo, otero. Garai, Oiz mendixan garai 

baten dago" Etxba Eib. Cf. Ech 32v: "Junto a la puerta de Garray cuyo nombre siendo Garay, que significa los 

altos [...]". v. infra GARAI-ALDE. � En bidegaray (1100). Arzam 246. Super uillam que vocitant izcarai 

(1110). Ib. 246. In loco qui dicitur guorosquaray (1274). Ib. 246. Pero de garay (1294). Ib. 246. Xemen de 

garaya (1362). Ib. 246. In villa quod dicitur garaio (1053). Ib. 247. Orti landerco de garayoa (1253). Ib. 247. 

Rodrigo de Garayçaual (1475). Ib. 247. Quarta est in irigaraiti (1249). Ib. 247. Guorosquaray bizki (1284). 

FHV 231. � Garaian diraden gauzák bilhaitzazue. "Qui sont en haut". Lç Col 3, 1 (He zeruan, TB gainean). 

Eginen ditut gauza mirakuluzkoak zeruan garaian eta signoak lurrean beherean. Lç Act 2, 19. Urdalde hura 

guzia oldar zedin garaitik behera itsasora. Lç Mt 8, 32. Elizaren buru ordenatu izan dela eta prinzipaltasun 

guzien garaira altxatu izan dela. Lç Ins C 6v. Igan [...] dena zeru guzién garaira. Lç Eph 4, 10 (He zeru guziez 

gorago). Eta bethe zitzaten [khubák urez] garairano. Lç Io 2, 7 (He, Dv gaineraino). Garaiko gauzetan pensa 

ezazue ez lurraren gainekoetan. "Qui sont en haut". Lç Col 3, 2 (He, TB zeruko). Lurreko sapienziá eta 

garaikoa. Lç Iac 3 (tít.). [Errekaren] garaiko aldetik. It Fab 32. Garaiko urak aitz bat egiñik geratu eta beekoak 

itsasoronz joan ziran. Lard 109. Arriak beruntz egiten dabe garaietatik. AB AmaE 175. Txendorraren garaiko 

aldean. Apaol 63. [Axular], eskualdun erlea / diozun elhea / guretzat ez dea / garaiko bidea? / [...] / Eskerrak 

Axular! Ox 86 (de interpr. no segura). Emeki duk itxaroz / piztu garai-larre. "Los campos de las cumbres". Ldi 

BB 154. Españiren iparraldean eta Prantziren garaikoaldean. JMB ELG 49. Altura-min danaren / garaiko 

ezkongai. 'Novia en las alturas'. Gand Elorri 64. Geziek iritxi ez dituten garai-gorak. Ibiñ Virgil 85. 

� (Sin suf. casual locativo). Arriba, en lo alto. Cf. Lar (s.v. garbear): "Garai beatu, mirar de alto, o mirar alto, 

como superior y sobresaliente"; "arribar, subir arriba, goratu, goititu, garaitu, gora, goiti, garai igo". � Bizi bedi 

[Fernando erregea]. [...] Erabilli ezazu garai zure egalen kereizean ta biziko da. Lar Fueros 9. Baña maitea ain 

garai izanik / eiza bainun atzeman. "Mas el amor fue tan alto / que le di a la caza alcance". Gazt MusIx 235. 

Txuntxur bata beti agiri da garai gurekiko; bestea berriz, oinpean. "Hic vertex nobis semper sublimis". Ibiñ 

Virgil 74. 

�2. (V-ple ap. A; Lar). (Con sufs. casuales locativos en sing. y ref. al sintagma nominal en gen. que le precede). 


mende. 

402


Encima (de), sobre. "Sobre, encima, gañean [...] gaindi, garaian" Lar. "Garaian (V-ple), encima" A. "� Eta zen 

skributo bat ere haren garaian [...] Haur da Iuduen Regea. "Sur lui". Lç Lc 23, 38 (TB haren gainean, Dv haren 

gaineko aldean). Eta haren garaitik zegoela [...]. "Et s'êtant panché (se tenant debout en lieu plus élevé) sur 

elle". Ib. 4, 39. [Iar erazirik Krist] prinzipaltasun eta puisanza [...] eta dominazione ororen garaian. "Par dessus 

tout". Lç Eph 1, 21 (He dominazione guziez gorago). 

� (Precedido de sintagma nominal en caso absoluto). Cf. Lrq: "-Garai, région située au-dessus de.... Ce nom se 

place après son compl. Ex.: Atharratze-garaia, la région (qui est) au-dessus de Tardets". � Eta ezar zezaten 

haren buru garaian haren kausá skribaturik: Haur da Iesus Iuduen Regea. Lç Mt 27, 37. 

� (Sin suf. casual locativo, precedido de gen.). Encima (de), sobre. � Aspaldi nabil nola Euskal Erriak [...] 

jasoko ditudan. [...] Baita gure euskera [...] aien garai nola ezarriko dedan. Lar Cor 300. Gurutz-abea [...] 

mendi artan zuti zagon [...]. Yerusalemen garai. 'Débout sur Jérusalem'. Or Mi 127. � (Precedido de instr.). 

Encima de, sobre. � Kea [...] / etxetik-etxe dabil, / gain gorriez garai. Ldi UO 37. 

�3. (SP � A, Urt, Dv, H). Victoria; superioridad; ventaja. "Emozu garaia, donnez lui gaigné, cédez lui" SP. 

"Acquisitio, [...] garaia, konkesta" Urt I 110. "Lekhukoei garai vel garaia ematen diote" Urt IV 19. "Garaia 

(subst.), supériorité. Garaia eramatea, l'emporter. Garaia idukitzea, tenir le dessus, garder la supériorité. Ez 

bezazu jasan gaixtakeriak izan dezan garaia, ne souffrez pas que l'iniquité prévale. Ematen ere zioen garaia, il 

lui accordait même la supériorité. Garaia ezin hartu du, il n'a pu prendre le dessus. Bide guzian ene untziak 

atxiki du garaia, dans toute la route, c'est mon navire qui a gardé l'avantage" Dv. "Avantage, supériorité que l'on 

obtient, victoire. Garaia eraman du, il a eu l'avantage, la dessus, il l'a emporté. Syn. gaina" H. Cf. infra GARAI 

ATERA, GARAI IZAN. � Tr. Si no se trata de errata hay garaia, con -a constitutiva, en Monho. � Hari 

humilduko zaio / heriotze kruela / ezaguturik garaia / haren gañean duela. EZ Noel 33. Batailla eman zenean 

[...] / zuek gelditu zineten / garai guztiarekin. Ib. 157. [Etsaiak] ene gañean eraman / [...] eztezan garaia. EZ 

Eliç 75. Konsolazione espiritualek garaia daramate munduko [...] atsegintasun guzien gainean. SP Imit II 10, 1 

(Leon nagusi dira). Gudukatu gabe eztirozu garairik ardiets. Ib. III 19, 4. Arimako ontasunari eman behar 

zaiola garaia kanpoko ontasun guzien gainean. SP Phil 225. Gerla hortan garaia gure alde bethi izaitea. Ib. 23 

(He 22 garai izatea). Ihes egite xoillak ez daroku garaia emanen. Ch I 13, 3. Batzuek armen indarrez / etsaiak 

dituzke garraitzen / bere garaia ederrez / eremuak urrun hedatzen. Monho 146. Etsaiakin daukagun [...] gerra 

onetan garaia edo bitoria irabazteko. Gco I 444 (v. tbn. II 81 garaia irabazi). [Baderro apoarmatuak herbiari] 

Oh zangokari handia! / Zuk ere utz niri garaia? Gy 58. Garaia eman diroeino zuzentasunari. HeH Mt 12, 20 

(He biktoriarat athera, Dv garhaizia eman). Guda arrotzai! / Iñorbezetz itzuliko da / garaibagarik. AG 

Kantaurritarrak 559 (ap. NeolAG 438). Gudukak eta garhaiak edo bitoriak. Jnn SBi 153 (v. tbn. 97). [Napoleon 

lehenak] garaia eraman duela [...] hainitz guduetan. Lap 37 (V 21; 25 (V 15) garaia eraman). Batzuen garaia, 

bestien menpea. Ag AL 165. [Pilota partidan] garaia baderama; herritarrek ospan darabilate. JE Bur 143. Poziauzi 

dagi ta garai-keinu. "Exsultat et triumphat". Or Aitork 209. Orlandoren garai-armaen azpian. "Al pie del 

trofeo de las armas". Berron Kijote 148. 

� (Como primer miembro de compuestos). � Hala donzeil Jesu-Kristoren esposek baituztela garai-zuzen 

handiak [giza-semen emazte] heien gainean, et-errexago zaiela gauza guzietarik aldaratzea, osokiago harenak 

izateko. "On des droits en ceci au-dessus d'elles". Birjin 437. 

�4. Voz alta (en música). � Egigun bietako bat [...], eta nik eginen dut garaia. "Je ferai le dessus". Birjin 117. 

�5. (Adj.). "Excessif, qui dépasse" H. � Arimaren podoreak ifernuko etsaiak / hagitz punituren ditu gorputzari 

garaiak. (Interpr?; v. nota 2640 de la ed. de PAlt). EZ Man I 99. Karga garaiak presuna / nola 

baitu zapatzen. EZ Eliç 324. Karga garaiegia zuen. EZ (ap. Dv). Karga garaiarekin, edo kargaren 

pisutasunarekin. ES 123. Lan garaiari ere lotzen zaio. Ch III 5, 4 (Leon dezaken baino gehiagori da lotzen). 

Azpiratuko du karga garaiak bezala. Ch IV 18, 1. 

� (Con dativo). Superior (a). v. infra GARAI IZAN. � Iainkoa arren othoi ematzatzu [iguzkiaren] arraiak, / 

ene indar flakoari asko aldez garaiak. EZ Man II 122. 

� (Precedido de gen.). Vencedor de; superior a. Cf. H: "Victorieux, qui l'emporte sur: etsai garaia, ennemi 

victorieux", y A: "Garai, vencedor (leyenda del castillo de Butrón)". Cf. infra GARAI IZAN. � Jainkoa ganik 

sorthuak diren guziak munduaren garai baidire, eta munduaren garai errendatzen ohi duen biktoria hura gure 

fedea da. He 1 Io 5, 4 (Lç ezen zer-ere Iainkoaganik iaio baita, garaitzen zaio munduari). Begiak lakhet ditu 

arraizia eta edertasuna, eta eraitza ferdeak hekien garai dira. "Et super haec virides sationes". Dv Eccli 40, 22. 

Xirolak eta maniurrak egiten dute musika gozoa, eta mihi gozoa hekien bien garai da. "Et super utraque lingua 

suavis". Ib. 40, 21. 

� (c. sg. A; H), gara (V-ger ap. A). Alto, elevado. (Tras nombre propio de lugar, denomina aquellos territorios 

llamados "Alto-" o "Alta-"). "Élevé, haut; placé au-dessus, supérieur: Orotarik garaiena, le plus élevé de tout. 

Syn. gora, goia" H. "Mendi gara (V-ger), monte alto" A. � Nafarroa garaian, Nafarroa beherean. Ax 17 (V 8). 

Nafarroa garaiko eta Zuberoako mugan. O Pr 6 (v. tbn. ES 133 Nafarroa garai). Igo zan toki garai batera. Bv 

AsL 116. Arbolaren azken garaieneko ostuaren puntan. Ib. 169. Biali zituan [...] Alemania garai ta azpira. Ib. 

165. Afrika iguzki aldean, Nijer-Garairat egorria. Prop 1906, 62. Erraldoi-antz garaiak. 'Les colosses'. Or Mi 

100. Alpina aitzulodunaren tontor garaiak. Ib. 100. Bakalduna beste gixonak baño amar edo amabi oin 


mende. 

403


garaiago edo-dala uste ixatiak. Otx 14. Ni baño garaiago zara-ta, ezin-ixango neunskijo osterantzian zorruari 

abua lotu. Ib. 80. "On" Alejandro [Lerroux] ere, zer esan ez dakienean ixilik egoten dan gizon garaia, oraintxe 

eseri da zabal-zabal. Ldi IL 22. Neskatxa tontor-garai bat. "Moza de alto moño". Or Eus 57. Mendi garai bat. 

SMitx Aranz 105. Zuberoa-garaia, goi-aldea. Etxde JJ 22n. Mendi erpin garaiak. Erkiag Arran 185. Erriko 

dorre garaietik. Anab Aprika 52. Asmabide orren tontorrik garaiena. Zait Plat 39. Odei garaien gaiñetik. Ibiñ 

Virgil 77. Zeru garaiena iristeko. Ib. 112. Kintiu ango mendi garai bat dugu. Ib. 50. Zumar garaietara igo. Ib. 

89. Giza mintzoak menderatu duen gailurrik garaiena. MIH 174. Nafarroa, garaia batipat, zerbait izan da. Ib. 

384. Oinarri eta dorre garai dugun mende horrek. MEIG III 123. 

� (Precedido de unidad de medida). � 0'40 metro garai da. Erkiag Arran 195. 

� Elevado, excelso, excelente, sublime. "Superior, lo más excelente, garaia, gaindia" Lar. "Supremo, goiena, 

gorena, garaiena" Ib. "Ardo garaia, vino superior, de primera (AN-larr)" A EY III 327. � Gogora alditekean 

gauzarik garaien ta miragarriena. CatBurg 15 (Cb CatV 21 garaien edo eszelente, Legaz 12 garaiena). Onrarik 

andien eta garaiena. AA I 504. Beldur izanen gare juje guziz garaiaren aldetik. Dh 228. Mihirik ederrenaz 

garai solaseko. Hb Esk 123. Bere santutasun garaiak. Bv AsL 97. [Birtutia] iduki biar du berak txit malla 

garaian. Ib. 66. Errege andi eta garai. Arr May 187. Gure erriaren olerki garaia. Ldi BB 136. Babak ederrak, 

gazta garaia. "Buenas las alubias, de primera el queso". Or Eus 84. Miretsiko du zure egikizun garaia. SMitx 

Aranz 13. Zu baitzera onik garaiena ta oberena. Or Aitork 158. Enekorekin beste bizia zenduke. Ondasunez 

gainka ta, senide-tarte garai-garaikoa zu ta zure ondorengoentzat. NEtx Antz 35. Jaun garai ta jasoa. Erkiag 

BatB 198. Lore zaitugu, diranetako / loretan lore garaia. Gand Elorri 137. Badira enegan bi joera-mota, [...] 

bata garaiagoa. Vill Jaink 88. Iakintzarik garaiena. Zait Plat 113. [Gurutzeko Joan Deuna] gure mistiku 

garaiak. Onaind in Gazt MusIx 149. Edozein izkuntzetako idazlan garaienak. Gazt MusIx 7. Zure egintza 

garaiak goraipatzera. Ibiñ Virgil 86. Ravel musikarietan garaienetakoari. Ib. 25. Latinezko lan garai eta 

ezaguna. MIH 237. Garbitasuna baino balio garaiagorik ez balego bezala. Ib. 70. Literaturan izan daitekeen 

mailarik garaiena. MEIG IX 101. Nafarroako erresumaren mende garaietan eta aurrekoetan. In MEIG VI 26. 

v. tbn. Arr Orac 74 (ap. DRA). KIkV 104. 

� Alto (ref. a la clase social). � Elkarte ta gizarterik garaienetan ere [...] euskera erabiltzen asi. Ldi IL 92. � 

(Uso adv.). � Iakinkizun edergarri guzietan oso iaioa zala ta ikaskizun aitorretan garai ikasia. Or Aitork 103. 

Ez dut ezagutzen itzulkizunik [...] oin garai ateratzen danik. "No conozco ninguna versión [...] con tanto éxito de 

superación". Or in Gazt MusIx 50. � (eder garai). � Zazpi galburu aletsu eta eder garai. Ol Gen 41, 5. 

Donibane, Miarritze politak [dira]. [...]. Rio Janeiro eder garaia din. Or QA 48. Ark egin baitzitun eder garai. 

"Bona quidem valde". Or Aitork 286. 

� (Lar, Añ). (Como fórmula de tratamiento). "Eminente" Lar. "Eminentísimo, txitez garaia" Ib. "Eminentísimo, 

dictado de Cardenales, eminentisimoa, txit garaia" Ib. � Jaun txit garai eta argia. NEtx Nola 11. Aldundi garaigaraia; 

txit garaia. Ib. 12. 

� Valiente. "Robusto" A, que cita el ej. de Dv. � Horra zer egin zuten hirur garaiek. "Robustissimi". Dv 1 Par 

11, 19 (Ol azkar, Ker adoretsu). Hirur garaiak gelditu ziren bazterraren erdian eta zaindu zuten. Ib. 11, 14. 

� (Reforzando un adj.). � Bazan olerki-sariketa bat. Iru epailari ziran, irurak errez-zale garaiak. Ldi IL 110. 

� Babesa garaiagoa izango baita. 'Protección mayor'. Zait Sof 149. 

� Dominante (ref. al carácter). � Etxahuniako aiurririk garaieneko (carácter dominante) gizona. Etxde JJ 40s. 

Aiurri garai bati ordea, beste garaiagoa oldartu zitzaion. Ib. 41. 

�6. gara (Vc, S ap. A). Grupa; cráneo. "Idea de elevación, altura, cráneo. Se usa más en sus derivados. 

Tratándose de bestias más que 'cráneo' significa la 'grupa'. Garazelai, garzelai (V-m), se dice de bestia de grupa 

ancha poco huesosa" A. Cf. gartzelai. � Lepo-ganean burua dauko, buruan arpegia ta gara edo kaskarra, [...] 

garan edo kaskarrean ulea. A Txirrist 201. Autopsia eginez geroz... berunezko bala bat garako hutsunean. Arti 

Tobera 280. 

�7. "(V-ger), corpulencia. Onen garaiko gizonentzako, barurik asko darabil onek, bastante ayuna éste, dada su 

corpulencia" A. 

- GARAI-ALDE (garalde AN-larr ap. A Morf 697). Parte superior, parte alta. "En Larraun (AN) gara aldean, en 

la parte alta, soleada" A Morf 697n. "Garaldeak, Larrungo ibarrean eguzki-aldea esan nai du. Edozein mendi, 

arkaitz edo soroen eguterari, garaldea esaten zaio; ta mendi edo muiño baten ego aldetik dagola esan nai du" 

(Comunicación personal de A. Intza). � Otadiaren garai-aldean. "En la parte superior". Or Eus 328. Rusia 

garaikaldeko mendiak. Ibiñ Virgil 106n (v. tbn. 92). Garaikaldean matsondo malgu-errexez inguratu ditu. Ib. 38. 

- GARAI ATERA, IRTEN, GELDITU, JAIKI, JARRI. Resultar vencedor, vencer, triunfar. "Garai atheratzea, 

sortir vainqueur" Dv. "Garai iartzea: se mettre au-dessus, prendre le dessus, avoir l'avantage, la supériorité. 

Emetasuna gauza guziei garai iartzen zaie, gain aldea atxikitzen du (He Phil), la douceur l'emporte sur toutes 

choses [...]" H. Cf. garaile. � Emetasuna eta mansotasuna, gauza guziei garai jarzen zaiena. He Phil 231. 

Erriertan jarri nau Jaungoikoak nere aizparekin eta garai atera naiz. Ur Gen 30, 8 (Ol garai irten, Dv garai 

gelditu; Ker nagusi urten, BiblE garaile atera). Sariketan sartu dan aldioro garai atera dira onen olerkiak. Inza 

in Jaukol Biozk XV. Manex aurrera, / aisa atera azkenik garai. "Triunfa holgadamente". Or Eus 308. Garai ieiki 

zan / iarriz Aitaren aldean. "Se colocó vencedor al lado del Padre". Or BM 78. Gudan garai ateratzeko. Or 


mende. 

404


Aitork 328. Estualdi batetik garai erten. Etxde JJ 39. Auteskundeetan garai urten. Erkiag BatB 104. Koridon 

ateratzen da garai [bertsu-deman]. Ibiñ Virgil 51. � Gaiztoak [...] lotsagarri gelditzen dira, garai berriz U. 

jaunaren adorea. MIH 201. � (Aux. trans.). � Berak aterako du beti garai bere etsaiak [...] geitzen badira ere. 


- GARAI EGIN. Vencer. v. garaitu. � Ortzea [...] garbi agiri zan, [...] erauntziari garai egiñik, nagusi 

agertuaz. Erkiag Arran 169. Kukurruku ta garai egiten oituak egozan oillartzakoak. Ib. 141. 

- GARAI HELDU. v. GARAI IZAN (a). � "Akelarre" lekua, "Alkabelarra" garai eldu den larrea dukegu. FIr 

166. 

- GARAI EZARRI. Hacer vencer. � Dohatsu dabiltzanak gose ta egarri / zuzena garai nahiz lurrean ezarri. Ox 

70. 

- GARAI IZAN. (Aux. intrans.). a) Predominar, dominar; ser superior, vencer. "Etxean anaiak garai ginen (AN- 

5vill, B)" Gte Erd 131. � Behar du ezagutu, bere etsai haur garai zaikala, eztirela indarrez berdin. Ax 364 (V 

240). Adimendu eder baten izateko eztela halakorik nola gorphutz tenperatua [...] ezen hotza baldin garai bada, 

adimendua pisu, dorphe eta gogor izanen baita. ES 121. Gerla ispiritual hortan bethi garai izatea. He Phil 22 

(SP 23 garaia gure alde [...] izaitea). Baldin esku ausartia / ala garai bada erraz. "Si tu diestra valerosa / aún 

así triunfa guerrera". Lar Gram 393. Batek gizen guti duela errateko: ezurra garai da or [diote]. FIr 159. Landa 

batean zikina garai dela adiarazteko: zikinak galdu du. Ib. 158. Maisu-laguna auzixka batean garai ba zitzaion, 

[...] bekaitzez iraultzenago zan. "Victus esset". Or Aitork 22. � (Sin aux.). � Gure erriko bazterretan pagoa 

garai. FIr 158s. Zenbait ixtilu gorabehera, maitasuna beti garai. MEIG I 164. b) (Aux. trans.). Vencer. v. 

garaitu. � Azkenik, batek igarpen oiek / onako ontaz garai ditu. "Ha dejado chiquitos a los demás". Or Eus 262. 

- GARAIN-BEHERA. De arriba abajo. v. GAIN-BEHERA. � Saldua oro abiatü zen lauhazka garain-behera 

itxasualat. Ip Mt 8, 32 (Lç garaitik behera). 

- GARAIPE. (Con suf. local de declinación). � Arkaitz garaipean kimatzailleak bere abestiak aizetara iaurtiko 

ditu. Ibiñ Virgil 32. 

- GARAITIK (SP). a) (Precedido de instr.). Por encima de. "Ahalaz garaitik kargatua, supra modus grabatis" 

SP. Cf. GOGOZ GARAITIK. � Kargatu izan garela exzesiboki ahalaz garaitik. Lç 2 Cor 1, 8 (Dv indarrez 

goiti). b) (V-ple ap. A), GARAITI (V ap. A). "Por encima, además" A. � [Errosarioak] zeinek dituzan zazpi 

amarreko, garaiti Abe Maria bi eta guenean Aita Santuaren izenean Aita-gurea ta Abe-Maria. Añ EL 2 228s. 

- GARAITIKO (Dv, H ap. Lh), GARAITIKAKO (Dv, H ap. Lh). (Adnom. de garaitik). "Syn. de gainetikako, 

qui vient d'en haut" Dv, que cita a Laphitz. "Qui vient d'en haut. Garaitiko, garaitikako laguntza gabe, sans le 

secours, la grâce d'en haut" H (ap. Lh). Cf. garaitiko. � Garaitiko zuhurtziá lehenik da pur. Lç Iac 3, 17 (He 

goratik heldu den zuhurtzia, Dv gainetik heldu den zuhurtzia). Iainkoaren garaitiko bokazionearen prezioari 

[narraió]. Lç Phil 3, 14. Zuek behere huntarikakoak zarete eta ni garaitikakoa naiz. HeH Io 8, 23. Igorri zion 

Jainkoak garaitikako amets bat. Laph 46s. Jakin ere zuen, garaitiko botz batek erranik [...] hilen zela. Ib. 173. 

Garaitiko phentsamendu batez argitua. Ib. 118. 

- GARAI-TOKI. Lugar preferente. � Garaitokiya Etxenausi Oñazkorenai ematen diyo. "Da la preferencia a los 

del solar de Oñaz". Aran Loyola 8 (ap. DRA). 

- GARAITXO. (Forma con suf. -txo, de valor aprox.). (Fig.). Elevado. � Sikiliko musak! Garaitxoagoak abestu 

ditzagun. [...] Baldin oianak kantatzen baditugu, oianok kontsularen gai bitez. Ibiñ Virgil 42. 

- GARAI-ZUBI. Arco triunfal. � Jaso bear zitzaion garai-zubiyan (arco triunfal). Tolosa EEs 1913, 209. 

- GOGOZ GARAITIK v. gogo. 

- IZEN-GARAIKO, IZEN-GARAITIKO. v. izen. 

2 garai (V-gip, G, AN-gip-larr-5vill-ulz-erro, B; H). Ref.: A; VocZeg 288; Asp Leiz2; Iz Als (amárgaraiyan, 

bedatzigaraiyán), Ulz (ta), ArOñ; Gte Erd 130. � Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros 

desde mediados del s. XVIII. Entre los vizcaínos sólo lo encontramos en D. Aguirre, Arrese-Beitia (AmaE 368) y 

algunos autores del s. XX. Al Norte hay algún ej. aislado en J. Etchepare y Mattin (22). En DFrec hay 549 ejs., 3 

de ellos septentrionales. � Momento, hora; época, tiempo. "Temps, moment opportun, occasion. Non zen Iesus 

garai artan? (LE). Garai den orduan, denbora den orduan, l'heure qu'il en est temps encore (LE)" H. "Sazón, 

época" A. "Ahora es tiempo de venir, oain da etortzeko garaie" VocZeg 288. "Hora. Zer garai da? Zer 

garaietan etorri zera?" Asp Leiz2. "Argarái oiétan, goizeko bortzétan [...], ¡vamos! (llamarle) a esas horas" Iz 

Ulz (s.v. ta). "Bedatzigaraiyán, a eso de las nueve" Iz Als. v. sasoi. � Ai, aita; ill baninz ni garai artan [...] 

zenbat lasto [...] neraman gaur beste munduko sura. Mb IArg I 206. Ellegatu déla garáia. LE Io 5, 25 (Ol 

garaia; Lç, TB, EvS orena, He denbora, Dv, Ur, Ker, IBk, IBe ordua, Leon tenorea). Urean sarturik maiñuan 

zegoan garaiean. AA III 332. Etzuen [...] agintean sartu nai, Jaunak erakusten zion garai eta eran baizik. Lard 

184. Iltzeko garaia. Noe 61. Jendetza izugarri aren erditik zijoazen garaian [...] asi zitzaiozkan esaten [...]. Arr 

GB 120. Neguaren biotzeko garai au. Ib. 125. Garai artako [gerra]. Aran SIgn 63. Aparia, beintzat, luzatu 

amarrak arte [...]. Azkeneko trenean badator garai ori bear du etxeratzeko. Zab Gabon 35. Ogeiren bat urte 

zituan garaian. Bv AsL 29. Zer garai da onena artuak ereiteko? Sor Bar 75. Zer garaitan jeikitzen da? Ib. 20. 

Non zegoen etzekiela ez eta ere zer garai zan. Urruz Urz 23. Garai bateko egunetan munduan lamiñak ei ziran. 


mende. 

405


Ag AL 63. Bere garaian gizon [...] gogorra izan arren. Ib. 83. 

� (s. XX). Atunetarako garaia. Ag Kr 73n. --Edestiyan, zer da garaia? --Egipen oroigarri baten ondoren 

zenbatzen asitako urte-taldia. EEs 1917, 136. Zer du garai ontan etxe ontara etortzeko? Ill Testim 22. [Berezko 

otoitza deitzen zaio] gogoak ematen dion garaietan [...] egiten duana. Inza Azalp 121. Testamentu Zaarreko 

garai goxoetan. Mok 6. Iñor askorik ez bideetan, goiz-garai ontan. Ib. 3s. Eriotz-garairako barkapen osoa [...] 

irabazi. ArgiDL 52. Garai artan etzan [tximistargirik]. Or SCruz 20. Garai txarreko dibersiyuak / dirade 

peligrosuak. Tx B I 261. Non ote dago garai bateko / gure aiskiretasuna? Tx B II 131. Irurogei ta amasei urte / 

garaia det umiltzeko. Tx B III 140. Ideek nola solasek [...] ez ote duten beren garaia edo sasoina, nago. JE Ber 

65. Olerkariok degu orain [...] gorapenak yasotzen. Bazan ere garaia! Ldi IL 27. Paleolitos-garaia. JMB ELG 

55. Bazkal-garaia. Or Eus 83. Garai zalarik, atea zabal. "Llegado el momento". Ib. 417. Etxeratzeko garaia. 

TAg Uzt 61. Ez ezazu luze itz-egin nai, ezpaita garai egokia. Zait Sof 44. Garai ederrean dator [...] liburua. F. 

Labayen in Munita 7. Caesar-en garaian. Mde Pr 215. Zer abil tenore (garai) auetan? Etxde JJ 276. 

Bazkaritarako garaia. Anab Aprika 92. Gure gazte-garaian. And AUzta 64. Angelusaren garaia. Vill in Gand 

Elorri 16. Bakoitza bere garaiaren seme izan oi da. Vill Jaink 42. Garaiz aurretik maitasun-jolasetan sartzea. 

MAtx Gazt 32. Negu garaian. EgutAr (ap. DRA). Uzta-garaia. Ibiñ Virgil 47. Urte-garai guztitan. Uzt Sas 64. 

Erretira txar asko / egiten genduan / geienetan etxera / garai beranduan. Ib. 50. Orain da garaia bere lanak 

hobeto aztertzeko. MIH 294. Garai txarrean, zahartuxea, harrapatu ninduen. Ib. 130. Nor bere garaiko ume 

denez. MEIG VI 57. Errepublika garaian. MEIG IX 31. 

v. tbn. JanEd I 20. Arr GB 124. Ud 52. In Goñi 17. Zab Gabon 68. PE 116. Iraola 29. A Ardi 19. EusJok II 72. 

KIkG 58. ArgiDL 125. Ir YKBiz 287. Lab EEguna 102. Alz Burr 41. Lek EunD 40. ABar Goi 52. EA OlBe 108. 

Munita 6. JAIraz Bizia 89. Txill Let 57. Ugalde Iltz 15. Gand Elorri 108. Osk Kurl 104. Basarri 89. Gazt MusIx 

61. BEnb NereA 212. Salav 44. Berron Kijote 118. MEIG VII 117. 

� (En la expr. garai denean 'cuando llega (llegue) el momento'). � Garai danean, eztago iñun euskaletxekoandrea 

bezelakorik jan-edana ugari jartzen. Ag G 55. Ez orregatik uste izan [...] garai danean eztizutela 

emango. Ib. 55. 

� (bere garaian 'a su debido tiempo'). � Bere garaiean Egia sinistu eta Argia ikusi nai etzutelako. Lard 536. 

Bere garaian iritxiko da. Alz Ram 70. Eman dizu bere garaiean. SMitx Aranz 5. Gibel-urdin goxoak bere 

garaian billatzeko. Munita 46. Bere garaiean eman ziola [...] bear zuen geigarria. Vill Jaink 64. Gauza bere 

garaian (G-nav). Inza NaEsZarr 126. 

v. tbn. Arr May 52. Tx B I 42. Lab EEguna 117. Ir YKBiz 387. TAg Uzt 295. JAIraz Bizia 88. And AUzta 139. 

Anab Aprika 16. 

� (beren garaian). � Seme-alabak arduraz azi ta ezi, eta beren garaian bizi-bidea egokitzea. KIkG 53 (KIkV 

67 garaiz). Nik agindu dizkitzudan mesede-doaiak elduko dira beren garaian. Berron Kijote 228. � (bere 

garaiko). � Denboraren denborako, gauza guziak bere garaiko. (B). Inza NaEsZarr 2137. 

� Edad, época. � --Ez lotsatu, neskatillatxua [...], garaian zagoz da. Ag Kr 105. � Ez ote dakite urte garai 

ortako beren seme-alabak [...] zer arrixkutan dabiltzan. In MAtx Gazt 7. 

� Tiempo. � Garai-zantzua gal dute. "Noción del tiempo". Or Eus 75. Gau t'egun [...] garaia nola urtu asma 

bearra dezu. NEtx LBB 117. � Oportunidad, ocasión. � Egiok usai; / ozka ta milixka, / dukeiño garai. Ldi UO 

27. 

� (Pl.). Momento, hora. � Emen diote iya garaiak / dirala asitzekoak. Uzt Noiz 67. Gure auzoko maiorazkuak / 

bazitun ezkondu-naiak / [...] adiñan ere aurreratua / eta baziran garaiak. Uzt Sas 105. � Ordu bitako garaian / 

[...] exeritzen gera maian. Uzt Noiz 20. Cf. Iz Als: "Amárgaraiyan amarretakue itea faten zian". 

� (Precedido de part.). � Jaiki-garai ta [...] loaren utz aldia etorri da. Mb IArg I 60. Laurak. Asi-garaia. Ldi IL 

21. Asi-garai da. "Es hora de comenzar". Or Eus 295. Itz oek esan garaian [...]. TAg Uzt 15 (v. tbn. 113). v. tbn. 

EA OlBe 36. Aztu-garai ere bada. Or QA 166. Hegiaphalian gure sarrera egin garaian [...]. Etxde JJ 98. Nik 

bear garaian egiten dut kanta eta bear garaian lan. Ib. 13. Esnatu-garaia zala. MAtx Gazt 58. Izaki oro esnatu 

dedinean [...] / eguna jeiki garaiean. Lasa Poem 90. 

� (Con instr.). � Edozein tenorez eta garaiez, oean, lanean [...]. FIr 170. Gaur, enarak etorri-garaiez, aldegiña. 

Ldi BB 84. Garau eze ori [...] bear-garaiez [...] ondu dedin. Ldi IL 37. � Arazo garaiz / errezale naiz / pipa da 

nere laguna. EA OlBe 71. 

� (garaion). � Mundu bazterretako erri txiki guziek gero ta areago beren burua zaintzen ta indartzen diarduten 

garaion? Ldi IL 136. Zineari, ardandegiari ta yolasari ez bat baizik eun [xentimo] ere ematen diezuten garaion. 

Ib. 140. 

- GARAIAN. a) A tiempo, en el momento apropiado. v. GARAIZ. � Etziran batu garaian da bear ziran aiñan 

da [...] menderatuak izan ziran. Ag AL 14. Eskarrak garaian orhoitu zala gure gizon berria gizon zana! Osk 

Kurl 213 (v. tbn. 219). Garaian zatoz. Oraintxe daude ezkontzeko zortzi mutil ta bederatzi neska. And AUzta 42. 

� (Empleo irónico, con el sentido de 'a buenas horas'). � Garaian oroitu zaiote. Ag G 302. b) (S, R ap. A; gaian 

R-uzt ap. A). (Precedido de part.). "Eta... gizon egin garaian, ubi homo factus est" Bon 6. "Il garaian" Ib. 8. 

"Egin-garaian (S) a continuación de hacer. [...] Lan kau egin-garaian fanen nuk kara (R), a continuación de 

hacer ésto iré allá" A. "Ardiak igan-gaian, artzanorak ere igaitan dra: después de subir las ovejas, suben 


mende. 

406


también los mastines" Ib. "Baskalgáian, después de la comida" Iz R 393. 

- GARAI BATEAN. En una época, en otra época. v. GARAI BATEZ. � Ez nuan asko uste garai batean! Igarle 

txarra ni. Ag G 370. Garai batian lizar-makillak, orain [...]. EusJok II 138. Saletxeko atean, garai batean 

bezela, exeritzen zan Amerika aldera begiratuaz. JAIraz Bizia 127. Jakintzak [...] erakutsi du garai batean etzela 

gizonik lurrean. Vill Jaink 61. v. tbn. EA OlBe 5. Etxde JJ 86. BEnb NereA 212. Uzt Sas 21. 

- GARAI BATEZ. En una época, en otra época. v. GARAI BATEAN. � Garai batez majuak / bazituan sobran / 

orañ zeñek nai duen / emen dabill proban. Tx B II 109. v. tbn. Basarri 141. 

- GARAIETAN. a) De vez en cuando, alguna vez. � O! Ezta gaizki, garaietan ausarta izatea. Ag G 169. 

Burruka gogorrean gau osoak igaro ditut, eta garaietan, guda beltzaren erdian adarrik onenak urratu zaizkit. 

Ib. 210. Orrelako zurkeri batzuek egiten bazekian; baño, baita ere, garaietan, edozer premiari arpegi ematen. 

Ib. 246 (v. tbn. 218). b) Hace tiempo (que) (en frase exclam.). � Illun-ertz ondoan kaletik datorren semeari 

amak: Bauan ordu, garaietan illundu zian. EgutAr 29-7-1957 (ap. DRA, s.v. illun-ertz). 

- GARAI ONEAN. En el momento apropiado, a tiempo; temprano. � Zenbat ilzen dira, garai onean Elizako 

gauzak artu bagez? Mb IArg I 188. Eskatu behar diote mugaz, garai onean ta anitz luzatu bage. Ib. 248. Bere 

horduz ta garai onean. Ib. 286. Jaikitzea goizetán garái ónean dilijenziaréki. LE Prog 96. Baña etzan iritsi garai 

onean elizara. AA I 470. Milla esker [...]: garai onean etorri zara. Ag AL 88. --Belutxo izango ote dan beldur 

naiz. --Ez; garai onean zoaz. Urruz Zer 96. Garai onian bukatzen dira / gure billerako dantzak. Tx B I 266. Ongi 

etorri guziok, osasunarekin, garai onean, Yainkoak bialdu zaitue ta. Or Mi 88. v. tbn. Etxde JJ 123. � (Empleo 

irónico: 'a buenas horas'). � Eiñ dala tortilla / au zure kartilla / garai onian zatoz / premiyo billa. AzpPr 57. 

Erregaloekin? [...] Garai onean, ume gaixo arri gorroto artzen asi zanean. JAIraz Bizia 103. 

- GARAI ONEZ. v. GARAI ONEAN. � Garai onez etorri da. Mb IArg I 55. Mugaz, garai onez ta bere horduz. 

Ib. 310 (v. tbn. 206). 

- GARAITSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). "Ocasión o tiempo aproximado. Garaitsu artan, por aquel 

entonces" A EY III 283, que cita a Axular, pero no lo hemos encontrado. � Ez datoz ta Elizarako garaitsua da. 

Lab EEguna 108. Nola garaitsu batean / bizitu izan zan Madariagan. In Onaind MEOE 838. Garaitsu artan 

Ligira bialdu zuten apaiz. Etxde JJ 20 (v. tbn. 45). Gure garaitsuko jendeak [...]. MEIG VI 185. Segiziokoen 

artean ez daude soilik bere garai eta garaitsukoak. MEIG V 96. 

- GARAIZ (V-gip, G-azp-to), GARAIEZ (AN-larr-ulz, BN). Ref.: A; A Morf 358; A EY III 342; A Apend 

(garaiez); Iz ArOñ; Gketx Loiola 33; Asp Leiz2 (garaiez). Etxba Eib. "A tiempo, oportunamente" A. "Zure 

idazkiya garaiz jaso nuen, recibí a tiempo tu carta" Bera. "A tiempo. Con tiempo de sobra. Garaiez etorri zera" 

Asp Leiz2. "Garaiz eldu da bazkaitarako, eta sasoiz itxuli da lanera" Etxba Eib. v. GARAIAN (a). � Urratuko 

ote ditut garaiez nere bekatu gaistoen kate lodiak? Mb IArg I 200. Jendia garaiz giñan / goitxua iyua. PE 115. 

Damuba... garaiz! Moc Damu (tít.). --Garaiz elduko algera. --Nai nuke. Ag G 356. Seme alabak arduraz azi ta 

garaiz bizibide egokia emotea da gurasoen [...] eginbearra. KIkV 67 (KIkG 53 beren garaian). Garaiz zaude. 

Zenbait andrek senartzat artuko zindukete. Lab EEguna 68. Bearrik, garaiz iritxi nauk. Ldi IL 17. Norbait 

beronen buruetarik izketatu zan "Saski-Naski"-koekin, garaiez, euskeraz itzuli ta esan zezaten. Etzan ala egin. 

Ib. 56s. Garaiez eltzeko. "Para llegar a tiempo". Or Eus 50 (v. tbn. 132). Orregatik goizetan jekitzen ni garaiz. Or 

Poem 535. Ander [...] ikusteko garaiz ez nitzan iritxi. JAIraz Bizia 98. Garaiz eta laster neurriak artzen ez 

badira. Munita 94. Garaiz bazkalduta, abiatu nintzan. Anab Aprika 20. Illunabarrean garaiz xamar iritxi giñan 

Donosti aldera. Salav 51. Urrengo goizean garaiz [...] esan zidan. Ib. 57. Ixildutzea obe degu garaiz. Uzt Sas 

155. Erromarren antolamenduak garaiz lur jo zuelako. In MEIG VI 33. Eta garaiz, gainera, geure buruari 

harrika hasi baino lehen. MEIG VIII 36. 

v. tbn. A Ardi 10. KIkG 54. Jaukol Biozk 61. Tx in Imaz Auspoa 24, 135. ABar Goi 28. Eguzk GizAuz 185. TAg 

Uzt 150. EA OlBe 52. Zait Sof 96. Etxde JJ 88. Txill Let 107. Erkiag BatB 64. Arti MaldanB 198. NEtx LBB 

275. Ibiñ Virgil 73. Berron Kijote 149. 

3 garai (V, Ae), garei (Ae), gare (Ae). Ref.: A (garai, gare); Humb RIEV 1924, 293; AEF 1932, 61 y 1929, 65; 

CEEN 1969, 363, 384 y 1970, 341. � Hórreo. "Garais, llamados en castellano hórreos" IC II 662. "Granero, 

hórreo; almacén especial, separado de la casa y edificado sobre cuatro postes" A. "Hórreo (garai, garea o 

garaixe)" CEEN 1969, 363. "Tiene cada casería de frontis a distancia de unos veinte pasos un hórreo llamado 

vulgarmente garaiya" Itza (ap. CEEN 1969, 363). Una descripción del garaixe ("hórreo") de Agarre en Bergara, 

puede verse en AEF 1929, 63s. � Sukaldea otza, etxe-aurreko garaia garau barik. Ezale 1899,13b. 

garaiarazi. v. garaitarazi. 

garaibe (Lar). � "Grave, serio, de autoridad, viene del Bascuence grabea que significa lo mismo y grabea es 

síncopa de garaibea, que quiere decir un mirar superior o de superior" Lar. � Erran zuen Am-Eskolastika 

garaibeak. "La grave Mère Scholastique". Birjin 100. Bekoki zabaltsuak [...] ematen dio aurpegiari alako era 

aundientsu eta garaibea. "Cierto aire majestuoso y grave". Otag EE 1881b, 85. Bere aitaren aurpegi garaibean. 


mende. 

407


"Grave semblante". Ib. 62. Iziarko etxeak baño goragotxoago jasotzen da garaibe ta andientsua Maria Santaren 

jauregia. Ag EE 1895b, 74. 

garaiera (PMuj). � Altura. En DFrec hay 9 ejs. 

garaiezin, garaituezin (Añ), garaitezin (Lar). � Invencible. "Insuperable" Lar. AxN explica parrik ezin (332) 

por garaituezin. v. garaitezgarri, EZIN GARAITUZKO. � Indar andi garaiezin bat. Ub 99. Buru-auste 

nekagarria ta garaitu-eziña izango litzakit [...] egoki adierazotea. A BeinB 35. Afroditen jolasak garai-eziñak 

baitituk. 'Afrodita de todo se burla invencible'. Zait Sof 184. � Iransuge arerioak garai-eziña. Zait Sof 164. 

garaigarri (Urt, Lar, H), garaitgarri (H -rh-). � "Acquirendus, [...] garaigarria, ardietsgarria" Urt I 109. 

"Superable, gallengarria, garaigarria" Lar. "Vencible" Ib. "Qui peut être vaincu, surpassé, surmonté" H. 

garaika (B, R ap. A). �1. "Luchando (los chicos)" A. � Dabilana erioareki garaika (262). LE-Ir. �2. (B, R ap. 

A), garraka (Sal ap. A). "Garraka, lucha, pelea, certamen" A. "Lucha de niños (sust.)" Ib. � Bena, igaran 

aspaldian, zer ikusten da? Lege zar, indar garaika, mendekio, nahaskeria. Eskual 3-7-1908 (ap. DRA). 

garaikaitz. "Alcazaba, castillo inexpugnable, gaztelu garaikaitza , ezingaraioa" Lar. 

garaikalde. v. GARAI-ALDE s.v. 1 garai. 

garaikar. "(B), luchador, contendiente" A, que cita seguidamente el ej. de Axular (458 (V 298)). Cf. 

garaikarrean. 

garaikarka. "(AN-5vill), luchando. Se dice de los bueyes uncidos que rehuyendo la carga andan retorcidos" A. 

garaikarrean (ines.; SP), garaikerrean (ines.; B ap. A). � En plan de vencer, con ánimo de vencer. En SP 

figura sin trad. "garaikarrean da (Ax 458)"; sin embargo en el ej. de Axular no hay garaikarrean da, sino 

garaikarrean. "Émulation, rivalité en choses louables" H, que cita el ej. de Axular e infiere un tema garaikar. 

"Auzkaka (a luchar) (V-m). [...] tiene muchos sinónimos [...]: burruka (V, G), borroka (AN-gip), erreietan (Vger), 

garraikerrean [sic] (B). En Sal, akarrean luchando de veras, y borrokan 'luchando por jugar'" A EY IV 

289. AxN explica garaikarrean por garaitunaiaz. Cf. garaikerri, garaizarrean. � Thema baten gaiñean, 

garaikarrean, laster egiten duenak, eztu [...] marrara hurbildu hurran denean ezansiatu behar. Ax 458 (V 298). 

garaikerri. � Competición, contienda. Cf. garaikarrean. � Ukaldi bakar arekin bukatua zen bere garaikerria 

(Quijote IX). "Para dar fin a su rigurosa contienda". AIr RIEV 1928, 605. Euskaldunak eta Don Kijotek 

elkarrekin izan zuten garaikerriaren iduria. "La batalla". Ib. 603. Borrokan edo garaikerrian mainguka dabilena 

laster lurrean dago. FIr 175. Dema delako garaikerrietan garaituak izanik, lasterka egitean edo trunku 

ebakitzen. Ib. 191 (175 garaikerr). 

garaiketa, garraiketa. � Competición. � Eskualzaleak ibeniko dute haurren artean garraiketa pollit bat: zeinek 

eskuaraz hobeki. Lf GH 1923, 185. 

garaiki. "Supérieurement" Dv � A. 

garaikide. � Contemporáneo, coetáneo. � Haren garaikide ziren beste bi frantsesek. Mde Pr 313. 

garaikiro. "Eminentemente", "superiormente" Lar. 

garaikoa. � Victoria. � O herioa, non da hire garaikoa? He 1 Cor 15, 55. 

garaikor. � Dominante. � Allande berriz, gizon garaikor eta menderatzallea zan. Etxde JJ 68. 

- EZIN-GARAIKOR. Invencible. � Bere kemen eziñ-garaikorra. Aran SIgn 43. 

garaikunde (Bera, T-L (-rh-)). Neol. creado por AG en 1896. � Victoria. � [Garilla] 16 Barikuba. Karmeleko 

Ama-Birkiña. Gurutz Deunaren Garaikundia. AG 999. Juan Telleriak La dama de Aitzgorri-ren bitartez 

Madrid-en irabazitako garaikunde-pozez zegamarrak egin zituzten jaietan. EEs 1918, 17. Euskeraren 


mende.


garaikundea [..] nai badegu [...]. EEs 1920, 14. Zeruan zabal da Garaikunde-ikurra. Zait Gold 51. Erasoan 

irriskua aundiago ta garaikundean poza aundiago. Or Aitork 189. v. tbn. TAg Uzt 302. Zait Sof 139. Or QA 201. 

garaila (-ailla BN-mix, S; -ailla VocBN, Dv (BN, S), H, -alla Gèze, H). Ref.: A (garailla); Lrq /gaal'a/. � 

"Gravier, macadam" Dv. "Gravier. Syn. harri-xigorra (L), arkoska (G)" H. "Casquijo" A. "Sable, gravier" Bon 

(col. Lacombe 1880, 24). � Baitaere ezinago hun da garalla ezartia. Ip Dial 38 (It arkoska, Ur arkoskorra, Dv 

zagorra). Garalla lurrian. Eskual 30-10-1908, 4. � Cálculo o piedra en el riñón, etc. � Parelisiaz, zorminez, 

helgaitzez, harriz, garaillaz ta mila berze minetzaz. Egiat 184. 

garailari (G, AN, L, B ap. A; Dv, H), garhaitlari (Dv). � Vencedor, triunfador, victorioso. v. garaile. � 

Ugartearen urrean egin zuten batalla eta Juanot garaillari ill zan ondra andian. Izt C 479 (262 garailari; v. tbn. 

21 (de interpr. dudosa)). Garailari irteten zana, [...] jabe izan zedilla. Lard 164. Soldadu garailariak. Ib. 546. 

Kristo Garailariyak. Ur BulaAl 29 (BulaV 19 garailari; BulaG 530 garaipenlari). Benetako gudulari ta 

garaillarijeentzat [...] koroia. JJMg Mayatz 115. Zara parerik bagea / garailari eskergea. AB AmaE 374. Zein 

geldituko da garailari? Ag AL 106 (v. tbn. G 103). Garailari ateratzen. EEs 1912, 149. Dizdizari, indar bete ta 

garailari agiri zan eguzkia. Erkiag Arran 96. Garaillari aize txarrak, / desegindurik arbiak eta / [...] 

birbelarrak. And Egun 121. 

v. tbn. Aran SIgn 213. Mant EE 1880, 183 (ap. Dv). Ant Zeruko bide 125 (ap. DRA). Inza Azalp 79. Enb 67. Zait 

Plat 122. 

garailatsu. � Abundante en casquijo. � Larria txut zen eta lurra bilainze eta garaillatsu. Eskual 25-4-1913, 3 

(ap. DRA). 

garailatu (Gèze (-alla-), -ailla- Dv y H). � "Garaillatu, mettre du gravier, macamadamiser" Dv. "Empierrer" H. 

v. garailaztatu. 

garailaztatu (-illa- S-bas ap. A), garailastatu (Gèze). � "Empierrer, garallasta" Gèze. "Cubrir de casquijo el 

suelo" A. v. garailatu. 

garaile (Lar, Dv (+ -rh-) � A, H). � Vencedor, triunfador, victorioso. "Prevaleciente, goiarlea, garailea" Lar. 

"Vi[c]torioso" Ib. "Celui qui l'emporte, a l'avantage, est vainqueur" H. v. garailari, garaipenlari, garaitiar, 1 

garaitsu, 2 garaitun, garaitzaile, garaitzadun. � Tr. Atestiguado en Mendiburu, Ubillos y autores 

meridionales de léxico cuidado del s. XX. Al Norte hay un ej. en Goyhetche. En DFrec hay 45 ejs. � Ejerzitu 

garalle. Mb IArg I 267. Eliz garailea edo benzularia. Ub 149. Titanen garhaileari. Gy 285 (cf. nota: Titanen 

bentzutzaillea). [Euzko-abenda] garalle irtetia. EEs 1916, 221. Garaille urten daigun, beturik / etsaien 

gudaroztiak. Enb 96 (v. tbn. Ldi IL 171, Zait Plat 23, Berron Kijote 217 garaile atera; Bilbao IpuiB 130, BEnb 

NereA 85 garaile urten; SMitx Aranz 69 garaille irten). [Aberatsak] aizatua, etzana, garaile-surrean, Yainkoa 

ukatzen du. 'Couché nonchalamment dans son triomphe'. Or Mi 124 (v. tbn. garaile zurrian en Zait Plat 62). 

Yondone goiangeru / garalle goitarra. "Celestial triunfador". Ldi BB 160. Auteskundeetan garaile izateko. Ldi 

IL 105. Esku garaillez guda au burutzea. Zait Sof 137. Bera da munduko gertakizun guzien azgarri, garaille (lo 

que hace olvidar y triunfa). Etxde AlosT 20. Sinesten zuen [...] Theresak haren gorputz xiki zuria beti ere garaile 

zegoela. Mde HaurB 66. Gudari-burua garaile dator. Or Aitork 189. Oroipen onak gelditu ziran garaile. Anab 

Aprika 104 (v. tbn. Txill Let 40 garaille geratu). Lasterkan garaille. Ibiñ Virgil 96. Giza-aoetan garaile ta 

egalari erabilliko nauen bidetik saiatuko naiz. Ib. 94. Beti garaille ta beiñ-ere ez galtzaille. Berron Kijote 196. 

Atzo jokatu estropadak ta / garaile donostiarra. MEIG I 41. v. tbn. Zink Crit 51. Garit Usand 23. Osk Kurl 65. 

Gazt MusIx 57. BiblE Ex 32, 18. 

� Garaile tenplu bat eraikiko du eta kirol-norlenkak ospatuko ditu. Ibiñ Virgil 94. 

� garailiar (Dv � A). � "Victorieux. Lau erregeek ikhusi zutenean garailiar zirela (Lg)" Dv; en el ej. de 

Larreguy se lee garaitiar y no garailiar. 

garaimen. v. garaipen. 

garaimendu (H; -mentu Lar). � "Engreimiento, altivez" Lar. 

garaimon. "Parias, tributo de un príncipe a otro" Lar. 

garai-nahi. � Deseo de vencer. � [Pillota yokuak] sorrarazten du garai-nahia eta gizonari ematen diozka 


mende. 

409


bekokia eta duen ahalaren ezagutza. Atheka 49. 

garaindi. � Resto. Cf. garaitiko. � Egunaren garaindian arthoski haritzen ziren lanean. "Le reste du jour". 

Birjin 89. 

garaindiarazi. � Echar a perder, malograr. � Hogoi bat urthe huntan gaztena-ondo anhitz galdu da 

bazterretan, ondorik ederrenak xutik hil dire. Ostoko gaitz batek erre ditu eta garhaindiarazi. EGAlm 1896, 23 

(ap. DRA). 

gar-aingeru, gar-angeru. � Arcángel. � San Gabriel gar-angeruak. Itz Azald 69. 

garainkin. � (Sin determinantes, con valor adv.). Victorioso. � Guzien aitzinean heldua zen, miletan hiltzeko 

hirriskuan sarjant hura, gain hartan landatzen zuela garainkin, seinale lorios baten pare, Bihotz Sakratuaren 

bandera. Etcheb Zeruari 158 (ap. DRA). 

garainko. "Cima, cumbre, cresta" Darric (ap. DRA). 

garaino (-aiño G, L-ain, S, -año BN-lab; Lar, Dv, H), garano (SP), garain (-añ Dv (BN-bard)), garainu (-añu 

S; Darric sg. DRA), grainoe (-iñoe V; Aq 717), granjoe (V-ger), gereino (-eño AN-egüés-ilzarb-olza, -eiño BN; 

VocBN, Dv, H), gereinu (-iñu B, BN-baig; Aq 717, VocB (-eñu)), geheño, kalaino (-año AN-5vill-gip). Ref.: A 

(garaiño, graiñoe, granjoe, gereiño, kalaño); Bon-Ond 143; Lh (garañu); Gte Erd 2. �1. "Étalon" SP, que cita a 

Oihenart. "Asto, zaldi garañoa" H (ap. DRA). "Garañón, caballo que se reserva para padrear" A. "Graiñoe: 1.º 

caballo mal castrado. 2.º garañón, asno grande destinado a cubrir yeguas" Ib. � Behorraren ustikoak eztitu sendi 

garanoak. O Pr 76. Zaldi grañoe galant bat. VMg 82 (v. tbn. 83). Esteki ezak garainua. AstLas 40 (39 gereino). 

Zamariaren izenaz ezagutzen dira: garaino, gañezari, gegua, beor [...]. Izt C 167. [Kalexa] lerrarazten dute lau 

garainok. Hb Egia 145 (v. tbn. 146). Jauregiko behorraren [...] / alaba! / [...] Garañorik gaitzenaren / iloba! Ox 

96. Huna aurthengo geheñoak: [...] "Karamel Breton" lau urtheko geheño eder eta hardit bat. "Luron" asto 

geheño on bat, arrazaz Poitevin. Herr 27-3-1958, 3. �2. "Madrigado, toro que ha sido padre, zezen garañoa, 

armazaria" Lar. �3. "Graiñoe (V-arr), gallo mal castrado" A. 

garainoi. v. ZINTZUR-GIRANOI (s.v. zintzur). 

garainotegi. "Garañotegi (S; Foix), haras" Lh. 

garainozain. "Garañozain (S; Foix), palefrenier" Lh. 

1 garaio. � "Paladín, caballero valeroso, ezkutari portitza, zaldun garaioa" Lar. 

- EZIN GARAIO. v. garaikaitz. 

2 garaio. "(Sc), (árbol) achaparrado, casi en redondo" A. 

3 garaio. "Edea, erea, edia, eria, coyunda (castellano) = ugala (garaioa en Ae)" Arzdi RIEV 1909, 152. 

garaipen (V, G, AN-gip, L; Lar, Dv, H), garaimen (VocCB, Dv � A), garaitpen, garaitupen (VocCB (G) � 

Dv). Ref.: A; Gte Erd 274. � Victoria. "Vencimiento" Lar. "Garaimen (Mant EE 1880, 183), victoire. C'est 

plûtot l'action de vaincre" Dv. "Etsaiaren gainetiko garaipenak poz handia eman zien (AN-gip)" Gte Erd 274. v. 

garaitza, garaitia, garaitzia, garaitasun (2), garaite (3), garaitzapen, garaizpen. � Tr. Documentado en 

autores occidentales desde mediados del s. XIX; garaipen es la forma más empleada. Hay garaitpen en Iztueta, y 

garaimen y garaitupen en J.I. Arana (en ambos junto con el menos frec. garaipen). En Beovide encontramos 

sólo garaimen. En DFrec hay 69 ejs. de garaipen, meridionales. � Garaipenaren segurantza beretzat kontatzen 

zebalako. Izt C 464 (445 garaitpen; Izt D 72 garaitpen). Garaipena garaipenaren gañean irabazita, etsai guziak 

Judatik bialdu zituzten. Lard 339. Garaipenarekin irten. Ib. 542. Garaipena iristeko. Ib. 76. Bere garaipen 

paregabea / kantatzeari [...] / ekiñ zioten. Aran SIgn 211 (12 garaimen). Gurutzearen garaitupena 

Euskaldunakin Nabasen. "La cruz ostenta gloria de las Navas en la ínclita victoria". Aran CancB III 294. 

Tentazioen garaipenerako arimari indarrak emateko. AJauregi (ap. Dv). Munduari irebazi biar diozun 

garaimenaren seña bezela. Bv AsL 92. Lepantoko garaipena. AB AmaE 435. Jaritxi arte [...] katolikoen 

garaipena. Ib. 187. Beti urteten dabe garaipenaz euren auzietan. Echta Jos 269 (v. tbn. AB AmaE 185 


mende. 

410


garaipenakaz urten). Belaunika gaitezen! Iratxoen garaipena da au! Or Mi 73. Ongiak [...] osozko garaipena 

lortu. Vill Jaink 102. Mende berrien iarraikuna astera dioa, urre-aroaren garaipena dator. Ibiñ Virgil 42. 

Burruka joko ontako garaipena [...] oien eskuetan uztea. Berron Kijote 85. Arana Goirirekin bizkaitar 

literaturaren garaipena dator. In MIH 381. 

v. tbn. Ur BulaG 530. Zab Gabon 95. Ag AL 157. Ezale 1899, 2a. Etxeg Itzald II 170. Jaukol Biozk 55. SMitx 

Aranz 157. Mde Pr 209. Bilbao IpuiB 52. Gand Elorri 98. Erkiag BatB 157. 

- GARAIPEN-DOINU. Melodía triunfal. � Soiñua indartsu ta luze garaipen doiñuz. (Acot.). NEtx LBB 163. 

- GARAIPENEZKO. (Adnom.). � Peliazko lagunkida lurrekotik garaipenezkora sartu ta zeruratu zana. 

'Triunfante'. Aran SIgn 90. 

- GARAIPEN-KANTA. � Zure garaimen-kantak / [...] / Sionen aitu bitez. 'La voz de la victoria'. Aran SIgn 

218. 

garaipendu, garaitpendu. � Vencer. � [Euskarak] ikusi ditu onez / zenbait egun gorri / bañan garaitpendurik / 

txit dago gaur ongi. Izt Po 141. Ogei ta bi [ontzi] garaipendurik libratu zituen milla ta bosteun kristau katibu 

zeuzkatenak. Izt C 482 (36 garaipendu). 

garaipenlari, garaimenlari. � Victorioso, vencedor. v. garaile. � Kristo Garaipenlariak. Ur BulaG 530 

(BulaAl 29, BulaV 19 garailari). Tomas garaipenlaria / Jesukristoren etsai guztien / ezpata beldurgarria. AB 

Olerk 248. Garaimenlari Doixtarrak. EgutTo 16-1-1919 (ap. DRA). 

garaipentsu (G ap. A), garaitpentsu. � "Victorioso" A. � Garaitpentsu irteten zanaren borondatera erabakiko 

zirala egiteko ari zegozkion baimendeak. Izt C 261. Jainkoaren laguntzarekin beti garaipentsu irteten zan. Lard 

339. 

garaipentxo, garaipentxu. � Dim. de garaipen. � Garaipentxu orren sariaren epeltasuna susmauaz, ao 

gozagarri yakan [...] goiz aretako lanbidea. Erkiag BatB 31. 

garaipide, garaitbide (-rh- BN ap. Lh), garraitbide. � "1.º moyen de vaincre; 2.º occasion de vaincre" Lh. � 

Berthutean aitzinatzeko behar dela [...] naturaleza garrhaitu eta garrhait bide bat ez dela sekulan galtzerat utzi 

behar. Laph 166. Garrhait bide bat ona heltzen zaio. Ib. 167. Ia errenditzeko zegon garaiean [...] / bazekila [...] 

/ nondik letorkean / garaipide ziurra. SMitx Aranz 213. 

garairatu. "1.º arriver au sommet; 2.º monter sur le dos" H (ap. Lh). 

garai-sari (Lar, H, Bera), garait-sari (Dv (-rh-) � A), garrait-sari. � "Prix dans un concours" Dv. Cf. Lar 

DVC 233: "Garaisaritu, garaisariztatu: premiar a los vencedores". � Irabazirikan garaisaria. AB AmaE 115. 

Prima edo ohorezko garhait sarien ematea. Zby RIEV 1908, 89. Garai saria eman dakote [...]: 45 libera. JE Bur 

147 (144 garait sari). Haurren artean ezarriz hoberenentzat garhaitsariak. GH 1922, 112. [Koroa] garrait-sari 

askotan duk ezartzen. Etcham 53. 1900 garrenean Azkaingo bestetan garaitsaria ereman duten neurthitzak. (ap. 

DRA). En DFrec hay 7 ejs. de garaisari. v. tbn. Lander RIEV 1914-17, 154. Zait Sof 29. 

garaisen (Lar, Dv), garaiseñ, garaizen (Aizk). � "Trofeo" Lar. "Trophée de victoire (REusk 1880, 309)" Dv. � 

Onhesguneak garaisena altxatzen du jaidura ta bekhatu azpiratuen gainean. Birjin 123. Garaiseñ (trofeos) asko 

ekarri zituen (Donostia, 1880). JFlor. 

garaiska (Lar, Lcq 177). � "Culantrillo" Lar (donde la grafía -iska está probablemente por -xka). 

- GARAISKA BELTZ. "Garaizka baltz (msLond), culantrillo negro" A. 

- TXARRANGILA-GARAISKA (Izt C 43 -illa). Culantrillo. 

garaita. v. garaitia; garaite. 

garaitaldi. �1. Victoria. � Eman zion bertze garhaitaldi bat ona ifernuko etsai zikhinari. Jnn SBi II 139 (ap. 

DRA). �2. Competición, campeonato. � [Itsasuko] frontonean beharra Haranbillet-Borda eta Garmendia- 

Erramuspe apeza bi ekipen arteko garhaitaldia ezin jokatu da. Herr 23-2-1956, 3. 

garaitar (Lar, Añ, H). �1. "Eminencial, gaintzarra, gaindarra, garaitarra" Lar. "Zeruko elexa, goikoen, 

garaitarren eliza" Añ (s.v. eminencia). "Qui habite la hauteur, le pays supérieur" H. "Garaitarrak, les habitants 

d'en haut, des cieux" Ib. �2. "Iglesia triunfante, garaitarren eleiza" Lar. 


mende.


garaitarazi (garh- Dv), garaiterazi, garaiarazi. � Hacer vencer, hacer triunfar. "Faire surmonter, vaincre" Dv. 

� Azken gudu huntan [...] / Zu baitzare prezioa, / garait-arazi diozozu / Luzifer superbioa. Gç 155. Kantarazi 

ziñotzan [...] / laudorio dibinoak / eta bethi garaitarazi / deabruen herra gaxtoak. Ib. 192. Tentazionia garhait 

eraziren beiteikü. Mst I 13, 7. [Indarrak] garaithaazten dauzkigü gure salbamendiari oposatzen diren püxülü 

güziak. CatLan 65. Jauna harekin zen eta Israelen etsai guziak garhaitarazten ziozkan. Etcheberry 97. Berthute 

bat, garhait-arazten daizkuna gure eginbiden bethetzetik gibela gitzazketen guziak. CatJauf 93. Zuzenbidea 

garai-arazi arte (Is 42, 4). Ir YKBiz 116. 

garaitari (Lar, H). � "Campeador, gerrataria, garaitaria" Lar. 

garaitasun (Dv, H, BeraLzM), garraitasun. �1. Superioridad, grandeza. "Supériorité, état de ce qui est audessus, 

a l'avantage, l'autorité" H. "Prominencia, dignidad" BeraLzM. � Mirets zaite [Mariaren] garaitasun 

osoaz. Lar STomas 2. Benedikatzen dugularik Jainkoa berzen garraitasunaz edo superioritateaz He Phil 190 (SP 

188 gaingoititasunaz). Bertzeen gure gaineko garaitasuna. He (ap. Dv). Zerk ezarri zaitu bada zur gogor 

hortarik itzez dilindan? Ez duda gabe, zure etsaiek zure gainean zuketen garaitasunak. Dh 488s. Gure animaren 

anditasun eta garaitasunaren gañean pensatzeko bidea. Arr May 25. Nere Iainko, nere xapal onen garaitasun, 

nere lanaren atseden. "Celsitudo humilitatis meae". Or Aitork 368. Oratik [= 'Horacio'] neurri, sotiltasun eta 

garaitasun sentikizuna du ezaupide, Fray Luisek ain bere-bere egin zuena. (Interpr?). Gazt MusIx 62. �2. 

Victoria. v. garaitza. � Amaika [...] estualdi igaroten dabez itxastarrak! [...] Zorionez etorten da garaitasuna 

(victoria) ta zorigeiztoaz ondamena. Echta Jos 144. �3. Nivel, altura. � Pillotan garaitasun kidetsukoak ziran 

bikote biak. Etxde JJ 33. 

garaite (H ap. Lh), garraite. �1. Altura, parte superior, cima. "Sommet, cime, crête" H (ap. Lh). v. gargaite. � 

Zaradela laudatua [...] lur beherean / aire herrietan eta zeruen garaitean. EZ Man I 34. Olibetko mendiaren 

garaitera da igan. EZ Noel 114. Bere [sic] ezagutzen ditu / mendien garhaiteak (Ps 94, 4). "Altitudes montium". 

EZ Eliç 169. Theolojiaren kapetarik haltoenera, eta gizonaren adimendua dohakeen kukuillorik gorenera, eta 

garraiterik xutenera hedatzen [...] da. ES 192. �2. (-rh- SP, VocCB, Dv, H), garaita (Izt), garraita (Lar Sup, 

VocCB � Dv). "Garhaitea, derrière de la tête, garzeta, garandoa" SP. "Cogote", "nuca" Lar Sup. "Cogote, 

garzeta, garaita" Izt. "Occiput" Dv. "Le haut, le vertex de la tête" H. Duvoisin, Harriet y Azkue citan a Axular. 

� Okhasinoa kopetan, belarrean, aitzin aldean illetsu da [...]; baiña garhaitean, garzetan, gibel aldean, mots, 

soil [...] ille gabe. Ax 153 (V 101). �3. (Lar, Gèze (-rh-), VocCB, H). "Superioridad" Lar. "Triomphe" Gèze. 

"Palme" Ib. "Victoria, triunfo" VocCB. "Victoire" H (ap. Lh). v. garaitza. � Garaite gogorrena ere / illunez 

gerta oi zan. "La más fuerte conquista". Gazt MusIx 235. �4. "Copa de árbol, kopa, garraitea, boillostea" Lar. 

� Zarikaren gerri biguña bere garraitearen pisuak makurtzen duen eran. Arr EE 1882c, 550. 

garaiteratu (Lar, H). � "Engarabitarse, subirse a lo alto, tiene raíz bascongada" Lar. "1.º arriver au sommet; 2.º 

monter sur le dos" H (ap. Lh). 

garaitetu, garraitetu (Lar). "Acopado árbol, garraitetua, biribilka gallurtua, adartua" Lar. "Copado árbol" Ib. 

garaitezgarri. � "Invencible" Lar. v. garaiezin. � Alde guztietatik ertsitua egon arren gure "La Capitana" 

garaitezgarria. Izt C 446s. Garaitezgarria zala (Donostia, 1880). JFlor. Edaten duen gizona garaitezgarri 

egiten duen edari miragarria. Otag EE 1882c, 478 (v. tbn. 510). Gudalari garaitezgarria. Ag Lar 560. 

1 garaiti (Lar, Añ (G)). �1. "Eminente" Lar, Añ. � "Humor pecante, ezabizi garaitia" Lar. �2. Superior. � 

Lenengo erriertan [...] gelditu ziraden igarri ezinik nor izan zan gogor ta garaitiago. VMg 49. 

2 garaiti, gaiti. � Resto, demás. � Bazuen kaskoan seso; / gaitia badathor gero. "Le reste vient ensuite". Gy 

317. 

garaitia (BN-ciz ap. Gte Erd 208; (det.) SP, Lar Sup, VocBN), garait(a), garaiti (H ap. Lh), garraitia (Ht VocGr 

436 (det.)), garraiti. � Victoria, triunfo. "Garaitia izan zutelakoan jin zen (BN-ciz)" Gte Erd 208. AxN explica 

garaitia (365) por garaitutzat. v. garaitza. � Tr. Atestiguado desde Leiçarraga en autores septentrionales. En el 

s. XX hay algún ej. meridional. Garaiti(a) es la forma más documentada. Los únicos ejs. no ambiguos de 

garaitia, con -a constitutiva, se encuentran en Larreguy (I 280) y Etcheberri de Sara (108), y de garaiti en 

Pouvreau, CantIzp y Monho (140, garraiti). Emplean garait Leiçarraga, Oihenart y Pouvreau, y ya en el s. XX, 

con -a constitutiva, Mirande e Ibiñagabeitia. En Saint-Pierre hay un ej. de garraitia (det.). En DFrec hay 7 ejs. 


mende. 

412


de garaitia. � Garaita garaithu, bortxá bortxatu, konbata konbatitu. Lç Adv ** 8r. Garaita ukhanen duena, iar 

eraziren diat [...] neure tronoan. Lç Apoc 3, 21 (He garaituko duena, TB bentzutuko duena, Dv garhaile 

atheratu). Etsaitasuneko biktoria eta garaitia eztago ez mendekatzean. Ax 320 (V 212). Abantailla eta garaitia 

Kartagotarren gaiñean. Ib. 30 (V 18). Aitzin ioileak duke garhaita. "Celui qui frappe le premier a l'avantage". O 

Pr 629. Sekuru ororen garhaita. 'La victoire du monde entier'. O Po 66. Esperanza behar duzu garaita 

ardietsiko duzula. SP Imit I 25, 1 (Mst heltüren zirela zelüko gloriala). Garaitirik handiena da bere buruaren 

jaun [...] iartzea. Ib. III 53, 2. Zeren gerlan gauza guztiak irabazten baitira indarka, bortxaz eta garaitiaz. ES 

383. Etzuten [...] ardietsi garaitia. Lg I 241. Eragin [zuen] trionfazko arka bat, eraman zuen garaitiaren 

seinaletzat. Ib. 271s (v. tbn. Dh 74 garaitia eraman). Garaitiya edo bittoria segur du gizon obedientak. Mih 75. 

Garraitia irabazia zuten. StPierre 36. [Josuek] oro erhautsi zituen, garhaitiaren bururatzeko iguzkia bera 

gelditurik. Zerb IxtS 44 (43 garhaitzia). Garaita bat irabazi. Mde HaurB 63. Garaitarekin pozten edota garaitua 

denean mintzen. Ibiñ Virgil 96 (95 garaita bikoitza). Phileas Fogg-en garaita eta erorikoa. MEIG I 182. 

v. tbn. Garaitia (ejs. ambiguos con respecto a la vocal temática): Monho 148, Prop 1906, 75. Garhaiti: CantIzp 

(1834), 18 (ap. DRA). CancB II 4, 41. 

garaitiar (L ap. A Morf 211 C; Dv, H ap. Lh), garraitiar. � Vencedor, triunfador, victorioso. v. garaile. � 

Zeren garaituek ordinariozki garaitiarren hitzkuntza [...] onhesten baitute. ES 98. Etsai garaitiarrena. Ib. 93. 

Yazartzen zioten alde guzietarik bere etsaiei eta bethi garaitiar gelditzen zen. Lg I 270s. Gudu guzietarik 

garaitiar ilkitzeko. Mih 9 (32 garaitiyar ilkiarazi). Harma garaitiarrak. Dh 220. Nik ere nahi dut [salbamendua] 

eta mundu guzia galduko badut ere, horrekin atara behar naiz garaitiar. Dv LEd 57s (Cb Eg II 25 orrekin irten 

bear det). Hala xir[r]ipatto bat lehen mehe zena / [...] ur lagunez egina ibai izigarri / garaitiar doazu eder eta 

lodi. Camoussarry Euskal Herria (1789-1850), 209. Zarenaz geroz garhaitiar zure gerla guzietan. Jnn SBi 133. 

v. tbn. Prop 1893, 280 (garrhaitiar). 

garaitiko (V, BN, S ap. A; SP, VocBN, Dv, H (ap. Lh)), garaitikako, garaitako (V-ple ap. A Apend), gaitiko. � 

"Le reste, le surplus" SP. "Lo excedente. Garaitiko duztia (V-ple), todo el resto" A. "El resto, biez garaitakoak il 

zire (V-ple)" A Apend. Cf. GARAITIKO (s.v. 1 garai). v. gareztiko. � Eta garaitiko gauzéz, nathorrenean 

ordonaturen duket. "Du rest". Lç 1 Cor 11, 34 (He gainerako diren gauzak, TB berze gauzez, Dv gainerakoak). 

Hura eginen duzu [...] goizean [...] eta hura gogoan erabilliko duzu egun haren garaitikoan. SP Phil 31s (He 31 

egunaren gaiñerako denboran). Leoiñak ere [...] bere ehizia [...] hartu dianian, hantik nahi diana iaten du eta 

garaitikoa laguner emaiten. Tt Arima 106. Intseatuko duzu bere ahalaz Jinkoazko gauzetan aitzina joaitera, eta 

ezaguturen beste garaitikuak eztirela enganio [...] bezik. AR 12. Gaitiko guziak, helas! / suntsituak ziren arras. 

Gy 225. Yo zaitzu laur arroltze xuringo eta nahas bertze gaitikoarekin. ECocin 41 (v. tbn. 42 y 45). Bihotz 

bihotzez eskualdun izan gatik, garaitiko nizan guzia frantsesa duketalakotz. Ib. 95. Batzuren batzuk baño ezin 

ixan dodaz imiñi, ta garattikuak [...]. Otx 7. Onen jarraian gizonezkoak joaten dira [...] banan banan, [...] eta 

gero garaitikakoak, aldran. Erkiag Arran 168. [Bigarren aurreskuan] ordurarteko gelditu zan sail garaitikotik 

Arantza ta Zuriñe atera [zituen]. Ib. 43. v. tbn. HU Aurp 189. JE Bur 190. JE Ber 52. � [Diruz eta emokariz 

bete-beterik] ixan eben bai zegaz asebete euren bixitza baretsu ta gentzatsu garattirako. Otx 183. � "Gaitiko (Lain), 

dinero que se da además de algún objeto al cambiarse éste por otro de más valor" A. 

- GARAITIKOAN (HeH Voc, H, A; garaitikakoan HeH Voc). "Au surplus, du reste" H (ap. Lh). "Por lo demás 

(He)" A. 

garaitiro. "Altamente, con exceso" Lar DVC 232. 

? garaitka. � Victoria. � Gudak jasan, garaitkak eraman behar dira. Birjin 103. Ethorri ziren 

eguna garaitkazko egun bat bezala izan zen. Ib. 142. Garaitka seinalatu ta guziz premiatsu batentzat. 

Ib. 60. El editor considera que se trata de erratas por garaitze- (v. garaitza). 

garaitondatsu. � Triunfal. � Denok batuta indarrak geituaz, bear degu ausi gerturatu dan odoi beltza, ta estali 

Ama Euskeraren oñak lora garaitondatsuakin. Muj RIEV 1907, 546. 

garaitondo (Lar, VocCB), garaitonda (Lar). �1. "Triunfo" Lar. "Ovación, triunfo menor de los romanos, 

garaitonda txiki bat" Ib. �2. Triunfal. v. garaitondatsu. � Alperrik Erromako kapitan ausartak irabazkitu 

zituzten odol eta garrez Europa ederra eta Aprika errea eta bere gurdi garaitondoari uztartu zizkioten. Otag EE 

1882c, 412. 

garaitots. � Son de triunfo. � Goiznabar-zori! [...] / Garaitots, garai! / Egun argitzez goitik amildu / osinbasoko 

mamu-tzar ori! EA EEs 1925, 27. 


mende. 

413


garaitpen. v. garaipen. 

1 garaitsu. � Vencedor, victorioso. v. garaile. � Ollar garaitsuak (vencedor) lez. Echta Jos 45 (303 

garaitsu urten). 

2 garaitsu. � Elevado (fig.). � Bertso-kantu garaitsuenakin, alkarren arteko eder ta doaiak abesten ditute. 

Onaind in Gazt MusIx 150. 

garaitu (V, G, AN, Sal, R; Volt 32, SP, Urt IV 18, Lar, Añ (G), Mg Nom 66, Dv, H; garhaitu L, BN, S; Arch 

VocGr, VocBN, Gèze, Dv), gareitu (Ae), garraitu (Volt 120, Ht VocGr 435, H), garaintu (VocS 143), gahaitu, 

gahitu (StJayme ap. DRA). Ref.: A; Bon-Ond 158; Gte Erd 130, 213 y 274. � Tr. La forma gar(h)aitu es la más 

empleada. Hay gareitu en un texto de Ororbia de 1758 (ETZ 95), en CatAe y una vez en CatLan (30, frente a 

numerosos ejs. de garaitu). Encontramos garraitu en Laphitz, Etchamendi (78) e Iratzeder (112), y, alternando 

con garaitu (aunque menos frec. en la mayoría de ellos), en CatLav (37 (V 26)), Maister (I 25, 3 (-rrh-)), 

Cardaberaz, Monho (32), Lardizabal (150), Hiriart-Urruty (Aurp 51), Barbier (Sup 180), Oxobi (156), Zerbitzari 

(Azk 116) y Lafitte (Murtuts 50). En Leiçarraga hay además dos ejs. de garaithu (Io 16, 33 y 1 Tim 1, 14), frente 

a numerosos de garaitu. Archu emplea dos veces la forma gahaitu (junto con garhaitu). Para el rad., se 

documentan tanto gar(h)ai como gar(h)ait (ya en Leiçarraga) en proporción similar; en cuanto al sust. vbal. 

gar(h)aitze- es la forma general, salvo algún ej. aislado de gar(h)aite- en Axular y Eguiateguy que, por lo demás, 

emplean garaitze-. En DFrec hay 25 ejs. de garaitu, meridionales, y 3 de garraitu, septentrionales. 

�1. (Aux. trans.). Vencer; superar, dominar. "Vaincre" SP, Gèze. "Garaitu natzaio, garaitu dut, je l'ai surmonté" 

SP. "Surpasser" Ib. "Alcazaba, castillo inexpugnable, gaztelu garakaitza, ezingaraioa, garaitu ezin ditekeana" 

Lar. "Vencida, ir de vencida, llevar de vencida, bentzutuaz, garaituaz joan, eraman" Ib. "Allanar dificultades, 

vencerlas, errazkeak [...] garaitu, gozatu" Ib. "Sobrepujar" Ib. "Prevalecer" Lar, Añ. "Ez du bere buruaren 

garaitzeko indarrik, il n'a pas la force de se surmonter lui-même. Etsaiaren garaitzeko behar da indar gehiago, 

pour vaincre l'ennemi il faut plus de force" Dv. "Etsai gaitzegia zuen garhaitzeko, il avait un trop puissant 

ennemi à vaincre" Ib. "Se rendre maître de ses passions, les soumettre. Aztura gaixtoak, oinhazeak garaitzea, 

vaincre ses mauvais passions, [...] ses souffrances" H. "Garaitu dot (Vc), le he vencido, me le he sobrepuesto" A. 

"Simonek garaitu du Anton (G, BN), Simón ha triunfado de Antonio" Ib. "Kontrarioa pilotan garaitzeak plazer 

egiten daut (BN-arb)" Gte Erd 274. "Lartzabalek garaitu du Aranburu pilotan (BN-lab), borrokan orrek garaitu 

zun (AN-gip), [...] orrek garaitu du ori (B), [...] lotsa garhaitürik (S)" Ib. 130. "Loak garaitzen zuen (AN-5vill); 

loak menderauta zeukan (G-azp)" Ib. 213. Cf. VocS 143 (nota del ed.): "Garaintü ala gara¸)tü 'vaincre'; aditz hori 

gerlaz hitzegitean darabilagu Zuberoan, baina bi jendeen arteko esku nahiz gogo borrokaz mintzo, goithü aditza 

erabiltzenago da". � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. � Nik ere garaitu ukhan baitut. Lç Apoc 

3, 21 (Dv garhaitu baitut nik ere; He neroni ere garai izanik, TB bentzutu dudan bezala). Haragiaren [...] 

gutiziak garaitu dituzuenak. Mat 304s. Trabajua, mañak garai. "Más vale maña que fuerzas". RIs 80. Garaitzeko 

difikultade eta estorbu guziak. Ber Doc 164r. Gaitzik ez da non eztuen pazienziak garaitzen. EZ Man I 36. Behar 

dugu garaitu eta biktoria erdietsi. Ax 398 (V 259). Ausartki akometatzea da erdi garhaitzea. O Pr 550. Deebria, 

aragia, mündia garhaitürik. Bp I 142. Gauzarik xumeenetan ez baduzu zure burua garaitzen nola bada 

garaituko duzu handienetan? Ch I 11, 6 (tbn. zure burua garaitu en Leon). Tentazioneak garaitzeko. CatLav 130 

(V 69). [Illuna eta argia] zeñek zein garaituko zuen ibilli ziradela. Lar SAgust 6. Loak garaitu ta laster utzi zuen 

bere otoitza. Mb IArg II 330. Kristok [...] antxe garaitu edo benzidu zitualako. Cb CatV 17 (El 25, Añ CatAN 13, 

CatBurg 12, CatB 21, CatLuz 9, Legaz 9, CatSal 17 garaitu, CatAe 16 gareitu). Tropak garaituak izan direla. 

Lg I 315. Gure pasionen garaitzeko [...] indarra. AR 211. Etsaiak garaitu ta benzutu zituelako. Ub 149. Lotsa 

guzia garaituta. Mg CC 118. Oitura gaiztoak garaitzeko. AA I 403. Kantan eta txirolan ik Damon garaitu? It 

Fab 188. Loditarzunaz aberea gahait ahal dezen. "Pour égaler l'animal en grosseur". Arch Fab 77 (93 gahaitu; 

Arch Gram 153 garhaitü). Gozamen [...] izpiritualak [...] asma ahaleko gozamen guziak garaitzen dituztela. Hb 

Egia 82. Medikuek diotenaz flakezia hori garrhaituko duzu oraino. Laph 249. Bainan etsaien garhaitze hori ez 

bide zen guk nahi eta uste ginuen bezein handia. Prop 1903, 36. --Ezin jan dezazket; [...] --Azken hauk 

garhaituko ahal ditutzu! Lau baizik ez dira. Barb Sup 69. Gizonen indar utsaz ezin garai ziranak, garaittu dittu. 

Inza Azalp 89. Kotsuaren edadura etzezaketen garaitu edo atxiki bere zedarrietan. Zub 33s. Loa ezin garaituz 

zabiltzan. JE Ber 36. Batzarretik batzarrera errezago garaituko ditutela gai zallak. Ldi IL 94. Amua janez / 

gosea dute garaitu. Or Eus 178. Hameka aldiz [...] garaitu dituela bere denborako pilotari handienak. Zerb Azk 

112. Ezin dut nik nere nazka garaitu. Txill Let 97. Umilak [...] beren burua garhaitu dutenak. Ardoy SFran 334. 

Gudu hortan Turkoak garaituak izan ziren. Lf in Casve SGrazi 10 (15 garraitu). Zikoizkeria garaitzen da 

beraxtasunaz, bekaizkera maitetasunaz (B). Inza NaEsZarr 2096. Aldapa hori garaitzen ez duenak ez du 

poetaren izena merezi. MIH 286. Zuen laguntzarekin [...] gaitza garaitzen ote duen. Ib. 225. Ez da garai ez 

daitekeen eragozpenik. MEIG I 233. Eragozpenak eta debekuak garaitu. MEIG VI 128. Ez dute Azkueren 


mende. 

414


hiztegia garaitu eta menderatu [...] osatu baizik. MEIG VII 72. 

v. tbn. Harb 206. Hm 50. SP Imit I 18, 2. Tt Arima 128. Gç 83. ES 401. He Gudu 118. Mst III 53, 2. CatLan 155. 

FLV 1989, 100 (Munarriz, mediados s. XVIII). LE Prog 114. Egiat 255. Brtc 257. Xarlem 280. Monho 94. VMg 

15. Dh 214. Echag 37. MarIl 57. Jaur 126. Izt C 482. Dv LEd 61. Lard 136. Bil 163. CatS 64. Aran SIgn 8. Elzb 

Po 201. Bv AsL 36. AB AmaE 49. Arr May 144. StJul 105. Lap 325 (V 148). Jnn SBi 117 (-rh-). A BeinB 54. Ip 

Hil 122. Arb Igand 115. HU Aurp 87. UNLilia 18 (-rh-). FLV 1988, 268 (Larrainzar, 1905). CatJauf 128. CatUlz 

12. Goñi 74. Ag Kr 176. Urruz Zer 119. KIkV 57. KIkG 39. Jaukol Biozk 105. Enb 147. FIr 191. Ir YKBiz 138. 

Eguzk GizAuz 184. EA OlBe 52. Lf Murtuts 17 (-rh-). SMitx Aranz 21. Mde Pr 249. Etxde JJ 15. Erkiag Arran 

159. Zait Plat 12. Vill Jaink 46. Osk Kurl 159. And AUzta 112. Ibiñ Virgil 38. Etxba Ibilt 477. Balad 244 (-rh-). 

Xa EzinB 29 (-rh-). Garraitu: TB Io 16, 33. 

� (Aux. tripersonal). � Latinari euskerak garraitzen dio onetan: [...]. Cb EBO 24. 

� (Con comparativo). � Zunbatenaz gizonak bere büria garhaitzenago [...] beitü, hanbatenaz [...]. Mst I 25, 3. 

Etsaia garaitzenago da norbait bortitzago daukanean. Or Aitork 191. 

� (Con aux. intrans. unipersonal y bipersonal). Vencer, superar; imponerse. "Garaitu natzaio, garaitu dut, je l'ai 

surmonté" SP. "Vaincre, surpasser, surmonter. Ifernuko atheak etzaizko hari garaituko (He), les portes de l'enfer 

ne prévandront pas contre elle (contre l'Église)" Dv. "1. vaincre, l'emporter, avoir l'avantage sur. En ce sens 

garaitzea prendre indifféremment le complément direct et indirect; celui plus régulièrement, vu le sens 

étimologique. [...] 4. prendre le dessus, s'affranchir de la dépendance: Gurasoei garaitzea, se montrer rebelle à 

ses père et mère, prendre le dessus sur leur autorité. Syn. gallentzea, gaihentzea, ollartzea" H (cf. infra (3)). 

"Kura garaitu da beste kartaz (R), aquel se ha hecho triunfante de aquel otro" A. � Tr. No hay prácticamente 

ejs. a partir de 1780. � Ni munduari garaithu natzaio. Lç Io 16, 33 (He, LE, Dv nik gar(h)aitu dut mundua). 

Haragiari garaithu behar gaitzaizte. Lç Ins E 7v. Eta eman zekión sainduén kontra ere gerla egitea, eta haei 

garaitzea. Lç Apoc 13, 7 (He hek garaitzeko; TB heien bentzutzeko, Dv hekien garhaitzeko). Logale handi batek 

harturik [...], loa garaithurik eror zedin [...] beherera. Lç Act 20, 9 (He loak garaiturik; TB, Dv loak eramanik). 

Zuek, munduko tormenta guztiei garaiturik, irabazi duzue salbamenduko portua. Mat 300. Trabu guztiei 

garaitzeko indarra. Ib. 302s. [Iesus] kastitatearen bandera. [...] / Munduari garaitua. EZ Man II 195. Batak 

thira, berzeak thira / hari ziren guduan, / soldadua garaitzen da / ordean azken buruan. EZ Noel 76. Etsaiari 

garaitzeko. EZ Eliç 100. Artia azkarrari garhait. Saug 1. Harmak hausten darozkitzu [...] / Ezin garait dakidio / 

gizonen zimarkua. Hm 55. Ihesi ioan hutsez ezin garai gaitezke. SP Imit I 13, 3. Garaituko denari [...] emanen 

diot biziaren arbolako fruitutik. Ib. II 9, 7. Eztakidala garai haragia eta odola. Ib. III 26, 3. Zure iakinari 

garaitzen zaizkon [gauzak]. Ib. 58, 7. Garaituko gaizko gure etsaiari. SP Phil 180 (He 182 garaituko gaizko). 

Munduaren amudioa garaitzen da haiñitzen arimetan. Ch III 20, 5. Ifernuko atheak etzaizkola garaituko? 

CatLav 57 (V 37). Nor da munduari garaitzen zaioena? He 1 Io 5, 5.Ta garaituko badira, behar izaten da 

zerukoren baten laguntza. Mb IArg II 277. Etsaiari garaitu baziñaizko ere [...]. Mih 26. Yainkoari buruz 

garaitzalle izanda gizonei ere garaituko zatzazkie ta. Ol Gen 32, 29. 

� "Venir á bout de, faire tête à: Bere egitekoei garaiturik, étant venu à bout de ses affaires. Syn. buru egitea, 

antolatzea, xuritzea" H. � Zeure egitekoei garaiturik [...] zerbait sosegu [...] zeure buruari emaitera prestatzen 

zarenean, han da berehala heriotzea. Ax 60 (V 39). 

� (Part. en función de adj.). Vencido. "Vaincu, garraitua" Ht VocGr 435. � Ikhusten dugu hanitz orduz 

garaitiak garaizalia garaitzen diala. Tt Onsa 69s. Garaituek [...] garaitiarren hitzkuntza segitzen [...] baitute. 

ES 98. Hil edo sinhets, hauta zuten garaituek. Hb Egia 82. Gudari garaituen antzera. TAg Uzt 291. Irlandara 

garaituen mintzaira izaiki [...]. Mde Pr 209. Egi katolikua garaitua ez banekusan, ez oraiño garaille ere. Or 

Aitork 123. Garaitua [...] urrunera dioa [...]: garailleak egin dizkion zauriakgatik. Ibiñ Virgil 98. v. tbn. Osk 

Kurl 65. 

�2. "Arribar, subir arriba" Lar. "Garaittu (vb. trans.), alcanzar lo alto. Sin. gaiñdu" Etxba Eib. � Ni garaitzen 

naizenean zure atari aurreko intxaurretara. Apaol 114. Gure ñirñarra baño gorago / Jaingoa dago zuen zai. / 

Santutasunez bakar-bakarrik / zindezteke onaño garai. SMitx Aranz 166. 

� Alcanzar (una cima, un alto...). � [Errobi erreka] erasian doa. Kanboko erreketan gaindi, mendia garaiturik 

Ategaitzetan. (Interpr?). Zerb Azk 48. Baretotzen goi-ibar oiesa garaitu ondoren [...] Santa-Garaziko mendi 

zulora eldu zen. Etxde JJ 190s. Euskal antzeak garaitu duen gailurrik soil eta gorenean. MEIG III 118. 

�3. (Lar, Añ, H). "Engreírse, [...] garaitzea" Lar. "Engreído, (c.) ollartua, arrotua, (G) garaitua" Añ. 

�4. "Rester, être en plus, de trop: garhaitu gabe utzikirik, sans qu'il y ait des restes en plus" H. "Dejar, sobrar" 

DRA. 

- EZIN GARAITUZKO. Invencible. "Ezin-garhaituzko, invincible, insurmontable" Dv. v. garaiezin. � Guduka 

hari behar garelarik [...] ezin garaituzko bihotz batez. SP Phil 452 (He 457 ezin baratuzko). Ezin garaituzko 

egin dira bere erresoluzionetan. Ib. 529. Eziñ garaituzko traba. Ch I 11, 6. Tentazione borthitzak eta hurren 

ezin-garaituzkoak. He Gudu 110 (v. tbn. 145, 100 y 40 ezin-garaituzko). Trabak eta debekuak ezin garaituzkoak 

direla. Lg I 173. Orai badakigu traba hori ez dela ezin garhaituzkoa. Prop 1881, 68. Gure zaharren indarra, 

egiazkoa, ezin garhaituzkoa eskuara izan da. Ox GH 1924, 329. Ezin garhaituzko ikhara. Ox 49. Ezin 

garaituzko nahikari bat. Mde HaurB 60. 


mende. 

415


- GARAITU-EZA (det.; Añ; garaiteza det.; Lar). "Invicto" Lar y Añ. 

- GARAITU EZINEZKO. Invencible. � Napoleonekin gerran ibillitako mutillek uste zuten au benetan zela 

garaitu-eziñezkoa. Vill Jaink 129. 

garaituezin. v. garaiezin. 

1 garaitun. "(V-gip), proclamas de matrimonio" A. 

2 garaitun. � Vencedor. v. garaile. � Ikusten dute [...] aldiaren len-gero guzien aldean, egonarrizko irautea 

garaitun dala. "Stabili permansione cuncta praeterita et futura tempora superari". Or Aitork 370. 

garaitupen. v. garaipen. 

garaituste. "Engreimiento, garaimentua, garaitustea" Lar 

garaitxori (Ae ap. VocPir 452), gareitxori (Ae ap. Bon). � "Moineau, passereau" VocPir 452. 

garaitza (G ap. A; Lar, VocCB, H ap. Lh), garaitze, garaitz. �1. Victoria, triunfo. "Alteza, soberanía, 

superioridad" Lar. v. garaipen. � Tr. Documentado desde finales del s. XVIII. Emplean garaitza (junto con 

garaitz, Arrese Beitia y Enbeita) los autores occidentales, y garaitze los orientales (aunque garaitza en Prop -junto 

a -tze-- y Lafitte, y garraitza en Xalbador (Odol 283)). El ambiguo garaitze de Orixe podría corresponder a 

un sust. vbal. En DFrec hay 2 ejs. � Loriaz estal zaite Jaunaren begietan, zu zerorriren gainean 

eramaneintutzun garaitzez. Birjin 158. Garaitzea eraman nahi duten bezain laster. Ib. 159. Kristinauak Turkuai 

irabazi eutseen garaitza edo bitorija miragarrija. Ur MarIl 50 (28 garaitza andi). Nai eutsan gure España oni 

garaitz au eskuratu. AB AmaE 441 (44 garaitza aundiak). Garaitza egoteko egon bear dabe burrukak. Itz Azald 

187. Jauna dezu lagun, zurea da garaitza. Ag G 342. Gudalnagusi batek [...] iritxi duan garaitza. Zink Crit 51. 

Alemania bermaturik zagon garaitzeari buruz. StPierre 27. Jaungoiko-zuzentasunaren garaitza erakusteko. 

KIkV 33. Garaitze aundi arren oroigarritako. Inza Azalp 16. Garaitza ori etxok jaristen edonok. Enb 197 (54 

garaitz andijak). Guduka geienen garaitzea ortan dago. FIr 142. Garaitza lortzeko. Eguzk GizAuz 88. 

Gizartekeriaren aurrerapen eta garaitzea galerazoteko. Ib. 34. Izen onak, agintzak eta garaitzeak badute beuren 

edertasuna. Or Aitork 44. Batasunean dago indarra, / indarra dogu garaitza. BEnb NereA 248. Lepantoko 

garaitzatik landa. Lf in Casve SGrazi 10. Jainkoari [...] erreguka garaitza opa zezaion [guda-burrukan]. Berron 

Kijote 115. v. tbn. Zab Gabon 94. Prop 1900, 9. Or LEItz 36. Arti MaldanB 225. 

�2. (Lar, H ap. Lh). "Celsitud, elevación", "eminencia, altura, elevación" Lar. "Hauteur, sommet" H (ap. Lh). � 

Excelencia (como fórmula de tratamiento). � Urte on askotan beza Jaunak Z. Gatz. a (Zure Garaitza) edo B. 

Gatz. a (Beorren Garaitza). NEtx Nola 13. 

- GARAITZA-DEIADAR. Clamor, grito de victoria. � Isildu ziran [...] garaitz-diadarrak. AB AmaE 22. 

- GARAITZA-ZARATA. Clamor, grito de victoria. � Ez da ori garaitza-zarata. "Clamor adhortantium ad 

pugnam". Ol Ex 32, 18 (BiblE garaileen oihuak). 

garaitzadun. � Victorioso, vencedor. v. garaile. � Eszipiondarren aberria garaitzadun atera zala. Zink Crit 

66. 

garaitzaile (-alle Lar, Añ (G); Dv y H (+ -rh-)), garaizale (Sal ap. A), garaitzale (-rh- T-L), garaitzaila, 

garraitzaile (-alle Ht VocGr 435), garraitzale. � Vencedor. "Vainqueur. Quoique synon. de garaitiar, 

garhaitzaile s'emploie différemment. On dit horra hire garhaitzailea, voilà ton vainqueur. Horra garaitiarra, 

voilà le victorieux" Dv. v. garaile. � Tr. Documentado en autores septentrionales y en algunos meridionales 

modernos. � Izena zinduen legez / garaitzaillearena, / hala garaitu zinduen / furia Satanena. EZ Noel 168 (v. 

tbn. Man II 190). Ikhusten dugu hanitz orduz garaitiak garaizalia garaitzen diala. "Victorem a victo superari". 

Tt Onsa 69s. Bere buruaren garaitzaille eta munduaren nausi. Ch III 53, 2 (Mst garhaitzale). Ez dela bitoriarik 

[...] garaitzaillearentzat gloriosagorik. He Gudu 37. Ikus ahal guzien porroka garaitzalea. Hb Egia 57. Or 

dauka jendea / txit garaitzallea / bandera altxaturik. (Marcha de S. Ignacio). Aran SIgn 215. Etsai horien 

garhaitzale. CatS 103. Eliza garhaitzale da bethi athera. Zby RIEV 1908, 412 (Bv AsL 160 garaitzalle atera). 

Garhaituen errege Sigaban, eta garhaitzaleen errege Alon. Prop 1893, 129. Garaitzale harro baten itxuran. Zub 

106. Yesu garaitzaileak. Or Mi 131. Garaitzaileen mintzaira. Mde Pr 209. Garaitzailleen burdira igotea. Erkiag 

BatB 149. Eztabaidan garaitzaile irtetea. MEIG VII 68 (v. tbn. en contexto similar MIH 63 garaitzaile irten, 

Ezale 1897, 183b garaitzailla urten). 

v. tbn. ErleG 43. Eguzk RIEV 1927, 432. TAg Uzt 69. Ol Gen 32, 29. Garraitzale: HU Zez 171. 


mende. 

416


� (Uso adv.). � Zer dion orain? --diotsa garaitzalle Otxandak. Etxde AlosT 27. 

garaitzailero. � Victoriosamente, de manera triunfal. � Agertuko dira erromatarrak, sartuko dira zure kaleetan 

zear garaitzaillero. Ag Ezale 1897, 128a. 

garaitzalari. v. garaitzari. 

garaitzapen. � "Victoire" H (ap. Lh). v. garaitza. � 1212 gurutzearen garaitzapena euskaldunakin, Nabasen 

(Gipuzkoarra, Saint Palais 1877). JFlor. En DFrec hay 8 ejs. 

garaitzari (L-côte ap. A; Dv (-rh-)), garaitzalari, garraitzari, garaitzlari. � Vencedor. � Zer nahi gostarik ere, 

garrhaitzari nahi du athera saindu gazteak. Laph 167 (182, 205 garrhaitzari). v. tbn. AB AmaE 344 

(garaitzalaria). Uste zuten garhaitzari izan eta garhaitu zituzten. Prop 1908, 26. Urten daigun an legez emen 

garaitzlari. Zam Euskaldun gudariak (ap. DRA). 

garaitze. v. garaitza. 

garaitzia, garaizia (Dv). � "Victoire" Dv. v. garaitza. � Garaitziatik heldu zen bozkarioa laster izan zen 

itzulia atsekabe. Lg I 220. Ez beitituzu utzi ene etsaiak ene flakeziaren gainean garhaizia izaitera. JesBih 454. 

Lorifikatzen dugu bere etsaien gainean eramaiten duen garhaiziaz. Jaur 107 (108s garhaizia eraman). Zure 

Eliza izan bedi ohoratua eta har beza garhaizia bere etsai guzien gainean. Jaur Dév. au S. Coeur 226 (ap. Dv). 

Bere buruari nausitzea, hortan datza garhaizia osoa. Dv Imit III 3, 2 (ap. DRA). Jaunak garhaizia handia eman 

zaroen bere populuari. Dv 1 Par 11, 14. Bazko egüna beita Jesüs-Kristen bai eta gure gihauren garhaitziaren 

egüna. CatS 103 (103 garhaizia). Ikhusi ere ditugu [...] gaixtoen gaineko garaitziarik ederrenak. Prop 1893, 50. 

v. tbn. Zerb IxtS 43 (garhaitzia; 44 garhaitia). 

garaitzlari. v. garaitzari. 

garaiuste (Lar). � Misterio. � --Zer gauza dira Fedearen artekoak? --Dirade aren misteriorik larrienak, 

garaiusterik andienak. CatBurg 15. Sartzen da amodio jainkozkoaren garaiustetan. Birjin 124. Nola bada egin 

izan zen bere sortzearen misterioa edo garaiustea? Legaz 15. 

garaiustedun (Lar). � Místico. "Mystico" y "mysterioso" Lar. � Zenbat urrhatz egin nukeien egun bakhotxean 

mendi garaiustedunaren gainerat daraman bid-ederrean. Birjin 93. 

� (Uso sust.). � Hunek ukhan zuen bathgune berri bat garaiustedun gezurrezko batekin. Birjin 94. 

garaiza (Lar). � Triunfal. "Carro triunfal, gurdi garaiza" Lar. 

garaizale. � Heróico. Cf. garaitzaile. � [San Ignazio] bere seme garaizaleaz irten zedin Eleiza Santaren alde. 

'Sus heróicos hijos'. Aran SIgn 6. 

garaizarrean (ines.; O-SP 228 � Dv � A). � "Garaizarrean da, il a le dessus ou l'avantage" O-SP 228. 

Duvoisin infiere el tema garaizar y de éste pasa a Azkue. Cf. garaikarrean. 

garaizia. v. garaitzia. 

garaizpen (-rh- L ap. A), garraizpen (Lecl). � "Victoria" A. v. garaitza. 

garaizta. "Debelación, garaizta, azpiratzea" Lar. v. garaitza. 

garaiztu (Lar). �1. "Debelar" Lar. v. garaitu. �2. "Darse por vencido" Lar. 

garaizuma. v. garizuma. 

garaizuma. v. garizuma. 


mende. 

417


garaje, garaja (T-L). � Garaje. � Garajera abiatu zen, automobilaren bila. Arti Ipuin 76. Hartu diat ene 

osabaren garaja hura. Baditiat lau langile meneko. Larz Iru 70. Garajako Anton, Etxebesteko Pantxo eta ni. Ib. 

12 (v. tbn. 20). An zegoan Erdoziaren garajea eta ara biltzen giñan txoferra eta bi muttillak. Salav 60 (v. tbn. 

59). En DFrec hay 3 ejs. de garaje. 

garajista, garagista, garagizta. � Encargado de un garaje, garajista. � Bitarteko behar duzue hartu garagista 

bat. JE Ber 48. Ikusten ditugu bi gizonak garagistaren lantegian sartzen. Ib. 48. Donaphaleuko kantonamenduko 

garagizta, moto martxant edo partikular guziak. Herr 26-3-1959, 3. 

gar aldi. v. garraldi. 

garaman. v. gareban. 

garamanazal. "(B), mujer que, algo entrada en años, se dispone a casarse con el primero que se presenta" A. 

garamar. "Granero para helecho, en Orio" Garate 6. a Cont BAP 1949, 358. Cf. 1 garo. 

1 garan. "(V-ple-m), maduro. Se aplica a frutos de la tierra y se dice también de personas maduras" A. 

2 garan. "Lur garana, tierra suelta. Ogi garana, pan rallado (V-ger)" A Apend. 

garan-. "(Vc), variante de garau en los derivados" A. v. garau. 

garanbore. � Garambaina. � Nik ez det lore-ederrik zuri eskaintzeko, / Txistu, garanborerik zuri ondratzeko 

(1793). BertsZB 150. 

garando. v. 1 garondo. 

garando. v. 1 garondo. 

1 garandu. "Rallar el pan (V-ger)" A Apend. 

2 garandu. "(V-m), cumbre. Sur-garandu, cumbre de la nariz. Karabi-garandu, cima del calero" A. 

3 garandu. v. garautu. 

garanga. "(Pop.), pifia (V-m)" A Apend. 

garanga. v. 2-3 garranga. 

garangorri (V-m ap. A). � "Fruto del madroño, litm. grano rojo" A. "Apetak emon deust garangorriak jan bear 

ditudala ta nik ekin (V)" Ib. (s.v. apeta). 

garano. v. grano; garaino. 

garanpatu. "Mamparar, defender, amparar, es del bascuence garanpatu, que significa lo mismo, y viene de 

paratu, poner, colocar y ganganean sobre, encima [...]" Lar. 

garantia, garanti. � Garantia. � Dirutza ain aindiyari erantzupen edo garantiya ipiñi biar yakola. Kk Ab II 76. 

Aurrerapen onen babes edo garantitzat. NEtx Nola 15. Judizioak garantia guztiak eduki detzan, soldado 

konpainia bat etorri da. Arti Tobera 263. En DFrec hay 34 ejs. 

garantxila (V-gip), garatxila (V-gip), garantzila (V-gip). Ref.: A (garatxilla); A Apend (garantzilla); Iz ArOñ 

(garantxilla, garatxilla). � "Tallo de la flor de maíz" A. "Flor de maíz" A Apend. "Garátxilla bat: una punta de 

maíz con su flor" Iz ArOñ. 


mende. 

418


garantxilatu. � Florecer el maíz. "Gaantxillaatu: el maíz" Iz ArOñ. 

1 garapa. "1.º (V-ger-ple-arr-oroz), racimos pequeños de la rebusca. [...] 3.º (Vc), castañas que quedan en el 

árbol después de la recolección" A. � "Matsak garapa dagoz (V-arr), la vid está con pocos granos" A Apend. 

2 garapa. "(V-m), virutas" A. 

3 garapa. �1. "(V-oroz), capa de nieve" A. �2. "(V-m), llovizna" A. 

garapaio, karapaio (V-gip), karrapio (V-gip). Ref.: A (karapaio); A EY I 189; Iz ArOñ (karapaixo). �1. 

"Cierta empanada" A. "Karápaixo, torta triangular con huevos" Iz ArOñ. "Torta que mandaba la madrina por 

Pascua a su ahijado" Ib. "Garapaio: amabitxik besoetakoai eman oi dien arrautzaz apaindutako opilla" Ag G 

135n. � San Blasetan piper-opilla ta ostegun Donean garapaio ederra amandreak ekarri. Ag G 135. �2. 

"Karapaio (V-gip), partija de dinero entre beneficiados" A. 

garapaita. v. garopaite. 

garapara. "Mampara de puerta, ataurka, garapara" Lar. 

garapiñatu (Lar, Añ). � "Garapiñar" Lar y Añ. 

garar. v. garagar. 

garara (det.; garhara SP � Dv y A; garharra H). � "Garhara, arbre sec, branche morte" SP. "Garharra, que 

cite vEys comme appartenient au dialecte lab. et qu'il confond mal avec galharra [...]. Syn. xixkila" H. v. galar. 

garardo. v. garagardo. 

gararil. v. garagarril. 

gararril. v. garagarril. 

garasigile. v. GARRASI-EGILE. 

garaski. v. garestiki. 

garasta. v. garazta. 

garastara (V-gip). � "Gaastaia, gaastaak, gaastaaka fuan da, v.gr., la gallina cuando se la espanta" Iz ArOñ. 

"Ga(r)ásta(r)a bat" Ib. 

garastarro (G-to), garraztarro (V-arr-oroz-och), garraztaro, karrastarro (V-gip, G-azp-goi), karrastaro, 

larraztarro (V-och ap. A), larrastarro (V-gip), larrastorro (V-m), Ref.: A (garastarro, garraztarro, 

karrastarro, larraztarro); Arzdi Aves 163; Etxba Eib y SM EiPáj (karrastarro). � Zorzal charlo. "Oropéndola, 

pájaro parecido a la malviz, algo mayor" A. "Larrastorro (V-m), charra (Alava), charla" Arzdi Aves 163. "Ave 

del país. Variedad del tordo. Karrastarruanekuak baziran Eibar-en" Etxba Eib. "Larrástarro, larrástarrua, el 

zorzal charlo (Turdus viscivorus). Txorisoro, también se le llamó así" Iz ArOñ. "Karrastarro, zorzal charlo 

(Turdus viscivorus)" SM EiPáj. "Zorzal charlo" MItziar Txoriak 116 (da tbn. garraztaro ori "zorzal dorado" y 

garraztaro errege "zorzal real").� Txanton Birigarro / amesetan dago / txepetx bat izanik / egin da 

karrastaro. BorrB 55. Lerrak, pagoak, zumarrak, zozoak, garastarroak eta basoak berak ere abesten zun. EG 

1957 (1-2), 45. 

garasti. v. garesti. 

garate. �1. "(S; Foix), col de montagne" Lh. Cf. A Morf 696: "Ate en [...] Belate, Eulate, Garate... etc. no 

significa 'fuera' sino puerta o puerto y no de mar". � Petrus Garatecoa (1249). GLarr SJ 329, p. 326. Enecus 


mende. 

419


Garatea (1225). Ib. 189, p. 189. Don Garcia de Garate (1246). Ib. 310, p. 305. En arradiguivel I vinna, II 

peonadas en arradigaratea (1300). Arzam 247. � Hortakoz lehenak, Harizpe gehientako zianak, ukhen zian 

Berdaitzeko garatiaz edo lephoaz jabetzeko mania. ArmUs 1896, 102 (ap. DRA). Ibañeta garatian / egün ikhas 

dezagün / nola gure libertatiak / begiratü behar dügün. (Pastoral Üskaldünak Ibañetan). RIEV 1908, 668. �2. 

Cf. Itza 61 (ed. 1884; ap. RIEV 1930, 158): "Algunas [caserías] son de término redondo, como las fundadas en 

seles con su mojonera o apeo, llamado garate". �3. Hórreo. v. 3 garai. � Labetan gogortutako murkoak 

etxearen eta garatearen (hórreo) sinbolotzat zeuzkaten. Etxde Egan 1961 (1-3), 95. 

garatosa. v. 1 karatosa. 

garatsu. � Desarrollado, crecido. Cf. garatu. � Gizon oro, gizon oso: Jaungoikoak bere asmotan gura izan 

daroan baizen oso, ta garatsu ta eldu biurtuko dira. Ibarg Geroko 14. 

garatu (V-gip, G-goi; Lar, Añ (V), H). Ref.: A; VocZeg 287; Iz ArOñ (garaatu); Elexp Berg. � "Entallecer, 

echando espigas las lechugas y otras hortalizas y plantas, ozitu, garatu" Lar. "Espigarse lechugas y legumbres" 

Añ. "Espigar" Ast Disc 621. "Renovar, echar escapos. Se dice hablando de plantas como cebollas, berzas, nabos" 

A. "Garáatu, garáaketan da: subirse (el nabo), etc." Iz ArOñ. "Landarak garatzen dienian eztabe jateko balio. 

Letxugak, azelgak, kipulak, arbiak... garatzen dira batipat" Elexp Berg. � Arbiak garatzen diradenetik gaztañak 

bildu arterañoko zortzi illabeteetan. Izt C 159. Zumartxuria garatzen denean. 'Lorsqu'ils sont en fleurs'. Or Mi 

84. [Oliondo muskerraren abarra] eskualde ontan ainitz garatzen da. 'Que abunda en esta región por doquier'. 

Zait Sof 126. Lili xuri bati [...] / elur garatua dala diokezu: ainbeste zuri da. "Nieve entallecida". Or Poem 521. 

Pipita guztiak garatu izango dira. Ibarg Geroko 14 (ap. DRA). Zaletasun azia [...] zorionen batean kozkortu ta 

garatuta ikusi gogo ebana. Erkiag Arran 66. Pitagorak erein-aziak mardul ernemindu ta beregainki garatu ziran 

Platonen baratze ederrean. Zait Plat 51. Zenbat geiago goza / garatzenago dan lore panpoxa. "Cuanto más se 

goza más renace". Gazt MusIx 89. Artelatzak urresagarrak bekarzki, eta lilipa altzondoan garatu bedi. Ibiñ 

Virgil 55. � Crecer, desarrollar(se). � Badira [...] batzuk [...] Elizarako deia, garatuta gero, gizonduta gero 

izan dutenak. A Itzald II 69. An [...] azi zan nire anaitxua oiñez asi arte, ta ni bere an garatu nintzan. Or Tormes 

11. Arlandu-garaiko eiztariak [...] erti [...] aundikitu bat piztu, ugaldu eta garatu zuten. JMB ELG 48. Adiñean 

zoriontsu garatuaz doan Oreste. Zait Sof 17 (v. tbn. 150). Izkera bakoitza beure aldera azi ta garatu oi da. Or 

Aitork 5. Yaube, Yoserekin baitzan; Yose orotan garatzen ziyoan. Ol Gen 39, 2 (Dv ongi heltzen zen). Emakume 

aspaldi garatuak, andra egiñak. Erkiag Arran 135. Ez da izan [...] Europako estrukturalisten baitarik "garatu 

den hizkuntza", horren ernamuina baizik. MEIG VI 111. � (Lar). (Part. en función de adj.; aplicado a personas). 

Talludo, muy alto, crecido; desarrollado, maduro. "Talludo [...] ozitua, garatua" Lar. � Ageri ere dire ordun 

andere garatuen artean, nexka-saldoak. Or Mi 41. Baziran Madridtik bertatik joaniko zaldun garatuak ere. TAg 

GaGo 4. Aundizki itxurazko gazte garatu bat. TAg Uzt 27. Olaingo zalduntxo dotorea sartzen ikusirik [...] gazte 

garatuari begira gelditu ziran danak. Ib. 205 (v. tbn. 59). Gizon egiñak, garatuak, agiñak aspaldi 

bardindutakoak. Erkiag Arran 14. 

garatu. v. geratu. 

garatulu. v. taratulu. 

garatx. v. 2 garratz. 

garatx(a). v. garitxa. 

garatxo (V-ger ap. A), garatxu (V-m ap. A), geretxu (G-azp). �1. "Cierto arbusto" A. �2. garatxu. "Leño que 

se interpone, para facilitar la operación, entre la cadena y la piedra o madera que se desea arrastrar" A, que cita el 

ej. de Mg. � Ona barriz burdijaren [...] nire azterketia. [...] kolzaak, garatxuba, burtezpatia, arasak [...]. Mg 

PAb 148s. 

garatxo. v. garitxa. 

1 garatz (V-ger-ple ap. A). � "Negocio. Garatz andiak, grandes negocios" A. � Garatz arduratsu batek gakaz 

adiskidea. A BeinB 79 (v. tbn. 60). v. tbn. Ezale 1897, 243b. Mamiña jaten diozutela zuen garatz orri, negozio 

orri. A Ardi 14 (v. tbn. 19). Batzar-nagosiko garatz eta arazo gustijetan sartzeko zaldunak dauken eskubide 

berbera. Otx 51 (v. tbn. 92). Garatzaren irabazietatik [...] garazkide egitea [langilleak]. Eguzk GizAuz 153. Ezer 

jarri ez, eta guztia jaso... garatz bitxia, negozio zindoa. Erkiag BatB 154s (v. tbn. 80, 149). Garatzak 


mende. 

420


(irabazpide, dirubide) dirala ta [...]. Zait Plat 28. 

- GARATZ-BALTZU. Sociedad de accionistas (?). � Lan-garazkiok sortuaz batera, beste ainbeste domugarazki 

[...] sakeleratu begiz garatz-baltzuak. Eguzk GizAuz 154. Garatz-baltzua apurtu. Ib. 154. 

- GARATZ(AK) EGIN. Hacer negocio(s), negociar. � Bost talentu artu zituena yoan zan, garatz-egin zuen 

aiekin ta beste bost irabazi zituen. Ir YKBiz 419. Aregaz [sozioaz] batean, biak bietara egundoko garatzak 

egiteko. Erkiag BatB 161. 

- GARATZ-GIZON. � Ez dirala garatz-gizonak. "Que no son personas de negocios". Or Tormes 95. 

- GARATZ-TXARTEL. Acción o participación (de un negocio). � Garatz-txartelak ziran. Meatz-bazkunetako 

txartelak. TAg GaGo 67. 

2 garatz (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A), garatza (V-ple ap. A), garaza (V-m ap. A). � "Rastro, indicio. 

Garatzean dabil, andra rastreando, husmeando" A. "Garazan dabil, anda husmeando" Ib. Cf. A, a pesar de la 

trad.: "Garatza (V-ple), contrato. Alkarren garatzan, en relaciones mutuas, se dice hablando de las que preceden 

al matrimonio" A. � Aien garatzean geznariak Yordanako bidetik leiatu ziran ibietaraño. Ol Ios 2, 7 (Dv hekien 

ondotik, Ker arein billa). 

garatz. v. 2 garratz. 

1 garatza. "(V-gip), montón de helecho en forma de cono" A. Cf. garo. 

2 garatza. v. 2 garatz. 

garatzaina (det.; S ap. A � Alth). � "Petite houx, garratza, garatzaina" Alth Bot 17. v. 2 garratz. 

garatzazal. � "(V arc), colmado" A, que cita el ej. de RS. � Andra urenen etxea, garatzazal. "La casa de la 

señora de buen recaudo, acolmada". RS 527. Daukanari emango baitzaio, ta garatzazal egingo da. Ol Mt 13, 12. 

garau (V; Lar, Añ, Mg Nom, Dv (V), H), garaun (V-ger-ple-arr-m-gip; H (V)), karaun (V-ger-arr-gip), garun, 

gareu (V-arrig), gareun (V-ger-arrig-oroz), krau (Lcc), garo (V-ple), garun (V-ger), gau (G-nav, AN-larr-5villaraq-ulz-erro), 

gai (R-uzt), garai (G-nav). Ref.: A (garau, garaun, karaun); EI 116, 117; Iz ArOñ (karaun); 

Etxba Eib; Ibarra Dima. �1. Grano de cereal; grano en gral.; fruto. "No es por el huevo, sino por el fuero, 

mintzen nau, garauak ez, arauak bai" Lar. "Ogi garaua, garaba, garauna, alea, bihia, grains de froment" H. 

"Artakaraun, grano de maíz. Garikaraun, grano de trigo. [...] Urkaraun, fruto de avellano" A. "Garaua sapaixan 

gordetzen danetik, ez da garautegirik gure aldietan" Etxba Eib. v. ale, bihi, grano. � Tr. Documentado desde 

mediados del s. XVIII en autores occidentales (cf. infra (2) para autores septentrionales), principalmente 

vizcaínos. Garau es la forma gral. Hay garaun en Arrese Beitia (AmaE 317), Kirikiño y Bilbao, y garun en 

algunos pocos ejs. vizcaínos de mediados del s. XX. En DFrec hay 5 ejs. de garau y 3 de garaun. � Irunsi 

ditu[t] eun da ainbat gaztaña / egia da ta, artu zituen lagun bik garau bana. Acto 217. Olo garau. Mg PAb 151. 

[Bedar dongaak] itxiko ez dabee biar dan garaurik artuten [gari soloan]. Ib. 196. Arta-garaubaz. Ib. 89. v. tbn. 

CrIc 54. [Kolejioko almendruari] ikusi eneutsan almendra garau bat. Añ LoraS 8. Gari garauak. Ib. 54s. Anis 

garau batek. Ib. 188. [Ginda arbola] garauz beterik. Ib. 19. Probinzia onetako lurrak ematen dituen garaurik 

ezagungarrienak dira: gaztaña, sagarra, matsa, [...]. Izt C 137. Eun ta lau egunen barruan ain mendi goitituan 

egindako garau ikusgarri eder galant au [azaburubildu au]. Ib. 157. Zigor onek [...] bere osto, lore eta 

garauakin iraun zuen. Lard 97. Erein biar dira garau mueta asko urte bakotxian. Ur Dial 53 (It ale, Dv, Ip bihi). 

Auzoko Zeltarrak zutela aien garau eder ugari eta aberetalde aundien gutizia. Etxeg EE 1882c, 561. Gatzgaraua. 

Azc PB 162. [Sasi-masusten] garauren bat gorrizkatuten asirikoa. Ag AL 54 (v. tbn. G 140). Ale 

(garaun), urun eta ogi. Kk Ab I 75. [Mats] garauak. Or Tormes 25. Garau eze ori, bada, bear-garaiez goza ta 

ondu dedin. Ldi IL 37. Horrenbeste arta-garaun. Bilbao IpuiB 258. Olloeri deika asi da / [...] ta garuna-arto 

gorrija / zabaltzen du. EgutAr 21-6-1959 (ap. DRA). Galgaraua edo onetariko garauren bat. Ker 1 Cor 15, 37. 

� (Fig.). � Arritokietako Ama Neskutzari "Argia"k eskeintzen dion garau bereiz au dala bide. Ldi IL 55. 

Ezpaitzuen errotik atera, [kulpadunaren] garau pozoatsu eta zornetsu hura. Arti Tobera 273. � (Lar, H). 

"Cuentas del rosario, aleak, garauak, boillestak" Lar. � Mun eikijozu errosarijuaren garauai. Ur MarIl 29. 

Errosario-garauak atera ta amabost arenak esaten abia zan. A BeinB 91. � Cabeza (de cerilla). � Il ete zan edo 

ziur iakiteko, pospollo garun bat urreratu eutsen biztuta surrera. EgutAr 28-6-1957 (ap. DRA). 

�2. (V; Lar), garaun (V-arr-m), karaun (V-arr-ger-gip), garun, garab- (SP, O-SP 228, Urt I 396, Ht VocGr 

331, Dv, H). Ref.: A (garau, garaun, karaun). (En frases negativas o interrogativas). "Garaba, aucun. Ezta 

garabik, il n'y en a pas un seul" O-SP 228. "Ezta garabik, il n'y en a point du tout [que aparece tachado en la 

primera copia y escrito encima 'pas un seul']. Orhoit zara hitz garabez? vous souvenez-vous d'aucun mot?" SP. 

"Ezta gorphútzeko parterik batere vel parte garabik bere balioa eztuenik" Urt I 396. "Aucun, batere, garabik" 


mende.


Ht VocGr 331. "Point, garabik, bathere" Ib. 405. "Ninguno se ha quedado, alerik, garaurik geratu ezta" Lar. 

"Garau [...]; (G), quelque; avec la négative, aucun. Ez da garabik, il n'y en a aucun, il n'y en a pas du tout. Le b 

est euphonique, comme dans arabera, directif de arau" Dv. "Orhoitzen zare garabez? (SP), vous souvenez-vous 

d'aucun?" Ib. "Ordinairement accompagnant un sens negatif: rien, personne. Gutarik garauik zaurthu gabe (EZ) 

[...], bertze garauik eztoha hara (EZ)" H. "Individuo, cosa alguna, persona alguna. Garaurik eztago, no hay 

nadie, ni un individuo. Sin. de alerik eztago (G), bihirik ezta (BN, L, S)" A. "Karaunik eztago, no hay nadie, 

ningún individuo" Ib. � Tr. Documentado al Norte desde el s. XVII (falta en Materre, Haramburu, Axular y 

Harizmendi) en algunos pocos autores hasta mediados del s. XIX. Garab- es la forma general. Hay garau- en un 

ej. de Etcheberri de Ziburu (Man I 117) y por lo menos una vez en HeH. Al Sur se encuentra en CrIc, Añibarro y 

en algunos textos vizcaínos del s. XX, en todos ellos bajo la forma garau(n)- o garun-. 

� (Tras sust. indet.). Ningún; nada de. � Despendioak [...] dire hain handiak ezen, eztela profitu garabik. 

"Aucun profit". Volt 184s. Eztu taxa garabik. Ib. 250. Zuri emaiteko hain merke nola merkatari garabik. Ib. 256. 

Ogi garabik da nekatu gaberik. Ib. 264. Hirur etsai ezagutzak herra handitakoak / eta lausengu 

garabez ezin baketuzkoak. EZ Man I 18. Theilla garabik etzuen [etxolak]. EZ Noel 52. Iguzkiak eztu egun / 

garabetan argitzen. EZ Eliç 189. Begira gaitzatzu [...] / bekhatu garabetara / lixtur ez gaiten. Ib. 213. Etzuen 

trabu garabik sentitzen. SP Phil 124 (He 126 traba garabik). Ezterauela kalte garabik ekhartzen. Ib. 166. Badire 

milla gauza, zeiñen iakiteaz arimak ez baitu probetxu garabik. Ch I 2, 2 (Mst batere ezpeita profeitable). Oihan 

hautan segur ez laite garabik / abere ez hegaztin. Gy 2. Txuri garaurik ez izan arren, kapelua bere lekuan euki 

gura dabe. "Aunque no haya cornado de trueco". Or Tormes 83. Buruban ule garau bat bera be ezeukalako. Otx 

38 (v. tbn. 126). [Zerualdea] odei garau batek ere orbanik txikiena egiteke. Erkiag Arran 155. v. tbn. Arg DevB 

35. INav 96s. Gç 160. � (Con sust. con suf. -(r)ik). � Haragizko obrarik / egin gabe garabik / digne ediren 

gaiten / kantatzeko eskerren. EZ Eliç 173. Monhoren omenari / Azkaindarren gezur tzarrek [...] / ez diote 

garabik / egin bidegaberik. Monho 52. Nihongo tribunaletan / etzen agertu garabik / kausa nahasiagorik. Gy 

325. Hark etzuela garabik / aurkitzen bertze moienik. Ib. 303 (v. tbn. 316s). � (Con deus). � Eta etzuten / 

munduan deus ontasunik / garabik zilho bat baizik. Gy 274. Deusek ez detzake hek salba garabik / herio latzaren 

segaren azpitik. Ib. 168. 

� (Como pronombre). Nadie, nada; alguien, algo. � Herioarenak dire halako obratzeak / garabek non ezbaititu 

naturaren hain dorpheak. EZ Man I 45. Gutarik garabik zaurthu gabe. EZ Man II 155. Apartatu naiz / neure 

lagunetarik / orain garabik hantatzen / eztudala hetarik. EZ Eliç 334. Hiltzea den baiño deus seguragorik / 

halere derragun eztela garabik. Gy 169. � (Con ere). � Emoidazu, Yauna [...] astia, direanok, garaurik bere 

itxi bagarik, konfesetako. Añ EL 2 163 (EL 1 148 batxo bere). Gizon hetarik, garauak ere eztuela ene apharitik 

dastatuko. HeH Lc 14, 24 (He batek ere; cf. nota del ed.: "Garau, norbait edo zerbait; garauak ere ez, batek ere 

ez, garauik ez, deus ere ez"). Zinko lako gixonik garaunik be etxagok errijan. Kk Ab I 63. Garaunik be etxian 

gelditu barik, danak batera urten eben errondan. Kk Ab II 178. v. tbn. Bilbao IpuiB 135 (garun). � (Con 

bertze). � Eztoa berze garauik hara. EZ Man I 117. Eta orduban eztuzu izanen perillik Chacolleko 

bankubarentzat eta ez bertze garabenzat. INav 60. � (Con bat). � Agur botoiak: etxat garau bat enparauko. 

CrIc 60. 

� (En condicional). Alguien. � Garabek (norbaitek) nahi badu, berak bere burua begiratu, galduko du. HeH Lc 

17, 33. 

� (En función de adverbio, acompañando a un verb. y con suf. -ik). Nada; algo. � Maria, othe ziñen / garabik 

trublatu / fazoiñ huntan Gabriel / zenean mintzatu? Gç 68. Eternitate oso ura / garabik eztuk gutitzen. Ib. 176. 

Eztire garabik berthutean aitziñatzen. Ch III 37, 4 (v. tbn. I 20, 2). 

� (garabez). De ningún modo (?). � Zer dolorez beharko naiz / iarri sentimentan? / ez Iauna, garabez ez naiz / 

sarthuko nihoiz hetan. Arg DevB 197s. 

�3. "Garaba, aucun. Pena garaba, pene qui reste à satisfaire" SP. "Quelque; aucun avec la négative (SP)" Dv. 

Cf. H: "Garaua a été employé par EZ comme syn. de garaia, le surplus, le reste. [...] pena garaua, [...] la peine 

du purgatoire, est la peine qui reste à expier de la faut pardonnée en bas. C'est probablement une confusion 

erronée des deux termes". � Purgatorioko pena iakin ezak Kristaua / hemen barkhatu kulparen dela pena 

garaua. EZ Man I 116. 

�4. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Grande, descomunal, tremendo. Friztixa garauak bildurtu ninduan, 

benetan izugarrixa zalako" Etxba Eib. "Aspaldixan ikusteke neukan Koldo eta, jesus, haura dago mutill garaua" 

Elexp Berg. "Garau, Bizkai aldean grano bezela erabiltzen da eta Eibar ta inguruetan grande edo tremendo 

bezela" SM Zirik 72n. � Asto bat andija, garauba. Otx 119 (v. tbn. 11). Ik egin dauan besteko zorakeri garauba 

egittia. Ib. 136. � "Garau, guapo en Elgóibar" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. 

- BELAR-GARAU. Cereal (planta). � Olua da bedar garau guztijen artian [...]. "Entre los cereales". Ur Dial 

81 (It aleetan, Dv bihi ekhartzen duten belharretan, Ip bihietan). 

- GARAUA KENDU. "Desgranar (V)" Añ. v. garaugabetu. 

- GARAUAK SARTU. "Operación sobre las piezas fundidas, para cubrir sus defectos en las superficies a pulir. 

Benanzio txikixak, garauak sartzen eitten eban Trokolanian" Etxba Eib. 

- GARAU-SARTZAILE. "Desporador, el que se dedica a rellenar los poros de las piezas fundidas (zarrak 


mende. 

422


bakarrik erabiltzen dute). Garausartzalliak jornal gitxi irabazte juek" SM EiTec1 148. � Basarritarrak [...] esan 

zetsan garausartzallia zala (desporador). SM Zirik 72. 

- GARAU-SARTZE. Acción de desporar. "Desporar, rellenar los poros al fundido. Garausartzia ezta biar 

gatxa" SM EiTec1 149. 

- GARAU-SASKI. Cesto de frutas. � Jasorik / otar aundi bat --garau (fruto)-saskiya-- / goizero dator neska. 

EA OlBe 111. 

- GARAUTAN (V-m ap. A; garaunetan V,... ap. A). "Desgranándose. Se dice de un árbol que de puro sazonado 

se desgrana espontáneamente" A. 

- GARAU-ZALE. "Granívoro. Ernaria kokozalia dan bezela, ormatxorixa garauzalia" Etxba Eib. � Bela ta 

beste txori garau zaliak. Mg PAb 150 (v. tbn. 183). 

garaudun. � Frutal. � Baita bere aitak eskiñi deust datorren neguan igali edo garaudun beste zugatz batzuk 

ipiñiko doguzala. EEs 1918, 127. 

garaugabetu, garaubagetu (Añ (V)). � "Desgranar" Añ. 

garauka. � Grano a grano. � [Gatza] ezarten deutsazu jatekoari eskutadaz? Ez, ezpada garauka, gitxitxo. Añ 

LoraS 153 (v. tbn. MisE 252). 

garaun. v. garau; garun. 

garaunandi. "(V-m), una especide de manzana, litm.: grano grande" A. 

garaundu. v. garautu. 

garaurri. "Berroqueña piedra" Lar. 

garaustikai (Lar, H). � "Cochinilla para teñir" Lar. "Grana, cochinilla" Ib. � [Ameriketan sortzen den aberetxo 

bat] ekartzen dute ganbusia egiteko. Garaustikaia deitzen diote. It Dial 18 (Ur grana, Dv, Ip koxeni(l)la). 

Garaustikaia gorria da. Ib. 18. 

garauta. "Pieza de oro, etc., alaja, urrezko garauta" Lar. "Pieza de a ocho, cuatro, etc." Ib. "Piezas en el juego de 

damas, etc., garautak" Ib. 

garautako. "(Vc), fruta que de puro madura se desprende del árbol" A. 

garautegi (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ (V)), garaundegi. � "Granero" Lar y Añ. "Hórreo" Añ. "Hórreo. Beittu 

zeruko egaztixak: ez dabe solo-eraiñtzerik, ez metatze d'ez garauteixan gordetzerik [...] (Mt 6, 26)" Etxba Eib. v. 

garitegi. � [Txoriak] eztabe garautegietan bildu, ez ezer gordeten (Mt 6, 26). Añ MisE 76 (Ker garautegi, 

EgutAr 22-8-1959 (ap. DRA) garaundegi; Ur (V) galtegi). Garautegiak edegi ebazan, ejiptoarrai garia saltzeko. 

Ker Gen 41, 56 (Dv bihitegi, Ol aletegi). 

garautsu. � Abundante en grano. v. bihitsu. � Zazpi galburu eder eta garautsu sortu ziran. Ker Gen 41, 5 (Urt 

bihitsu, Dv, Ur bet(h)eak, Ol aletsu). 

garautu (Vc ap. A; Lar, Añ, H). �1. "Granar" Lar. "Granado, aletua, garautua" Ib. "Producir fruta" A. � Ikusi 

daigun mastia loratu ete dan, lorak garautu, granadak loratu badira. CantCS (V) 7, 12 (G granotu). 

� "Granado, grande, ilustre, bitorea, garautua, andia" Lar. �2. garandu (V ap. A), garaundu, garaldu (V-ger 

ap. A). Desgranar. (Sentidos prop. y fig.). � Azalduriko araua garanduten asiez gero, eurrez eurrez beste 

arautxo batzuk emartuko dauz. "Empezando a desgranar la regla". A Gram 29. Artoak eta indiabak garaundu, 

azitarako onen-onenak gorde oindixik. EgutAr 2-1-1959 (ap. DRA). Denpora sikuak garantzen ditu bere / ordu 

miragarriak sekula batean. Arti MaldanB 190. Pioka txoritxuak / aleka garauntzen / artaburu ozen bat. Gand 

Elorri 50. Elorria tanto zuritan garauntzen dan arkaitz lakar inguruan. Ib. 46. �3. "Garandu (V-ple), [...] 

revelar" A. �4. "Garandu (V-m), [...] soltarse los mozos, salir de cáscara (pop.)" A. "J.C. Guerra en EAlde 1922, 

209, dice que a su significación directa 'desgranar', añade la figurada de 'desatar, libertar, emancipar'. He oído 

algunas veces a mis clientes decir, para expresar la situación familiar de un caso en consulta: seme-alaba guziak 

garanduta dagoz, todos los hijos e hijas están ya emancipados, litm. desgranados" DRA (que no da ref.). 


mende. 

423


garautxo (Lar, H), garauntxu (H). �1. "Granico, granillo" Lar. � Liñoak izaten dauz garautxuak goigoian [...] 

aziak barruan daukazanak. Ezale 1897, 292a. �2. garautxu, garauntxu (H y A, que citan el ej. de Añ). Dim. de 

garau (2). "Garauntxu bat ere itxi bagarik, sans rien laisser [...]. Syn. deus, deusere, batere" H. � Berba baten, 

mundu ta mundutar guztiak, garauntxu bat bere itxi bagarik. Añ EL 2 44s (EL 1 39 batxo bere). 

garautze (Lar, H). � "Granazón, aletzea, garautzea" Lar. "Grenaison" H. 

garautzi. "Garulla, la uva desgranada, que queda en las cestas [...], garulla, garautzia, matsalea" Lar. 

garazelai. v. gartzelai. 

garazia. v. grazia. 

garazia. v. grazia. 

garazki. "Acciones de ferrocarril, garazki (neol. [de Azkue]" A DEV s.v. acción. v. DOMU-GARAZKI, LAN- 

GARAZKI. 

garazkide. � "(Neol.), socio accionista" A DBols. Cf. 1 garatz. � Jaun onen eretxiz langilleak garazkide egin 

bear dira bakotxaren tokamenak laketzen dauan giñoan. Eguzk GizAuz 153 (v. tbn. 151). Gabontzak laster, 

garazkidea edo sozioa izango dauala. [...] Beste txatarreru bategaz bategingo dau. Erkiag BatB 158. 

garazlari (A Apend). � "(V-ger arc?), negociante" A Morf 95. Cf. 1 garatz. � Garazlari-artean sartzeko 

zagoz? Garbitasun asko ta onak eskuratu arte ez sartu. A EY III 304. Eladetarren artean [...] langile, nekazari 

[...] oialgile, garazlari ta orrelakoak ez-aintzakotzat zituzten. Zait Plat 113 (v. tbn. 133, 134, 137). 

garazpen. "Sorthu baino lehen, haurra dagoen untzi urez bethea" Alth in Lander RIEV 1911, 599. "Amnios, urzorro, 

garazpen" T-L. 

garazta, garasta (V-gip ap. A). �1. "Llovizna" A. �2. Riego; chorro. � [Buenos Aires-en] bero ezoa. Egunez 

ta gauez ere ur-garaztaren azpian egon bear. Or QA 49. 

garaztada, garastada. �1. "(V-gip), regadío, riego" A. � Jarrita egoan lurrean baiño garastada geiago 

artzeko. Ker Ez 17, 7b. �2. "Garastada (V-gip), morro agujereado de la regadera" A. 

garaztar (VocBN, Dv, H, A). � "Cizaine, qui est de Cize" Dv. "Natural del cantón de Garazi" A. � Larre 

garaztar bat da, Nafarroa goran / izatu aiphatua erregen denboran. Hb Esk 76. Aitaren aldetik garaztarra zen, 

amaren aldetik baztandarra. Laph 123. Begira zer dioen Salaberry garaztarrak. MEIG VII 176. 

v. tbn. HU Zez 146. Arb Igand 89. JE Bur 144. Barb Sup 167. Ox 23. Zub 17. Etcham 110. Iratz 146. Lf ELit 

103. Egunaria 15-7-1962 (ap. DRA). Ardoy SFran 15. 

garaztatu, garastatu (FSeg ap. A), garuztatu (-au V-m ap. A). � Regar; rociar. � Ontzi bat gora yaso ta illotza 

txirrioan iru bider garastatu zun. 'Cubre el cadáver con triple libación'. Zait Sof 173. Intzez garaztaturik. Ib. 125. 

Garaztatu neurri otzaz zure aserrearen sugarra. Amez Hamlet 117. Zutaz egarri diran animak [...] Zuk 

garaztatzen dituzu iturri izkutu eztiz. Or Aitork 394. Edendik ibai bat sortzen zan, baratza garastatzeko. Ol Gen 

2, 10 (Urt ihinztatzeko, Ur erregatzeko, Dv urztatzeko, Ker bustiteko). Lurriña bakarrik igotzen zan lurretik lur 

azal guzia garastatuaz. Ib. 2, 6. Euri adiskidetsuz garaztatu ditzala. Ibiñ Virgil 109. [Illargizko txirrindolak] bere 

dizdiaz garaztatzen dau / lurraldea ta etxola. Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

garazuma. v. garizuma. 

garazur. v. garezur. 

1 garba (L-ain, R-uzt; SP � Chaho, H), karba (kh- Dv, H, A). Ref.: A; Iz R 296. �1. Gavilla, haz. "Ogi garba, 

gerbe de blé, azaua" SP. "Kharba, dix gerbes, ou dizeau [?]" Dv. "Fajo, gavilla. Ogi-garba, gavilla de trigo" A. 


mende. 

424


"Kharba, montón, acerbo. [...] Karbak hamabi ezpal ditu (?), la hacina tiene doce gavillas" Ib. "Ánitx gárba, 

mucha paja" Iz R 296. Cf. VocNav y LzG s.v. garba. � Mehakeek ere iasanen eztute ardantzerik / ezta ordokiek 

ere abuztutan garbarik. EZ Man I 89. Ezpal eta garba ogiak / geure eskuz billzera. EZ Eliç 276. Garba bilzen 

hari [gara] (Ps 125, 6). Hm 141 (Dv kharba; Ol bala, Ker gari-eskutadak). Landa eder eta zabalak zeinetan 

kausitzen baitira falak eta garba ephaitekoak. ES 193. Elkharrekin estakatzen zituztela landan ogi kharbak. Lg I 

91. Gosez daudezinei eskutik khendu diozkate ogi-burukak. Hekien kharben artean egin dute eguerdiko loa. 

"Inter acervos eorum". Dv Iob 24, 10-11. �2. "(Sal, R), comida de avena para vacas mezclada de trigo" A. Cf. 

VocNav garba y garbia: "Avena que se deja sin trillar y que se da a los bueyes cuando labran (R)". 

2 garba (G, AN-larr-erro, L-ain, B, BN, S; SP, Lar, H), karba (kh- BN, S; kh- VocBN, Dv, H), garga (R). Ref.: 

A (garba, garga, kharba). � Agramadera. "Instrument à broyer le chanvre. Broie. Linoaren garbatzea, broyer le 

lin. Lino garbatzekoa, lin à broyer. Garbatu beharra, qui doit être broyé" SP. "Kharba, cette [...] forme est la 

plus usité. [...] Syn. sugaratsa" H. "Agramadera, instrumento que sirve para majar el lino" A. "Kharba, carda o 

rastrillo para purificar el lino" Ib. "Karba, kharba, Zibero aldean barga. Askaño bat zen luxe, mehar eta apala, bi 

zurezko zangoren sardekak jasaiten zuena" JE GH 1924, 394n. Cf. VocNav s.v. garga y LzG s.v. carabasto. v. 1 

barga, darga. � Liñagabia, karrama, garba. Izt C 233 (en una lista de herramientas). Behar dute bada [lihoa] 

malgutu. Hortarako garba derizakoten tresna berezi bat dute erabiltzen. Lf GH 1924, 394. Garba bizkarrean 

jarri / ta auzora lagunekin dioa. Or Eus 100. � "Garba (G-to), se dice figuradamente de los dientes de un 

individuo que devora la comida" A. � "Karba gorrian ari dira (BN-mix), están incomodados" A. � "Kharba, au 

fig. refrain, rengaine. Bethi kharba bera, toujours le même refrain. Syn. tehenta" Lh. 

- KARBAN. Majando el lino. � Ora gauan laur karbari / karban hanxe ziren ari. O Po (ed. F. Michel), 233. 

3 garba (V-occ-m, G-goi; Añ (V)), gerba (G-goi, AN, L-ain; O-SP 228, SP, H, Lcq 34), kerba (L-sar). Ref. A 

(garba, gerba, kerba); Ibarra Dima. � "Fleur de noyer ou de chêne" SP. "Fleur de noyer, coudrier, saule, etc., 

chaton" H. "Así se dice a la flor del castaño, gaztain-gerba" Lcq 34. "3.º flor de maíz. 4.º flor de castaño. [...] 8.º 

capullo de castañas" A. "Gerba, amento, flor unisexual, p.ej. del castaño, maíz, nogal, avellano" Ib. v. 1 gara 

(3). � Gaztaiñondo zaar batzuk egozan garbaz apaindurik, uztaren deitzaille. Erkiag Arran 10. 

4 garba. "Couverture d'une grange, toiture grossière" H. Cf. arba, garbategi. 

5 garba. "(V-ple), ligero (sueño)" A. v. LO GARBA. 

garbaginen (ines.). "(V,...), recogiendo flores de maíz, litm. haciendo" A. 

garbai (V, G-goi ap. A; Lar, Aq 1316, Añ (V), Dv, H), garbae (A). � "Arrepentimiento" Lar. "Pesar, dolor" Ib. 

"Douleur, affliction" Dv. "Arrepentimiento. Urdaia, janda garbaia (V-m) [tbn. en Mg PAb 123], tocino, después 

de comerle, arrepentimiento" A. � Tr. Atestiguado desde Capanaga; hasta finales del s. XIX se documenta sólo 

en algunos autores vizcaínos (no se encuentra en Astarloa, fray Bartolomé y J.J. Moguel). A partir de esta época 

lo emplean tbn. algunos autores no vizcaínos de léxico cuidado. � Garbaia edugi, egin dauelako, eta ez 

kunplidu. Cap (ed. 1893), 46. Pekatuen garbaiagaz. Cap 18. Emaiten deustazula neure pekatuen garbaia. Urqz 

4. Damuari edo garbaia. Cb CatV 110. Bekatuen damuaria oso bat [...] garbai bizi bat. Añ EL 


mende. 

1 25 (v. tbn. en 

contexto similar EL 2 29, 45 y 239 bekatuen garbai zolia). Artu dau Israelek betiko garbaia / euskeldun izateko 

gaur erabagia. (Interpr?). AB AmaE 27 (Dv traduce 'Israel est touché d'éternel repentir'). Iraindu dogulako 

daukagun garbai edo biotzmina. Itz Azald 139. Eleizak [...] ezarri ziyezten garbai-agiriyak (pruebas de 

arrepentimiento). EEs 1913, 179. Garbai edo damua. KIkV 95. Au ikusirik nori etxako garbaiz ausiko bijotza? 

Enb 100. Badakartzu zuzendu-asmo zeatzik eta [...] egiazko garbairik ere. Ldi IL 88. Baña gogoak damu bat 

dizu: / anbat pekatuen garbai. SMitx Aranz 166. Ori zala ta garbaiz ta errukiz ikusten eban maisuak. Erkiag 

BatB 26. 

v. tbn. CrIc 206. Zav Fab RIEV 1907, 531. CatArrig 87. A Ardi 115. KIkG 73. Mde HaurB 50. Etxde JJ 265. 

Arriand Lc 24, 47. 

� Oben-garbaiaz / anai-besarka / emon daiogun / alkarri. Enb 106 (v. tbn. 93, 104, 105 oben-garbai). 

� (Uso adj.). � Damututa zegoan Patxi. [...] Krispiñ etzan lapur garbaia, Patxi bezela. Ajolik ere etzitzaion. 

Osk Kurl 193. 

- GARBAI IZAN. v. 1 garbatu. a) (Aux. intrans.). "Arrepentirse, dolerse, pesar: biyotzez garbai naiz, me pesa 

de corazón. Compungirse" BeraLzM. � Artzainak dei ta ardi gaizoa arenganaino / bêka doa lotsa dala, damu, 

garbai. A Ardi 112. Iraindu zaitudalako, biotz-biotzez garbai ta damu naz. KIkV 116. Garbai da beste norbait 

maitatu eza. Ibiñ Virgil 34. b) (Aux. trans.). Arrepentirse. � Ezin geiagoan garbai ta damu det nere maiteena 

zeran Jaun ori iraindu ta naigabetua. KIkG 84. 

- GARBAIZKO. (Adnom.). � Garbaizko lorea. "Flor del arrepentimiento". Laux BBa 70.


garbaidun (Bera). � "Contrito, penitente. Asistar garbaiduna, el penitente de Asis" Bera. � Lotsaz gogora 

datorzki / obenak ta negar dagi / garbaidun au, Jauna, azketsi. Dies Irae. EgutTo 8-3-1919 (ap. DRA). 

garbaikide. � "Garbaikide nozu (nauzu, nuzu), le acompaño en el sentimiento. Litm. vos me tenéis (como) 

compañero de sentimiento (Orixe)" A EY III 323. "Garbaikide: atsekabean lagun (V)" Zait Sof II 152. � Laerte, 

utzi nazazu zure garbaikide izaten. Amez Hamlet 141. v. tbn. Zait Plat 10. 

garbaildu. v. garbaldu. 

garbaindian. "Garbaindian ai da xardukitzen, hace tiempo que está hablando" A Aezk 292. Cf. garmendian. 

garbaipen. Neol. creado por AG en 1897 de garbaitu 'arrepentirse' y -pen. � Arrepentimiento. � Garbaipen 

onak egixubez, ba, ta etzadiz asi esaten: [...]. "Fructus dignos penitentiae" (Lc 3, 8). AG 1441 (Ol garbai-arnari, 

Arriand garbai-gixako arnari, Ker damu-frutu). 

garbaitu. v. 1 garbatu. 

garbaiune. � Ocasión de arrepentirse. � Nok leukeen astia, / Nok garbai-unea / Iñontzat ez isteko / Neutzako 

bidea. Azc PB 35s. 

garbaiztu. � Arrepentir. Cf. 1 garbatu. � Ez det nai Ama Neskutx mindua / negar nere miña gatik / nai det 

garbaiztu nere gogoa / zeutzaz erruki arturik. Tene "Neskuts minduari" (ap. DRA). 

garbakatu (H). v. 3 garbatu. 

garbal (B, BN-mix ap. A; O-SP 227, SP, Lar, H), galbar (V-oroz ap. A; H), kalpar (H). Cf. galpar, kalpar. �1. 

Calvo. "Conominado Galbarra, que quiere decir 'calvo'" IC II 423. "Chauve de devant de la tête" SP. "Calvo, 

karsoilla, garbala" Lar. "Aussi on trouve galbarra, au sens de chauve et calvitie" H. "Calvo, de pelo ralo" A. � 

Inter viros nominatos Galvarra, Galindo Soliz [...] (s. X). TAV 2.1.3. Que est a limite de Nunno Galvarra de 

Patumia (76, s. XI). Lac Irach 100. Pedro Garbala (s. XIII). GLarr SJ 104, p. 104. Garcia Garballa (Labrador de 

Leache, 1257). Ib. 375, p. 380. In Garbala (s. XI-XII). Ib. 2, p. 8. � Aitzin aldean illetsu da eta xerlotsu; baiña 

garhaitean, garzetan, gibel aldean, motz, soil, garbal, karsoil eta ille gabe. Ax 153 (V 101). �2. (VocBN, Dv 

(S), H). "Découvert" VocBN. "Dénudé, dépouillé de feuilles, arbres, herbes, végétation. Zuhaitz garbala, arbre 

chenu, sans feuillage. Lekhu garbala, lieu dénudé, dépouillé, nu, découvert. Syn. soil, biluza" H. �3. (H), galbar 

(H). "Garbal, pris substantivement, calvitie. Id. garbaltasuna" H. "Aussi on trouve galbarra, au sens de chauve 

et calvitie" Ib. "Galbarrak, entradas en el pelo, calvas; claros en los yerbales, sembradíos, etc." Otx Voc. v. 

garbaltasun. � Basa-maurtu aretan bixi zan, galbarra baño sollago egozan aitz batzuben ganetxuban. Otx 106. 

�4. "(AN-erro, BN-ciz-mix), despejado, esclarecido. Gizon garbala, hombre esclarecido, ilustre" A. � 

[Deskartes] jakintzari garbalak [...]. Zink Crit 9. Gure Ama Eleizeak eraspenaren ontzi garbal eta bikaiña 

deitzen dautso (Andra Mariari). Eguzk LorIl 236 (ap. DRA). Izki-mota orontzat burdinori garbala. "Bronce 

insigne". Laux BBa 136. Bai eder zala gaste garbala. "El esbelto mozo". Laux AB 20. Gizon jakitun eta bikañak 

agertuko ei dira ta gizon garbalok gizartea osoro barriztauko ei dabe. Eguzk GizAuz 80. Bera yatorriz, garbala 

izan arren [...]. 'Noble por su nacimiento'. Zait Sof 188. 

garbaldi, karbaldi. � Rato de agramar el lino. � Hanti-landan er' urzeki / Zezan, gogo handireki / 

Karbategira, bait' egin / Karb'aldi bat han hareki. 'Et y macqua un moment avec elle'. O Po (ed. Michel), 241. 

garbaldu (AN-erro, BN ap. A; VocBN, Dv, H). �1. "Éclaircir, rendre découvert un objet, en l'élagant de ce qui 

le rend obscur, éclairci" VocBN. "Éclaircir par élagage" Dv. "2. devenir dénudé, dépouillé, sans feuilles, arbres 

ou végétation. Syn. soiltzea, biluztea. 3. éclaircir, élaguer. Syn. argaltzea, bakhantzea, garbitxetak egitia" H. 

"Aclarar un árbol por medio de la poda" A. �2. (H), galbartu (H). "1. devenir chauve. Syn. karsoiltzea" H. �3. 

(Sal ap. A), garbaildu (BN-baig ap. A). "Remangar. Besoak garbaildu (BN-baig), remangar los brazos" A. 

garbalian (ines.). � "Fácilmente" Darric (ap. DRA). 

garbalki. � � [Simeon Volonterik] hogoi eta bi urthez garbalki lagundu zituen toki guziko Fedearen 


mende. 

426


aintzinamenduak. Prop 1906, 160 (DRA traduce "abiertamente, claramente"). 

garbaltasun. "Calvitie" H. 

garbantzu. v. barbantzu. 

garbarei. "La parte superior del granero, que sirve para guardar utensilios varios, es llamada garbarei (Ae)" 

CEEN 1970, 342. Cf. 3 garai. 

garbari (H), karbari (BN-mix, S ap. A; kh- VocBN, Dv, H). �1. "Broyeur" VocBN. "Brieur" Dv. "Celui ou 

celle qui travaille à la broie. Syn. bargari" H. "Linera, trancadora de lino" A. v. bargari. � Ora gauan laur 

karbari / karban hanxe ziren ari. O Po (ed. F. Michel), 233. Garbariek hartzen dute [...] ahurtara bat liho. Lf 

GH 1924, 394. Bost ipui eder [...] / ikasi nitun, artazuritze, / garbari ta ardazleetan. "De labios de cardadoras e 

hilanderas". Or Eus 191. Garbariek lanen aringarri / irauli dute lurra. Ib. 105 (v. tbn. 136). �2. "(G-to, L-ain), 

trancadora o agramadera de lino" A. 

garbaskitu. "Desempañar el espejo" Lar (tbn. DVC 240). 

garbasta (V-m ap. A), karbasta (BN-baig ap. A), garbazta (V-gip). Ref.: A (garbasta, karbasta); Elexp Berg 

(zabrazta). 

� "Rama de árbol que se usa a modo de escoba para recoger hoja" A. Cf. LzG: "Gardasta: rama gruesa llena de 

nudos, terminada en horquilla, para subir a los árboles en la poda (Salvatierra)". Cf. arbazta, zarbasta, 

karbaza. 

1 garbategi, karbategi. � Lugar donde se agrama el lino. � Hanti-landan er' urzeki / Zezan, gogo handireki / 

Karbategira, bait' egin / Karb'aldi bat han hareki. 'Au lieu où étaient les macques'. O Po (ed. Michel), 241. 

2 garbategi. "(S-saug), étable à vaches. Syn. behitegi" Lh. Cf. 4 garba. � 

1 garbatu (V; Aq 1316, Mg Nom 66, Añ (V)), garbaatu (V-m-gip), garbaitu (Lar DVC 233, Añ (V)). Ref.: A 

(garbatu, garbaatu); Etxba Eib; Elexp Berg. �1. "Arrepentirse", "compungirse", "dolerse, tener pesar" Añ. "Se 

repentir, avoir regret. [...] Pekatu bat ez egiñik garbatu, avoir eu du regret de n'avoir pas fait un péché (Oe)" H. 

"Buruan ulerik aiña bidar garbatu jako (V-m), se le ha pesado tantas veces como cabellos tiene en la cabeza" A. 

"Mudar de parecer. Garbatu yako" A Apend. "Ez dau balio garbatutziak, erremedixorik ez dauken gauzetan. 

Okerra eiñ da gero etortzen da garbatzia" Etxba Eib. "Makiña bat aldiz garbatu jata gaztetan neskatan gehixao 

egiñ eza" Elexp Berg. v. damutu. � Tr. Documentado en textos vizcaínos desde Refranes y Sentencias; en el s. 

XX lo emplean tbn. algunos autores guipuzcoanos. Garbatu es la forma más frecuente. Hay garbaitu en 

Capanaga y, ya en el s. XX, en Etxaide, Zaitegi (Sof 25) e Ibiñagabeitia (Virgil 35). Se construye con aux. 

intrans. unipersonal y bipersonal. Son frecuentes las construcciones con part. det. como sujeto (garbatu zaio 

egina, etc.). � Ezkondu ta garbatu. RS 102. Ea garbaitu iakan boto kastidadekoa egina. Cap 107 (v. tbn. 103). 

Ez eukela intenzinoe txarrik; beriala garbatu jakela. CrIc 60. [Onelakuen ezkontzaak] amodijo argalak eragiten 

ditu ta sarri laster garbatu. JJMg BasEsc 248s. [Dantzeetara] leen juana garbatu. fB Olg 103. Damututa dago, 

garbatuta dago berbia emona. fB Ic III 360 (v. tbn. 367). Bost aldiz garbatu jako / berori ezagutua. Noe 50. 

Geiago eta geiago damutu eta garbatuten zan. Itz Azald 142. Ez nauk geiago sartuko. Ondo garbatuta niok. Ag 

G 132. Ori garbatu, ori itzuli? Eztakitela berok ori nor dan. A Ardi 116. Garbatuta, damututa [...] parkeskeka 

zuri. Otx 52. Garbaitu (damutu) zitzaion bere jaiotetxera azaldua. Etxde JJ 198. � Orrenbeste txarkeriyaz 

egiyazko damu artzen det, eta garbai-garbaiturikan diyotsut. Elizondo KristPE 175 (ap. DRA). � (Con part. 

vbal. det. con suf. -z como complemento). � Beranketan jakanari emaiten agindua dago aginduaz damutua ta 

garbatua. "Al que se le tarda en dar lo prometido, está pesaroso y arrepentido de haberlo mandado". RS 521. � 

(Con part. indet.). � Badaki[gu] garbatu / bitartekotzat zeu artu. BBizk 36. � (Con sociativo). � Konpesau 

bere ezin leitekeezala [...] pekatu mortalak aintzat artu, areekin garbatu ta [...] artian. fB Olg 183. Ez zirian 

garbatuko bein egin ebeen pekatubagaz. fB Ic I 16. Kristinauba bera garbatuten bada bere gaiski eginagaz, 

parkatuten deutsa. Ib. 66. � (Con sintagma nominal en caso absoluto). "Buruan ulerik aña bidar garbatu jako 

orduan emon eban pausua" Etxba Eib. � Inok absolbidu ezin legiz, eginak garbatu ta ez egiteko asmua [...] artu 

artian. fB Olg 114. � (Con sintagma nominal con suf. -z). � Bere bizibideaz ziaro garbaituta. Etxde JJ 255. � 

(Con aux. trans.). � Ez neban iñoiz buruan erabilliko [...] garbatu biarrik izango nebana nere ondo-eiña. Etxba 

Ibilt 479. �2. (Part. en función de adj.). "Pesaroso, arrepentido", "compungido" Añ. "Ezkondu garbatua, casado 

que abandona su vida matrimonial. Praile garbatu, fraile que abandona su profesión religiosa, que se seculariza. 


mende. 

427


Abade garbatu, sacerdote secularizado (V-m)" DRA. � Arerijo garbatubagaz leen baixen adiskide izatia. fB Ic I 

66. Praile edo monja garbatu bakotxeko eun ezkondu garbatu ta geijago izan arren [...]. fB Ic III 329 (369 

ezkondu garbatubak). 

� Etim. Se trata del mismo verbo que 2 garbatu, tomando en sentido traslaticio un verbo de valor concreto, en 

vez de apelar, como en el caso de damutu, dolutu, al léxico religioso latino-románico. 

2 garbatu (V ap. A; Lar, Añ, H), karbatu (kh- BN, S ap. A; VocBN, Dv, H). � "Domar y ablandar el lino" Lar. 

"Asedar el cáñamo" Ib. "Majar, agramar lino" A. "Kharbatü (BN, S), trancar, rastrillar el lino" Ib. v. bargatu. � 

Emaztek zuten beraz lihoa garbitzen, atheratzen, urtharazten, karbatzen, orraztatzen, iruten. Elsb LehE 17. Bethi 

zeha [lihoa] harika bilhakatu artean ehotzen dute. Hori da garbatzea. Lf GH 1924, 394. Orrazatuz [lihoa] heldu 

da lehenik harika edo burutxa, garbatzeak utzi ondar lodietarik garbitua. Ib. 395. Lio-xorta bukatzen ez dabil 

azkena [...]. // Armenaren puztan bat garbatu bezala / bestea jotzen dute iduriz oiala. Or Eus 101 (cf. nota: 

"garbatu, majar"). 

� Etim. v. 1 garbatu. 

3 garbatu. "Gerber, id. garbakatzea, mettre par gerbes. Syn. espalkatzea" H. 

garbatx. "Tomento de lino (Ae)" A Apend. 

garbazta. v. garbasta. 

garbeatu. "Garbear, afectar garbo" Lar y Añ. 

garbeltxagi. "(Sal), neguilla, planta de granos negros, que crece en los trigales" A. 

garbenatu. � "Quedar cojo" BeraLzM. "Biantxari garbenatu zaio ankea, la ternera se ha puesto coja de una 

pierna" EEs 1914, 212. 

garbi (gral.; Lcc, SP, Urt I 92, Ht VocGr 411, Lar, Añ, VocBN, Gèze, VocCB, Dv, H, VocB). Ref.: A; Bon-Ond 

155; Lh; Iz ArOñ 232; Etxba Eib; Gte Erd 25 y 130; Elexp Berg. �1. Limpio. "Pura cosa, gauza garbia" Lcc. 

"Enxuto" Ib. "Net, pur" SP. "Inmaculado, naturik bagea, guziz garbia" Lar. "Curioso, dispuesto con aseo" Ib. 

"Claro, opuesto a turbio, txaua, garbia" Lar y Añ. "Propre, ordonné" Gèze. "Etxe garbia, maison propre. 

Emazteki garbia, femme propre, ayant des habitudes de propreté. Toki huntan urak garbiak dire, les eaux sont 

pures dans cet endroit. Qui est de pur. Hura da Jakoben ithurria, ur bizizko eta garbizko ithurria (He) [...], la 

fontaine d'eau vive et pure" Dv. "Lenago erreka garbixak, arrañez jositta" Etxba Eib. "Andrakume garbixa, 

etxian eta soñekuan agertzen da" Ib. Cf. ez-garbi. v. xahu. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, 

salvo en roncalés. Es menos frecuente en suletino, aunque se encuentra en Eguiateguy (271), Etchahun (656) e 

Inchauspe (Hil 260). Sólo hemos encontrado un ej. de garbi en Leiçarraga (Mc 14, 3). En DFrec hay 533 ejs. � 

Garbisso maiorino (963). Becerro gótico de Cardeña VI 13 (ap. ApV 93). Acenariç, garbisso (1048). Arzam 248. 

Fortes garbisxi minore (1072). Ib. 248. Garsia garbissoaiz de navarzato (1098). Ib. 248. Garbiss Maniz (Leire, 

1098). Cart. Pedro I, 43 (ap. ApV 93). Ybanart garbiçe (1366). Arzam 248. Abaunça, garbissua (1388). Ib. 248. 

� Jandoneanez Bautistea, / Zeruan santu argia: / mundu guztian zelebratzen da / jaun onen eguzaria; / 

tenporea da ebilteko / azeptoa ta garbia. Lazarraga (B) 1198vb. Maindre garbia eta txuria. Ber Trat 11v. 

Atxinarik dituz mereziduak / zegaiti dituezan garbi eskuak. EgiaK 90. Plazer da ohe [...] garbian etzatea. Ax 480 

(V 310). Nola baita xuri eta garbi bortuko elhurra. Tt Onsa 23. Mirail garbi batean / miraturik bisaia. Gç 212. 

Zeruko atsegintztegi garbi ederra. Mb IArg I 62. Garbia [...] okatzen da [...] ikusteas [gargaxuak eta mukiak] 

(184). LE-Ir. Kristalik garbienak baño argiagoak. AA III 352. Arropa xuri, garbia. Dh 148. Ostatu garbi 

txukunetan. Izt C 130. An daukate beren etzauntza zillarra baño garbiago. It Dial 35 (Ur, Dv garbi; Ip xahü). 

Alemaniako Yuduak askitto dira garbiak. Algeriakoak [...] daitezken zikhinenak. Elsb Fram 166. Ibai ta erreka 

garbiak. Ag G 11. [Paula] eguzkia baño garbiagoa, baratzuria baño zindoagoa [dek]. Ib. 242. Errekako ur garbi 

gardenian. Kk Ab II 155. Karrikak zillarra bezain garbi. JE Ber 102. Abere garbi batzu sakrifikatu. Zerb IxtS 

14. [Aritzaren] zura oso ona da, garbia, txukun-erreza. Munita 44. Aize garbi ta osasungarria. Etxde JJ 56. 

Alkondara garbiak. Erkiag Arran 40. Ura, krixtala bezain garbi. JEtchep 15. Garbi usaiña dauke izarak. Erkiag 

BatB 110. Letra ederra, garbia eta bardiña. Alzola Atalak 63. Liburuaren orri garbi batean. MEIG V 132. 

� (V-gip, AN, BN-arb; Ht VocGr 423, Añ, Dv). Ref.: Iz ArOñ (mendírakaari); Gte Erd 247. Despejado, libre. 

(Ref. al cielo, día, noche, etc., 'sereno, claro, despejado'). "Serain, arraso, garbi" Ht VocGr. "Raso del cielo, 

garbia, odoi bagea" Añ. "Iguzki garbia, soleil sans nuages, jour serein" Dv. "Gau garbia, nuit claire, sereine" Ib. 

"Zeru garbia, ciel sans nuages" H. "Mendírakaari, (animal) que tira al despejado (garbíra) del monte" Iz ArOñ 


mende. 

428


175. "Biar zerua garbi izain da (AN-gip, BN-arb), biar oskarbi egingo du (G-azp)" Gte Erd 247. "Garbi, raso, 

sitio despoblado de árboles" (AN). "Garbian, en el raso" (AN-5vill). � [Beldurtu naiz] eztiren bideak asko segur 

eta garbi, baden bitartean zenbait trabu edo behaztopa harri. Ax 16 (V 6). Mullatuko duzu plazer duzun 

lekuban. Leku guztietan leku ona da eta garbia. INav 54. Gau garbian. Mb IArg I 237. Konfesinoe garbi estalki 

ta guzur bagia. Mg CO 9. Illea moztu eta burua garbi-garbi utzi zion. Lard 145s. Aro eder, garbia hautatzen da. 

Holako lanak ez du nahi ez uri-haizea [...]. Dv Lab 382. Zoin garbi den zerua! HU Zez 94. Zeru garbi [...] odei 

bagea. Ag AL 34s. Urten ei eben itxasora [...] egualdi garbi onagaz. Ag Kr 84. Arratsalde garbia. Ox 83. Egun 

garbi ederra / zelarik [...] / iguzki beroan. Etcham 221. Bidea garbi billatu zuten eta [...] asi ziren beheraka. 

Etxde JJ 45. Egun-senti garbi. Lek SClar 133. Zeru garbiak. MEIG I 154. � Ioango naz [...] neure bekoki 

garbia erakusten. Ag AL 82. Bekoki gazte garbian. Or Mi 98. 

� "Begi garbia, œil pur, exempt de tout ce qui peut troubler la vue, sans tache. Syn. xahua" H. � Zure begi 

garbien aitzinean giristino leial bizitzeko. Harb 94. Adiskidetasun sainduak eztu begi garbirik eta ohorezkorik 

baizen. SP Phil 301. Gobernadoreren begia etzen aski garbi [..] hekien loriaren ikusteko. Jnn SBi 146 (v. tbn. 

36). Eta non da jendea begia aski garbi duena, ahalkatu gabe, harri begira egoteko. Ib. 33. Gauza guziak begi 

garbiago batez ikhusten ditut. Arb Igand 118. Izaki [...] danen ederra ikusteko [...] zuan begi zoli-garbia. Vill in 

Gand Elorri 11. Irakurri zaidazu begi garbiz, zeruko Amari otoitz egiñaz. MAtx Gazt 9. v. tbn. Mb IArg I 129. 

fB Ic I app. 21. � Gelditu zen ekuste oso garbiarekin. Mb IArg II 311. Lengo bista oso garbiarekin gelditu ta 

irakurten asi zan. Cb Just 67. 

� (Ht VocGr 339, Lar, Añ (V, G), H). (Aplicado tanto a personas como a acciones). Puro, casto; honrado, 

honesto; inocente. "Sincero" Añ. "Garbi atheratuko naiz, je sortiré justifié" Dv. "4. Kontzientzia garbia, 

conscience nette. Syn. xahua (quoique moins propre par ce sens eta moins employé). [...] 9. pur, chaste. Bizitza 

garbia eramatea, mener une vie chaste. Gazte garbia, jeune homme, jeune fille chaste" H. � Preza ezak 

kastitate garbia. EZ Eliç 121. Kasto, garbi eta onhest izaitea. Ax 402 (V 262). Alharguntza garbi batetan. SP 

Phil 413 (He 417 garbi). Beti donzella eta garbi. OA 28. Intenzione garbi hura. Ch III 33, 2 (Mst, Ip xahü). 

Dohatsu bihotz garbitakoak. He Mt 5, 8 (Mat 159, Ber Doc 93v, Cap 19, El 17, Iraz 47, Lg II 146, AA I 624, 

CatB 82, CatLuz 29, Dv, Samper, Echn, Ur, SalabBN, CatAe 68, CatSal 69, Jnn SBi 84, Ol, Or, Leon, Ker, IBk 

garbi; Lç, TB, Ip xahu, CatR 69 xain, Hual argi, IBe xalo). Da gure infantea bioz garbi zalea. Acto 380. 

Atseginz garbizko bizitzan bizitzeko. Mb IArg I 237. Garbi edo kasto izan. Cb CatV 42. Biotz garbidunak norzuk 

dira? Ib. 64 (Añ CatAN 67 biotz txau garbidun; v. tbn. en contexto similar: AA I 622, KIkG 79, Enb 95, Ir YKBiz 

118 biotz garbidun). Plazer garbi eta inozent. Mih 63. Plazer gozoz ditu betetzen / garbien bihotz-barrenak. 

Monho 146. Ez dozu enzungo emen berba garbi ta zuzenik, ta bai birao ta zantarkerijak. Mg PAb 71. 

[Esklabuak] ez deutse begiratuten ugazabaren aurrerapenai borondate garbijagaz, ta iges egin albadabe 

kastiguti, largaten deutsee biarrari. Mg CO 50. [Jentilak ebanjelijoko] lege garbira eta zuzenera [ekarri]. fB Olg 

142. Persona honesta ta garbija. JJMg BasEsc 124. [Maria] garbia edo birjiña zala. Lard 365. [Aur] kulpa 

gabeko garbi-garbia. Ib. 367. Zure esposa [...] garbi eta kulpagabea da. Arr GB 90 (v. tbn. May 35). Bizitze 

garbi bat. CatJauf 129. Jolas garbi errugabekoetan. Ag G 139. Kulparik gabeko emakume garbi au. Ill Testim 

24. Garbi daukat nik bihotza. Ox 170. Oitura on garbiak. Enb 98. Kontu garbiya nai duenak ez / ijituakin 

tratatu. Tx B II 65. Bere jokabidea, garbia ta zuzena. Etxde JJ 31. Gizon garbia / onraua eta zuzena. In SM 

Zirik 98. Hanbat bertute garbiren jabea. Xa Odol 76. Hori ez da joko garbia. MIH 172. Kontzientzia garbia. 

MEIG I 167. � Etzaidak iduri Engraziren garbi iraunak burukomin aundirik eman dizaikakenik. Etxde JJ 114. 

� Ni ere ez nago garbi zurekiko. Barkatzen al dizkidazu [...] zuri egindakoak? Etxde JJ 278. Zeñi etzaio [...] 

odola berotuko ganboar oiek egin dituztenak gogoratuta? [...] --Eta oñaztarrok garbi al zaudete? NEtx Antz 45. 

Ezagutzen ditugu / aien [eiztarien] pikardiyak / zakurrak e gaiztuak / dirade erdiyak; / ito're badakite / egiten 

ardiyak / baña beren buruak / dituzte garbiyak. Uzt LEG II 308. 

� (Con complemento con suf. -tik o (menos frec.) -z). (Estar) limpio de, libre de; ser inocente de. "Garbi naiz 

ohointza hortaz, je suis innocent de ce vol" Dv. "Net, sans faute, sans reproche. Hortarik garbi naiz, je suis net 

de cela" H. � Adamen kutsutik garbi konzebitua. EZ Man II 30. Eztire osoki garbi afekzione humanoen 

zikhiñetik. Ch III 49, 2 (SP eztira libratuak, Ip eztira libro). Garbi izan behar du bi bizio handitarik. He Gudu 

56. Etsaiak egozten ziozkaten gauzaetatik garbi zegoala. Lard 526. Garbi naiz, inozent hunen odoletik. Dv LEd 

11. Lehen bekhatutik / garbi-garbia. Zby RIEV 1908, 286. Ur berak arrainez garbi; / nehundik bat ez ageri. Ox 

128. Zor ortaz garbi omen zeukan bere burua. Zait Plat 17. Orain garbi nago lotura ortatik. NEtx LBB 75. Gu 

baino garbiago aurkituko dira [...] kutsu orretatik. MIH 85. Jainkoak daki "eskolastikotasunez" garbi xamar 

nagoela. Ib. 193. Bekatuaren kutsutik garbi. MEIG I 258. 

� (Junto a izen, omen, con el sentido de 'buen nombre, buena fama'). � Ainhoan aurkhitzen da yeinderik 

maitena / Bethidanik izan du omen garbiena. Hb Esk 138 (80 izen garbi). Norberaren entzute on eta izen 

garbiya baga geratutea. Itz Azald 136. Nere gurasoen izen garbia [...] loitu. Ag G 274. Etxekoen izen garbia 

loitzea. Etxde JJ 98 (v. tbn. 163, 99 y 100). v. tbn. JAIraz Bizia 111 (izen garbia). 

� (Lar, Añ, Dv, H). Puro, sin mezcla. "Genuino" Lar. "Mondo, limpio, sin mezcla", "neto, limpio" Ib. "Obrizo, 

oro obrizo, urre guziz garbia, txaua" Ib. "Estilo castizo, esaera kastiza, garbia" Ib. "Hombre blanco, gizon 

prestua, garbia, jatorri onekoa" Ib. "Hidalguia, agiria, leñuna, jatorri garbia, noblezia" Ib. "Ogi garbia, froment 


mende. 

429


net" Dv. "Pur, sans mélange d'autre chose. Arno garbia, du vin pur. Ogi garbia, froment sans mélange d'orge, 

[...] ou d'autre grain. Diru garbia, argent pur, sans alliage" H. "Euskara garbia maite du ez frantsesarekin 

nahasia (BN-arb)" Gte Erd 157. � Ea Sarako euskara denz Euskal-herriko hoberena eta garbiena. Mat XV. 

Erein zuen [...] ogi bihi garbia. Ax 120 (V 79). Urrerik garbienaz. SP Imit IV 1, 4 (Ch phuru, Mst, Ip xahü). 

[Eskuarak] zenbatenaz nahastakadura gutiago, hanbatenaz garbiago. ES 96. Eskualdunen leinu ohorezkotik eta 

arraza garbitik. Ib. 117. [Alondegira] ale ta grano huts garbia eramaten da. Mb IArg I 203. Nasgabeko hebreo 

garbia. Cb EBO 6s. Español garbiak, San Vicenteko Pontean bateatuak. Ib. 42. Urre garbi pin piña. Izt C 69. 

Bere gurasoak, odol garbi goienekoak. Aran SIgn 1. Herriko arno garbi xorta bat. HU Zez 184s. Esakera 

garbiak [...] euskel usaindunak. FIr 160. Ez xinatar garbia! Frantses edo europano odola bederen ukan behar 

zuen. JEtchep 82. Euskara garbia zuen maite, ez frantsesarekin nahasia. Xa Odol 26. "Euskal hitz garbiak", 

hots, bestetariko etorkia inork [...] igerri ez dienak. MEIG VII 94. Euskara argi eta garbizko gabon-kanta 

ederrak. MEIG I 77. v. tbn. Mg PAb 196. Añ MisE 123. Urruz Urz 32. � Puro (ref. al lenguaje). Cf. garbizale. 

� [Aita Cardaberaz] ez zen hain garbia edo, dirudienez, garbitasunak ez zion Aita Mendibururi adina axola. 

MEIG III 132. 

� "Net, en parlant de produit, de biens. Irabazi garbia, gain net. Zer onthasun garbi du? quelle fortune nette, 

quel biens nets et sans charges a-t-il?" H. Cf. GARBIAN, GARBIRIK. � Biurtu kenduba baño geijago eta bere 

ondasun garbijetati emon ainbeste limosna? Mg CO 73. Ez da onthasunik oihanak bezenbat mozkin garbi 

ematen duenik. Dv Lab 304. Jokoak dun irabazirik garbiena auxe da: jokoetxeak kentzen dun orrenbesteko au. 

TAg Uzt 181. Eman iru milla duro botatzea, ta orduan ere, ogeita amabost milla duro garbi garbiak eskuan. 

Munita 69. Irabazi garbiak, ezer jarri ez, eta guztia jaso. Erkiag BatB 154. 

� Claro, evidente. "Gauza garbia, chose claire, évidente" Dv. "Clair, précis, net, sans ambigüité. Hori da eiki 

ihardeste garbia, voilà bien une réponse claire, nette" H. � Badire froga garbiak. Monho 42. Zure barri 

garbirik ez dakit. Mg PAb 52. Tratuba klaru klaru garbija ez danian itunduteko [...] jakitun [...] bategaz. JJMg 

BasEsc 196. Seinale garbia zen / ez ginela fida. Bordel 40. Egia ziertoro onen sinistgarririk garbiena. Izt C 211. 

Ez dago ahantzirik Erro mendietan, / orroitzapen garbiak han bizi mendetan. Hb Esk 157. Hauzia garbia da. Dv 

LEd 194 (Cb Eg II 107 klaroa). Frogantza garbia. Dv Lab 195. Mutil zarraren bentaja egi eta garbiak. Xe 241. 

Irakaspen garbia [...] edo zoinek errexki buruan sar eta koka lezaken bat. JE Bur 180. Jatunak gerana bai, 

gauza garbi ziurra da. Ag G 347. Arri-zantzurik garbiena da. "La señal más clara de pedrisca". Or Eus 342. 

Arkeolojizko ondakiñak [...] Pirene-lantzearen aztarna garbiak dira. JMB ELG 64. Siñale garbi bat utzi. JAIraz 

Bizia 93. Gauza garbia dago: kapitana maite du. Ib. 116. Azalkizun argi ta garbiak ialkitzen ditu. Zait Plat 61. 

Ageri garbiaren kontra [...] thematuz. Larz Senper 68. Ez det ikusten / arrazoi garbia. Uzt Sas 309. Zure bertsua 

beti izaten da / garbia eta klarua. Uzt LEG I 227. Arrazoi garbitan agertu du. Berron Kijote 162. Atera dezagun 

[...] bekatuen kontu garbia. MIH 281. Dialektika jokoaren adibiderik garbienetakoa. MEIG VIII 46. Erantzun 

garbia eman zion. MEIG VI 180. � Batzuek bat, besteak bestea erantzun zioten, eta ikusirik ezer garbirik 

ateratzen etzuela [...]. Lard 522 (la misma expr. en Or SCruz 86, Bilbao IpuiB 120, NEtx LBB 71). � Gauza 

garbirik ozta atera ditekela. "Apenas se puede sacar una opinión en limpio". Or Eus 395 (la misma expr. en Mg 

CO 34, Izeta DirG 48). � Fácil, inteligible. � Orra amabi bertso / euskera garbiyan. Arrantz 101 (v. tbn. la 

misma expr. en JanEd I 88 y Ud 18). 

� "Egia garbia, pure vérité" Dv. "Pur dans le sens de entièrement, absolument. Syn. hutsa. Hori da haurkeria 

garbi bat, c'est là pour enfantillage. Erho garbi bat da, c'est un fou fieffé" H. "Lapurreta garbia, robo 

manifiesto" A EY III 311. "Zure atzoko lagunori, kaskajua benetakua, zoro garbixa" (V-gip). Cf. ERO GARBI, 

ZORO GARBI. � Haur da egia garbia eta elizak errezibitua. Ax 619 (V 399). Jaunaren hitzaren plazan / 

errebolta garbi-garbia / predikatzen du elizan. Monho 38. Egija garbijak esan ta minduten bazara, zeuria 

izango da erruba. Mg PAb 47 (v. tbn. VMg 81, AA II 63, Izt C 179, Bil 93, Laph 84, AzpPr 42, Arr May 20, GH 

1922, 726, Izeta DirG 123 egia garbi; Mb IArg I 74, Lard 446 egia garbi-garbia; Azc PB 305 egiak garbiak). 

Zoro garbi bat da isten deutsana Jaungoikuaren bidiari [...] esamesen bildurrez. Mg CO 281 (v. tbn. Añ EL 2 76, 

Lard 170, Eguzk GizAuz 115, AB Olerk 18 zoro garbi). Guzur garbija. Ib. 285. Euneko seian. [...] Au usura 

garbia da. AA II 188. Beti egarriyak, / eale garbiyak. JanEd II 134. Ori lapurreta garbia da. Eguzk GizAuz 147. 

Urak joan ta presagiñen astea, zorakeri garbia da ta. Ib. 185 (v. tbn. 52, 48, 116). Zer da [kopla ura] [...] 

humorismo garbi-garbia baizik? Lek SClar 136. Gizonak gizona dauka menpeko ta otsein garbi, abere bai 

litzan. Erkiag BatB 146. Mamia euskal mami garbi ez bada ere, euskal azal ederrez jantziak agertzen zaizkigu. 

MIH 238. 

� Claro (ref. a 'mente', 'inteligencia'). � Memori argiyak / sentidu garbiyak / ederki jarriyak. AzpPr 131. 

Arrazoietan garbia / oraindik ere sano dauzkat / belaunak eta gerria. EusJok 68. Naiz oso zentzu garbiyan egon 

/ eta igual da erana. Imaz Auspoa 24, 157. [Leibniz] munduan izan den adimendurik garbienetako baten jabea. 

MEIG VI 57. 

� "Argi garbi, clara luz" A. � Espiritu Santuaren argi garbiz. Mb IArg I 194. Artha gehiagorekin begiraturik, 

argi garbitan atzeman dut [...]. Dv 3 Reg 3, 21 (Ol goiz argitan, Ker egun argitan). Izarren dirdai garbiak. Or 

QA 58. Argi garbiz diztira. Gazt MusIx 109. 

� Claro, nítido (en el habla, en la voz). � Nok miña garbijagua daben igarteko: matxin akerra makerrakoren 


mende. 

430


aker adar okerra [...]. Au zuzen esaten dabena, miiñak larrapastadarik egin baga, miñ garbikua da, ez motela. 

Mg PAb 176. Irrintzi bat garbia, indartsua, luze-luzea. Ag AL 145. Auots garbia ta atsegiña. TAg Uzt 201. 

� "Líquido en las cuentas, garbia" Lar. � Pobria izan arren / azaltzen naiz argi: / zor artzekuak kito / kontuetan 

garbi. Tx B II 102. � Auténtico (ref. al dinero). � [Biarra da] diru garbi edo ona zerbait erosteko. Mg CO 62. 

Orra [...] berreun dukat garbi / eta pagau bertatik. AB AmaE 238. 

� Aurkez aurke, edo neure musu garbijetan [esan]. Mg PAb 49. 

� Alik eta ebaki txiki ta garbiena egiñaz [adarrean]. EEs 1916, 253. 

� (Ref. a 'juego', 'jugador'...). � Azantzaren, [...] Larralden ukaldi gogorrek eta joko garbiak. JE Ber 8. Bai 

jasotzalle garbi, ederra / bai maneju aundikoa. Basarri 84. 

� "Garbi-itxi, dejar de todo con salud (V)" A Apend. "Garbi itxi nau sendagarri onek; garbi gelditu naz leengo 

gatxetik" A Apend 35 (ap. DRA). 

� "Sano, no nocivo (hablando de alimento). Jan garbia emoteko agindu dau mendikuak gaixoari (V)" DRA. � 

[Ostatuko] su, ohe on, jateko garbi. JE Bur 210. Etxe-ogi garbia jaten. Barb Sup 183. Askaondoak [garbitu] [...] 

janari berri ta garbia [...] ixuri [beiei]. TAg Uzt 24. 

� "Paper garbiak, papiers réguliers, authentiques" Dv. 

�2. (Uso adv.). (En) claro; claramente; puramente, castamente. "Limpiamente. Eiñ biar dana, garbi eiñ" Etxba 

Eib. "Eztu garbi hitzegiten, gauzak tapau nai dituelako (V-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 130. "Con claridad. Garbi 

esplikaidazu" Elexp Berg. v. garbiki, garbiro. � Tr. Documentado principalmente en textos meridionales. � 

Aski klar eta garbi minzo da. Tt Onsa 147. Iguzu grazia / garbi bizitzeko. Gç 145. Artu emonetan zindo ta garbi 

ibili ezpazara. Añ EL 2 151. Garbi esplikatu. Xe 226. Garbi mintzo badire. Arb Igand 23. Eskutur maukiagaz 

ezpanak igortzi ezkero, garbi doa gauzea. Ag Kr 49. Garbi beretzat ogetairumilla ogerleko. Echta Jos 334. 

Agerrek egun guziez bortz liberakoa garbi atheratzen du. JE Bur 59. Zuzen ibilli dala garbi dago. Mok 14. 

Garbi asko esan dizudala uste det. Alz Ram 35. Auziak onek ditu ebakitzen garbi. Or Eus 15. Langilleakin bakea 

nai dauan ugazabak, garbi jokatu bear dau. Eguzk GizAuz 152. Garbi idatzi, bai esakeraz, bai itzez. Etxde 

AlosT 9s. Jo gentzake berrogei ta amar milla pezetaren irabazia garbi-garbi. Munita 66. Eztiat ulertzen, Mattin. 

Mintza adi garbi. Etxde JJ 114. Orduerdian eun aldiz orrek / [arria] bizkarrera garbi jaso. Basarri 84. Kontuak 

egin garbi, paperetan. Erkiag BatB 130. Txalaren narrua alik garbien urratu-erazoa izan zan. Ib. 56. v. tbn. Osk 

Kurl 127. Garbi-garbi aditu zan aren "atxi!" bat. NEtx LBB 180. Ahal bezen garbi entseiatuko naiz ene 

kasuaren esplikatzera. Xa Odol 292. Asmatzaile horiek [...] kondenatu egin behar ditugu garbi. Txill in MEIG 

VII 133. Nor izan zen garbi dagoela uste dut. MEIG IX 28. Garbi eta jator mintzatzen da. MEIG VII 125. Ez 

ditut gauzak horren garbi ikusten. MEIG VI 155. 

� "Imprécation. Garbi baietz, je vous joure que oui. Syn. fundi!" Lh. 

� (V). Ref.: A; Elexp Berg. (En exprs. como garbi utzi, garbi gelditu, 'dejarlo seco, matarlo', 'morir'). "Muerto, 

seco. Ots baten garbi itxi eben, de un tiro le dejaron seco" A. "Baztarra jo eta garbi geldittu zan" Elexp Berg. � 

Jentillik zeuekana etortzen bazaitzue, arrixakin tripan jo, segidan errementau egiten xostek tripak eta. Orduko 

tonikia auxe zan. Arrixakin jo tripan eta garbi (V-gip). Gand Eusk 1956, 219. 

�3. (Uso sust.; tras gen.). Limpieza, pureza, claridad. � Au jantziyaren garbiya! Echag 42. Bere naiaren garbia 

agertu zidanean. "La bondad de su intención". Berron Kijote 160. Ez zan naasten egiaren garbia 

maltzurkeriakin. "La verdad y llaneza". Ib. 125. Aren itz-lauaren garbiari. "Claridad de su prosa". Ib. 32. 

[Lizardiren] izpirituaren gardena eta garbia! MIH 175. � Tiempo despejado (?). � Bihar goizian egingo ditu / 

garbia eta izotza. Mattin 74. 

- ARGI ETA GARBI. v. argi. 

- ERO GARBI, ESKU G., EUSKALDUN G., EZTARRI G., SALDA G., ZORO G. v. ero, esku, euskaldun, 

eztarri, salda, zoro. 

- GARBIAN. a) "En substancia" Lar. v. GARBI-GARBIAN (a). � Kintalak garbian 15; dozenak 1. HerVal 

203. � Ortara, kolpeak jaso eta ezpailuke garbian ezer aterako. Etxde JJ 128. b) (Poner) en claro. � Aspaldi 

garbin jarri uan Irizartarra zala. Ez al da onela? Lab EEguna 86. 

- GARBI-ESKAINTE. Ofrenda de pureza. � Garai ontan egindako garbi-eskeintea ta maiatz-lorea bezain 

atsegarririk bai ete zaio besterik ezer Jaungoikoari? TAg Uzt 51. 

- GARBI-EZ. "Garbiez (V?, Añ), inmundo" A. 

- GARBI-GARBIA. (Con valor adv.). "Errazu garbi garbia, dites tout net" Dv. � Mentaberriren zintzurrak / 

xahutzen tu garbi-garbia / Bardozko etxe-bazterrak. Monho 36. Eta niri hurbil, garbi garbia, entzuten dut oihu 

bat. Barb Leg 149. Garbi garbia ageri zen: Circus-Circus! [avionaren] bi hegalpetan. JEtchep 41. Elhe alferrik 

gabe dio, garbi garbia: "Frantses, badakizu [...]". Ardoy SFran 141. Etzutena [...] garbi garbia atxiki behar 

Frantsesek [...] erein fedea? Ib. 241s. 

- GARBI-GARBIAN. a) "En substancia, garbian, garbi garbian" Lar. "Garbi garbian, en résultat net, en produit 

net. Garbi garbian aurkhitu dira laur zakhu ogi, il s'ont trouvé quatre sacs de froment net, sans mélange d'autre 

chose, sans tare" H. b) Limpiamente, inocentemente. � "Ipuin-Barreka" onek, [...] beste era batera barre 

eragingo deutsu, irakurle. Umien antzera, aor: gozo-gozoro, garbi-garbian. Bilbao IpuiB 10. 

- GARBI-GARBI EGIN. Limpiar. v. garbitu. � Garbi garbi egiteko [...] galbaatu biar da ardura andi bategaz. 


mende. 

431


Mg PAb 151 (v. tbn. 145). Arimea garbi garbi eginik, izateko zeure yar leku. Añ EL 2 114. Gorputz-illa artu, 

garbi-garbi egin eta [...]. Lard 490. Burruntziya, zillarra bezela garbi-garbi egin. Alz Burr 32. Legen-arra 

kendu zitzaion ta garbi garbi egin zan. Ir YKBiz 142. Oxijenada urez garbi-garbi eginda. Salav 12 (v. tbn. 98). v. 

tbn. ArgiDL 123. NEtx LBB 187. Berron Kijote 41. 

- GARBI IKUSI. Ver con claridad (ref. a la percepción paranormal). � Mediumak [...] begietaz baliatu gabe, 

hurbil edo urrun dauden zerak "garbi ikusten" ditu. Mde Pr 323. Uki-metagnomilariak ez du gauzaren lehengo 

nahiz oraingo edestia bakarrik garbi-ikusten baina [...] gerokoa ere. Ib. 327. 

- GARBI-IKUSLE. Clarividente. � Garbi-ikusleak geroa ere ikus dezake. Mde Pr 327. Horregatik da garbi 

ikusle edo araugaindiko ezagutzale. Ib. 349 (v. tbn. 313, 324, 326). 

- GARBI-IKUSTE. Clarividencia. � "Garbi-ikustea" edo ikus-metagnomia. Mde Pr 323. Beste garbi-ikuste 

mota bat, kristalean ikustea dugu. Ib. 324. 

- GARBI-IKUZI (V-ple-arr-arrig-oroz-m ap. A), GARBIZUZI (V-oroz ap. A Apend). "Limpieza y lavado. Se 

dice de la limpieza y aseo que ofrecían los amos además del sueldo y manutención" A. "Garbizuzia ondo eginda 

parau da" A Apend. � [Egurraren prezioaren] igoteak [...] diru-gose gorrie sortu oan, da urte gitxiten basorik 

geienak ondo-ondotiko garbi-ikuzie euki euden. Akes Ipiñ 23. 

- GARBI-LEKU (Vc ap. A; Añ). Lugar donde se limpia, purifica. "Fregadero" Añ. "Lavadero. Algunos autores 

de libros piadosos se valen de esta palabra para indicar la idea de Purgatorio" A. � Da, bada, Jerusalemen 

ardien garbilekhu bat. He Io 5, 2 (TB mainhu toki, Ol, Arriand, Or, Ker urtegi, IBk, IBe uraska, BiblE uhaska). 

[Konfesionarijoa] pekatubeen parka edo garbi lekuba. JJMg BasEsc 51. Ur oen garbilekua dago ifinia, Izoztegi 

deitzen zaion tokian. Izt C 87 (v. tbn. 88). Garbileku edo purgatorijuan. Ur MarIl 4 (v. tbn. en contexto similar 

ib. 7, 93 y 95, Astar I 75 e Izt Po 50). v. tbn. AB AmaE 165. 

- GARBI-ONTZI (G, L ap. A; Añ; garbintzi Lar). "Palangana, palancana" Lar. "Barreña" Añ. � Garbi-ontzi bat 

zekarren ur beroaz. PMuj Noni 69. [Ni kamarero nintzalarik] bezeroak [...] esku garbi-ontzi onak izaten zituzten. 

Lab SuEm 205. 

- GARBIRA ATERA. "Egiteko hori garbirat ezin atheratu dute, ils n'ont pas pu tirer au clair cette affaire" Dv. 

- GARBIRIK. a) (Estar, etc.) Limpio, puro, impecable. � Oi dafinela / republikea garbirik, / bazterrok bere / oi 

ondo gobernadurik. Lazarraga 1203r. Aren arima ager dedin [...] Iaungoikoaren aurrean [...] garbirik. Ber Doc 

160v. Garbirik dagoz [frakak]? Mic 12v. Garbirik ibilli behar dugu haren [Iainkoaren] begien aitzinean. SP Imit 

I 19, 1. Munduan beste lorarik / emon nai eban frutu ederra / konserbetako garbirik. Urqz 78. Prestuki ta 

garbirik bizitzerat entseiatzen. Dh 55 (v. tbn. Astar II 196 garbirik bizi). [Garbituten bada uragaz] geratuten da 

garbirik. Astar II 286 (v. tbn. garbirik egon en contexto similar en Iratz 79, Erkiag Arran 187, BEnb NereA 151). 

Gauden lotsatürik / [...] arimak garbirik. Etch 654. Komulgetako ustez / garbirik barrua. AB AmaE 340. 

Emakumean izena ioian / garbirik eskontzeagaz. Azc PB 169. [Eskualdunen fedea] garbirik dago eta ezin 

bentzutua. Zby RIEV 1908, 607. Arimea pekatuaren loitasunetik garbirik imintea. Itz Azald 125. Idazkelea 

garbirik eta eraz eukiteko. Kk Ab I 84. Garbija nintzan, garbirik nago. / Beti garbirik iraun nai neuke. Enb 49. 

Berak legez non leukon garbirik gogua! Laux BBa 122. Gizartean agertzen bagara garbirik. "Si aparecemos de 

buena conducta". Or Eus 133. Garbirik [...] / gure Jainkoak beti / begira dezala [gure astekaria]. Etcham 214. 

Apaizgorako ames jasoek ekarri nabe garbirik. Gand Elorri 110. Sortzez garbia bere sorrera / [...] Jesus 

Jaunaren sorreran bardin / garbirik bere gorputza. BEnb NereA 195. � (Con reduplicación intensiva). � 

Oñetakuak garbi-garbirik ezpadagoz. Kk Ab II 158. Ortz garbi-garbirik bada. Iguzkia itxutzeko diñakoa. JAIraz 

Bizia 33. b) "Net en parlant de poids, de mesures. Garbirik hunenbertze atheratzen da" H. 

- GARBI-SOIL. "Firmamento limpio" VocB. "(B), cielo limpio, estrellado" A. � Abiñe maitagarria, / garbisolleko 

txingia; / entzun ezazu maiteki nere / biotz-eskaria. EA OlBe 47. 

- GARBITAN (EZARRI, IPINI). (Poner) en limpio. � Aipatu nizun ipuina bukatuxerik dut, garbitan ipintzen 

ari naiz orain. Mde Pr 192 (195 garbitan ezarri). Paperan ipiñi nitunan [...] zirriborrotan; baiña 

biaramonagoan, garbitan. Or QA 134. 

- GARBIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � [A. Meager-en itzak] garbixeagoak eta obeto neurtuak 

balira nai nuke. Ag G 312n (refiriéndose a unos versos que hacen elogio del vino). 

- GARBIZUN. "Ur-garbizun ioaitea, aller querir de l'eau nette" SP. v. GARBIZURA. 

- GARBIZURA (SP (s.v. ura) y Dv (s.v. urzu), que citan a O). A por (...) limpio. v. GARBIZUN; cf. urzun. � 

Ur-garbizura, iturburura. "Pour avoir de l'eau claire". O Pr 457. 

- JOKO GARBI. v. joko. 

garbialdi (Dv, A, VocB), garbitualdi. � Limpieza, purificación (sentidos prop. y fig.). "Nettoiement, 

purification, lavage" Dv. "Garbialdi, un nettoyage" Ib. "Limpiadura, purificación" A. "Limpieza sin interrumpir, 

equivale a una limpieza" VocB. � Garbialdi bat ona dezogun eman gure kontzientziari. Zby Pel 16. Garbi-aldi 

bat [eman] nere eskuei eta zangoei. Prop 1904, 254. Mikeletiak indar andijagaz [...] arakatzen ebezan baso 

gustijak [...]. Garbi-aldi baten ondoren bake geiago izaten zan bidietan. Kk Ab I 115. Aate-talde bat ugiñetan 

garbi-aldia artzen. Or Mi 143. Aizeak laño garbialdi bat egin zun garaian [...] beltzune bat nabaitu zun elur 

gaiñean. Etxde JJ 260. Garbitualdi on bat egin ondoren aparia prestatzen asi zen. Ib. 151. 


mende. 

432


garbiarazi (Urt IV 137), garbierazi, garbirazi, garbitu erazo, garbitu erazi. � Hacer limpiar, purificar. � 

[Zoroasterrek] Yainkoaren ganat yoaitea, [bilhatzen zuen] [...] lege zenbaiten bilha. [...] Aingeruak garbirazi 

zuen eta zerurat eraman. (Interpr?). Hb Egia 74. [Soineko] zikinak garbierazteko. A Ardi 25. Tenploa arras 

zikhina kausiturik garbi-arazi zuela. Zerb IxtS 77. Agintariak garbitu-eraziko dituztela [ar-zorroak piñudian]. 

Munita 95. Sakramentua emanarazteko ta artan ni garbierazteko. Or Aitork 23. � Hacer aclarar. � Bertatik 

argituerazo ta garbituerazo egiala [...] arek sakabanatutako [guzur biribila]. Erkiag Arran 158. 

garbibide. "(L, BN), moyen de se disculper" Lh. 

garbidura (G, AN-erro ap. A; SP, sin. trad.). � "Limpieza, aseo" A. 

garbiduri. "(V-ple), limpieza, aseo" A. 

garbiera (Lar, H (V, G)). �1. Acción de limpiar (sentidos prop. y fig.). "Limpia, limpiadura" Lar. "Nettoyage, 

purification. Syn. garbitasuna" H. � Pilatosen garbiera zikiña; ta Jesusen soñekoen aldaera nekezkoa. Mb 

OtGai III 7. Bataio edo garbiera artan bedeikatu zituan Jesusek urak. Ub 74. �2. Pureza. "Propreté, netteté, 

pureté" H. � Birtute hau da [...] garbiera edo kastidadea. Mb OtGai III 246. Izan baledi oraingo nere garbiera, 

bein ere berriz ez galtzeko. Mb OtGai 9, 276. Ama Birjiñaren Garbiera. EEsEE 1910, 1 (ap. NeolAG). 

Bedeinkatua izan bedi / beti zure garbiera. MAtx Gazt 100. 

garbietsi. � Purificar. v. 1 araztu. � Yauretxera yoaten ziran beren buruak garbiestera (purificarse), emanez 

ortarako bildots bat. Ir YKBiz 26n (v. tbn. 361). Garbikuntza egin dun apaizak, garbietsi bear dan gizona ta 

guziok [...]. Ol Lev 14, 11 (Ker garbitu bear dan gizona). 

garbiez (Lar, Añ, H (V, G)). � "Impuro" Lar. "Inmundo" Añ. "Malpropre, sale, impure, qui est mélangé, 

troublé, etc." H. v. ez-garbi. � Gizonaren iduria duen aingeru baten beldur da garbitasuna, zergatik beraz 

garbiez dena ez da beldur izanen gizon baten? He Phil 304s (SP 303 garbigabetasun). 

garbieztasun (Lar, Añ, H (G)). � "Immundicia" Lar. "État de malpropreté, d'impureté, etc." H. 

garbigabetasun. � Impureza. � Gizon iduritako angeruaren beldur da garbitasuna, zergatik bada 

garbigabetasuna ezta gizonaren beldur izanen? SP Phil 303 (He 305 garbiez dena). 

garbigailu. � "(L), qui sert à laver" Lh. � [Popooi-a dela janari bat] jan aldi on baten ondotik aho garbigailu 

bat bere parerik ez duena. Prop 1893, 127. 

garbigarri (Lar, Añ). I (Adj.). �1. Que limpia (sentidos prop. y fig). "Purgante, purgativo" Lar. "Expurgatorio, 

liburu garbigarria" Lar y Añ (no está claro si se trata de sust. + adj. 'libro expurgatorio' o de un compuesto de 

dos sust. 'expurgatorio de libros'). � Ea laster iragan nintakenetz bizitze garbigarritik, bizitze argigarrian 

sartzeko. "Purgative". Birjin 93. Bizitza garbigarritik [...] humiltasunezko [...] gogoak [ateratzen dira]. Arr Orac 

64 (ap. DRA). Miesa ta eunak ta beste edozer oial garbigarri eskuetan arturik, euren txukunketa lanean 

ziarduenak. Erkiag Arran 137. 

�2. "Facile à laver" Lh. 

II (Sust.). �1. "Chose de quoi nettoyer, torchon, essuyer" SP. "Auriscalpium [...] beharri garbigarria" Urt III 

209. "Tout ce qui sert à nettoyer, rendre propre, essuie-mains, balai, brosse, etc. Syn. ikhuzgarria, xahugarria" 

H. 

� (Fig.). � Garbigarri neketsu atan [purgatorijoan]. Itz Berb I 282. 

�2. (Lar, Añ, H). "Lavativa" Lar y Añ. "Purga" Añ. "Purgar al enfermo: (c.) purgatu, purga emon, garbigarria 

artuerazo" Ib. � Garbigarri edo labatiba erdiyak, bai ta ere kamamillen ura. EE 1885a, 134. 

�3. Examen. "Apuradero, garbigarria, txaugarria, lat. disquisitio" Lar. 

garbigile. "Lavandera. Sin. lixiberia. Garbigillia zintzo zintzua zuk izentau zeztazuna" Etxba Eib. 

garbikai (Lar, H (G)), garbigai (H). � "Cepillo, de limpiar polvo" Lar. "Mondadientes, ortxaulea, ortzen 

garbikaia" Ib. "Navajero, el paño o lienzo de limpiar navajas, labanen garbikaia" Ib. (v. tbn. s.v. garbillo). "1. 

tout ce qui est employé pour rendre les objets propres, nets. 2. avec l'addition de sabel-, galtsar-, urdail 


mende. 

433


garbikaia, purge, purgation qui nettoie le ventre, les intestins, l'estomac. Syn. garbigarria, xahugarria. 3. 

lavement. Syn. aiuta" H. 

garbikari (B ap. A), garbitari (Lar). �1. "Purificador" Lar. "Limpiador" A. �2. "Limpieza (He)" A. � Sei 

khuba harrizkoak ifiniak juduen garbikarientzat. He Io 2, 6 (Lç purifikazione). 

garbikatz. v. galbikatz. 

garbikera. � Lavatorio, acción de lavar(se). � Labatorio edo garbikerea. Añ EL 1 105 (EL 2 113 eskuak 

garbieteak). Garbikerarako ta abereai edaten emateko toki [...] eroso bat. Izt C 94. 

- GARBIKERA-LEKU (-lekhu H). "Lavoir. Azpeitiko garbikera leku ospatsua (Izt). Lavoir de cuisine" H. � 

Ogei ta lau arri lisiba eroso jotzekoak [...]. Garbikeraleku bitore au [...]. Izt C 83 (v. tbn. 84 y 91). 

garbikeria. � Purismo (lingüístico; tomado en sentido peyorativo). � Othoi, garbitasunaren estakuruz ez 

garbikeriarik egin [hitzkuntzan]. "Sous prétexte de pureté, ne faisons pas de purisme". GH 1923, 187. [Eskuara] 

ederki erabiltzen, bakun-bakuna, garbikeriarik gabe. Herr 17-1-1957, 1 (v. tbn. otro ej. de Herr in Arti Tobera 

262). Garbikerira jo zan itzetan eta sarritan aditu be ezin zer idazten zan. Ker in Alzola Atalak 128. Nolanahi 

ere, ez naiz gehiegizko garbikerietan ibiliko. Ahal baldin bada, erdal jatorrizko hitza erabiliko dut. MIH 192. 

Bai mordoillokeritik, bai garbikeritik alde egiñik. MEIG III 127 (v. tbn. 100, MEIG II 103 y MEIG VIII 120). En 


garbiketa (V-gip, G, L; Lcc, Lar, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. � Limpieza (acción de limpiar); purificación, 

depuración. "Lavadero lugar, garbiketako lekua" Lcc. "Lavadura" Lar. "Ce nom est employé par Haraneder avec 

le sens de purgation. Le même auteur et Mendiboure s'en servent pour désigner la purification de l'âme. 

Arimaren garbiketa horrek ez du gelditu behar gure biziarekin baizen (He), cette purification de l'âme [...]" Dv. 

"1. nettoyage. Syn. xahuketa. 2. lavage de linge. Syn. xuriketa. Lavage de lainer. Syn. xahuketa. 3. purification. 

Arimaren garbiketa edo purifikatzea, le purification de l'âme" H. "Garbiketako tokia, lekhua, latsa, ithurria, lieu, 

ruisseau, fontaine à laver le linge" Ib. s.v. garbikera-lekhua. "(G-to), jabonadura" A. "Limpieza en general. 

Colada, en particular. Garbiketa premiña edarra dauka gure kuartuak. Aintxinan, abergako harrixan, eskuz 

eitten giñuan garbiketia" Elexp Berg. � Tr. Documentado sobre todo desde finales del s. XIX. En DFrec hay 9 

ejs. � Lehenbiziko garbiketa edo purifikazionea, zein baita bekhatu mortaletarik arima garbitzea. He Phil 23 

(SP 24 purgazione). Arimako garbiketa. Ib. 23 (v. tbn. 28). Bataio edo garbiketa onetatik [...]. Ub 73. Juduak 

[...] ontzi andi batzuek idukitzen zituzten garbiketak egiteko. Lard 374 (v. tbn. en contexto similar Ir YKBiz 57). 

Berak eginen zituen hango [ospitaleko] lan eta garbiketa guzi-guziak. Jnn SBi 91. Ganbara bazterrerako aurki, 

garbiketaren bat egiten zanean. Ag G 261. [Sagar-ondoen] iñausketa ori [...] garbiketa da. EEs 1916, 252. 

Yuduen garbiketarako oi danez, bizpairuna suileko sei arri-kantxin an zeuden. Ol Io 2, 6 (Leon, Ker garbiketa; 

Lç purifikazione, He garbikari, TB garbitze, LE garbinai, Dv xahualdi, BiblE garbikuntza). Eztabaida sortu zan 

[...] garbiketa (bataioa) zala ta. Ir YKBiz 64s. --Nolako garbiketaz? '¿Con qué expiación?'. Zait Sof 60. 

Bearrezkoa da garbiketa ori piñu-landare berriak ito ez ditezen. Munita 60. Garbiketa utsa [...] egiazko 

aitorketa. Txill Let 23. Badira errian xauleku edo garbiketak egiteko etxe koxkor bi. Aintziña, garbiketak 

errekan [...] egiten ziranez. Erkiag Arran 134. An arima bera ari zan barne-garbiketako lanean. Onaind in Gazt 

MusIx 148. Iakusek [...] galbaea eramaten zuen eskuetan garbiketa-siñale bezela. Ibiñ Virgil 81n. Zaharragoen 

poesi lanak [...] ia zeharo arbuiatzeko eskubide osoa du [...]. Horrelako garbiketak [...]. MIH 288. Etxegarbiketa. 

MEIG VII 48. v. tbn. Prop 1901, 258. A Ardi 97. Ldi IL 118. TAg Uzt 111. Zait Plat 60. 

� (Con diru, kontu: 'arreglo, ajuste, liquidación de cuentas'). "Balance, tanteo en las cuentas. Urteko dirugarbiketa, 

balance anual" Bera. � Saldu zituan egunkarien diru-garbiketea egin orduko [...]. Erkiag BatB 89. 

Eguneroko diru-garbiketea egitean. Ib. 65. Orain arte esana ez da kontu garbiketa osoa izan. In MEIG VI 44. 

� Limpieza, matanza. � Errioxan sartu ziran gudarosteak garbiketa gogorra egin zuten Logroño inguruetan. 

NEtx LBB 66. 

� Aclaración, explicación. v. garbitasun (3). � Orrela gatz geiago du [zure erantzunak] baiña oraindik motz 

gelditzen da zure garbiketa. NEtx LBB 112. 

- GARBIKETA-ATERPE. Lavadero. � Erreka edo garbiketa-aterpe aurrera elduxe ziranean. Erkiag Arran 55. 

- GARBIKETAN. a) Limpiando, lavando. � Larrañean garbiketan ziardun. Lard 126. v. tbn. Sor AuOst 69. 

Ama garbiketan ari zan. Iraola 67. Asi naiz etxe-garbiketan. Or Tormes 45. Etzenuke zumitz garbiketan ari 

bearrik. Or Mi 50. Iturri-askan garbiketan ari zan [...] neskamea. TAg Uzt 164. Etxe-garbiketan ari. Or Aitork 

17s. � Ezpaiñak garbiketan ba du naiko lanik. "En limpiarse los labios". Or Eus 369. b) Ajustando, arreglando 

(cuentas). � Kontu-garbiketan ari zen, ea zertan genbiltzan zorretan eta zertan ginen hartzekodun. MEIG VII 

31. 

- GARBIKETA-ONTZI. � [Neskamea] garbiketa ontzia meakezurrean tinkaturik. TAg Uzt 164. 


mende. 

434


- GARBIKETA-TRESNATXO. Artículo de aseo. � Apaindu zituan [logelako] xokogune guztiak; baita bere 

ikasliburuak eta garbiketa-tresnatxoak eratu ere. TAg Uzt 55. 

garbiketari (AN-larr). � "Lavandera" Asp Leiz2. 

1 garbiki (L-ain ap. A; SP, Urt I 127, Dv, H). � Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII, son 

escasos los ejs. suletinos (Constantin, Casenave; tbn. en Oihenart y Tartas). Al Sur se encuentra en un texto de 

Urdax del s. XIX y en algún ej. aislado del s. XX. En DFrec hay 14 ejs., 11 de ellos meridionales. �1. 

Limpiamente; puramente, castamente; honestamente. "Nettement" SP. "Proprement, nettement. Garbiki 

atxikitzen du etxea, il tient la maison proprement" Dv. v. garbiro. � [Emaztearekin] halako traturik gabe 

garbiki eta prestuki bizi behar dugu. Ax 373 (V 246). Batzu eztabiltza garbiki ene aitzinean [...] nahi dituzte ene 

sekeretuak iakin. SP Imit III 4, 3 (Ch sinpleki eta xuxenki). Garbiki [...] / eraman hire bizia. Gç 140. Garbiki 

kontserbatu [...] inozentzia. Brtc 143. Garbiki atxikitzen den xerria [...] lasterrago gizentzen da. Dv Lab 280. 

Bizi ahal izatu zen garbiki eta sainduki. Jnn SBi 52. Lohiak khenduko tutzu, / bihotza begiratuz garbiki. CatJauf 

6. Garbiki eta onheski beztitua. Ib. 115. Garbiki jauntziak. JE Ber 46. [Atxiki dugu eskuara] garbiki, gure 

arbasoek mintzatzen zuten bezala. Zub 18. Garbiki beiratzeko euskaldun dohainak. Xa Odol 111. 

v. tbn. Hm 161. SP Phil 114s. He Gudu 138. Daguerre in Brtc 4. Dh 86. Hb Egia 128. Arch Gram 161. JE Bur 

199. Or Aitork 209. Mde Pr 135. Gand Elorri 172. 

� Dote gaitza nuen hunki / [...] / Dotea daut ba, garbiki, / debru zaharrak eremaki. Ox 133. 

�2. (L-ain ap. A; Dv). Claramente; con nitidez. "Garbiki mintza zaite, parlez clairement, nettement. Mendi 

gainean hemendik ikhusten dut garbiki, d'ici je le vois distinctement sur la montagne" Dv. "De fijo, en puridad, 

sin ambages ni rodeos" A. � Baldin zu bazare, othoi, garbiki erraguzu. EZ Noel 165. Garbiki eta segurki erran 

zioen [...]. Ax 72 (V 48). Bestiek garbiki eta klarki emaiten baitute aditzera zer muetetakoak diren. ES 168. 

Aithorzazu garbiki zure iakingabetasuna. Ch I 2, 3. Garbiki eta guziek konprenitzeko bezala erran zuen. Lg II 

142 (v. tbn. en contexto similar SP Phil 309, Tt Arima 41, Monho 54, Dh 115, Bordel 84, HU Zez 66 garbiki 

erran; Hb Egia XIII, Const 27, Laph 46, JE Bur 47, Lf Murtuts 21, JEtchep 66, Larz Senper 26 garbiki mintzatu; 

Ardoy SFran 325 garbiki mintzo). Garbiki da esplikatu. Monho 130. Ikhusten dute garbiki, estalgirik gabe. Dh 

175. Zeruko doatsuek garbiki kuste' utena (Urdax, 1827). ASJU 1993, 587. Ez dut hori aditzen garbiki. Dv Lab 

165. Hitz berak direlarik ez dute bi mintzaietan bardin garbiki gauza bera erran nahi. HU Zez 192. Atxo bat 

iduri zuen [...] eta erranen zinuten, garbiki, orenetik orenera ximeltzen ari zitzaizkola ezpain hek. Barb Sup 102. 

Orain niz garbiki ohartzen zer [...]. JE Ber 19. 

v. tbn. O Po (ed. Michel), 225. He Gudu 160. CatLuz 33. Dv LEd 77. Jnn SBi 3. HU Aurp 212. Barb Leg 149. 

JEtchep 93s. Mattin 92. Casve SGrazi 166. 

- GARBIKI ERRAITEKO. A decir verdad, francamente. v. GARBIRO ESATEKO. � Eta soineko hura, garbiki 

erraiteko, ez zen xuri-purifikatua. Barb Sup 39. Garbiki erraiteko, ez dut maite Donostia. JE Ber 84 (v. tbn. 22). 

v. tbn. Lf Murtuts 26. 

2 garbiki. "Adj. limpio, pulcro. Auntza, animalixa garbikixa" Etxba Eib. 

garbikida. "Compurgación" Lar. Cf. Lar: "Compurgar, garbikidatu". 

garbikidin. "Garbikidin dena: id. garbikizuna" H. v. garbikizun. 

garbikin. � "Saleté résultant d'un nettoyage. Syn. xahukina" H. � Leprak hartua zen bati, garbitu ondoan bere 

esku [...] nakhaizgarriak, edan zuen esku hekien garbikina. Jnn SBi 81. 

garbikizun (H), garbitukizun. �1. "Qui est à nettoyer, laver, purifier, régler, etc., aux diverses sens de garbia" 

H. � [Eraman zuteenak bizitza gaiztoa] asi zuten bizitza berri bat. Ordea, zenbat garbikizun onelako animak? 

Mg CC 221. Garbi dagoanak, oñak beste garbitukizunik ez du; bada guzia garbia dago. Lard 439. �2. 

Purificación. � Proba edo garbi didilla gizona [komulgatu baño leenago]. [...] Probantza edo garbikizun au 

egin bear da konfesioko iturrian. Mg CC 213s. 

garbikunde (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 de garbitu 'limpiar, purificar' y -kunde. � Purificación. � 

Ama-Birkiñaren Garbikundia (edo Purifikaziñoia). AG 988. Andre Mariren Garbikunde edo Elizan sartze 

eguneraño. Or MB 65. v. tbn. KIkV 111. Ir YKBiz 26. 

- GARBIKUNDE-EGUN. Día de la Purificación de la Virgen. � Garbikunde-egunetik, Berbizkunderarte. KIkV 

112. Deba, 1949go garbikunde egunez. NEtx Nola 8. 


mende. 

435


garbikuntza. �1. Limpieza, higiene. Cf. Mg CC XII: "Esaten badet nik Bautismo orde Garbikuntzako 

Sakramentua, egia esango det, baña ez ziurki ta bear bezala azaldu". � Abereen garbikuntza. NekIr 83. 

Etxaberea biziduna dan ezkeroz, oso minbera zaio batez ere aize garbiari ta guztitako garbikuntzari. Ib. 83. �2. 

Limpieza, purificación. v. garbitzapen. � Legenarra aldendu ta gizona garbi egin zan. [...] Yesuk igorri zun 

[...] ziotsala: [...] zure garbikuntzagatik eskeñiozu [apaizari] [...]. Ol Mc 1, 44. Moisesen legez, garbikuntzako 

egunak bete yakezanean, Jesus Jerusalenera eroan eben. Ker Lc 2, 22 (Ol, Or garbikuntza(rako) egun; Ir YKBiz 

26 garbitze-egun, Leon garbitzako egun, Lç, He purifikazioneko egunak). Ba ziren han harrizko sei urontzi, 

juduek beren garbikuntzetarako erabili ohi zituztenak. IBe Io 2, 6 (Lç purifikazione, He garbikari, TB garbitze, 

LE garbinai, Dv xahualdi, Ol, Leon, Ker garbiketa). En DFrec hay 2 ejs. 

garbimin. � Deseo de limpieza, pureza. � Bere ardurapean ezi gura baitzun biotz xalo ura ontasunez eta 

garbi-miñez apaintzeko. Etxde JJ 228. Horrelakoetan, aski da, garbiminak joak daudenentzat, mailebuen 

norabidea aldatzea [...], alda ditzagun euskaratik erdarara. Alabantza, esate baterako, alaba antza da. MEIG VI 

61s. 

garbin. v. garmin. 

garbina (Lar, Lh (-iña)), barbina (Lar). � "Garbin, cosa hecha de red, viene del Bascuence garbina, barbiña y 

es síncope de garbi-bini ifiñi puesto para limpieza, y es de lo que sirve el garbin" Lar. "(Duc.). filet de tête, 

coiffure" Lh. 

garbinahi. �1. "Curioso, aseado, garbinaia, berrigiña, politzalea" Lar. � Errege garbinai (239). 'Rey amigo de 

la limpieza'. LE-Ir s.v. -nai. � Que quiere parecer limpio. � Sakoneko bereizkuntzak tapatu genituen, zikin 

garbinahiak egin ohi duenez. MEIG VIII 109. �2. Deseo de limpieza. � Zeude, bada, án sei arrisko tinaja 

parátuak judatarren garbinaiarén araura, zeukátela bakótxak birana edo irúna neurri. LE Io 2, 6 (Lç 

purifikazione, He garbikari, TB garbitze, Dv xahualdi, Ol, Leon, Ker garbiketa, IBe garbikuntza). [Itsas-txoriak] 

uretara lasterka ioaten atergabeko garbi nai batean. Ibiñ Virgil 77. 

garbintza. � Pureza. � Aragiaren zikinkeririk bageko bizitza ta animako garbinz hau billatzen duenak. Mb 

IArg I 132. Joan Ebanjelariak berean [animan] izandu zuen garbitasun ederraren erako garbinzarekin. Ib. 133. 

- GARBINTZA-GAI. (Lo) que ha de limpiarse, purificarse. � Garbitzen dauden anim guziak ez dira an bertan 

[purgatorioan] beti garbitzen; garbitzen dira zenbait, garbinz-gaia egin zuten toki bazterrean. Mb IArg I 253. 

garbiño. � Dim. de garbi. � Bas-herri batetako etxe garbiño batean. Barb Sup 165. 

garbipen. "Emundatio, purification" Dv � A. 

garbiratu. "Mettre au net, tirer au clair" Dv � A. 

garbiro (V, G, BN; Lcc, Lar, Añ (V, G), H). Ref.: A; Etxba Eib. � Tr. Documentado en autores meridionales 

desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 11 ejs. �1. Limpiamente; puramente, castamente; honestamente; 

claramente, nitidamente; sin mezclas o impurezas. "Puramente" Lcc, Lar. "Limpiamente, garbiro, garbi garbi" 

Lar. "En puridad, naspilla bage, garbiro" Ib. "(Vamos) claros" Lar, Añ. "Aseadamente" Añ. "Honestamente", 

"sinceramente" Ib. "1.º limpiamente. 2.º de fijo, en puridad, sin ambages ni rodeos" A. "Garbiro ikusi da zeiñ 

dan lapurra" Etxba Eib. v. 1 garbiki. � Ateratzeko onela garbiro kontua. Iraz 61. Ezkontzara bage garbiro ta 

birjen bizitzea. Mb IArg I 130 (v. tbn. en contexto similar Mg CO 247, Gco II 45, AA III 397 garbiro bizi). Beti 

[...] bear egiñaz garbiro bere arto puska irabazi. Cb Eg III 348. Dendatu biar gara, erdera usaiñak itxirik [...] 

berba egitera garbiro. Mg PAb 195s. Alik garbiroena ibilli nai izatea eta maiean jartzeko autsak kentzea. AA I 

451 (v. tbn. 539). Oba da eskian [...] garbiro bizi, arimaak galdu baño. JJMg BasEsc 200. Gorde izan da beti / 

garbiro fedea. Zav Fab RIEV 1907, 92. Erabaki zeban garbiro, debekatzen zebala [...]. Izt C 177. Egia garbiro 

agertu. Lard 446. Garbiro eta argiro [...] itzegin. Ib. 435. Josek garbiro eukan mutill zarren antza. AB AmaE 

277. Osotoro ta garbiro bear ditu siñistatu [kredoan dauden egiyak]. (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 272. Zeru 

zurikatuaren aurrean garbiro, abere itzal bat agiri zan. Ag G 154. Otsa garbiro entzun. Ib. 339. Gizonak 

ezagututen dau garbiro bateren batek izan bear dabela euren egille. Kk Ab II 113. Kontuak [...] garbiro egin. 

MIH 304. Garbiroago ikusiko genituzke. Ib. 271. Horra hor garbiro aditzera emana. MEIG III 47. Txukun eta 

garbiro inprentatua. Ib. 153. Ez da zeharo eta garbiro nobela, baina antzeko zerbait. MEIG IV 60. 

v. tbn. Lar, carta a Gandara 161. Mg CO 174. CrIc 68. VMg 6. Echag 44. CatBus 47. Jauregui 244. Arr GB 136. 

PE 27. Bv AsL 36. Ag AL 134. Itz Azald 143. EEs 1916, 50. Or BM 104. Enb 203. EA OlBe 53. Mde Pr 173. 


mende. 

436


Txill Let 138. Basarri 17. BEnb NereA 74. MEIG IX 60. 

� Garbi-garbiro yantzita. Kk Ab II 142. 

�2. (Adj.). (En la expr. egia garbiroa 'pura verdad'). � Eta egia garbiro au jarriko dizutet begien aurrean. Izt C 

174. Egia garbiroa da nik esan dedana. Ib. 164s (v. tbn. 27, 64 et passim). 

- GARBIRO ESATEKO. A decir verdad, francamente. v. GARBIKI ERRAITEKO. � Gaiak beharbada, 

garbiro esateko, ez dira hainbesterainokoak. MEIG II 50. v. tbn. AB AmaE 416. 

garbiroki. �1. Claramente. � Eta izen onek adierazten du garbiroki ezen [...]. Izt C 50. Jakin zezaten garbiroki 

ezen [...]. Ib. 157 (v. tbn. 14, 51, 63 et passim). �2. Honestamente, puramente. � Zuzen eta garbiroki biziko 

[naiz]. Jauregui 244. 

garbitari. v. garbikari. 

garbitasun (V-gip, G, AN, L, BN, R; SP, Urt I 32, Lar, Añ, Dv, H, VocB), garbitarzun (S; Arch VocGr). Ref.: 

A; Lh (garbitarzün); Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en 

suletino. En DFrec hay 15 ejs. �1. Limpieza, pulcritud, aseo. "Netteté" SP. "Aseo" Lar. "Claridad de ojos, 

garbitasuna, txautasuna" Ib. "Curiosidad, aseo" Añ. "Pureté, propreté, netteté, chasteté, [...]. Uraren 

garbitasuna, la pureté de l'eau. Etxearen garbitasuna, la propreté de la maison" Dv. "Korputzian ardura badau 

garbittasunak, espirituan ardura dau geixago" Etxba Eib. v. xahutasun. � Garbitasun andian txukunki jazten 

diradenak. Izt C 213. [Ganaduak] biar dabela garbitasun andija ta azpi sikuba. Ur Dial 71 (It, Dv garbitasun; Ip 

xahütarzün). Garbitasunean da jazkera onean dago edertasunik erdia. Ag Kr 217. Garbitasun-eskasa. [...] 

Mahain gainak okaztagarriak. JE Ber 29. [Ibaiak] garbitasuna galtzen dutelakotz [...] zikinkeriaz 

nahastekaturik. Zub 18. [Etxeko] garbitasun eta zuritasunak. Anab Poli 75. Iñoiz bazituan [...] zorri zuribaltzak, 

baiña aspaldian [...] garbitasun aundiagoz bizi izan da. Erkiag BatB 115. v. tbn. Añ EL 2 151. Sor AuOst 

71. Ir YKBiz 273n. NEtx LBB 70. 

� Zelai ta belardi ioriak [...]. Garbitasunaren usain onetan [...]. Zait Plat 20. Baserriko bizitzaren pakea eta 

garbitasuna. Ibiñ Virgil 82. � Laister igarri zion goi aldeko garbitasunari baiñan ala ta guziz ere aterkia [...] 

artu zun. Etxde JJ 12. 

� (Ht VocGr, Lar, Añ (V, G), Dv, H, VocB). "Pureté", "chasteté" Ht VocGr. "Pureza" Lar y Añ. "Castidad", 

"honestidad" Añ. "Garbitasuna da berthuterik ederren" Dv. � Arimako eta gorputzeko garbitasuna. Mat 290. 

Sanduek duten garbitasuna. Ber Trat 95r (53r y 53v garbitazun). Ez ukitzeak [...] begiratzen du kastitatea eta 

garbitasuna. Ax 418 (V 271). Arimako garbitasuna. Cap 129. Konzienziako garbitasuna (Munarriz, 

1743-53). FLV 1989, 104. Lujuriaren kontra, kastidadea, garbitasuna. CatBurg 40 (Cb CatV 57, Añ CatAN 59, 

CatBus 34 kastidade(a) edo garbitasuna; v. tbn. en contexto similar Añ LoraS 170s, Gco I 472, AA II 134 

garbitasun(a) edo kastidadea; Astar II 149 boto garbitasun edo kastidadekua; garbitasuna sólo en CatLuz 26). 

Neska zantar [...], garbitasuna galdubak. Mg PAb 95. Garbitasun edo honestidadeak. Añ LoraS 162. 

Garbitasuna gordetzeko. AA II 32. Egin zuen garbitasunaren botua. Jnn SBi 78. Dantza jende gazteen 

garbitasunaren hobia dela. Arb Igand 143. Kontzientziako garbitasuna. CatJauf 114. Emaiguzu, Jauna, biotzgarbitasun 

aundia! ArgiDL 96. Gure jostetek bazuten holako edertasun bat, garbitasun bat. JEtchep 87. 

v. tbn. Harb 71. SP Phil 182. Gç 196. OA 5. CatLav 212 (V 107). Arz 53. El 84. Iraz 59. Urqz 41. He Gudu 70. 

Mb IArg I 128. Lg II 116. Mih 43. Brtc 221. Ub 221. Dh 273. JJMg BasEsc 50. fB Ic III 314. JesBih 432. MarIl 

33. Jaur 366. CatBus 46. Ur MarIl 27. Hb Egia 53. Lard 4. Bv AsL 93. Arr May 200. Zby RIEV 1908, 420. Azc 

PB 43. Itz Azald 72. Ag G 352. Inza Azalp 55. KIkV 60. KIkG 48. Ox 23. Laux BBa 122. Tx B I 168. Enb 87. 

SMitx Aranz 160. Etxde AlosT 103. Or Aitork 198. Etxba Ibilt 487. Gand Elorri 148. BEnb NereA 105. Berron 

Kijote 161. Ardoy SFran 115. Balad 228. 

� Pureza, ausencia de mezcla. � Lengoaia komun guztiak bata bertzearekin nahasiak direla. Baiña euskara 

bere lehenbiziko hastean eta garbitasunean dagoela. Ax 20 (V 11). Ezta [...] zer miretsi, baldin eskuara gelditu 

bada nahastakadurarik gabe, bere garbitasunean. ES 98. Giputzuan [sic] dezutela iñora juan bage, erbestean 

arkituko ezdezuten garbitasuna. [...] obe dezute alaba [...] ezkondu emengo tratalari aberats batekin. Lar Cor 

153. Othoi, garbitasunaren estakuruz ez garbikeriarik egin. "Sous prétexte de pureté, ne faisons pas de 

purisme". GH 1923, 187. Orduko irizpidea euskal hitzak eta erdal hitzak bereizteko garbitasuna izan zen. MEIG 

VII 126. Ez naiz gure hizkuntzan erdal kutsurik ikusi nahi ez luketenetakoa, basajendea besterik ez garela izan 

adieraziko bailuke garbitasun horrek. Ib. 132. v. tbn. Mg PAb 186. Izt C 36s. Lander RIEV 1910, 602. 

� "Zenbaitek lan izanen dute beren garbitasunaren atheratzeko, quelques-uns auront de la peine à démontrer 

leur innocence" Dv. � Egunen batean nik agertuko det zure garbitasun eta kulparik eza. Arr GB 28 (v. tbn. 30, 

132). Zorionekoak [...] haurtzaroko garbitasunean irauten dutenak! MEIG I 129. 

� Claridad, nitidez (en el habla, en la expresión). "Eriak mihi loditua du, ez da garbitasunekin mintzo, le malade 

a la langue épaissé, il ne parle pas avec netteté" Dv. � Egingo dot alegina al daidan garbitasunik andijenagaz 

bere ganian berba egiteko. Astar II 133. 


mende. 

437


�2. Limpieza, acción de limpiar. v. garbiketa. � Eskaratz da sokondo guztietako garbitasunak egiten ebazan. 

Echta Jos 12. Txalupa-garbitasunak. Ib. 103. Hango garbitasunaren egiteko, bi italiano. StPierre 23. Etxeko 

garbitasunez [...] kontu guti artzea. FIr 173. Atzekoaldean garbitasunerako tokia. JAIraz Bizia 40. Auzoko 

andrea eskeiñi yakan, jaten emoteko ta garbitasuna egiteko. Erkiag BatB 99 (v. tbn. 69). Bakarra denetako: 

jateko, garbitasun, jostura egite. Larz Iru 86. Etxeko garbitasun guzia [egin]. Ataño MLanak 11. � (Fig.). � 

[Aitortza on bat egiteko] gogo-garbitasuna egiñarren [...]. Etxde JJ 221. � [Errizaiñak] egundoko garbitasuna 

egingo dabela auzune inguru orretan, eskeiñi dabe agintariak. Erkiag BatB 185. 

�3. (V-m-gip, G-goi, AN-olza; Dv, H). Ref.: A Apend; Iz ArOñ; JMB At; Elexp Berg. Aclaración, explicación; 

noticia, dato; documentación. v. argitasun (2). "Éclaircissement, renseignement. [...] Egiteko horren gainean 

behar nuke zerbait garbitasun, j'aurais besoin de quelque éclaircissement [...]. Ezin atheratu ditu bere zuzenaren 

garbitasunak, [...] les preuves de son droit. Ez du garbitasunik eman nahi hean nola iragan diren gauzak, il ne 

veut pas donner d'explication [...]. Gauza horren gainean nihork ez daki garbitasunik, personne ne sait là-dessus 

la pure vérité" Dv. "Éclaircissement d'une affaire, d'une question. Gauza horren gainean eztut izan garbitasunik, 

je n'ai pas d'éclaircissement, de connaissance précise quant à cette chose. Syn. xahutasuna" H. "Garazlari-artean 

sartzeko zagoz? Garbitasun asko ta onak eskuratu arte ez sartu, [...] hasta conseguir muchos y buenos informes 

(V-ger-ple)" A EY III 304. "Garbitasunak (V-m, AN-olza), informes" A Apend. "Ezkontzaako garbittasunak: 

documentos y averiguaciones para el casamiento" Iz ArOñ 111n. "Aclaración de un asunto. [...] Ibilli giñan 

preguntez [...] baiña ezkiñuan garbittasunik etara" Elexp Berg. Cf. GARBITASUN-PAPER. � Tr. 

Documentado en el msOñ y en autores occidentales del s. XX. Al Norte se encuentra en Duvoisin, Hiriart-Urruty 

y StPierre. � Zergatik onerian, aurraren bidebagatasuna agirian ifinteko garbitasunik etara ezin leikian. msOñ 

232r. Gutarik batbederak beretzat Jainkoari garbitasun emanen dio. Dv Rom 14, 12. Batzuek diotenaz [...]; Ez 

dugu oraino garbitasun osorik, baizik ere, [...] hil dela. HU Aurp 73 (v. tbn. Zez 62 garbitasun oso). 

Garbitasunik jakiten ahal badugu, emanen ditugu, jakin arau. Ib. 187. Ugutzau (bautizar) bearko da [mutikoa] 

[...], elizako garbitasunak zuzentzeko. Echta Jos 21. Santa Cruzek, bere egiteen garbitasuna emango [...] zion. 

Or SCruz 128 (61 garbitasuna eman). [Jendarmeak] Prantzirako garbitasunak eskatu [ziten]. Ib. 30 (v. tbn. 7). 

Itundu ziran [...] zorotegira bialtzeko; zuzendu ebezan biar ziran garbitasun gustiyak Diputaziñuan. Kk Ab II 

95. Aurrerakoen garbitasunak / Erronkarin dira arkitzen. "Los datos". Or Eus 207. Baezpada, laixter 

garbitasunak egin zituan: ezkondua zala esan zion. JAIraz Bizia 108. Soldautzarako garbitasunak, zerzeladak, 

azi-orraziak konpontzen, udaletxera joan bear dauala. Erkiag BatB 159. 1952garren urtean asi ziran [...] 

jakintsu au doatsu egiteko garbitasun eta agiriak billatzen. Alzola Atalak 135. v. tbn. StPierre 38. Mok 18. Akes 

Ipiñ 15. NEtx LBB 114. 

� Aclaración, ajuste, liquidación (de una cuenta, deuda...). � Nere dirurik agiri ez ta / ni ez negoen kontentu / 

nere diruen garbitasuna / paperaz niyon eskatu. PE 149. Garbitasunak egitten doguzanean, emongotzudaz orrek 

diru guztiok. Echta Jos 337. Bialdu nizun zor-agiri edo fakturan, zuren zorren garbitasuna zijoakizun. NEtx 

Nola 17. [Untziaren] kontu ta garbitasunak [...] arteztu ta erabilten zituan. Erkiag Arran 88. v. tbn. Erkiag BatB 

32. 

- GARBITASUNEZKO. (Adnom.). � Birjinitateko eta garbitarzünezko estatia. CatLan 160. v. tbn. Dh 259. 

Egin zituzten garbitasunezko eta pobreziazko botuak. Laph 139. 

- GARBITASUN-LORE. Castidad. � Ez eskatu zure ezkon-lagunari, zerorrek ez dezun garbitasun-lorerik. 

MAtx Gazt 35 (v. tbn. 80). 

- GARBITASUN-PAPER. Documentación. � [Karlista] bakoitzari bere garbitasun-papera emango zaio, iñork 

nekarazi ez dezan. Or SCruz 34. Non dezu garbitasun-papera? --galdegin zioten [jendarmeak]. Ib. 30. 

garbitegi (V-gip ap. Etxba Eib; Urt V 12, Lar, Añ, T-L). �1. "Espulgadero, arkakusoen, ardien, kukutsen, 

eizaga, garbitegia" Lar. "Lavadero, sitio, lavatorio" Añ. "(Cabinet de) toilette" T-L. "Lavadero, lavandería. 

Errekak loittu ziranetik, erriko garbiteixak alperrikuak" Etxba Eib. � Joan zan Jerusalengo piszina edo 

garbitegira. Añ NekeA 242 (v. tbn. MisE 239). �2. "Purgatorio" Añ. v. garbitoki (2). � Animen garbitegi 

purgatorio hau lurpean arkitzen da. Mb IArg I 253. Zer da garbitegia esan nai duan purgatorioa? Ub 213. 

Garbitegi edo purgatorijora. Astar II 287. Purgatorioa (egiazko izenez Garbitegia). A Txirrist 121. Ipernutik 

garbitegira. Or QA 94. v. tbn. Itz Azald 41. AB AmaE 54. � Konfesiño santuko garbitegira. Añ LoraS 115 (v. 

tbn. 46 y MisE 113). �3. Crisol. � Hartan gaindi iragan behar da, garbitegi batetarik bezala. "Creuset". Birjin 

310. 

garbitoki (Lar, Añ, H). �1. "Lavadero" Lar. "Fregadero (V, G)" Añ. "Lavadero, gobarategi, garbi-toki" EEs 

1917, 188. v. garbitegi. � [Sukaldeko] garbitokia. Inza Azalp 32. v. tbn. Mde HaurB 38. �2. "Purgatorio 

(neol.)" A DBols. (Aparece gralmte. glosado). � Purgatorioraño edo illen animen garbitokiraño. Ub 150. 

Purgatorioko edo garbitoki artako penak. Gco II 18. Garbitoki edo purgatorioa. KIkG 27. Garbitokiko animen 

bederatziurrena, Aita Jose Maria frantzizkotarrak eratua. Bilbao 1931 (ap. DRA). Garbitokiko arimak. Alzola 

Atalak 42 (v. tbn. Ag Kr 132, Bilbao IpuiB 49 garbitokiko arima). v. tbn. KIkV 42. ArgiDL 30. Inza Azalp 72. 

Enb 91. NEtx Nola 29. 


mende.


garbitoro. "Limpiamente" Lcc. v. garbiro. 

garbitu (gral.; Lcc, Volt 90, Mic 7v, SP, Urt I 31, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, VocCB, Dv, H, VocB). 

Ref.: A; Bon-Ond 158; Iz Als, Ulz; Satr VocP; Etxba Eib; Gte Erd 8; Elexp Berg. � Tr. De uso general en todas 

las épocas y dialectos, salvo en roncalés. Son escasos los ejs. suletinos. Garbitze es la forma de sust. vbal. más 

general; hay garbiete (junto a garbitute) en Añibarro, y garbitute en varios autores vizcaínos y algunos pocos 

guipuzcoanos. En DFrec hay 110 ejs. �1. Limpiar, lavar; purificar; aclarar; despejar, librar de estorbos (sentidos 

prop. y fig.). (Aux. trans. e intrans.). "Limpiar", "mondar", "lavar", "estregar" Lcc. "Ahechar, garia garbitu" Ib. 

"Limpiar", "lavar, otra cualquier cosa" Mic 7v (cf. ib. "lavar la ropa, ikuzi"; cf. sin embargo, infra Mic 14r). 

"Nettoyer" SP. "Garbitzekoa, qui est à nettoyer. Ezta garbitzekorik, il n'y a rien à nettoyer" Ib. "Fregar, limpiar 

platos, ontziak garbitu" Lar. "Mocos, quitarse los mocos, zintzatu, mukiak kendu, garbitu" Ib. "Escobar, barrer, 

eskobaz, erratzaz garbitu" Ib. "Enjuagar, aoa garbitu" Ib. "Purgar, limpiar", "clarificar lo que está turbio", 

"expurgar", "escamujar, podar los olivos, oliboak iñautsi, garbitu" Ib. "Acendrar la plata, zillarra garbitu", 

"acribar, [...] galbariaz [...] garbitu" Ib. "Asear, garbitu, edertu, politu" Añ. "Purgar en el purgatorio, suz 

garbitu" Ib. "Garbitu da denbora, le temps est devenu clair, s'est rasséréné" Dv. "Garbitzeko, qui est à nettoyer; 

propre à nettoyer. Etxea garbitzekoa duzu, vous avez la maison à nettoyer. Etxe hunen garbitzeko jatsak behar 

dire, il faut des balais pour nettoyer cette maison. Zein da garbitzeko? laquelle est à nettoyer?" Ib. "Pelar" A 

Apend. "[Erropa] uretan astindu (G-azp), ur garbian garbitu (AN-5vill)" Gte Erd 8. v. xahutu, ikuzi. � Tr. De 

uso gral. � Atorra nola arim'ere aste oroz garbitu. E 27. Oha Siloeko ikhuzgarrira eta garbi adi. Lç Io 9, 11 

(He, Lg II 178, LE, TB, Dv, Ker, IBk, IBe garbi(tu); EvS xaha, Leon, Ol ik(h)uzi). Bahea bere eskuan du eta 

garbituren du bere larraina. Lç Mt 3, 12 (He, TB, SalabBN, Echn, Leon, Ol, Ker, IBk, IBe garbitu; Samper, Dv 

xautu, Ip xahatü, Hual saintu). Guztiai oñak garbitu eusten / bertxeak, umilladurik. Lazarraga (B) 

1203v.[Bathaio hitzak] erran nahi du garbitzea, ikuztea, xahutzea. Mat 127. Garbitzen ditu heri puntak ures. Ber 

Trat 60r. Bere konzienzia deskargaturik eta garbiturik. Ax 58 (V 38). Penitenziaz garbituaz. Ib. 551 (V 353). 

Garbi zazuz ene erropa duztiak. Mic 14r. Ez gaude [...] uzkia iñori garbitzen oituak. Lar Fueros 48s. Hire 

doloriak arima sendotüren eta garbitüren deik. Mst I 24 1 (Ip garbitü). Itxea garbitu ta moldatzea. Mb IArg I 

352. Elurra kendu, bidea garbitu. Cb Eg III 337. Garbituko dizugu sabel ori botikako batekin. Mg CC 209. 

Garbitu zaitez [...] penitenzijako iturrijan. Astar II 233. [Gor-mutuaren] belarriak garbitu eta mingaña askatu. 

Lard 404. Berri-emalle bat, bideak garbituko ziozkana. Ib. 362. Gaztañaren hura eziñago hun da arropen 

garbitzeko. Ip Dial 107 (It, Ur, Dv garbitu). Neguan garbituko dioizkitzu adarrak [sagardiari]. Dv Lab 389. 

Garbi zazu [irrisa] [...] ur ephelean. ECocin 3. Zauriak garbitzen. Laph 37. Garbizkitzie lepraz beztitrik 

daudenak. Samper Mt 10, 8 (Hual xaintu). Alea galbai edo arrazkoan garbitu bear da. Ag G 27. Garbitu biar da 

solua. Kk Ab I 32. Baxera garbitzera. Barb Sup VII. Esteak garbitzeko zerbait eman zioten. JAIraz Bizia 58. 

Birika-auspoak garbitu [...] oianean. Munita 15. Ortzia garbitu ta eguzki ederra azaldu zan. Anab Poli 115. 

Gure euskara garbitu eta txukuntzeko. PMuj in MEIG I 92. Zerua poxi bat garbitzen ari zela. JEtchep 111. 

Egurketan garbitutako basoak. Ibiñ Virgil 86. Gariaren lanak: / ebaki eta jo ta garbitu. Uzt Sas 75. Etxeko 

arropa zikina [...] etxean garbitu. MIH 217. Barau luzeak [...] garbitu baikaitu. Ib. 254. 

� (Con sintagma nominal con suf. -tik o (mucho menos frec.) -z como complemento). Limpiar de, librar de. � 

Bekhaturik garbitzazu, othoi, gure arimak. E 71. [Bekatuetarik] garbi nazazu. Mat 235. Garbi nazazu [...] neure 

/ falten zikhiñetarik. EZ Eliç 328. Lurra [...] hetarik [belhar gaixtoetarik] garbitu ondoan. Ax 552 (V 353). 

[Inperfekzionetarik] garbi eta libra diteke. SP Phil 87. Afekzione guziez garbiturik. Ib. 78. Garbituko duzue 

hango haskerietarik. Mong 593. Kutsu gaixtotik garbitu. Monho 64. [Ollaarra] gardostu [...] sutan luma 

apurretati garbituteko. Mg PAb 104. [Abrahami] Jainkoak promestutako lurra oraindik arrotz guzietatik osotoro 

garbitu gabe zegoan. Lard 189. Gaitz guzietatik garbituko gaitu. Arr GB 137. Hiria izurritetik garbitu. Zub 34. 

Oitura tzarretatik garbitzen gaituzu. Or Aitork 68. 

v. tbn. Harb 332. He Gudu 57. Cb CatV 91. Lg I 242. Mih 128. Ub 211. Brtc 28. Dh 101. Mg CO 282. VMg 37. 

AA III 549. fB Ic II 259. MarIl 55. Jaur 171. Ur MarIl 93. Azc PB 78. Arb Igand 201. Kk Ab I 61. Inza Azalp 

72. JE Ber 8. Mde HaurB 100. Vill Jaink 128. Onaind in Gazt MusIx 148. 

� Eguraldia ere otz-garbitzen ari dek, sar gaitean [...] trabenara. Zab Gabon 27. 

� Rebañar. � Garbitu dute beren kazuela, eskobakin sukaldia bezela. Iraola 37. 

� Ango añeketia kojuak ixan-arren! [...] miñuto bat baño lenago garbitu zan kalia. Kk Ab I 120. 

� Garbituko zun iñolaz itza. "Lo rezaría claramente". Or Eus 285. Bular-miñez eta as-nekez, mintzorik ezin 

garbitu nuan luzeko. 'Emitir una voz clara y prolongada'. Or Aitork 213. 

�2. (V, L, B, BN ap. A; Dv, H). Justificar(se), explicar(se), probar la inocencia de alguien o algo; excusar(se). 

"Justifier, se justifier. (Fig.). Ezin garbitu zuen bere burua" Dv. "Se laver, se justifier. Gain egin horietarik 

errexki garbituko da, il se lavera aisément de ces accusations" H. "Sincerarse" A. � Auzian garbitzen ezpazuen 

bere burua eta obendun geldi ezkero [...]. Mb IArg I 230s. Bere buruba garbitutiagaitik ta iñok errurik ezarri 

eztagijon, esango deutsa dana. Mg PAb 79. Bukatu bidi auzi au, bada biok gelditzen zerate burua garbitu gabe. 

VMg 36. Josek, bere burua garbitzeko Jainkoa beste [...] testigurik etzeukan. Lard 52. Jeptek eraz erantzun zien 


mende.


eta bere eginbidea garbituaz; alperrik ordea. Ib. 137. [Juieak] nere burua garbi dezadan manatzen darot. Dv 

LEd 197 (Cb Eg II 109 deskargua eman dezadala agintzen dit). Uste othe duzue oraino, zuen begietan gure 

buruak garbitu beharrez hari garela? Dv 2 Cor 12, 19 (Lç exkusatu, He esenkusatu, Ol, Ker, IBk, IBe zuritu, 

Bibl xuritu). Gezür bat biribilkatü bere büriaren garbitzeko. Const 20. Nere burua enekin nolatan garbitu: 

bazirudian lotsagarrikeri batean atzeman nindula. Ldi IL 31. Zure burua garbi-azu nehor akusatu gabe [...] zure 

hutsa jujeri aithortuz. Larz Senper 14. Narratz arek egin zion lotsagabekeria garbitu zuan. "Se desculpó de la 

insolencia". Berron Kijote 55. 

v. tbn. Lg II 217. fB Olg 113. Hb Egia 85. Laph 109. Itz Azald 143. Tx B I 138. Txill Let 67. Zait Plat 86. 

JEtchep 54. 

� Excusarse de, librarse de. � [Emagiñak] beren buruak lanbide artatik garbitzeko, erantzun zioten, ezen, 

Israelko emakumeak etzirala [...] iñoren bear ziranak. Lard 64. 

�3. (Vc, B ap. A; Lar, Añ, Dv, H). Aclarar, ajustar, liquidar, zanjar (una cuenta, deuda...); resolver, dirimir, 

decidir (un asunto, pleito, problema, duda...). "Liquidar cuentas" Lar. "Ajustar cuentas, kontua egin, atera, 

garbitu" Añ. "Garbitu ditu bere zorrak, il a acquitté ses dettes. Garbitu du bere khondua, il a soldé son compte. 

Garbi detzagun gure khonduak, réglons nos comptes" Dv. "10. régler, liquider, apurer des comptes. Garbi 

ditzagun konduak, réglons nos comptes. Horrek zorrak garbitu orduko, urak bide egingo dau, pour quand que 

celui-là aura payé ses dettes [...]. 11. mettre une affaire au clair. Egitekoa garbitua da, l'affaire est éclaircie. // 

Vider une question, un procès. Auzia garbitu zuten, ils avaient vidé leur procès. Syn. xuritzea (usuel)" H. � Tr. 

Documentado principalmente en autores meridionales. � Difikultate eta orapilo haur garbitu behar dugu 

errapostu bakoiz batez. Tt Onsa 150. Kontu au garbitu edo eman artean, nola atseden dezakezu? Cb Eg II 112 

(Dv LEd 202 garbitu). Kontu nastuak dituanak oek garbitzeko. AA III 513 (v. tbn. kontuak garbitu en Añ EL 2 

28, Vill Jaink 103, Erkiag BatB 69, Izeta DirG 108). Etxeko gauza batzuk erabagi ta garbitutera. JJMg BasEsc 

224s. Herri huntako aferak ez dirala garbitu. Bordel 87 (v. tbn. afera garbitua en Izeta DirG 125). Gauzak 

garbitu ditezen eta dudak kenduta, egia jakin dedin. Goñi 83. Zeinbat diru eralki dezuten esan eta nik len bai len 

garbituko det zor ori. A Ardi 2 (v. tbn. zorra(k) garbitu en Ox 194, KIkV 101, KIkG 77, Mok 14, Inza Azalp 105, 

Erkiag BatB 112; Akes Ipiñ 8 ordaindu edo garbitu). Diru-kontuak garbitzera. Mok 9. Kontu-garbitzen asi 

zanean, amar milla talentu zor zizkion gizon bat ekarri zioten. Ir YKBiz 258. Erioz erioa garbitzeko. 'Liberando 

un antiguo asesinato con otro'. Zait Sof 60. Lurrean erabili genitun eztabaidak an garbituko ditiñagu. Or QA 

206. Auzi ori ezin da tajuz garbitu Jainkoaren ideiara jo gabe. Vill Jaink 186 (v. tbn. auzia garbitu en Or Eus 

39, NEtx Antz 39, Etxde JJ 246, MEIG VII 85). Zalantza aiek garbitzeko etzegoen bear aiña jantzia. NEtx LBB 

30. Ez naiz sekula garbitzeko gauza izan ea [...] zen ala ez. MIH 367. Zor-hartzekoen kontua garbituz. MEIG III 

77. Azterketan behar adina garbitu gabe gelditu zen puntua. MEIG VI 143. [Ezpaiak] garbitzeko gauza ez. Ib. 

173. v. tbn. Apaol 59. Txill Let 23. 

� Auzia ukabilka garbituzale oi zan. Etxde JJ 26. 

� Explicar, aclarar, poner en claro. � Ezpaitakit esakera batzuen mamia garbitzen. FIr 160. Nola berritu zuten 

[...] / saiatuko naiz garbitzen. Or Eus 207. Eta galde-ala, guzia garbitu zun. "Apervit cetera". Or Aitork 141. 

Galde egindako guzi-guzia garbitzen ezbaduzu. "Si no me satisfacéis a todo cuanto [...] os pregunte". Berron 

Kijote 210. 

� Demostrar. � Zure doai onak aipatu dizkiogu [...]. Agertu itzazu zeorrek eta egia esan dugula garbitu ezazu. 

Berron Kijote 126. Ongi garbitutako gauza jakiña da [...] eman zizkiola. "Se tiene por averiguado que le dió". Ib. 

169. 

� Expiar, reparar (un pecado, falta, culpa...). "Huts eginak nigarretan garbitzea eta penitentzietan, expier ses 

fautes" H. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde la segunda mitad del s. XVII; al Norte son 

escasos los ejs. del s. XX. � Hobe da orai bekhatuak garbitzea [...] ezen ez hek utztea gerokotz purgatzera. SP 

Imit I 24, 2 (v. tbn. bekatua(k) garbitu en Gç 46, Egiat 179, Mg CC 255, Dh 194, Dv LEd 14, Arr GB 137, Arb 

Igand 203, CatJauf 121, Echta Jos 367, ArgiDL 72, Arti Ipuin 25). Nigarrez garbituko diat ene falta. Brtc 109. 

Gar geiago emoten deutsula izkune txarren bat garbituteko. Añ EL 2 22. Odolean garbitzeko trufaren arrapoa. 

Hb Egia 44. Utsegiñak penitenziaz garbitu. Arr May 24. Nik garbituko ditiat ire iraiñ oriek. Or Mi 57s. Ez 

gabiltza emen iñoren erruak garbitu naiez. Vill Jaink 44. Ire okerren kalte aundiak / orain damuz garbitzeko. 

NEtx LBB 377. Okerrak zuzenduaz ta iraiñak garbituaz ibiltzea. "Desfaciendo agravios". Berron Kijote 211. 

Garbitu bearko duzute biraotzar ori. "Pagaréis la grande blasfemia". Ib. 64 (v. tbn. 19). Nola garbitu [...] bekatu 

orren ondorenak? MIH 234. v. tbn. AB AmaE 440. Itz Azald 44. Inza Azalp 117. Ox 20. Alz Ram 30. SMitx 

Aranz 146. Txill Let 143. Ibiñ Virgil 116. Azurm HitzB 39. MEIG V 105. 

� [Suizan] agintariak artuak dauzkate neurriak nekazari-gaietan ere [zuaitzen] gaitz asko garbitzeko. Munita 

94s. 

�4. (Sal ap. A; H). "Détruire, ravager. Azken ekhaitzak uzta guzia garbitu du, la dernière tempête a détruit toute 

la moisson. Syn. xahutzea, galtzea" H. "Arrasar, devastar" A. "Orhoit garbitzeak bi gauza erran nahi dituzkela 

eskuaraz. Lehenbizikorik ikuztea, apaintzea; bigarrenekorik umatzea, suntsitzea" GH 1923, 187n. � Beren 

harmak deskargatu zituzten [...] bai eta garbitu, memento batez, yauregia, haren baratze eta basakurteak. Elsb 

Fram 101. [Erbiaren heineko ihiziñoek] belharra segaz bezala bazeramaten [...]; ephe laburrik barnean 


mende. 

440


hemengo pentze handi baten eremua garbitua baitzuten. JE Bur 13. [Wellington jeneralaren kanoiak] bazterrak 

laster garbitu zituzketen. Zerb Azk 11. 

� Dilapidar, fundir (el dinero, las ganancias...). "Garbitu ditu bere onthasunak, il a dépensé tous ses biens" Dv. 

"Dépenser son avoir, son argent. Iokoan garbitzea umeentzat bear litekena, dépenser au jeu" H. � Zuan guzia 

garbitu zuan edanean. AA III 375. Jokoan umeentzat bear litzakeana ga[r]bitzen dezuna. Ib. 597. Diru guziak; 

oro garbitu zituzten. HU Zez 46. Penatuki luzaz irabaziak, hemen ixtan batez garbitzen ditie. Larz Iru 62. 

� "Nettoyer, faire entièrement disparaître les mets, les boissons d'une table. Hain iale ta edale handi da, non 

mahainekoak oro bakharrik garbitzen ahal baititu, [...] qu'il est capable de tout nettoyer à table à lui seul. Syn. 

irestea, irunstea" H. � Bi libra aragi ditu / bere katuak garbitu, / alare ogei ta amar ontza / pisaturik da gelditu. 

Urruz Urz 27. [...] --diyo, bigarren kopa garbituaz. Iraola 31. Gure arbasoek garbitu ziozkaten [Charlemagna-ri] 

Ibañetako lepoan bere armadako jateko guziak, gibeleko azken gizon lerroekin. StPierre 25. Jan eta jan, 

Jainkoak daki zer garbitu zuten oraino. Barb Leg 130. Onen moduko jatunak / gaur ere laste garbitu ditu / 

Lekeitioko atunak. Uzt LEG II 144. v. tbn. Kk Ab II 58. Erkiag Arran 121. Bilbao IpuiB 113. 

� "Débarrasser un lieu de ce qui obstrue, remplit, est incommode. Zohaz hemendik lastertto, garbi ene etxea, 

[...] débarrassez ma maison. Syn. hustea" H. � [Fraide eta serorak] garbitu, kendu, barraiatu behar direla oro. 

HU Zez 99. Eskuararen galtzeko baizik eztiren perrekeria hoik oro lehenbailehen garbitu. HU Aurp 209. 

Arrapatzen zuana jo ta aidean botatzen asi zan [zezena], eta garbitu zuan plaza ederki. Salav 50. Ez zuala joan 

bear [...] mendi-alde ura guzia garbitu arte, lapurrez [...] bete-beterik omen zegon ta. Berron Kijote 162. 

� (V, G, L, BN ap. A; H). Robar; dejar a uno limpio en el juego. "Gagner tout son argent à quelqu'un. Garbitu 

nau, il m'a tout gagné, il ma mis à sec. [...] Ohoinek etxea garbitu darotate, les voleurs m'ont vidé la maison de 

tout" H. "Ganarle a uno todo" A. � Olatuak garbittu ta eroan ebezan ontzi-ganeko gauza guztiak. Echta Jos 95. 

Eskuartekoak zearo garbitu ziozkanean jokoa utzita maitik jeiki zan. TAg Uzt 181. Txirrinbikoa garbitu deutse, 

ta an ez da agiri [...] lapurrik. Erkiag BatB 112. Garbitu nau, xautu nau (AN-ulz). 'Nituen sos guziak irabazi edo 

kendu dizkit'. Inza NaEsZarr 1400. 

�5. (V, G, AN-gip, L, B). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 130. Matar, (menos frec.) morir. "Faire périr, faire 

disparaître. Mariñelak garbitzen oi ditu beren ontzian erioak edo eritasunak, la morte ou la maladie enlèvent 

d'ordinaire les marins sur leurs vaisseaus (Mg...)" H. "Matar, asesinar. Lauren artian garbittu eben a gizon 

bakarra" Etxba Eib. "Bere kontrarixuak, askotan gura izan eben garbittutzia" Ib. "Katuak xagu guziak garbitu 

dituzte (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 130. � Tr. Documentado al Sur a partir de la segunda mitad del s. XVIII; es 

menos frecuente entre autores septentrionales. � Erio gaiztok garbitu zuen Akab. Mb IArg I 263. Demoninok 

eruan daijela, tripa min gogorrak garbitu daijala. Astar II 112. Bere ezpataz jin guziak garbitzen ditu. Laph 11. 

Katarro zarren batek garbitu baño lenago. Zab Gabon 31. [Bi hartz handik] berrogoita bi haur dohakabe 

garbitu zituzten. Zerb IxtS 66. Garitan kalte aundia egiten zutelako [...] txolarre guztiak garbitu egin zituzten. 

Munita 140. Tiroz garbituko zun. Etxde JJ 120. Ikustean, bertan jo ta garbitu bear ebala. Erkiag Arran 143. Ez 

bada nagusirik agertzen, zakurrak garbituak izanen dira. Herr 2-7-1959, 2. Emostazu dirua, ala berton 

garbituten zaitut. Bilbao IpuiB 124. Badirela [...] etsimenduz beren burua garbitu dutenak. Larz Iru 142. 

[Aizkorarekin] joka garbitu dut gizona. Larz Senper 10. 

v. tbn. Lard 540. Arrantz 36. Ag G 305. StPierre 32. Kk Ab II 33. Barb Leg 132. JE Ber 15. Zait Sof 26. JAIraz 

Bizia 25. Or QA 76. NEtx Antz 98. Izeta DirG 81. Alzola Atalak 44. BEnb NereA 211. JEtchep 37. 

� "Matarse" Satr VocP. "Atzo, errebuelta baten ixa garbittu nitzuan" Elexp Berg. � Tolosan ia garbitu zan Poli. 

Oso tankera txarrean erorita. Anab Poli 123. 

�6. "Agarbarse, garbitu (G). Laster garbitu deu neure aurretik, presto ha desaparecido de mi presencia; mutilak 

etxetik garbitu die; y pide dativo si se expresa aquel de cuya presencia desaparece, txakurrai erbiak garbitu die; 

de esta voz se deriva el agarbarse" Aq 905. 

�7. "Detallar, distinguir. Zenbat izango ziren enuen garbitu, no distinguí o detallé cuantos serían" (AN-gip). 

�8. (Uso sust.). "Alimpiadura, garbituak" Lcc. "Mondaduras, garbituak" Ib. "Ahechaduras, gari garbituak" Ib. 

� Aize [...] osasungarria artuaz, zure buruari garbitu on bat noizen bein eman nai izatea. Munita 15. 

- EZIN GARBITUZKO. "Qu'on ne peut éclaircir, mettre au clair; qu'on ne peut laver, nettoyer" Dv. 

- GARBITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Garbituxe dularik [txerria]. Or Eus 138. 

- GARBITZEKE. Sin arreglar. � Juanaren sasi-ezkontza ura zegoen garbitzeke. [...] Kontu aren zuzenketa 

egitea etzan erreza. NEtx LBB 71. 

garbitu erazi. v. garbiarazi. 

garbitxeta. "(S), éclaircie de nuage. Garbitxetan da denbora, le temps est à éclaircie. Syn. argitxeta" H. v. 

argixeta. 

garbitza. � Purificación. v. garbikunde. � Moisen legearen arabera Mariaren garbitzako egunak bethe 

zirenean. Leon Lc 2, 22 (Ker garbikuntza). 


mende. 

441


garbitzaiki. v. garbitzaki. 

garbitzaile (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc, SP, Urt IV 138, Lar, Añ, Dv, H, A). � (El, lo) que limpia, lava, purifica. 

"Lavador de paños, oial garbitzallea" Lcc. "Ezpata garbitzaillea, fourbisseur d'épées" SP. "Limpiador", 

"lavador" Lar y Añ. "Lavandera, en general", "acendrador", "aperitivo, diurético", "garbillador" Lar. "Afinador 

del oro [...] urrearen [...] garbitzallea" Ib. "El que lava, paga deudas, mata, arrasa" A. "Barrendero. Garbitzallia 

izan biar izan eban erriko kalietan, eskolarik ez ebalako" Etxba Eib. � [Espiritu saindua] erien sendatzaillea, 

lizunen garbitzaillea. Mat 282. Ez naiz bekhatuen / garbitzaille bildotsa. EZ Noel 166. Obeto izentauko zenduke 

[labañia] garbitzalle edo apainkiñaren berbiaz. Mg PAb 47 (Azkue comenta: "Parece que se olvidó de que los 

sufios -la o -le y -tzailla o -tzaille denotan agentes conscientes o por lo menos animados"). Iturri garbitzalle oek 

egiten dituzten mirari andiak. Izt C 77. Nere ama zapi-garbitzalle txiro bat da. EgutTo 16-5-1918 (ap. DRA). 

Zerutar aixe garbitzallia. Enb 139. Doniane-belarra ta irusta-belarra onesten ditute su garbitzailean. Or Mi 96. 

Garbizale bai baina ez garbitzaille. [...] Zu lako garbitzaileak euskeratik kanpora botako zeunkiez honelako 

berba guztixak. Osk Kurl 116. Ames ta poz-iturri epelena zara / maitasun-garbitzaille. Gand Elorri 131. 

Zerrikumeen garbitzaille. NEtx LBB 187. 

- HIRI-GARBITZAILE, IPUR-G., KALE-G., OINETAKO-G., ONTZI-G. v. hiri, ipurdi, kale, oinetako, ontzi. 

garbitzaki (V-gip ap. Iz ArOñ), garbitzaiki (Lcc). � "Escarbadientes, agin garbitzaikia" Lcc. "Escarbaorejas, 

belarri garbitzaikia" Ib. "Garbítzaki, instrumento para vaciar perretas, apatres, gaztan-zimitzes, colmenas, etc., 

con un filo arqueado y vuelto hacia atrás" Iz ArOñ. 

garbitzako. � (Lo) presuntamente limpio, puro. � Euskal literaturan [...] inork ezagutzen ez dituenak [hitzak] 

agertzen dira, garbiak horratik edo, esan bezala, garbitzakoak, hemengo leize zuloren batean [...] jasoak. MEIG 

VII 39. 

garbitzapen (Dv � A), garbitzepen (S ap. A). � Purificación. "Lavement; fig.: justification, apurement" Dv. 

"Lavamiento o lavatorio, o, fig. depuración, justificación, revisión de las cuentas" A. "Purificación" Ib. v. 

garbikuntza. � Bethe zirenean Mariaren garbitzapeneko egunak. Dv Lc 2, 22 (Ker garbikuntza). Bere 

buruaren garbitzapena. Israeldar emakume guziak, aur egin ondoan [...] yauretxera yoaten ziran beren buruak 

garbiestera (purificarse). Ir YKBiz 26n. 

garbitze (V-gip, G, AN, L, BN, R; Lar), garbiete (Lcc), garbizaite (Lcc). Ref. A; JMB At 65; Etxba Eib. �1. 

Limpieza (acción de limpiar); purificación. "Limpiadura" Lcc. "Lavadura de paños, oial garbizaitea" Ib. 

"Lavadura", "expiación", "purgación" Lar. "Purificación" Lar y Añ. "Barru-garbitze, depuración de humores" 

Garate 2. a Cont RIEV 1933, 96. "Katamusugarbitze, lavado ligero de la cara" JMB At. "San Juan aurreko etxe 

garbitziak darabiz aste onetan" Etxba Eib. � Salbatu ukhan giaitik rejenerazionezko garbitzez. Lç Tit 3, 5 (He 

sortze berritako bathaioaz). [Sorhaioa] xahu zedin. [...] Eta erran ziezón [Iesusek]: [...] erakuts akio 

sakrifikadoreari eta presenta itzak eure garbitzeagatik [...]. Lç Mc 1, 44 (He, Ker garbitze; TB garbitasun, Dv 

xahupen, Ol garbikuntza). Zer probetxu da bada halako kofesatzeaz, iaikitzeaz eta garbitzeaz? Ax 539 (V 346). 

Bada han bazen sei harrizko untzi, ezarriak Juduen garbitzean haztura zen bezala. TB Io 2, 6 (Lç purifikazione, 

He garbikari, LE garbinai, Dv xahualdi, Ol, Leon, Ker garbiketa, IBe garbikuntza). Mariaren garbitzea edo 

purifikazionea. HeH Lc 2 (tít.). Amaren garbitzea ta semearen aurkeztea. Lard 368. Lan gehiago daiteke 

urthumeen garbitzean. Dv Lab 370. Arropa garbitze. Aran SIgn 83. Maria Birjinaren Pürifikazionia edo 

garbitzia. Ip Hil 111. Oin-esku ederren garbitzean. Balad 201. Garbitze-egunak (Lc 2, 22). Ir YKBiz 26 (Lç, He 

purifikazioneko, TB, HeH garbitzeko, Dv garbitzapeneko, Leon garbitzako, Or, Ker garbikuntza(ko)). Ontzigarbitze 

lanak. Or Eus 343. Esne-ontzi garbitze soiñuak. Ugalde Iltz 21. Danerako garbitze-moduak bai baitdituk 

Zaldungo Ordenaren baitan. Berron Kijote 205. "Zoko garbitze" hau zergatik? MIH 172. �2. 

"Ajustamiento de cuentas, kontuen garbitzea" Lar. "Liquidación de cuentas, garbitzea" Ib. � Tiroka egin zuten 

kontu-garbitzea. MEIG I 190. � Egi-garbitzeak. "Los desengaños". Berron Kijote 161. �3. Exterminio. � Guk 

Alemania guzian heien [alemanen] garbitzeari buruz sare gordeak hedatuak ginauzkan. StPierre 36. 

garbiune. � Espacio limpio. � Zeru-osin unbilla, odei banakatuz. / Garbi-une oztiñak / izar-urre leiñuz. Gand 

Elorri 212. 

garbizale (V-gip ap. Etxba Eib). �1. "Limpio, que gusta y ama la limpieza. Auntza da pekora bat, garbizalia" 

Etxba Eib. � Arranondoko emakume garbi zaleak. Ag Kr 18. Garbizalea delakotz, gauero oherakoan [...] 

arretaz ikuzten du [kristalezko begia]. Mde Pr 72. � (Usos figs.). � Illarteraño Jaungoikozale [...]. / Orain 


mende. 

442


dago zeruetan. / Beren antzeko garbizaliak / gu ere izan gaitezan. Enb 90. Bertso lizunez ez daigun loitu / 

euskeran edertasuna / oba da etxian ixilik egon / garbi-zalia ez dana. BEnb NereA 116. Illuntzerako etxera nator 

/ garbi-zaleen antzean / askoz obeto nagoalako / gaba ezkero etxean. Ib. 105. �2. Purista (ref. a la lengua). Cf. 

garbizaletasun. � Oiek darabilkiten euskera zail ta gogorra, zeñek ulertu? Garbizale porrukatuegiak dituk ta 

onela ez gaitxiok iñora. Lab EEguna 84. E' naz ni mordollozale bat, garbizale huts bat baño. Osk Kurl 116. 

Oihenart garbizalea genduen. Aita Olabide gogorazten digula esango nuke. MIH 251. Hiztegi aldetik ere 

garbizale xamar aurkitzen dut. MEIG III 154. En DFrec hay 7 ejs. v. tbn. Ldi BB 72. Or MB IX. Lf ELit 128. 

NEtx LBB 110. 

� Ona bada euskera garbi zalia zan geure eleis-abade batek erakutsi euskuna [kredua]: [...]. Mg PAb 162. 

garbizaletasun. � Purismo (ref. a la lengua). � Garbizaleen garbizaletasuna ez da "eza" besterik. [...] Hitz 

honek erdaratik hartua zirudik: bazter dezadan. MIH 85. Izan ere, garbizaleak izan genituen, garbizaletasunari 

era batean nahiz bestean amore emanak, Arana Goiri eta Sabindarrak ez ezik, Azkue [...]. MEIG IX 43. En 

DFrec hay 3 ejs.; hay tbn. 2 de garbizalekeria. 

garbizkin. "(V-oroz), secundinas, suciedades que expele la vaca recién parida" A. 

garbo (Lar, Añ, H). �1. Garbo, brío. "1. grâce en la personne, élégance dans les manières et la mise. Indarra dot 

ta garboa, j'ai la force et la grâce. Syn. liraintasuna. 2. par ext. entrain, vaillance. [...] Gizon errutsu, garbo 

andikoa, [...] de grand entrain au combat. Syn. oldarra" H. � [Duque de Alvak] beldur bage garbo andian 

gogor egin zielako. Izt C 307. Au zan korajea eta / gizonen garbua. JanEd I 18. Baña, berak ekarren garboari 

eutsi / ezinda, nekez zailldu egin nintzan zuti. AB AmaE 229. (Garbo aundiyarekiñ): Orra, orra, nik esaten 

nuben kontuba! Moc Damu 27. Gizona oso umildua da, / juan zaio lengo garbua. Uzt Sas 234. �2. (Adj.). 

Garboso (?). � Beltz gorria kolorez / indarrez garbua / adimentuz argia / auxe da ardua. JanEd II 10. 

garbodun (Lar, Añ, H). � "Garboso" Lar y Añ. "Qui a de la grâce, de l'élégance" H. 

garboki (H), garboski (T-L). � "Avec grâce, élégance; avec hardiesse, vaillance" H. "Vaillamment" T-L. � 

[Bakusek] gauza bat baizen ez dio manatzen gizonari / garboski edan dezala urik gabe arnoa. 'Bravement'. 

Monho 26. 

garbola. "(S; Foix), bale du blé" Lh. 

garboski. v. garboki. 

garboso (Lar, Añ). �1. "Garboso" Lar y Añ. v. garbotsu. � Tolosatar pizkorrak arin ta garboso / Nafartarren 

lurrean sarturik eroso. Izt C 297. Mutrikuarra indartsuba da / ta gañera garbosua. EusJok 46. Ortan ibillie da / 

sobratxo ere aparte / garbosoa izana / beretzat du kalte. Ib. 79. � (Forma de fem.). � A da emakume bat, aiñ 

ondo egiña, / ez zabal, ez bedarra, garbosea baña. AB AmaE 227. �2. (Uso adv.). Con garbo. v. garboki. � 

Aita-gure eta Abe-Mariak garboso errezatuaz zirurien Lege zarreko Aitalen bat. Zab Gabon 48. 

garbostu. v. gardostu. 

garbotasun. "Gracieux, élégant; hardi, vaillant" H. 

1 garbots (Lander ap. DRA), garbuts (Lander ap. DRA), karbots (S ap. A; Lh (kh-)), karbuts (L-ain ap. A), 

karbutx (kh- Dv), kalbuts (L-ain ap. A). �1. "Rafle de l'épi de maïs" Dv. "Zuro, espiga sin granos" A. "Zuro, 

mazorca sin grano (L)" Lander (ap. DRA). "Épi gourd" Lh. �2. gardots (BN ap. A; VocBN, Dv (BN), H), 

gargots (BN-mix, S ap. A). "Gousse de châtaigne" VocBN. "Bogue" Dv. "Enveloppe épineuse de la châtaigne" 

H. "Erizo de la castaña" A. � Ikusi nuenian Joakiñen kokotsa, iduritu zitzaitan gastaña garbotsa (L-côte). 

Lander Eusk 1925 (IV), 44. �3. "(S; Foix), barbe de l'épi de blé" Lh. v. galbizar. �4. karbots (kh- S ap. Lrq; 

H), karbotz (kh- H). "Bale, capsule et pellicule qui enveloppe le grain de froment" H. v. agotz (2). �5. karbots 

(kh- H), karbotz (kh- H). "Par anal., chevelure rude et crépue. Iharrosiko dauat kharbotza, je te secouerai la 

perruque de la belle façon. (Locution familière)" H. 

garbotsu (Lar, H). � "Garboso" Lar. "Hardi, intrépide, vaillant. Syn. oldartia" H. v. garboso. 


mende. 

443


garbura. � Especie de pote gallego, garbías. Cf. VocNav: "Garbure navarro: potaje de patatas, col, judías [...]". 

� Egosten duzu bertze eltze batian azak xehaturik garbura batentzat bezala. ECocin 14. Hamek'orenetan 

garburen sartzen / eguerditan bazkaria prest zen. ChantP 236. 

garbuts. v. 1 garbots. 

1 garda (V-ger), garde (V-ger, G-bet), kardae (V-m, G-azp), kardai (A Morf 617), gardia (det.; V-m), kardia 

(det.; V-m). Ref.: A (garda, garde, kardae); Arzdi Peces; FauMar 14; Zubk Ond (gardia, kardia). � "Pez que 

parece ser el marrajo" A. "Kardae, cimarrón, pez grande, malo y de mucho instinto" Ib. "Garde, caila, pez 

marrajo verde, largo, de dientes muy cortantes" Ib. "Gardea (Hexanchus griseus), del grupo de los escualos, 

próximo a la pitarrosa (G-bet)" Arzdi Peces. Cf. la nota que Azkue trae al final de BGuzur (161): "Gardean 

begiak esaten iake amurruzkoai. Eztakigu zer dan gardea"; sin embargo, en el texto aludido no hemos 

encontrado el ej. al que corresponde esta nota. � (Fig.). "[Acepción adjetival] marrajo, marrullero" A Morf 617. 

� Bizkaiko itxas uri batean, zapatari bat bizi zan amarrutsua, edo uri artan esaten dan bezela, kardaia. A Ezale 

1898, 69b. 

2 garda (V ap. A; Añ). � "Fogosidad" Añ. "Fogosidad, afán. Ezkondutako gardea, afán de casarse (msOch)" A. 

3 garda. "(R), negocio. Garda egin du, ha hecho negocio, ganga" A. 

garda. v. 1 guarda; karda. 

gardail. "Gardail, bien desarrollado físicamente; ni gordo ni flaco, de buena osamenta; zerri gardaila, ez flako 

ez gizen, ezur egina" Asp Gehi. 

gardakume, kardakume (V-m ap. A), gardeakuma (V-ger ap. A). � "Pez parecido al marrajo, bastante más 

pequeño" A. 

gardama (V-ple ap. A), gerdama (V-arrig ap. A). � "Hez de la leche" A. 

gardamatu. v. kardamutu. 

gardamu. v. kardamu. 

gardantx (AN-egüés-olza), gardantxa (Ae). Ref.: VocPir 622; Bon-Ond 148. � "Carde" Bon-Ond. "Cardon, 

gardantxa, gardu, astogardu" VocPir. v. gardantxuri, kardu. � "(Dipsacus sylvestris), cardencha, cardo, 

kardantxa-beltza" Lcq 103. � "(Dipsacus fullonum), cardencha, kardantxa-zuriya" Lcq 103. 

gardantxilu. "Gardantxillu (V-gip), guadaña" A. 

gardantxino. "Gardantz, gardatxiño [sic] (V-m), rancio. Gardantxiño-usain" A Apend. 

gardantxori. v. kardantxori. 

gardantxuri. "Carde (AN-ilzarb)" Bon-Ond 148. v. gardantx. 

gardantz. "Rancio (V-m)" A Apend. 

gardaña (S), gardañe (S), gardañi (S), gardañu (S), kardaña (H). Ref.: Lh. �1. "Terme d'art, de métier qui se 

dit des parties qui se reçoivent et s'emboîtent, l'une dans l'autre" H. "Gardaña (Foix), encoche pour assembler 

des pièces de bois" Lh. "Gardañi, gardañü, joint (charp.), jointure" Ib. �2. "Khardain (Hb), guillaume (charp.)" 

Lh. 

gardañatu (S), gardeñatu (S; Foix ap. Lh), kardaintu (kh- Hb ap. Lh). Ref.: A (gardañatu, gardeñatu); Lrq 

(gardañatu); Lh (gardeñatu). �1. "Hacer ranura en las tablas" A. "Reunir o ensamblar tablones" Ib. "Gardeñatü, 

emboîter, réunir ou assembler des planches" Lh. "Faire des gorges et des baguettes (charp.)" Ib. �2. "Gardañatü 


mende. 

444


(S; Foix), rainure pour assembler les planches" Lh. v. gardaña. 

gardañatze. "(S; Foix), adent (charp.)" Lh. 

gardari. v. guardari. 

gardaska. "(V-m), chaparro, mata de encina o roble" A. v. gardatx. 

gardasobil. v. GUARDIA ZIBIL. 

gardats. � "Propre, de tenue correcte. Engageant" JE Ber voc. � Gazte-andana bat buruz-buru heldu baitzaiku, 

ez oro itxuraz gardatsak. JE Ber 24. 

gardats. v. gardatz. 

gardatu. v. guardatu. 

1 gardatx. "(Sal), chaparro, mata de encina o roble" A. v. gardaska. 

2 gardatx (G ap. A s.v. apriti). � Variedad de uva de racimos muy apretados. 

gardatz, gardats (H). � "(Usuel à Iholdy, Izturitz et pays de l'entour). Ardent, entreprenant, et, pris en mauvaise 

part, capable de toute méchanceté" H. � Gudua izan zen gardatza, bainan nagusitu ziren gure herritarrak hinka 

gaixto huntan ere. GH 1930, 135. 

garde. v. 1 garda; kardu. 

gardeakuma. v. gardakume. 

1 garden (V-ger-ple-m ap. A), karden (V-ple-arr-oroz ap. A). � Transparente. "Puro, claro, transparente (se dice 

de los licores). [...] Odol garden gardena bota dot (V-m), he arrojado sangre muy pura" A. "Karden, 

transparente, cristalina. Ur kardena, agua transparente" Ib. � Tr. Documentado en autores occidentales de léxico 

cuidado desde finales del siglo XIX. En DFrec hay 7 ejs. � "Gardena" [berbia] garbixagaitik entzun dodalakua 

daukat. A Txirrist 69. Ur garden eder. Kk Ab I 65. Gatzarri gogor eta gardenak. Arzdi LEItz 86. Erriberako 

zeru-sapai gardena. Mok 21. Aizea garden dago. Or Mi 147. Amets garden. "Transparentes ensueños". Aitzol in 

Laux BBa VI. Neure bijotzeko ezkongai gardena. "Mi gentil prometida". Laux BBa 46. Errekatxu garden. Otx 

111. Goiz garden. Laux AB 74 (73 karden). Ispillu gardena. "Espejos bruñidos". Or Eus 393. Leiarra bezain 

garden. TAg Uzt 187. Eztarri garbienen doñu gardenenak. SMitx Aranz 35. Paper garden bat. NEtx Antz 136. 

Aren begi gardenen barruan. Erkiag Arran 102. Bakar-izketa gardena asten zuen Sokratek. Zait Plat 85. Irrintzi 

gardena. Gand Elorri 63. Lausotu deust begion atsegin gardena. 'El dulce hechizo de mis ojos'. Ib. 215. 

[Ortzeak] urdin gardena dauka jantzitzat. Erkiag BatB 168. Iturri gardena. Gazt MusIx 185. Gure kulturaren 

ispilu garden eta distiratsu. MIH 279. Lasturkoarena da [...] adibiderik gardenena. MEIG VI 166. Kasurik 

gardenena [...] iruditzen zait. Ib. 192. 

v. tbn. Enb 65. Ldi UO 15. EA OlBe 92. Mde HaurB 7. Azurm HitzB 56. Arti MaldanB 199. Ibiñ Virgil 53. 


� (Uso sust.). � Garilleko urbelak dagerren gardenaz. Laux AB 31. Zenbat lore / zure gardenen gain. 'Sobre tu 

cielo'. Gand Elorri 64. Aaztu neban gardenez. 'Transparencia'. Ib. 34. Argi ta gardenezko / [...] anpulu. 'Ampolla 

de transparencia y de luz'. Ib. 130 (v. tbn. 62). � [Lizardiren] izpirituaren gardena eta garbia! MIH 175. 

� (Uso adv.). � Baña jarrai-egin karden, / eresa baiton ederren / andera baten itzetan. "No ceses de hablar 

graciosamente". Laux AB 48. 

- GARDENIK. � Aizeak indar gutxi du, baiña / gauzak utziko gardenik. "Todo lo deja transparente". Or Eus 

300. 

� Etim. Para su origen, señalado ya por Corominas, en lat. tardío cardinus, v. PT 284s. 

2 garden. "(V-ger), cardenillo" A. "Garden-usain (V-ger), olor de cardenillo" Ib. v. gardinga (3). 

� Etim. v 1 garden. 


mende. 

445


gardendu. "Gardendu jako eznea (V-m), se le ha purificado la leche" A s.v. garden. 

gardeni. � Gardenia. � Krabelina-liliak, / orkideak eta gardeni-begoniak. Arti MaldanB 204. 

gardenki. � Claramente, nítidamente. � Zure susmurra berbera gaur zoliago / aditzen dizut, ta ulertzen 

gardenkiago. SMitx Arraun 118. Marduldu zan oiartzuna. / Gardenki entzun neban. Gand Elorri 124. 

gardentasun (BeraLzM). � Transparencia, nitidez, claridad. � Egualdiaren gardentasuna (nitidez). Etxde JJ 

103. Kibistaren diztirarik-eza, ez du inongo gardentasunak nabartzen. MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). 

gardentsu. � Claro, nítido. � Piarres, oroimen gardentsu (memoria lúcida) zen eta inguruetara eldu orduko 

ezagutu zun [...] etxea. Etxde JJ 186. 

gardeñatu. v. gardañatu. 

gardi (V-arr ap. A Apend; Lar Sup). � "Dictamen", "cuidado". Lar Sup. "Parecer, opinión" A, que cita el ej. de 

RS. "Anhelo" A Apend. � Edozeinek edatostean dio bere gardia. "Cada cual después de beber dice su parecer". 

RS 393. 

- GARDIZ. (Precedido de gen.). Al parecer (de), en la opinión (de). "Gardiz, iritziz, aburuz (V)" Zait Sof II 152. 

� Askoren gardiz. Arriand 30. Etxeko andre zaitut ama baño areago, ene gardiz. Zait Sof 26 (v. tbn. 140, 190). 

Batasuna, eskierki, berez eta arian-arian etorri bear da, geron gardiz. Herr 27-9-1962, 4. v. tbn. Mde Pr 267. 

Txill Let 106. Zait Plat 61. 

gardia. v. guardia. 

gardiakor. v. goardiakor. 

gardiakorki. "Sérieusement" Ht VocGr 423. Cf. goardiakor. 

gardian(o). v. guardian(o). 

gardinga (H), gartinga (B ap. A; Lar, H), kartinga (B ap. A), kardanga (kh- H). �1. "El rancio de una cosa" 

Lar. "Le rance, rancidité: Khardanga hartua duen xingarra, le lard qui a contracté de la rancidité" H. "Mal sabor 

del tocino rancio" A. v. kardamu. �2. (B ap. Izeta BHizt; O-SP 225, Dv � A), gartinga (B ap. Izeta BHizt), 

kardinga (L, BN ap. Lh), kardanga (kh- H). Rancio. "Rance. Urin, xingar, olio khardanga: graisse, lard, huile 

rance" H. "Acide, rance" Lh. "Txinger gardinge txarra da. [...] Urdai gardinga txarra da" Izeta BHizt. � "Au 

fig. Apho khardanga bat da, c'est un crapaud ranci, une personne désagréable, de caractère inquiet, peu sociable" 

H. �3. "Gartinga (G-nav, AN-5vill), cardenillo" A. v. 2 garden. 

gardingadura (Dv), kardingadura (L ap. A; Dv), kardangadura (H kh-). � "Rancissure" Dv � A. 

gardingagarri, gartingagarri (H), kardangarri (H + kh-). � "1. sujet à rancir. 2. au fig. peu employé: sujet à 

s'aigrir, en entrer en mauvais humeur. Ce qui est propre à rendre de méchante humeur, de caractère grincheux" 

H. 

gardingakor, gartingakor (H), kardangakor (H + kh-). � "1. qui rancit aisément, qui a de la facilité à rancir. 

2. qui facilement prend de l'humeur, devient grincheux, se dépite" H. 

gardingatasun, gartingatasun (H), kardangatasun (H + kh-). � "1. rancidité, état, qualité de ce qui est rance. 

2. au fig. qualité d'une personne de caractère désagréable, inquiet, grincheux" H. 

gardingatu (B ap. Izeta BHizt (+ -getu); Dv (L-côte)), gartingatu (Lar, H), kardingatu (L-sar-ain ap. A; Dv), 

kardangatu (H + kh-), kardankatu (kh- BN-baig ap. A), karlinkatu (L-ain ap. A). � "Enranciarse" Lar. 

"Rancio, rancia, gartingatua, garriotua" Ib. "Rancir" Dv. "Esne hau kardingatu da (L), esta leche se ha 

ranciado" A. "Karlinkatu, desvirtuarse una cosa o por demasiado cocida o por demasiado seca o por demasiado 

vieja" Ib. "Gardingetu zaigu zingerra. [...] Gardingatu zaigu urdaia" Izeta BHizt s.v. gardinge. v. kardamutu. 

� "Khardangatu, au fig. devenir inquiet, désagréable, de caractère qui s'aigrit aisément" H. 


mende. 

446


gardingatze, kardangatze (kh- H). � "Rancissure" H. 

gardo. v. kardu. 

gardolostu. "(V-arrig), chamuscar" A. v. gardostu. 

gardospide. � Gardospide latz ta osakorra baidu [...] atsekabetzen danak. Ol Imit I 24, 2 (SP purgatorio). 

gardostu (V-ger-m-gip), galdostu (V-ger-gip), gardoztu (Zam Voc), garbostu (V-gip). Ref.: A (gardostu, 

galdostu); Iz UrrAnz (garbostu), ArOñ (galdostu). � Chamuscar; escaldar. "Gardostu da oillo illak, lumatsak 

obeto kendutiarren, sutan erabiltia. Baita esaten jako sukarastau be" A Txirrist 69. "Gardostu esaten deutse beste 

batzuk tripakixak eta odolostiak [...] ur irakiñetan sartu ta gero, arrasta arrasta gaiñibetiaz garbitziari" Ib. 69. 

"Galdostu, escaldar, pasar las viandas por agua hirviendo" A. "Garbostu, 1.º pasarlo por la llama. 2.º dejar una 

vianda sin hacerla bien con fuego, de prisa" Iz UrrAnz. "Galdóstu, galdósketan, dejar una cosa sin asar o sin 

quemar bien una madera" Iz ArOñ. � [Usakumeak] ill, lumatu ta gardostu [...] sutan luma apurretati 

garbituteko. Mg PAb 104. [Tormenturik] enzunena, beti beti erre, kiskildu, tximindu ta gardostuten egon biarra. 

CrIc 35. Eurotarikoen bati entzunda daukatsat ba, Purgatorixuan arimaak gardostu egiten diriala. A Txirrist 

69s. [Tupiñetik] ateratzen du burruntzalia ta galdosten dio bularra naastekari arekin. Or Mi 80s. Zuku beruaz 

iñoiz galdostu danak, otzari be putz. Otx 68. Garbitu ta gardostu bearra luke alda-gogoak, Pitagoraren iritziz 

[...] geroago ta bikainago ledin. Zait Plat 60. v. tbn. NEtx LBB 248 (gardozten). 

gardots. v. garbots. 

gardoztu. v. gardostu. 

gardu. v. kardu. 

gardun (V, G, AN, BN, S, R ap. A; Dv), kardun (kh- SP, Urt I 359). �1. "Hondale kharduna" SP (sin trad.). 

"Qui a de la flamme, flamboyant" Dv. "Flamígero, llameante" A. � Bizitzearen finean hondale khardunera / 

[huts] handi xipiaren pena ez oan sofritzera. EZ Man I 17 (v. tbn. Eliç 94 (khardun)). Ezpata gardun dardarari 

bat. Dv Gen 3, 24 (Ol, Ker garrez dardar). �2. "Khardun, qui a du zèle, de la ferveur" Dv. � Iongoiko bat zare, 

baña gehiago presuna / Aita, Seme, Spiritu amudios kharduna. EZ Man II 14. �3. "Vino de agujas, raspante, 

ardo [...] garduna, latxa" Lar. 

gare. "(V-ger), enredadera, planta que se va enroscando en el maíz y trigo; su flor es blanca y de forma de 

campanilla" A. Cf. 1 gara. v. ezkarte. 

gare. v. joare; 1 gara; 3 garai. 

gareanok. v. 1 dena. 

gareban (G ap. A � Aq), garaman (G-azp ap. A), garamen (G-to ap. A). �1. Helechal. "Sitio donde se corta 

halecho o helecho, garebana, irebana (G)" Aq 232. v. GARO-SAIL. � Ikusi garamanak (idesaillak), nola 

dituzun ondoen; edo garo utsa edo zuaitzaz nastuta. Munita 95. Garaman, belardi, [...] otadi. Ib. 95 (v tbn. 69). 

�2. "Garamana, corte de helecho" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. 

� Etim. De gara- (< garo) + eban (relacionado con ebaki, con la única diferencia del suf., -n o -ki); cf. ir(a)eban 

'sitio en que se corta el helecho', lueban 'trinchera". 

gareitu. v. garaitu. 

gareitxori. v. garaitxori. 

garerdi. (Empleado en diversas exprs. con sufs. locales). 

- GARERDI(-GARERDI)AN. "Garerdi-garerdian il jat emaztea (V-ple), se me ha muerto la mujer en la flor de 

la edad" A, s.v. gara. � [Thirs eta Koridon] biak garerdian, biak arkaditarrak, ein bateko kantariak. Ibiñ Virgil 

51. 

- GARERDIKO, GARRERDIKO, GARAERDIKO. "Gara erdiko gizona (V-ger), hombre en la flor de la edad, 


mende. 

447


litm. de medio desarrollo" A (s.v. gara). v. GARAKO (b) (s.v. 2 gara). � Aguratxu bat egoan gizon garrerdiko 

(berrogei urte-inguruko gizonakaitik esaten da) baten aurrean. A Txirrist 50. Mutil morrosko ta gizon 

garrerdiko asko. Ag AL 23. Garrerdiko gizon lodikote batek. Ag Kr 20. Olagizon bi [...] garerdikoak 

biak, tantai luzeak, kankallu zikiñak. Ag EEs 1917, 202. Adineko edo garaerdiko lagunen artean. "Entre 

personas de edad madura". A EY III 355. Adiskide bat egin nuan, [...] adiñeko ta garerdiko, ni bezala. "De mi 

misma edad y hallarnos ambos en la flor de la juventud". Or Aitork 80. Gogo goiztar eta gaztea garerdiko eta 

garako bilakatuz ari zalarik. Zait Plat 113 (v. tbn. 89). Etzan oraindik garerdiko gizona, gazte gordina baizik. 

Ib. 39. Garerdiko erleak. Ibiñ Virgil 110. v. tbn. A Ardi 47. Anab Aprika 74. 

garesti (G, AN, B; SP, Urt II 151, Lar, H), garezti, garasti (L, BN; Urt II 115, Dv), garisti, garizti, garixti, 

galesti, galezti (G-goi), karesti (Chaho), karezti (G), karasti (Ht VocGr 339). Ref.: A (garesti, garasti, galezti, 

karezti); Iz Als; Gte Erd 39. � Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga (garasti), en autores labortanos de los ss. 

XVII y XVIII, en Duvoisin y, ya en el s. XX, en J. Etchepare, Barbier y Mirande. Al Sur se atestigua desde 

mediados del s. XVIII en autores meridonales no vizcaínos (salvo Enbeita). Emplean garesti la mayoría de los 

autores meridionales (tbn. algún ej. aislado en J. Etchepare); garasti los labortanos salvo Pouvreau (garesti); 

garezti Etcheberry de Ziburu (además de un ej. de garazti, junto al más frecuente garasti), Uztapide, Txirrita y 

Urruzuno (este último junto con garesti) y karesti Voltoire y Lizarraga. Hay galesti en algunos autores 

guipuzcoanos desde finales del s. XIX (tbn. en Gandiaga). Hay además garizti en Uztapide (un solo ej. junto con 

garisti) y Bilintx, y garixti en Soroa (Gabon 32). En DFrec hay 39 ejs. de garesti. �1. Caro (sentidos prop. y 

fig.). "Carísimo, muy subido de precio, txit garestia, txit gora, garestiegi, goregi" Lar. "Arnoa garasti da, le vin 

est cher" Dv. "Garesti zonen, estaba caro" Iz Als. Leiçarraga (Decl a) 7v) da khario como equivalente suletino de 

garasti (que no encontramos en el texto). v. kario, karu. � Ofrendatzen darozkitzut on ditudan guztiak / eta 

hetan gorputz eta arima garastiak. EZ Man II 23 (v. tbn. Man I 52 y 53 arima garastia). Eta penitenziatzat, Iaun 

ona, garaztiaz / othoi kontenta zaitezke urtan galdu biziaz. Ib. 151. Gurutzean zeure bizi garastia eta maitea 

gure salbamendutan emanaz. Harb 12. Zeure populuari, / zeure odol garastiaz / erosi duzunari. EZ Eliç 343s. 

Garestia da, pagatu dugu emen [...] 16 real sillar (1683). ConTAV 5.2.9, 131. [Janhari] sobera bere gostukoak 

eta garastiegiak. CatLav 175 (V 91; Brtc 67 garastiegiak). Jatekoa garesti / ta ez izan dirurik. Echag 25. Ain da 

garestia non erregeak [...] bakarrik izan dezakete. It Dial 22 (Dv garastia; Ur karua, Ip khario). Garastiak badu 

bere merkea. Merkearen bilha gabiltzalarik maiz garastia atzematen dugu. Dv Lab 189 (cf. Inza NaEsZarr 

1251: Merkeak garestia berekin du (AN-ulz). 'Gauza merkeak gutxiago irauten agixko'. Argitasun aundiko / 

perla gariztiya. Bil 94. Edozeñek daki orduko [goizerdiko] arrantzuak garesti jo oi duela, [...] erosleen dirurik 

pikorrenak atxikitzen dituela. Inzag RIEV 1923, 505. Afari ederra [...] eta etzan garestiya. In Tx B I 173. 

Garasti, karioxko izanen zautzula, ni beldur! Barb Leg 138. Irabaziak urritzen eta / bizimiodua garezti. Basarri 

132 (v. tbn. JE Ber 31 bizia garesti). Balleta ere, opera bezala [...] garestiegia da. MEIG I 51. Liburua garestiz 

erosiko ez dutelako. MEIG VIII 52. 

v. tbn. Gco II 58. Arr May 129. Noe 71. Urruz Zer 85. Enb 176. Ir YKBiz 95. ABar Goi 16. Mde Pr 175. Or 

Aitork 304. Osk Kurl 19. Lab SuEm 196. Garezti: Uzt Sas 244 y 101. Garisti: Uzt Auspoa 22, 153. Galesti: 

JanEd I 24. EEs 1912, 61. ArgiDL 170. JAIraz Bizia 87. Zait Plat 123. Gand Elorri 33. 

� Caro (aplicado a un lugar, comercio); carero (aplicado a personas). � Nik ekarzen dudana gutiago kosta da. 

[...] Karestia zara eta xixa. Volt 257 (refiriéndose a un comerciante). Donostiako plaza izanik garestienetako bat 

[...] erosiko da bertan zortzi edo amar librako azaburu bildua sei edo zazpi koartoan. Izt C 155. Paraje 

garestira / degu akuditu, / gure kuarto apurrak / laiste ziran aitu. Ud 103. [Donostia] ederra bazera, bai, / baña 

gareztia. Urruz Zer 114. Ez naiz beti orren garestia, [...]. Batzuetan oso gutxi eskatzen diot. NEtx LBB 111. � 

Cf. infra GARESTI IRTEN. � Sagar bategatik nai dezu Jainkoa galdu? O bokadu garestia! Cb Eg II 58. 

Gaztetasun betearen billa abiaturik, gaztaroa il dute. Sari garestia. Txill Let 28. � Gure auzoko baserri batek / 

izena daduka Masti, / okasiyua eta disputa / ez da izaten garezti. Tx B III 34. � Aspaldi ontan ura garesti / dabil 

esne ta ardotan; / mats gutxi izan arren, ardorik / ezta palta tabernetan. NEtx LBB 369. 

�2. (Lar), garasti (Urt Gram 453, VocBN). (Uso adv.). "Garastia saldu dut, je l'ai vendu cher" Urt Gram 453. 

"Caramente, garesti, garestiro" Lar. "Garastia adv., prix élevé d'un objet" VocBN. Los autores labortanos (salvo 

Duvoisin) y Lizarraga (éste quizás metri causa) emplean la forma determinada. � Eztizadazula karestiaegi sal. 

Volt 255. Gareztiegi gauzak saldu. EZ Eliç 154. Eztut nik urrikitzea [...] horrein garastia erosten. Ax 388 (V 

254; v. tbn. Harb 129, Dh 81 garastia erosi). Garestia saldu nahi dugu eta merkhe erosi. SP Phil 382 (He 386 

garastia). Sal ziteken [...] garastia. He Mt 26, 9 (Dv garasti sal, Ur (G), IBk, garesti sal(du), Or galesti saldu). 

Kuidátus ardía / biek karestía / neke penas erosía. LE Kop 64. Lastima [...] garesti egotea gatza. It Dial 69 (Dv 

garasti; Ur karu, Ip khario). [Erosi zituala] oso garesti. Ag G 106. Lurrak garestiegi eniozke emango. A Ardi 

32s. Bizigarriak samur artuta, / kalera saldu garesti. And AUzta 137 (v. tbn. garesti saldu en AA II 182, Izt C 

158, Bv AsL 53, Ibiñ Virgil 100, garezti s. en Uzt Sas 65, galesti s. en Munita 65). 

v. tbn. Garizti: Uzt Sas 233. Galesti: JanEd I 26. 

- GARESTI IRTEN, ATERA, KOSTA(TU). Costar caro, salir caro, resultar perjudicado. � Or arturikako [...] 

gusto loi ta lotsagarriak zeñ garesti kosta zaizkidan! Cb Eg II 147 (Dv LEd 261 garasti gostatu). Garesti kosta 


mende. 

448


zitzaien [...] egin zioben injuria. Gco I 454. Egin zuen utsegite bat [...] txit garesti irten zitzaiena. Lard 98. Zu 

erostea Jaungoikoaren Semeari añ garesti kosta zitzaion aldetik. Arr May 25. Lan hura txit garesti irten 

zitzaion; [...] kordegabe erori zan. Ib. 27. v. tbn. Jauregui 244 (garesti irten). Vill Jaink 87 (galesti atera). 

- GARESTIXAGO. (Forma de comp. con suf. -xe). � Zikhiroen gizentzeko, behiak bezala bazkatuz. 

Garastixago da bainan [...]. Dv Lab 277. 

� Etim. De carestía, aunque el término vasco sea adjetivo. 

garestia (Lar), garastia (H). �1. "Encarecimiento de precio" Lar. "État de cherté d'un objet" H s.v. garastitasun. 

�2. (Añ), karestia. "Carestía" Añ. � Peste izurriak, garestiak, urritasunak, gose geiegiak ez gaizala lar estutu. 

Añ MisE 110. Lukreruak, kutiziatsuak, alperrak, karestian garia ta artoa ezkutauten dituenak. Ib. 84. 

garestiarazi, garastiarazi (Dv), garestiazi. � "Faire renchérir les objets de vente" Dv. � Aien apainduriak [...] 

Tiroko purpurak eta [...] sedak garesti-aziak. "Encarecen". Berron Kijote 125. 

garestiarazle, garastiarazle (Dv). � "Celui qui fait enchérir" Dv. 

garestiki, garastiki (Dv � A), garaski (H ap. Lh). � "Chèrement" Dv. 

garestinahi. "Carero, el que vende caras las cosas, gorasaltzallea, garestinaia" Lar. 

garestios, garastios. � Caro, costoso. � Ez urrezko ez perlazko edergailluekien, ez soineko garastiosekien. He 1 

Tim 2, 9 (TB kostutsuez). 

garestiro. "Caramente" Lar. 

garestitasun (H), garastitasun (Dv, H), garastiatasun (Urt IV 241), karastiatasun (Ht VocGr 339), 

karestitarzun (Chaho). � "Cherté" Dv. "État de cherté d'un objet" H. 

garestitu (Lar, H), gareztitu, garastitu (Dv � A, H), garastiatu (Urt II 116), galestitu, garestiatu (SP), 

karestitu (Chaho), karestiatu. � Encarecer(se). "Garestiatzea, enchérir" SP. "Hacerse caro" Lar. "Encarecido, 

garestitua" Ib. "1. élever le prix de vente. 2. devenir plus cher, enchérir" H. � [Oihalak] alxatzen dire eta 

karestiatzen gerotik gerora. Volt 258s. Erran bat bada eta egia: harriak ez duela arthoa garastiatzen. Dv Lab 

74s. Ardo asko tiratu / dizkigu Frantziak [...] / txarra galestitzeko / daude notiziak. JanEd I 20. Garestitu digute / 

beñepeiñ arduak. Xe 225. Erriko agintariari dagokie ba espirituak galestitzea edozein jendeak ezin erosi leizken 

eran. Ayerb EEs 1916, 46. Nok susmatuko luken hunenbeste gareztituko zala bizitzea! Osk Kurl 160. En DFrec 

hay 29 ejs. de garestitu; hay además 15 ejs. de garestitze. 

garestitxo. � Dim. de garesti. � --Zenbatean? --Garestitxo. Ag G 87. Besterik ezean, eta lurra garestitxo 

baldin bada [...]. MIH 401. En DFrec hay 2 ejs. 

gareta (Lar, H). � "Jareta, costura o dobladillo hueco por donde se pasa una cinta, [...] es del bascuence gareta, 

que significa lo mismo" Lar. 

gareu, gareun. v. garau. 

garezti. v. garesti. 

gareztiko. "(V-ple), resto. Gareztikoak, los restantes" A. v. garaitiko. 

garezuma. v. garizuma. 

garezur (G-azp ap. A), garazur (G-azp ap. A). � "Calavera, hueso del cráneo" A. � Gure arbasoen garezur 

(burezur, calavera) errespetagarriak. Etxde Itxas 20. Chamberiko txabola txiroak / iriaren garezur munoan. 

Lasa Poem 111. 

garezurmendi. � (Monte del) calvario. v. garezurtegi. � Yesu Yauna, Garezurmendiko gurutzean. Zait Gold 

169. 


mende.


garezurtegi. � Gólgota. � Golgota edo Garezurtegi deritzan tokira. Ol Mt 27, 33 (Or MB 326 Garezurtegi). 

garga. v. 2 garba. 

gargail. "Agalla: granos como canicas que le salen al roble (G)" Felipe Mujika (ap. DRA). 

1 gargaila (-illa G-goi ap. A), gargaile. � "Lazo para ahorcar perros" A. � [Yudasek] bere burua gargallez ito 

zun. Ol Mt 27, 5 (Or MB 324 gargaillez). An, emakume urkatua ikusten dugu gargalle biurritan zintzillik zabuka. 

Zait Sof 93 (v. tbn. 95). 

2 gargaila (-illa G-to-bet ap. A). � "Uvula, campanilla de la garganta" A. 

- GARGAILETARA EDAN. "Gargailletara edan diak ardaun-txorta bat (R-vid), he bebido a pitón un poco de 

vino" A. Cf. VocNav: "Gargalleta, beber a la gargalleta: beber a chorro, al aire o al alto. [...]. En Roncal, a la 

garguilleta". 

3 gargaila (-illa V ap. A). � "Enfermedad del ganado, que consiste en la debilidad de sus extremidades" A. 

gargailatu. "Gargariser, gargaillatü" VocS. v. gargarizatu. 

gargailatu, gargaildu. v. karkaildu. 

gargaile. v. 1 gargaila. 

gargailu. "Farfulla, tartajeo. Khanderaillu / zure hitzak oro gargaillu. Igela n.º 2, 16" DRA. 

gargaite (L, S ap. A; Dv, H). � "(He, EZ), sommet. Saindutasunaren gargaitera heltzea (He)" Dv. "Gargaita, 

id. garhaitea, garhaita [...]. Sommet, point culminant d'une chose. [...]. Saindutasunaren gorenera edo 

gargaitera (He Phil)" H, que infiere un tema gargaita. "Cumbre" A, que cita a EZ y He. v. garaite. � 

[Iainkoak] bere ezagutzen ditu / mendien gargaiteak. / Haren propioa ere / da itsaso urdiña. EZ Eliç 297. 

Gloriaren eta atsegiñ egiazkoen gorenerat edo gargaiterat heldu izan garela. He Phil 66. 

gargajotsu. "Gargajoso, neguko katarro gargajotsuak artu nau" Etxba Eib. 

gargaju. v. gargaxu. 

1 gargale (Lar), garigale (Labayru ap. DRA), gurgale (Lar, Añ). � "Gorgojo, gusanillo, sale del 'gurgulio' 

latino, y éste del bascuence gurgalea, gargalea, que significa lo mismo" Lar. "Gorgojo de trigo" Labayru Hist I 

566 (ap. DRA). 

2 gargale. "Agalla" Darric (ap. DRA). 

gargallu. v. 1 girgil. 

garganda (BN-mix-baig ap. A), garlanda (BN-baig ap. A; VocBN, Dv, H), garlanga (BN-arb ap. A), galanda 

(S ap. A; H (S), Foix ap. Lh). � "Cercle en fer ou en bois, pour y faire cuire le pain de maïs" VocBN. "Cierto 

cilindro de hierro, más ancho que alto, abierto por ambos lados, con dos hierros cruzados en la parte inferior, 

donde se coloca la masa de harina de maíz para cocerla" A. "Galanda, virola, anillo de hierro que se fija a un 

mástil o palo grueso resquebrajado, para impedir que se rompa" Ib. "Frette, virole" Lh. 

gargandila. �1. "Perlerie, gargandilla" Ht VocGr 400. �2. Pendiente (?). � Idiak edo behiak noiz ere sendi 

baituzue hatsa labur diela, emozue beharrietan zilhaturik hellebore noir deitzen den belharra, gargandila balu 

bezala, eta hark hun eginen dio. Mong 590. �3. (G-nav ap. Iz Als), gargantila (V-ger ap. A). "Glándulas 

colgantes de la cabra" A. "Bolitas carnosas que algunas ovejas llevan pendientes de la garganta" Iz Als. Cf. 

VocNav: "Gargantillas, nombre que dan a los apéndices que tienen las cabras en el cuello (Améscoa)". 


mende. 

450


garganta. "Gargantak, collier de chien armé de pointes" H. 

gargar. "Gorgojo de la cebada o palomilla" Labayru Hist I 566 (ap. DRA). v. 1 gargale. 

gar-gar (V-och ap. A; H), gar-gar-gar. � "Gar-gar erretzen hari da, cela brûle à grand flamme" H. "Onomat. 

de la ebullición" A. v. gal-gal. � Topin bat legez gar-gar-gar oso irakiten. AB AmaE 167. Lapikoak gargar, 

kaxuelak pill-pill. Ag G 228. Baba-eltzetxoa gargar. Ib. 9. 

1 gargara (Vc ap. A; Lar, H). �1. "Gárgara, gargarismo" Lar. "Gargarizar, gargarak egitea" Ib. "Gárgaras" A. 

Cf. gargarizatu. �2. "Bruissement, bruit, murmure de l'eau" Dv � A. �3. (Dv, A). Rápido. �4. (R ap. A), 

karkara (G-goi ap. A), karkar (R-uzt ap. A). "Estertor de agonía" A. Cf. VocNav: "Garga, estertor del 

moribundo (Roncal)". 

2 gargara (V-och ap. A). � "Clavera, molde para hacer clavos" A. 

gargaraka. "Haciendo borborigmos. Gargaraka esteak (V)" Darric (ap. DRA). 

gargaratu (Aq (AN)). � "Gargajear (AN)" Aq 1256 (� A). 

� Hacer gárgaras. � Elorri ostoen bertutea da erlasduren sendatzea: eman pinta bat uretan egosten 20 grama 

osto hoitarik. Eta ur horrekin ongi gargara edo xafarrika aho-zola. Egunaria (ap. DRA). Aho zintzurrak krexun 

egoskinez xafarrikatuz eta gargaratuz ederki senda ditazke bai hortz minak, bai zintzur-minak. GAlm 1955, 32. 

gargarau. v. galgarau. 

gargari (H), gargaro (BN-bard ap. A; Dv). � "Rainure où l'on fixe les douves d'un fond de futaille" H. "Jable, 

gárgol en que se encajan las tiestas de las tapas de toneles y botas" A. Cf. VocNav: "Gárgaro, ranura que llevan 

las duelas de una cuba o tonel a sus extremos para encajar en ellas las tapas (Añorbe)". 

- GARGARI-NABAL. "Jabloir" T-L. 

gargarizatu, gargarisatu (Chaho). � Gargarizar. v. gargailatu, gargaratu, xafarrikatu. � Züntzür minak eta 

eztüla ükhüratzen hur horeki bero gargarizatzen bada. Alth Bot 14. 

gargarka. � Gárgara. � Ur berotan sosa puzkat urtu ta ordu erdika ur onegaz gar-garkeak egin (V). 

Jaungoikozale Egutegi (ap. DRA). 

gargaro. v. gargari. 

gargarrate. � Ebullición. � Ur otzak dirakian lapikuaren gargarratea kentzen edo tenplatzen duan bezela. Gco 

II 54. 

gar-gartsuki. � Ardientemente, fervientemente. v. gartsuki. � Alako jasoiñen gogatsu da eta gar-gartsuki 

eusten dituana da. "Los sustenta con mucho acaloramiento". Zink Crit 43. 

gargaxeatze. � Gargajeo. � Sinplekeriak dire [...] atsanka, estul, gargaxeatze ta listu botatze (194). LE-Ir (s.v. 

atsanka). 

gargaxu, karkaxu (AN-ulz ap. Iz Ulz), gargaju, gargajo (V-gip ap. Etxba Eib). � Gargajo, escupitajo. 

"Ogorlokuak lezkotxe gargajuak jaurten zittuan" Etxba Eib. v. 1 karkaxa. � Baták ematenzió kanaréki buruan 

[...] berzeák gargajubát. LE Doc 163. Bati bere gargaxuak, mukiak ta likiskeriak etzaizkio ain okagarri (184). 

LE-Ir. 

gargero. v. gaurgero. 

gargio(ro). v. gaurgero. 

gargoitik. v. gaurgoitik. 


mende. 

451


gargori. "(V-gip), tercianas. Gargoriak artzen naute, se apoderan de mí las fiebres intermitentes. FSeg dice oyó 

esta frase de boca de una anciana" A. 

gargoro. v. gaurgero. 

gargorri. �1. "Hoguera, gargorria, sukarra" Lar. �2. "Alezan brûlé" T-L. 

gargots. v. garbots. 

gargozo. "Santelmo, meteoro, llama pequeña que en las tempestades aparece en los navios" Lar. 

garguila. � Gárgola. � Huna bertze harri zuri bat, muthurraz leizerat beha dagoena, kathedraletako ur 

ixurtxale garguilla muthurrak bezala. Prop 1893, 86. 

1 gari (V, G, AN-larr-egüés-erro-ilzarb-olza, L-côte, Ae, Sal, R; Lcc, Mic 9v, SP, Lar, Añ, Lcq 173, Dv, H (V, 

G), VocB). Ref.: A; VocPir 642; Bon-Ond 149; EAEL 76 y 389; Ibarra Dima; Iz ArOñ, UrrAnz, Als, R 307; 

Etxba Eib; Gte Erd 99; Elexp Berg. � Trigo. "Tricticum, gari" Voc. de Aimery Picaud, s. XII (TAV 2.2.12). 

"Farro o escandia" Lcc. "Ahechar, garia garbitu", "ahechaduras de trigo, gari garbituak" Ib. "Aventarse el trigo, 

garia eraxo" Ib. "Granzas de trigo, garian granzoiak" Ib. "Froment. Ogia gariz egina. [...] Garizko ogia" SP. 

"Anieblarse el trigo, garia lañotu, añoatu, gorrindu" Lar. "Aparvar, amontonar los granos, gariak pillatu, 

montoitu" Ib. "Sémola, trigo candeal sin corteza, gari azalbagea" Ib. "Gari-galtzalea, [...] destruidor del trigo" 

Ib. s.v. gorgojo. "Grañón, trigo cocido, gari egosia" Ib. "Parva de trigo, gari joaren pilla" Lar y Añ. "Refrán 

para los que hacen y no son correspondidos, erein dezu garia, egin zatzu sasia" Lar (s.v. alazor). "Desparvar, 

gariak desgabillatu" Ib. "Encañutar, encañar los panes, gariak lastotzera asi" Ib. "Trillar, traillatu, bihitu, gariak 

trailluaz, irabiurraz edo bestela jotzea" Ib. "Trigaza, gariaren lasto txea" Ib. "Garia burunatan duk orai (R), el 

trigo está brotando ahora" A. "Golpear la misma gavilla [...] garixe jo (V-gip)" AEF 1927, 79. "Gari-gaineko 

txoriak goserik ez (G)" A EY III 62. "Gariak etsera begira dagoz, el trigo está maduro (V-ger)" Ib. 310. 

"Garixak urte dauka, es año de trigo (V-gip)" Iz UrrAnz. "Garíxak ebáteko daukou oindio, los trigos sin cortar 

aún" Iz ArOñ. "Garixak bedinkatzia, mayetzian" Etxba Eib. "Garixak eraintzia, Domuru Santuetatik aurrera" Ib. 

"Gari-elduak, trigos maduros. [...] Urrezkuak zidurixen euren sailletan gari-elduak" Ib. "Gari ereiten (G-azp, 

AN-gip)" Gte Erd 99. v. ogi. � Tr. Propio de la tradición meridional. Al Norte sólo se encuentra en un proverbio 

de Oihenart y en J. Etchepare. � Sancius Alvaro de Garissuri (1110). Arzam 248. De bon trigo de lander Gari 

en afueras (1258). Ib. 248. Pero Periz Gari Dario (1366). Ib. 248. � Borondate onez emongo deusteet edolaan 

bere garia errenta. fJZ 99. Asko erre da / barruan joia galantik, / bai geiago / oi asko arka garirik. Lazarraga 

1202v. Garia pagatzen da diruagaz. Ib. (B) 1194vb. Doneaneko euria garien galzaigarria. RS 254. Sendo astoa 

garitan. "En el trigal rebusto es el asno". Ib. 163. Iaietan ezin gabiltzke / bertze garien igitan (Pamplona, 1609). 

TAV 3.1.20, 116. Ez gari herrutzekorik, ez egur itzalbekorik. O Pr 159 (v. tbn. 694). Joango gara [...] garitara / 

baia ez armadara. BBizk 26. Gari garbizkoa bata, lasto-agotzezkoa bestea. Mb IArg I 203. Garia aletu ta zoritu 

arte. Ib. 201. Garitartean ageri den belar gaisto [...] hau. Ib. 201. Garijak jotia. DurPl 69. Garijak jorratu. Ib. 

68. Gari ederrak artuten ditubela. Mg PAb 167. Galeperra da gari artetan ta galonduetan oi dabillen epertxuba. 

Ib. 179. Gari irindua. AA II 190. Gari kokuak jana. Astar II 166. Gariak itaitzean. It Fab 195. Lenengo urtean 

garia artu eta ondorengo bietan [oloa bildu]. Izt C 30. Garia larrañean trallatu edo irabiurtzen. Lard 193. 

Gariak gordetzeko. Ib. 126. Nola daude gariyak? Sor Bar 77. Sartu ontziyan eta, "gari berriak arte" esanaz 

bertara joatia. Apaol 48. Izerdiagaz / batu zan garia. Azc PB 331 (288 batuten dira gariak). Gariak sortu dra 

ongi. Mdg 129. Ler egin degu garia jotzen. Ag G 36 (tbn. garia jotzen en Or Eus 338, garia joiten en JE Ber 30). 

Arka barruan gari-ondakiñak egozan. Kk Ab II 88. Ezpel-sardeak aizetara yaurtitzen ziñan gari-odeia. Or Mi 

104. Uzta egitera, garia biltzera. Ir YKBiz 72n. Ez zan gari aundirik bildu. Or Eus 355. Gari lotzen. "Atando 

gavillas". Ib. 317. Gariak saldu. Eguzk GizAuz 135. Gari-jotzen ari ziran. TAg Uzt 154 (v. tbn. MAtx Gazt 46 

gari-jotzen, And AUzta 88 gari joten). Gari tartean, berriz, galeper-soñua. Onaind MEOE 1071. Garitan kalte 

aundia egiten zutelako. Munita 140. v. tbn. ZMoso 47. Soroan [...] gari ereiten jardun. Etxde JJ 27 (v. tbn. It 

Fab 183, Uzt Sas 74 gari erein). [Ulea] gari elduaren kolorekoa. Erkiag BatB 53. Gari ebaiten, arbi ereiten. 

And AUzta 65. Gariak ereindakoan. Ib. 65 (v. tbn. Etxde AlosT 15 gariak erein). [Galbaiakin] gari astintzen. 

Etxba Ibilt 474. Gariak biltzeko. Uzt Sas 75. Gari ona kutxatik saltzen da (G-nav). Inza NaEsZarr 43. Garikarga 

bat errotara eraman. Berron Kijote 68. Garia eta belar gaiztoak bereizten dakiena. MEIG VII 77. 

� Illunabarrean beren garia ereiten ari ziren, ilargi-gari ederra. 'Leur joli blé de lune'. Or Mi 56 (cf. nota del 

ed.: "Blé de lune [...] au figuré, désigne les larcins amoureux"). 

- ANTZAR-GARI, DEABRU-GARI. v. antzara, deabru. 

- GARIA EGIN. Sembrar, cultivar trigo. � Gipuzkoako mugapean egiten dan gari guztia da txit bikaña. Izt C 


mende.


27. Eguraldi onaren bearra bagenduan / garia egingo bagenduan. Muj PAm 62. Azaroaren azkeneko 

larunbatean / gari guziak egin dizkiagu egun batean. Ib. 62. Garai batian Euskalerrian / egiten gendun garia / 

zenbait lekutan bezala etzan / alain uzta ugaria. Uzt Sas 74 (v. tbn. 76). Begiratu nion soroari, ta garia egiten 

asi gabe artean. [...] San Andres eguna zan. BasoM 160 (cf. tbn. 160). 

- GARI-AINEGU. "Gari-aiñagu (Sal), centeno" A. v. ainegu. 

- GARI-ALE (V-gip; H; gal-ale G-to). Ref.: A (galale); Etxba Eib (gari ale). Grano de trigo. "Gari-alian itxuran 

eitten ziran ogixak" Etxba Eib. � Gari ale onak. Mb IArg I 205. Gari pilla baten [...] gal ale gitxi. msOñ 114r. 

Zenbat kalte ez dute egiten gari alean! It Dial 32 (Ur gari garau, Dv, Ip ogi bihi). Gal-ale gordiña jateko. Lard 

543. Gari-ale oria. TAg GaGo 95. 

v. tbn. VMg 35. Or Eus 338. Ir YKBiz 424. TAg Uzt 159. MAtx Gazt 17. NEtx LBB 301. LMuj BideG 240. Ibiñ 

Virgil 76. Berron Kijote 64. 

- GARI-ALOR, G.-ARLO. "Gari-alhor, champ de froment" H. � Iru gari arlogaz. AB AmaE 417. Garialhorrak 

erakusten dauzku bethi urre-kolore. JE Ber 18 (v. tbn. 19). Urrezko gari-alorretan. Or Mi 109. Gari 

arloa erein. Eguzk GizAuz 52 (v. tbn. en la misma pág. gariarlo). v. tbn. Gand Elorri 107. 

- GARI-ANTZ. � Kristoren aurpegia ez gorri, ez beltzaran, ez gariantz (trigueño). Ayerb EEs 1915, 281. 

- GARI-HARRI (galarri V-ger-ple-arr-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. "Piedra para golpear y desgranar el trigo" A. � 

Gari-ola, gari-arria: galburuak jotzeko puxetarri antzeko tresnak. EEs 1930, 46. 

- GARI-ARTEKO (galarteko Lar, H). "Triguero, que se cría entre el trigo" Lar. � Garia ta galarteko babea San 

Martiñetan. A Ezale 1897, 326a. Ateratzen ditue [...] indarka gariarteko bababeltz-landarak. TAg Uzt 80. 

- GARI-ARTO. (Pl.). Trigo y maíz. v. ARTO-GARI. � Egiten eutsan [...] / kalte askotxu gari-artoetan. Zav 

Fab RIEV 1909, 29. Baberruma biltzen da ondotxo, bañan ez gari artoak bezin ugari. Izt C 29. Ango gariartoak! 

Ango gerezi eder! A Ardi 36. 

- GARI-AZOKA (Lar; galazoka Lar DVC 232). "Alfoli, alholi, alhóndiga de trigo" Lar. v. galaza. 

- GARI-BALA (V-gip; galbala G-goi). Ref.: Arin AEF 1960, 63; Iz ArOñ. Bala, haz de trigo. "Fajo de trigo" 

Arin AEF 1960, 63. "Gari-bala: 200 azao; lenao balka kontaitten zan" Iz ArOñ. � Soroan gari-bal edo sortak 

egiten genbiltzala. Lard 48. Estekatuko aut, gari-bala bezala. Or Mi 57. Pozik etorriko dira, gari-balak ekarriz. 

Or MB 882. Ogi berria gordea zegok / gari-balan. NEtx LBB 265. 

- GARI-BATZE (H), GALBATZE. "Récolte de froment. Syn. uzta" H. � Galbatzeia eldu artian [...] esango 

deutset galepaileai [...]. Astar I app. XII. 

- GARI-BERDANTZ. "(Emberiza calandra), triguero" MItziar Txoriak 150. 

- GARI-BIHI. Grano de trigo. � Gari bihi ona ereini. Mb IArg I 201. 

- GARI-BIKOR (Sal, R), -PIKOR (AN-ulz). Ref.: A; A Aezk 212; Iz Ulz (pikorra). "Grano de trigo" A. "Astoan 

burua sartzen eta gari-bikorra ez (Sal), mete la cabeza en el burro (?) y no el grano de trigo" A EY III 384 

(adivinanza referida al 'asador'). � Gari-bikor batzuekgatik saltzen zituzten. Lard 543. Ezpálitz gari pikórra 

eroririk lúrrean iltzen. LE Io 12, 24. 

- GARI-BILTOKI. Silo, granero. � Eliz-torre gisako gari-biltoki zurien andana luzeak. MEIG I 164. 

- GARI-BILTZE (H). v. GARI-BATZE. 

- GARI-BURDUNTZI. "Espiga dañada de trigo" A Apend. 

- GARI-EBAKITZE (gari-ebate V-gip (+ -ebaitze); galebate V). Ref.: A (galebate); Etxba Eib (gari-); Elexp 

Berg (gari-ebate, gari-ebaitze). "Siega de trigo" A. "Labores de siega, tiempo de siega. Gari ebatiak dittugu aste 

onetan" Etxba Eib. "(Pl.). Gari ebatietan, auzokuak etortzen zien laguntzera" Elexp Berg. v. GARI-IGITE. � 

Pekatu izango ete da galebatia jaiegun debekaubetan? CrIc 63. Gal ebate ta jotiak. JJMg BasEsc 108. Galebatia, 

gal-jotia, matsa batzeia edo bindiminia. Astar II 71. Itaite edo gari-ebakiteetan, Sanson emaztea ikustera 

joan zan. Lard 142. Gari ebakitze edo jotzea. Ag G 21 (v. tbn. 23). 

- GARI-EGITE. Siembra, cultivo de trigo. � Euskalerriko gari egitia / ederki asko kostia, / arrazoiakin erabaki 

zan / lantegi ori uztia. Uzt Sas 75. 

- GARI-EREIKETA. Siembra del trigo. v. GARI-EREINTZA. � Irakatsi omen zion lur-lantzea, gari ereiketa. 

Ibiñ Virgil 80n. 

- GARI-EREILE. Sembrador. � Neu naz gari erilia. Astar I app. XIII. 

- GARI-EREIN. Sembrado de trigo. � Gari erein tartean ereñi zuen belar gaistoa. Mb IArg I 201. 

- GARI-EREINTZA. Siembra del trigo. v. GARI-EREIKETA. � Gari-ereintza / laiakin egiten. Uzt Sas 74. 

- GARI-EREITE (galereite V, G, AN ap. A; Aq 48). "Or erorte galereite: literalmente significa que el tiempo de 

la sementera de trigo suele hacer malos temporales [...]" Aq 48. "Siembra del trigo" A. � San Isidroren gari 

ereitea miragarria zan: alea eskuetan artu ta [...]. Cb Eg III 338. Orri-legorte, arbi-ereite; / orri-erorte, gariereite 

(G-goi). A EY II 311. v. tbn. Zait Plat 25. 

- GARI ERNE (V-gip ap. Etxba Eib; galerne V-m ap. A). "Trigo naciente" A. "Gari erniak, trigos verdes. 

Artaldia eruaten da gari-ernietara gogorraua etorri deiñ" Etxba Eib. 

- GARI-ESKUTE. Haz, manojo de trigo. � Gizon-emakumeak [...] azaoketan ari dituk, gari-eskuteak lotuz. 

TAg GaGo 94. Tolesten ditu aitonak metatxoetan gari-eskuteak. TAg Uzt 81 (v. tbn. 154). 

- GARI-GELA. Almacén de trigo. � Daukat nere etxea lurraren azpian bere gari gelarekin. VMg 35 (en boca 


mende. 

453


de una hormiga). 

- GARI-GIRO. Tiempo para la siega del trigo. � Ez da garigiro eskasa. TAg Uzt 82. Garigirorik ederrenetakoa 

dezue gaur. Ib. 82. 

- GARI-GORDAIRU. "Almudena, posito del trigo" Lar. 

- GARI-IGITE (galegita Sal, R ap. A). "Siega de trigo" A s.v. galebate. v. GARI-EBAKITZE. � Gari-igitean, 

Olite-errian. "Epoca de la siega". Or Eus 236. 

- GARI-IZPI (garizpi Lar DVC). a) "Arista" Lar DVC 233. b) + GALIZPI. Paja, caña de trigo. v. GARI-LASTO. 

� Bost galizpi edo gari-lasto (AN). "Cinco pajas de trigo". A EY IV 240. Larrutu zituzten basoak, eta orain 

gari-izpi erkin batzuk besterik ez da ikusten. Munita 146. 

- GARI-JALE (Lar; -xale R-is ap. Iz R). "Garijalea, comedor, roedor del trigo" Lar s.v. gorgojo. "Gorgojo de 

trigo" Labayru Hist I 566 (ap. DRA). "Garixále, langosta" Iz R 307. 

- GARI-JORRA (gal-jorra V-gip). Acción de escardar el trigo. "Gal-jorria eiñ: escardar el trigo" Iz ArOñ 143. 

� Arto zuriketa, gari edo arto jorra. Cb Eg III 362. 

- GARI-JOTZE (V-gip (jote), G-goi, AN-larr; H (iotze); galjote V; galjaite V). Ref.: A (galjote, galjaite); AEF 

1955, 71; Arin AEF 1960, 63; Asp Leiz2 (gariyotze); Etxba Eib y Elexp Berg (gari-jote). Trilla del trigo. 

"Battage de froment" H. "Operación antigua de desgranar el trigo, golpeándole sobre una piedra" A. "Trilla del 

trigo. Bixar gari-jotia dogu ataiko aterpian" Etxba Eib. "Gari-jotiak. [...] Gari-jote eguna, egun haundixa izaten 

zan. Gari-jotiak eskuz eitten zien aintxiñan" Elexp Berg. � Arazo oneei darraiko galjaite nekagarrija. Mg PAb 

151. Galjote nai edozein biarginzatara. JJMg BasEsc 104. Gal ebate ta jotiak. Ib. 108. Gal-ebatia, gal-jotia. 

Astar II 71. Gari-joiteko mekanika. JE Ber 30. Gari-jotzeko lana. TAg Uzt 157. Garijotak datozenean, gari ona 

etxeratuko dogu. EgutAr 11-11-1956 (ap. DRA). Amaitu ziran gari-joteak. Alzola Atalak 68. Gari-iotea ere 

larria izango da. Ibiñ Virgil 73. v. tbn. Enb 168. 

- GARI-JOTZAILE. "Gal-jotaille (V-m), mayalero, el que golpea el trigo para desgranarle" A. � Garijotzalleengandik 

gari-alea bezain dirdaitsu joaten da irabazi au. TAg Uzt 181. 

- GARI-KOLORE. "Trigueño, color" Lar. � Sagardoak iru kondizio behar ditu. Lehenengoa garikolorea (Gto). 

- GARI-KUTXA (V-gip). "Garia edukitzeko kutxa" EEs 1931, 37. "Panera. Ondo zaindutako gari-kutxia!" 

Etxba Eib. "Arca en la que se guardaba el trigo. Antikuarixuak estimau erosteittue gari-kutxak" Elexp Berg. 

- GARI-LANDA. "Champ de froment" H. � Bi aldetarik, gari-landa ttipi batzu. JE Ber 17. 

- GARI-LANDARE. Planta del trigo. � Ale asko emango ditun gari-landare ua. MAtx Gazt 17 (v. tbn. 15). 

- GARI-LASTO (G-nav; Lar, Añ, H; galasto G-goi). Ref.: Arin AEF 1960, 63; Iz Als. Caña del trigo. 

"Lastuausteko denboria ózten bazán ézin lastúrausí, garilastura" Iz Als. v. GARI-IZPI. � Gari-lasto batekin 

[...] / marrangaz jendeari / iges eragiten. It Fab 188. Gari-lastoa gabaz kanpoan dabillenean argi-egiteko ere 

erabiltzen du nekazariak. EEs 1930, 43n. Gari-lastoz badute su eiteko diña. Or Eus 137. Gari-lastoa, osorik, 

Goierri aldean asko ematen zaio ganaduari. Oñatibia Baserria 80. 

- GARI LOHI (V-ger-m-gip). Ref.: A (gariloi); Etxba Eib (gari loixa). "Residuo de trigo mezclado con polvo en 

las eras" A. "Trigo no limpio de otras clases de semillas. Gari loixa usueri jaten emoteko" Etxba Eib. v. 2 

galarren. 

- GARI-LUR. Tierras donde se produce trigo. � Lurralde bero-lehorretara, ardo eta gari-lur jorietara. MEIG I 

115. 

- GARI-MENDI. Montaña, montón de trigo. � Larrain austatuan beti garimendiak eultzitzeko. Or Mi 104. 

- GARI-META (V-m-gip, G-goi). Ref.: A; Arin AEF 1960, 63; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. "Montón de 

trigo" A. "Montón formado por las gavillas, en espera de la trilla. Aurten sei gari-meta eiñ dittugu" Etxba Eib. 

"Gari-metia, gari azauz egindako pilla haundia. Gari meta haundixak eitten zien, eurixa eindda be" Elexp Berg. 

� Gari-meta gainean eder da txoria. Or Eus 366 (v. tbn. 349). Gari-metak eguzkitara zabaltzen. TAg Uzt 152 

(v. tbn. 131). 

- GARI-MINTZ, GALMINTZ. Cascabillo, cáscara de trigo. � Ta gosetean, galburuaren eta galmintzaren ikatz 

minduak ortzak ikaratu ditik. 'De l'épi et de la gousse'. Or Mi 81. Larrain bazterrean aurtxo txikia negarrez 

dago, garimintzak yo dulako. Zait RIEV 1933, 60. 

- GARI MODORRO. "(V-ger), trigo chamorro, al cual se le cae la barba al mardurar" A s.v. gari. v. GARI 

MOTZ. 

- GARI MOTZ (V-gip, AN; g. motx V-m, AN; Lcq 173; galmotz G; galmotx G, B; VocB). Ref.: A (gari, garimotx, 

galmotz); Iz To (galmotz). "Espiga de trigo sin barba" VocB. "Trigo chamorro, al cual se le cae la barba al 

madurar" A. Cf. VocNav: "Garimocha, nombre vasco del trigo mocho (V. de Bertizarana. V. de Odieta)". � 

Galmotzen buruak aizeak eraginda biguinkiro klunkatzen. Or Mi 87. 

- GARI-MUTXUR (V-gip). "Garímutxur: montoncito de unos 10 haces tiesos" Iz ArOñ. 

- GARI NAGUSI (V-gip, nagosi V-ger-m; galnagosi V-oroz). Ref.: A (gari); AEF 1927, 78. "Trigo mayor" A. 

"Gari-nagusixe (bixarduna ta zakarragoa), es la variedad más productiva" AEF 1927, 78. 

- GARI-OLA. v. GARI-HARRI. 

- GARI-HONDAR (galondar V-gip, G-nav). Ref.: A; Iz ArOñ; Ond Bac. "Residuos de trigo, cascabillo, paja, 


mende. 

454


etc., en la era" A. "Galondarrak batu: recoger los residuos (espigas) de trigo" Iz ArOñ. � Mallatu bear dira 

iregurrez (tralluz) galondarrak. Ag G 27. Ango gari-ondarrak, apezarenean. "Los restos de su trigo". Or Eus 

283. 

- GARI-ONDO. Planta de trigo. Cf. galondo. � [Faraonek] lo zetzala ekusi zituen elkarren aldean zazpi gariondo, 

buru andi aledun ederrak zituztenak. Mb IArg I 391. Ekusi dituzun zazpi bei gizen ta zazpi gari-ondo 

ederrak esan nai dutena da [...] (Gen 41, 26). Ib. 392 (Lard 53, Ur, Ol, Ker galburu, Urt, Dv ogi-buru). 

Galburua dakarren gari-ondoaz bezala. 'El trigo en ciernes'. Or Aitork 68. 

- GARI-ONTZE. � Gari ontzeaz ari dalarik: [...]. "Refiriéndose al madurar de los trigos". Or Eus 325. 

- GARI-PIKOR. v. GARI-BIKOR. 

- GARI-PIKU. "Cierta variedad de higos que madura hacia Julio-Agosto. Gustora asko jaten giñuzen garipikuak, 

aldekuan harrapauta" Elexp Berg. 

- GARI-PILA (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, H), G.-PILO (V-gip ap. Etxba Eib). Montón de trigo. "Aparvar, 

amontonar los granos, [...] gari pillak, montoiak egin" Lar. "Froment en tas" H. "Haces de trigo. Ebagi ta garipillak 

lagatzen dira, gero metan batzeko" Etxba Eib. "Montón de trigo. Zure sabela, gari-pillua, lirixuak esixa 

detsela (Cant 7, 2)" Ib. � Galbaiak artu-al ale gelditu den gari pillatik. Mb IArg I 203. Gari pilla baten [...] gal 

ale gitxi. msOñ 114r. Gari pillaren gañean. It Dial 32 (Ur gari pillu; Dv ogi meta, Ip ogi athe). Garipillako 

txitatxoa lez guri guri dabiltzenak. EEs 1912, 178. Gari-pil aundia. Or Mi 105. Gari-pilleko txoria baiño / [...] 

pozago. Or Eus 348. 

- GARI-SAIL. Campo de trigo. � Gari sall ederrak. Ag G 43. v. tbn. TAg Uzt 77. 

- GARI-SORO. v. galsoro. 

- GARI-TRILLA. Acción de trillar el trigo. v. GARI-JOTZE. � Gari-trillaren gisakoa da animarekin 

Jangoikoak bere tribunalean egiten duena. Mb IArg 201. 

- GARI-TXORI. "Gorrión" Añ. � Beste gari-txori sail bat iritxi da ta gari-aletan tinkatu dira. LMuj BideG 240. 

- GARI-URTE. "Galúrte eskasa: año de poco trigo" Iz ArOñ. � Elur urtea dala, / gari urte ona. It (in MEIG VI 

187). Gari urte txarra, baratzuriyak gorriik ez badu. Sor Bar 100. Leorte aundiagoak [...] mastiak utzibearra ta 

gari-urteak oso nolabaitekoak. Munita 16. 

- GARI-UZTA. Cosecha de trigo. � Negu legorrak, gari-uzta oparoenak dakarzki. Ibiñ Virgil 71 (v. tbn. 70, 73 

y 74). 

- GARI-ZABALDI. Campo de trigo. � Gari-zabaldi oria. Or Mi 88. 

- GARI ZAKAR. a) v. GARI ZIKIN. � Trilla bukatu ondoan, bilzen da pilla batean agotz eta ale ta gari zakar 

guzia. Mb IArg I 203. Alearen bazterrean agotza ta gari zakarra bezala. Ib. 205. b) "Garizakar (R), trigo 

barbado" A s.v. gari. v. galbizardun. 

- GARI-ZELAI. "Plaine de froment" H. � Sartu izandu nitzan / gari-zelaiean. It Fab 51. Galdu zituen garizelaiak 

/ gallendu zaio sasiya. Tx B III 62. 

- GARI ZIKIN (galzikin V-m, G ap. A). "Residuos de trigo después de trillado" A. v. galtxikin. � Gari zikin 

pillatik [...] egiten ditu irur: gari garbizkoa bata, lasto-agotzezkoa bestea ta irugarrena zakarrezkoa. Mb IArg I 

203. 

- GARI-ZIZPI. "Garizizpiya, la caña del trigo" Iz Als. v. GARI-LASTO, GARI-IZPI. 

- GARIZKO. (Adnom.). � Urte erurrezkoa garizkoa. RS 150. Egur eta garizko limosna ugaritsu bat. Arr GB 

10. Garizko ogia eta matseko ardaoa. Itz Azald 156. 

- GARI-ZORI. "(Sal, R), trigo en sazón" A. 

- GARI ZORO. "(V-arr-oroz), cizaña" A. 

- GARI-ZORRO. "Saco de trigo. Gari-zorruakin noia errotara, uruna ekartzera ordez" Etxba Eib. "Astuan 

eruaten zan gari-zorrua errotara" Elexp Berg. 

- GARI-ZUKU. "Frangollo, potaje de trigo cocido" Lar. 

- GARI-ZULO (Lar + g.-zilo). "Silo" Lar. - GARI-ZISKU. "Gari-zizku, olo-zizku, baba-zizku, compartimentos 

de trigo, avena, haba" A Aezk s.v. zizku. 

2 gari (L, BN, S (-rh-) ap. A; SP, Dv, VocBN; -rh- O VocPo (S), Arch VocGr, Dv, H), gahi (S ap. A; Gèze, Dv 

(S), H (S)). �1. "Grêle, mince. Délié de corsage" SP. "Garhi, mehe, mince" Arch VocGr. "Qualité d'une 

personne ou d'un quadrupède dont le ventre est plus petit que ne comporte la proportion du reste du corps" 

VocBN. "Grêle. Sabel garhia, ventre effacé" Dv. "État de maigreur, d'un animal efflanqué, mauvaise disposition 

à engraisser. Garhiarena du, il ne prospérera pas, cela tient à sa nature séche" H. "Delgado, cenceño" A. � Balin 

balu, sabela / garhi nerrake dela, / ezi segurtatzeko / eztu ezagun duela. O Po 37 (describiendo el físico de una 

mujer). �2. "(S), garhi (O VocPo), granizo" A, pero el único ej. de Oihenart encontrado corresponde a la 

primera acepción. � Garhi (harri) eraontsi izan ezten eretzetan ogi eijerki egin die. ArmUs 1899, 46 (ap. DRA). 

3 gari. � Llano (?). � Ezkontzako bideak, legun eta garhi / urrundik begiratuz du bolus'iduri. / Bainan da 

hurbiletik dena harri, bizkar. Eskual 6-11-1908 (ap. DRA). 

4 gari (V-ple-arr-oroz-gip; Añ), gai (V-gip). Ref.: A; Gand Eusk 1956, 211; Iz ArOñ. �1. Verruga. v. garitxa. 


mende.


� Eskuko gariak osatuteko. Zenbat gari ainbeste galgarau sagar baten barruan lurpean sartzen dira (V-gip). A 

EY IV 242. Gariak kentzeko ziriakaz kurtzeak egiten dira (V-arr). Ib. 243. Gaixak --garitxoak-- sendaketako, 

txakur aundiaz edo iortzi gaixa (V-gip). Gand Eusk 1956, 211. �2. "(V-oroz), codillera, tumor acuoso del 

ganado en las extremidades" A. 

garia (V-m ap. A; Mg PAbVoc), galia (V ap. A � Añ). � "Bardia o zarbia, txusakia o garijia. Ramillas de 

árboles o chamiza. Todas las cuatro voces son sinónimas" Mg PAbVoc. "Rama cortada, si es grande, (c.) adakia; 

si menor, (c.) abarra, barda; y aun menor, (V) galia" Añ. "Barda, leña [...] (V) la pequeñita de las puntas, galia" 

Ib. "Garia batzuk, unas ramillas" A. "Galia, extremidad superior de las ramillas" Ib. Cf. kaila. v. 1 gaila. � 

Kardantxilloa, emea abian / egokanean berotzen / arrautzatxuak, bera galian / aurreko zugatzto baten / kanta ta 

kanta / dago. Zav Fab RIEV 1907, 94. 

gariaindu, -andu. v. gariraindu. 

gari-hazi, gari-bizar... v. galazi, galbizar... 

garidi. � Cantidad de trigo. v. garitza (2). � Lenbiziko zazpi urte ugari onetan bildu zuen beste zazpi bageko 

utsetan erreinutar guziak [...] bear izanen zuten garidia (Gen 41). Mb IArg I 393. 

garidun. � Sembrador de trigo. � Garidunak igit-denboran kendu behar ditu gariko belar gaistoak. Mb IArg I 

203. � "Xále bágez garidún, tener trigo por falta quien lo coma" Iz R 294. 

gari-epaile. v. galepaile. 

garierri (Ae ap. EI 384). � "Garierri, campo sembrado de trigo" A s.v. -erri. 

garigale. v. 1 gargale. 

gar-igaran. v. garriragan. 

gari-garau. v. galgarau. 

garhi-gaurri. "(L, Ducange), torchon" Lh. 

gari-gorri. v. galgorri. 

garijo. v. 3 gario; garitxa. 

garika. "Leña delgada (BN-baig)" Satr VocP. v. garia. 

gari-karaun. v. galgarau. 

gariketa. � Siembra de trigo. � Baserritarrak gariketarako lurra jorratzen ari ziran. Etxde AlosT 15. 

gariko (G-nav ap. A; G-azp). � "Haz de trigo" A. � Zeñek saill geiago ebaki, nork gariko geiago lotu. Ag G 

23. Metatu bear dira garikoak; eguzkitan legortu. Ib. 26. 

garikota (Lcq 56 (AN)). � "Colleja" Lcq 56 � A. Cf. VocNav: "Garicota, planta herbácea de las siléneas, que 

crece en los ribazos de los trigales y entre las cañas del trigo (Cuenca, Añorbe)". v. galkide. 

garil (V-gip, G-nav, AN-olza-egüés, Ae, Sal, R; Lar, Lecl, Dv, H), gari-il (Sal, R). Ref.: A (gari-il, garil); 

VocPir 24; Bon-Ond 136; Ond Bac 403; Iz Als (eakus); Etxba Eib; CEEN 1969, 82. � Julio. (Es 'junio' en el ej. 

de Lauaxeta). "Juillet (V)" Lecl. "Julio. Sin. uztailla. En Eibar se conocen estas voces por la literatura, pero en el 

léxico común no se emplean por haber cobrado naturaleza la voz romance" Etxba Eib. � Garillaren 

bigarrénean. LE Doc 148. Vidankoze, 1904ko garilaren 25a. Mdg 141. Bizkaian garillari, urteko 7'g illari, 

deitzen dautsogu garagarrilla. Kk Ab I 55n. Gengozan noz etorko / ete zan garilla. Enb 168. Garilleko urbelak 


mende. 

456


dagerren gardenaz. "En junio". Laux AB 31. Bilbaon, 1927gko garillako 20an. Alzola Atalak 108. v. tbn. 

ZMoso 49. 

garilar. "(R-uzt), arvejana" A. 

garilarri (-ll- Aq 934 � A), galarri (Aq 934). � "Alaga, trigo (AN)" Aq 934. Azkue traduce erróneamente: 

"piedra para golpear y desgranar el trigo". Cf. GARI-HARRI. 

garilikio. v. gailikio. 

garilo. "Garillo (G-to), manojo de trigo" A. 

gariminare. v. GAU-ENARA s.v. gau. 

garina (garhiña BN ap. A; -rhiña VocBN, Dv, H). � "Cri de désespoir; leku erdi bat bidetan aditzen zituzten 

Versalleko burdina bidean erratzen ari ziren jenden garhiñak" VocBN. "Cri de détresse" Dv. 

garino. "Gariño, granulado" Darric (ap. DRA). 

1 gario (S ap. A; O-SP 223 � Dv, H). � "C'est la branche d'un arbre, retranchée du tronc de l'arbre, qui est 

entière et solide, non fendue ni brisée" O-SP 223. "Morceau de bois du chauffage entier, par opposition à 

arraila, morceau de bois fendu" H. "Garioa, zuhamuaren loditasuneko zerra bat" Alth in Lander RIEV 1911, 

599. 

2 gario. "Sorte d'oiseau" SP � A. Cf. gasc. garìo 'gallina'. 

3 gario (V-ger-ple-arr-oroz-m-gip ap. A), garijo (V-m ap. A). � "Cisticerco, parásito del cerdo que produce en 

él una enfermedad" A. Cf. IC II 135: "Al puerco malacto que llaman en Vizcaya gario". 

4 gario. "(V-ger), flojo para el trabajo" A. 

gari-orratz. v. galorratz. 

garipau. "(V-gip), empanada" A. 

gariraindu (-rhi- BN-baig ap. A), garriraindu (-irha- BN-baig ap. A), gariaindu (-rh- H), gariandu (-rh- H). 

�1. "Se dit [...] des fruits véreux qui n'atteignent pas leur développement et arrivent tôt à une maturité du 

mauvais qualité" H. "No madurarse el trigo. Aurtengo ogiak garhiraindu zaizku, se nos ha parado el trigo sin 

haberse madurado" A. � Ontzeko egunetan usu egiten ditu bero arrail batzu eta bethi guti edo gehiago ogia 

garhiantzen da. GAlm 1937, 84 (ap. DRA). �2. gariaindu (-rh- H), gariandu (-rh- H). "Contracter une maladie 

qui fait qu'un bête dépérit, s'amaigrit" H. 

gari-soro. v. galsoro. 

garisti. v. garesti. 

garita (Lar), gerita (Chaho). � Garita. � Emakume galanta. [...] Soldaduen garita ziruriyen. Iraola 123. 

� garita. "Trigal" A, que cita el ej. de RS 163 e infiere erróneamente el tema garita. v. gari. 

garitate (Lar, Añ, H). � "Letanías mayores, rogaciones" Lar. 

garite. "Abondance de froment. Année abondante en froment" H. 

garitegi (Lar, H), galtegi (V ap. A), galdegi. � "Almudena, posito del trigo" Lar. "Cillazgo, derecho por guardar 

los granos en la cilla, garitegiko saria" Ib. "Granero" A, que cita a Ur. v. garautegi. � [Zeruko egaztijak] zelan 


mende.


ez daben ereiten, ez ebagiten, ez galtegijetan pillatuten. Ur (V) Mt 6, 26 (ganbaretan). Uzta bildu zan: bere 

aleak / bete dabe galdegia. K. Eleizalde Udazken Abestia (ap. DRA). 

garitegizain. "Cillero, garitegizaia, -zaina" Lar. 

garito-belar. "Garito-bedar (msLond), eléboro negro" A. 

garitsu, garizu. � "Abundante en trigo. Urte elurtua, urte garitsua" Bera. � Urte gura garitsua edo 

garagartsua izain da. A Aezk 212. Azaro loizu, urtea garizu (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1297. 

garitta. v. garitxa. 

1 garitu (V-gip). � "Dirutu, artotu, garittu... da, hacerse con mucho dinero, maíz, trigo" Iz ArOñ. 

2 garitu (L, BN ap. A; SP � Dv). � "Garitzea, mehatzea. Garitu da, mehatu da" SP. "Adelgazarse" A. 

"Garhitü (S; Foix), amaigrir" Lh. 

garitxa (V-m, Sal; H), kalitxa (Dv; det., SP, Deen I 356, Aq 526), garitx (V-m, G-nav, AN-gip-5vill-egüésilzarb-olza), 

kalitx (AN-5vill-ulz, L, B, BN-baig; kh- Urt, Hb ap. Lh), garitta (AN-gip), garitxo (G-azp-goi-nav), 

garitxu (V-gip; H), garijo (V-ger), garitz (V-och, Sal), garatx (G-goi), garatxa (V-m), garatxo (G-goi), galitx 

(Ae), karatx (G-to, AN-larr), karatxo (V-gip, G-goi-to), ka(r)etx (G-bet), karetxa (Dv; det., Lar, Añ, H (V, G)), 

kalix (AN-ulz), kalitz (AN-5vill, B), kalitsa (B). Ref.: VocPir 251; Bon-Ond 140; VocZeg 288; A (garitxa, 

garitx, garitta, garitxo, garijo, garitz, garatxo, karatx, karatxo, kalitx); A Apend (garatxa); AEF 1955, 115; Satr 

VocP (kalitx); Iz Als (garitxo), UrrAnz (garitxu), Ulz (kalitx, kalix); Elexp Berg (garitxu); Izeta BHizt (kalitse). 

�1. Verruga. "Callosus [...] khalitxez [...] bethea" Urt IV 81. "Kalitxe, la verruga; kalix bet" Iz Ulz. "Anbateko 

kalitse atra zait. Kalitse susie" Izeta BHizt."Garitxuak kentzeko piku-esnia ei da ona" Elexp Berg. v. enor. � 

Baldin itsua balitz, edo oñ etena, edo arradizen bat duena, edo karetxak dituena. (Lev 22, 22). Ur in 

BOEg 264 (en la ed. de 1859 lupuak). Haurrari, handitzearekin [...], kalitx batzu agertzen zaizko. JE Med 14 (v. 

tbn. más ejs. en la misma pág.). Karatxo batek lana eman lezaioke alditan edale berdoztuari. Ayerb EEs 1916, 

32. Ardiiri asma sendatzea etorri naiz. Beorrai karetxak ziñatzen ere dizkiet. Lek EunD 27 (v. tbn. Lek Auspoa 

49, 135 (ap. DRA): karetxak ziñatu). Ortzadarra edate, ene kalitxa eihartzen (BN-mix). A EY IV 239. Garitzik 

adina galgarau arripean (V-m). Ib. 239. Garitxak ekentzeko garixduna elizara fan daila (AN-erro, Ae). Ib. 242. 

Garitxa kentzeko, sedazko albainutxoan lotu ta ebagi egiten da (V-m). Ib. 242. Garatxak sendatzeko (AN-araq). 

Ib. 240. Garatxoak kentzeko (G-goi). Ib. 241. Karatxuak osaketako (V-gip). Ib. 239. Behi bati kalitxak heldu 

zaizkonean [...]. Zerb Azk 101 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Gaixak --garitxoak-- sendaketako, txakur 

aundiaz edo iortzi gaixa (V-gip). Gand Eusk 1956, 211. Kalitxak ttotonpilo xume batzu dira, odoleko pozoinek 

nun nahi jalgi-araz dezazketenak: esku, beso, begitarte. GAlm 1962, 61 (ap. DRA). v. tbn. Zerb GH 1931, 228 

(kalitxa). 

� (det.; H), kalitxa (Dv), garitx (Sal), garatxa (V-ger), karatxa, karatx (G-to-bet), karitx (AN-5vill), karexa 

(det.; H), kareixa (H det.), kalitx (AN-5vill, L, B, BN-baig; H (+ kh-)), kalitz (AN-5vill-ulz, B), karitta (AN-gip; 

A Apend), katxa. Ref.: A (garitx, garatxa, karatx, karitx, kalitz); Iz Ulz (kalitze). "Kalitxa, galle de chênes, 

verrue" Dv. "La galle s'appelle ainsi quand elle est sèche: verte et molle on la nomme au L kukusagarra" H. "Aza 

landare khalitxa dutenak hobe da bazterrerat utz daitezen" Ib. (ap. DRA). "Garitx (Sal), verrugón de árbol" A. 

"Karitx, verruga, cierta enfermedad de plantas, como nabos, berzas, maíces" Ib. "Karitta, verruga, agalla" (ANgip) 

SMuj EEs 1921, 94. "La enfermedad que produce bultos duros en el tubérculo del nabo" Iz Ulz. v. gargail. 

� Idiaren ulzera edo lasduren sendatzeko erremedioa. Hartarakotz har ezazue kalitx ungi ontuak eta 

idortuak [...]. Mong 592. Haritx kalitxak eta mirra guti bat trenpatua har araziko diozue idiari. Ib. 588. 

[Pagondoaren] katxak (karatxa, adakaitz). Or Eus 114. 

�2. "(V-ger), la bellota" A. 

�3. "(V-ger), el sacapón antiguo" A. 

- KALITXA-BELAR (SP; khalitx-belhar Hb ap. Lh; karatxo-belar G-to ap. A). "Pour les verrues" SP. "Planta 

que tiene hoja invierno y verano. Se emplea para curar verrugas" A. "Landare hunek [ainhara-belharrak] baditu 

bertze bi izen: kalitxa-belharra eta Xuberon zelidona. [...] Kalitxak, errez, sendatzen omen ditu landare hunek" 

Zerb GH 1931, 228. v. ENARA-BELAR. 

garitxadun (H), kalitxadun (kh- H), garixdun, garizdun, kalitxdun (kh- Urt, Hb ap. Lh), karexdun (Lar, H), 

karexadun (H), kareixadun (H). � Verrugoso. "Ova callosa, arroltze [...] khalitxdunak" Urt IV 82. 

"Verrugiento, verrugoso" Lar. "Verruqueux" H. � Garitxak ekentzeko garixduna elizara fan daila (Ae). A EY 


mende. 

458


IV 242. Garizdunari ziri orrek emoten ddakoz (V-och). "Se dan los juncos al averrugado". Ib. 240. 

garitxal. "Saltamontes (AN)" MEst Ezka 7 (ap. DRA). 

garitxatu (gare- H), kalitxatu (L-ain, B; Dv, H), karexatu (H), kaliztu (AN-5vill, B). Ref.: A (kalitxatu, 

kaliztu); Izeta BHizt2 (kaliztu). � "Se couvrir de verrues. On dit cela des choux et autres plantes que les insectes 

couvrent de sortes de verrues" Dv. "Devenir verruqueux en parlant des plantes" H. "Cubrirse un árbol de 

verrugones" A. "Llenarse de verrugas. Gure larraskako aritz guzi-guziek kaliztu zaizku" Izeta BHizt2. � 

Kalitxatzen bada arbia, eritasun horren kontra ez baita funtzesko sendagailurik. Gatxitegi Laborantza 99 (ap. 

DRA). 

garitxo. v. garitxa. 

garitxu. "(V-ger), vigueta movible sobre la carga del carro" A. 

garitxu, garitz. v. garitxa. 

garitza (V, G, AN ap. A; H), garitz. �1. Trigal. "Terre ensemencé de froment" H, que cita el ej. de Astar. 

"Aramu-bedarra, bedar me me mea, garitzekoa da (V-ger), [...] de los trigales" A. � Jesten bagera garitzetara. 

VMg 31. v. tbn. Añ MisE 149. Iñoren etxe, baso, lasto, garitza edo artatzaren bat erretan dabenak. Astar II 160. 

Donian-goizez gazte zoroak [...] / doaz garitzan [...] / batuten bedarrak. Azc PB 63. Garitzetan dardaiz dok 

argija. "La luz dardea los trigales". Laux AB 25. An beian ixillik, / garitz urretuak / [...] zelai orlegiak. Egieder 

Usk 14 (ap. DRA). �2. "Cantidad, montón, porción de trigo. Itxas-ontzi arek ekarri eban garitziak, ez eukan 

neurririk" Etxba Eib. v. garidi. � Orrill-lorilleko euritza / urte guzirako garitza. Ayerb EEs 1916, 227. 

gari-urun. v. galirin. 

garixdun, garizdun. v. garitxadun. 

garixoma. v. garizuma. 

garixti. v. garesti. 

gariza. "Caña (tallo) (L)" Arch (ap. DRA). 

garizima, -zoma. v. garizuma. 

garizti. v. garesti. 

garizto. "(V-gip), se dice del cerdo en cuyo tocino hay manchas producidas por el gario" A. 

garizuma (V-gip, G-azp, AN-gip-ulz-erro-burg-arce, L, B, BN-baig-ciz, Ae, Sal; SP, Urt IV 252, Ht VocGr 296, 

Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), gaizuma (G-nav, AN-larr-ulz, L-sar), garizoma (Sal; Dv (Sal)), 

garixoma (R), garizonba (Sal), garizima (V-m, G-nav, AN-gip-larr, B, S), garaizuma (AN-ulz), garazuma, 

garezuma, garezima (AN-ulz), garuzuma (AN-erro; H), garizma (AN-5vill, B, L-sar), gorexima (R), goroxima 

(R-uzt-is, S), goroxema, gorozema (S; Gèze), gorozuma (H), goroxuma (S; Chaho, Gèze, H), guarizuma (Urt I 

344). Ref.: A (garizuma, garizoma, garizima, garixoma, gorexima, goroxima, goroxuma, gorozema); Lrq 

/goos#ima/; Izeta BHizt (garizime); Iz ArOñ; Echaide Nav 71; Elexp Berg. � Cuaresma. "Garizumakoa, de 

carême. Garizumako barurak, les jeûnes du carême. Garizumaraz geroztik, depuis qu'on est venu au carême. 

Garizumakotz, pour le carême" SP. "Quinquagesima Dominica, garizuma aurreko igandea" Lar. 

"Quadragesimal, garizumako", "quaresmal, garizumako" Lar y Añ. "Garizumarako, en destination, en direction 

du carême. Garizumarako gare laster, nous arriverons bientôt au carême. Garizumarako utzazu hori, laissez cela 

pour le carême. Garizumako, qui est du carême. Garizumako egunak, les jours de carême" Dv. "Garizimea baiño 

luzeago (V-m), más largo que la cuaresma" A. "Gorozimako orzilaretan aragi-xateatik bagetan naz (R-uzt), me 

abstengo de comer carne los viernes de cuaresma" Ib. s.v. bagetu. "Garizuma baiño luzeago (V-ple-m)" A EY III 

269. "Garizuma bezain luze (Ae)" Ib. 269. "Garizime aizia hotza da. Garizime luzea da" Izeta BHizt. "Garizumia 

baiño luziaua ein jat gaurko atsaldia" Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. 


mende. 

459


Garizuma es la forma más antigua (ya en Dechepare) y la más general; hay gaizuma en JesBih (401), Jauretche 

(104), Bilintx (30) y Soroa (Gabon 20), gorozuma (+ -xuma), gorozema (+ -xema) en textos suletinos (en 

Inchauspe se documenta además un ej. de garozema (Hil 263) junto a gorozema (Hil 151)); gorexima en textos 

roncaleses; garaizuma en los guipuzcoanos Ubillos, Ochoa de Arin, J.B. Aguirre (AA III 531) --en estos dos 

últimos junto a garizuma--, e Iztueta (C 145); garizoma en CatLan (104, junto a garizuma), CatSal y Arbelbide 

(Erlis 136); garisima en ZBulda (21); garizima en CatB y unos sermones alto-navarros de Goldaraz (1833-1834) 

(ETZ 217, junto a garaizema (ETZ 217) y garizema (ETZ 207)), y Goñi. Tartas emplea una vez garizuma junto a 

numerosos ejs. de garazuma (Arima 83), garezuma (Arima 84) y, salvo errata, de garrezuma (Arima 57). En 

DFrec hay 14 ejs. de garizuma. � Gogo dizit garizuma denian / egiazki egiteko neure konfesionia. E 43. 

Garizumaren hurren astean. Harb e) 6r. Garizumaren lehenbizi igandearen ondokoa. EZ Eliç XXXVIII. 

Garizumaraiño kofesatu gabe. Ax 546 (V 350). Pazkoz urkagei duenak, garizumaren laburrez ditu penak. O Pr 

395. Garizumaren lehen egunian. Tt Onsa 40. Gartha, bijili, garizumak, / osoki tuk barurturen. Gç 215. 

Gorozümako lehen igantian. Bp II 41. Garizuma santuko baru egunetan. OA 153 (153 garaizuma). 

Garizumaren hastean. CatLav A 7v (V 6). Garizumaren bigarren igandeko irakur-aldia. Mb IArg I 235 (AA III 

577 garizumaren bigarren iganderako). Garizumeaen akabuko [astea]. Oe 154. Garizimako irugarren igandeko 

lezioa (Goñi, mediados s. XVIII). Eusk 1993, 75. Garaizumaren berrogei egunak. Ub 186. Penitentek [...] 

erabili dute [...] garizuma hainitz urthean. Dh 172. Garizumaan bulda bagarik [...]. Añ EL 2 138 (JJMg BasEsc 

243 garizumaan). [Sermoi bat] garizuma dan baña luziago. Iraola Kontu 31. Behar zuela egin Jesus Jaunak 

bezalako garizuma bat. Jnn SBi 85. Abadiak mutil-neskatillatxuari emoten deutsen Garizumako txartela legez. A 

BGuzur 154. Garizumako barikuak. Itz Azald 118. Iñaute eguna izan da gorexima egun baten bikain triste. Mdg 

137. Garizuma ainbat luze eta arrokerian. Auspoa 120-21-22, 418 (ap. ELok 55). Larogei eguneko garizuma 

igaroko lutekenak badira. Ag G 259. Barute-aurrean (garizuma-aurrean). A Ardi 96. Garizumaren adarra, / 

luzea baiña bearra. Or Eus 183. Ez esan garizumako pralleren bat ote naizen [...]. Guziok bear degu egiarekin 

ibilli. Munita 128. Garizuma aurretik, garizuma atzetik, garizuma beti bustia (AN-araq). Inza NaEsZarr 45. Aize 

otza, garizuma-aizia (AN-5vill). Ib. 1804. Garizumako euskal sermoiak. MEIG I 119. 

v. tbn. Mat 10. Volt 149. Ber Trat 123v. Cap 97. SP Phil 331. Arg DevB 129. Cb Eg II 197. CatLan 14. LE Doc 

voc. Mg CC 153. Astar II 243. CatLlo 50. CatLuz 20. JesBih 481. Gy 65. Dv LEd 33. Laph 51. Ud 37. Xe 191. 

Bv AsL 83. Arr May 197. Jnn SBi 105. Azc PB 268. Moc Damu 11. CatJauf 87. Goñi 38. KIkG 63. KIkV 78. 

ArgiDL 170. Barb Sup 7. Muj PAm 64. Ox 111. Lab EEguna 63. Akes Ipiñ 14. NEtx Antz 122. And AUzta 71. 

Etxba Ibilt 472. Goroxema: CatS 102. Ip in Onaind MEOE 456. Goroxüma: CatS 123. UskLi 22 (ap. DRA). 

Gorozüma: FPrS 15. CatOlo 84 (ap. DRA). 

� [Eliz Ama Santak] ipiñi zuan eguerriren aurretik beste garizuma bat, Jesusen jaiotzarako presta gindezen [...] 

deitzen zaio denbora oni abendua. AA III 454. � Aro txarraren ondotik iguzkia, garizumatik lekora pazko. JE 

Bur 120. 

- BAZKO(A) GARIZUMAKO (SP (-kotz), Dv (+ b. garizomako); b. garizuma VocB; b.-garisuma Sal ap. A; 

pazkoa g. Añ), GARIZUMA-BAZKO (g.-pasko V-arrig, B ap. A; gorexima b. R ap. A). Pascua de Resurrección. 

"Pascoa florida" Añ. "Bazkoa garizumakoak (Ahezkoan), Pâques fleuries ou Rameaux" Dv. � Gorputz saindua 

Bazko-garizumakoz errezibi dezagula. Mat 10. Irurgarrena komekatzea Bazkoa garizumakoan. Ber Doc 89r. 

Bazko garizumakoz. Ax 534 (V 343). Irugarrengoak agintzen du, Pazko Garaizumakoan komulgatzea. Ub 183 

(185 Garaizumako Bazkoa). Pazkoa Garizumakoan komekatzea. Añ CatAN 40 (El 9 bazkoa garizumakoan, 

CatUt 8 bazkua garizumekotan, CatLuz 19, Legaz 31 bazko garizumakoetan, CatB 48 bazko garizimakoetan, 

CatBus 26 pazkoa garizumakuetan, CatSal 49 bazkoa garizomakoetan, CatR 49 bazkua goreximakuetan, CatAe 

48 bazkoa garizumakoetan, Itz Azald 112 pasko garizumakoetan). Pazkua garaizumakotik asi ta [...]. Izt C 175. 

Pazkoa garizumeko egunez. Or SCruz 88. 

- GARIZUMA(KO)-DENBORA. Tiempo de cuaresma. � Garizuma denboran egun guziaz elizako debozinora 

ibiliko dira. Harb 432. Bulda onen bitartes jan leike okelia garisimako denpora gustian. ZBulda 39. Abendu, edo 

garizumako denporia. CrIc 170. Garizuma denporan [...] eznejakirik jan bozu. Añ EL 1 131. Giarrean ukuiturik 

Jainkoaren itzak Garizumako denboran. AA III 599 (v. tbn. 433 y 523). Goroxümako denboran. UskLiB 213. 

Milla bosteun eta ogeita emezortzigarren urteko garizuma denboran. Aran SIgn 98. 

- GARIZUMA TXIKI (G-bet). Cuaresma pequeña, adviento. 

garizumakari. "En temps du Carême" H s.v. kari. 

garizumalari. Figura en SP, con significado ilegible. 

gari-zuri. v. galzuri. 

garkarastatu (-kh- BN-lab ap. A; -kh- VocBN, H), garkaraztatu (-kh- Dv). � "Enfumer, s'enfumer, terme de 

cuisine" VocBN. "Donner goût de fumée à un mets" Dv. "1. contracter un goût de brûlé, en parlant de mets qui 


mende. 

460


au feu, s'attachent aux parois d'un pot, d'une casserole" H. "Requemarse, adquirir gusto a quemado. Esne hau 

garkharastatua da (BN-lab), esta leche tiene gusto a quemado" A. � (Uso fig.). � Gaitzak eta adinak 

kharmindu eta garkharastatu zutenetik, etxean ez kanpoan arbuio baizik ez zuen. Prop 1901, 46. 

garkarats (L, BN, S ap. Lh), gorkarats (-kh- BN ap. A). � "Olor y gusto a quemado" A. "Garkarats-usain (BNbaig), 

quemado, olor y gusto a quemado" Ib. "Crémé" Lh. 

garkeru. "(R-uzt), quemado, olor y gusto a quemado" A. 

garkerutu. "(R-uzt), requemarse una vianda" A. 

garki. � Ardientemente. v. KARREKIN (s.v. gar). � Eta garki othoizten zuen zioelarik: [...]. TB Mc 5, 23 (Dv 

minki). 

garkila. v. karkaila. 

garkin. "Flamígero, kargillea, garkiña" Lar. 

garkiñatu (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (garkiño); Lrq; Lh. � "Ezne hau garkiñaturik da (S), esta leche está 

requemada" A. "Contracter un mauvais goût de brûlé" Lrq. "Garkhiñatü (S; Foix), avoir goût de brûlé" Lh. 

garkiño. "(S), quemado, olor y gusto a quemado" A. 

garkirats. "(V-arr-oroz), olor y gusto a quemado" A. 

garko (-kh- Dv (BN), H). � "Nuque" Dv. v. 1 garondo. � [Burregoak] bi ukhaldi garkhoan, hori da lepho 

gibelean emanik. Prop 1902, 34. 

- GARKO-XILO (gharko-x. BN ap. A � Dv (BN); g.-txilo Lar Sup; -kh- Dv, H). "Cogote" Lar Sup. "Creux de 

la nuque" Dv. "Faussette de la nuque" Ib. v. GARKOTXA-XILO. 

garkola (BN-ciz-mix ap. A), garkora (-kh- BN ap. A; -kh- VocBN, Dv (BN), H). � Nuca. Cf. vEys: "Garkhora 

signifierait plutôt couronne de la tête, c.à.d. le sommet, le holl". v. 1 garondo. � Agertu zeneko Beñatek eman 

sekulako ukaldia garkolan. GAlm 1954, 47 (ap. DRA). Garkola ondoa beroturik ezarriko zaitala. Othoizlari 

1958, n.º 16, 166. 

garkor (Lar), karkor (Lar). � "Inflamable" Lar. 

garkora. v. garkola. 

garkotxa (-kh- Dv (BN-bard), H), garkotxe (S; Casve; -kh- Dv (S), Foix ap. Lh), garkotx (-kh- S; VocCB), 

garkotz(e), garkotxia (det.; -kh- H), karkotxi (BN-lab). Ref.: A (garkotxe, karkotxi); Lrq (garkhotx); Gte Erd 

211. � Nuca. "Eskuak garkotxean ezarri ditu (S)" Gte Erd 211. � Harrobiak jauzi egiten diola gizonari lepo 

gibelera eta garkotzetik sartzen zaiola gain-behera. HU Aurp 99. Joiten dudalarik bata buruan edo garkhotxean, 

bertzea bizkarrean. Prop 1902, 271. Ailandek khantian bere seme gehiena eta garkhotxian txipiena 

zankhargoska. GAlm 1931, 43. Ezarten zian buneta garkhotxialat (S). Herr 16-9-1959 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). 

- GARKOTXA-XILO (-kh- BN-bard ap. A � Dv; garkhotxe-zilho S ap. A). "Faussette de la nuque" Dv. v. 

GARKO-XILO. 

garlanda, garlanga. v. garganda. 

garlatz (Lar, VocCB, H), garlatx (Lar DVC, VocCB � Dv), garnatx (AN-ulz ap. Iz IzG). � "Acre, agrio, 

mordaz, fuerte" Lar. "Garnatxa, lo ácido, lo agrio (AN-ulz)" Iz IzG. v. garratz. 

garlaztasun. "Qualité de ce qui est âcre, aigre, acide, âpre au goût. Syn. garraz-, garrax-, gazigartasuna" H. 


mende. 

461


garlaztu. "Contracter un goûte âcre, brûlant, aigre, etc. Syn. garraz-, garrax-, gazigartzea" H. 

garle (SP � A, H), garrale (AN-5vill; SP, Lar, H), garralde (AN-5vill), garlea. Ref.: CEEN 1969, 227. � 

"Garlea, garralea, carreau, sorte de tonne. Garle bat sagarno, un carreau de cidre" SP. "Cubeto" Lar. "Sorte de 

vaisseau à vinaigre, carreau. Garle bat arno, un carreau de vin" H. "El mosto se echaba con cubos a una cuba 

larga y de circunferencias no muy grandes, fácil de transportar en un carro, llamada garralia o garraldia" CEEN 

1969, 227. � Sagar-mami guzia mama gorria biurturik [...] garleara [doa] [...] bertan irakin eta edari bizia 

egin dedin. Eston Iz 48. 

garlinga (V, G ap. A), gerlinga (G-bet ap. A). � "Carlinga, especie de cajón, fijo en el centro de la lancha en 

que se mete el mástil" A. 

garlopa (V, G, L, BN, S, R; SP, Lar, Añ, VocBN, H). Ref.: A; Urkia EEs 1930, 26; Lrq. � Garlopa. "Varlope, 

outil de menuisier" VocBN. "Zura landu ta leuntzeko tresnak" Urkia EEs 1930, 26. � Barrenia, gubija, zipilluba, 

garlopia ta zerria. Mg PAb 152. 

garlopari. "Acepillador" Lar. v. garlopatzaile. 

garlopatu (Lar, Añ, H). � "Garlopa [...] es voz bascongada y acepillar con ese instrumento decimos garlopatu, 

aunque el romance no diga 'garlopar'" Lar. "Acepillar" Añ. "Varloper, travailler du bois à la varlope" H. � Egin 

ezazu zuretzat kutxa bat zur garlopatuakin. Ur Gen 6, 14 

garlopatzaile. "Acepillador" Lar. v. garlopari. 

garlopatze. "Acepilladura" Lar. 

garloski (V-ger ap. A), gerloski (V-m ap. A). � "Cuerda que sostiene las sayas algo levantadas, para llevar 

cargas sin su estorbo" A. "Atadura de haces de trigo" Ib. 

garmazu. "Chevelure, crinière. Garmazua iharraustia, loc. fam. secouer la perruque à quelqu'un, le réprimander 

fort. Syn. kharbotza" H. 

1 garmendi (V?, L?, S; Lar, Gèze, H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � Volcán. "Ahumada en las atalayas, 

garmendia, keetea" Lar. v. sumendi. � Garmendia deitzen da sua botatzen duen mendia. Dv Dial 120 (Ur, Ip 

garmendi; It sutokari). Kalteak heldu bide dira lur ikhara eta garmendietarik. Ib. 120 (Ip, Ur garmendi). 

2 garmendi. "Sorte de pommme" SP. 

garmendian (Ae ap. A Apend). Cf. garbaindian. �1. Ya, para ahora. "Garmendian urbil da (Ae), onezkero 

urbil da" A Apend. �2. "Garmendian ori zen xardukitzen, hace poco" A Apend. 

garmendu. � Importancia, transcendencia. � Eri-handi batek, ezagutza edo burua nola daukan jakitea, 

garmendu andiko gauza da. FIr 183. 

garmin (V, G), garbin (V-m), karmin (L-sar). Ref.: A (garmin, garbin, karmin); Iz ArOñ. �1. "Olor y gusto a 

quemado. Parece que garkirats, garmin y garzunda no son lo mismo; el primero es amargura de un alimento 

requemado, el segundo es gusto agrio del mismo, el tercero es simplemente hedor de cosa requemada" A. 

"Garbin, quemado, olor y gusto a quemado que tienen a veces la leche y otros alimentos" Ib. "Garmíña dauko, 

tiene el gusto del humo y las llamas" Iz ArOñ. Azkue cita además erróneamente para esta acepción kharmin de 

VocBN, que corresponde a karmin (q.v.). v. garrusain, garzunda. �2. "Garmin, garmiña, lo más caliente de la 

llama" Iz ArOñ. 

- GARMIN-USAIN (V, G). Ref.: A; Iz ArOñ. "Quemado, olor y gusto a requemado" A. "Garmiñusaiña dauko" 

Iz ArOñ. 

- GARMIN-ZUNDA. Garbin-zunda figura en A, quien lo remite a garbin. 

garmindu (V-gip). � Adquirir olor o sabor a quemado (ref. a las comidas). "Esne au garminduik dago (V-gip)" 

Inza EsZarr 170. "Garminddu, garmínketan: el gusto u olor que las llamas y el humo pegan a la comida" Iz 


mende. 

462


ArOñ. 

garmixta. "Immortelle, plante, iraun-lore, garmixta" T-L. 

garmu (S). Ref.: A; Lh. (Prob. -u acentuada y nasal). � "Carbunclo, cierto tumor virulento y gangrenoso" A. 

"(S-saug), charbon (maladie)" Lh. 

garmutz (BN-mix, S ap. A), garmutx (S ap. Lh). � "Pelado en el pescuezo. Hoy, por ser tal la costumbre, se 

dice sólo de las mujeres" A. "Rasé de la tête (pour un enfant, fillette)" Lh. Cf. karmutza. 

garmuztu. "Garmuztü (S; Foix), tondre les cheveux aux femmes" Lh. 

garnata. v. karnata. 

garnatx. v. garlatz. 

garnatxa (R ap. A; Lar, Lcq 62), garnatx (G-nav ap. Ond Bac), garnaxa (H), karnaxa (S ap. Alth Bot 20). � 

"Garnacha, vino de Aragón hecho de uva que llaman garnacha" Lar. "Vitis vinifera, garnacha" Lcq 62. 

"Grenache" H. "Raisin violet, karnaxa" Alth Bot 20. 

garner. v. ganer. 

garnera (A), garnero, karnera (V-gip ap. Iz ArOñ), karnero (V-gip ap. A). � "Jaulón encima del hogar para 

curar queso, frutas, etc." A. "Karnéra bat, jaula para tener quesos en la cocina" Iz ArOñ. � Malatxa, garneroa, 

taloburnia. Izt C 224 (en una lista de herramientas de pastores). 

garnidura, guarnidura. �1. "Ohe guarnidura, garniture de lit" SP. �2. garnitura (Urt, Chaho, T-L), 

guarnitura (Urt). "Barbarica suppellex, aparaillu vel garnitura aberatsa" Urt III 264. "Choragus, [...] 

ornamendu, guarnitura, edergarri furnitzáillea" Ib. V 2. "Garniture" T-L. 

garnisari. "Garnisariak (S-saug), soldats logés chez l'habitant; garnissaires" Lh. 

garnisu, -sone. v. garnizio. 

garnitu (Urt II 175, Chaho), goarnitu (Lar), guarnitu (SP, Urt II 328, Lar). �1. Guarnecer, proveer, equipar; 

adornar. "Garnir" SP. "Guarnecer plazas, vestidos" Lar. � [Gure arima] memoriaz, borondatez, endelguiaz 

goarnitu. E 11. Iainkoak nahi du hek [majistratuak] dirén puisanzaz fornituak eta goarnituak. Lç ABC I 7r. Zure 

denda hain ongi garnitua eta probeditua merzeriaz. Volt 243 (181 goarnitu). Kapelua garnituak, xapelak, 

butaniak. "Bonnets garnis". Ib. 246. Begi xiloak ditu / izar bigez garnitu. O Po 32. Onziak eta lanpak olioz onsa 

garniturik. Tt Onsa 72. [Kuruxe bat] ornatia eta garnitia perlaz. Tt Arima 121. Dorre borthitz eta ungi goarnitu 

bat. Gç 54. Serafi eta Serübinez / paradüsia garnitü. Xarlem 159. Jentez eta münizionez / beikira garnitürik. Ib. 

984 (v. tbn. 1161). Mundu au garnitzen da / kalitate oroz / batzu fortunarekin / bertziak maluros. Bordel 143. 

Nola yakitatez garnitu burua. Gy 134. Itze-puntez garnitu lepokoa. Ib. 143. Delakotz pobretua [...] / ez derauku 

boltsa utzi garnitua. Ib. 25. Buket garnitu bat. ECocin 8. Burrastatzen da molde barne handi bat eta pasta 

horrekin garnitzen. Ib. 46 (v. tbn. 52). �2. Guarnecer, proteger. � Tresorak garni Jauna / beharra ükhenen 

düzü. / Jinkuak lagünzen ezpagütü / [...] galdiak gütüzü. Xarlem 845. 

garnizio, goarnizio (Lcc). �1. "Guarnición o jaez" Lcc. �2. garnizo(i)n, guarnisoin (SP), goarnizino, 

guarnizino, garnisone, garnisu [prob. -u acentuada y nasal]. Guarnición, tropa. � Garnizoinaren bandako 

kapitainagana. "Garnison". Lç Act 21, 31 (He kohorteko tribunari; v. tbn. 23, 27). Izigarria gazteluko garnizoin 

arraniatuaren gisa. Hm 121. Iauregi haren barnian balin bada garnisone on bat [...], munizione franko. Tt 

Onsa 64. Nun daukazu Durangoren / goarnizi[n]o eskargea? BBizk 30. Erregek gerletan baitu bortzehun milla 

gizon / leihorrez itsasoz eta hirietan garnizon (c. 1689). BertsZB 137. Zure garnisua oro / doblatü behar düzü. 

Xarlem 843. Behar tüzü garnisuak / hirietan ezari. Ib. 38. Guarniziñora lotuta ekartea. AB AmaE 268. 

garno (V-ple). "Genitales masculinos, en Lujua" Garate 6. a Cont BAP 1949, 358. 


mende. 

463


garno. v. grano. 

garnu. v. gernu. 

1 garo (V-gip, G-azp-goi-to; Lar, Añ (G), Lecl, Izt C 44, Lcq 177, Dv (G), H). Ref.: A; AEF 1927, 20; Iz To, 

UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg. � "Helecho, planta" Lar y Añ. "En Guipúzcoa le llaman garua [al helecho 

común]" Lcq 177. "Fougère" Dv. "Etxabola bat iru pago-adarrekin egiña eta garoz azpitik eta zoiez gañetik 

estalia, [...] cubierta de helechos por debajo" A. "En Eibar comunmente usamos su sinónimo iria. Garua, 

liburuetako pteris aquilina, Eibar-en iria" Etxba Eib. Cf. Echaide Orio 118: "Garo, helecho". v. iratze. � Tr. 

Documentado en la tradición guipuzcoana desde comienzos del s. XIX. En DFrec hay 4 ejs. � Ekarritzak [...] 

basotik garoa, ostoa, egurra. AA III 557 (v. tbn. 554). Otea eta zurikatxa eta garoak azitzen dirala ugari. Otag 

EE 1882c, 511. Andretxo igar zimur bat, garo legorra baño [...] zimurragoa. Ag G 365. Garoak gorritzen asiak 

dira. Lek EunD 12. Aize erasoak garotan ez dizutela esateko kalterik egingo. Munita 70. Garoetan neska sabel 

naro / zaurituen odola nigarrez. (Interpr?). Mde Po 31. Garo-biltzera joan ziran. Etxde JJ 216s (v. tbn. Salav 71 

garo biltzen, NEtx LBB 22 garoa biltzen). Garo ebaiten. And AUzta 65. Jeneralian ostegunian / oi zan garomarkatzia. 

Uzt Sas 79. Garotarako garaian. Ib. 81. Garuen billa [joan]. Ib. 81. 

v. tbn. Izt C 234. Apaol 63. Ldi BB 128. JMB ELG 69. Or Eus 99. TAg Uzt 291. EA OlBe 28. JAIraz Bizia 42. 

- GARA-MENDI. Monte de helechos. "Zu andi ta ni andi, guk egingo dugu Garamendi, vos grande y yo grande, 

nosotros haremos monte de helechos (V-arr)" A EY III 230. � Eskuialdeko garamendietara joanak ziran 

artaldeak. TAg Uzt 153 (v. tbn. 254). 

- GARA-SEGA. "Garoa ebakitzeko segea" Etxbe EEs 1931, 37. 

- GARO-BILTZAILE. Recolector de helechos. � Mendiko garo-biltzailleak. Mok 8. Kantua darie, lan 

bitartean, garo-biltzalleai. TAg Uzt 278. 

- GARO-IGITAI. "Faux à fougère" H. 

- GARO-LANDARE. Planta de helecho. � Mendietako garo landarea. Ag G 364. 

- GARO-LEKU. Campo de helechos. "Soroa; zelaie; garoleku (G-goi)" EAEL 67 (en respuesta a la pregunta 

'campo'). 

- GARO-META (V-gip, G-azp). Ref.: A Apend; Gketx Loiola (okerra); Elexp Berg. Montón de helechos, pira 

cónica hecha de helechos. "Mutikoak garo-metara ziarro piztua bota ta okerra sortu zan" Gketx Loiola. "Len 

basarri inguruan beti izaten zien garo-metak" Elexp Berg. � Zelaitxo baten, garometa andi batzuen urrean. Ag 

G 14 (v. tbn. 61). Sua parra-parra zabaldu zen [...] alboko garometetara. Etxde JJ 214. Garo-metakin 

betetzeraño / etxearen jira dana. Uzt Sas 80. 

- GARO-MORDOSKA. Montón de helecho. � Orduan ekartzen ziran / garo-mordoska obiak. Uzt Sas 80. 

- GARO-MOZTE. "La recolecta del helecho (G-goi)" AEF 1955, 71. 

- GARO-ORRI. Hoja de helecho. � Garo-orria [...] erdi-gorritu. Or Eus 247. 

- GARO-PILA. Montón de helecho. � Gurditarteetan, garopilletan [...] izkutatzen ziran. Or SCruz 79. 

- GARO-SAIL (V-gip, G-goi-to). Ref.: A; Elexp Berg. "Sitio en que se corta helecho" A. "Helechal. Len, piñuik 

etzanian, garo-saill haundixak zien basuan" Elexp Berg. v. gareban. � Garo salletan. Ag G 157. [Gaztaindiak 

galduta] garo-saillak etorriko dirala. Munita 64. 

- GARO-SARDE. "Fourche à fougère" H. � Nabarra, lardaia, gurtolak, garosardea. Izt C 232. 

- GARO-SOILGUNE. Claro de helecho. � Pago-tarteko / garo-soilgune batean. Or Eus 328. 

- GAROTARAKO ZAMA. "Garotarako zamea: garoa goitik bera lorrean gurdia dagon lekura inguratzeko zarba 

aundia" EEs 1931, 37. 

- GARO-USAIN. Olor a helecho (en sentido fig.). � Len euskal-usaia, garo-usaia zegoan emen. Ag G 194 (v. 

tbn. 47, 116). Gure mendiko euskerak darion garo usai mardula. Etxde AlosT 7. Larre-hizkuntza dena kalehizkuntza 

bihur dedin, hain maite dugun garo-usaina [...] zertxobait galtzea nahitaezkoa izango du. MIH 34. 

- GARO-ZAMA (V-gip ap. Iz UrrAnz). Carga de helecho. � Zeñek garo-zama aundiagoa bizkarrera jaso. Lek 

EunD 19. 

- GARO-ZUTZ. "Junto a los caseríos, piras cónicas o montones de helecho (garozutza o idimetia) (G-azp)" JMB 

AEF 1928, 15. v. GARO-META. 

2 garo (V; Añ (V), Mg PAbVoc). Ref.: A; Holmer ApuntV 24. �1. "Rocío, lluvia menudita" Añ. "Las gotas de 

rocío que quedan en las hojas de las plantas" Ib. (s.v. rocío) "Garua, humedad de las plantas tras el rocío" Mg 

PAbVoc. "Garo y ihintz, ihitz, iruntz, iñontz, etc., se diferencia en que garo indica propiamente 'el rocío de la 

mañana', al paso que las demás palabras denotan 'el relente'" A. "Garua, en Bermeo es el sirimiri, en Bedia es 

rocío, niebla en Chile y Perú y llovizna en la Argentina" Garate 6. a Cont BAP 1949, 358. � Goxeko garua. Azc 

in Ur PoBasc 285v. Lorak ekarri-barriak zireana euren ganeko garo-tantaak agiri eben. A Ezale 1897, 149a. 

Garoz ziran landak-ziar. "Por las veredas que bendice el rocío". Laux AB 49. � (Sentido fig.). � Garo bikain 

ganian izpiz lotu daiten / aren maitasunezko malko laztantsuba. "Entre sus cuentas preciosas". Laux BBa 62. �2. 


mende. 

464


"(V; msLond), mojado. Lurra garoa dago, la tierra está mojada" A. � Garbi dago zerua, egurats otzaro / lats 

ondoan izotza, belar dena garo. "La hierba está llena de rocío". Or Eus 360. 

3 garo (-rh- BN-baig ap. A; -rh- VocBN � Dv, H), gaho (H). � "Anse d'un instrument sonnant, comme cloche, 

clochette, sonnette" VocBN. "Gaho, anneau d'une clochette, dans lequel passe le collier qui la suspend au cou 

d'une bête" H. "Garho, anse d'une cloche ou d'une sonnette" Ib. "Asa de un instrumento sonante como campana, 

campanilla, o cortante como hazada, hacha, etc." A. 

4 garo (R ap. A). � "Vara, verga" A. v. tbn. VocNav. 

5 garo. "(BN), agujero de un instrumento por donde se mete el mango" A. 

6 garo. v. LO GARO. 

7 garo. "Sorte d'écrevisse de mer" Chaho � Lh. 

garo. v. 1 gara. 

garobetar. "Garobetarrak, nombre que daban los antiguos vascos a las deidades florestales y selváticas" 

Labayru Hist I 88 (ap. DRA). 

garoil (G-azp-goi-to ap. A). � "Septiembre" A. � Arantzazun, garoileko Andre Mariz oiukatzeko meza. A Ardi 

137. Garoilaren 7an. Ib. 9 (v. tbn. VII y 133). Bere epaia garoil edo agorraren 22an eman zuan. Eguzk RIEV 

1927, 433. 

garoin. v. garun. 

garoiska (G? ap. A; Lar, Izt C 44, Lcq 176, H, msLond sg. A), garroiska (Darric ap. DRA). � "Polypodio, 

planta" Lar. "Polipodio, helecho común" A. (La grafía -iska en Larramendi estará, probablemente, por -xka). Cf. 

garaiska. 

1 garondo (V, G, AN, L, BN, R; Aq 416, 534 y 1116 (G, AN)), garrondo (V-gip, G-to, AN, R-urz; Lar, Añ (G), 

VocCB, Dv, H), garando (V, Sal, R; SP), galondo (V-oroz, AN-larr), gahondo (BN), gahundo (BN-baig), 

gahando (BN-baig), garrando (R-vid), gorrondo (R-uzt), karrondo (Lar). Ref.: A (garondo, garando, 

garrondo, galondo, gahondo, gahando, gahundo); Bon; Iz R 394. � "Le derrière de la tête" SP. "Cogote" Lar y 

Añ. "Cerviguillo", "cerviz", "nuca" Lar. "Desnucar, lepatxokoa autsi, garrondoa zatitu" Ib. "Descogotar, pegarle 

a uno en el cogote, garrondoan jo" Ib. "Cogote, garondoa o garunen ondoa (G, AN)" Aq 416. "Occiput; c'est 

plutôt la nuque" Dv. "1. en général, la partie de l'époine dorsale qui tient au crâne. Syn. lephoa. 2. spécialement, 

et usuellement, nuque. [...] Garrondoan jo zuan ta ill" H. "[Bascuence] garando, [castellano] cocote" Mdg 162. 

Cf. VocNav: "Garondo, nuca (Burgui)". � Jende garhondo gogorrák eta bihotz eta beharri zirkonziditu gabeák. 

"Col roide". Lç Act 7, 51 (He, TB, Dv, IBk buru gogor, Ol, IBe lepagogor, Ker lepondo gogor). Hillantzekoa 

jarri zan. [...] beren edertasuna galdu eta begi biak garrondoraño sartu zitzaiozkan. Arr GB 69 (v. tbn. la misma 

expr. en ABar Goi 45). Iretargiari, garondoa [atzia] ikusteko leian. A BGuzur 156. [Uletxu] kiskur kirikolauak 

garondoan. Ag Kr 87. Txanoa garrondoruntz jetsiaz. Ag G 156 (v. tbn. 164). Zumardiko indianoen garondo 

gorri ta zilbor beteak. A Ardi 40. Ta urrenguan gezurra nola dakizutela itzegin / oietan pena duenik bada 

garronduari atzegin. Auspoa 123-24-25, 179 (ap. ELok 247). Yaten eutsozan begi, miin, garondo, mun eta 

masailtarteko aragia. "Cogote". Or Tormes 39 (v. tbn. 31, 23). Baldoki-gainak xorro arineko, buruari garondoa 

leunki harpetua. JE Ber 46. Eldu zun garrondotik [...] lepoa amorruz biurritu zion. Etxde AlosT 82 (v. tbn. JJ 

30). Garrondoa autsiko diozu [astakumeari]. Ol Ex 34, 20. Garrondotik uztartzen dira beiak. Garm EskL I 118. 

v. tbn. Ataño MLanak 9 (garrondo). Garaunak behar bezala hazi ez zitzaizkidalako (kopetaldean nahiz 

garrondoan ez dakit). MIH 399. � "Sombrero roncalés" (R-uzt). 

- GARRONDOKO SARNA. "Galga en el cogote, es una sarna, garrondoko sarna" Lar. 

- GARRONDOPE. (Con suf. local de declinación). � Begi biak garrondoperaño sartu zitzaiozkan. Arr GB (ed. 

1882), 71 (ap. DRA). 

- GARONDO(KO)-ZULO. "Garondoko-txulo (G-to), garondo-xilo (Sal, R-uzt), garondo-zilo (AN, L, BN), 

hueco junto a la nuca" A. "Gahundo-zilo (BN-baig), el cogote" Ib. "Gahuntxilo (BN-baig), nuca" Ib. 

"Garandozilo (Sal, R), el cogote" Ib. 


mende. 

465


2 garondo (G-to), gaondo (V-gip), gabondo (V-gip). Ref.: A (garondo); AEF 1927, 111; Iz ArOñ (gaóndo, 

gabondua). � "Parte superior del agujero de la pira de carbón. La parte inferior se llama bular" A. "(V-gip), a la 

cumbre [de la carbonera se le llama] gabondua" AEF 1927, 111. "Lado más alto (el lado del monte) de la 

carbonera o de su hoyo" Iz ArOñ. 

garondoko, garrondoko (G-to ap. Iz To; Izt), garandoko (Mg PAbVoc). � "Garandoko bat emon, dar un 

cogotazo o pescozón" Mg PAbVoc. "Cogotazo, pescozón" Izt. "Garrondoko bat eman, dar un golpe en la nuca" 

Iz To. 

garopaite (-attia AN-5vill), garopaita (AN-5vill), garapaita (G-azp). Ref.: A; CEEN 1969, 224. � "Corte de 

helecho, faena rústica" A. "El helecho (iratzia) sirve para hacer la cama de los ganados [...] se corta (garopattia, 

garopaitta) en el mes de octubre" CEEN 1969, 224. Cf. garo. 

garota (G-azp ap. Iz UrrAnz). � "Aurtengo laiatak, garotak, egurretak ein dittun, hemos hecho los trabajos de 

layar, acarrear los helechos, la leña, etc." Iz UrrAnz. 

garotegi. � Helechal. � Garotegi itzal eta maldatsu bat. Mok EEs 1923, 194. 

garoti (V-gip). � "Helechal (Elgóibar)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. 

garputs. "Pelambrera (L-sar)" Lacombe ms. (ap. DRA). 

garraasi. v. garrasi. 

garraburu. �1. "(V-ple) cabezas de trigo intactas en la operación de trillar" A. Cf. galburu. �2. "(V-ple), 

pienso, comida de ganado caballar" A. 

garrada (Lar, H), karrada (Lar). � "Llamarada" Lar. v. garraldi. 

garrafal. "Corazón de cabrito, cerezo de piedra, durazno, cereza costalera, garrafal, [...]. vasc. ginga anpulua 

(Lar) y también garrafala, de garra llama y falla, síncope de farfalla" Lcq 78. 

garrafla, karrafa (kh- Ht VocGr 335), karrofla (L-sar ap. EI 61). � "Bouteille" Ht VocGr. � Ekartzen 

dauzkigu gure basoak, ur freskoz bethe garrafla batekin. JE Ber 70. 

garrafoi (V, G, AN-sept), garrapoi (V-ger-m, G-azp-goi-to-bet), garrafoin (R-urz), garrafon (AN-arce), 

garripoi (G-goi), jarrapoi (G-azp), karrapoi (G-to), karrajon (AN-5vill). Ref.: EI 61; Elexp Berg. � Garrafón, 

garrafa. "Oiñ ezta ixa ardaua garrafoittan saltzen" Elexp Berg. Cf. Echaide Orio 321: "Garrapón, garrafón". � 

Esku-langille auek, garrafoi-saskiak eta bionboak ere egiten dituzte. Garm EskL I 136. 

garragar. v. garagar. 

garragarraka. � Revolcándose. v. GARAGARRA(K) IRABAZI s.v. garagar. � Katua eta umea erreta, 

gizonak prakak kiskalduta eta atzoa morokiltzan garra-garraka. EgutAr 30-1-1958 (ap. DRA). 

garraiagarri (Urt I 428, H). � "Aggerendus" Urt. "Portable, transportable, supportable" H. 

garraiakari. "Argentarius commeatus, diruz erosirikako probisioa vel bizitze garraiakaria" Urt II 290. 

garraiaki. "Annona, urthebatetako lur errenta, [...] bizi garraiákija" Urt II 115. 

garraialdi. "(L, BN, S) tournée de transport. Syn. thornu" Lh. 

garraian. v. GARRAIOAN. 

garraiarazi (Urt II 436), karreiaerazi. � Hacer acarrear, transportar. � Kharreia erazten zaie gauza arhin 


mende. 

466


zenbait lehenik. "On leur fait traîner". Arch Gram 145. 

garraiari (B, L), garraialari (Urt), karreiari (kh- S; kh- Lh), karreari. Ref.: Lrq /khaReiai/; Lander (ap. DRA); 

Izeta BHizt. � (El) que acarrea, transporta. "Baiulus, garraiatzaillea, garraialaria" Urt III 245. "(O), 

camionneur, charretier, voiturier" Lh. "1. camionneur. 2. porteur sur le dos" Lrq. "Garraiari, los que llevan el 

difunto." Izeta BHizt. v. garraiatzaile, karrater. � Ientainen egurra hurren, bana behar karreiari egurren. 

"Mais il le faut charrier". O Pr 266. Gure kharreariekin zaudezen [herritarrak]. Prop 1897, 141. Jaun aphezpikua 

eremanen zuten garraiariak [angarailan]. Prop 1907, 224. Idi garraiariak dire. Ib. 224. 

garraiatu (L-côte, B; SP, Urt I 19, Lar, H), karraiatu (L-ain, B, S; Lar, kh- Dv, H), karriatu (V-gip, G-azp; kh- 

Ht VocGr 413, VocS 144), garreiatu (H), garraitu, karreatu (V, G, S (kh-); SP (kh-), Lar, H (+ kh-)), karreiatu 

(S (+ kh-); kh- Ht VocGr 433, H). Ref.: A (garraiatu, karraiatu, karreatu); Lrq /khaReiace/; SM EiTec 150; 

Etxba Eib y Elexp Berg (karriau); Izeta BHizt. � Acarrear, transportar, llevar; llevar consigo. "Garraiatzea, 

charroyer" SP. "Ura kharreatzea, haurire aqua, puiser (Io 2, 9)" Ib. "Transporter", "rapporter" Ht VocGr. "1. 

charrier, voiturer ou porter une charge, n'importe la manière: Orgaz, gurdiz, bizkarrez garraiatzea, charroyer, 

porter à dos. Ibaiak zur, arraun eta bertze garraiatzen du: la rivière charrie bois, rames et d'autres objets. 2. 

entraîner après soi, à sa suite, occasioner. Eskumikua zeiñak baititu plaga hauk garraiatzen ondotik (EZ), 

l'excomunication qui amène ces calamités après soi" H. "Orbela, iria eta egurra, baserrixan urrindik karriau 

biar izaten dira" Etxba Eib. "Ori makiñiori karriatzen kontuz ibiltzen ezpazadie kantoi guztiak urratukotsazuez 

(detsazuez)" SM EiTec1 150. "Atzo bi burkara garo karriau giñuzen" Elexp Berg. Cf. VocS 144 nota: 

"Kharriatü, kharraiatu esateko, gaur karreiatu, kharreatü erabiltzen dugu eta frantsesez 'voiturer' ordez 

'transporter' esaten da". � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma garraiatu es propia de la 

tradición labortana y bajo-navarra: hay, con todo, karraiatu en Duhalde (180) y Jauretche (387); karreatu en 

Leiçarraga, CatLan (43), Lopez (AR 363), Laphitz (50), Etchamendi, J.B. Etchepare y Larzabal (Iru 90), y 

garreiatu en Joannateguy, Arbelbide (Bok 243; junto a garraiatu), Barbier y en un ej. de Prop (1891, 206). La 

forma más empleada en textos suletinos es karreiatu. Al Sur domina la var. karriatu, aunque hallamos karraiatu 

en un texto baztanés del s. XVIII, Lizarraga, Iturriaga y Labayen, y karreatu en Cardaberaz. En DFrec hay 6 ejs. 

de garraiatu, meridionales, y sendos de karreatu y karreiatu, septentrionales. � Ura kharreatu zuten 

zerbitzariék. Lç Io 2, 9 (Dv ekharri). Faltarik ere eztio Iongoikoak barkhatzen / bañan berekien ditu guztiak 

garraiatzen. EZ Man I 117 (v. tbn. 92). Apartadi hain gaitz perillosetik / zeñak baititu plaga hauk garraiatzen 

ondotik. Ib. 33. [Bekhatoreak] bere buruari garraiatzen dioen damua eta kaltea. Ax 263 (V 175). Ibaiek untzi 

handiak eta marxandiza aberatsak garraiatzen tuzte. SP Phil 242 (He 244 jasaten eta garraiatzen). Zure armak 

[...] karreia itzazu. Tt Onsa 25. Janhariaren eta edariaren sabelera sartzeko, garraiatzeko. ES 381. Bizitze 

gastatü hunen karga [...] kharreia dezan. Mst III 18, 2 (Ch garraia, Ip kharreia; Leon jasan). Khorpitz erorkor 

haur kharreiatzen dügüno. Mst I 22, 5 (Ip kharreiatzen; SP darabillaguino, Ch dakarkeguiño, Leon 

dakarkeguno). Arria eta karea karreatzen. Cb SIgn 10. Karraiatzea eta erematea bere anaia bertze astoen 

larruak tanatzera. (B, s. XVIII). BOEans 1372. Bere sorbalden gañean garraiatu nau. Mih 57. Bihotzean 

garraiatu / beti umiltasuna. Monho 106. Ezin gare-ale bat / karraiaturika. It Fab 54. Yendea othe diteke hura? 

Ez othe du zenbait aberek sabelean garraiatu? Hb Egia 46. Hek dire munduak! Nihor ez othe dute garraiatzen? 

Ez othe da hetan adimendudunik? Ib. 39 (refiriéndose a las estrellas). [Zaldiak] indarrik ez daka, / ezin karriatu 

du / karro bat kaka. Bil 42. Etxera karriatu / diruba ugari. JanEd I 90. Tabernaklea zen garrai ziteken aldare 

suerte bat bezala. Dithurbide Ixtorio Saindua 48 (ap. DRA). Behar zuen garreiatu gurutze dorphe bat mendi gain 

hartarat. Jnn SBi 6. Bihotzmin bat handia garraiatzen zuen aspaldian berekin. Arb Igand 136. Behar dugula 

bakotxak gure kurutzea garreiatu. Barb Sup 7. --Gurozue jentez bete daigun? [...] --Eta jentie ara, nok karriau? 

Kk Ab II 38. Lurra saskitraka bizkarrian garraiatzeko. Zub 51. Ikatz-karriatzeko [kamioia]. Alt LB 53. Arizan 

zen egur karrea-ta-karrea, labe ziloan sar-eta-sar. JEtchep 21. [Ijitoei] karriatzea gustatzen zaie / ezer dagoan 

lekutik. Basarri 113. 

v. tbn. Gç 76. Gy 201. Lap 50 (V 27). Zby RIEV 1908, 766. K(h)arreatu: Larrasquet Larraja RIEV 1935, 139 

(khareatu). GH 1922, 364. Kharreiatu: UskLiB 40. Etch 664. Arch Gram 73. Ip Hil 163. Abraham (ap. DRA). 

Karriatu: Munita 60. Etxde JJ 55. Anab Poli 121. And AUzta 44. Ibiñ Virgil 98. BasoM 170. Karraiatu: Lab 

EEguna 112. 

� Aguantar, soportar (el peso de algo). � [Baratze zain batek] uste zuen khuia hobeki izanen zela haitz 

adarrean, errexkiago garraiatuko zuelakotz haitzak. Hb Egia 30. [Eliza] pisuegia da gizonentzat, egin bide 

dorphegiak ditu, ezin altxatu edo garraiatua da. Ib. 152. 

� Soportar, aguantar (una enfermedad, una situación penosa, etc.), llevar (una vida). "Supporter, endurer, être 

chargé, affligé de: Eritasun, gaitz, ardura asko garraiatzea, supporter beaucoup de maladies, maux, soucis. Syn. 

iasaitea, egartzea" H. "Mozkorra karriau ezindda ikusi neban" Elexp Berg. � Miserableki bizi baitzira eta zure 

zekuria karreiatzen. Tt Onsa 15. Desditxatü izatia dolorereki kharreiatzen. Mst III 21, 3 (Ip kharreiatzen; SP 

eraman, Ch iasan). Desertian bizitze hersia eta praubia kharreiatü. Mst I 18, 2 (SP, Ch, Ip eraman). Eriek 

garraiatzen ixilik min tzarra. Hb Esk 6. 


mende.


� Contar, comunicar. � Ekhartzen dio berri franko: [...], direnak eta eztirenak garraiatzen derautza. Ax 358 (V 

237). --Zer egin behar dü zerbait medisenzia inzün dienak? --Eztü behar sinhetsi arinzki, ezetare berzetara 

kharreatü sekülan. CatLan 98. Karraiatus etxeko kontuak kanpora ta kanpokoak etxera (108). LE-Ir. Amak 

garraiatu zion senharrari zer gerthatu ziotzaion. Hb Egia 72. 

� Ganarse (la vida, el sustento). � [Bizitzea] bethiereko lanez eta eskez baizen garraiatzen ez dutelarik. Ch I 22, 

3. Oneski ta nihor behartu gabe bere bizia kharraiatzeko ahaletan ezartzerat bere buruak. Dh 72. 

� Convertir (en). � Azitzekó nórk bére húmeak, ez ainberze usteagátik bere ondasúnen heredero, nola 

karraiatzeagátik Jangoikoaren esklábo ta esklába. LE Matr2 82. 

� (Acompañado de ezagutza, 'mostrar agradecimiento, reconocimiento'). � Ene hunki eginer kharreia zenezan 

bethi zure ezagützia. Mst III 13, 3 (Ip esker ekhar). v. tbn. Mst XII y III 8, 3. 

� Llevar (una prenda de vestir). � Aphez arropa dute biek garraiatzen. Hb Esk 144. Eztezagun uste izan aski 

zaikula haren [Andre-dena Mariaren] medailaren eta arroparen garreiatzea. Jnn SBi 51. Koroa lehen erregek / 

ziteian karreatzen. Etcham 53. 

� (Con izen, fama... 'tener, llevar el nombre (de), tener fama (de)'). � Behiñere ez balu egiñ [...] / duen fama 

tzarra segur, ez zuken garraiatu. Gy 123. Odol hoberenetarik Darrigol ilkhia / garraiatzen du izen osoki handia. 

Hb Esk 113 (v. tbn. 65, 8). Damestoy izena dute garraiatzen. Ib. 152 (v. tbn. Hb Egia 56). Jakintsunaren 

aiphamena kharreatuz, ez othe niteke salba? Laph 129. Zorigaitz ni bekhatorosari zeren hain gaizki garreiatzen 

dudan fraidearen izena! Jnn SBi 118 (v. tbn. 158, 75). Badire [ur-arteak] [...] erregeren izena garraiatzen 

dutenak. Prop 1904, 183. 

� Guardar, llevar (un secreto). � Deusik haiñ pisurik nola sekretu bat / garraiatzea urrun da gaitz andreentzat. 

Gy 148. 

garraiatzaile (SP, Urt III 245, Lar, H), karraiazale, karriatzaile (V-gip ap. Etxba Eib), garraiazaile, 

karreatzaile (T-L), karreatzale, karreiazale (S ap. Lrq). � (El) que acarrea, transporta. "Berri garraiatzaille, 

conteur de nouvelles" SP. "Acarreador" Lar. "Trajinante " Ib. "Qui porte, supporte" H. "1. camionneur 

(rare). 2. (le plus souvent) porteur, à dos d'homme ou de toute autre manière" Lrq. "Transporteur" T-L. 

"Carretero, transportador. Fig. económico, aprovechado. Are karriatzallia, Aritxixotik Fundiziñora. // 

Txindurrixan antzera dana etxerako karriatzallia" Etxba Eib. v. garraiari. � Haren lekhaio, karga 

garraiatzaille. SP Phil 187. Predikazále / mundu guziarén / ta karraiazále / zeruráko jendearén. LE Kop 113. 

Khürütziaren kharreiazale. Ip Imit II 11, 1 (Mst kharreiazale). Kharreatzaileak ziren [...] izerdi uharretan. Elsb 

Fram 138. [Hilaren] garraiatzaileak. Lap 217 (V 97). Toki batetik bertzera joan nahi duenak eztu karrosarik ez 

zaldirik, ez eta ere garraiatzailerik. Prop 1894, 241s. [Aita misionest] fedearen garraiazaile. Prop 1897, 191. 

Sartü zen mandozain, armadako bizigarri karreiazale. Const 26. Murtutsen karreatzaileak. Lf Murtuts 22. Jesus 

erramu egunean bezala, ez haatik asto xuhaxkaño bat traka traka karreatzale, bainan oto-beribil animalea 

haren azpiko. SoEg Herr 15-5-1958, 1. Xahakoa undar hutsa emana, ikus azu karreatzalearen itxura eta imurra. 

Herr 30-10-1958, 4. 

garraiatze, karreiatze, karraitze. � Acarreo, transporte. v. garraio. � Zillegi ez diran saldu-erosi, gauzen 

karraitze, moldanz eta era bereko beste zenbait. Mb IArg I 117. Jesü-Krist, khrürütxiaren kharreiatzian imitatü 

[behar dügü]. Mst III 56, tit. 

garraiketa. v. garaiketa. 

garraintsia. v. garrantzi. 

garraintsia. v. garrantzi. 

1 garraio (L, B; SP, Urt I 98, Lar, H), karraio (G-to, AN-5vill; O-SP 222, Lar), karrio (V-gip), karreiu (kh- 

Chaho s.v. karraio). Ref.: A (garraio, karraio); Etxba Eib (karriua); Izeta BHizt; Etxabu Ond 114; Elexp Berg 

(karrio). � Tr. Documentado desde mediados del s. XVII tanto al Norte como al Sur; no se encuentran ejs. 

suletinos. Garraio es la forma propia sobre todo de los autores labortanos. Al Norte hay además kharraio en 

Oxobi, garreiu en Barbier, garreio en un ej. de Prop, y, además, karreian en Hiriart-Urruty, karrean en un ej. de 

Herria y karregun en Arradoy. Al Sur, donde no se atestigua hasta la segunda mitad del s. XIX, karraio es la 

forma más general en los textos (karrio en V. Moguel y S. Mitxelena). En DFrec hay 30 ejs., meridionales, de 

garraio. �1. Acarreo, transporte. "Charroi" SP. "(Todo le viene de) acarreo, guzia garraioz datorkio" Lar. 

"Trajin , acarreo de mercadurías, merkaderien karraioa" Ib. "Charroi, transport par voiture. Guzia garraioz 

dakhar, il fait tout porter par charroi" H. "Karrixu(a): acarreo. Siempre con énfasis" Etxabu Ond 114. "Millaka, 

txindurrixak, abixa batetik beste batera, eten bako karriua erebixen" Etxba Eib. "Ansolak eitteittu lasto karrio 

gehixenak" Elexp Berg. v. garraiatze. � Garraioaren gastuak. Ax 23 (V 13). Noizere baitzare xaluparekin edo 


mende. 

468


garraioarekin tarte hersi batean. INav 135 (Interpr?). Elefantak behar zuen [...] / gudurako behar diren tresnen 

garraioa egiñ. Gy 154. Laborari on denek arthatzen idiak, / garraio, iraultzetan, bethi yarrekiak. Hb Esk 230. 

Itzaina garraiotik ontzen da. Dv Lab 235. Zergak, garraioak, salerospenak. Isoard 43 (ap. DRA). Baionarat 

gatza, Baionatik Beskoitzeko labetarat lur-ikatza, kharraio itzulian hamar liberetaraino egiten ahal zuen. Ox 

194. 

�2. (Usado como posposición, tras tema nominal nudo). Acarreando, transportando. "Karraio ibilli (G-to, AN- 

5vill), acarrear" A. � Naparruatik ardo-karraio / itzai asko zan ikusi. Tx B II 112. Gauza-karraio / baldin 

baziña asiko [...]. Ib. 150. Gari-karraio gurdika dabil. Or Eus 332. Bi gizon beltz zebiltzan ur-karraio beetik 

gora. Anab Aprika 47. Arri-karraio ibiltzen zan. EgutTo (ap. DRA). � (Tras sust. en caso absoluto det.). � 

Indarra zekan arte / zikiña karraio, / [zaldiari] eragiten zioten / makiña bat saio. Bil 43. Asi zan mandoa etxea 

karraio. Anab Poli 118 (refiriéndose al transporte de una caravana). � (Tras gen.). � Gau eta egun gelditu gabe 

/ beti zerbaiten karraio. Tx B II 114. 

- GARRAIOAN (karrioan V-gip; garraian B; karrean H). Ref.: Gand Eusk 1956, 207; Izeta BHizt (garraian); 

Elexp Berg (karrio). Acarreando, transportando. "Karrean, au charroi. Harri karrean ari da, il fait le transport 

des pierres" H (ap. Lh). "Asi ziran tronkuak ekarten, karrioan, obra egiteko" Gand Eusk 1956, 207. "Egun 

garraian ibiliak gara" Izeta BHizt. "Piñu karriuan dihardue jota sua" Elexp Berg. � Goizeko izar, arako eguna 

dakartenak, illunabarreko arako gau-karraioan dabiltzanak. Lar SAgust 3. Itxi ibilteari beti karrioan. / Bearra 

egin zoli etxeko zoloan. VMg Peru alper ta Joane zintzo (ap. DRA; v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 38). 

[Auzoetarat] gauza karreian ari zirenak. HU Zez 168. Izpirituaren garreiuan lagunduko haut berehala! Barb 

Piar I 16. Bera dabil karrioan / bera bi bei ta gurdi. SMitx Aranz 81. Galdu du [...] bere moltsa diruketa handi 

batekin Baionatik Hazparnerako karrean. Herr 12-5-1960, 2. 

- GARRAION. Acarreando, transportando. "Garraion ebili, faire les charrois" Lh. "Karraion ibili, faire du 

charroi" Ib. � [Nola erle] gazteak bere mantenuaren eta bizikaien garraion kanpotik hari diren. Ax 35 (V 21). 

Bertzentzat lanean, karga garreion edo mandatu egiten. Prop 1891, 206. Zer nahi mariñel bazen bazterretan 

garraion ari zirenak. Lf Murtuts 1. Ez galda errexinolari karreun artzea, ez eta zaldiari kantatzea. Herr 2-8- 

1957 (ap. DRA). Hoteleko gizon bat lagun nuala maleta karraion. Anab Aprika 20s. Morroin gisa, Migel 

Landibar [...] behar zituen soineko eta oinetakoen karregun. "Porteur des vêtements et chaussures". Ardoy 

SFran 90. 

- GARRAIOZ. Acarreando, transportando. � Sukaldetik dendara pastel karraioz. Anab Poli 77. 

2 garraio (L-côte ap. A; H), karraio (L ap. Lh; SP, Urt Gram 21 � A, H). � "Karraio bakarra, passer 

solitarius" SP. "Passereau, karrajoa ou etxexoria" Urt Gram 21. "Moineau. [...] Syn. xoarrea, etxe-, orma-, 

parraxoria" H. "Gorrión" A. v. burrioi. � Iratzarririk argitzen / ditut gauak ohean / karraio bakharrak nola / 

hegatztegi gorean (Ps 101, 8). EZ Eliç 334 (Dv etxe-xori). Egon zaite zure bakhartasunean karraioa hegastegian 

[...] dagoen bezala. Ch IV 12, 1 (SP, Mst e Ip eliza (t)xori, Leon etxe-xori). Ez da egia bi garraio kornadu 

batean saltzen direla? "Duo passeres". He Mt 10, 29 (Lç parra-xori, TB murru-xori, HeH, Dv, Leon etxe-xori, 

Ur etxetxori). Gathua eta bi garraioak. "Les deux moineaux". Gy 310 (v. tbn. 310 y 311). 

- GARRAIO-PIKO. "Callistruthia, [...] karraiofikoa, etxe xori fikoa" Urt IV 80. 

garraioko. "(Bête de) somme" T-L (aunque DRA le atribuye la forma garrioko). 

garraisi. v. garrasi. 

garraiska (Lcq 132, A). � "Melisa, [...] torongil, [...] vasc. larania, toronjilla, garraiska (Lar)" Lcq 132. 

"(FSeg), cidronela" A. (Es probable que en Larramendi se trate de garraxka). � Garraiska txikitua ta kerinte 

belar arrunta. "Trita melisphylla". Ibiñ Virgil 108. 

- GARRAISKA-BELAR (Lar; garaiska-berar Izt C 44). "Cidronela, hierba" Lar. 

garraistu. v. garraztu. 

garraistu. v. garraztu. 

garraita, -te. v. garaite. 

garraite. v. garaite. 

garraitia. v. garaitia. 


mende. 

469


garraitontzi (-nz- Lar). � "Treno, treneo, trineo, es un carretón sin ruedas que se usa en el Norte con 

especialidad" Lar. 

garraitsu. � "Ardiente, vehemente" BeraLzM. � Ziltza garraitsuari gogor-egiteko ekandun sendo ta araztua 

bear da. "A tentaciones muy vehementes". Zink Crit 43. 

garraitu. v. garaitu; garraiatu. 

garraixi. v. garrasi. 

garraka. v. garaika. 

garraki. � Ardientemente. � Garraki erranen dugu orai bezela gero: / Biba Semenarioa, biba Larresoro! 

Arrazpi Larresoroko Semenarioa (ap. DRA). 

? garrakots. v. karraskots. 

garralde. v. garle. 

garraldi (Lar, Añ) gar aldi (H). � "Llamarada" Lar. "Incendio" Añ. � [Santuak] amorezko gar aldi biziagoak 

eman zituen. Beti arrobaturik, beti Jesusen Biotzean sarturik bizi zan. Cb Just 52s. Su-berriaren garraldiak 

esnatzean. Goen Y 1934, 183. 

garrale. v. garle. 

1 garrama (V-ger-m; Dgs-Lar 12), karrama (G; T-L), karrame (Lar, H). Ref.: A (garrama, karrama); Iz ArOñ, 

LinOñ 175. � "Despojar el lino de sus cabecitas, karramatu, y el instrumento, karramea" Lar. "Karramea, 

rastrillo" Lar DVC 203. "Carduza, garramia" Dgs-Lar 12. "Carda, instrumento de doce púas de hierro a lo más, 

que se usa para limpiar el lino" A. "Karrama, liñuari azia kentzeko orrazidun aulki luzea" P. Urkia EEs 1930, 25 

(v. tbn. EEs 1931, 37). "Carde" T-L. "La tabla con 3 ó 4 --a lo más 12-- púas de hierro para quitar la semilla del 

lino. Más flojo que erréstillu" Iz ArOñ. "Ateratako liñua lenengo "karramaan karramaatu" egiten zuten 

"gorgoria" kentzeko" Iz LinOñ 175. v. garraztelu. � Zegapotoa, karrama, galbaia, aspilla. Izt C 233. Liñoa 

orraztuteko dagoz ol lodi baten sartuta burdiñazko ortz luze batzuk eta onen izena da garramea. Ezale 1897, 

292a. 

2 garrama (V-arrig ap. A), karrama (V-m ap. Etxabu Ond). � "Ronquera" A. "Karrami(a): el estorbo o flema 

en la garganta" Etxabu Ond 114. 

garramari, karramari (T-L). "Cardeur" T-L. 

garramatatu. "(V-ple), enronquecerse" A. v. 2 garramatu, garramaztu. 

1 garramatu (V), karramatu (V-gip; Lar, H), garramaatu, karramaatu (V-gip). Ref.: A (garramatu, 

garramau); Iz ArOñ (karramaatu), LinOñ 175. � "Despojar el lino de sus cabecitas" Lar. "Cardar el lino" A. 

"Quitar la semilla al lino" Iz ArOñ. � [Lino] eskutadak dituguz / gero orraztuten, / ondo garramaduta. Mg PAb 

142s. [Linoa] garramauta, gabikotu biar da. Ib. 138. Orraztuten dabe liñua, garrama orretan, zeiñeri esaten 

iakon garramaatu. Ezale 1897, 292a. � karramatu (H). (Fig.). "S'enflammer en colère" H (que cita a Astar). � 

Irrituten zara, aserratuten zara, karramatuten zara eta leen adiskide zinianak zagoz aserraturik. Astar II 106. 

2 garramatu (-mau V-arr ap. A), karramatu (G ap. A). � "Enronquecerse" A. v. garramatatu. 

garramatze, garrameeta. � Acción de cardar el lino. � Gero dator garrameetia. Garramauta, gabikotu biar 

da. Mg PAb 138. 

garramaztu (V-ger-ple-m ap. A). �1. "Enronquecerse" A. "Garramaztuta gagozanean izerdi likiñetan egoten 

gara ta beingoan igaroten jaku odolaldia (V-ger), cuando estamos acatarrados [...]" Ib. s.v. odolaldi. v. 

garramatatu. 

�2. "Garramaztua (V-ger-ple-m), la ronquera" A. 


mende. 

470


garrameatz (V-m ap. A), gerrimeatz (V-m ap. A), kerremeatz (G ap. A), keremetz (G-azp ap. A). � "Cierta 

clase de castaña" A. 

garrameeta. v. garramatze. 

garramil (V-gip). � "Lenguas largas de llamas que se levantan en un incendio. Izúgarriko garrámillak eon dia 

or" Iz ArOñ. � [Sua] aixa zabaldu zan ba / inguru danian / laister zan garramilla / oiaren gañian. And Egun 

94. 

garramin. � Aurrak zazpigarren asterarte garramiñezko ta amorruzko egots arnas otsak baizik ez ditu egiten. 

EgutAr 3-7-1963 (ap. DRA, que traduce "chillido, berrido"). 

garramisto. v. karramisto. 

garramura (V-ger-m ap. A), garramora (Añ, H). �1. "Inclination, penchant" H, que cita el ej. de Añ. 

"Concupiscencia, deseo inmoderado" A. � Zure gorputz okerrari deungerako etxuntasuna, garramorea eta lera 

txarra galerazoteko. Añ EL 2 82. Atsegiñetan makurtzen gaituan lera orri, irrits edo garramura deritxogu. Eguzk 

LorIl 139 (ap. DRA). Biotz garramurak / ilduraz pozteko. Egieder UrreB 27. Batzuk aragirako daben 

garramurea lez. Erkiag BatB 66 (v. tbn. 148, 172). [Mutillaren] barruko garramura-aizea. Ib. 77. [Emakume 

merkeak] garramurra zolitua asetzeko. Ib. 136. [Arimak] bere baitan ditun izatezko joera ta garramura gaiztoen 

aurka. Onaind in Gazt MusIx 148. �2. "(V), celo, envidia" A. 

garranda. v. 6 garranga. 

garrandela. � Cinturón. � Buruan burrundela, gerrijan garrandela, iperdijan karrapizela. Ezale 1897, 272 (cf. 

la trad. de Azkue en Eusk 1926 (II), 21, comunicada por un hablante de Murélaga: "En la cabeza el zorongo, en 

la cintura cinturón, en el trasero agujeta con perlas"). 

garrando. v. 1 garondo. 

1 garranga (V-och-gip, G-goi-nav), karranga (V-gip-al), karranka (Lcc). Ref.: A (garranga, karranga); 

EAEL 225; Iz Als (izotzá), ArOñ. � "Carámbano", "helada o hielo" Lcc. "Canelón, carámbano de hielo" A. 

"Costra de hielo" Ib. Cf. VocNav: "Garrangla: carámbano de hielo que cuelga de un tejado (Améscoa)". En 

Laminoria (Alava) hay carranca 'hielo de los charcos'. � Biotzean labe goria ta buruan izoztea ta garranga 

dutenak. Zait Plat 83. 

2 garranga (SP, H, A), karranka, garanga (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Le chant de la poule. Oilloa garrangaz 

dago" SP � A. "Garangaia, garangaak: ruido, v.gr. de las gallinas" Iz ArOñ. Cf. 1 karranka. � Harturik [...] 

bi oilo eder batere karrankarik eginarazi gabe. Prop 1892, 281. [Oiloek] karranka zerbeit egin bailezakete. Ib. 

281. 

3 garranga (V-gip, G-goi, BN-baig, Sal ap. A; Aq 1091 (AN)), garrangla (B, Sal ap. A), karrankla (AN, Sal, 

R ap. A), garanga (AN ap. A). �1. "Burdiña-garranga (Sal), carlanga, collar con unas puntas de hierro de los 

perros" A. "Garanga, carlanca, collar de perro contra lobo" Ib. Cf. VocNav: "Garranga, carlanca o collar de púas 

de hierro que se les pone a los perros de ganado (Aoíz). En Roncal carrancla". � Garranga pare bat berriak. 

HerVal 142. � "Garranga (BN-ciz), collar en general" A. � [Txakur] guziek ermaten zien lepoan xoraldi bat 

itze anitzekin ta puntak kanpoko aldeala ta diaitzen zren karranklak. ZMoso 35. �2. (Aq 1306 (AN)), garanga 

(AN ap. A), garangla (T-L ap. DRA). "Horca de perros" Aq. "Horca de animales" A. �3. "Púas de hierro de la 

carda" A. �4. "Dentadura o filo dentado de la hoz (G-goi)" JMB At. 

4 garranga (V, G, AN-gip; H). Ref.: A; VocZeg 285; Iz To; Gte Erd 14. �1. Anzuelo. "Galla, pala del anzuelo" 

A. "Amorria garrangari itsatsi zio (AN-gip), [...] Juanitori garrangan amorraia itsatsi zio (AN-gip)" Gte Erd 

14. � Garranga (amua) beera, arraina gora. A Ardi 3. � Bekatu ura dala zauri bat beñere ongi sendatuko ez 

dana eta garranga bat betiko eriotzaren puzoia berekin duana; eta garranga au irinsi duana [...]. AA III 128. 

�2. "(G-azp), instrumento a modo de tenedor para coger peces en aguas de poca profundidad" A. 


mende. 

471


5 garranga (V-m-gip ap. A). � "8.º tuerca, extremidad de hierro en espiral del huso. [...] 12.º tornillo (Mg PAb)" 

A. � [Neure alaba eunliak] esan daizuzan euren izenak. [...]. Au, garrangia. Oneek, izunzak. Bestiok [...]. Mg 

PAb 140. Tapotziriantzekoak (sacacorcho) garrangaren (tornillo) erara antxika uretan. Bähr EEs 1922, 110. 

6 garranga (G-goi ap. A), garranda (V-ger ap. A Apend). � "Mella en medio de la oreja; es el más largo de los 

estigmas que hacen los pastores en la oreja de las ovejas" A. "Cierto estigma del ganado lanar en la oreja. Se le 

hace por debajo" A Apend. 

7 garranga (V-m ap. A). � "Papada, dobladillo de carne bajo la barbadilla" A. Cf. H: "Garranga, gorge", que 

cita a Lar, pero no se encuentra. v. 2 garrangila. 

garrangadun. � Dentado. "La hoz lleva púas o dientes en el filo, itai garranga dune" (G-goi) Arin AEF 1960, 

63. � Almenado � � [Erria] sudandarren erara egiña. Arkupe txiki [...] zerrenda luzeak, aien gañeko leio txiki 

zerrendak, etxe aurreko gain garrangadunak. Anab Aprika 93. 

garrangaka, karrankaka. � Cloqueando. � Oiloa karrankaka oihuka zen ari. Kaiet axeria (ap. DRA). 

garranga-ontzi (B ap. Gte Erd 104). � Exagerado, el que exagera al hablar. "Ahobero galanta da (G-azp, ANgip, 

BN-ciz), [...] garranga ontzi! (B)" Gte Erd 104. 

1 garrangari (L, BN, S ap. Lh; SP � A). � "Oillo garrangaria" figura en SP, sin trad. "Poule glousseuse" Lh. 

Cf. karrankari. 

2 garrangari. "(G-goi), cría de la trucha o truchuela" JMB At. 

1 garrangatu, karrankatu (Lcc). � "Agua congelada, ur karrankatua" Lcc. "Derretir lo helado, karrankatua 

derretidu" Ib. 

2 garrangatu. "(L, BN, S) glousser" Lh. 

3 garrangatu. "Salirle dientes a la guadaña al afilarla con martillo, de manera que rompe la hierba en vez de 

cortarla" Iz To. 

garrangatxo. "Garrancho, [...] es voz bascongada y síncope de garrangatxo, que significa punta, espigón que 

pica y hiere" Lar. 

garrangazi. "Arrexaque, garfio de tres puntas" Lar. "Fisga de pescar" Ib. 

1 garrangila. "Garrangilla: "1.º (Vc), esófago. 2.º (V-ple), laringe" A. 

2 garrangila. "Garrangilla (V-m), dobladillos de la carne" A. 

garrangira. "(V-arr), clase de castañas pequeña" A. 

garrangla. v. 3 garranga. 

garrangoi (V-oroz ap. A), garringoi (V-arr ap. A), garrigoi (V-ger ap. A), garriloi (-ill- V-m ap. A). � "Nuez 

redonda, dura, carnosa, difícil de ser descarnada" A. 

garranpa. v. karranpa. 

garransia. v. garrantzi. 

garrantxa. "La madera de una sola pieza con brazos, que se coloca en la pared, para colgar cestas, etc.; 

garrántxa bat" Iz R 307. 


mende. 

472


garrantz. "(BN-baig), parte rancia del tocino" A. Cf. garrantzio, kerra. 

garrantzatu. "(BN-arb), ranciarse" A. v. kerratu. 

garrantzi (V-gip, G-azp, S ap. Gte Erd 130), garransia (det.; Lar), garrantzia, garrantsia (det.; H), garraintsia. 

� "Importancia" Lar. "Momento, importancia", "monta, valor, estimación" Ib. "Orrek badu garrantzia (V-gip, 

G-azp), horrek badu garrantzirik (inportantzirik) (S)" Gte Erd 130. � Tr. A pesar de que figura ya en el dicc. de 

Larramendi, no se documenta en los textos hasta principios del s. XX, y a partir de mediados de dicho siglo se 

encuentra abundantemente en autores meridionales, en la forma garrantzi principalmente. Al Norte hay algún ej. 

aislado de garrantzia en E. Larre (in Xa Odol 13) y Lafitte. Hay garrantsia en un ej. de EEs (el primer 

testimonio), garrantsi en Villasante (Jaink 155, junto con garrantzi) y garraintsia en Mirande (HaurB 92), que 

emplea tbn. garrantzi (Pr 42). En DFrec hay 244 ejs. de garrantzi. � Oni dagokion garrantsia (importancia). 

EEs 1913, 162. Garrantzia edo inportantzia gutxitzen. Inza Azalp 136. Garrantzi andiko gauzaren bat. Otx 48 

(v. tbn. garrantzi handi en Zink Crit 6, Or Tormes 99, Eguzk GizAuz 38). Garrantzia or ez zegon. JAIraz Bizia 8. 

Senar-emazte arteko batasunaren garrantziaz. Etxde JJ 216. Garrantzi aundia du berri onek guretzat. Vill Jaink 

22. Gaurko jolasetan garrantzirik aundienetakoa duna zinea dala. MAtx Gazt 59. Festak garrantzi geiago izan 

zezaten. Salav 101. Garrantzi gabeko galderatxo bat. NEtx LBB 114. [Uskeri batzuk] garrantzi gutxikoak. 

Berron Kijote 112. [Bereizkuntza] guztiak pisu eta garrantzia berdina ez zutenez. MEIG VI 131 (IV 53 

garrantzi). 

v. tbn. JBDei 1919, 259. Goen Y 1934, 182. Bilbao IpuiB 268. Alzola Atalak 136. Ibiñ Virgil 22. 

- GARRANTZI(A) EMAN. Dar importancia. � Izkerari eztiote bear ainbat garrantzi eman. Ldi IL 168. Ez diot 

nik [...] garrantzirik eman. Txill Let 112. v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 153. Lab SuEm 181. � (Con 

determinantes). "Garrantzi gehiago ematen zion alde egiteari (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 130. � Baserritarrak 

ezeutsien garranzi andirik emoten arrantzalien ondamenari. Ag Kr 205. Garrantzi edo inportantzi 

geiago ezteutso emoten. Eguzk GizAuz 84 (v. tbn. 152). Nehork ez dezaien eman duten baino garrantzia 

handiagorik. Lf CEEN 1973, 130. v. tbn. Etxde JJ 49. Salav 51. Uzt Sas 275. 

- GARRANTZI(Z)KO. Importante. v. garrantzitsu. � Onen garrantzizko arazo onetan. Otx 53. Zein garrantziinportantzikoa 

dan. Munita 29. Jendearen esana garrantzikoena Isabela bezelakoentzako. Mde HaurB 41. Lan 

garrantzizkoak argitara eman. Mde Pr 259. Olako garrantziko gauza bat jakiñerazi egin bear. Etxde JJ 123 (v. 

tbn. 153). Ajolazko gauza, garrantzizkoa. MAtx Gazt 50. Badau zerbait geiago be, ta nere ustez garrantzizkoa. 

SM Zirik 6. En DFrec hay 68 ejs. 

garrantziki. � Sustancialmente (?). � Gañerontzezko on ta txarrak, gorputzaren aldarterakoak dira, ta gure 

izatekingoari ain garrantziki erazten etzaizkionak. Elizdo EEs 1929, 174. 

garrantzio. "(V-ger), mal gusto del tocino rancio" A. Cf. garrantz. 

garrantzitsu, garrantsitsu. � Importante. "Hauxe da lan onetan garrantzitsuena, inportanteena (G-azp-goi, 

AN-gip)" Gte Erd 130. v. GARRANTZI(Z)KO. � [Ministroak] idazki garrantzitsu zenbait irakurtzen diardute. 

Ldi IL 25. Orixe entzun gogo dizut: garrantzitsuena baita. Zait Sof 119. [Mundua ezta gizona] bezin ernagarri ta 

garrantsitsua. Vill Jaink 57. Zure bizitzako sasoirik ederrenean eta garrantzitsuenean sartu zera. MAtx Gazt 37 

(v. tbn. 90). Besterik baino garrantzitsuago delako. MEIG VIII 107. En DFrec hay 151 ejs. de garrantzitsu. v. 

tbn. Onaind in Gazt MusIx 145. Ibiñ Virgil 88. 

garrapel. "(V-m), especie de cereza guinda de pedúnculo largo" A. 

garrapo (V-gip ap. SM EiPáj), garrapu (V-oroz ap. A). � "Pica-troncos (pajarito)" A. "Agateador común 

(Certhia brachydactyla)" SM EiPáj. "Okila ta garrapuba, erderaz "picatronco" deritxon txorija da. Lenengo 

ixena bigarrena baño geiago erabilten da" Amilgain Euzk II 448 (ap. DRA). 

garrapoi. v. garrafoi. 

garrapuka (V ap. A; Añ). � "Andar a gatas, [...] (V) katamarka o garrapuka ibili" Añ. 

garrarazi, garrerazo (Lar). � "Afervorizar" Lar. 

garrasi (V-ger-m-gip, BN-baig; VocBN, Dv, H (s.v. garhasia)), karraxi (G-azp-goi-bet, AN-gip; H (s.v. 

garhasia)), garraxi (V-gip, G-nav), garhasi (O-SP 228, SP � A, H), garhaxi (H), garasi (Lar), karrasi (L, B; 


mende. 

473


Dv, H (s.v. garhasia)), garraisi (V-ger-ple-arr-m, G; FSeg ap. A), garraixi, garrazi (BN-arb-lab), karraixi (Gto), 

karraisi (AN-larr), garraasi, karraise (Dv (AN)), karresi (AN-5vill), karaxi (G-to), karrazi. Ref.: A 

(garrasi, garraisi, garrazi, karraisi, karrasi, karresi); Etxba Eib; Iz ArOñ (garráasi, garráaxi); Gte Erd 236. � 

Grito, chillido. "Garhasia, pleurs avec crierie et lamentation" O-SP 228 � SP. "Hozpinen garhasiak, éclats" SP. 

"Cri de détresse" VocBN. "Cri perçant" Dv. "1. clameur, cri déchirant. [...] Nigar garrasiak, pleurs accompagnés 

de hauts cris. [...] 2. par extens. roulement de tonnerre, mugissement de la tempête" H. "Algarabía. Bazan an gau 

artan, zaratia eta garrasixa, no faltaba allí, aquella noche, ruido y algarabía" Etxba Eib. "Aiek karraxiek egin 

zituen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 236. Sg. LE-Ir, hay garraxa en Lizarraga de Elcano (167, etc...). � Tr. 

Atestiguado por primera vez en Etcheberri de Ziburu (garhasi); al Norte no se vuelve a documentar hasta la 

segunda mitad del s. XIX. No se encuentra en textos suletinos. Los autores septentrionales emplean 

principalmente las formas con -a constitutiva (garrasia y karrasia); hay tbn. algún ej. aislado de garhasi. El 

primer testimonio meridional es de Mendiburu (karraisi). Las formas más documentadas al Sur (prácticamente 

en proporción similar, y muy por encima de las formas con -is- e -ix-), son garrasi, karraxi y garraxi, alternando 

en varios casos más de una variante en el mismo autor. En DFrec hay 13 ejs. de garrasi, 7 de karraxi, 6 de 

garraisi, 2 de garraxi y karrazi, y uno de garrazi. � Jendea du harrituren ozpiñen garhasiak. EZ Man I 79. 

[Jentilen] karraisi garratzak. Mb IArg II 288. Txakur amurratuak bezala, zanga edo karrasiya egingo dute. 

Echve Imit 90. [Piztien] garraxi tristeak. Lard 71. Deihadar, garrasi min. Dv LEd 220 (Cb Eg II 123 garraxi 

triste). Atera zan garrasi andi bat Ejipton. Ur Ex 12, 30 (Ker, BiblE garrasi; Urt deihadar, Dv marraska). 

Ango izkamilla ta / ango karraxiya. PE 102. Burdin xuri tronpeta luze baten garhasiak. Prop 1899, 207. Katuak 

egiten dituan lango garrasiakaz. Ag Kr 170. Irrintzinak ondarrerat [...] daukan irrizko karrasia. JE Bur 150. 

Belien garraxi latza. Ag G 3. Gau-egaztien karraxia. Zink Crit 31. Oihu-garrasia bat. Barb Leg 127. Karrasi 

lazgarria. Ib. 147 (24 karrasia min). Lotzen da garrasiarik saminenetan. Ib. 129 (v. tbn. Zub 38 y NEtx LBB 266 

garrasi samin). Oiuak eta garrasiak [eman]. Zub 102. [Urdearen] karraisia. Or Eus 136. Sapelatsaren garrasia. 

TAg Uzt 94. Jaurti zun karrasi estua. Ib. 39 (v. tbn. con jaurti en Etxde AlosT 87 karraxi). Bota nuen karrasi 

zirraragarri bat. Txill Let 105 (v. tbn. con bota en Etxde JJ 195 karraxi). Garrasia karats bat, emazte garrasia 

bat. JEtchep 116. Han kixkaildu zen, debruen garrasietan, eta elhe itsusia frango erranez. Ib. 22. [Txakurrak] jo 

baiño leen garrazi aundiak atera. And AUzta 103. [Txerriak] garrasi ikaragarriak ateratzen ditu. Ib. 107 (v. tbn. 

con atera en Anab Poli 47 karraxi). Adiarazten du errabiazko garhasia bat. Etcheb MGaric 178 (ap. DRA). 

Garrazi zorrotzez. NEtx LBB 26. Xaguaren antzeko garraxi biziak egiten dituzten [neskatxak]. Ib. 111. Putren 

karraxi soñuk (AN-gip). PPer FLV 1987, 193. Gero eta goragoko garraxiak eginaz. MIH 193. Horrenbesteko 

karraxi sarkorrik. MEIG II 90. Pixtiaren oinaze-garraxia. MEIG I 110. [Itsas-hegaztien] karraxiak. Ib. 186. 

v. tbn. Mg CO 157. Astar II X. Ur MarIl 21. AB AmaE 444. Akes Ipiñ 30. Iratz 162. Onaind in Gazt MusIx 153. 

Xa Odol 161. Karraxi: Aran SIgn 34. Ill Testim 9. Inzag RIEV 1923, 505. Inza Azalp 113. Muj PAm 48. Or Mi 

76. ABar Goi 59. Ldi UO 38. SMitx Aranz 215. Mde Pr 115. Txill Let 88. Gand Elorri 167. Basarri 107. Lab 

SuEm 214. Ibiñ Virgil 78. NEtx LBB 185. Lasa Poem 100. Garraxi: Arr May 57. Apaol 55. Ag AL 164. Enb 178. 

Echta Jos 280. Karrasi: Gand Elorri 17. Garraisi: Cb Eg II 187. Garraixi: Kk Ab II 166. Erkiag Arran 145. 

Garraasi: fB Olg 72. Garrazi: Kk Ab I 32. Altuna 106. Karraixi: Ldi UO 16. Erkiag Arran 35. Karrazi: Vill 

Jaink 37. Uzt LEG II 307. Garrasia: Laph 76. Jnn SBi 56. HU Aurp 207. Karrasia: Zerb Azk 98. 

� Garraxijaren-garraxiz eta diadarren-diadarrez. Otx 24. 

� (Como segundo miembro de exprs. como negar eta garrasi, oihu eta garrasi...). v. garrasika. � Egon oi dela 

aur gaisoa negar ta karraisi. Mb IArg I 107. Asi dira [...] oiu ta karrasi. Or Eus 148. Etzan asiko orru ta 

karraxi. Etxde AlosT 95. Oihu eta garraxi herriz-herri dabiltzan bazter nahastaileak. MEIG III 117. 

- GARRASIAN. Gritando. � Oihuz, karrasian gau eta egun bazterrak airean zauzkatenak. StPierre 23. 

- GARRASI BATEAN. Gritando, chillando; a todo gritar. v. garrasika. � Lurrean, lorrinka, larri, garrasi 

baten. AB AmaE 170. [Hogoi-ta-hamar aleman] zakur saingak iduriko karrasia batean sartzen dira, joka, 

ostikoka. StPierre 37. Bultzekada bat emoutso ezkerraz ta garrazi baten [...] bota dau. Kk Ab II 55. Sozialistak 

garraxi baten ibilli dira ta orain be garraxika diardue. Eguzk GizAuz 105. [Haur txar bat] oihu eginez garrasia 

batean. Ardoy SFran 218. 

- GARRASI-EGILE (T-L), GARASIGILE (-ille Lar). "Chillador" Lar. "Braillard, brailleur" T-L. 

- GARRASI EGIN (V, G ap. A Morf 738 (+ garraisi e.); garraxi e. V-gip, G-nav ap. Gte Erd 236; gailasi e. Varr 

ap. A Apend). Gritar, chillar. � [Zakurra] irrintzi edo garraxi egiñaz. Zab Gabon 49. [Epulonek] garrasi egin 

zion Lazarori errateko egarri aundiyan arkitzen zela (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 280. [Pekatariak] karraxi ta 

orroa egingo du. Urruz Zeruko argiya 100 (ap. DRA). Onek, beregana datorrelakoan, karraxi egiten du. Alz 

Burr 33. --[...] egin eban garraxi Bertoldinek. Otx 164 (v. tbn. 34). Garraxi dagi norbaitek. Zait Sof 49 (v. tbn. 

30). Andregai izandakoak garraisia egin zion: Urdea! Mde HaurB 41. --Zure semea da gero! --garraxi egin 

zion. NEtx Antz 148. --Nemesio! --egin zuan karraxi bere emazteak. Ugalde Iltz 20. Alperrik egin garrazi. BEnb 

NereA 153. v. tbn. Karraxi egin: Ir YKBiz 213. Etxde AlosT 74. 

� Obe gendukela, alegia, gutxiago karraxi ta geixeago lan. Ldi IL 58. 

� Sorgiñak ziralakoan, garrasi bat egiñ zuen. Arr May 52 (v. tbn. con egin en Apaol 114 garrasi; en Goñi 50, 

Izeta DirG 66 y Ugalde Iltz 25 karraxi; en Or Mi 24 garraxi). Gure Gaiarrek egin ditu garrasiak. Ib. 51 (v. tbn. 


mende. 

474


con egin en Azc PB 277 garraizi; en Ur PoBasc 309 garrasi). 

- GARRASIZ. Gritando, chillando. "Garhaxiz dago umea, l'enfant pousse des cris déchirants" H. "Yail zen 

bueltakan feria guziyan garráaxíz: anra ederra ta merkéee!" Iz Als (s.v. gizon). v. garrasika. � Erriko gaisoak 

erretzen ta karraisiz, aika ta ojuka zebilzan. Mb IArg I 83. Asi nintzan ni ere negarrez ta karraisiz. Mb OtGai I 

(ed. 1904), 44. Animak [...] arrabiaz ta garrasiz. Cb Eg II 205s. Ikaraturik asi zan garraasi ta diadarrez. JJMg 

BasEsc 54. [Gizona] negar eta garrasiz bertati da asten. AB AmaE 348. Haur saihera guzia hasiko zen oihuz, 

[...] karrasiaz. Elsb Fram VII. Negarrez ta garrasiz. A Ardi 9. Yuduak berriz karraxiz ari ziran: [...]. Ir YKBiz 

495. Karraxiz lagun diela eskatzen diote. "Le suplican a gritos". Or Eus 53. Kurlo-saldoa / [...] karraxiz / ba 

doa. Gazt MusIx 113. � Orroaz, irri karrasiaz, zintzurra mehetik ethentzerainokoan. JE Bur 150. 

garrasidun, karrasiadun. � Chillón. � Lo egile handia baitzen [...] ezartzen dio bere erloiari soinu airos bat, 

errepika karrasiadun bat. Egunaria 1897, 15 (ap. DRA). 

garrasika (V-gip), karraxika (V-gip, G-goi-bet), garraxika (V-gip), garraisika (V), garraixika, garra(i)siaka, 

garra(i)zika, karra(i)sika, karrasiaka, karraixika. Ref.: A (garraisika); Iz ArOñ (garráasika, garráaxika), 

UrrAnz (karraxika); Gte Erd 236. � Gritando; a gritos. v. GARRASI BATEAN, GARRASIZ. � Ugarasijua da 

uretan garrasika ta igeri ibilten dana. Mg PAb 182. [Gaizkinduna] garraxika [...] oi zegoan. Lard 388. [Ifernuko 

izpirituak] oihuka, izkirituka edo garrasiaka. Jnn SBi 121. Oiuka, deadarka, garrasika. Ag AL 12 (26 

garraxika). Garraxika ari diren burrioak. Or Mi 103. Oihu garrasiaka abiatzen zaio. Barb Leg 126. Garraxika 

laguntxoei. Ol Mt 11, 16 (Ur deadar egiñik, Ker deadarka, Lç, He, TB, Dv, Samper, SalabBN e Ip diversas 

exprs. con oihu). Ekin igelak garraxika eta karrakadaka. Otx 134. Bele-taldeak dabiltz garrasika. TAg Uzt 90. 

Garrasika dabiltz ume-taldeak. Ib. 99. Haur gaixoaren ama garrasiaka hasi zen. Zerb IxtS 57. Negargarraisiaka 

hasi. Mde HaurB 98. Garrasika esaten eudien ori. Akes Ipiñ 29. Garraisika [...] eskatzen. Osk Kurl 

63. Ni emen lagarik min-garrasika. Onaind in Gazt MusIx 151. Kanpoan herria garraxika. MIH 315. En DFrec 

hay 3 ejs. de garraisiaka y garrasika, y uno de garrasiaka, garraxika y karraxika. 

v. tbn. A Ardi 63. Zub 64. Karraxika: Ill Testim 9. Alz Bern 80. Muj PAm 48. Ldi BB 106. Or Mi 132. Ir YKBiz 

246. EA OlBe 97. JAIraz Bizia 65. Izeta DirG 29. Ugalde Iltz 21. Anab Aprika 31. Garraxika: Izt Po 62. Urruz 

Zer 135. Muj PAm 65. Lek EunD 28. Eguzk GizAuz 137. Zait Sof 20. Bilbao IpuiB 229. NEtx LBB 175. 

Garraixika: Erkiag Arran 143. Garrasiaka: Prop 1876-77, 139. Lf Murtuts 13. Garrazika: Altuna 93. Kk Ab II 

95. Herr 9-6-1960, 2. And AUzta 75. Garraizika: A BeinB 76. Karrasika: Iraola 132. TAg Uzt 242. Txill Let 35. 

Karrasiaka: Barb Sup 138. GH 1922, 158. Zerb Azk 107. Karraisika: Erkiag Arran 73. Karraixika: Kk Ab II 44. 

garrasitsu, karraxitsu. � Chillón. � Lorituak [...] oi zunez diardu [...] bere oiu zorrotz eta karraxitsuz. Etxde 

Itxas 102. 

garrasitu, garraizitu (T-L), garasitu (Lar), gailasitu (V-arr ap. A Apend). � "Chillar" Lar. "Glatir, pour l'aigle" 

T-L. v. GARRASI EGIN. � Erezi (kanta) bat garraizitu eban. Ezale 1897, 4b. 

garrasituka, garraisituka (V-arr ap. A). � "Gritando" A. v. garrasika. 

garrasizale, karraxizale. � Gritón, chillón. � Pillaka zetozen merkatari karraxizaleak, asto-gañean. Anab Don 

28. 

garraska. v. karraska. 

garraski. v. garrazki. 

garrasko. "(msLond), carrasco" A. 

garraskots. v. karraskots. 

garraso (B ap. Gte Erd 237). � Torcido (ref. a los pies). "Anka garrasoak ditu (B), (Charlotenak bezalakoak 

"ordu biak hamar gutxitan" ezarriak)" Gte Erd 237. 

garraspusta. v. karrapusta. 

garrasta. v. 1 garrazta. 


mende. 

475


garrastadui. v. garraztadui. 

garrastu. v. garraztu. 

garrato (B), garroto (B). � "Garratoa, garrotoa: ayuda al vecino. Herriak garrotoan ekarri du eskolako 

egurre" Izeta BHizt. 

garratoi. "Sólo a mi madre tengo oído, y mucho. Empleaba para manifestar su desagrado al enterarse de algo 

que estaba mal. Se asemeja a: 'Vaya, vaya'" Etxabu Ond 114. 

garratoin. v. arratoi. 

garrats. v. 1 garratz. 

garratsu. "Rencoroso" Darric (ap. DRA). 

garratx. v. 1 garratz. 

1 garratz (V, G, AN-larr, BN; Volt 46, Mic 3r, SP, Urt I 93, Lar, Dv, H), garratx (G, AN; Lar, Añ (AN), H), 

garrats. Ref.: A (garratz, garratx, sagar); Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos desde finales del s. XVI. Garratz es la forma general. Hay algunos ejs. de garrats en Pouvreau, 

Haraneder, Mihura, Larreguy (en todos ellos en menor proporción que garratz) y F. Jauregui; algún ej. de 

garratx en Etxaide y Zalduby, que por lo demás emplean garratz, y un ej. de karratz en Tartas (junto con 

garratz). Si no es errata, se documenta tbn. garrantz en J. Elizondo (EEs 1913, 141). En DFrec hay 30 ejs. de 

garratz, meridionales. �1. Agrio, ácido; amargo. "Aigre, âpre, [...]. Garratzagoa, plus aigre" SP. "Acido", 

"acerbo" Lar y Añ. "Agrio" Añ. "Arno garratza, vin âpre" Dv. "1. brûlant, âcre au goût. Eltzekari garratza, 

potage poivré. 2. tout ce qui donne au goût un sensation de piquant, aigre, âpre, acide et généralement, 

désagréable: Mingotz eta garratz dan osagarria, remède de goût aigre, amer, âpre, désagréable, mauvais (Mg)" 

H. "Garratxa, piquant, aigre, acide. Dim. de garratza. Arno garratxa, vin piquant. [...] Sagar garratxa, pomme 

acide" Ib. "Garratx (G), manzana muy agria" A s.v. sagar. "Eldubako sagarrak, beti garratzak" Etxba Eib. 

"Limoiak garratzak izaten die. Sagar batzuk garratzak eta beste batzuk gezak die" Elexp Berg. Cf. JFlor (R. 

Murga, Donostia 1894): "Garratzneurtari, acetímetro". � Tr. Documentado en autores meridionales desde 

Refranes y Sentencias. � Pero Garraça (1309); Don Domingo Periz Garraych (1320); Yenego Garraça (1330); 

Lope Garraça (1350); Martin de Garrayça (1366); Sarasgarraza e Otabarra (1394); Sancho Garras (1475). 

Arzam 249 y 250. Cf., en FGN, malaudia de la garraça, con el sentido, al parecer, de 'muermo'. � Atzerrian 

lurra garratz. "En patria extraña la tierra es agra". RS 9. Ango gusto samiñ garratzak. Cb Eg II 123. Edaaririk 

mingotz, garratz ta iguingarrijenak. Mg CO 290. v. tbn. CrIc 168. Beaztunaz nastauriko ardao garratz samiñaz. 

Añ EL 1 201. Mats garratz basatiak. AA III 356. Kipula garratzak. fB Ic III 274. v. tbn. Ur MarIl 106. 

Beazunarekin naastutako edari guztiz samin garrats bat. Jauregui 241 (v. tbn. edari garratz en Añ LoraS 125). 

Zeñen garratza dan kanpoko ogia. Zab Gabon 66. [Izango zara] garratza zelan ozpiña. AB AmaE III. Zein sagar 

garratz ezta azal onekoa izaten? A BGuzur 116. Osagarria bere izan arren garratza eta samina artuten da. Itz 

Azald 191. Tabako bedar garratz merkiena. Ag Kr 19. Edari garratzena / ozpiña da berez. Enb 198. Ardoxka 

garratz. Ldi IL 45. Alkohol garratza xurrupatzen. Mde HaurB 10. Sagardau garratz-samarra. Erkiag Arran 120. 

Makatz garratzekin egindako [ardoa]. Ibiñ Virgil 102. Urin garratz eta sapore iraunkordun [limoiak]. Ib. 85. Lur 

gazia [...], garratza deritzaguna alegia. Ib. 87. Landare onen egosia guztiz garratza duzu. Ib. 53n. Ene 

etsipenaren zapore garratza. Lasa Poem 62. Istorio honen izerdi garratza. MEIG I 173. � Nigar garratzak. Dh 

116. Zeinbat negar garratz! Zav Fab RIEV 1907, 531. Malko garratzak. Alz Ram 80 y Basarri 104. 

�2. (Lar, Añ). Aspero (ref. al tacto); duro, accidentado (ref. a una pendiente, camino, etc.). "Aspero" Lar. 

"Agrio, áspero" Lar y Añ. � Bere korpitza larrü gogor eta bilhazü garratz batez estalirik zian. Bp II 114. 

Geijago nekatutia bide garratz, aldatz baten, lau eta zelai baten baño. Astar II 242 (v. tbn. 21 y 47). Etsaien 

atzapar garratzetara erorten. Izt C 32. Aldats garratzean / igo ezinik dabil. AB AmaE 342. [Elorriaren] adar 

garratzak. Gand Elorri 143. Aitak bere esku garratzekin okertzen zituan [...] adaskak. Ib. 30. Jakearen besoaz, 

elastiku garratzagaz marruskatu [...] eban [arpegia]. Erkiag BatB 45. � Oxter-zuri ari garratzdunak. "Amaris 

intiba fibris". Ibiñ Virgil 72. 

� (Aplicado a sonidos). Fuerte, estridente, áspero, desagradable. � Jaiten dabela / asko tronpeta garratzik. 

Lazarraga (B) 1200v. Odeietaraño igaten diran [...] karraisi garratzak. Mb IArg II 288. [Bela beltzen] kantu 

garratzakin. Bv AsL 160. Atabal eta tronpeta soñu garratz. AB AmaE 447. Sutunpen otsa / mingotz garratza. Ib. 


mende. 

476


370. Trumoi garratz, gogor da ikaragarri. Ag AL 164. Mika zarren kurriska garratzak. Ib. 54. Iskanbillea ta 

deadar garratza. Ag Kr 38. Txilibitu garratz. "Rústico txistu agrio". Mok 8. Estul garratz ta siku. Altuna 76. 

Abots garratzaz. Ib. 44. Zaratak garratzaguak [...] egin ziran. Kk Ab II 88. --Petri! (Oiu garratz). I al-aiz, Petri? 

Lek EunD 50. Deadar garratza zegion [semeari]. TAg Uzt 264. Zerralla erdoiak [...] karraska garratz bat egin 

zun. Etxde AlosT 53. Aitak, abots garratzez [...]. NEtx Antz 149. Erre-soñu garratza. Anab Poli 16. Abots bat, 

barriz, ei-eukan garratzagoa! Bilbao IpuiB 84. [Trenaren] makiñearen deadar garratz luzea. Osk Kurl 112. Aots 

garratzagoak eta zakarragoak. Erkiag BatB 141. Negar ta negar [...] / aren dei garratza. NEtx LBB 218. 

Sutegiko kanta garratzaren nota trinkoak. MEIG IX 124 (en colab. con NEtx). 

� Egazti yaio balitz, miru gitxienez izango zana: beterrea bera, eztarri garrazduna, aiñenti utsa. "De garganta 

áspera". A EY II 116s. 

�3. (V-gip, L, BN; SP, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), garratx (Sal), karratz. Ref.: A (garratz, garratx); 

Etxba Eib. Duro, severo, estricto, rígido; amargo, triste, difícil. "Rude. [...] Guzietarik garratzena, le plus rude de 

tous" SP. "Austero" Lar. "Del dicho al hecho hay gran techo, esana da erraz ta egiña garratz" Ib. "Rude, sévère" 

Gèze. "Bizitze garratza, vie rude" Dv. "Begitharte garratza, visage sévère" Ib. "Negu garratza, hiver cruel" Ib. 

"Garratzetik mintzatu zaio, il lui a tenu un langage sévère" Dv. "Arpegi garratza, visage sévère. Punimendu 

garratza: châtiment rigoureux (EZ). [...]. Kontu garratzak bihurtzea, rendre des comptes rigoreux" H. � Tr. Bien 

documentado tanto al Norte como al Sur desde finales del s. XVI. Con el sentido de 'severo, estricto, rígido' lo 

emplean principalmente los autores septentrionales. � Atsekaba garratz asko. Lazarraga 1197r. Zuzpirioxe 

garrazpi. Ib. 1182r. Egia da latz ta garratz ta mergatz. "Aspera y agra". RS 518. [Iongoikoak] eztu behiñere 

ematen hain gaztigu garratza. EZ Man I 48 (v. tbn. gaztigu garratza en Harb 132, Mst I 16, 3, Lg II 219, Jaur 

110, Lf in Zait Plat XVII; tormenta garratza en SP Phil 500; punizione garratza en Brtc 171, Balad 116; süplizio 

garratz en UskLiB 39; tormentu garratz en Arr May 131; kastigu gogor garratza AB AmaE 437). [Tragazaren] 

zauriak baitire berzetarik garratzak. EZ Man I 110. Zure iustizia [...] da garratza. EZ Man II 102 (v. tbn. Ax 

137 (V 90), Bp II 15 y Jaur 192 justizia garratz). Egun koleratsua, [...] / handi eta garratza. EZ Eliç 315 

(referido al día del Juicio Final). Loriaren galtzea iduritzen zait dela garratz eta izigarri. Ax 577 (V 370). Liskar 

garratzak. Ib. 439 (V 287). Zauriz iuhiekirik / lanza zihite garratzaz. O Po 64s. O herioa, ala baita zure 

memoria [...] aspre, mingar, triste eta karratz. Tt Onsa 149. Lehenbiziko abiaduran ezti eta arin [...]. 

Akhabantzan hagitz pisu eta garratz. "In fine gravissimus". ES 180. Penitenzia garratz bat [egin]. Ch I 23, 4 (v. 

tbn. penitentzia garratz en Mst I 24, 4, AR 296, Dh 168, Jaur 162, Laph 32, Jnn SBi 94). [Jainkoaren] jujamendu 

hura garratza da. CatLav 66 (V 42; v. tbn. CatLan 50 y Dv LEd 200 jujamendu garratz). Nere min garratzena 

da: [...]. Lar Cor 300. Kontu hertsi eta garratz hartaz. He Gudu 126. Ermitauek baiño barur garratzagoak. Ib. 

38 (Brtc 102, MarIl 114, CatS 102 barur garratz). Pena garratz, rabia, tormentu andiak. Acto 172. Froga 

garratz. Mih 126. 

� (ss. XIX y XX). Zemaiz ta agiraka garratzez. Mg PAb 204. Jainkoaren manu garratzenen alderat. Dh 258. Ze 

latz eta garratz egingo yakan ango bizi modu aserrea. Añ EL 2 59. [Bengantza] garratza. Gy 176. Zilizio garratz 

bat. Laph 37. [San Iñaziok] bizitze garratz bat zeramala. Ib. 126. Mehatxürik garratzenak egin. CatS IV. 

Tentazio garratza. Bv AsL 187. Batalla garratz samiñetan. AB AmaE 185. [Lege] garratza da. Gure [...] 

jaiduren kontra doha. Lap 66 (V 34). Atsekabe garratz samiñaz. Inza Azalp 14. Egi garratzagoak ere esan 

beharra nintzake. Or SCruz 145 (v. tbn. egi(a) garratz en ABar Goi 42, Eguzk GizAuz 162, Etxde JJ 36, Izeta 

DirG 32, Arti MaldanB 193, MEIG IX 108). Sententzia bat garratza. Tx B I 42. Atsekabe garratz. Alz Ram 54. 

Nola bihurri negu garratzari? Zub 122. Behako garratzaz itzatu ninduen. JE Ber 35. Aginddu garratzak emon. 

Otx 147. Asarre samar [...] arpegi garratzaz. Ib. 56. Kezka garratzak ditu. ABar Goi 54. Egun onak izango 

dituzu bañan garratzak ere bai. JAIraz Bizia 99. Dotrina garratzak [moralari buruz]. Mde HaurB 28. Auzi 

garratz au [...] garbitu. Etxde JJ 125. [Asto-lasterren gixako] oitura gordin eta garratz auek. Ib. 170. 

Ondamendi garratza. Txill Let 100. Mariñelaren ogibide garratza. Anab Poli 43. Berri garratza: [...] Beorlegi 

[...] eriotzaren atzaparretan jausi da. Basarri 37. Une garratz eta larrietan. Vill Jaink 81. Lehen, Garizuma 

arras garratza zelarik [...]. Herr 18-2-1965, 4. Iritzien arteko gerla garratz-suminak. MIH 226. Naigabe garratz. 

MEIG III 96. 

v. tbn. Arg DevB 4. Tt Onsa 118. Cb Eg II 65. AR 445. fB Ic I app. 7. Astar II 43. Ur MarIl 28. Lard 179. Hb 

Egia 153. Ip Hil 208. Jnn SBi 93. FLV 1988, 284 (Larrainzar, 1905). Ag Kr 212. A Ardi 62. Kk Ab II 46. Enb 

101. TAg Uzt 48. NEtx Antz 111. BEnb NereA 166. Arti Tobera 280. Xa Odol 183. Uzt Sas 299. 

� Mingañ zoli garratzduna, baño biotz bigunaren jabe. Ag G 91. 

� (Aplicado a personas). Severo, rígido, estricto; agrio, arisco, huraño, desagradable. "Acre, agrio, mordaz, 

fuerte, garlatza, garratza. Es de genio acre, bortitz, portitz, garratza da" Lar. "Au moral, sévère, austère, rigide, 

rigoureux" H. "Fig. Displicente. Sin. mingatxa. [...] Uezaba garratzagaz lan eittia, infarnua, es un infierno 

trabajar con un patrono displicente" Etxba Eib. Cf. IC III 48: "Jaun Garraça que quiere decir tanto como 'señor 

agro', por ser muy feroz y determinado". � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde mediados del s. 

XVII. Con el matiz de 'severo, estricto, rígido' es más frecuente en autores septentrionales. � Bizi zaite guztien 

alderakotz eme eta manso baina zaren zeuretzat garratz eta bortitz. Hm 234. Zeren hain garratz eta hersi izan 

zen eta hain amolsu eta begitartetsu egin zen. SP Phil 183s (He 185 garratz; SP Phil 328 garrats). Agertuko 


mende. 

477


zarela iuie garratz haren aitziñean zeiñak [...] iuiatzen baitu [...] iustutaisunaren arabera. Ch I 24, 1 (Mst, Ip, 

Leon garratz; v. tbn. en contexto similar Lg I 377, Brtc 120, Monho 104, Jaur 175, Dv LEd 204, Laph 43, Lap 

245 (V 110) juje garratz). Baziekiten [Patrizio] [...] zeñ latza ta garratza zan. Cb Eg III 374. Etzaiteztela izan 

garratzak eta samiñak zeren emazteakin. AA I 589 (v. tbn. II 100). Penitent garratzenak. Dh 214. Jauna, badakit 

gizon garratza zarela. "Homo durus". Dv Mt 25, 24 (Lç, TB, EvL, SalabBN, Ip gogor, He, Ur (G), Ol, Or, Leon, 

Ker, IBk, IBe zorrotz). [Iñazio] batzuen alderat garratz, bertzen alderat urrikalmendutsu [zen]. Laph 231. 

[Apeza] garratza zela eta iziturik zauzkala oro. HU Aurp 109. Bere gorputzaren alderat garratz, hartu xedeetan 

egunetik egunera gogorrago. JE Ber 66. Kontrariyuak izanagatik / garratzak edo torpiak / [...] bentzitu ditu. Tx 

B I 169. Zure beldur izan naiz, gizon garratza zeralako. Ir YKBiz 368. Mendera ditu erio garratzak. "La cruel 

muerte". Or Eus 247. [Emakumearen] izakera zakarra, garratza, makurra. Etxde AlosT 21. [Aztertzaille estuari,] 

gizon garratzari zer esan? Erkiag BatB 189. Iparraldeko ugolde arek [...] Erromatarren Inperioa estali zuanean. 

[...]. Iparraldeko jende garratz aiek [...]. Vill Jaink 182. Izan zitezte goxo eta alegera [...]. Ez urrunt bekatoros 

gaixoak sobera garratz agertuz. Ardoy SFran 297. [Ertora zen] eginbidetsua eta bere ikasleentzat garratza. Xa 

Odol 26. Karratza beti latza, eta asarrea bekain beltza (AN-larr). Inza NaEsZarr 452. � Universua aundia da 

bai, [...] baiña baita garratz, eskerga ta biotz-gabea ere. Vill Jaink 119. 

� (Ref. a 'palabras, frases, insultos...'). � Tr. Salvo el de Zubiri, el resto de los ejs. son meridionales. � Ez [...] 

berba minduko dabenik esan, [...] berba astun ta garratz. Mg PAb 154. [Pekatu egin darue] alkar gogortasunaz 

trataubaz, berba garratzak esanaz. CrIc 70 (v. tbn. b. garratzak en Ur MarIl 10, SM Zirik 48). Itz garratzak eta 

modu gaiztoak. AA I 622 (v. tbn. hitz garratz en Arr GB 105, Zub 23). Berbarik gogor, garratz eta 

lotsabageenak [...] esateko. Astar II 104. Atarako eutsozala / bertsoak garratzak. EusJok II 101. Esakerarik 

garratzenez iraindu. Ag G 277. Ez zadan itz garratzik. "No tenga yo palabras ásperas". Or BM 122. Arao 

garratzez [...] zirikatu. Zait Sof 133. v. tbn. Etxde JJ 242. Esakera garratzez. Erkiag BatB 142. Hitz garratz 

bezain sonatuek diotenez, [...]. MEIG VIII 65. � Itz gozo-garratzetan. Ag Kr 171. 

� (Ref. al dolor). � Arantzea barrurago sartu [eban]. Orduban, min garratza igarri eban. Altuna 37. Geruago 

garratzagua zan miña. Ib. 37. 

�4. (V-ger-arr-gip), garratx. Ref.: A Apend; Iz ArOñ. (Uso adv.). Con brío, con energía; con aspereza, con 

acritud. "Garratz bear egin, trabajar con brío" A Apend. "Eurixa garratz da: llueve torrencialmente" Iz ArOñ. � 

Batzuek arinki iujeatzen dute, berak ez garratz baina bai urguillu izanez. SP Phil 343 (He 345 garrats). 

Gordetia gogor eta garratz Jaungoikoaren amaren sorrera garbiya. Ur BulaAl 9. [Zakurrak] ari ziran [zaunka] 

geroago eta garratzago. Apaol 70. Ozpiña baño garratzago edozeñi agiraka. Ag G 316. [Gizon] zitala: beti oker 

dabill, beti garratz. Ib. 332. [Txakurrak] ausika dabilz garratz. Kk Ab I 96. [Epaikarijaren] itaunetara garratz 

ukatzen eban. Ib. 45. Irabazte arazoetan garratz abijau zan. Ib. 76. [Itz egin eban] gogor ta garratz. Altuna 98. 

Asi ziran tutian garratz. Kk Ab II 50. Atso bijeri garratz esan geutsen: Ixil! Enb 178. Luzaro ta garratz erausi 

ostian. Otx 24. Obe da garratz azi ta ez bera. Garratz ta latz azi danak eragozpenari gogor egiten badaki. ABar 

Goi 59. --Zer da au? --galdegiten dio [...] garratx. Etxde JJ 19 (224 garratz). Lanari garratz oratu jako. Gand 

Elorri 57. � Itz oek garratz-antzean jaulki bitartean [...] erantzunari itxogin ere gabe [...]. TAg Uzt 196s. 

Garratz asko deadar egin du. NEtx LBB 171. 

�5. (V-gip). Ref.: Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155; Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Guapo, en Oñate y 

Aramayona" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. "Se usa para calificar de grande y hermoso una persona o cosa, y 

en todo caso en sentido ponderativo. Famelixa garratza azi dau, bera bakarrik irabazten izan arren, ha criado 

una familia bien grande [...]. Zazpi edo zortzi sapaiko etxe garratza jaso dabe Indianukua zan lekuan, han 

levantado una enorme casa [...]" Etxba Eib. "Garratza (idi): buey fuerte" Iz ArOñ. "Gizon garratza, hombre 

fuerte" Ib. "Fuerte, robusto. Hirurogei urte euki arren, gizon garratza dago" Elexp Berg. 

�6. (Añ, H), garratx (Lar, Añ). (Uso sust.). "Rabanillo en el vino, garra, garratxa" Lar. "Verde en el vino" Lar 

y Añ. � Kausitzen dugu zure baithan / eztia garratzarekiñ. Gç 89. Zer daukat nik? [...] Penak, ta latzak eta 

garratzak. Cb Eg II 92. [Bi gauza horiek] ezartzen ditu guri adiarazteko, penitentzia ta garratza berenaz 

datxeikola giristino izateari. Dh 208. [Guenak] garratz gozo bat artu dagijan artian. "Hasta que tome un agrete 

agradable". Ur Dial 84 (Dv garratz iduri; It gazi antz, Ip mingatz). Legundu bear gaitue, garratza ta miña 

kendu. JBDei 1919, 365. Neure urdallau / "asidos" bete-betea / garratza dauken gauza gustiak / daukodaz 

galerazota. Enb 126. Biziaren garratzari begiratu. Etxde JJ 58. Biziaren garratza: biarra. SM Zirik 11. � O 

errespuestaren garratza! Cb Eg II 116 (Dv LEd 208 ihardespen garratza). Laugarren dolorea, / penaren 

garratza / aditu zuenean [...]. Xe 157. � (Quím.). Acido. � Posporo-garratzak. GJaur Kimia 118. Bitanoiko 

garratza ozpin [...] bera yatzu. Ib. 217. Garratz koipetsuak. Ib. 218. � garratx (L, BN, S ap. A; Dv). "Pastille de 

menthe" Dv. � "Garratx (BN-ciz), licor que se toma en ayunas" A. 

- GARRATZ-GUSTO (V-gip). "Acidez, mal gusto de boca. Juan dan egunetan, garratz gustua daukat eten 

barik" Elexp Berg. 

- GARRATZIK. Con aspereza. � Zetako da etortea [...]? / --dino Peruk garratzik / bota ta biraoa. Azc PB 88 

(en Ur PoBasc 454 aserrez). 

- GARRATZ IPINI. Apurar, poner en un apuro. � Seireun Dominikanuk / bein estu ta garratz / imiñi zituezan / 

amabi milla baltz. Azc in Ur PoBasc 523. 


mende. 

478


2 garratz (S; H, Foix ap. Lh), garratx (BN, S, R), garatz (H), garatx (H). Ref.: Alth Bot 17; A (garratz, 

garratx); Lh (garratz, garratx); A Apend (garratx). � "Petit houx. Syn. erkhalatxa" H. "Agracejo (Bot.)" A. 

"Arbustillo que crece entre bojes. (¿Será el agracejo?)" A Apend. "Petit houx, épine-vinette (bot.)" Lh. Cf. 

VocNav: "Garracha, planta espinosa, con fruto en forma de perlas encarnadas [...] (Ochagavía)". v. garatzaina. 

garratzagotu. � Hacer(se) más severo. � Trapistek, erregla saindua garratzagoturik, bazter guziak bethe 

zituzten komentuz. Othoizlari 1960, n.º 23, 287. 

garratzarazi. "Asperare facere" Urt II 425. 

garratzera (Lar, Añ, H). � "Carraspera" Lar. "Mal de gorge, qui empèche d'avaler et obligue à tousser 

fréquemment" H. v. garrazpera. 

garratz-min. �1. Amargo. � Letxuga [...] garratz-minakaz nasturik. Añ LoraS 58. Frutu garratz-min au. Ib. 

89. [Sendagarri] garratz-minak. Ib. 105. �2. + garrazmin. Amargura, desazón. � Atsekaba, garrazmin ta 

penarik krubelenak. Añ EL 1 50 (66 garrazmin, 145 y 168 garratz-min). Bizitza onek dakartzan nekepen, garratzmin 

[...] ta atsekaba andiak. Añ LoraS 124 (v. tbn. NekeA 242 garratz-min). 

garrauts. � Pólvora. � Garrautsak (pólvora) su artu ta erre. Ag G 344 (v. tbn. 345). 

garraxi, garrazi. v. garrasi. 

garraxko. "Acidulus, mintxóa, [...] garratxkóa, [...] ur garraxkoa" Urt I 100. 

garraxtasun. v. garraztasun. 

garraxtasun. v. garraztasun. 

garrazgarri, garratxgarri (Darric ap. DRA). � "Amargo, doloroso" DRA. 

garrazka. "(V-m), algo agrio" A. 

garrazkatu. � Aclarar la garganta. � Eztarria garrazkatuz. TAg GaGo 15. Arnas batean edari gozoa edanik, 

ozenki garrazkatzen zuen eztarri lazkartua. TAg Uzt 83. 

garrazkera. "Austeridad" Lar. v. garraztasun. 

garrazkeria (Lar, Dv � A). � Aspereza; palabra, frase o expresión desagradable, dura, hiriente. "Aspereza" 

Lar. "Acte de sévérité excessive" Dv. � Erderazko garrazkerian (esaten Padrenuestro). Ulib (ap. DRA). 

Kontzek garrazkeriaren bat esan al din? A Ortzuri 120. Garrazkeri andiren batzuk ez esatearren. Ag Kr 186. 

Ezin zan erritik erten garrazkeri batzuk zalduntxoai bota gabe. Ag G 167 (v. tbn. 287). Marxen garrazkeriak 

txarresten ditu. [...] materialismo zarpallak [...] iguin emoten dautso. Eguzk GizAuz 78. Nork esan dizu baña 

beretzat garrazkeririk detanik? Etxde AlosT 33. Biziaren garrazkeriak [maitasunaz eztitu]. Etxde JJ 39. v. tbn. 

Ayerb EEs 1914, 38. A Ardi 84. � Obra hortan kausi ditazken garrazkeriak [...] pasart bortitz eta gogorrak. Lf 

ELit 157. � Mortificación, penitencia. � Andre Mari guziz santubagatik nork bere gorputzari larunbat 

bakoitzean garrazkeriren bat egin. Elizondo KristPE 12 (ap. DRA). 

garrazki (V-gip, BN, S ap. A; Urt I 94, Lar, VocBN, Dv, H), garratzki, garraski, garratski (SP, sin trad.), 

karrazki. � Severamente, con rigor y dureza; con aspereza, con acritud. "Agriamente", "asperamente", 

"austeramente" Lar. "Desabridamente" Ib. "Hablole con acrimonía, hitzegin zion [...] garrazki, garrazkiro" Ib. 

"Garrazki, garrazkiro, ne se prend qu'au moral: aigrement, sévèrement, durement, rigoureusement" H. � Tr. 

Documentado desde principios del s. XVII en autores septentrionales. Al Sur lo encontramos en Cardaberaz, 

Arrue y algunos pocos autores del s. XX. Garrazki es la forma más documentada. Emplean garratzki Etcheberri 

de Ziburu, Pouvreau, Maister, Arrue e Inchauspe (estos dos últimos junto con garrazki). Hay además garraski en 

CatLan y kharrazki en Eguiateguy (172). Si no es errata, hay garraizki en un ej. de D. Lapeyre (v. DRA). � 

Hara doana da punitzen hain garratzki non [...]. EZ Man I 120 (v. tbn. garrazki punitu en Brtc 108, Jaur 409, 


mende.


Etcham 63; garra(t)zki gaztigatu en Mst I 24, 3, Ip Imit I 16, 3, Elsb Fram XI, StPierre 35, Leon Imit I 1, 3; 

garrazki zigortu en Mde Pr 253). Falta pagaturen [...] darotak garratzki. EZ Man I 14 (v. tbn. Dh 128 garrazki 

pagatu). [Deabruak] hain garratzki aiphatuak [...] / burleriak dire [...] ez solas ziñak. Ib. 52. Garratzki tentatua. 

SP Imit III 57, 3 (Mst garratzki; Ch, Ip borthizki). Garratzkiago iujeaturen zare. SP Imit I 1, 3 (Ch 2, 3 

garrazkiago punitu, Mst e Ip garratzkiago jüjatü). Hala hitzez nola izkiribuz bethi garrazki eta dohatsuki 

ihardukitzeko. ES 125. Eztire behinere tratatu behar sehiak gogorki eta garrazki. CatLav 125 (V 67). [Haurren] 

garraski [...] korrijitzia. CatLan 91. Garrazki beren sentimentuz kejak eman ziozkaten. Cb SIgn 79. Gaizkirat 

itzuli zirelakotz garrazki mehatxatzen tizi. AR 65. Izan girela [...] / bekatiala erortera / garaski bortxaturik. 

AstLas 46. Garrazki defendatua [...] erregelamenduez. JesBih 473. Andren aphainduraz hain garrazki mintzatu 

zen non [...]. Laph 153. Girixtinoak garrazkienik persegituak diren lekhuan. Prop 1876-77, 14. Garrazki eritü 

zian [bihotza] [...] ezpatak. Ip Hil 119. Garrazki agindu zioten ez botatzeko. FIr 140s. Garrazki mintzatu zitzaion 

nagusia bidegabe. TAg Uzt 36 (v. tbn. garra(t)zki itzegin en Arr May 19, Zink Crit 63). Hasarreturik, besotik 

garrazki astintzen Mde HaurB 39. --Mintza zaitez argi --bota zion garrazki neskak. Etxde JJ 75. Begiak ditu 

garrazki hesten. "[Il] ferme austèrement les yeux". Ardoy SFran 266. Zoin garrazki [...] konpainiatik kanpo 

ezarri dituen. "Avec quelle sévérité". Ib. 289. Kemenaz ta garrazki mintzatzen zen. "Con tanto brío y denuedo". 


v. tbn. Mustafa 57 (ap. DRA). JE Bur 70. EEs 1916, 305. Iratz 180. 

� Añ garrazki kantatzen zuten bele-zatar aiek. Arr GB 56. Ekaitz beltza emen dek-eta. Foin ere, garrazki orruka 

asi dek. Goen Y 1934, 94. 

garrazkiro (Lar, H). � "Agriamente", "acerbamente", "asperamente", "austeramente", "desabridamente" Lar. 

"Hablole con acrimonía, hitzegin zion [...] garrazki, garrazkiro" Ib. � Orduan ezagutuko da ondo pekatu 

beniala nolako kulpa dan, aiñ garrazkiro, [...] kastigatzen duen ezkero. Gco II 19. Gipuzkoatarrak garrazkiro 

mindurik erantzun zioten [...]. Izt C 314. 

garrazko. � Severo. v. 1 garratz. � Manamendu hori batzuetan garrazkoa iduritzen bazaiku [...]. Isoard 39 

(ap. DRA). 

garrazpera (c. sg. A; Añ), karraspara. � Carraspera. 

- KARRASPARA EGIN. Aclarar la garganta. � -- Oraintxe --esanaz, eta karraspara egin ezkeroz --Per omnia 

sekula sekulorun...ka asi zan. ADonostia Itzald II 15. 

garrazpi. "(V-ger), acritud" A Apend. 

1 garrazta (V-ger-ple-arr-oroz ap. A; Dgs-Lar 12), garrasta. �1. "Arbol bravío, de mediana edad" A. � 

Garrazta baxen andija zen bere gorputza. BAizk Ipuin 6 (ap. DRA). Baso barruan dago bere etxea, iru areitzgarrasten 

azpian. EEs 1924, 207. Garrazta baten ondoan, inoiz inausi bagako zugatz andi baten ondoan. A EY 

II 324. Aretx garrasta edo tantai-mando itzelez basoak beterik. Akes Ipiñ 8. Tantai edo garrastak bakarrik 

geratuten zireala gatx ori barik. Ib. 25 (34 garrazta). � "Mayo, el árbol que ponen los mozos: (c.) maiatz 

aretxa; (V) garrastea" Añ. �2. "(V-ple), punta de arbusto, que a falta de hoja, se da de alimento al ganado" A. 

�3. "(V-oroz ?), la viga central del tejado" A. 

2 garrazta. � Severo. v. 1 garratz. � Erroman ziren lege egille zahar hek baizen aire garraztakuekin biltzar 

bat izendatua da yoko hartako yustizia egiteko. Atheka 48. 

garraztadui (V-arr-arrig-oroz ap. A), garrastadui. � "Arboleda silvestre, vivero crecido" A. � Garraztadui 

atatik urtenda. "De aquella arboleda". A EY II 324. Bere basoetan atxineko garrastadui eta aretx adar-luzeak 

gaur baleukoz. Akes Ipiñ 24. 

garraztarro. v. garastarro. 

garraztasun (c. sg. A; Urt I 95, Lar, VocCB, Dv, H), garratztasun, garratstasun (SP, sin trad.), garraxtasun 

(H). � Severidad, rigor (sobre todo en textos septentrionales); amargura, acritud, aspereza. "Desabrimiento, 

aspereza", "austeridad", "aspereza", "acerbidad" Lar y Añ. "Acrimonía, aspereza y severidad en el reprehender" 

Lar. "Dureza, firmeza" VocCB. "Garraztarzun handirekin eskerrak galthatzen zitit, je demande avec grand 

rigueur qu'on me rendre grâce (AR)" H. � Tr. Documentado en todos los dialectos desde el s. XVII. 

Garraztasun es la forma más extentida. Emplean garratztasun los autores labortanos del s. XVII, Larreguy, 

Maister (garratztarzün), Astarloa (II 103), Añibarro (LoraS 125), y Jauretche (estos dos últimos junto a 


mende. 

480


garraztasun). Hay además garratstasun en Mihura y Pouvreau (en éste junto con garratztasun) y garratstazun 

en Arambillaga (III 12, 4). En DFrec hay 4 ejs. � Sentituren du iustuak ere garratztasuna, / bekhatuen satisfatu 

ez baldin badu pena. EZ Man I 81. Heriotzearen garratztasunik, borthiztasunik [...] eztakidan kontra. Harb 90. 

Amorioak manamenduei bere garratztasuna eztitzen [baiteraue]. Ax 487 (V 314). San Bernardo [...] zen hersia 

eta garratztasunez bethea haren gobernuaren azpian iarten zirenen aldera. SP Phil 183. Garratztarzün handi 

bateki eskerrak galthatzen zitit. Mst III 9, 2 (Ip xehetarzün). Garraztasun handienarekin punitu. Brtc 221 (v. tbn. 

en contexto similar Lg I 260 garratztasun y Mih 22 garratstasun). Elizatik atelekatzen zituala garraztasun 

andiarekin. AA I 528. [Jainkoak] bekhatore gogortuen kontra erakhusten duen garraztasuna. Dh 258. Justizia 

dibinoaren garratztasuna. Jaur 396 (152 garraztasuna). Hotzen garraztarzünez ez axolik izateko. "Les rigueurs 

du froid". Arch Gram 93. Gaztiguaren garraztasunetik ezagutzen bada zeinen handia zen gaizkia. Dv LEd 127. 

Gosetea heldua da bere azken garraztasuneraino. Prop 1876-77, 110. Oñazeak beren garraztasun guzian yasan. 

Ir YKBiz 500n. Maitasunak ez al ditu ba garratztasun oiek gozatuko? ABar Goi 27. Auzi andi oni beronen 

garraztasuna kendu. Eguzk GizAuz 76. Gaiztoaren eta okerraren garraztasuna. "Amaritudinem malitiae atque 

nequitiae". Or Aitork 398. Bizitzaren laburrak [...] uzten digun [...] garraztasuna. Vill Jaink 117. Erkiagaren 

Lekeitio, gertaleku atsegina izanik, sugerik gabeko paradisua da garraztasunik sumatzeko. MEIG II 101. 

v. tbn. CrIc 47. JesBih 449. IArt Itzald II 38. Enb 98. Alz Ram 128. Arti MaldanB 218. 

� (Pl.). Prácticas de austeridad, penitencias, mortificaciones; penalidades. "Sévérité, âpreté. Zer dire zure 

penitentziak? Ez ditutzu oraino jasan mortuko sainduen bizitzeko garraztasunak! [...] les austérités de la vie des 

saints" Dv. � Neurria ez idukiz baruretan, disziplinetan, ziliziotan [...] eta garratstasunetan. SP Phil 318 (He 

319 eta bertze austeritatetan). Garratztarzünen batenere lotsarik etzünükiala. Mst I 21, 5. Zenbait egun [...] 

baruretan, garraztasunetan iragatea. Dh 209 (v. tbn. 172). [Yesusek] guztizko garraztasun ta lotsakizun andiak 

ikusi bear izan zituzan. Añ EL 2 217s. Egun osoak jan ez edan gabe, gorphutza odoleraino azotatuz [...]. 

Hoinbertze garraztasunek ethendu ziotzaten indarrak. Laph 41. v. tbn. Zby RIEV 1908, 415. 

� Aspereza (ref. a un sonido). � Errea bere garraztasunagatik zakur letra esan oi da. Cb EBO 22. 

� "Garraztasun, qualité de ce qui est brûlant, âcre, etc. au goût" H. "Garraxtasun, aigreur, acidité" Ib. � 

Beazunaren garraztasun miña. Lard 459. Edan eziñda garraztasunok. AB AmaE 36. Pentsamentu gaiztoak, 

geiegi ta naikoa garraztasun emoten dabie. Ag Kr 121. [Sagardoaren patsari] karea nastuaz, garraztasuna kendu 

egin bear zaio. EEs 1916, 269. Barruko asetasunak edo garraztasunak esnatu eban Pernando. SM Zirik 19. v. 

tbn. Erkiag BatB 196. [Lur gaziaren] garraztasunak. Ibiñ Virgil 87. 

garraztatu. v. garreztatu. 

garrazte. "Cierta escala rústica (un palo largo vertical con unos palos menores clavados a él horizontalmente)" 

(AN-larr). 

garraztela (det.; Lar, H). �1. "Sedeña, estopilla segunda que sale del lino al rastrillarse" Lar. "Lin peigné de 

deuxième qualité ou étoupe moins grossière que produit un second peignage du lin" H. �2. "Peigne à lin" H. v. 

garraztelu. 

garraztelu. "(V-arr), carda con que se limpia lino y que tiene doce púas fuertes de hierro en una sola fila" A. v. 

arrastelu. 

garraztu (gral.; Urt I 92, Lar, Añ), garrastu (V-gip), garratstu (SP), garraistu (Lar), garraxtu (H), garraiztu 

(H). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ (garrastu); Elexp Berg. �1. "Rendre ou devenir aigre" SP. "Apuntarse el vino, 

garraisten asi" Lar. "(Hacerse) agrio, agriarse" Añ. "Acedarse", "avinagrar", "picarse los licores" Ib. "Garraxtu, 

s'aigrir, s'acidifier" H. "Devenir âcre, âpre, piquant, etc. Edari garraztua: boisson qui a pris de l'acidité" Ib. 

"Agriarse" A. "Garrástu, garrásketan: picarse (el vino), la comida, la leche, etc" Iz ArOñ. "Amargarse, 

ranciarse. Amargar. Lenengo orduan ez dogulako egosi, esnia garraztu da, porque no hemos cocido a primera 

hora la leche se ha cortado" Etxba Eib. "Larregixak dakar jandakua garraztia, el exceso trae el acidarse la 

comida" Ib. "Bazkaixa garraztu jat eta botaka ein ddot" Elexp Berg. � Edari gozoak pixkat garratztutzeko 

Angostura. JAIraz Bizia 36. Egun bian be ederto euki zeinke esnea, bat be garraztu barik. EgutAr 2-8-1957 (ap. 

DRA). � "Garraztu, rendre brûlant, âcre, etc. [...]. Eltzea gehiegi garraztu duzu, vous avez trop pimenté le pot" 

H. 

� "Acibarar a alguno o algo, ponerlo amargo y desabrido" Lar. "Desabrir , exasperar", "desabrirse", 

"hacerse áspero" Ib. "Exacerbar", "desabrir, exasperar" Añ. "Au moral, et moins usité: devenir sévère, rigoureux, 

etc." H. "Esan detsazun barri orrekin, garraztu detsazu eguna, le has amargado el día con la noticia que le has 

dado" Etxba Eib. "Alkarren arteko relaziñuak garraztuta dare aspaldixan" Elexp Berg. � Garrastu adi 

ikasterren ta neka adi euterren. "Sufre por aprender". RS 553 (TAV 3.3.2). [Bihotz garratzak] hartzen duten 

guzia halaber garrazten [...] dutenak. He Phil (ed. 1768), 345 (ap. DRA). Gauza bearra da beraz Erakusaldiak 


mende. 

481


garraztutzea eta samintzea zerbait. AA III 124. [Pekatuban aurkitziak] ez eutsuzan garratztuten zeure olgura eta 

zeure jan edanik gozuenak? Astar II 224. [Jan-edan berriak] begitartea, ahulduz, garraztuz edo aldatuz osoki. 

Eskual 7-3-1913 (ap. DRA). Asarren batzuk ebazan. [...] Euren artian asko garraztu ziran. Kk Ab I 41. 

Eztabaidea garraztuten asi zanian. Ib. 19. Une onetan ez diat geiago garraztu bear ire zoria. Alz Ram 23. 

Aphezen alderat dutan jauspen hunek berak garrazten, gogortzen eta burdintzen daut besoa. Lf Murtuts 50. [...] 

erantzun zion Engrazik ziaro garraztuta. Etxde JJ 142. Biotzak garrazturik daudenean. Vill Jaink 161. Guzur 

gozoak garraztu, egi garratzak poztu. EgutAr 6-12-1963 (ap. DRA). Aizu izeba. [...] Etzaite [...] aparia 

garrazten asi beti bezela. NEtx LBB 138. Laztan arek garraztu dit bizitza. Ib. 389. 

� Irritar, enronquecer (la garganta, la voz...). � Ez eztarririk garraztu jardun luziakaz. Mg PAb 208 (v. tbn. 

197). [Deadarra] loditu, sendotu ta garraztuten jakon. Ag Kr 133. Itxas-gatzetan garraztutako eztarri bortitzak. 

Lek SClar 104. 

�2. "Súa garrástu: avivar el fuego" Iz ArOñ. "Ségia garrástu: afilar la guadaña" Ib. "Garrástu da txaala: se ha 

vigorizado" Ib. � Egiñ dezagun guztiyak alegiña gizaldiya garrazten, gogortzen eta bikaintzen. Artetx Itzald II 

63. 

garraztulu. v. arrastelu. 

garraztura. Figura en SP (garratst-), sin trad. 

garraztxo. "Agrete" Lar. 

garreiatu. v. garraiatu. 

garreiuan. v. GARRAIOAN. 

garren. �1. (Suf. que forma ordinales, empleado aquí no inmediatamente tras el numeral). � Bagilaren emiretzi 

egun garrenean (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Luis hameka izen hartako garrenaren pian. Tt Arima 

130 (cf. 121 Henri izen hartako hirurgarrena). �2. (V, G-azp; Añ). Ref.: A; Gte Erd 42. "(De allí a) poco, piska 

bat garrenean" Añ. "(Al) cabo, después de, [...] eun urte garrengo" Ib. "Ordu erdigarrenan (Vc), a la media 

hora. Garrengo, al cabo de. Eun urtegarrengo (V-ger), al cabo de cien años" A. � Amabost egungarreneko 

ikasiko leuke edozein andrak. Mg PAb 49. Naibagiak ordubete-garreneko illda. fB Ic III 263. Lelengoak esaten 

dira gauzea ordu berean egin bearra danean; bigarrenak barriz geroago garrenean egin bearko danean. Añ 

EL 2 7s. Eta Jesus-garrengo ziplatu omen zien Nafarrai partidua. Izt C 244. Jesusgarren batean biurtu zan 

atzera. Apaol 25. Ordu-erdi garrenean. A BGuzur 139. Onik astebetegarrenean, irurak egozan sendo. Echta Jos 

260. Lau-ordugarrenean. Ib. 147. Illebigarrenean. Ib. 327. --Minutu bat garrengo emen dezu. --Minutu bat 

garrengo? Uste al du nere nagusia tximistaren bat dala? EEs 1918, 35. Iru illabete-garrenean gobernuak etzun 

ezer iritxi. Or SCruz 23. Ordu erdi garrenerako uri osuan zabal-zabal egindda. Otx 52. Ordubete garreneko. Ib. 

24. Pitxilipeta orixa, iru egungarrengo eurixa. Iz ArOñ 200. 

garrerdiko. v. GARERDIKO s.v. garerdi. 

garrestun. v. gerrestun. 

garreztatu, karreztatu (kh- SP (sin trad.), Dv, A), karztatu (kh- SP (sin trad.), Hb ap. Lh). �1. "Remplir de 

zèle, inspirer du zèle" Dv. � Zeren karitatea, nola su espiritual bat baita, hagitz irazekia, pitztua eta karreztatua 

denean, debozionea deitzen da. SP Phil 6. Lera garreztatu bat [...] itoaz. "Una pasión enardecida". Zink Crit 

238. �2. garraztatu (Darric ap. DRA), garstatu. Flamear. "Ahumar" Darric (ap. DRA). � Purea egiten duzu eta 

berriz suan ezartzen tipula frituarekin garstatzeko edo flanbatzeko. ECocin 4. 

1 garri (SP � Dv y A, H). � Desasosiego, pesadumbre. "Garria, scrupule, remords, inquiétude. Garri bat dut 

bihotzean" SP. "En général, peine, souffrance moral, ressentiment pénible" H. � [Bathaiatu gabeen errenkurak:] 

O buraso ondra guti guganik mereziak / zeren tugun zuen kausaz sekulako garriak. EZ Man I 130 (v. tbn. EZ 

Man II 108). Neure bihotz / barreneko garriak, / penatzen ninduen nola / ona arantze xixpiak. EZ Eliç 320. 

Deskargua egin arteiño, etzuen utzi bere konzientziak sosegatzera, anarteraiño bethi eman zioen garri eta 

narrio. Ax 430 (V 279). Ezterautzute garririk emanen, aitzitik konsolazione handi bat. SP Imit III 49, 6 (Ch 

etzaituzte tristatuko). Noiz izanen naiz egiazko libertatean traburik gabe, gorputzeko eta arimako garririk gabe? 

Ib. 48, 3 (Mst phezütarzünik ükhen gabe). Bihotzean garri bat dutela bekhatuaren atsegin dohakabeez [...] ez 

gozatzeaz. SP Phil 26s (v. tbn. 343s.). Arimetan narrioak eta garriak ezarten dituena. Ib. 182 (He 184 


mende. 

482


skrupulak). Gau illhunaz orrhoitzean / [...] sesitzen naiz bihotzean / sekulako garriaz. Arg DevB 8. 

- GARRITAN EGON. Estar desasosegado, apesadumbrado. � Ezta probetxurik luzeki egoitzeaz narriotan eta 

garritan. SP Imit IV 10, 4. 

2 garri. "Zer garriz?: ¿sobre qué materia (hablar?)" Iz Ulz 456. 

garri. v. gerri. 

garrigoi. v. garrangoi. 

garrika. v. karrika. 

garrikalda. v. gerrialda. 

garriko. v. gerriko. 

garriloi, garringoi. v. garrangoi. 

garrio (Lar, H). � "El rancio de una cosa, gartinga; de tocino, garrioa, kardamua" Lar. 

garriotasun. "État de ce qui est rance" H. 

garriotu (Lar, H). � "Enranciarse el tocino, kardamutu, garriotu; otras cosas, gartingatu" Lar. "Rancio, rancia, 

gartingatua, garriotua" Ib. 

garriragaite. "(BN-lab), palidecer, dorar (hablando de nabos, rábanos y de trigo)" A, aunque al menos por la 

forma, se trata de un sust. verbal. Cf. garriragan. 

garriragan (BN ap. A). �1. Figura en Azkue, quien remite a garriragaite (q.v.). �2. gar-igaran. "(BN-mix), el 

maíz marchitado por el viento" A. 

garriraindu. v. gariraindu. 

garritu (SP (sin trad.) � Dv). � "Éprouver du remords, de l'inquiétude" Dv. 

garritza (L?, BN? ap. A), garriza (Lar � Lcq 171). � Caña. "Garriza, caña común. Compárese con 'carrizo'" 

Garate 6. a Cont BAP 1949, 358. 

garriza. v. garritza. 

1 garro (Lar, H), karro (Lar, H). � "Casco de cabeza, burukoskoa, kopeta, garroa, karroa" Lar. 

2 garro. "(AN-gip, L-côte), tentáculo, p.ej. de pulpo, calamar, etc." A. 

3 garro. "(S), âpre (au toucher)" Lrq. 

garroba. "Algarrobo o garrobo" Lcq 75. 

garroiska. v. garoiska. 

garrondo. v. 1 garondo. 

garropil (V, G). Ref.: A; Iz ArOñ. � "Torta que se cuece entre llamas" A. "Garropill bat: torta que se hace 

cuando hay prisa, entre la llama del horno" Iz ArOñ. "Garropilla, garropill bat: una torta de trigo sin levadura. 

Se le formaba la corteza en la llama y se cocía bajo la ceniza y brasa" Ib. 


mende. 

483


garrota. v. karrota. 

garrotada. "Garrotazo, garrotada, agakada, agaikada" Lar. 

garrotatu (AN-larr, BN, S; SP, Urt I 163, VocBN, H), karrotatu (Aq 906 (AN)). Ref.: A; Asp Leiz2. � "Lier, 

garroter ensemble" SP. "Agarrotar" Aq. "Serrer une corde avec un bâton ou tourniquet" VocBN. "Lier fortement" 

H. "Apretar una cuerda con bastón" A. "Garrotatu (S), équilibrer les cacolets en serrant la corde" Lh. "Tensar la 

cuerda que ata la carga de los burros" Asp Leiz2. � Iuduek gure Iaungoikoa garrotatu eta amarratu zuten. Harb 

453. Kriminel bat bezala estekatü eta garrotatü baitzüten. CatLan 43. Zuiñek garrotatürik eraman beitzüntien 

kriminel bat bezala. UskLiB 38. Gathibu lohi bat bezala nik hestutu eta karrotaturen haut. Dv LEd 85. 

garrote (V-gip, AN-larr, BN, S; Lcc, SP, Urt II 323, Lar, Añ, VocBN, VocCB, H), karrote (Dv, H), garrot. Ref.: 

A; Lrq; Asp Leiz2; Elexp Berg. �1. Garrote, palo grueso; garrote (para tensar una cuerda); vara. "Palo" Lcc. 

"Rotte [?], lien, garrot" SP. "Bâton d'environ trente centimètres avec lequel on serre des cordes en le tournant, et 

par ces mêmes cordes, des sacs de laine ou d'autres marchandises formant la charge des bêtes de somme" 

VocBN. "Fouet en branche de bois" Ib. "Karrotea (L, BN, S), garrotea (V, G), morceau de bois, bâton d'une 

mediocre longueur et gros en proportion dont on se sert d'habitude pour serrer un lien, une attache. Garrote batez 

tinka zazu soka, serrez la corde avec un garrot" H. "Karrote batez emanen darozkiat hireak, je te (donnerai les 

tiennes) battrai avec un gros bâton" Ib. "Vara para golpear animales" A. "El palo con que se tensa la cuerda que 

ata la carga de los burros" Asp Leiz2. Cf. tente-garrote. � Burdin garroteaz hezur xehatzeraño. EZ Man I 107. 

Tenaza eta mazoak, soka eta garroteak. Ib. 103. Kolpeka haritzea, garrote kolpez nihor bethetzea. Harb 176 (v. 

tbn. Dv LEd 10 karrote ukhaldiek). Seme txikia zigorrez ta andia garrotez [zeatu]. Mb IArg I 231 (v. tbn. 232). 

Zigor-garrote-bastoia. Ib. 232. Garrote au utzitzen zuala [...] gurasoa zeatzeko. AA II 67. Artzen du eskuan 

batek bere garrotea, / besteak makilla ta besteak katea. It Fab 261 (v. tbn. 262). Alper-alperrik daukat / nere 

garrotia / armetan pasa zuan / lengo gerratia. (Interpr?). Tx B II 218. � (SP, Lar). "Garrote, atadura fuerte y que 

se aprieta con un garrote o palo" Lar. �2. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H). "Garrote, castigo de muerte" Lar. 

"Garrotean hil zuten, ils le ferunt mourir au garrot" H. "Ejecución por garrote. Bergarako karzelan emon zetsen 

garrotia Angiolillori" Etxba Eib. � Urkabean edo garrotean iltzera [...] sentenziatuai. Arr (no podemos dar más 

refs.). Nere sententzia ere / bota emen dute / [...] garrotea emanda / laurdenduko naute. Balad 222. �3. "Una de 

las piezas del arado" A. 

garrotegur. "Garrotegurra, gurdiaren lokarriak estutzeko erabiltzen dan egurra" EEs 1931, 37. v. garrote. 

garroteka. "Golpeando con la vara" Lander (ap. DRA). 

garrotekaldi (R-uzt). � Garrotazo. "Burzegiák emon diztázu bízpor garrotekáldi, el amo me ha dado unos 

cuantos palos" Iz R 287. 

garrotera. "(R), palo grande que colocan sobre un carro cargado de carbón para apretar la carga atando la cuerda 

a dicho palo" A. v. garrote. 

garroteto. "Clava, [...] makiltoa, garrotétoa" Urt V 195. 

garrotetxo. "Clavicula, martillu makhiltxoa, martillu garrotétxoa" Urt V 203. 

garrotillo (V-gip ap. Elexp Berg), karrotillo (Aq 1259). � "Garrotillo" Aq. "Difteria, garrotillo. Txikittan ixa 

ittuan egon ziñan garrotilluakin" Elexp Berg. � Eztarriko miña gaitz onek beti berekin duana biurtzea beste 

moduko batean, au da, eztarria usteltzen duan modura, edo garrotilloa sortu azten duala. Aran-Bago ManMed 

230. 

garroto. v. garrato. 

garrotxa (Lcc, Lar, Añ, H, Lander ap. DRA). � "Garrocha" Lcc y Lar. "Agarrochar, garrotxatu, garrotxaz 

zikatu, zirikatu, zulatu" Lar. "Sorte de trait, de lance à bout armé de croc" H. 

garrotxatu. "Agarrochar, garrotxatu, garrotxaz zikatu" Lar. 


mende. 

484


garrotzar. "Garrochón de torear a caballo" Lar. 

garrusain. "(V-m), quemado, olor y gusto a quemado" A. v. garzunda. 

garrutz. "Secundinas" Darric (ap. DRA). 

garsande (SP � Dv y A, H). � Cáñamo. "Garsandea, chanvre, kalamua. Garsande hazia, chènevis" SP. 

garsoil. v. karsoil. 

garstatu. v. garreztatu. 

garsu. v. gartsu. 

garta (BN-baig ap. Satr VocP; Lar, Añ, A; -th- SP, Arch VocGr, Dv, H), karta. � "Garthak, les quatre temps. 

Lau denborak. Garthetako barurak, jeûnes aux quatre temps" SP. "Témporas, gartak" Lar y Añ. "Las cuatro 

témporas" A. � Barur etzak bijilia, / garta eta garizuma. EZ Eliç 104. Urthean laur aldiz dira / garthak 

begiratzeko. Hm 186. Gartha, bijili, garizumak, / osoki tuk barurturen. Gç 215 (v. tbn. garthak barurtu en 

CatLav 145 (V 75), CatLuz 20). [Barurtzia] garthetan. 103. Garthetan. Dih GirLeg 64. Gartha, bixiliak barur 

zatzu. CatJauf 87. v. tbn. Harb 9. FPrBN 18. Gy 65. 

- GARTA-DENBORA (-th- VocBN, Arch VocGr; g.-tenpora Lar, Añ; karta-tenpora AN-larr, S; Gèze (khartathenporak)). 

Ref.: Lrq y Asp Leiz2 (karta tenpora). "Témporas, [...] garta-tenporak" Lar y Añ. "Quatre temps" 

VocBN. � Gartha denboretan, bijilietan eta garizuman. Mat 10. Karta denboretan. Ber Trat 123r. v. tbn. Harb e) 

6r. Karta denborak edo laur denborak. EZ Eliç XXXVII. Gartha denborako barura. CatLav 154 (V 78; v. tbn. 

CatLan 105). Garta-tenporetan edo urteko lau denboretan [barautzea]. Ub 186. Karta thenporak tügü orai 

jarraikitzen. Xikito 2. 

- GARTA-EGUN. � [Barur egitea] gartha egunetan. CatJauf 87. 

- GARTAK ATERA. "Garthak athera itut, j'ai jeûné les quatre temps" SP. v. BARURA ATERA. 

gartegi (Lar, Añ, H). � "Fragua" Lar. "Forge, endroit où se trouve le feu du forge" H. v. sutegi. 

gartia (det.). � "Gartia, se refiere al molino. Nazako gartia" HerVal 277. 

gartiar, kartiar (kh- Dv � A). � "Khartiarra, jaloux de zèle" Dv. 

gartinga. v. gardinga. 

gartinga. v. gardinga. 

gartsu (c. sg. A; Dv, H), kartsu. �1. "Flambant" Dv. "Gartsua, erria (V, G), brûle, brûlant" H. "Inflamado" A. 

� Beharrietarik ditu arthikitzen inharrak / [...] ahotik arribera khartsuak. EZ Man I 102. Suzko toki exetu 

gartsu barri onetan. Añ EL 1 32. Zuzi gartsu ta biziak. AB AmaE 84. Labe gori gartsuan. Ag G 126. Euzki 

gartsua. Jaukol Biozk 36. Sutzar gartsu bat. Txill Let 130. Suak ari ziren gartsu aldareetan. Ibiñ Virgil 115. 

Lastozko sua irudi, gartsu baña indar gabe. Ib. 96. 

�2. (V-gip ap. Etxba Eib), kartsu (kh- L, BN, S ap. A; kh- SP, Urt I 119, Lecl, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh), 

karzu (BN ap. A; kh- VocBN), garsu. "Othoitz khartsua, prière fervente" SP. "Plein de zèle" VocBN. "Fervent, 

zélé. Gizon khartsu, homme zélé" Dv. "Lanean, eginbideetan khartsua, ardent, zélé dans son travail, dans 

l'accomplissement de ses devoirs" H. "Ardiente. Gaztia, aberatsa ta gartsua, bizi izateko goguakin" Etxba Eib. 

� Tr. Documentado desde principios del s. XVII. Emplean k(h)artsu los autores orientales (aunque hay gar(t)su 

en los mixanos López (AR 134) y CatLan, y garsu en un poema suletino de principios del s. XX (v. DRA)), y 

gartsu los occidentales (aunque hay algún ej. de kartsu en Larramendi y algunos autores modernos). En DFrec 

hay 21 ejs. de gartsu y 10 (6 sept.) de kartsu. � Halakotz egiten zuten othoitza hain khartsua. EZ Man I 128. 

Ezen zure hitzak dire / sua nola khartsuak. EZ Eliç 244. Karitate khartsu. ES 125. Zelo kharsua. Ch I 18, 2. Ain 

kartsu bizarria. "Bizarría tan fogosa". Lar Gram 393. Amudio khartsu bat garbitasunarentzat. Lg II 97. 

Komünione garsua. CatLan 138. Desira khartsu. Brtc 238. Amodio bero ta gartsuba. CrIc 131. 

Jaingoikoaganako [...] amorio garsua. AA I 613. Girixtino khartsu. MarIl 7. Elizaren defendatzaile khartsu. 


mende. 

485


Jaur 403. Jaioterriari zion amodio gartsuak. Izt C 457. Eskerrik kharsuenak. Laph 166. Soldadu khartsu. Jnn SBi 

142. Othoitz khartsu. Arb Igand 185. Misionest kartsu. HU Zez 17. Boz aphal bainan khartsu. JE Bur 65. 

Neskatxa [...] gartsu ta kementsuagana. Ag G 373. Nere asmo bizi, sutsu, gartsua. Alz Txib 107. Langile 

khartsu. Ox 21. Siñeste gartsuz. Or Mi 132. Eskualzale khartsuak. JE Ber 5. Izengoitiz Zelote, Kartsua. Ir YKBiz 

117. Zaletasun bizi ta gartsua. PMuj Y 1934, 164. Azken agur gartsu bat. Etxde JJ 246. Predikari kartsu. Zerb 

Azk 93. Zorion bero ta gartsuenak. Basarri 24. Beorren berotasuna denetan gartsuena. Ibiñ Virgil 99. Etxekoer 

emanik musu kartsuenak. Xa Odol 229. Euskaltzale kartsu. MEIG VII 111. Borondate gartsu. MEIG II 95. 

Maitasun gartsu. MEIG III 109. Agurrik gartsuena. Ib. 50. 

v. tbn. Jauregui 236. Bv AsL 45. Jaukol Biozk 104. Ldi IL 152. TAg Uzt 187. Eguzk GizAuz 66. Mde Pr 66. 

Etxde JJ 237. Alt LB 111. Erkiag Arran 173. Bilbao IpuiB 235. Gand Elorri 157. Onaind in Gazt MusIx 150. 

BEnb NereA 128. Zait Plat 17. Lab SuEm 166. Azurm HitzB 61. Berron Kijote 63. K(h)artsu: He Gudu 48. Mih 

12. Monho 50. Dh 244. JesBih 409. Hb Egia 103. Elzb PAd 43. Zby RIEV 1908, 416. Lap VIII (V 2). StPierre 33. 

Leon Imit I 3, 2. Inza Azalp 119. Etcham 110. Iratz 142. Lf Murtuts 4. Etxde JJ 234. Onaind in Gazt MusIx 151. 

Ardoy SFran 142. K(h)arsu: CatLav 245 (V 124). Mih 113. Dh 124. JesBih 387. CatLuz 39. Lap 103 (V 49). 

Barb Sup 142. Herr 1-2-1962, 3 (kharsiak). 

�3. (Uso adv.). Fervientemente, con ímpetu. � [Azorra] khartsu badarraio [herbiari]. Gy 221. Othoitz bera 

kharsuago egiten. Laph 136. Egin otoitz, inoiz baino gartsuago. A Ardi 28 (v. tbn. 119). [Neskañoa] gartsu 

bereganatu zun mutillak. TAg Uzt 102. [Erleak] ainbat gartsuago ekingo diote [...] gelatxoak betetzen. Ibiñ 

Virgil 112. � "Anjelus" kantatu orduko, Itsasuarrak oro, [...] bide guzietan barreatzen dira kartsu kartsuak. Lf 

Murtuts 7. 

gartsuarazi, kartsuarazi (kh- Dv). � "Rendre zélé, fervent" Dv. 

gartsugarri, kartsugarri (kh- Dv). � "Propre à inspirer du zèle, de la ferveur" Dv. 

gartsukeria, kartsukeria (kh- Dv). � "Zèle excessif, malentendu. Beira zaite khartsukeriatik, préservez-vous 

des excès de zèle" Dv. 

gartsuki, kartsuki (kh- VocBN, Dv � A, H). � Ardientemente, fervientemente. "Ardemment, avec ferveur, 

avec zèle, avec ardeur" H. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde la primera mitad del s. XVIII. 

K(h)artsuki es la forma más general. A partir del segundo tercio del s. XX, se encuentran tbn. algunos ejs. 

meridionales de gartsuki. En DFrec hay 4 ejs. de gartsuki y 2 de kartsuki. � Kharsuki desiratzen dut zure [...] 

argia. Ch III 50, 2. Zerbitza zazue Jainkoa khartsuki eta leialki. Lg II 148. Bihotz güziaz, gauza güzien gañetik, 

garsüki desiratzen düt. CatLan 160. Khartsuki [...] lanari lotzen. Brtc 140. Exerzizioei khartsuki jarrikitzerat. 

MarIl 64. Othoizten du [...] khartsuki. Jaur 112. Kharsuki komuniatu. Laph 139. Meza entzuten khartsuki. Arb 

Igand 68. Maite zaitut ahalaz gartsuki. CatJauf 20. Guk utzi ditugu galtzen [...] besteok aiñ gartsuki billatzen 

zituztenak? Lh EEs 1915, 233. Kantatu ozenki eta kartsuki. Mde Pr 293. Alkar gartsuki maite izan. Onaind in 

Gazt MusIx 156. Adoratzen dugu kartsuki. Ardoy SFran 359. Kartsuki zaitut eskertzen. Xa Odol 215. Herri osua 

dadila / khartsüki bil Elizan. Casve SGrazi 120. 

v. tbn. AR 16. Gy 25. Ldi BB 136. Or Aitork 164. Ibiñ Virgil 34. PPer Harrip 44. K(h)artsuki: He Gudu 41. 

Monho 60. Dh 143. JesBih 415. Dv LEd 250. Jnn SBi 60. HU Aurp 134. Prop 1906, 12. Etcham 174. Iratz 64. 

Leon Imit III 50, 2. Lf in Zait Plat XIII. Garsuki: Laph 46. 

- KARTSU-KARTSUKI. Ardientemente, fervientemente. � Kartsu kartsuki erranez beren othoitza. Ox 178. 

gartsutasun, kartsutasun (kh- L ap. A; kh- Dv y H), gartsutarzun (H), garsutarzun, karsutasun, karsutarsun. 

� "Ferveur, zèle, en tant que qualité d'une personne" Dv. "Ardeur, ferveur, zèle. Id. kharra" H. � Gure 

desirkünden garsütarzünaren markatzeko. CatLan 77 (4 karsutarzun). Yaun eta andre ohoragarri bere 

khartsutasunaz. Hb Egia 103. Aitzinekoen kharsutarsuna ahantzirik, lazotarsun galgarri batean eroriak. Laph 

73 (171 kharsutasun). Komuniatzen du saindu baten kharsutasunarekin. Ib. 34. Ikhusgarria da heien lehia eta 

kharsutasuna [erlijionearen ikhasten]. Prop 1887, 176 . Pietate eta kharsutasun handienarekin bere Yainkoa 

[errezebitu]. Elsb Fram 110. Nahi balin baduzue iraun orai duzuen khartsutasunean [...]. Jnn SBi 126. 

v. tbn. K(h)artsutasun: Prop 1880a, 25. Etcheb Zeruari 60 (ap. DRA). Xa Odol 53. 

gartsutu, kartsutu (kh- L, BN, S ap. A; kh- Dv). � "Dévenir zélé, fervent" Dv. 

gartu (c. sg. A; Lar, Añ, Dv, H), kartu (Lar). � "Arder", "afervorizarse" Lar. "Encender", "inflamar", 

"enardecer" Lar y Añ. "S'enflammer" Dv. "1. s'enflammer, s'embraser. 2. au moral est plus usité: prendre de 

l'ardeur, du zèle" H. � Garturik irten zan ain biziro / non arraio bati da berdindu. Lar Gram 391. [Debozionea] 

hoztera jiten bada eta gogortzera, nekez berriz garturen eta beroturen duzu. AR 46. Erre ta gartuten jakala 


mende.


biotza bere gomuteaz. Añ MisE 44. Aizetan gartzen diran su andiak dira abek. Echve Dev 425. Jakozalako 

oneek murruztu su ta garturik. AB AmaE 442 (v. tbn. 152). Zure bijotza / gartzen dan suban / artu gure loi / ta 

gaxuok. AG 2408. Amiltegi ta leize-ondarrak / gartu zituen zure negarrak. Loram 65. � (Part. en función de 

adj.). "Ardiente" Lar. � Amodio bizia eta gartua. Lar SAgust 14. Suzko oxin gartu onetan. Añ EL 1 57. 

Borondate oso sutu gartuaz. Añ NekeA 232 (v. tbn. CS 86). Lagun urkoaganako karidade gartuagandik. Aran 

SIgn 108. Galda baten mende / biotz gartua. NEtx LBB 268. 

gartukiro. "Ardientemente, izekiro, ezioro, gartukiro" Lar. 

gartunde. "Ardimiento" Lar. 

gartxo (H), gartxu. �1. Dim. de gar. � Kandela edo kruselu baten gartxuan. Ur MarIl 40. �2. "Raspante, 

raspantillo del vino, garra, gartxoa" Lar. "Raspar el vino, gartxoa iduki" Ib. 

1 gartxu (G-azp-to, AN-larr-ulz), gartzu (V-ger; Añ), gartza (B). Ref.: A (gartxu); Inza RIEV 1928, 152; Inza 

EsZarr 176; Berriat Bermeo 391. �1. Sobrio, parco (ref. principalmente al comer y al beber). "(Ruin) comedor: 

(V) jan gartzua, yan txarrekoa" Añ. "Atuna ez da egon jatera (jan-gartzu egon da)" Berriat Bermeo 391. � Jan 

sarrija, jan gartzu. Mg PAb 121. Abadeak yan-edanian gartxu izan bear ddoek. Or Tormes 41. Egikeretan 

artetsuba, jan-edanetan gartzuba. Otx 22. Gutxiago jan eta edan! Jan-edan gartxuz [...] izan adi eorren mediku. 

Lab Egan 1956 (3-4), 126. Alargun garbi ta gartxu. "Viduae castae ac sobriae". Or Aitork 115. Ezagutu ditut 

mozkorrak Zuk gartxu egiñak. Ib. 281. Ez zan gartxua, jatuna baiño. Erkiag BatB 48. Arlote-kumearen afari 

gartxua. Ib. 117. Mai bat gartxu, atseden / onaz ongi betea nik aski. "Una pobrecilla mesa". Gazt MusIx 79. Erle 

gartxuekiko bear diran ardurak. "Apibus [...] parcis". Ibiñ Virgil 69. Gaztedi gartxu eta langillea. Ib. 91. � (Uso 

adv.). � Gartxu ta etsi bizi zen. 'Sa vie était patiente et sobre'. Or Mi 90. Gurasoen maiean gartxu-gartxu oiturik. 

Or Aitork 226. Garbi ta gartxu, Zuk gurasoeri meneko zenegiela. Ib. 228. �2. Sobriedad. � Poesi iatorra [...] 

oro dendu, gartxu. "Todo equilibrio y sobriedad". Or BM 24. Iana [...] zeraman saskittoan etzun ipintzen bere 

gartxurako baiño geiago. Or Aitork 127. 

2 gartxu (V, G-goi; Lar Sup, H). Ref.: A; Arzdi Plant1 276; JMB At. � "Lentisco" Lar Sup. "Un arbusto que 

parece que es el enebro" A. "Phyllirea media, labiérnago (en Kortezubi)" Arzdi Plant1. v. gartxuondo. 

3 gartxu. "(V-ger), palo que se pone sobre las cargas colmadas del carro" A. 

gartxuki. � Sobriamente. � Debekatua zala [...], bai gartxuki egiñik ere. "Sobrie". Or Aitork 127. 

gartxuondo. � Enebro (?). v. 2 gartxu. � Sasiarte, gartxuondo ta elorri-adarretan. Erkiag Arran 183. 

1 gartza (Lar, Añ, H, A). � "Eslabón" Lar. "Deseslabonar , desgartzatu, gartzak askatu" Ib. "2. anneau 

d'une chaîne. 3. fer en acier en forme d'anneau ellipsoïdal, briquet" H. � Katea bateko gartza edo elestunak 

dagozan legez ain alkarturik. Añ LoraS 119. [Katea baten] eleztun ta gartza. Añ MisE 151. � "Maille, de filet, 

etc. sareki, gartza" T-L. "(Hablando de como se hacen las redes). Mailari zenbaitek pondua, gartza edo sareki 

erraiten diote" GAlm 1957, 14 (ap. DRA). 

2 gartza. � "Hoguera, gartza, sumeta" A DBols. � Zeru garbia, dana gorriturik dago. Zeñek egin du orrelako 

gartza Auñemendiko egietan? Etxeg EE 1882c, 562. 

3 gartza (V-och-m-gip, G ap. A), garza (G-to ap. A). � "Juego de muchachos que consiste en alejar una moneda 

a golpes de otra" A. � Gura badozu arrika [...], gura badozu gartzan (a las chapas). Ag Kr 63. 

gartza. v. koartza; 1 gartxu. 

gartzagile. "Engarzador, gartzaria, gartzagillea" Lar. 

gartzapil (Lacombe ap. DRA), kartzapil (Lacombe ap. DRA). � "Pelambrera. Kartzapil handia (Mugerre)" 

Lacombe (ap. DRA). 

gartzari. v. gartzagile. 


mende. 

487


gartzatu (Lar, Añ). �1. "Eslabonar" Lar y Añ. �2. "Engarzar" Lar. 

gartze (Lar), kartze (Lar). � "Inflamación, gartzea, kartzea" Lar. 

gartzela. v. kartzela. 

gartzelai, garzelai (V-m ap. A), garazelai (V-m ap. A), garzetai (V-m ap. A). � "Garazelai, garzelai (V-m), se 

dice de bestia de grupa ancha poco huesosa" A s.v. gara. Cf. 1 garai (5). � Ganadu batzuk dira [...] atzeko 

gallurra altu edo gora; eta aurreko zorburua bere bai; eta bizkar-azurra edo lepo-gana zartuna, eta zakona; eta 

onei esaten dxake ganadu gartzelaidxa ta gartzelaiduna. Ezale 1897, 86a. � "Gartzelai, espinazo, espalda en las 

bestias (V)" Darric (ap. DRA). 

gartzeta (Dv, Darric ap. DRA), garzeta (SP, Lar, VocCB, H, A), kartzeta (kh- Urt IV 417, Dv), karzeta (SP, 

Deen I 85, Lar), kartxeta (Aq 1341, Añ � A), katxeta (V-och ap. A). �1. "Le derrière de la tête" SP. "Cogote" 

Lar y Añ. "Cerquillo" Aq 1341. "Nuca" VocCB. "Occiput; c'est plutôt le dessus de la tête" Dv. "(Ax, SP), 

occipucio" A. � Okhasinoa kopetan, belarrean, aitzin aldean, illetsu da [...] baiña garhaitean, garzetan, gibel 

aldean, motz, soil, garbal. Ax 153 (V 101). �2. gartzeta (Dv), kartzeta (V-m, G ap. A; kh- Dv), karzeta (Lar), 

kartxeta (V ap. A; Añ). "Guedeja" Lar. "Greña o griña" Añ. "Khartzeta, gartzete, cirrus, toupet, cheveux du 

sommet de la tête, occiput" Dv. "Guedeja, pelo que cae sobre la espalda" A. v. tbn. Ezale 1899, 41n. Cf. IC II 

366: "Sus cabellos largos de cabellera que llamaban kartxet". � Zeren nere burua intzez beterik dago, eta nere 

kartzetak gauetako tantoz. "Cincinni". CantCS (G) 5, 2 (V-m kartzeta, V griña). 

gartzetadun, karzetadun (Lar), kartxetadun. � "Guedejudo" Lar. � Agura kartxetadunak, kaltza-motsak, 

kapela atze-iagiak. Ezale 1899, 41b. 

gartzetazur, karzetazur (Lar). � "Occipital, un hueso del colodrillo" Lar. 

gartziri. "Espernada, remate de la cadena" Lar. "Espigo de argolla" Ib. 

gartzon. � (En la expr. gartzonez 'a lo garçon', ref. al pelo corto). � Moñoa (daukatenak ori, geienak 

"gartzonez" dabiltz...) oker daukatela. Loram 189. 

gartzu. v. 1 gartxu. 

gartzur (Lar, H). � "Vértebra" Lar. "La partie de la colonne vertébrale correspondant au cou" H. 

garun (V-ger-m-gip; Mic 9r, Lar, Añ, Dgs-Lar 2, H), garaun (V-ple-arr-oroz; Añ), garoin (V-gip), garuin (Vgip), 

karaun (V-gip). Ref.: A (garun, garaun, karaun); Iz UrrAnz (garoiñ), ArOñ (garoiñ, garun); Etxba Eib 

(garun); Elexp Berg (garun, garuñ). � Sesos, cerebro. "Juicio, seso" Dgs-Lar 2. "Garoiña, el seso; garoiñak, las 

sienes" Iz UrrAnz. "Garóiñak zulatu: un ruido muy fuerte; perforarse los sesos oyendo una misma cosa" Iz 

ArOñ. "Txindurrixen garoiñak jango dituzula esan: dile que comerás sesos de hormiga" Ib. "Garunak, sienes. 

Garunetako dundurixuagaz nago" Etxba Eib. "Hartu zeban burukuakin garuñak bistaratu ei jakozen" Elexp 

Berg. � Tr. Documentado en autores occidentales desde finales del s. XVIII. Todos los ejs. anteriores al s. XX, 

salvo el de Apaolaza, son vizcaínos. Al Norte lo emplea tbn. J. Etchepare. Garun es la forma más general. � 

Txipiketan dituzula zeure garoñak. msOñ 93v. Txepetxak baño garoiñ geiago ez daukain emakume batzubei. Ib. 

22v. Buru barruban [...] garunak. Mg PAb 86. Joten dau garunetan baliaz. Mg CO 45. Ez dezu zenzu ez 

garuñik. VMg 32. Bota eragin ziozkan begiak ta garuñak buru ezurra ausirik. Ib. 83. Kastiguak onduten 

eztabena / garaunik eztaukena. Zav Fab RIEV 1909, 31. [Burua] ez eukala garaunez aiñ ondo betea. AB AmaE 

251. Edozein soin-atali garunerako iragarbidea kendu ezkero, adoremena itzaltzen da. "Privada la 

comunicación [...] con el cerebro". Zink Crit 30. Euskarazko "garuna" eta frantsesez "cerveau" deitzen dutena, 

biak bat direla. JE Med 30. Garun onekua zara ta, tira! Otx 14 (ref. a la inteligencia de una persona). Zertako 

gogoetatuz alper neka garuna? Or Poem 539. Buruko garunak atara arte ekin eutsan emoten. Bilbao IpuiB 37. 

Buruko garunak urtu aiñean dabil, jo ta su gogoetan. Erkiag BatB 159 (v. tbn. garunak urtu en Otx 173, 

garoiñak u. en msOñ 15v). Kasko-ezurra eta barruko garunak. Vill Jaink 69. Nere buruko garunak lanean asiak 

dira. NEtx LBB 87. Lo gutxi ta asko irakurri, garuna leortu zitzaion. Berron Kijote 32. Garaunak behar bezala 

hazi ez zitzaizkidalako, adimendu urriaren jabe naiz. MIH 399s. Gure garaun eta bizkarmuinean gertatzen diren 

gertari ezkutuagoak. MEIG VI 116 (v. tbn. 117 y 118). 


mende.


v. tbn. Ag AL 145. A LEItz 132. Alzola Atalak 4. Garaun: Kk Ab II 144. Garuin: Apaol 53. 

- GARUN-AXAL. Corteza cerebral. � Sendimendu guzien ezagutza garun axaleko zeluletan dela pizten. JE 

Med 30. Odola deramaten tuio bat zartaturik garun-axalari hurbil [emalditu da]. Ib. 27 (v. tbn. 38). 

- GARUN NAGUSI. Cerebro. � [Buru-hezurraren] bi alderdi hoik batean harturik, deitzen dira frantsesez "le 

cerveau"; euskaraz "garun-nausia". JE Med 25. Garun nausiaren gibelean [...] "garuntxoa". Ib. 25. 

- GARUNPEKO KORAPILO. Protuberancia (parte del cerebro). � Deitzen da frantsesez "la protubérance", 

euskaraz "garunpeko koropiloa". [...] Gibeletik sartzen zaizko [...] bi hastari gotor, garuntxotik jiten zaizkonak. 

JE Med 38. 

- GARUNPEKO MUKIL. Hipófisis. � Deitzen dute frantsesez "hypophyse". Gure zaharrek emana zakoten 

izentzat euskaraz: "garunpeko mukila". JE Med 37. 

� Etim. De gara + un. 

garun. v. garau. 

garunaldi. "Sesada, fritada de sesos" Lar. 

garungabeko, garaunbagako. � (El) que no tiene sesos. � Basaurde garaun-bagakoa. Zav Fab RIEV 1909, 29 

(ref. a un jabalí al que al abrir la cabeza se descubre que le faltan los sesos). � garunik bako (V-gip ap. Etxba 

Eib). "Tonto, idiota, insensato. Sin. sensun-bakua. Dotoria itxuran, baña garunik-bakua" Etxba Eib. "Buru 

ederra baña garunik bakua, Aixelkok esan eban araura" Ib. 

garuntegi (A). � "(V?), cerebro" A (que cita a Mg). � Buru azur biribilla da beste azur batzuben batzakuntzia, 

zeintzuk egiten dabeen utsune edo onzi bat ta garuntegija. Mg PAb 85. Gizonaren garuntegia irurogei egunetik 

irurogei egunean aldatu edo barriraztuten da. A Ezale 1899, 20b. Garuntegi bat, cerebro bat moldatzen. Vill 

Jaink 104. Garuntegiak ez du arimaren utsunea betetzen. Ib. 69 (v. tbn. 70). 

garuntxo. � Cerebelo. � Garun nausiaren gibelean, apalxago, bada bertze mami puska [...]. Haren izena 

frantsesez "le cervelet"; euskaraz "garuntxoa". JE Med 25 (v. tbn. 38). 

garza. v. 3 gartza; koartza. 

garzabal. "Garzabal (B), manzana crecida, sonrosada, blanca, de poca duración" A s.v. sagar. 

garzelai. v. gartzelai. 

garzeta. v. gartzeta. 

garzetai. v. gartzelai. 

garzunda. "(V-ger-arr-m), quemado, olor y gusto a quemado" A. v. garrusain. 

1 gas, gaz (V-gip ap. Etxba Eib). � Gas. "Gerriak urten ebanian, gazen bildur zan jendia" Etxba Eib. Cf. gaza. 

� Karbonikoa geitu egiten zaio aizeari ta baita gorotz-pixak artzi egiten duteneko gasa ere. NekIr 88. Gasganbara. 

Vill Jaink 181. Mendi zolan han die beren "roulota", radio eta su-gazarekin. Larz Iru 58. Gas-eko 

fabrika. Salav 40. Gasa ikatzarekin egiten dute. Ib. 40. Emendik urbil, iru gas-depositu. Lab SuEm 212. Gaseko 

giltza zabalik utzi dezala. Ib. 173. En DFrec hay 25 ejs. 

2 gas. v. 1 gasa. 

1 gasa (G ap. A), gas. � "Parte del aparejo para pescar merluza y congrio, la más próxima al anzuelo" A. � 

Amu-gas ta gañerontzekoekin. Elizdo EEs 1925, 248. � "Gas-ariya, hilo gaseado" [?] Elizdo EEs 1926, 31. � 

Maimenak, briña, burnari (alanbre), gazari, amu, txurikiñ (maluta) bere zinta edo kalartzu gorriz apaintzen ongi 

saiatzen zirela, gertaratzen zituzten. Elizdo EEs 1925, 248. 

2 gasa, gaza. � Gasa. � Heda uata xuri xafla lodi bat, azpiko gaza xafla baino zabalagoa oraino. JE Med 338. 

Estalki edo belotarako gasa apartekoak. NEtx Nola 16. 


mende. 

489


gasa. v. geza. 

gasaila (BN, S; VocBN y Chaho (-alla), H), kasaila (L, BN-mix-lab; H). Ref.: A (gasailla, kasaila); Satr VocP. 

�1. "Cris ou paroles insolentes, vives et fortes, de plusieurs personnes parlant ensemble à la fois" VocBN. 

"Gasaila handitan ziharduten" H. "Riña, gritos o palabras insolentes. Lo pronuncian gasailla a la francesa: 

gadsailla" A. "Kasaila gorrian ari ziren" Ib. � Gazte beroek agurtu dute erakuspen hori oihuz, zalapartaka, 

yauziz, ostikoka, Waterloo guziak ahantzarazten zituztelarik gasailan. Hb Egia 137. Kanporat khen zatzu 

munduko kasailak eta bizioen gathaskak. Dv Imit IV 12, 1 (ap. DRA; SP y Ol abarrots, Leon burrunba). Egin 

ahalak egin beharko, kasaillarik ez dadin sor. Ox 62. Denak hola baitziren / kasailan mintzatzen. Etcham 116. 

Eta holaxet hasten dire kasailan. Barb Leg 143. 1914-18-ko gerlatik landa Irlandan gertatu ziren nahasmendu 

eta kasailak ditu gaitzat. Mde Pr 298. v. tbn. EskLAlm 1909, 28 y Canc. pop. (ap. DRA). � "Kasaila (L-ain), 

gritos de los niños" A. 

�2. (S ap. A), gasala (S (Foix) ap. Lh). Aparcería. 

- KASAILAK KASAILATEGI. � Athertu gabe ar ditake kasailan. Bainan begote kasailak kasailatei! SoEg 

Herr 22-11-1956, 1 (con el sdo. aprox. de 'que discutan lo que quieran'). 

gasailari (H), kasailari (H). � "Qui a l'habitude de se disputer, ou provoquer du bruit" H. � Hemengo jende 

traste khasailarienak, zakharreria guziak, opium pipatzaile ditugu. Prop 1908, 12s. 

gaseosa. � Gaseosa (bebida). � Eta ardozale batek ardantegi batean, "gaseosie"? Osk Kurl 95. 

gaseta. v. gazeta. 

gaski. v. gaizki. 

gaskoi, kaskoin (L, BN ap. A), gaskoin (Urt Gram 44), gaskon (VocBN), gaskuin, gasku [-u acentuada y 

nasal], kaxkoin (B ap. A), kaskoi, kaskon. � Gascón; lengua gascona. � Tr. Atestiguado ya desde Etcheberri de 

Ziburu; las variantes con k- inicial (empleadas tbn. por meridionales como Iztueta (C 316 kaskoi) o Etxegarai 

(RIEV 1908, 189 kaskoi)) se encuentran desde el s. XVIII. � Berriroki minzatu duk zuhur Ader Gaskoiña. EZ 

Man I 8. Zuberoarrek [hartu dituzte hainitz hitz] bere hauzo Biarnesetarik edo Gaskoinetarik. ES 137. Hemen 

dagon kaskon hargin bat (San Juan de Luz, 1788). ETZ 169. Batu zituzten Nafarroatik, Gaskoi eta Franzesetatik 

irurogei ta amar milla jazarlari. Izt C 290s. Ezen omen zen Gaskoiña, / Batzuen ustez Normana. Gy 128. 

Kaskoin begia guti zeruak beldurtzen. Hb Esk 92. Eta Berdoly gaskua / Gorda hadi lürraren barna! Hoja 

electoral de 1889 (ap. DRA). Eta darasala frantses ala gaskoin, nik bethi atxikiren dut nere eskuara. Arb Igand 

22. Non etzauzkun auzo kaskoinak eta biarnesak alde jartzen. HU Zez 124. Kaskoin-eskuara batean mintzatuko 

da. Barb Sup 55. Bi kaskoin ihizin. Ox 124 (119 gaskoin). Frantsesez kanta, / kaskoinez dantza. Etcham 126. 

Emazte kaskoin aundia. Or Eus 336. Gaskoia barruan duen okzitanoarenak. MIH 400. Gaztelania eta kaskoia 

dira gehienbat aztertu zituen hizkuntzak. MEIG VIII 79. Joxemaritarren gaskoin-usaiko umore berezi horren ale 

bat. MEIG III 53. 

v. tbn. Kaskoin: Zby RIEV 1908, 87. JE Bur 142. Barb Leg 71. Zerb Azk 29. Lf ELit 343. Ardoy SFran 141. 

Gaskoin: JMB ELG 95. Gaskuñ: Erkiag Arran 118. 

� "Kaskoin, en gén., tous ceux qui ne sont pas basques" Lh. Cf. KASKOINETAN. � Kaskoinen jostetetan / 

gostu badu ari, / Ez dela Eskualduna / aise du ageri. Zby RIEV 1908, 94. Bazterrak oro eskualdunez husten eta 

gaskoinez bethetzen. Arb Igand 24. Ai, lagunak, ez sinets gaskoin nahasia, / Eskuarari baitio gudu bat hasia. Ox 

156. 

� "Kaskoi (V-m), una clase de uva" A. 

- KASKOINETAN. Fuera del País Vasco. � Presondegiak dire Kaskoinetan eder; / Ez dezake halako 

Eskaldunak ager. Hb Esk 200. Ez da odolik behar bihotz batzuetan, / Herria kausten dute toki guzietan, / Aitaamak 

ahanzten edozein sasitan, / Axkideak egiten berdin gaskoinetan. Ib. 40. Kaskoñetan izanen zare erretor, 

eztakizu eskuararik aski. Iratz in Alzola Atalak 120. 

- KASKOINETARA. Fuera del País Vasco. � Apez berri, bikario igorri zuten... Kaskoinetarat. Zerb Azk 80. 

- KASKOIN-JOARE (kaskuingare VocB; kaxkoingare B ap. A). "Cencerrito" A. 

- KASKOIN-SARE (L, BN ap. A; Dv). "Red cuadrada para cazar y pescar" A. 

- KASKOIN-ZALE. Aficionado a las cosas de fuera del País Vasco. � Guziak lo baitzauzkan kaskoinzale 

minak. Iratz 185. 

- KASKOIN-ZINTZARRI. Cierto tipo de cencerro. � Beien kaskoin-zintzarri. "Cencerros gascones". Or Eus 

229. 

gaskoikeria, kaskoinkeria (Lh). �1. "Tour de gascon" Lh. �2. Vicio foráneo. � Agur Eskual mendiak / Mendi 


mende.


xoragarriak / Beude urrun hiriak / Urrun kaskoinkeriak. "Ene eskual xokhoa" (ap. DRA). 

gaskoitu, kaskoindu (Lh). � "Devenir gascon" Lh. � Frantses eskualdunak osoki kaskointzen ari garela; aldiz 

gure auzoan Espainiako Eskualdunak, ari direla Españoltzen. HU Zez 75. � Hacerse extranjero, perder el 

carácter vasco. � Eskualdun aztureri / ukho hoi egitez / Eskualduna da hola / Kaskointzen nahi-t'ez. Zby RIEV 

1908, 92. Eskualdunak pilota / utz baleza, gero / Kaskoindu dela fama / laster jarraik lero. Arb Igand 142. v. 

tbn. Iratz 112 (kaskoindu). Behar zaizkote bere izenak [errekei] atxiki edo laster kaskoinduko zauzku, jendeak 

bezala. Zerb Azk 47. v. tbn. Herr 26-8-1957 (ap. DRA, kaskoindu). Zure kaskointzerikan ez ditaike izan. Xa Odol 

153 (dirigiéndose al pueblo de Baigorri). 

gaskola. v. kaskol. 

gasna (L-ain, B, BN, S; Volt 81, SP, Deen I 276, Urt I 65, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, 

H), gazna (L, B, BN, S, R; VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A (gasna, gazna); Lrq /gazná/; Satr CEEN 1969, 171; 

Izeta BHizt. � Queso. v. gazta. � Tr. Documentado en la tradición septentrional. La forma gazna predomina en 

textos antiguos y es la única documentada en los suletinos; en los modernos sólo hay gasna. Hay gazna en los 4 

ejs. suletinos documentados. � Ez nauzu iaitzi esnea bezala eta gatzatu gasna bezala? EZ Eliç 313. Aharra 

ziten artzainak, / ager ziten gaznak. Saug 99. Zeinek eskuan matoina, / zeinek soina / gaznaz bete daroa. O Po 

59. Ogi bezanbat gazna nahi luke. O Pr 346. Berze batzuek baliatzen dire balea gaznaren erhautsaz. Mong 592. 

Eragiñen dubela gasna ona. ConTAV 5.2.9, 141. Ogi ta gazna mahañilat. Etch 332. Gasna belearekin ioanen 

duk airean. It Fab 258 (en un texto contaminado de labortano). Olanda gazna batetan sarturik. Arch Fab 209. 

Bele gasna-dunaz ohartu deneko. Gy 1. Hamabost edo hogei egünen bürüko gazna horitzen da. Ip Dial 89 (Dv 

gasna; It gazta, Ur gaztaia). Ongi xukhatu ez den gasna gazikara gelditzen ohi da. Dv Dial 87. Bazuela iguzkiak 

zerbeit, halako gasna zuri bat iduri, aintzinean. HU Zez 96. Xingar eta arroltze, ardi-gasna gorritu, arno on, 

kafe eta ondoko. Lf Murtuts 40. Zu, gasna egiten? Zerb Azk 39. Arnoarekin hordituz, / edo gaznekin asetuz. Arti 

MaldanB 220. v. tbn. JE Bur 192. Barb Sup 46s. Ox 107. Zub 22. Etcham 163. 

- GASNA ARRASPATU. Queso rallado. � Estal zazu [makaronia] gasna raspatuz. ECocin 44. 

- GASNA-AZAL (T-L; gazna-axal S ap. Lh y Lrq; gasnaxal T-L). Molde para quesos. "Moule à fromage", 

"caserette" T-L. 

- GASNA-BEGI. "Gazna-begi (L, BN, S, R), ojos del queso" A. 

- GASNA-BELAR (Eliss GH 1931, 323). Malva silvestre. 

- GASNA BERATU. "Gazna beratia, gasna hartsu, orhatu edo joa" Alth in Lander RIEV 1911, 599. 

- GASNA FLAMENKA, G. FLANDES. v. flamenka (2), flandes. 

- GASNAKO (gaznako BN-baig). "Ez, eniz gaznakoa ez aragikoa, no, no soy aficionado ni al queso ni a la 

carne" A Morf 204. 

- GASNA-LEKU. "Cascale, [...] gasna egin lekhua, gasna lekhua" Urt IV 268. 

- GASNA-OHOL (gazna-ogol B ap. A; gasnola B ap. Izeta BHizt). "Tabla en que se curan los quesos" A. 

"Gasnolan patuitut gasnak" Izeta BHizt. 

- GASNA-OPIL. "Artotyra, gasna ophilla, [...] gasnóphilla" Urt II 377. 

- GASNA-SALTZAILE. "Casearius, gasna saltzaillea" Urt V 268. "Fromager, qui vend des fromages" H. 

- GASNA-TOKI. "Cascale, gasna tókia, gasna ezar lekhua" Urt IV 268. 

- GASNA-USTEL, GAZNUSTEL (BN-baig ap. A). Queso viejo (restos de queso fermentados, con gusanos). 

"Queso podrido" A. � Gasna ustel batekin sartua zelakotz hemen. Barb Sup 84. 

- GASNA-XERRAÑO. Tajada de queso. � Gero, to, ardi-gasna-xerraño bat, ahoaren garbitzeko. JE Ber 35. 

- GASNA XURI (BN-baig ap. Satr CEEN 1969, 171). Queso fresco de vaca. 

- GASNA ZAHAR (B). Queso viejo. "Gasna zarrak inder haundie" Izeta BHizt. 

- GASNA-ZALE (SP (sale), Urt). a) Aficionado al queso. "Gasna zale zare? aimes-tu le fromage?" Urt Gram 

477. � Gathu gasna-zale. Gy 244. b) "Casearius, gasnazalea, gasnaguillea" Urt IV 268. 

- GASNA-ZUMITZ (g.-zimitz T-L; gazna-zimitz B ap. A). "Cesto en que se amoldan los quesos" A. "Moule à 

fromage" T-L. 

� Etim. v. gazta. 

gasnagia, gaznagia (Lh (S)). � Tabla donde se curan los quesos. 

gasnagile (Ur), gazna-egile (S ap. Lrq). � "Casearius, gasnazalea, gasnaguillea" Urt IV 268. "Fromager" Lrq. 

gasnagintza. � Fabricación de quesos. � Ala kontrabandan, ala artzaingoan, ala gasnagintzan? Lf in Casve 

SGrazi 16. 


mende. 

491


gasnakagia, gaznakagia. � Quesería. � Hamar urthe horietan, zendikatak lan handiak egin dütü: [...] 

Larraiñen gaznakagia bat plantatü dü. Herr 12-11-1962, 3. 

gasnakari, gaznakari (S ap. Lrq). �1. "Qui aime le fromage" Lrq. �2. "Qui fait le commerce de fromages" Lrq. 

gasnakatu, gaznakatu (S ap. Lh y Lrq). � "(S-saug), faire beaucoup de fromages. Aurthen Elixirin gaznakatü 

tützü, cette année on a fait beaucoup de fromages chez Elichiry" Lh. 

gasnaketa (AN ap. A Morf). � "Fabricación de quesos" A Morf 155. 

- GASNAKETAN. "Gaznaketan, haciendo quesos (AN)" A Apend. 

gasnaki. � Porción de queso. � Ogian gehixago / Gasnaki emanez. Michel LPB 344. 

gasnaño. � Dim. de gasna. � Ori, gasnaño hau emanen diozu etxek'andreari. Barb Sup 86. 

gasnario. "Cascale, [...] gasna lekhua, gasnéroa, gasnarioa" Urt IV 268. 

gasnategi (Lh (L, BN)), gaznategi (L ap. A), gasnatei. �1. Lugar donde se guardan los quesos. "Tabla en que se 

curan los quesos" A. � Bi partadera pare gasnateiko. HerVal 222. Gasnateiko gilza berri bat zerrapua 

arriñaturik. Ib. 231. �2. "Gaznategi, fromagerie" Lrq. 

gasnatto. � Dim. de gasna. � Gasnatto bat ekarria dute. Barb Sup 88. 

gasnatze, gaznatze (S). � "Grand nombre de fromages" Lrq. 

gasnero. v. gasnario. 

gasnia. "(Git.), caballo" A. 

gasnola. v. GASNA-OHOL. 

gasnopil. v. GASNA-OPIL. 

gasnorroskilla. "Colliphia, bixkotxak, gasnorróskillak" Urt V 347. 

gaso. v. gaixo. 

gas-oil, gas-ual. � Gasóleo. � An ez zegoan oe-anketan "gas-ual" poturik! Anab Aprika 49. 

gasolina (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd 130 y 203). � Gasolina. "Ze erretzen ote duen gasolinatan (Ggoi-azp, 

AN-gip), zenbat litro gasolina erretzen du? (G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 203. � Larri xamar ibilli 

naiz eta gasolina pixkaten billa nator. JAIraz Bizia 72. Iru edo lau automobil sutan jarri, gasoliñaz igurtzirik. 

Erkiag BatB 147. Etzaitez sua ta gasolinarekin geiegi jostatu. MAtx Gazt 69. Emen gasolina usaia ote dagon. 

Lab SuEm 192 (v. tbn. 183). Kafe eta gasolina-eskasia gorabehera. MEIG I 194. En DFrec hay 24 ejs., 

meridionales. 

- GASOLINAZKO. Que funciona con gasolina. � Ta Panamatik bi gasolinazko ontzietan (Euzkadi ta 

Alkartasuna) Atratoraño. JAIraz Bizia 73. 

gasolinategi. � Depósito de gasolina. � Burutik eginda al zaudete! nere ganbara gasolinategi biurturik. Lab 

SuEm 186. 

gasolinero. � Gasolinero (embarcación). � Arrantzurako oi ziran ontziyak eta gaurko egunez oi direnak oek 

dira: treñeroa [...], bapore txikia, gasoliñeroa. Elizdo EEs 1925, 213. 

gasometro. � Gasómetro. � Gasometroan izango zan [eztanda]. Lab SuEm 215. 


mende. 

492


gasta. v. gazta. 

gastaagin. v. gaztagin. 

gastabide. � "Occasion de dépenser" Dv. � Asko gasta-bide ta egiteko gaxtotarik urruntzen dituzte. Dh 197. 

gastadore. � Gastador. � An dabil bere Aita kamara injineroa, / Gastadoreai munak non egin erakusten. AB 

AmaE 186. 

gastagarri. "Propre à gâter quelqu'un" H. 

gastagin. v. gaiztagin. 

gastaina. v. gaztaina. 

gastainui. v. gaztainadi. 

gastaka (G-azp), gasteke (V-m). Ref.: Arzdi Peces; FauMar 28; Zubk Ond. � Raya. 

gastakeria. "Gâterie" H. 

gastalari (Añ), kastalari, gastari (Lar, Añ, H). � Gastador, disipador, pródigo. � Ebanjelioko seme gastalaria. 

Añ MisE 30. Alperra edo jokolarija edo kastalarija zarialako. fB Ic II 235. Kastalari burugin bategaz 

ezkondutia. fB Ic III 334. 

gastandi. v. gaztainadi. 

gastanol. v. GAZTA-OHOL. 

gastarazi, gastarazo, gastadu erazo. � Hacer gastar. � Zeuretu al badaizu ainbeste gastadu erazo baga 

bestiari. Astar II 30. Bear dan baxen geiago gastarazo badeutsezu, neba-arrebeen kaltean. Añ EL 2 150. 

gastaro. v. 1 gaztaro. 

gastatu (-au V-gip, G-azp, -eu V-arr; Lcc, SP, Urt I 62, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), gaztatu (Ht 

VocGr 348, Lecl), goastatu (H), guastatu (Urt I 62, H), kastatu (Añ), kasta (V). Ref.: A (kasta); Etxba Eib 

(gastau); Totor Arr (gásteu); Elexp Berg. � Tr. Las formas en kast- sólo aparecen en autores meridionales 

(Lazarraga, Moguel, fray Bartolomé, Iztueta (Po 164), Goñi (108), Urruzuno (Zer 125), Txirrita, EusJok (109) y 

Enbeita (178)); hay además gazten Kirikiño (Ab II 81) y San Martin (gaztau Zirik 51). �1. Gastar (dinero, 

etc.); emplear (recursos, tiempo, etc.). � Tr. Documentado desde finales del s. XVI; al Norte es poco frecuente 

desde principios del XVIII. En DFrec hay 31 ejs. de gastatu. � Errealori kastaetarren / ez atzeratu pausorik. 

Lazarraga 1182v. Kontentu baga dakust ditudala / neure urte dulzeak kastaetan. Ib. (B) 1181vb. Sentidu baga 

kastatzen da / andiro aziendea. Ib. (B) 1159vb. Zuk eman zenerauzkidan ontasunak [...] aitzin-gibel behatu gabe 

gastatu ditudana. Mat 225. Orazionetan gasta dezake denbora hura. Ber Trat 60r. Ezta hartarakotzat itsasorik 

iragan behar [...] ez dirurik gastatu. Ax 319 (V 212). Onak gastaturik. Ib. 514 (V 331). Ez gasteetea denpora 

andia platikaan. Cap 127. Orritsetan du erhoak ona gastatzen, eta zuhurrak berea goitiatzen. O Pr 661. Ardit 

bat ongi gastatzen ez dakien gizona. Mb IArg I 163. Edozeñ diru gastatuko zenduke. Cb Eg II 63. Ondasunak 

Mundu onetan, zure umezurtxoetan gasta ditzaten. GavS 4. Hek dira lagünaren huntarzüner, destrüitüz edo 

guastatüz, damü egiten dütenak. CatLan 96. Ez daukat orain zer biurtu, gastau neban ostuba. Mg CO 74 (34 

kastau). Dana ta ez dana arduragabe gastatzea. AA III 625. Aziendak kasteetan ditubee. fB Ic I 41. Bere adiñik 

ederrena dutenean gastatu. Gy 59. Bilhatzeko non gasta bertzetan denbora. Hb Esk 4. Ez da zeren gastatu hitzik. 

Hb Egia 2. Gastatuagatik galanki, ez poltsa gutxitu eta ez dirua aitu. Bv AsL 130. Denborik galdu gabe eta 

esateko ardit bat kastatu gabe, erraz edukiko du egoki bere bazterra. GipNek 1903, 22. Len iru duro kastatu 

ditut. Tx B II 146. An be baidago ba nun gastau ementxe lez, gastateko bidiak ugari dira an be. Kk Ab II 132. 

Irion (gastatu) bearko duen diruaren kontua. Ir YKBiz 297. Ardao gozotan gastauko leukeez oien azpiko lastoak 

(V-ple). A EY IV 54. Berlinen ez da gai ortan egin / tinta gastatu besterik. Basarri 166. Eztitut gastatu [lau 

milloiak]. Izeta DirG 122. Berek eginik ez daukate ta / gastatu bestek eginak. Xa EzinB 129. Ez da, irudi ori 


mende. 

493


egiten, denbora ta dirua gastatu bearrik. Berron Kijote 212. Hizkera suntsikorraz, egunoroko berriketan 

oihartzunik gabe gastatzen dugunaz. MEIG IV 88. 

v. tbn. Hm 207. ES 177. LE Matr5 296. Gco II 33. JJMg BasEsc 120. Astar II 90. Bordel 138. Zab Gabon 68. Xe 

273. Sor Gabon 59. JanEd I 74. AB AmaE 226. Arr May 149. Apaol 47. AzpPr 40. Moc Damu 28. Iraola 72. 

Urruz Zer 113. Noe 75. Or SCruz 87. Tx B 16. Lab EEguna 74. Arti Ipuin 45. And Auzta 150. Anab Aprika 66. 

Osk Kurl 19. Salav 16. NEtx LBB 48. Uzt Sas 61. Mattin 66. 

� Emplear, consumir habitualmente, usar. AxN explica begi orde anhitz higatzen (280) por anteojo anitz 

gastatzen. � Erraziaz egiten da pikia, eta koral errazia anisko diona kemen gastatan digu argitako. Mdg 130 (v. 

tbn. 131). Ardua ere kastatzen dute, / ez aguardinta bakarrik. Tx B II 158. 

�2. (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, H), goastatu (Lar, H (+ guas-), A). Estropear(se), deteriorar, deshacer, echar a 

perder. "Corromper" Lar. "Gâter" VocBN y Gèze. � Eztitzazuela egin zuen thesaurak lurreak, non zerrenak eta 

herdoillák goastatzen baititu. Lç Mt 6, 19 (He, Dv jaten, TB galtzen). Ni zugaiti naxana gastaetan. Lazarraga 

(B) 1194vb. Ezta [...] harrik haragia hala galtzen eta gastatzen duenik, nola konzientzia gaixtoak egiten baitu 

bere burua. Ax 423 (V 274). Etzitiala handi zure khorpitzaren handitarzünak edo edertarzünak, zuñ eritarzün 

txipi batek gastatzen eta itxusten beitü. Mst I 7, 2 (SP galtzen, Ch desegiten). Bizitze miserable eta gastatü haur. 

Ib. 22, 3. Mübliak oro xahü eta propi dütüke, deüsere gasta eztadin gogua hartzen dialarik. Mercy 40. 

Goastatzen eta desegiten dukanaz geroz berenez hain eder eta balioz laitezken obra sainduen merezimendua! 

Brtc 104. Aita Amen bekhatuaz gastatua dugun bihotzaren korruptzionea. Jaur 129. Etxean baziren gauzak / 

Gastatiak. Arch Fab 223. Eskas horrek gastatzen hainitzi odola. Hb Esk 172. Haren izpiritia ülhüntürik zen, eta 

harren bihotza gastatürik. CatS IV. Xenila batzu, zoinek zikhintzen eta gastatzen baitituzte hunkitzen dituzten aza 

hosto eta bertze gauza guziak. Elsb Fram 149. Bekhatiaz gastatü ditit [dohainak] eta zuri ützültzeko indigno 

errendatü. Ip Hil 230. Lilirik ederrena da, bena hunkitze batek gastatzen dü. Ib. 47. Goierrin beti gasteu eiten 

deude / jentean sanidedea. EusJok II 111. Zer den arduan azkarra, / oro beitütü gastatzen. Casve SGrazi 98. � 

Desgastar(se). � Atariko arriya gastatzen dana kurpillekin kotxia pasatzian... Sor AuOst 81. 

�3. (S ap. Lrq; H), goastatu (H + guas-). Mimar. "Gâter quelqu'un par trop de complaisance, de douceur, de 

petits soins. Haurrak gastatzea, gâter les enfants" H. � Haren haur gastatuak bereziki hiru. Hb Esk 93. Zertako 

dituzte gastatu, purifikatu, erranez: jaun errientek dutela beren eskuko Frantzia. HU Zez 210. Olentzerok, Bizar- 

Zuriren gisa, gastatzen ditu gure haurrak. Herr 26-12-2002, 1. 

�4. (V-gip, G-azp). Acabarse; agotarse. "Terminarse [...] Gastau da ixotu dogun argizaixa" Etxba Eib. "Arnasa 

gastauta hil" (G-azp). � Iya gastatu zaizkit / indarrik geienak. Bil 134. Erabilliaz sautu, gastau ta amaitzen 

diran gauzen jabe baño etziran jopu errukarri aek. Eguzk GizAuz 168. Onek letaniak geitu diran ezkero, ori 

sorginkeri ori gaztau ein dala entzun dogu (V-gip). Gand Eusk 1956, 223. Iretargia gaztatzen danian nora 

juaten dituk ba? SM Zirik 109. Gaztaiña biltzen asi eta gastatu arte, gastaiñakin afaria. And AUzta 46. Orduan 

txoria bazan ugari. Orain bakarren bat. Danak gastau dira. Ib. 55. Denbora juanda gastatzen dira / bai, 

gorputzeko indarrak. Uzt Noiz 71. 

�5. (V-gip, G-azp), kastatu (-au G-goi). Ref.: JMB AEF 1923, 115; Etxba Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg. 

Morir. "Bart, goiz-alderutz gastau da bake baketan gure zarra" Etxba Eib. "Morir (una persona). Mikel goizeko 

bostetan gastatu da" Gketx Loiola. � "Terminar una línea eléctrica, de tranvía, trolebús, etc. Donostiko tranbia 

Benta-Berrin gastatzen da" Gketx Loiola. 

�6. "Abortar, umea (V) seina gastau" Añ. 

- GASTATU ERAGIN. Hacer gastar. v. gastarazi. � Kastau eragiten deutsee gurasuai, euren nagitasuna ta 

ardura gitxija gaiti, biar leukeen baño geijago. fB Ic II 142. 

gastatzaile (V-gip ap. Etxba Eib; G-azp; Lar, Añ, Dv, H). �1. Derrochador, disipador. � Alperrak, jokolariak, 

edaleak, gastatzalleak direalako. Añ MisE 211. v. tbn. And AUzta 150. Bai, gastatzaile segurrak dira / bainan 

ez langile finak. Xa EzinB 129. � gaztatzaile. (Como segundo miembro de comp.). � Heien aldean herriko atso 

irulle guziak / Etziren bertzerik baizen liho gaztatzailleak. Gy 77. �2. gastazale. "Qui gâte ou détériore (Sc)" 

Lrq. �3. "Gastazale [...], qui "gâte" un enfant (Sc)" Lrq. 

gastatze, gastaite (Lcc). �1. Corrupción. "Estragamiento" Lcc. �2. Dispendio, derroche. � Ez desohoreak, ez 

ienden erraiteak, ez onen gastatzeak [...] deusek ere eztu gibelatzen. Ax 341s (V 227). 

gaste. v. gazte. 

gasteiztar, gazteiztar. � Vitoriano, de Vitoria. � Gazteizen gazteiztar gazteak "Guridi" musikari ospetsuari 

gorasarre dirdiratsua egin diote. Herr 19-3-1959, 3. 

gasteke. v. gastaka. 


mende. 

494


gastena. v. gaztaina. 

gastereria. v. gaztekeria. 

gastiaso(r)o. "Gastiasoon pasa barik sagosai, se dice a las chicas que no han dejado las locuras de la juventud" 

Iz ArOñ. Parece ser en su origen un nombre de lugar. 

gastigar. v. astigar. 

gasto. v. gaizto. 

gaston (Lar � Chaho � Lh). � "Engaste" Lar. 

gastondu (Lar � Chaho � Lh). � "Engastar" Lar. 

gastos (SP, VocBN, Chaho � Lh, Dv). �1. Derrochador. � Heldu aita ona bere ume gastosagana legez. Hm 

207. Seme gastosa. SP Phil 45 (He 46 prodigalak). �2. (H). Costoso. � Erregelamendu extraordinario deitzen 

den forma luzea eta gastosa enplegatu gabe. Revol 103. Suphertasunak asko egiteko gaxto ta hauzi gastos 

phizten deraie. Dh 197. 

gastu (V-gip, G-azp; Lcc, SP, Urt I 62, Ht VocGr 348 (-zt-), Lar, Añ, Lecl (-zt-), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, 

H), gasto (H), kastu (G-to, AN; Añ), guastu (Urt I 62). Ref.: A (kastu); Etxba Eib; Elexp Berg. � Gasto. � Tr. 

La forma kastu se encuentra en Moguel, fray Bartolomé, Iztueta (C 154), Xenpelar (232), Urruzuno (Zer 30), 

Txirrita y Uztapide (Sas 230). Con -o final lo emplean Goyhetche y Lizardi (IL 122). En DFrec hay 93 ejs. de 

gastu, uno de gastü y uno de gasto. � Gehiago baitzekarkeien garraioaren gastuak obraren balioak baiño. Ax 

23 (V 13). Zeren ezta, hartakotzat, bat ere gasturik egin behar. Ib. 268 (V 179). Gasturekiko hankortarzunak, 

oinezko egiten ditu zaldunak. O Pr 518. Gure amorioaz egiten ditugun gastu erho hetaz. SP Phil 291s (He 292 

enplegu eta gastu). Gastu alper larregijak. Mg CO 164 (tbn. g. alper en Gco II 89, kastu alperrikako en fB Ic II 

185). Joten dau gure kastubak bost errial ta bost kuarto ta erdiraño. Mg PAb 75. Laburtuko litekez gastu 

kostotsuak. Añ LoraS 32. Irozo ditzakean baño gastu geiagotan sartzea. AA III 604. Lur-pheza bat asko urthez 

eta gastu handiak eginik lantu eta ontu duen ondoan. Dh 217. Egunian eguniango gastuba gitxitubagaz. Astar II 

159. Mediku, sendagaillutan egiñ diren gastoak. Gy 100. Gastuetan pharte hartzen dioelarik. Dv Lab 116. 

Jainkoa aski aberats zela haren bideko gastuen egiteko. Laph 51. Peseta batena egiñik gastua. AB AmaE 301. 

Janarekin egin bear nuen gastua. Sor Bar 56. Bi eskolen gastuak jasanez. HU Zez 114. Egiten digu gastu andia. 

Mdg 128. Esanaz ezeren gastu gabe egongo zirala. Iraola 105. Urteko gastuen kontua ikusi ebanian. Kk Ab I 

109. Yoan-etorriko txaupenak (gastuak). A Itzald II 75. Gerrako gastuak nola zuritu. Or SCruz 34. Bere gain 

hartzeko itzuli horren gastu guziak. Ardoy SFran 250. Bagenituzke zintak eta diskak gehiegizko gasturik gabe. 

MEIG VI 135. 

v. tbn. JJMg BasEsc 274. JesBih 422. Gy 140. Hb Esk 170. Bil 87. PE 151. Ud 22. JanEd I 24. Noe 60. Bv AsL 

26. Zby RIEV 1908, 87. Azc PB 238. Itz Azald 98. AzpPr 51. EusJok 46. Arrantz 110. Basarri 123. Arti Ipuin 57. 

Osk Kurl 19. Lab SuEm 197. Berron Kijote 190. 

- GASTUAN IBILI. Gastar, derrochar. � Kastuban zertan ibilli biar du / txorakeriyan alperrik? Tx B II 67. 

Lanetik gaur be sobrarik ez da / ibiliteko gastuan. BEnb NereA 217. 

- GASTURA. (Precedido de gen.). A costa (de). � Diputazioak bere kostura eta gastura onartu zuen Seinorioko 

zora etxean. Arti Ipuin 66. 

- GASTUTAN. A costa de. � Haur osteak ikusi, buraso gastutan, / Urthe multzu egoten eskola handitan. Hb 

Esk 4. 

- GASTUZ. (Precedido de gen.). A costa (de). "Ene gastuz, à mes dépens" SP. � Zarela hekin [pobreen] 

kuisinari, bai eta zure gastuz, zarela hekin xuritzaille eta antolatzaille. SP Phil 272 (He 275 zure gastuz). 

Probinziak bere gastuz etxe aren aurrean eragin zeban Elizatxoan. Izt C 459. � A costa de (no ref. a gasto de 

dinero). � Hori [gizonaren etsaiak haren etxekoak direla] frogatu dut ene gastuz. Ch III 45, 4 (Mst ene khostüz, 

Leon nere gostuz; SP ene kalteak egin nau iakinsun). 

gastutxo. � Dim. de gastu. � Lagun artian semiak egiten zituan [sic] gastutxuari begi errebesakin begiratzen 

zion [...] aita diru zale ark. Bv AsL 26. 

gasun. v. gatzun. 


mende. 

495


gasupa (Lar, H), jasupa (H). � "Salto" Lar. 

gasupaka (Lar). � A saltos, saltando. � Egaka, gasupaka (saltoka), txio-txio bigunetan. Ag AL 54. 

gasupatu (H), jasupatu (Lar, H). � Saltar. 

gasura. v. gazur. 

1 gata (V-m; Lh; -th- L ap. A; SP, H), gatta (FauMar 36, T-L). Ref.: A; AEF 1960, 20. � "Gata, lija negra, pez 

grande, dañino, lleno de aceite" A. "Saboga, lacha (Alosa fallax)" FauMar 36. "Sabalo, saboga [...] sardina 

arenque (Alosa alosa)" Ib. 36. "Feinte (alose)" T-L. "Close jeune" Lf GAlm 1957, 31. "Lija" AEF 1960, 20. � 

Kolaka eta gata aro da egun hautan. Gure arraintzariek bildu dute saretara ederrik [...]. Balio du segurki, 

arrain hoik diren prezioan. Herr 29-3-1956, 2. 

2 gata (VocBoh 102, A), gate (Michel LPB 144). � Camisa (en el habla de los gitanos vascos). � Erantzi 

naukon gata parnoa [='la limpia camisa'], / txaribelerat eramaitean. Mirande Igela 28. 

gatanbore (-th- SP � A, H), gatanbor, gatamore (Dv � A), katamore (L-côte, BN ap. A; H), katanbore (H). 

� Pandero; atabal, tamboril, tambor. "Pandereta" A. � Spirituek hartuko tuzte gathanboreak / Eta hekin 

mintzatuko boza ederren aireak. EZ Man I 87. Haren izena bezate / Gathanboretan lauda: / Gitarrez eta 

maniurez / Ohorezki gomenda. Hm 99. Gathanbore soinuz (Iud 11, 34). Lg I 220 (Dv atabala joz). Nik ez det 

lore-ederrik zuri eskaintzeko, / txistu, gatanborerik zuri ondratzeko. BertsZB 150. Gathanborak eginez saski 

hustuekin, / Eta aphaleko boz, kaldera tzarrekin. Hb Esk 230. 

gatazka (A, que cita a Hm). �1. Luchando, peleando. � Ni hil nahiz dabilzanok / Hilen dira gathazka, / Eta 

dira geldituko / Azearien bazka. Hm 89. �2. (Lar, H), gataska (L-ain ap. A; Dv, H), katazka, kataska. Disputa 

(verbal o física); batalla. "Pelea", "riña" Lar. "Debate, disputa, lucha de cuerpo a cuerpo" A. � Bere baitharik 

emanak baitira gudura eta gathazkara. ES 175. Erromesiak urruntzen du bihotzen bakea eta berratzen izpirituen 

gathaska. Hb Egia 62. Aberekeria zen gathaskan adimenduarekin. Ib. 91. Ez naiz bethi gathaskan hariko eta ez 

naiz azkeneraino samurrean egonen. Dv Is 57, 16 (Ker eztabaidan jardungo). Kanporat khen zatzu munduko 

kasailak eta bizioen gathaskak. Dv Imit IV 12, 1 (ap. DRA). Etxean egoitea hobe da, gathaska horietarik urrun. 

Isoard 57 (ap. DRA). Hasten dira berriz gataskan. JE Bur 170. Mintzatzen dira Orriagako gataskaz. Zub 30. 

Gataska luze batean sartzen dira bi gizonak, biak erdaraz. JE Ber 46. Nere alabak kataskan arrapatu ta eraman 

dizkit. Zait Sof 132. Anai-arrebak gataskan ari dira. Mde Pr 70. Barneko gatazka eta burrukaldi hori. Arti 

Tobera 273. Bere usteen alde gatazka bizian ibili ondoren. MEIG VI 77 (III 138 katazka). �3. + katazka (G-to, 

B, BN-baig). Ref.: A; Izeta BHizt. "Esfuerzo grande. An ari dira katazkan, lertzeko zorian, eta eztu gauza onik 

egingo (G-to)" A. "Esfuerzo. Katazka ederrak in gintuen" Izeta BHizt. � Egiñal eta katazka guziakin erasorik 

ataka edo bretxa idiki zuten. Arr ASIgn 5. Bere katazka guziak-gatik arria baño geiago eziñ mugitu zan. Arr May 

82. [Satanasen] katazka guzien damuz ere. Ib. 155. Kataska larri artan nabillela arrauna autsi. Ill Testim 27. 

Katazkan (aleginka) alegina egiten dutenek. Zait Plat 6. Gatazka bizian zenbait gai zail eta gaitz euskaraz 

adierazi nahian. MIH 78s. Leku malkarretan barrena, katazka bizian, dabilen gurdi zahar negartiak. MEIG II 

69. �4. "(S), eludiendo. Se dice de los bueyes que en el yugo tienen el vicio de inclinarse demasiado al eje del 

carro para eludir la carga" A. 

- GATAZKA-LEKU. Campo de batalla. v. gathazkako lekhu en Etcheberri de Sara (114). � Begiratu ere nuen 

gatazka-lekutik, / eta ez nuen ikusi batere hilotzik. Arti MaldanB 225. 

gatazkari (Lar), gataskari (T-L). � "Peleador" Lar. "Disputeur" T-L. 

gatazkatu (Lar), gataskatu (L-ain ap. A; Dv). �1. "Pelear" Lar. "Se quereller" Dv. "Disputar, luchar de cuerpo 

a cuerpo, a derribarse" A. � Eztute izanen ihardukitzeko paradarik eta ez gathazkatzeko etsairik ere. ES 186 (v. 

tbn. 114). Partidak dire bai lothu, / Eta luze gudukatu, / Pletiatu, gathaskatu. Gy 35. Lau fededunak orduan 

zaizkote ahalikako errementa guzieri lothu eta paganoekin gathaskatzen dire. Prop 1910, 219 (ap. DRA). �2. 

gataskatu (Lh). Escarbar en el suelo (las aves de corral). 

gate. v. kate; joate. 

gateatu. v. kateatu. 


mende. 

496


gatelu. v. katilu. 

gatero. � Nombre de un personaje de la mascarada suletina. Cf. gatuzain. � Ligi-ko gatheroa gathia bezaiñ 

zalha; oraindik hun, hobe izanen. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA). 

gatibaleku, katialeku (V-gip). � "Lugar donde el ganado no puede salir (en el monte)" Iz ArOñ. 

gatibatu (Lar; -th- SP, Urt III 5, H), katibatu (Lcc (-du), Lar, H), katigatu (V, G ap. A), katiatu, katibutu (Añ), 

katigutu (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). � Tr. La forma gat(h)ibatu la emplean los autores septentrionales y algún 

meridional moderno; gatigatu aparece (junto con kat-, más frec.) en Moguel y Vicenta Moguel. Las variantes 

con k- inicial, si exceptuamos a Etcheberri de Ziburu (kaptibatu) son exclusivamente meridionales; la más usual 

(ya atestiguada en Lazarraga y en dos poesías vizcaínas del s. XVII) es katigatu, aunque desde finales del s. XIX 

va aumentando el uso de katiatu, hasta hacerse en la segunda mitad del XX más frecuente que la anterior. 

Katibatu, además de en unos versos citados por Lope de Vega, se encuentra en algunos autores guipuzcoanos 

como J.I. Arana (SIgn 61), Iraola o Elizondo; emplean katibutu Echagaray (218) y Lardizabal, katigutu Echeita 

(Jos 188) y katigitu Akesolo (Ipiñ 31). En DFrec hay 4 ejs. de katigatu, uno de katiatu y uno de katibatu. �1. 

Apresar, hacer preso; cautivar (tbn. fig.). "Faire ou devenir esclave" SP. "Cautivar" Lar, Añ. "Encadenar" A (tal 

vez por cruce con kate(a)). � Tr. Usado al Norte por autores de los ss. XVI y XVII; al Sur se encuentra desde 

finales del s. XVI hasta nuestros días. � Gathibatu nuzu. E 193. Gero gathibatu neure gorputza. Ib. 203. Baina 

badakusat berze lege bat [...] bekhatuaren legeari gathibatzen neraukonik. "Me rendant captif à la loi de péché". 

Lç Rom 7, 23 (He gathibu errendatzen). Silviak katigaturik nauko. Lazarraga 1152v. Zure begiok ekusizkero, / 

banago katigaturik. Ib. 1171r. Zana librea ahek gaiti katiga zidilla. TAV 3.1.22. Zure begi ederrok, / Ene 

lastana, / Katibaturik nabe / Librea ninzana (Versos citados por Lope de Vega, 1615). Ib. 3.1.23. Gathiba 

nazazu. Harb 382. Baldin behin libreki ikhusten badut, beldur naiz bigarreneko gathiba nadin. Ax 394 (V 257). 

Katigatu ninduzun librea ninzana. ConTAV 5.1.4. Etzaitu deusek ere gathibatuko. SP Imit III 27, 1. Pasinoe 

txaarrak katigetan ninduban. Mg CO 260. Zenbat arima argal dagozan mundubagaz katigaturik. JJMg BasEsc 

161. Zenbat arerijo il, zatitu, eta katigatu eztitu modu onetan? Astar II IX. Zer poza artu neban bere biotza 

katigau barik egoala jakiteaz! Ag Kr 115. Laborariak zeudek hi katigatu nai. Arti MaldanB 205. Bi ordutan 

katiatuta egon ondoren [eskola-umeak], zoro-gisa amiltzen dira jolas-lekura. Vill Jaink 140. Bere burua 

gatibaturik edo zigorturik daukala. PPer Harrip 74. � Trabar, estorbar. "Embarazar, [...] katibatu" Lar. "Ocupar, 

dar que hacer y embarazar, katibutu, katibatu" Ib. � Aragijaren gurari gaistuen ta munduko arduren laarrak, 

zeintzuk katiatu ta atzeratuten dabeen ezkondubaren arimia zerurako bidetan. fB Ic III 327. � katibatu, 

katigatu, katiatu, gatigatu. Atar, sujetar; enredar. � Ala dute arrapatzen / ta lokarri sendoakin gatigatzen. Mg 

in VMg 99. Soka ta kateakaz lotu, estu ta katigaturik. Añ NekeA 255. Lokarriakaz katigetan. Zav Fab RIEV 

1909, 30. Pañuelo urdiñ polit bat orratzagaz katigau nairik ebillela. Ag Kr 51. Amuz katibatuta gero, arrai oek 

txalupa-barrura sartzeko. Elizdo EEs 1925, 248. Biotz osoa menderatu zioten Peru-Fermiñi eten-eziñeko sare 

leun batetan bezela katigatuz. Mok 8. Esku batetik neska katiatuz. Etxde JJ 236. Ondo katiatuta eukatzun zure 

Joxepa maltzurrak! Bilbao IpuiB 45. � Retener (no ref. a personas). � Ogija lotu edo katigatu biar ez jakee 

otseiñai. Mg PAb 71. � "Katiau, katigau, enlazar [...]. Pieza bata bestiakin katiau biarra izangok, alkarrekin 

katiatzekuak ditxuk-eta" SM EiTec1. 

�2. katibatu (Lar), katigatu, katiatu (V-gip, G-azp-bet), kaptibatu, katigitu (V-arr), gatigatu. Ref.: Iz ArOñ 

(katíatu); DRA (katigitu). Enredarse, trabarse. "Embarbascarse, trabarse, enredarse" Lar. "Katíatu, katíaketan, 

enredarse" Iz ArOñ. � Tr. Además de en Etcheberi de Ziburu, se documenta en autores meridionales (gralmte. 

vizcaínos) desde principios del s. XIX. � Hau gertha artean mihia / kaptibatuko zaitzu. EZ Noel 162. 

Berbeetan, labandu ta ezetan katigatu baga. Mg PAb 197. Arija katigatu ta nastuten danian. Ib. 139. Ala 

aterako didazu [eztarrian] gatigatu zatan ezurra. VMg 8. Katigatu zitzaion bere adarra txarakako otatza ta 

larretan. Ib. 54. Neretzat ezkutatua zeukaten artean berean, gelditu zan katigatua beren oña. (Ps 9, 16). Ur in 

BOEg 653. O neure Erri katigatua / Bateztasunen sarean. AB AmaE 69. Alantxe egoten zirean atunek, geure 

amuetan katigatuteko astia artu ezinik. A BGuzur 138. Este zabalak eukiarren arto orez bete ta katiatuta egoan 

lez ezin eban iruntsi. Ezale 1898, 349a. Arrañ ederren bat katigau ei jako bere... diruan. Ag Kr 145. Eskuaz 

kentzen zizkaten katigatuta gelditzen ziran espal zatiak. Ag G 103s. Txapela kaleko parol baten katiatu zitzaion. 

Urruz Zer 48. Euren aboetatik, kerexak bata bestiagaz katigatuta otsaratik lez, urteten ziran [...] txakurkerijak. 

Kk Ab I 33. Itz au esatean eztarria katigatu bailitzaion bezela. Alt LB 94. Oiñak lurrean katigatu bailitzakiozan. 

Erkiag Arran 97. Eztarri-eztarrian katigatuta eukan azurrak. Bilbao IpuiB 225. Sasietan katiatutako ardien ulemaluten 

antzekoak. Gand Elorri 224. Akerra sartu zaio sotana artean eta an darama gure bikarioa bere 

adarretan katiatua. NEtx LBB 175. 

v. tbn. Katiatu: Noe 110. EgutAr (ap. DRA). M. Oñatibia Baserria 134 (ap. DRA). Katigatu: Erkiag BatB 97. 

� Embarazarse, ser estorbado. � Ku ku egiñaz beren arraultzaz / katibatutzen ez dira; / eztakit nola biltzen 

dituzten / txantxangorriyen kabira. Iraola EEs 1913, 70. 


mende. 

497


�3. Obstaculizar. � Israeltarrai Jerusalenerako bidea zerbait katibutzen zien. Lard 116. 

�4. Prohibir, vedar. � Jaiegun katigatubetan abarkak jostia, esiak istia. CrIc 63. 

�5. Quedar encantado. � Usteko dute oso fede onez paperian azaldu diralako mundu guziya eta beste asko 

katibatzen dirala aien ezkontzaz. Iraola 126. 

�6. Quedar embarazada. Cf. gatibu (2). � Alkarrekin modu itxusian ibilliak omen ziran, ta katiatuta, aur 

egiteko alegia, gelditu zan andre ori. PEItz 160. 

�7. "Katiau, katigau, ocupar. Makiñia beste biar baterako katiau juek" SM EiTec1. 

gatibatze, katigatute. � Apresamiento. � Zelatakada oneekaz, bertatiko agertute, erijotza, katigatute eta 

eroiena kendute oneekaz. Astar II X. 

gatiberia. v. gatibueria. 

gatiberio, katiberio, kaptiberio, kautiberio, katigario. � Cautiverio, cautividad. v. gatibutasun. � 

Demonioaren kaptiberiotik. OA 33. Gure pekatuetati eta demonioen kautiberioti. Cb CatV 25 (CatLlo 21, 

CatBus 15, CatAe 26, CatSal 27, CatR 27 y CatUlz 18 kautiberio; Gco II 9 katiberio). Denbora luzean bizitu 

ziran Ejipton katiberio gogorrean. AA II 5. Erraz asmauko leukee eureentzako libertade oso bat besteen 

katigarijorik gogorrenagaz. JJMg BasEsc (ed. 1845), 56. Zeren Galgala katiberiora eramana izango dan. Ur 

Am 5, 5. Gatiberioa eta miseria, fuera, fuera! Arti Tobera 265. 

gatibu (Lar, H; -th- SP, Urt I 181, VocBN, Dv), katibu (G; Lar, Añ, H), katigu (V, G; Añ), gatibo (H (-th-)), 

gatigu (Lcc), katibo (Chaho), katiu (V-gip), kaptibo, kaptibu, kautibo, kautibu. Ref.: A (katibu, katigu); Etxba 

Eib (katigu, katiu); Elexp Berg (katigu). � Tr. Al Norte domina la forma gat(h)ibu (al Sur sólo hay algún ej. en 

Ubillos) hasta principios del s. XIX, época en la que pierde su hegemonía en favor de gat(h)ibo. Kaptibo, -u 

aparecen en Leiçarraga (alternando con gathibu), Etcheberri de Ziburu, Tartas (Onsa 166), Belapeyre (I 51), 

CatLan (80), CatS (44) y CatJauf (28) y entre los meridionales en Irazusta (34); en Dechepare se encuentra 

kaptiba (femenino) junto con gathibu, en un mismo verso. Katibu lo emplean autores guipuzcoanos y, en alguna 

ocasión, Añibarro (NekeA 225). La forma vizcaína katigu (atestiguada ya en el s. XVI) es empleada tbn. por el 

alavés Lazarraga y algunos guipuzcoanos en el s. XX. Kautibo (kautibu en Lazarraga y Ochoa de Arin), 

exclusivamente meridional, aparece sobre todo en catecismos. Hay además gatigu en Vicenta Moguel y, ya en 

nuestros días, en Azurmendi. En DFrec hay 4 ejs. de gatibu, uno de katibu y 3 de katigu. �1. (Usado 

frecuentemente como complemento predicativo). Preso, cautivo; esclavo. "Captif, esclave" SP. "Preso, 

castigado. Bazkaittara barik, katigu laga dau maixuak eskolan zure semia" Etxba Eib. "El que 'paga' en ciertos 

juegos infantiles. Ala! oinguan zeu za katigu" Elexp Berg. � Tr. Documentado desde Dechepare; su uso 

disminuye en el s. XX. Al Sur es más usado por los vizcaínos. � Ni gathibu nadukana. E 133. Bilbaon katigu 

dago Salinasgoa (c. 1566). TAV 3.1.11. Eta gathibu dadutzatenak emazteto bekhatuz kargatuak. Lç 2 Tim 3, 6 

(Lc 4, 19 kaptibo). Gaxo ninzala, / ez nendukazun kontuan, / ez geiago / katigu nenzan lekuan. Lazarraga 1199r. 

Jentil honbre penadua, / enegaiti kautibua. Ib. 1143r. Gathibu ninzen, zuk libratu nauzu. Mat 278. Eramo zutela 

kautibo. Ber Trat 114r. Zuk linbotarik arima / kaptibuak libratu. EZ Noel 57. Nahi dut ni naizen zure gathibua. 

Harb 411. Errege eta libre nintzena, muthil eta gathibu egin bai naiz. Ax 389 (V 254). Katigu dagoana Mauru 

errian erraskateetea. Cap (ed. 1893), 14. Gathibuok penaturik / Bizi ginen orduan. Hm 141. Gauzen gathibu 

egiten gaituela. SP Phil 458. Hainek eskuara nahi luketela egin den baino gathibuago eta lothuago. ES 102s. 

Kautibu dagoana. OA 100. Bere pasioneen gathibu gelditzen dire. Ch III 53, 3. Gathiboak libertatean emaiten 

zituzten. CatLav 311 (V 154). Bertze lege bat [...] bekhatuzko legearen azpian gathibu errendatzen nauena. He 

Rom 7, 23 (tbn. Dv; TB presoner, IBe menpean, Bibl preso). Sekula guzietan gure katibu izango aiz. Cb Eg II 

119. Zerbitzatua zen neskatxa gathibu Israelgo herritarik erakharria izan zenaz. Lg I 370. Luzaro egon zan 

gatibu Ijiton. Ub 23. 

� (ss. XIX y XX). Mutilbát zégo kautibo morobáten étxean. LE Doc 100. Ekusi zuenean bere burua gatigu. 

VMg 22. Deabruaren zorigaiztoko katibu edo menpeko billauak. Gco II 24. Bera katigu lotutera soldaduakaz 

eldu zanean. Añ MisE 93. Arzen ditu katigu postarijak. Astar II IX. Gathibo zaukan bere puxantzia lazgarriaren 

aztaparretan. MarIl 94. Libratu zituen milla ta bosteun kristau katibu zeuzkatenak. Izt C 482. Zuen nahien / 

gathibo garela izanen. Gy 111. Gero ekarri zien katibu utzi zuten anaia Simeon. Lard 57. Gathibu bat bezala 

burdinazta nezake. Dv LEd 261. Edo hiltzen dituzte, edo gathibo eremaiten. Laph 60. Katibu zeuden kristau 

beartsuentzat. Arr May 187. Arbasoen parrean gu zer gathiboak! Zby RIEV 1909, 233. Ordurate katigu eukazan 

Espaiñiar guztiak [...] azkatu. Ezale 1899, 47b. Gathibo edo esklaboak ditu langile. Prop 1906, 84. Ipiñi eben 

katigu gela illun baten. Echta Jos 107. Katigu-erremulari bialtzia. "In galera". Otx 73. Judeako jendea gathibo 

edo preso. Zerb IxtS 67. Neure griña, joera ta senen jopu ta katigu naizelako. Txill Let 90. Babilonian katigu / 

baikeunden euskaldunak. Arti MaldanB 199. Gerlan artutako katibuei begiak ustutzen zitzaizkienean. Vill Jaink 

181. Libertade gatigua / bota duen amildegitik libratzeko. Azurm HitzB 30. Handi ala xehe, gatibu ala esklabo 


mende. 

498


askatu. Lf CEEN 1973, 122. Katibu-bizitza ta askatasuna aipatzekoan jartzeko. Berron Kijote 20. 

v. tbn. Katigu: Mg PAb 211. VMg 26. JJMg BasEsc 33. Zav Fab RIEV 1907, 543. Ur MarIl 22. AB AmaE 26. 

Itz Azald 120. SMitx Aranz 221. Gand Elorri 160. Berron Kijote 102. Kautibo: CatBurg 32. El 12. Cb CatV 46. 

CatLlo 52. CatB 52. CatBus 27. CatAe 50. CatSal 51. CatR 51. Legaz 34. CatUlz 36. Gat(h)ibo: Gç 48. Brtc 

106. Monho 48. CatLuz 20. Elsb Fram 92. Lap 147s (V 65). Arb Igand 113. 

� kaptiba. (Con marca de género). � Ni gathibu nadukana kaptiba da berzeren. E 133. 

� Enredado, trabado; obstruido. "Katíu daó, está enzarzado, enredado" Iz ArOñ. � Mihia dute gathibu, flako eta 

lothua eskuaraz mintzatzeko. ES 167. Nire biotza egongo da bekatuen sareakaz eta lokarriakaz nastiturik eta 

alde guztietati katigu. Añ EL 2 28. Oraingo neskatillek / Daukie engañue; / Uskerra botateko / Katigu kañue (Varr). 

AEF 1930, 11. Sasitzan katigu, / urratu ta zauri, / otsoek ildako / bildots bat dirudi. 'Enredado'. Gand Elorri 

37. 

�2. katibu (Lar), katigu (V-ger-m, G ap. A; Añ). "De las embarazadas decimos katibu dira" Lar s.v. horro. 

"(Estar en) cinta" Añ. "En cinta, parturienta" A. Cf. gatibatu (6). � Katigu dagozan emakumiai eragozten jakue 

dantzan bakarrik egitia. fB Olg 36 (v. tbn. Ic II 47). � Ezaguturik San Joseren sospetxa ta zeloak bere sabel 

katiguan ikusten ebanaz. Añ NekeA 251. Aurdun edo gorputz katibuarekin zegoala. Lard 16. 

�3. "Ocupar sitio [...]. Tal cosa está ocupada, katibu o katigu dago" Añ. 

�4. Cautiverio, cautividad, esclavitud. "Prendimiento, gatigua" Lcc. Cf. gatibutasun. � Ez dot neure bizian / 

izan nik bildurrik, / ez ez katigurik. Mg PAb 97. Ejitoko katiguti librau zindudazana. fB Ic I 23 (tbn. en Ic III 

274). Baña edontzizaia Erregearen adiskidetasunera biurtu bazan ere, Josez etzan oroitu, eta au bere katibuan 

gelditu zan. Lard 53. 

�5. Impedimento. � Ezin inor ezkondu legiteke, ezkontziak balijo dabela, Eleisiak senikerako katiguba kendu 

bagarik. fB Ic II 71. 

�6. Desgraciado, infeliz. � Niretzat az, txakur, gauz'ez, katibu, / ez doana ez erparik ez zanik. Zav Fab RIEV 

1907, 543 (rimando con katigu 'preso'). 

- GATIBUAN. Sujeto. � Txarrantxia deritxon / orrazi askatuban / ikusten da ostera [linoa] / ondo katiguban. 

Mg PAb 144. 

- GATIBUTAN. En cautividad. � Libertatia nola baita gauzetako hobena, / gathibutan egoitia hala pena 

gaitzena. E 249. Gathibutan hil enadin. Ib. 249. 

gatibudi. � Conjunto de cautivos. (Con ese sentido es con el que Haraneder, al igual que Duvoisin, parece haber 

interpretado el lat. captivitas). � Iganik goiti, gathibu eraman izan du gathibudia eta egin darozte emaitzak 

gizonei. "Ascendens in altum captivam duxit captivitatem". He Eph 4, 8 (Lç kaptibo eraman ukhan du 

kaptibitatea, Dv gathibu elemeniak). 

gatibuera, katibuera (Lar), katiguera. � "Embarazo" Lar. � katiguera. Cautividad. � Ateraten gaitubala 

Dibrubaren mende edo katiguerati. CrIc 131. Pekatubaren katiguera. Ib. 20. Israelgo semeak Ijitoko 

katigueratik atera ezkero irugarren illean. Mg in BOEg 3349. 

gatibueria (Lar, H (-th-)), gatiberia (H), katiberia (Lar, Añ). � "Cautiverio", "cautividad" Lar. � Itzul ezazu, o 

Iauna, / Gure gathiberia, / Eguberdiko partean, / Nola uholderia. Hm 140. 

gatibugarri, katibugarri (Lar). �1. "Embarazoso" Lar. �2. katigugarri, gatigugarri. Instrumento, medio para 

apresar. � Zelan urratu edo desegingo ditugu arerio onek ifinten deuskubezan lakio edo katigugarriak? CrIc 15. 

Izan didilla beren maia lakirio edo katigugarria. Mg CC 252. v. tbn. VMg 37. 

gatibugo (-th- Dv, H). � "Captivité" Dv. 

gatibutasun (-th- SP, Urt I 181, Dv, H), katibutasun (Añ, H), katigutasun (Añ), gatibotasun (T-L), 

gatibatasun (-th- Chaho). �1. Cautiverio; esclavitud. "Captivité, esclavage" SP. "Cautiverio", "prisión" Añ. � 

Ignoranziazko gathibutasunean eta subiekzionean diradenak. Lç Ins A 7v. Ejiptoko gathibutasunetik. Mat 359. 

Gizona gathibutasunetik libratzea gatik. Harb 312. Etzuten konsideratzen gathibutasun hartan iragaiten zuten 

bizitze gaixtoa. Ax 519 (V 334). Behar ditu bere gathibutasuneko arropak erauntzi. SP Phil 20 (He 19 

gathibotasuneko). Babiloniako gathibutasunean. ES 107. Bekhatuaren gatibotasunetik. Ch I 22, 2. Oi 

gathibutasun esti eta maitagarria! Ch III 10, 6. Eta hala gathibotasunetik pasatu gara Jainkoaren umen 

libertatera. CatLav 396 (V 191). Kondemnatuak izatea bethiko gathibutasunerat. Lg I 196. Demonioaren 

katibutasunetik ateratzeagatik. Ub 130 (21 gatibutasun). Gu gabilz kate ta katigutasun lotsagarri bat urratuten. 

Mg PAb 205. Larogeita amar urtean igaro bear zuten katibutasun negargarria. Lard 63. Liburu zahar eta berri, 

gathibotasuneko aitzinean eta ondoan izkiribatu zirenak. Hb Egia 5. Eriotzako edo katibutasuneko perilletik 

gorde bazuen ere. Aran SIgn 87. Debruaren gatibotasunian eta ifernuko bidetan daudenen aldian. Prop 1876- 


mende. 

499


77, 14. Babiloniako gatibotasuna. Arb Igand 71. Ezkontzen baniz, ikusten dut gatibotasun eta pena handienen 

erdian sartzera noala. Lf Murtuts 35. Ihes egiteko / katigutasunetik. Arti MaldanB 194. v. tbn. Gat(h)ibotasun: 

Gç 103. CatLuz 12. Jaur 149. Laph 96. 

�2. "Katigutasun (V, G), [...] preñez" A. 

�3. "Katigutasun (V, G), embarazo, obstáculo" A. 

gatibutegi, katigutegi. � Cárcel, calabozo. � Sartu zuten laster katigutegi edo karzelan. Mg in BOEg 3349. 

Tramana ta Brix errizañak, tatarrez, katigutegira eroiezan bitartean. Ag Kr 176. Egun atan sartu ebezan 

katigutegian (cárcel). Echta Jos 120 (v. tbn. 268). 

gatigu. v. gatibu. 

gatillo. v. katilu. 

gatillu. � Gatillo. � Neurtu nebazan luze-laburrak, oratu neutsan gatilluari, ta, su ta gar, mutillek, laster 

entzun zirean gabaren ixiltasunean tiro ikaragarri bi. Bilbao IpuiB 107. 

gatillu. v. katilu. 

gatilu. v. katilu. 

gatilutra. v. katilutara. 

gatin. v. kate. 

gato. � Pastel. � Bada molde bat burrastatua eta ixurtzen betan ophil gatoa barnerat. ECocin 39. 

gatsei. v. gatzagi. 

gatseme. v. gazeme. 

gatta. v. 1 gata. 

gattume. v. katakume. 

gatu. v. 1 katu. 

gatulu. v. katilu. 

gatume. v. katakume. 

gatumenta. "Bryonia, [...] basa gathumenta" Urt III 412. 

gatuxpelko. "(R), agracejo (Bot.)" A. 

gatuzain. � Nombre de un personaje de la mascarada suletina. "Gathüzain (S; Foix), chat (gardien)" Lh. 

"Gathusain, que lleva un enrejado de madera que se abre en zig-zag" V. Alford RIEV 1931, 374. Cf. gatero. 

gatx. v. gaitz. 

gatxagi, -ri. v. gatzagi. 

gatx-gatx. v. gatz. 

gatxikin. v. galtxikin. 


mende. 

500


gatxikin. v. galtxikin. 

gatxil. v. gatzil. 

gatxit (Lander ap. DRA), gatzi (Lander ap. DRA). � "¡Zape! (BN) Lander" DRA. 

gatxitu. v. gaitzitu. 

gatxur. v. gatzur. 

gatxurre. v. gaitzurre. 

gatx-xingor. v. gantxigor. 

gatz (gral.; Lcc, Mic 9r, SP, Urt I 172, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), katz 

(AN-gip). Ref.: A; Bon-Ond 138; VocPir 140; Lrq; ContR 518; Iz ArOñ, R 298; Holmer ApuntV; EAEL 112; 

Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Sal. "Gatza, saltz" (vocabulario de Arnold von Harff, finales del s. XV). TAV 2.2.18. 

Cf. en toponimia, p.ej., ya desde 1025, Gazaheta (TAV 2.1.5, 26). � Tr. De uso general, se documenta desde 

Leiçarraga. � Zuek zarete lurreko gatza: eta baldin gatza gezat badadi, zerzaz gazituren da? Lç Mt 5, 13 (tbn. 

gatz en todas las demás versiones). Gatzean, gatzean, ta ez Ibarguengorean. "De la sal". RS 273. Orain ura 

nahasten da gatzarekin batean. EZ Man II 59. Hargatik [Loten emaztea] gatz bihurtu zen. Ax 466 (V 302). 

Eztoela latsara, gatzez duena oin-zolara. O Pr 166. Emak sorhaioari phorru, eska dakidik gatz. Saug 79. 

Azukrea ekzelentago da gatza baino, bainan gatza maizago eta gauza geiagotara hartzen da. SP Phil 174. Frota 

diozozue adarra minagrez gatz eta olio guti batekin. Mong 592. Deus ere esta gozo eta gustos zure graziak eta 

zure zuhurziaren gatzak ezpadio gustu ona ematen. Ch III 34, 1. Lothen emastea gatzezko figura batetara 

bihurtua izan zen. CatLav 168 (V 85). Zure zühürtziaren gatzaz gazitü. Mst III 34, 1. Zergatik ezartzen da gatza 

batheatzera duatzenen ahuan? CatLan 126. Paseoa, jokoa, dibersiñoa, &c. eztodaz artuko ezpada onak 

dirianean, ta bere neurrian, gatza legez. Añ LoraS 153. Ardiak era berean joaten dira gatzagana. AA III 439. 

Gatza maijan jausten bada. Astar II 41. Baldin gatzak galdua badu bere indarra. Jaur 395. Artuan jaten dian 

gatza harek eztü merexitzen. Etch 304. Biztanle guziak il, erria erre eta gatza erein zuen. Lard 133. Zeren 

gatzarekilako yana hainitz hobekiago ehaiten baita. Dv Dial 57. Lürpian igaraiten bada hura gatz den lekhütik. 

Ip Dial 121. Gatz urthu harren erredura samina. Jnn SBi 151. Anglesek gatzaren orde bethi sukria die. JE Bur 

115. Gatza eta arroltzea bezala josiak. Barb Sup 100. Uretan gatza bezala geienak urtu ziran. Or Poem 551. 

Itxas-gatzetan garraztutako eztarri bortitzak. Lek SClar 104. Alako gatz-sapore izkutu bat gordetzen dute 

esnean. Ibiñ Virgil 102. Gatza suen bezala, irakiten yarri da (B). Inza NaEsZarr 2032. 

� (Ref. a otras sales minerales). "Nitre, sel de nitre" H. "El nitrato (abono)" Iz ArOñ. � Sel harmonia duzu gatz 

bat drogistek salzen dutena. Mong 594. Gatz amoniakoren espiritua. It Dial 56 (tbn. Ur, Dv e Ip). Gatzua 

deritzan gatza. Ib. 58. Hoztü denian baratzen da zolan nitre-gatza. Ip Dial 116. Airean kausitzen da gatzua edo 

nitre-gatza. Dv Lab 74. Beste ongarriak ere badira onak: auts zuria (superfosfato), potasa (cainita), nitratogatza. 

Munita 149. 

�2. (V-gip, G; H). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 2. Gracia, humor; agudeza, ingenio, inteligencia; malicia. "Le 

piquant, le vif d'un discours. Emozu horri gatza [..]. Gatzik gabeko elheak [....]" H. "Gatzbarik [= 'sin malicia'] 

esan dau (V-arr)" Gte Erd 217. � Tr. Usado por autores meridionales desde Lazarraga (en un ej. de sdo. 

dudoso); al Norte, fuera de la expr. gatz eta piper, se documenta en Hiribarren y Xalbador. � Monjea kausa 

dala, kokotean / enamoraduak ze begi atzik, / zerren monjeaenak eztau gatzik. Lazarraga (B) 1180vb (Interpr? 

cf. tal vez ez gatz ez berakatz). Lo daude erne bear duten guziak, sorrak eta gorrak, otzak eta motzak, motelak 

eta gatzik bageak dirade. Lar, carta a Gandara 161. Gatz oraindikan obea idukiko zutela beren ipui-bersodunak. 

VMg 89. Ez da gatz gutxiagoko ipuia. AA II 227. Zer edo zer gatz pixkaren batekin esatea. AA I 576. Dantzetan 

ez dan olgetiak ez dauka gatzik, ez dauka gustorik. fB Olg 9. Beti da izkune okerra txatean pitean gatz bagarik 

birau urtika ibiltekoa. Añ EL 2 137. Aiphatua izan da kantaz Bordaxuri, / Bazakien ematen gatza pikoeri. Hb Esk 

110. Galdetu zioten ea zillegi edo ondo zan jai-egunean sendatzea. Galdera au bere gatzarekin zan. Lard 403. 

Orea egiten eztakizute. Bai gatz gutxiko emakumeak! Ag G 366. Ez nuben uste zure buruban orrenbeste gatz 

egongo zanik. Alz Txib 97. Oraingo neskak dauken gatza! Erkiag Arran 110. Nik neuk ez daukot gatzik 

kontetako. Bilbao IpuiB 106. Zirikadetarako etorkizuna, giroa ta gatza. SM Zirik 6. Euskeran aurka dabillen 

batek / ez dauko zentzun ez gatzik. BEnb NereA 193. Gaztetan ezkontza-bidea artzeko gatzik izan ezpazenduan. 

NEtx LBB 88. Garbitzen dizkit hoien herrizale gatzak / etxetikan hain ilun dakuskitan gauzak. Xa Odol 318. 

Horrelako ateraldiek badute inoiz gatz eta indar, sortu diren hizkuntzan. MEIG VI 172. 


mende. 

501


v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 91. EusJok II 145. AB AmaE 405. A BeinB 46. KK Ab II 144. EArzdi in Kk Ab II 5. 

Eguzk LEItz 14. TAg Uzt 214. Zait Plat 89. Vill ib. 6. Etxba Ibilt 486. Berron Kijote 87. 

� Energía, brío. "Gatzarekin mintzatu behar zaio norapait higi dedin" H. � Onein gatz-urritasun ta 

ganorabakotasunari jaramon egiteke. Erkiag Arran 44. � Donostiarrak, non dugu gatza? "Bravura". Or Eus 

398. 

� (Junto con piper u ozpin, en aposición o coordinación). � Kontatzen ditue ipui itsusiak, alako gatz eta 

piperrarekin non gazteak egon oi diran aua zabaldurik. AA II 144. Ainbat gatz eta ozpiñagaz kontetan ebazan 

itsuak nire egiteak. "Gracia y donaire". Or Tormes 29s. Ele berotugaitzari gatz eta piper erantxiz. Etxde JJ 87. 

Aspaldikoak dire pertsu hauk [...] bainan zer gatz-biperrak dituzten oraino... Zerb Azk 105. Zer pilotaria eta zer 

plaza-gizona, bere gatz-bipherrekin. Egunaria 26-4-1956 (ap. DRA). Herria aste guziez bere jaki eta gatzbipherrez 

hain ederki bethetzen duen eskualzale parerik gabea. Zerb Herr 21-8-1959 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). Bertsoak berak ere gatz eta piper gabeak lirake ortara jokatuta. Basarri XIX. v. tbn. BEnb NereA 

154. Zorigaitzez Donibane-Garazirakoan min hartu du (Van Looy lasterkariak) eta, itzuliak galdu du gatz eta 

bipher. Herr 19-7-1963 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). � Berbala egiten dautzut, prozedura bat gatz eta 

bipherrarekilakoa! Barb Sup 48. 

� "Ez gatz ez berakatz, ni fu ni fa [...] (V-ger-arr-m)" A EY III 197. � Tentela baxen ergela dozu au, ez gatz ez 

berakatz. Otx 130. � "Orrek eztauko ez gatzik ez berakatzik, eso no tiene substancia, no sabe a nada (V-ger-arrm)" 

A EY III 197. "Horrek eztauka ez gatz ez berakatz" Elexp Berg. � Baña barriketaldi onek ez gatzik ez 

berakatzik ez dau euki-ta, azkenerako zerbait baño geiago gogaitu be egin gara. Eguzk LEItz 14. 

- GATX-GATX (A; katx-katx Sal ap. A). "Llamamiento a vacas y ovejas ofreciéndoles sal" A. 

- GATZA EGIN. Salar, echar sal. "Gatza inda dago (V-arr)" Gte Erd 67. 

- GATZA EMAN (V-arr, G-azp-nav, AN-5vill, BN-arb; katza eman AN-gip), GATZ EMAN. a) Ref.: Iz Als; 

Gte Erd 67. Salar. "Gatza emanda dago" Gte Erd 67. � Eltzeari gatza ematen, arto ta ogi ona egiten ikasi baño 

len. AA I 578. Itxi legijez kanpuak soilduta, guztiz galduta, gatza emonda. fB Ic III 293. Sagua, aurretiaz il eta 

narru gorrian gatz emonda jarria. Erkiag BatB 25. � (Con dets.). � Esnea [...] gatz poxi bat emanda negurako 

gordetzen da. Ibiñ Virgil 102. � (Fig.). Añadir picante, conferir gracia. � Aristofanek ere bazekien bai bere 

eltzeari gatz ematen! Zait Plat 103. 

b) En Ondarroa, gatza emon 'mandar a paseo'. 

- GATZA EZARRI. Salar. � Zaindu biar dabelako lapikua, ta oni gatza ezarri edo emon. Mg PAb 126. 

- GATZ-ALE (V-gip ap. Etxba Eib; H). Grano de sal. � Gatz ale batzuek edo zaia su ortara bota bear dira. 

JMB ELG 86. � (Fig.). Humor. � Itxas ertzetako azkartasuna, oiua, zarraparradea ta gatz ale lodia kale 

guztietan zabalduaz. Ag Kr 70. Maiz ixurtzen zion izketariari gatz-alea ta gazimiña. TAg Uzt 88. 

- GATZAREN ARDURA HARTU. "Gatzaren ardurea artu, contraer matrimonio [...] (V-ger-ple, G-azp)" A EY 

III 259. 

- GATZAREN DINA EGIN. "Hacer lo suficiente para mantenerse (AN)" A EY III 311. 

- GATZAREN DINO EZ IRABAZI. "Gatzarendiño eztu irabazten, no gana tanto como para sal (AN-larr)" A 

EY III 340. 

- GATZARENIK EZ EGIN. Ser vago, no dar ni golpe. "Gatza(re)nik ez du egin (G-azp)" Gte Erd 13. 

- GATZARENTZAKORIK EZ EGIN (G-azp ap. Gte Erd 13). No dar ni golpe. 

- GATZARENTZAT ADINA EZ EGIN. "Gatzarentzat aña ez duzue egiten (G-azp)" Gte Erd 13. 

- GATZ-HARRI (c. sg. A; H). a) Sal gema. � Lurraren gañean arkitzen danari deritza gatz arria. It Dial 112 

(tbn. Ur, Dv e Ip). Bai omen da Ech-Chott izenadun erri bat moallak gatz-arriekin egiñak eta gatz-arri puska 

aundietan zuloak eginda bizitzak dauzkatenak. Anab Aprika 35. � [Lot-en emaztea] jarri zan Sodomari begira 

eta geratu zan gatzarri biurtua eta hilla. AA CCErac 210. Loten emaztea, gatz-arri biurtua. Itz Azald 165. b) 

(V-m-gip, BN-baig). Ref.: A; Iz ArOñ. "Piedra blanca que se encuentra en la vena de piedra caliza" A. "Silicato 

de cal" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. "Piedra blanca cristalizada que se halla en la caliza" Iz ArOñ. � 

Gatzarri gogor eta gardenak tregu-arrietan ikusten dira. Arzdi LEItz 86. c) "(R), piedra blanquecina y áspera 

con que se frota la lengua del ganado para curársela" A. d) "(G), saladero, depósito de salmuera" A. e) "Salegar, 

sitio donde se da sal a los ganados" A. 

- GATZ BERRI. "Nitrato" BeraLzM. 

- GATZ-BIHI (H). Grano de sal. � Eta benedikatzera gatz bihia ertxatzen. EZ Man II 58. Emozue bere 

yatekotan zenbait gatz bihi. Mong 589. v. tbn. Jnn SBi 122. 

- GATZETARA. A por sal. � Gatzetara joaten giñan [Kadizera] Joxantonion ontzian. Ag Kr 81. 

- GATZ-GABE(KO). v. gatzgabe, gatzgabeko. 

- GATZ-GARAU. Grano de sal. � Ta agintsariak / urtu zirean ai! berez / uretan gatz-garaua lez. Azc PB 162. 

� (Fig.). � Euren alkarren arteko jarduna be guztiz da egiazkoa, gatzgarau andiak kenduko deutsadaz baña. 

Ag Kr 10. 

- GATZ-KOSKOR (gazkoskor G ap. A), -KOZKOR. Bloque de sal. � Beiak ain miazka-atsegin izan oi duen 

gatz-koskorra aska-baztarrean jartzea. TAg Uzt 24. Mendietan gatz-kozkorra izaki. Anab Aprika 35. 

- GATZ-KUTXA (gazkutxa G ap. A). Depósito de sal. 


mende. 

502


- GATZ-LAPATX. � Eguzkiak dizdizatzen ditun gatz-lapatxetan barna. 'Croûte de sel'. Or Mi 120. 

- GATZ LARRI (V-gip, G-azp; Lar, H; gatza larri AN-gip). Ref.: BU Arano; Etxba Eib. Sal gruesa. � Untza 

bat gatz larri. Mong 588. � Eta horien ezpainetarik darion hizketaren gatza, Bizkaiko hizkerak berezko duen 

gatz larri xamar hori da. MIH 168. 

- GATZ-LEKU. "Salines" T-L. 

- GATZ-MOKIL (gazmokil V-ger-oroz ap. A). Bloque de sal. 

- GATZ-MOKOR (gazmokhor Dv � A). Bloque de sal. 

- GATZ-HOBI (H). Mina de sal. � (H). Nitral, salitrera. 

- GATZ-OLIOTAN. (Puesto, etc.) en aceite y sal. � Arnasak ba zuan, dudarik gabe, gatz-oliotan zaartutako 

jakiaren usaia. "Olía a ensalada fiambre y trasnochada". Berron Kijote 179. 

- GATZ-PIKOR. Grano de sal. � Gaiztoa adiskidetzeko gatz bikor batzuek bota oi dira gora. JMB ELG 85. 

- GATZ-PUTZU. Salina natural. � Oasis-a illun ageri zan, baño gatz-putzua, basoa baño aundiagoa, zuri-zuri 

ikusten zan eguzkitan. Anab Aprika 101 (v. tbn. 34). 

- GATZ-SALTEGI. "Boutique, débit de sel" H. 

- GATZ-SALTZAILE (H). Vendedor de sal. 

- GATZ XEHE (H; gatz zei V-gip; gatz txe Lar; gatza txe AN-gip). Ref.: BU Arano; Etxba Eib. Sal fina. "Sal 

menuda, refinada o de mesa. Gatz-zeia ipiñizu maixan" Etxba Eib. � "Gatz zeia, acento especial (V-arr) (?)" A 

Apend. 

- GATZ-ZALE. Aficionado a la sal. � Ganadua guztiz gatz zalia da. Ur Dial 57 (Ip gatzkhoi). 

- GATZ-ZARPA (H; gatzarpa H, Foix ap. Lh). "Pochette dans laquelle un berger tienne le sel qu'il donne aux 

moutons" H. v. galtzarpa. � Arzaiñ gisan bestiturik, / gatzarpa eta makhila harturik. Arch Fab 123. 

gatzadel (V-ger ap. A). � Depósito de sal. 

gatzadun. v. gatzdun. 

gatzaga (V, G ap. A; Lar, Añ). � "Salina" Lar y Añ. "Salinas, lugar de sal" A. � En la carrera de Gaçaga 

(Iranzu, 1258). Arzam 251. 

gatzagai. v. gatzagi. 

gatzagarri. "Qui est propre à cailler" H. 

gatzagi (V-ple-arr-oroz-gip, G, L, B, BN, S, R-uzt; Lcc, SP, Lar, Añ, Arch VocGr, VocZeg 286, Gèze, Dv, H, 

Foix ap. Lh), gatzai (V-gip, G-nav), gatzagai, gatzaki (H), gatzari (V-gip, B; VocB), gatzar (V-gip), gatzei (Vgip), 

gatsei (Ae), gatxagi (B, BN-baig, Sal), gatxari (AN, B; VocB), gaztagi (R), gantzagi (V; Lar, Añ, H), 

gatzigia (Sal). Ref.: A (gatzagi, gatxagi, gatxari, gatzari, gaztagi, gantzagi), Apend (gatzakoi); AEF 1955, 25, 

143, 183; AEF 1927, 95; ZMoso 66; Iz ArOñ (gátzai, gátzei), UrrAnz, IzG (gatxarií), Als (gatzaiya); Ond Bac; 

Satr CEEN 1969, 171; CEEN 1970, 352; Izeta BHizt; Elexp Berg. �1. Cuajo. � Gero botatzen zaio kutxare bat 

gatzagi iru pitxer esneri. It Dial 86 (Dv e Ip gatzagi; Ur liar). Eznea iragazi ta gatzagia emandakoan. Izt C 229. 

Uretan beratu bear da gatzagia ta, zapi zuri batean eaulki ondoren, gatzagi baetu ori esneari nastu. TAg Uzt 

89. Illakaskin asunekin esnea pasau, gatzaia (cuajo) eman (V-gip). AEF 1955, 165. Ganadu gazteetan, esnea 

mamitzeko gatzagaia sortzen da. Oñatibia Baserria 77. Esnea, gatzagaia edo gantzagia bota, edo berotan luzaro 

utzi ezkero, mamitu egiten da. Ib. 95. 

�2. (Dv, H), gatxari (B ap. A; VocB). Cuajar, parte del aparato digestivo de algunos animales. "Caillette" Dv. 

"Bildotxak saldiko dazkiat, bainan gatxarriak [sic] neretako izatekoz" VocB. � Donostian artutako diruak ere 

kolkuan, gatzagia bezala, zintzilik zituala. Urruz Urz 16. Uda artan bein-bein izan zituten [moxalek] / gatzagiak 

utsagorik. Or Eus 332. Zorroari datxikola, badira bertze hiru sakela handi. Deithuko ditugu beren lerroan 

"orrazea", "liburua" eta "gatzagia" (frantsesez: le réseau, le feuillet, la caillete). Herr 1-3-1956 (ap. DRA). 

Aratxeak, sortzean, pantza edo zorroa bezein handi du gatzagia. Herr 23-6-1960, 4. 

�3. "Gatza(g)ixa, se dice también del morcillón que se hace rellenando este (liso) recipiente de la oveja" Iz 

ArOñ. 

�4. gatzaki (Lar, H). "Cuajada" Lar. 

- GATZAGI-AZAL. Membrana del cuajo. � Arantzea etaatzeko gatzagi azala gañen jarri (G-goi). Arin AEF 

1980, 64. 

- GATZAGI-ESNE. "Gatzagi-ezne (msLond), cuaja-leche (Bot.)" A. 

- GATZAGI-ONTZI (gatxariunzi B ap. A; VocB). Vasija en la que se deslíe el cuajo. 

- GATZAGI-POTO. "Gatzagipotoa" Izt C 224 (en una lista de útiles de pastores). v. GATZAGI-ONTZI. 

- GATZAGI-TOKI. Cuajar. � Gatzagai-tokian, ur-gazi antzeko gatzagai edo "urdall-zukua" sortzen da, janaria 


mende. 

503


bertara irixteaz batera. Oñatibia Baserria 77. Gatzagai-tokiko zuku au oso gazia da eta gazitasun onek urdallari 

ez dio ezer egiten. Ib. 77. 

gatzagitu, gantzagitu (V ap. A � Añ), katzagitu (AN-larr ap. Asp Leiz2). � Cuajar. v. 1 gatzatu. � 

[Irabelarraren eragiteak] odol me ta osasuntsua ziatu ta gantzagitu egiten du. Amez Hamlet 44. 

gatzago (Lar, H). �1. "Coagulación", "cuajamiento" Lar. �2. "Conception du fruit au sein de la mère" H. 

� gatzaio. v. 1 gatzatu II. 

gatzake (Lar), gatzage (H). � "Soso" Lar. 

gatzaki. v. gatzagi. 

gatzakoi (AN-ulz). Ref.: A Apend; Iz Ulz. � Cuajo. 

gatzal. "(V-ger), viento del Norte. ¿Vendrá de gatzaga-alde, "región de salinas" (Gatzaga)? Es palabra que se 

usa mucho en el valle de Zigoitia" A. 

gatzalde. "Oeste" (AN-larr). 

gatzaldi. � Pena, castigo. v. gazialdi. � Lau soldadoak ostatu batean ebatsi zituzten tiretatik hogoi-ta-hamar 

bat mila libera. Heien buru zenari gatzaldi bat ona eman diote: lau ilabetheren presondegia. Herr 16-10-1958, 

2. 

gatzaldu (BeraLzM). Neol. creado por AG (c. 1896), de gatz 'sal' y -aldu. � Salar. "Okela galtzaldu (ensalar la 

carne o poner la carne en sal)" AG 2335. 

gatzale (Lar, H), gatzaile (H). � "Salinero, que trata en sal" Lar. 

gatzalero (AN-ulz ap. Iz Ulz). � Salero. 

gatzamaile. v. gatzemaile. 

gatzandel (V, G ap. A). � Salero. 

gatzapo (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 143). � Gazapo, lebrato. v. erbikume. 

gatzar. v. gatzagi. 

gatzarazi. �1. Hacer concebir. � Gehiago haste danik / Egin zintuen [Ama saindua] garbi, / Adamen tatxarik 

gabe / Hargatik gatzarazi. EZ Eliç 412. �2. (Dv � A, H). Hacer coagular. � Izialdurak odola osoki gatzaraziko 

zioten gehiago izan balire. HU Zez 211. 

1 gatzari (Lar, Añ). � "Salador" Lar. 

2 gatzari (B ap. A; VocB). � Viga maestra. 

gatzari. v. gatzagi. 

gatzarka (V-gip), gatza-arka (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. � Depósito de sal. "Gatza-arka, gatza gordetzeko 

kutxa edo ontzia" Urkia EEs 1930, 27. 

gatzarpa. v. GATZ-ZARPA. 


mende. 

504


gatzarri. v. GATZ-HARRI. 

gatzartu (V, G, L, B ap. A; Aq 522 (AN)). � Cecina. 

? gatzasu (ANc ap. A; Lar � Lcq 31). � "Embrión, azi ziatua, gatzasua, erbukezta" Lar. "Germen de la 

semilla" A. Probablemente tendrá su origen en una errata de Larramendi: azi [...] gatzasua por gatzatua. 

gatzato. v. 1 gatzatu. 

gatzato. v. 1 gatzatu. 

1 gatzatu (V-oroz, S, R-uzt; SP, Urt V 388, Lar, Añ, Gèze, Dv, H, VocB), gatzatun (R). Ref.: A (gatzatu, 

gatzatun); Lrq. I (Vb.). �1. Cuajar, coagularse. "Odola gatzatu, coagularse la sangre" A. � Eta zen haren 

izerdia odol xorta gatzatu lurrera erorten diradenak bezala. Lç Lc 22, 44. Ez nauzu iaitzi esnea bezala eta 

gatzatu gasna bezala? EZ Eliç 313. Esne bihurtua / Bezala [bihotza] gatzatuko. Ib. 225. Gatzatu dan orduan 

[esnea] ezartzen da txuka lekuan. It Dial 87 (tbn. Ur, Dv e Ip). Esnea bere epelean gatzatu (V-gip). AEF 1927, 

95. Gatzatu ta mamitutako esnea. Zait RIEV 1933, 64. Nola lendabiziko ekhai auetatik, oro gatzatu ziran, ortzi 

borobil xamurra ere. "Concreuerit". Ibiñ Virgil 49. �2. (L ap. A; SP, Dv, H). Ser concebido. � Ala 

madarikatuak iaio giñen egunak, / baita halaber gatzatu giñeneko illhunak! EZ Man I 82. Gatzatuko da Birjina / 

baten sabel garbian. EZ Noel 34. Espiritu sainduz zaika / Gatzatu semeori. Hm 173. Gizonen parterik gabe / 

Han Iainko Iauna gatza. Ib. 176. Huna non zure sabelean gatzatuko (gatzatzea, kontzebitzea) den haur bat. HeH 

Lc 1, 31 (Lç, He, TB konzebitu, Dv y Leon amatu, Ol, Ker, IBk sortu, IBe haurdun gertatu). Maria 

Birjiñagandik olako zerkirik etzitekela iaio nedukan, aragiz gatzatu gabe. Or Aitork 119. Gaiztakerian gatzatua 

baldin banaiz, eta nere amak obenez iñutu banindun. Ib. 19. Nere amasabelean orbandun gatzatua. Ol Ps 51, 7. 

�3. (R-uzt ap. A). Cuajar (la nieve). "Bigarren abentiara eltuz geroz elurra obroena gatzatan da (R-uzt)" A. �4. 

(Fig.). Cuajar, tomar cuerpo. � Lurreko lohiez gatzatuak eta mamituak daude lurreko gauzak oro. MIH 78. 

Shakespearen hamalaukoak, gogoz eta haragiz gatzatuak eta mamituak. Ib. 286. Ebakerari dagokion guztia 

zerbaiti loturik, zerbaitetan gatzaturik dator: hots, hitzetan, hitz-ataletan (morfemetan edo), esaldietan. MEIG 

VII 178. �5. Inmovilizarse, congelarse. � Den-dena --hura, ni, inguru lanbrotuak-- gatzaturik gelditzen zen, 

sosegu betezko geldiune soil batetik dilindan. MEIG IX 94. 

II (Sust.). �1. (V-oroz, L, BN ap. A). Coágulo, sangre coagulada. � Gaitza zenduan leinztarrok Urruxolako 

lekaioa, / Sendo zenduan odolori biurtu jatzu gatzatua (1588). TAV 3.1.3 (donde se propone gatzatua como 

enmienda de gazayoa que aparece en el ms.). �2. (V; Añ), gatzato (V-gip; Aq 145 (G)), gatzatun (R). Ref.: A 

(gatzatu, gatzatun); Etxba Eib; Iz ArOñ (perreta), UrrAnz; Elexp Berg (gatzato); Gte Erd 178. Cuajada. v. 

gaztanbera, mami. � Gatzatu bigun dardaratia, ardi-esneaz egiñiko gatzatu zuria. Erkiag Arran 119. 

Katillukada gatzatua edo gaztae zati on bat. Bilbao IpuiB 199. 

� Etim. De gatzagi + -tu. 

2 gatzatu (Lar, Añ, H). �1. "Salar" Lar y Añ. v. gatzitu. � Zerrikia gatzatutzeko kuntzarik onena zuala diote. 

"Salar" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609 (AIr Ib. 602 y Or RIEV 1929, 7 gazitzeko). Txerria gatzatzen. Ldi 

RIEV 1929, 208. � (Fig.). Llenar de humor. � Iñoizko umorerik gatzatuenagaz agertzen yakuz [Jauna ta San 

Pedro] gure euskal-ipuiñetan. Bilbao IpuiB 109. �2. "Saler, faire payer cher. Ongi gatzatu, gazitu dautzu zure 

erospena, il vous a bien salé vôtre achat" H. �3. "(S; Foix), devenir blanc" Lh. 

gatzaza (det.). � Manteca. � Txerri solomu zati presko bat egosten da kazuela batean, esnetan gatzazarekin. 

Cocinan 32 (ap. DRA). 

gatzberritu, gazberritu (V-gip, G-azp ap. A). � "Salar de nuevo tocino, carne, etc." A. 

gatzdun, gazdun (Dv), gaztun (Lar), gatzadun. � Salado. "Salobre" Lar. � Ur gatzduna naroro dariola. Izt C 

92. Iturri sufredunak, baita gatzdunak ere. Ib. 85. Guztiz gaztuna dan itxasoren bat. Anab EEs 1920, 69. � (Vgip; 

H). "Salado, gracioso. Gatzduna urten detsa alabiak" Etxba Eib. � Gizon ikasietan nondik ain bakanak, 

bertsotarako gatzadunak, ikastaro gabetan ainbeste diran tokian? Inza in Jaukol Biozk VI. Sekulako ateraldi 

gaztunak ere egin zituan. TAg Uzt 148s. Urtengo dau andra Sabadiñak gazdun esaera edo bertsoren bategaz. 


gatzei. v. gatzagi. 


mende. 

505


gatzemaile (G ap. A; Aq, Dgs-Lar 5), gatzemaila (V ap. A), gatzamaile (V ap. A; Añ). � Cocinero; en una 

ferrería, el que se encargaba de cocinar y de otros trabajos no especializados. "Aprestador en las ferrerías (V)" 

Aq 826 (1313 ). "Herrero [...] el aprestador, gatzamallea" Añ. � Izentetan da gatzamallia, onek jaon edo 

zaindu biar dabelako lapikua, ta oni gatza ezarri edo emon. Au da beste iruren morroe edo otseiña legez, 

aginduten jakon guztija egiteko. Mg PAb 126. Gatzamalliak txikindu edo jo biar dau agoe guztietarako mia 

malluka txikar bategaz. Ib. 128. Joan zirean ontzi atara pillotua [...] eta sei gizon; euretarik bat gatzemalla 

(cocinero). Echta Jos 265 (v. tbn. 280). Itxas-mutillak zein gatzemalleak. Ib. 280. Gizon umo ta andreak ba doaz 

ogera, / gatzemaille gaisoa sutean utzita. Or Eus 13 (v. tbn. 159). v. tbn. Garayalde Elezar 75 (gatzamalle). Ni 

naiz gatzemallea / danetan gaztena. NEtx Antz 18 (en una ferrería). 

gatzerre. "Salitre (V-m)" A Apend. 

gatzezna. �1. "Cuajada" Lar. �2. "Cuajo" Añ. 

gatzeztatu (Lar, H), gatzaztatu (Lar, H), gatzeztutu (Lar). � "Salar", "salpresar" Lar. 

gatzgabe (H), gatzbage (Lar, Mg PAbVoc, H), gatz baga, gazgabe (A Apend), gazbage (A), gazkabe (A Morf 

221). � Tonto; soso, sin gracia. "(Es una) ave fría este hombre [...] gatzbagea" Lar. "Infacetísimo, txit 

gatzbagea" Ib. "Fatuo, lelo" A. "Insípido" A Apend. v. gatzgabeko. � Gainerako guziak ezjeus zitzaizkon, 

desprezagarri, gatz-gabe, ezin jasan zetzaken. "Vil, méprisable, insipide, insupportable". Birjin 589. A jende ero 

ta gatzgabea, esaten zien San Pablok Galatakoai. Mg CC 184 (CO 275 gatz bagia). Peru ta Marijaren ipuin 

gatz bagaak. Mg PAb 96. Otso zatar gatz gabe ta tontotzarrak. VMg 83. Guk gatz bagaak, geunkan sinplezatzat 

eureen bizi moduba. JJMg BasEsc 158s. Txaldankeri gazkabe oiek Baltzuan esango banitu. "Fatuidades 

insípidas". A Ortzuri 138. � gatz bage (Añ), gazgabe (Dv). Sin sal. "Soso" Añ. "Qui n'a pas de sel" Dv. � 

Heientzat badituzte ezarriak berinazko mahain zabal batzu, hok urin gatz gabez estaliak bi erhi trebes lodi. JE 

Bur 87. 

gatzgabekeria. gazgabekeri. � Tontería. � Gazgabekeririk ez dasate, ele gordiñik gutxigo. Ayerb EEs 1914, 

38. 

gatzgabeko, gatz bagako, gatzbako (V-gip ap. Etxba Eib), gazbako (V ap. A), gazpako. � Tonto; soso, sin 

gracia. "Insípido" A. "Ez zan zatarra, baña gatz-bakua" Etxba Eib. v. gatzgabe. � Gizon koldar, arima bildurti 

ta gatz bagako bat. Mg PAb 103. Sustanzija edo gatz bagako gauzaak, ta zentzun argijagaz ondo ez datozanak. 

JJMg BasEsc 154 (v. tbn. 249). Gatz-gabeko itz neurtuak. Sor Gabon 18. Zar-kontu gatz bakoak. Azc PB 145. 

Irakurburu onegaz [Peru ta Maria] antxiñako ipuin geienak, geienak gatzbagakoak, egiten zirean. Ezale 1899, 

13b. Mutillagaz eukan gatzbageko autuari. Ag Kr 104. Atso, agure ta neskatilla gatzbakoak. Ib. 57. Nik 

asmauriko ipuin motel-gazpakua. BAizk Ipuin 53 (ap. DRA). Bestelako txotxorrillo gazbakuok alakuok. Kk Ab II 

17. Prailleak gatz-bakoak direala? Aita Felix ez beintzat. Vill in Bilbao IpuiB 6. � "Soso, insípido. Ur epel gatzbakua" 

Etxba Eib. � Gatz bako okela. Azc PB 119. 

gatzgabetasun (H), gatzbagetasun (H). � "Insipidité, fadeur" H. 

gatzgabetu. � Desalar. � Makallauak behar du izan ongi gatz-gabetua eta egosia. ECocin 19. Gatz-gabe zazu 

ongi eta egosaraz. Ib. 18. � (H), gatzbagetu (H). "Devenir insipide, fade (au prop. et au fig.)" H. � Volver(se) 

tonto. � Kokolotuta, gatzbagetuta, izututa, lotsatuta, Riktrudiseri begiratzea baiño besterik ez neban egiten. Ag 

AL 39. 

gatzi. v. gazi; gatxit. 

gatzigia. v. gatzagi. 

gatzil (BN, S, R-uzt ap. A). � Soso, sin gracia. "Insípido" A. Azkue da la grafía gatzhil, sin duda etimológica. � 

Arto-alia apurtzen dan bezela nere atzaparretan apurtuko det axoliyo gatzil ori. Alz Burr 25. Gizon beharbezelako, 

ez-deus, gatz-il hori. Mde HaurB 78. � gatxil. (Con palat. seguramente expresiva). "(Sal, S, R), soso" 

A. 

gatzilxka (R-uzt ap. A), gatxilxka (S-saug ap. Lh). � "Algo insípido" A. "Fade" Lh. 


mende. 

506


gatzindu (BeraLzM). Neol. creado por AG (c. 1896). � Desalar. "Okela gatzinddu (quitar sal a la carne)" AG 

2335. 

gatzitu (V-gip ap. Etxba Eib; Añ, Lecl, Zam Voc). � Salar. "Cecina [...] okela gatzitua" Añ. v. gazitu, gaztu. � 

Zul bat botarik Marat-ko ur gatzituan gozotu eban. Añ NekeA 231. Aragia gatzituten eztanean ustelduten dan 

legez. Añ MisE 98. Gatza gazatuko balitza, zegaz gatzittuko da? Arriand Mt 5, 13. Belar gatzituak. Ibiñ Virgil 

102. 

gatzkara. "Qui tient de la nature du sel ou ressemble au sel" Dv. 

gatzketa. � En busca de sal. � Misioneko gizon bat ginuen han Usiromboko erresuman gatzketa izanik, 

gatzarekin batean berririk txarrenak ekhartzen zituena. Prop 1892, 125. 

gatzkoi. � Aficionado a la sal. � Aberia ezinago gatzkhoi da. Ip Dial 57 (Ur gatz zalia). 

gatzokelki (Lar, H). � "Carnaje, para proveer los navíos" Lar. 

1 gatzontzi (gral.; SP, Lar, Añ, H), gatzuntzi (AN-ulz, B, S; SP, Urt Gram 24, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A; Lrq /gacunci/; Iz ArOñ, Als, Ulz (gatzuntzie); Etxba Eib; Izeta BHizt 

(gatzuntzi); Elexp Berg. � Salero. "Gatz untzia, salière" SP s.v. untzia. � Batzuren gatzonzian ere harrak 

sortzen dira. O Pr 72. Gatzontziaren arauldiak. Egiat 225. Gatzontzian gatz gitxitxu. Eguzk LEItz 14. � Bolsa 

de sal para el ganado. "Gatzontzia" Izt C 224 (en una lista de útiles de pastor). � (V-oroz, G, R ap. A), gatzuntzi 

(AN-erro, L, B, BN, S ap. A). "Depósito de sal" A. 

2 gatzontzi, gatzuntzi. � Cuajar, parte del estómago de algunos animales. � Zer erran [bulunbari] haukien 

beso, azpi, bulhar, gibel, hertze, sabel, giltzurrin, bare eta birikaz! Nondik atheratzen da gatzuntzia, zenbait 

aldiz, haurren yostetako pilota hutsa? Hb Egia 132s. 

gatzordoi (Lar, H). � "Salumbre, flor de la sal" Lar. 

gatzotz (Gèze � Dv, H). � Insípido, soso. � (Sc ap. A). Soso, sin gracia. � Hasi zen ipuin herbail eta 

deitoragarri gatzotz baten kondatzen. Mde Pr 85. 

- GATXOTX (S). Ref.: A; Lrq. (Forma con palat. expresiva). "Soso, insípido" A. "Fade, insuffisamment salé" 

Lrq. � Zopak nütin arthoz, / salda ahül gatxotx. Etch 320. 

gatzotzi (S ap. A), gatzoztu (Gèze (� Dv y A, que copia erróneamente gatzotzu), H). � Hacer(se) soso. � Ziek 

ziraie lürreko gatza; gatzozten ba-da gatza, zerez gazitüko da? Ip Mt 5, 13 (Lç, He, Dv, Ur, Ol, IBk e IBe 

gezatu). � Degenerar. Cf. "desvirtuarse", trad. de Azkue del ej. de Inchauspe. � Horrengatik, bardoen antzea 

gatzoztu zen izigarritan, eta orduko neurtizlariek bertsolari deitura hobeki hartzen dute ezen ez egiazko poetena. 

Mde Pr 235. 

gatzozpin. � "Ensalada (neol.)" A DBols. � Zeure esku jotsijeetara bialduten dot, Jesus Kurutzekua, ibiliera ta 

olgeta santubeen Neurria, euki legizaneen Gatza, ta ezin legizaneen Ozpina [...]. Emon egijozu bada, Jesus 

Maitia, Neurrizko Gatz-Ozpin oni zeure amodijuaren su bitzija. fB Olg 5s. 

gatzozpindu. �1. Ensalada (fig.), miscelanea (?). � Euskal-errijetako olgeeta ta dantzeen neurrizko gatzozpinduba. 

fB Olg 1. �2. Salpimentar, sazonar con humor. � Egia eta inbusteria nahaste, adierazten dituen 

arrazoiak, purrustadaz eta parrastadaz gatzozpinduak. MEIG VI 64. Hizkera lasai gatz-ozpinduaren aldekoek. 

MEIG II 131. � (Part. usado en función de sust.). � Lankideen artean honako hauek ageri ziren: Karl Bouda, 

René Lafon, W. Vycichl eta (honek badu bere gatzozpindua) Morris Swadesh bera. MEIG VI 123. 

gatzoztu. v. gatzotzi. 

gatz-pipertu, gazpipertu (Lar, Añ � A). � "Salpimentar" Lar y Añ. � Sazonar con humor. � Hitzaurre luze 

gatz-pipertua. MEIG III 93. 


mende. 

507


gatztasun. � Salinidad. � Baña uraren gatztasunak mihia erre. Mb IArg II 279. 

gatztsu. v. gaztsu. 

gatzu (Lar, Añ, Dv, H, A), gatz-su (H). � Salitre, nitro. La forma gatz-su que da Harriet parece deberse a una 

conjetura etimológica. v. gatzun (3). � Gatzua lurrarekin nastua arkitzen da eta egiten da lixiba lur onekin. It 

Dial 115s (Dv nitrea, Ip nitre-gatza). Gatzua deritxan gatza daguan larretan. Ur Dial 58. Ortzikara denean 

denbora, gatzu hainitz jausten da beheiti. Dv Lab 74. Garbi bazindedi ere gatzuarekin eta borith belharrez 

bethe. Dv Ier 2, 22 (Ol gatzunez, Ker gezalaz). Askotxo ikusi ditut nik ereintzetarako azi-aleak gatzuz, olioondakin 

beltzez bustitzen. Ibiñ Virgil 73. 

gatzudun. "Nitroso", "salitroso" Lar. 

gatzukara. "Qui tient du nitre, qui ressemble au nitre" Dv. 

gatzuker (Lar, H), gatzuger (H). � "Flor de la sal" Lar. 

gatzun (V, G ap. A), gazun (V ap. A). �1. "2.º agua en que se hace disolver sal. 3.º salmuera" A. �2. "(V-m, 

G), suero" A. v. gazur. �3. Salitre. v. gatzu. � Gatzuna lurrean, artaldeak bakan, ez zugatz, ez txori. "La tierra 

es nitrosa". Or Poem 531. Gatzunez ta bori-belarrez zure burua ikuzi arren. 'Nitro'. Ol Ier 2, 22 (Dv 

gatzuarekin). 

- GATZUN-ASKA (V-m, G ap. A; gatzuneska V-m ap. A; gazun-aska V ap. A). "Saladero, depósito de 

salmuera" A. � Gasun-askako gatzagaz. Azc in Ur PoBasc 381v. Eguerdirako erbia gatzun-askan gorde 

zuelakotz (AN). A EY II 395. Gazunaskako aragia, zeziña, orixe yakan atsegiñen Nikanor-en osabeari. Erkiag 

BatB 25. 

gatzuntzi. v. 1-2 gatzontzi. 

gatzur (V-arr-gip, G-goi, B, S; Añ), gatxur (S). Ref.: A Apend; Lh (gatxur, gatzur); AEF 1955, 82, 139, 143; 

Etxba Eib; Izeta BHizt. �1. Suero. "Suero de la leche. Gatzura ona dala, esaten dabe, osasunerako" Etxba Eib. 

v. gazur. � Eunero-eunero, gatzure prantau garaiako, goiko kobati jentil-gazteat jexte emen zitzaion (G-goi). 

JMB Mund I 48. Gatzur guriarekin iñutu itzatzu Espartako txakur-kume azkarrak. "Sero". Ibiñ Virgil 102. �2. 

"Gatz-ur, eau dans laquelle on a fait dissoudre du sel" Dv. � Gertau eban zigorra gatz-uretan beratuaz 

miñgarrixagua izan zeiñ. Etxba Ibilt 470. 

gatzutsu. "Qui contient du nitre" Dv. 

1 gau (gral. (no S ni R); Lcc, Volt 99, Mic 8r, SP, Deen I 193, Urt I 267, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, Dv), gai (S, R; VocS 138, Gèze, H), gaba (V-gip), gauba (-ea V-ger), gabe (AN-ulz), geu (V-ger). Ref.: 

A (gau, gai); Bon-Ond 136; VocPir 39; EI 180, 181, 182, 183; Lrq (gai); ContR 518, 531; Iz ArOñ (gaba), To 

(gauba), R 308, Ulz; Holmer ApuntV; EAEL 196; Etxba Eib (gaba, gaua, gabia); Elexp Berg; Gte Erd 267. � 

Noche. "Igaren gáian ámestu nun, he soñado la noche pasada" Iz R 308. "Gaiari buruz (Sc, R-uzt), hacia la 

noche" A. 

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos; en textos suletinos y roncaleses se emplea la forma gai. 

Con -a orgánica, hay gaba en Capanaga, Larramendi, Illarramendi (Testim 18), Otxolua (83), Lauaxeta (AB 82) 

y Uztapide (Sas 115); gauarik en Inza (Azalp 112). Gabe aparece en Echeita, en las exprs. egun zein gabe (Jos 

132) o egun da gabe (207), y en San Martin (Zirik 80). Las formas como gaba, gabean, etc., son al Norte 

bastante menos usadas que gaua, gauean, etc.; al Sur tienen prácticamente la misma frecuencia, no siendo sin 

embargo uniforme su distribución: gab- es más frec. entre los vizcaínos que entre los guipuzcoanos. Gaub- se 

encuentra desde principios del s. XVIII en autores meridionales, en su mayoría vizcaínos; al Norte sólo hay 

algún ej. en Harizmendi (188). La frecuencia de gab- es mayor en todos los dialectos en la expresión gabaz, 

gabez. Cf., para la distribución de estas formas en la lengua hablada, EI 180ss. En textos suletinos gai aparece 

declinado en los casos locales casi siempre sin e epentética; para gau encontramos --además de en autores 

suletinos que escriben en otros dialectos, p.ej. gauan en Oihenart (Po 8), gauko en Mirande (HaurB 24)-- 

algunos pocos ejs.: gauko en Lauaxeta (BBa 14), gauan en Hiriart Urruty (Aurp 185), Erkiaga (BatB 125) y T. 

Etxebarria (Ibilt 486), gaban en Añibarro (EL 2 183), CatLuz (2), Lauaxeta (BBa 66) y Etxaide (JJ 151) y gauban 

en Añibarro (EL 1 172). Por lo demás la -e- es general. Los autores septentrionales utilizan siempre gau batez 'una 

noche (indeterminada)'; sólo encontramos algún ej. en inesivo en Goyhetche (148). Los vizcaínos usan gau 


mende. 

508


bate(a)n, y en los guipuzcoanos se encuentran ambas formas, con predominio tal vez de la segunda. 

� Eta ez iakin lehen gauian non daten ostatuia. E 81. Hamalaurgarren gaua ethor zedinean. Lç Act 

27, 27. Lau urtebete, euren gabakin. Lazarraga 1144r. Gabetan barriz ez jagot joko / laztanai biguelea. Ib. 

1195v. Gau baten arren lagun legiola. Ib. (B) 1154rb. Gaba gogaiaren ama. RS 395. Ondarrabiari xanala edeki 

dakidiola Franziako partera gau batez zorziheun gizonez. (c. 1597). FLV 1993, 463. Pasiosko gauhean. Ber Trat 

10v (la h parece indicar una pronunciación no consonántica de la u). Han barrena sarthu dire / gaua iragateko. 

EZ Noel 50. Non gau guztian lorik egin gabe edukitzen baitzaitu. Ax 590 (V 379). Alkanzadu degiola gaba atan 

bere arimako garbitasuna. Cap 129 (cf. 130 gau). Gauik, egunik, / eztinat hunik, / hireki ezpaniz Argia. O Po 9. 

Berrogei egunez eta gabez. Tt Arima 82. Ostegün saintü gaian, Iesüs Iaunak erranik, egizie haur ene 

orhitzarretan. Bp I 72. Gabaren laguntzarekin. ES 114. Gauren batzuek. OA 131. Han kausitzen ditu nigarrezko 

xirripak zeiñez garbitzen baitu gau guziez bere arima. Ch I 20, 6. Zer dira gaizki-egiñak eta gaizki-esanak, ezbada 

gaba illuna, itzal-itxusia? Lar SAgust 7. Gabaren alegerea. Acto 207. Egün eta gai oroz zeliaren 

desiratzen. Mst III 4, 4 (v. gauero). Zeñean eguna asiko det ta gaurik ikusiko ez det. Cb Eg II 83. Gau oso bat 

iragaterat. Lg II 263. Gau hartan hil behar bazine bezala. Brtc 15. Gai gaitz bat ziala igaran. Egiat 272. Atra-zé 

berealá. Eta zé gáua. LE Io 13, 30. Ez da beldur gau beltzen / ez goizeko ihintzen. Monho 52. Etortia ona gaba 

igarotera. Mg PAb 105. Gau illun baten antzeko, guzia illundurik. Gco II 52s. Ekusten dituzu Zeru eder oriek 

gau argi batean. AA II 12. Gauaren erdian. AA III 378 (v. gauerdi). Gaberartean etxeratuteko. Añ MisE 226. 

Lo guti, askotan gau osoak othoitzean. Dh 172. Eldu zan azkenik ogeta amargarren egunaren gaba. Ur MarIl 

32. Nikodemo, gau batean bere galdeak egitera Jesusi joan zitzaiona. Lard 464. Gau batez, galdua zabilarik. 

Laph 59. Gaua da. Ib. 143. Ines Pascualen etxean gaba pasatzeko. Aran SIgn 31. Egon bear zuen berrogei 

egunean beren gauakiñ aoan ezer sartu gabe. Arr May 121s. Ekhainaren hogoi eta bateko gaua. Elsb Fram 89. 

Nahiz gaba zen, halarik ere Apez Handiaren etxe hartarat bilduak ziren. Jnn SBi 28. Agertü zeien gai batez. Ip 

Hil 101. Aginen artian aurreko gaubeko ondarren bat geratu izan dana. Itz Azald 161. Gabeko bederatzietan. 

Echta Jos 36. Eguzkirik eztan orduetan, gabaren erdian. Ag G 225. Zer nahi entzun dut hiru gauez. Barb Sup 

119. Ohe xuri batean gau oroz lo egin. Ox 36. Gaiko alojiaren nahiz. GH 1927, 433. Gau illuna zan. Or SCruz 

57. Jeneralian gauetarako / erretiatutzen dira. Tx B II 67. Gau baten, oñestu ta trumon-ots andiyak zirala. Kk 

Ab II 170. Gau artan etzuten ordea ezer atzeman. Ir YKBiz 536. Phentze baten erdian lo zagon ondoko gauetarik 

batez. Zerb IxtS 23. Gauari buruz soldadoak berritz Galbariorat iragan ziren. Ib. 90. Gau artako amaiketan. 

JAIraz Bizia 17. Gau osoan erosta joten. Erkiag Arran 102. Gaurko gaba. Bilbao IpuiB 101. Aski ilhun zen. 

Gaua laster heldu da sasoin huntan. JEtchep 109. Eztago gaua or barna ibiltzeko. Izeta DirG 27. Gau 

ozkarbietan. NEtx LBB 93. Handia dugu, ba, / gaua nola ez den / bihurtu gauago. Azurm HitzB 37. Neronek 

erreko ditut biar gaua baiño leen. Berron Kijote 73. Igande gabean. MEIG I 101. 

� (Como primer miembro de comp.; cf. infra compuestos más lexicalizados). � Gau-aireak, hotzak eta beroak 

ere ixil pairatzeintuzu. Ax 517 (V 332). Zipak ene lo-lehenak, / Gau-korrongak hasperrenak. O Po 19. 

Illunabarreko arako gau-karraioan dabiltzanak [izarrak]. Lar SAgust 3. Zuri niagozü, lürlagün eta gaiekhi, 

argizagi zahar-berria! Chaho AztiB 12. Lürraren gaihestalgi. Ib. 11. Negu latzezko gau-ordu luzeetan. Laux 

BBa 8. Gau-oiala astin, ta / dirdaiaraziz. Ldi UO 30. Gau-margoz gain, illun. Laux AB 42. Mutil gau-eskaleak 

an ba dute zer-bil. Or Eus 139. Gau-aize ozkirriak. TAg Uzt 183. Gau-intzak ixuritako zidar-pitxiak. Ib. 51 (v. 

tbn. 139). Illargipeko gau-ibilli ezkutuan. TAg Uzt 169 (v. tbn. gau ibillian en Berron Kijote 154). Ez du gaulisker 

/ orrek irauten luzaro. EA OlBe 71. Gau-dantzan. Iratz 131. Gau-otoizka kantuz aditu arte. Ib. 160. 

Etxekoak igarri zizkiotela bere gau-ibillerak. Etxde JJ 138. Argi-seme ta egun-seme: ez gau-seme ez illun-seme. 

Or Aitork 390s. Gau-zelai zabala. NEtx Antz 108. Gau estalki baltzezkoa asi zan uriko kaleak beteten. Erkiag 

Arran 46. Gau-ames minkor zorrotza. BEnb NereA 78. Gau-jolas loien zale. Ib. 162. Gau-kantuan ari da. Ibiñ 

Virgil 78. Nere gau-bidetan noa. NEtx LBB 232. Gure gau-lagun onek. Berron Kijote 126. 

� "Bi oiek gaua ta eguna dira (G-azp) [...] gauetik goizerañoko diferentzia (G-azp, AN-gip-5vill) [...] gauetik 

egunerateko diferentzia badute (BN-arb)" Gte Erd 140. � Ostatua utzirik, huni lotuz geroz, gauetik egunera 

bezalakaturik jarria dut. HU Zez 185. Gauetik egunerakoa ezagun omen baitute, nola diren altxatuak eskolan bi 

haurrideak. Ib. 148. Gure izakera desberdina da nola gauetik eguna. Xa Odol 345. 

� "Gabak begia beltz (Sal), la noche (tiene) el ojo negro, es triste" A. 

� "Gabak begirik ez (Sal), la noche no (tiene) ojos" A. 

- AURRE-GAU. Noche anterior. � Ujue-tik askotan aurre-gabaz (noche precedente) juan (M.A. Iñarra, 1892). 

JFlor. 

- HELDU-GAU. Noche siguiente. � Komendatu zireezun fraide lagun orori heldu gauian orok Jinkoa otoitz 

zaten. AR 144. 

- EZ GAU EZ EGUN. Ni de día ni de noche, (fig.) en ningún momento. Cf. GAU ETA EGUN. � Adoratu 

duketenek Abrea [..] ez dute izanen pausurik batere ez gau ez egun. TB Apoc 14, 11. Ez dute atsedenik gau ez 

egun. Ur Apoc (G) 14, 11 (Lç ez egun ez gau, He ez gauaz eta ez egunaz, Dv, Ur (V) ez [...] egunaz, ez gabaz, 

Ol ez [...] gauez ez egunez, IBk e IBe ez egunez ez gauez). 

- GAUA BILDU. "(S')anuiter, gaua bildu, beranta bildu" T-L. 

- GAU-ADAR. "(V), cuerno que se toca de noche para asustar a jabalíes, zorros, etc." A. 


mende. 

509


- GAUA EGIN. Hacerse de noche. Cf. GAU EGIN. � Egun baten gaba eginda / ninoian neure etxera. Mg PAb 

62. Menturaz gaba eginda. Mg CO 132. Gaua egin zitzaion. Arti Ipuin 68. 

- GAUA(K) EGUNDU. "Passer des nuits blanches" T-L s.v. nuit. � Gaua egunduz asi dun, gure azkena 

urbilduz (AN-larr). Inza NaEsZarr 1557. 

- GAUA ESKURATU. "Gaua eskura da, il s'en va nuit" SP. 

- GAU-AFARI. Cena de medianoche. � Bere bozkarioa akabatu dute ainitzek Eskual-Etxean, gau-afari edo 

reveillon on batekin. Herr 8-1-1959, 3. 

- GAUA GALDU. Pasar la noche sin dormir. � Gauak galdurik, onak gastaturik, gorputza deseginik [...] 

emazte bati darraikala. Ax 514 (V 331). Gis onetan gau guzia galdu ta itxera itzultzen zen goiz batez. Mb IArg 

II 330. Egunazko ikasijari gitxi eritxita, gabak galduten ditubee. fB Ic I 41. Etzuela balio gauik galtzea jadanik 

erdi hila zen gizon baten gatik. Jnn SBi 151. --Zer da gauzarik onena logalea ekartzeko? [...] --Gaba galtzea. 

Urruz Urz 36. Bost illabetetan bi gau doi doi galdu nitunan begiak ezin itxiz. Or QA 49. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 34. Zab Gabon 39. AB AmaE 259. Elsb Fram 85. Eguzk GizAuz 49. And AUzta 

112. Uzt Sas 174. 

- GAU-AGERKUN. Aparición nocturna, fantasma. � Emakume ikarati batek begiztatu izan balu tankera aretan 

gizona, gau-agerkun edo izukari bildurgarria iduriko litzaiokean. TAg Uzt 19. 

- GAU-AINUBE-ALDE. � Oriek ego-aldeko izpietatik, aiek Erripak lo datzaten gau-añube aldetik [= 'desde el 

Norte']. Zait Sof 141. 

- GAUAK EGUN EGIN. Trabajar de noche. � Gauak egun eginez, lan guzier ihardokitzen du berak. Laph 221. 

Asko lan handi [...] oro berak zeramatzan, gauak egun eginez. HU Aurp 123. Gauak egun eginez, igandeak 

astelegun, phesta egunak ortzirale [...] xuhurtziaz bilduko dute [...] umeen hazteko ala altxatzeko doia. JE Bur 

103s. 

- GAUAK GAUARI (T-L). En plena noche. � Gauak gauari presan / jujatu behaute. Zby RIEV 1908, 212. 

Familia Sainduak, gauak gauari, hartu zuen Egyptorateko bide luzea. Zerb IxtS 83. v. tbn. Herr 22-9-1960, 2. 

Hainitz gizon gazte maiz gauak gauari amoros dabiltza, neska batzuen leihoetarat harrixka botatzen [...] heiekin 

amultsuki mintzatzeko. Lf ELit 73. 

- GAU-ARBOLA. "Gauarbola (msLond), ciprés" A. 

- GAUAREN GAINERA. De noche. � Nikanor, gauaren ganera, Olarratz jaunaren baratz ingurura eldu zan. 


- GAUAREN GAUERDI. A altas horas de la noche. � Erretira txarrian gabiltzanak / askotan gaban gau erdi. 

Xe 321. Eta abiatzen da, gauaren-gauerdi, bere ardi errebelatuaren ondotik. Barb Leg 134. 

- GAU-ARGI (gabargi BN-baig ap. Lh; Ht VocGr 378, Hb ap. Lh, Dv, H). Farol, linterna; luz nocturna. Cf. 

gauargi. � Ethorri zen harat gabargi eta ezkosu batzuekin. TB Io 18, 3 (Lç, He, Dv, EvS, lanterna, Leon argi). 

Eder egünak, gaihargiak eder! (Interpr?). Chaho AztiB 11. Gauargia piztu bitartean. TAg Uzt 8. Goi artatik oso 

beian ageri zaigun [La Paz], gau-argiz beterik. Or QA 52. Gau-argi dotoreak kale ertzetan. Erkiag BatB 170. 

Gau argiak pizten omen ditu toki artan Arrats gorriak. "Sera [...] lumina". Ibiñ Virgil 74. 

- GAU ARIN. Plenilunio. � "Gau-arin"-eko oituretan garbi azaltzen da ori. EG 1956 (5-6), 80. 

- GAU-ARROPA. "Robe de chambre, gauarropa" Urt Gram 26. 

- GAUA SARTU. "Gaua sartzera doa, il se va faire nuit" SP. 

- GAU-ATZAR. Vigilia. � Phausuak et-air-aldatzeak berre ziotzontzat ber-indar gau-atzarrez ta nekheaz 

akhituak. Birjin 387. Zenbat nekhe-borroka, zenbat gau-atzar etzitzaizkon gosta. Ib. 385. 

- GAU-AURRE. "(Al) anochecer [...] gau aurrean" Lar. 

- GAUA XURITU (gaia x. S). Pasar la noche en vela. "Gaia xuritü die (S-saug), ils ont passé nuit blanche" Lh. 

"Gaü [sic] guzia xuritü günian, celebramos fiesta toda la noche (S)" A EY III 260. � Igánte góiz bátez jun ziá 

goiz mezalát, neskanégün gáia taharnán xuitúik. "Après avois passé la nuit du samedi, blanche". Lrq Larraja 

RIEV 1935, 140. 

- GAUAZ (V-ger, G, AN, L, BN; SP, Lar, Añ, H; gauas AN-erro, Ae; gabaz V, G, AN, L, BN, Ae, Sal; Lar, Dv, 

H; gaubaz G-to-nav; Lar, Añ, H; gaiaz R, S; gauez V, G, AN; gabez V, G, AN; gaubez V, G-azp-to-nav). Ref.: 

A (gauaz, gabaz, gabez, gaiaz); EI 112; Etxba Eib (gabaz). De noche. "Gauaz, de nuit. Gauaz eta egunaz, de 

nuit et de jour" SP. "Gaiaz ta egunaz (S), de noche y de día" A. 

� Tr. Las formas en -az son las más extendidas, aunque al Sur alternan con -ez desde mediados del s. XVIII, 

llegando a ser en el s. XX las últimas prácticamente tan frecuentes como las primeras; al Norte hay algún ej. de 

gauez en Oihenart (Po 58) y Archu (Fab 197), y de gaiez en Eguiateguy (276). 

� Gauaz lorik ezin daidit haren gogoanbeharrez. E 165. Gauaz ere urtunika (s. XVI?). TAV 

3.1.10. Iosephek bada iratzarri eta, har zitzan haurtxoa eta haren ama gauaz, eta retira zedin Ejiptera. Lç Mt 2, 

14 (He, Ur (G), SalabBN, Echn, Samper y Leon gauaz, TB, Ur (V) y Dv gabaz, Hual gaiaz, Ol, IBk e IBe gauez; 

Ip gaihalara). Gabaz egunaz serbidu. Lazarraga 1177r (v. GAU-EGUNAZ). Gauaz su-argiz gidatzen zinituela. 

Mat 334. Dabilela demonioa persegitzen gaituela gauas eta egunas. Ber Doc 122r. Diszipuluek gauaz altxa / 

etzezaten lohia. EZ Noel 99. Animalia suerte batzuek gauaz hausnaur egiten duten bezala. Ax 598 (V 385). 

Nahiz ezpegi / Gauaz ilhargi. O Po 46. Nadin zeha noiz nahi den, / Gabaz eta egunaz. Arg DevB 7. Zergatik 


mende. 

510


sorthü da gaiaz? Bp II 17. Hala gabaz nola egunaz. ES 124. Argi andiagoa zuen San Agustiñek gabaz, beste 

guzien egunak baño. Lar SAgust 7. Gaiaz eta egünaz eñhetziaren lotsarik eztizie. Mst III 3, 2. Agerzen zaie 

gabez, egunez, itxean, itsas bazterrean. Mb IArg I 295. Abiatü zen gaiaz. Egiat 171 (tbn. gaiaz en Etch 376, Ip 

Hil 107, Const 30). Joán-ze Jesusen-gána gáuas. LE Io 3, 2. Gaubaz etxerik kanpora badabiltz. Añ EL 1 132. Ate 

oek beti daude idikiak ala gauez nola egunez. AA III 581. Gabaz juan, gabaz ibili, ta gabaz etorri. fB Olg 112. 

Odei andi, egunaz itzal eta gauaz argi egiten zien bat. Lard 73. Hobeki dire gathuak ere, ikusten dute gauaz. Hb 

Egia 4. Gabaz, lo daudelarik. Zby RIEV 1908, 768. Gauaz eta goizean goiz dabiltza ohoinak. HU Zez 162. 

Aterako dira gabaz senar emaztiak. Iraola 85. Gordeko dire zoko batean, gauaz. Barb Sup 114. Baoakit egunez, 

baoakit gabaz. Alz Ram 23. Lurraren sapak gauaz airatu langarra. JE Ber 7. Gabaz itzar egoteko. Eguzk 

GizAuz 104. Aker bat ikusi zutela gauez. Or QA 111. Amoranteekin gauaz ibiltzeko libre. Mde Pr 173. Gabaz 

guardia egitea. Bilbao IpuiB 106. Marsellara gabez etorrita. Anab Aprika 11. Arma banatzea izango da gaur 

gabaz. Erkiag BatB 184. Irabaziak justuak zitun / gabaz egiten zan lanak. Uzt Sas 179. Gabez ataria jotzen 

bada, inguruko leioak erne (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1036. Joko horrek, gauez batipat, etsai gaiztoa bailitzan 

menderatzen ninduen. MEIG IX 93. 

v. tbn. SP Phil 211. Tt Onsa 57. Gç 140. Mb IArg II 288. Cb Eg II 87. Lg I 213. AA III 348. Izt C 224. Arch Fab 

229. Gy 81. Dv Lab 208. Laph 125. Arr GB 68. Xe 238. Zab Gabon 99. Elzb Po 185. Bv AsL 187. AB AmaE 9. 

A BeinB 80. StPierre 18. Ox 20. Fir 140. Zub 78. Etcham 225. Ir YKBiz 21. Iratz 131. Zerb IxtS 85. JEtchep 113. 

Osk Kurl 42. Larz Senper 58. Ardoy SFran 185. Xa Odol 171. Mattin 112. Berron Kijote 91. Gabaz: INav 23. 

Ch III 39, 4. El 96. Mb IArg I 309. Cb Eg III 376. CatLan 110. Brtc 228. DurPl 63. Monho 52. Mg CO 291. 

VMg 27. Gco I 460. JJMg BasEsc 28. Zav Fab RIEV 1907, 532. Echag 87. JesBih 474. It Fab 29. Izt C 247. Ur 

MarIl 17. Bil 79. ECocin 16. Aran SIgn 19. Xe 322. Elzb Po 216. Elsb Fram 162. Jnn SBi 142. Apaol 79. A 

BeinB 80. Arb Igand 21. Azc PB 105. Ag Kr 70. Kk Ab I 31. Barb Sup 152. Muj PAm 26. Enb 52. Laux AB 42. 

Munita 26. Etxde JJ 121. Mde Pr 307. NEtx Antz 136. BEnb NereA 73. Akes Ipiñ 28. Ugalde Iltz 65. And Auzta 

84. Gand Elorri 97. Osk Kurl 128. Ibiñ Virgil 77. Alzola Atalak 96. Etxba Ibilt 478. Gaubaz: JanEd I 84. AzpPr 

43. Uzt LEG I 44. Gauez: Astar II XIII. Lard 513. Arr GB 101. Xe 277. EusJok II 72. Ldi BB 8. Ir YKBiz 429. 

JMB ELG 91. SMitx Aranz 139. Etxde JJ 75. Anab Poli 14. Txill Let 115. Erkiag Arran 194. Basarri 170. Gazt 

MusIx 221. Ibiñ Virgil 69. Azurm HitzB 51. Gabez: Gamiz 205. Astar II 239. AB AmaE 375. Arr May 138. 

EusJok II 24. A BGuzur 147. Goñi 60. Enb 194. Kk Ab I 47. JanEd II 112. Altuna 13. Jaukol Biozk 45. Or SCruz 

38. Tx B I 268. Otx 58. TAg Uzt 108. JAIraz Bizia 45. Etxde JJ 62. Alzola Atalak 66. 

- GAUA ZABALDU. "Anochecer" Añ. 

- GAUAZKO (H; gabazko V, BN ap. A; Dv, H; gabezko H). Nocturno. "Gauazko xoria, oiseau de nuit" SP. Cf. 

gauazko. � Gauazko beillák bere arthaldearen gainean begiratzen zituztenak. Lç Lc 2, 8. Gauazko ilhunbe 

hunetan. Mat 320. Iongoikoa, mariñela egunazko gaitzari / Lehen itzur dakikeo, ezen gauazkoari. EZ Man II 

145. Ene gauazko eta egunazko ogia nigarrak izan ziren. Ax 502 (V 324). Gauazko danzek. SP Phil 372. 

Jainkoak kreatu zituela bi izar handi, bata egunazkotzat eta bertzea gabazkotz. ES 124. Gauazko laurgarren 

goardian. He Mt 14, 25 (TB y Dv gauazko, Ip gaiazko; Lç, Ur gauaren, Ol y Ker laugarren gau-aldian, Leon 

gau-beilan). Gabasko bilzarrenak. CatLan 94. Gure gaiasko argia. UskLiB 216. Gabazko / ontzaren kantua. It 

Fab 29 (v. GAU-HONTZ). Gauazk'ametsa. ChantP 38. Yuduen egunazko eta gabazko bestetan. Elsb Fram 179. 

Gaiazko eskola egiten lehen kominiankarier. Const 41. Gauezko loa egiten nula. Or Eus 121. Gauezko 

ibillaldiok. Etxde JJ 67. Zortziek aldera etorri ziren gauazko serbizioa egin bearra zutenak. Izeta DirG 61. 

Gauesko lana, egunes agertu (G-nav). 'Lan ona ala txarra, egunez agertzen'. Inza NaEsZarr 125. 

v. tbn. Arch Fab 133. Gy 297. Hb Egia 38. HU Zez 81. Barb Sup 46. JE Ber 101. Mde HaurB 16. JEtchep 25. 

Ardoy SFran 92. Xa Odol 255. Gabazko: Cb Eg III 358. Mih 106. Urruz Urz 14. Zby RIEV 1908, 415. Gauezko: 

Mde Pr 179. MAtx Gazt 85. Gabezko: Kk Ab I 38. Azurm HitzB 38. 

� "Gabazko zortzirak, las ocho de la noche" A Apend. � Gauazko bederatziak. Bordel 39. 

- GAUAZKO ONTZI. Orinal. � Buruaren aldean xutik dagoela gauazko untziaren teia. JE Bur 190. Badakizü 

ez dügüla gaiazko untzirik. Const 21. 

- GAU BERANDU (V, AN-gip; gau berant BN-arb; gai berant S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 

131. (Usado gralmte. en casos locales de declinación). Tarde en la noche. "(Vc), noche cerrada, de doce en 

adelante" A. "Gai berantean jin zen (BN-arb, S) [...] gau beranduan (AN-gip)" Gte Erd 131. � Gau 

beranduraño kanpoan gelditzea. Gco II 60. Amaika bidar gau beranduan uritik bota zituen nekazariak. Ag G 

324. Yaietan gaulenean asi ta gau-berandurarte (gauerdirarte ere ez gutxitan) [...] neska-mutilai dantzarazten 

yo ta yo ari izaten dira. A Y 1934, 9. Oilarrak gau berantean kukurruku yoezgero (BN-lab). A EY I 111. Gau 

beranduan etxeratzen zenean. Ibiñ Virgil 110. Gau berantari iges egitea oroitzeke. Ib. 56. v. tbn. Erkiag Arran 

142. Basarri 114. BEnb NereA 210. 

- GAU BETE. Plena noche. � Eta gero, gau bethean [...] itzuli zen etxerat. Barb Sup 49 (v. tbn. 131). Gau 

bethearen erdian / bera dago. Mde Po 14. 

- GAU-BIGIRA. Velada, fiesta o reunión nocturna. � Fiestetara, gau-bigiretara. Añ EL 2 149 (v. tbn. 140). 

- GAU-BIJILIA. Vigilia penitencial. � Gau-bijili latzetan. SMitx Aranz 35. Penitentzizko gau-bijiliak. Ib. 104 

(v. tbn. 153). 


mende. 

511


- GAU-BIHOTZ. Plena noche. � Argatik zeru ta lurrekuok / jai degu gau-biotzean. NEtx LBB 256. 

- GAU-BONET. "Bonnet de nuit, gauboneta" Urt Gram 26. 

- GAU-DANTZALDI. Baile nocturno. � Vargasen jauregian, gau-dantzaldi ta gau-jaialdien izenean, jokotxirringari 

ekiten zioten. TAg Uzt 174. 

- GAUEAN, GABEAN (-ien V-ger ap. EI 113). A la noche, de noche. v. GAUAZ. � Zegaiti onek sustenduko 

nau / egunean da gabean. Lazarraga 1196v. Sarri sarri, gabean argi. "A menudo a menudo de noche la luz" 

(1588). TAV 3.3.1, 171. Gabean dabilzanai. Cap 128. Orduerdi bat egunean edo gaubean. OA 131. Gaian basa 

gizoner eta arimaler bürü egiteko. Egiat 158. Egunaz eguzkijagaz, ta gabian illargijagaz nok bisiteetan gaitu? 

fB Ic I 64. Gizon zenbaitek ez dute ikusi nahi gauean baizik. Hb Egia 141. Zu bakarrikan zauzkat beti goguan 

[...] ala egunaz nun gabian. Bil 156. Kaballeruakiñ pasiatzen du / egunaz eta gabian. PE 59. Egunaz irriz, iguzki 

mirail, / gauean izar-begia. Ox 23. Nola diren luze altzipresak gauean! Arti MaldanB 213. Egunez argi gutxi, / 

gauean illun; / niretzat gozotasunik / ez dago iñun. Erkiag BatB 39. Jendia nola ibillitzen zan / gabian 

kontrabanduan. Uzt Sas 178. Arantzazure joan behar det / gabean edo egunez (V-arr). Balad 139. Gauean 

berandu, goizean maingu (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1583. 

v. tbn. Jaukol Biozk 58. Ldi IL 117. Or Eus 213. EA OlBe 35. Gabean: Mg in VMg 96. JJMg BasEsc 124. Echag 

87. Sor Bar 48. Noe 18. AB AmaE 262. Echta Jos 49. Anab Poli 129. And AUzta 88. Gaubean: Azc PB 62. 

Salav 93. 

- GAUEAN BERANDU(AN). Avanzada la noche. "Gabean berandu etorri zen (G-azp), gaian berant jin zen 

(S)" Gte Erd 131. � Gabian berandu batian sartu zan tabernan. SM Zirik 17. Gaubian beranduan / ondiño 

jarraitu. BEnb NereA 124. Gabean berandu oeratu. NEtx LBB 90. Gero gabian berandu arte / alako 

erromeriak. Uzt Sas 57. 

- GAUEAN GAUEAN. Cada noche. � Gabean gabean paper baten eskribiduko dozuz egun atako zeure uts 

eginak guztiak. Añ EL 2 84. Madalen Busturikok / gabian gabian / errondia darabill / bere portalian. A BGuzur 

147. 

v. tbn. Gabean gabean: AB AmaE 355. Altuna 31. Kk Ab II 44. Gaubean gaubean: Itz Azald 199. 

- GAU EGIN, GAUA EGIN. Hacer noche, pasar la noche. Cf. GAUA EGIN. � Gaua egin bear zuen etxeraño. 

Lard 391. An nai izan zuten gau egin. Bv AsL 144. Gaba egiten geratu nintzan / Bertan atx zulo batian. AB 

AmaE 19. Latasan gau egin. Or Eus 357. Askotan egin izan det gaba ardandegi aretan. TAg Uzt 210. Gau 

egitera nora joan zeranik eztakitala. Etxde JJ 190. 

- GAU-EGUN. a) (Pl.). Días y noches. � Onela iragaiten jat gau-egunak. Lazarraga 1186r. Gau-egunetan beti 

nago / etsekoakin deadarrez. Ib. 1190r. Eta nola gau egunek dituztela zarratzen [othoitzak]. EZ Man II 141. 

Zeinek iragaiten othe ditu gau egunak geldiago eta malenkonia gutirekinago? Ax 514 (V 331). Zuek o hotz eta 

elhur, / Gau-egunok orobat. Hm 93. Bizi naizan gau egunetan aztu ez nadin nere zor andi onezaz. AA III 279. 

Zü zirade argizaria aste eta gaihegünen izaria. Chaho AztiB 12. Otz-beroak, uda-neguak, gau-egunak elkarri 

jarraituko zitzaieztela. Lard 10. Hiru gau-egunez. Jnn SBi 50. Zenbeit gau egun bakharrez / Gorde egonik 

herabez. Zby RIEV 1909, 104. Lazturan ereman nintuzken nere gau egunak. JE Bur 11s. Bakar-bakarrik 

iragaiten tu gau egun batzu kiretsak. Ox 178. Berrogei gau egun aietako txango artan. Or QA 150. Iragan dut 

hor gaindi zonbait gau egun on. Xa Odol 231. Gau-egunetako ametsetan bila genbiltzan hizkuntz eredua. MIH 

291s. 

v. tbn. Arg DevB 128. Gy 81. Ip Hil 2025. JE Bur 11. Inza Azalp 50. Etcham 221. NEtx Antz 151. 

b) (Uso adv.). De día y de noche; constantemente. v. GAU ETA EGUN. � Gau-egun, goiz-arrats, edate-iatean, 

/ Ebilte-gelditze, iaikite-etzatean, / Zuzaz dizut penaimendu. O Po 19. Jangoikoa gau-egun ta beti begi-begira 

dagotela gure lan, egiteko, ibiller, keñu ta asmo guziei. Mb IArg I 386. Orroit-minez baitago gau egun orroaz. 

Iratz 117 (v. tbn. 138). 

- GAU-EGUNAZ. Día y noche. � Gaüegunez lanez ase, / Neurrimenduz bethi gose (1798). BertsZB 101. Gain 

hartan gau egunaz kantari egoki. Iratz 162. Gau egunez deraukat zu baitan gogoa. Ib. 31. 

- GAUEKO. Nocturno. (No incluímos los ejs. de gaueko 'de la noche, de tal noche'). Cf. gaueko. v. GAUAZKO. 

� Etzaio gaueko amets batetik gelditzen dena baño geiago gelditu. Mb IArg I 223. Gaueko illuntasunaz gazteak 

baliatzea gaiztakerietarako. AA II 92. Gabeko biarra egunazko lotsaarija. JJMg BasEsc 114 (cf. Mg PAb 123: 

gabeko biarra, egunerako lotsaari). Gaueko intzak illea busti. Lard 128. Damurik ez direla gaueko argiak. Hb 

Egia 141. Zeruak zabaltzen dau / Gabeko estalkia. AB AmaE 383. Gabeko arriyak ez du bertuterik. Sor Bar 48. 

Zu zera bai gaueko / gu gordetzallea. Arr May 144. Goizeko ta gabeko eskari bero zintzoak. Ag G 139. Gabeko 

lanak egunaz lotsa. JanEd II 107. Gaueko illunak. Inza Azalp 33. Gaueko erteerok. Etxde JJ 63. An izango zan 

gaur ere gabeko errosarioan. NEtx Antz 111. Gaueko izotzak. Arti MaldanB 193. Eguzkia sartu zan, / atari 

gorritik, / gabeko etxe barruan. Gand Elorri 123. Gabeko eskolara. Ib. 27. Gabeko ibillerak / itxizuz. BEnb 

NereA 74. Gaueko laztura begirale. "Miedos de la noche veladores". Gazt MusIx 189. 

v. tbn. Zait Sof 24. Erkiag BatB 110. Ibiñ Virgil 54. Berron Kijote 140. Gabeko: Bv AsL 118. Kk Ab I 47. Or 

Tormes 53. Laux BBa 44. TAg Uzt 256. Gaubeko: Echta Jos 339. 

� (Con reduplicación intensiva). � Eguzkiak bezelatsu, eguzki-loreak ere uxatzen ditu illunpe-mamuak edo 

gaue-gauekoak. JMB ELG 79. 


mende. 

512


- GAUEKO LAN. Contrabando. � Kontrabandoai esaten zaio / askotan "gaueko lana". Uzt Sas 178. Hauxe zen 

zure azken gaueko lana. Herr 8-4-1993. 

- GAUEKO ORDUAK. "Gaueko orduek arte, trasnochar" Ort Voc. � An ari zan Jon bakarrizketan gabeko 

orduetan bere etxeko suetean. Erkiag Arran 75. Aundia da, domekan, gabeko orduetan, euren etxean iñor 

erbestekorik egotea. Erkiag BatB 141. 

- GAUEKO TXORI. "Curioso de noticias (G-azp)" A EY III 372. Cf. gautxori. Cf. Egiat 224: Gaieko-txori berri 

gaitz ekarler üdüri dirade. 

- GAU-EMAILE. Peregrino que pasa una noche en vela. � Gau-emalleak ura lortzera / penitentziz gatozkizu. 

SMitx Aranz 140. 

- GAU-ENARA (Lcc, Añ; -nh- SP; g.-enada SP, Urt Gram 21 � A; g.-ainhara L; Dv, H; g.-ainera BN-lab-ad; 

g.-ainhera Lander ap. DRA; g.-anhera Lecl; g.-inara G-goi, AN-araq-ulz, B, L-sar, BN-arb; g.inhara- SP; g.inare 

G-nav, AN-araq-olza-egües, Ae; g.-inhade Lander ap. DRA; g.-inere AN-olza-ulz-erro; g.-aran L-sar; 

gabenara AN-5vill; Lar Sup (-ea), Añ � A, H (-ia); gabenada AN-5vill; H; gabainhara H; gabinare AN-arce, 

Ae; gai-ainhara S, R; gai-ainhera S; gai-añari R; gariminare R-vid; mainari R-uzt; mañari R-uzt; miñari R; 

niñarea (det.; Ae). Ref.: A (gai-aiñara, gau-ainhara, gau-inhara, maiñari); A Apend (gariminare); Bon-Ond 

143; VocPir 370; EI 362; Lrq (gai-añhara); Iz R 292; VocNav (miñari); CEEN 1970, 326; Echaide Nav 110. a) 

Murciélago. "Saguxarra, gauendea [sic], murciélago" Izt C 200. Cf.VocNav: "Agoñiri, murciélago (Mañeru)". � 

Gau aiñhara eta bi andreierrak. Gy 275. Gai aiñhera, habilu'etxerat. ChantP 110. Orobat jaten dituzte 

garrathoinak, saguak, gau-inharak eta sugeak. Prop 1884, 183. Ardurenik izilka, ilhunbetan, gau inharak iduri 

dutela. Elsb Fram 182. Bere gisako gau-aran edo gau-inhara handi-handi bat. Prop 1894, 11. Orixe gertatzen 

zaio gau-enada deitu lezaiokean saguzarrari ere. EgutTo 2-4-1920 (ap. DRA). Gau ederra dela gau-iñarentzat. 

Barb Sup 111. Dilindan, beltx, gau inhara. Ox 113. Ala gai-añhea bilhatü hiz, argien lotsa hizan! GH 1926, 633. 

Gai-añhera badua hegalez firrindan! P. Xibero GH 1930, 509 (en la misma poesia tbn. gai-aiñhera). Negozioko 

apalatzak, theatretako gau-ainharak, politikako miruak, zer aztaparrak dituzten orok. JE Ber 93. Milla eta milla 

elektrika argi bidetan bazen, gaiañheak segur botz beitziren. Herr 18-1-1962, 3. Ez ahal zuen ere edozoin gauinharek 

lotsarazten bere mizpirazko makhila. Etcheb MGaric 48 (ap. DRA). v. tbn. Ardoy SFran 218 (gau 

ainhara). � (Fig.). "Gau-enada [...] (L-ain), rondador nocturno" A. 

b) "Kiñuri (Sal), golondrina" A. 

- GAU-ERORTE (Mic 8r, Añ; gaberorte Añ; gauberorte Añ � A; gaubelorte V-oroz ap. A). "Noche prima, 

gaulrrorta [sin duda errata por gauerortea]" Mic 8r. "(A prima) noche, a boica de noche, al anochecer [...] (V) 

gaberortean" Añ. "(Entre dos) luces [...] gauberortean" Ib. Azkue descompone gauberortean y gaubelortean 

(donde la b es claramente epentética) en gau-berortean y gau-belortean. 

- GAU ETA EGUN (SP, H; ta V, AN-ulz; Lar, Añ). Ref.: A; Iz Ulz. De día y de noche; constantemente. "Noche 

y día", "(ad) laudes & per horas" Lar y Añ. "(No dejar a) sol ni a sombra, gau ta egun norbaiti jarrai" Lar. � Tr. 

Al Norte gau eta egun es casi gral.; hay tbn. algunos ejs. de gau et'egun. Al Sur, desde los primeros testimonios 

encontramos sobre todo gau ta egun. � Perseberatzen dik othoitzetan eta orazionetan gau eta egun. Lç 1 Tim 5, 

5. Gizonaren ihizian gau eta egun dabilla. EZ Man I 43. Eta harrak bezala gau eta egun autsikitzen du. Ax 423 

(V 274). Gau et' egun gor batek / naduk' arrenkuratan. O Po 26. Eta bere aioak gau ta egun, amar egunean aren 

buruko aldetik aldegin etzuen. Cb Just 97. Gau et'egun hor dabiltza / beretu beharrez herria. Monho 38. Ekin 

gau ta egun birtute oni. Añ EL 1 73. Berak gau ta egun lagunduko dizu Zerurako bidean. AA III 518. Neskaak ta 

mutilak gau ta egun naaste dantzan. fB Olg 192. Onen lege santa gau eta egun erakustera. Lard 375. Han 

zabilan, gau eta egun, ganbaraz ganbara, ohez ohe. Laph 199s. Gau eta egun txilioz dagoz. AB AmaE 17. Xutik 

zagon gau eta egun. Jnn SBi 105. Haur hauk hemen atxiki, gau eta egun, bizpahiru astez. HU Zez 72. Sendagarri 

guztien indarra neurtzen gau ta egun ibilli naiz. Ag G 184. Hiru aste hartan berekin zeraukan gau eta egun. 

Barb Sup 39. Gau-et-egun berdin erho. Ox 100. Naiz-ta ekin gautegun / Edurra egiten. Enb 170. Gau ta egun ilobietan 

ta mendietan egoten zan. Ir YKBiz 189. Enekin gai t'egün / gerlan ibili zen. Mde Po 25. Eurotan 

jesarrita, gau ta egun, ainbat ordu ta ordutan arraunai eragiñaz. Erkiag Arran 77s. Arekin ametsetan zebillen 

gau t'egun. NEtx LBB 56. Heldu zitzaion, gau eta egun atertu gabe, sekulako jende aldea. Ardoy SFran 239. 

Lanean ari nintzen, gau t'egun. MEIG IX 94. 

v. tbn. Harb 323. SP Phil 484. Gç 60. Mb IArg I 183. Lg II 255. Ub 156. Mg PAb 129. Dh 145. JJMg BasEsc 

252. It Fab 96. Izt C 240. Lard 375. Bil 107. Arr GB 62. Aran SIgn 104. Zab Gabon 98. Xe 410. Bv AsL 43. 

Arrantz 99. JanEd I 65. Elsb Fram 69. A BeinB 66. Goñi 64. Echta Jos 335. JE Bur 99. Kk Ab I 22. StPierre 23. 

Inza Azalp 42. Altuna 15. Jaukol Biozk 62. Tx B I 60. Otx 30. Ldi IL 52. Or Eus 253. Lek EunD 18. Laux AB 94. 

ABar Goi 29. TAg Uzt 314. EA OlBe 8. Iratz 105. Zait Sof 18. SMitx Aranz 189. JAIraz Bizia 97. Etxde JJ 164. 

Txill Let 100. Basarri 58. BEnb NereA 127. Akes Ipiñ 28. JEtchep 83. And AUzta 155. Etxba Ibilt 455. Uzt Sas 

54. Lasa Poem 57. Xa Odol 298. 

- GAU ETA EGUNEKO. Permanente, de día y noche. � Gau ta eguneko nire ogija dira negarrak. Mg CO 37. 

Eleisetako gau ta eguneko Abade ta Praile errezkadak. fB Ic III 308. Bi eguneko, etengabeko, gau ta eguneko 

balantza ikaragarri aiek arras ondatu zuten. Anab Poli 43. Gau-eta-eguneko kafeteria batean. Arti Ipuin 59. 

- GAU ETA GAUERDI. a) "Gauta-gauerdi (G-goi), a altas horas de la noche, de noche a deshora" JMB At. � 


mende. 

513


Festara juan da gau ta gaberdi / beren buruak ondatzen. Xe 343. Farrandan dabillenak gau eta gau erdi. 

Auspoa 130, 125 (ap. ELok 450). Gau ta gau erdi kafe-zulo ortan sartuta egoten da (G-to). A EY III 344. � (En 

ines.). � Mozkortuta badator / gau eta gau erdin. JanEd II 23. b) De día y de noche; constantemente, sin pausa. 

"Gau ta gaberdi (V, G), a todas horas" A. v. GAURIK GAUERDI. � Galwestondik Californiara, lau egun ta 

lau gautan, gau ta gaberdi ekarri ninduan orgadiak (trenak). A Ardi 17s. 

- GAU ETA GOIZ ARRATS. Día y noche, continuamente. � Baitezpada behar zen, gau eta goiz arrats / 

Hurbildanikan zaindu hobiko sargia. Ox 81. 

- GAUETIK EGUNERA. De la noche a la mañana, en poco tiempo. v. GAUETIK GOIZERA. � Gabetik 

egunera argalduta, han zegoan Zerrihandi. Osk Kurl 29. 

- GAUETIK GOIZERA. De la noche a la mañana, en poco tiempo. � Gaurko eguneko zenbait aundi miniska, 

gaubeti goizera igotakoak. Izt D 145. Zergaitik letradunak gabetik goixera, / perretxikoak azten direan antzera, / 

gaur zireanak kabo eta besterik ez / agertzen ziralako biarko alferez. AB AmaE 255. Egun batez, gabetik 

goizera, illotzik arkitu zitekan oiean. Lek EunD 16. Gizartekeri, baltsakeri ta abar, gaberik goizera, geiagoko 

barik etorri ete-dira? Eguzk GizAuz 16. Ez da, orratio, gabetik goizera ikasten dan lana. TAg Uzt 136 (v. tbn. 

220). 

- GAU-ETXOLA. Cabaña para pasar la noche. � Iratzez eztut eginen / maldetan gau-etxolarik. Etcham 163. 

- GAUEZ. v. GAUAZ. 

- GAUEZ GAU (T-L). En plena noche. � Axur salduak artzañaren undoti bezala, ekhiari arrauka izar-xuriak, 

gaiez-gai, üdüri dabiltza! Chaho AztiB 11. San Josep jeiki zen ordu berean. Eta gauez-gau eman zen bidean. Jnn 

SBi 18. Gauez-gau zaiku berritz iganen goiko suaren Argia. Iratz 182. Goraki dezan goizetik erran: Zu zoin ona! 

/ Eta gauez gau: Zoin zuzena! Ardoy SFran 348. v. tbn. Prop 1893, 36. Herr 31-1-1957 (ap. DRA). JEtchep 36. 

- GAU-EZKILA. "Gauezkill, toque de campanas del Angelus de la noche" Asp Leiz. � Abe Marikoan gauezkillak 

dulun. SMitx Aranz 142. 

- GAU-GAUERDI. "Gau-gaberdiak (V-ple), noches y medias noches" A. 

- GAU-GIRO. v. gaugiro. 

- GAU-GUARDA. Centinela. � Murru gañetan zebiltzan zentinelak edo gau-guardak oartu gabe. Zab Gabon 

99. 

- GAU-IBILKETA. Ronda. � Baziaztik Billabonako gau-ibilketara [guardiazibilak]. Ugalde Iltz 64. 

- GAU-IHIZI. Animal nocturno. � Gau-ihizi batzuek direla ibiltzen, / Xori biltzen. Elzb Po 216. 

- GAU ILUNDU. Hacerse de noche. � Dagoneko gau illundu zun arras. Etxde JJ 258 (v. tbn. 5). Ibilli ontan asi 

zanean, gau-illuntzen asia zan. Berron Kijote 53. 

- GAU-ILUNKERA. Anochecer. � Gau illunkeran, ostera, mutil nausien txandea da. Akes Ipiñ 20. 

- GAU-JAGOLE. "Gau-jagola (V, Mg PAb), sereno, vigilante nocturno" A. v. gauzain. � Palatino mendiko 

gau-jaolak. Mg PAb 212 (VersBasc 11 gauzaillak ). Kaleetan serenorik edo gau-iagolarik bere 

ezebillen. A Txirrist 41. Nundik nora ete dabiltz gau-jagolak, erriko serenuak? Erkiag BatB 9. 

- GAU-JAI. Fiesta nocturna. � Oraindik ezpaiñetan det X-ko gau-jai artako eztia. NEtx LBB 83. Gau-jaietako 

jolasetan. "En noche de regocijo y fiesta". Berron Kijote 210. 

- GAU-JAIALDI. Fiesta nocturna. � Vargasen jauregian, gau-dantzaldi ta gau-jaialdien izenean, jokotxirringari 

ekiten zioten. TAg Uzt 174. 

- GAU-JANTZI. Ropa de dormir, pijama. � Gau-jantziaren xamarra askaturik, bular bat ageri. Mde Pr 146. 

- GAU-LAN. "Gai-lan (R), trabajo nocturno" A. � Contrabando. � Gogorki artu zutela / gau-lanean zebillela. 

Or Eus 160. 

- GAU-LAPUR (A). Ladrón nocturno. � Erijotzia etorriko dala gau-lapurra legez gitxijen uste danian. Ur 

MarIl 34. Alako iagoleekin etzera gau-lapurren beldur izango artegietan. Ibiñ Virgil 102. v. tbn. Or Mi 78. 

Erkiag Arran 65. Akes Ipiñ 17. 

- GAU-LEKU. Sitio donde pasar la noche. � Bidea erakusten, larreak artzen eta gau-leku onak billatzen. Or Mi 

43s. Ostatu batean sartu; gau-lekua galde. Or Eus 51. 

- GAU-LORE (T-L; gaulora msLond ap. A). "Don diego de noche (Bot.)" A. "Belle-de-nuit" T-L. 

- GAU-MAHAI. "Mesa de noche (neol.)" A DBols. � Gau-mahaiko ateak zabaltzen zituen. Mde HaurB 54. 

Piztu zuen haren gau-mahaian zegoen lanpara txikia. Ib. 16. Kandela argia, eskuan eroiana, gau-mai kolorga 

baten ganean ipini dau. Erkiag BatB 109. 

- GAU MIN (L-ain ap. A). Plena noche. "Lo crudo, lo más oscuro de la noche" A. � Sarthu zen, gau minean, 

emazte haren etxean. Lg I 294. Gau-minean, ilhunbetan eta bakhartasunean egiten duguna. Dh 132. Etorri 

yoakon gau minez sarri. Zav Fab RIEV 1909, 29. v. tbn. Laph 222 y Jnn SBi 151 (gau minean). Gau min 

huntan, / Argi eder hunek gu / Nundik argitzen gaitu? Zby RIEV 1908, 284. Gauaren gau minean / nor nuntik ari 

zen? Etcham 195. Irudi zitzaion gau miñean murgiltzera zoala. Mde Pr 150. Gau mina da. Ib. 371. Ugarte 

batean ematen zaigu, gau miñean. Txill Let 130. � Eta sorthü Betleemen barrüki batetan egüberri bezpera gai 

minian. Bp I 152. 

- GAU-MITXIRRIKA. Falena. � Zure krisailluan gau-mitxirrika egalak erretzera doanean. Or Mi 148. 

- GAU ON. v. gabon. 


mende. 

514


- GAU-ONTZI. Orinal. � Jauna, badakizu ez dugula gau-ontzirik. Etxde JJ 19n. 

- GAU-HONTZ (V ap. A; Mic 5v (gau onsa); gabontza V ap. A; gaubontza Añ), GAGONTZ (V-ger). Ref.: A 

(gauontz, gabontz); Arzdi Aves 161. Buho; lechuza. � Lengo asabaetxeak / dagoz utsik da otzak, / iñor eztala 

bizi / ezpada gabontzak. Azc PB 202 (Ur PoBasc 444 gauontzak). Mozolo ta gabontz itxusiak, eta ganetiko txori 

zatarragoak. Erkiag BatB 38. � Trasnochador. � Iparragirrera egunez, da gabaz Satikara? Eztogu biar 

gabontzik. A BGuzur 147. Andik geroetara bere, gabontz, mozolo ta saguzar banakaren batzuk ba ebiltzan ibili; 

egorik bageak, jakiña ba. Erkiag Arran 49. � "Gabontza [...] (V-ger), persona huraña" A. 

- GAU-OSKORRI. Nube rojiza vespertina. "Gau óskorrixak aizetzu" Iz ArOñ. 

- GAU-PINPIRIN. "Noctuelle" T-L. 

- GAU-PIZTIA. Alimaña nocturna; (fig.), trasnochador. � Dorronsoroko sendiari zion maitasunak eraman zun 

gau-piztien artzulo artara. TAg Uzt 183 (se refiere a un casino). Arin igesegingo zukean garrasika 

gaupiztiarengandik. Ib. 19. 

- GAURIK GAUERDI. "Gaurik gaberdi, continuamente; litm.: de noche a medianoche (V-m)" A EY III 317. 

- GAU-SEREN. "Gauseren, serein de la nuit" Dv. 

- GAU-UME. "Gaiume (R-uzt), rondador nocturno" A. 

- GAU HUTS (V ap. A; Añ, Dv). Plena noche. "De noche cerrada" Añ. "Gau hutsez ethorri da, il est venu 

nuitament" Dv s.v. huts. "Gau utsean (V ms), gau utsez (Vc), en noche cerrada" A. "Gau utsean, en noche 

cerrada (V)" A EY III 260. � Eta kristauek [Bitxintxo eta Laetusen] gorputzak / eraman gau hutsetan. EZ Noel 

169. Gau utsez, bakartadian. Kk Ab I 44. 

- GAU-ZAILA. v. GAU-JAGOLE. 

- GAU ZURI. "Noche de luna. Ama Illargixan gau zurixetan eitten zittuen euren adoraziñuak" Etxba Eib. 

- LEHEN GAU. Prima, parte de la noche desde las ocho hasta las once. "A prima noche, lengauan (AN)" Aq 

690. v. gaulehen. 

2 gau. � (Onomat. del ladrido). Cf. gaunka. v. guau. � Au arrapaska jaten da, gau, gau, gau. (Zaunkaka 

bezela ta beti jaten). Sor AuOst 97. Gau-gau! txakurrak. Satarka EEs 1925, 196. 

gau. v. hau; geun. 

gaualde (Dv � A), gaialte (R ap. A). � "Temps voisin de la nuit. Zato gaualdera, venez vers la nuit, c. à d., au 

temps voisin de la nuit" Dv. "Gaialtean (R), hacia la noche" A. � Gaualdera familia denean bateratzen. In Arb 

Igand 145. Gau aldera Joakiñaren biotza azken-jaikiak ematen asi zan. NEtx LBB 65. 

gaualdi (S-bas sg. A), gaialdi (R ap. A; -haldi S ap. Lrq; Foix ap. Lh). �1. Noche. "Tiempo durante la noche" 

A. � Gaualdi luze ta aspergarriak noizpait goizari bidea eman zionean. TAg Uzt 252. Zer gaialdi lüzia, zuiñen 

etsigarri. Etchahun-Iruri in Xaramela 202 (en la versión que cita DRA, gaihaldi). Neguko gaualdi luzeetan. 

Etxde JJ 96. Gaualdi ederra, ez da? Mde Pr 153. �2. gaihaldi (Foix ap. Lh), gabaldi (Hb ap. Lh), gaihalde (Sc 

ap. A). Velada, reunión nocturna. "Sarao" A. "Soirée" Lh. � Gaur egunean ere, gaualdietan [...] bordamutillek 

upeletako olioa aitu arte ez dire aspertzen Maranek astegun batez egin zuna esaten. Or Mi 113. Gaualdi bat dut 

ezin-utzia. "Velada". Or Eus 191. Beraz, emaidazute beste gaualdi bat nere argibideak ateratzeko. Or QA 105 

(ref. a una conferencia). � Vela, vigilia. "Gabaldi (Hb), veille, veillée" Lh. � An bizi zan ene ama, Zure 

neskamea, otoitz egiñez, kezka ta gaualdi aietan aurrenetakoa. "Sollicitudinis et vigiliarium primas tenens". Or 

Aitork 224. �3. Parte de la noche. � Baña laugarren gau-aldian aietara yoan zan itxasgañetik ibilki. Ol Mt 14, 

25 (Ker gau-aldi, BiblE gaualdi (en nota); Lç gauaren laurgarren beillán, He goardian, TB y Dv beil(l)an, Ur 

(G) belan, Ip bellaldian, Leon gau-beilan). Bigarren gau-aldian etorri badadi. Ir YKBiz 283. Lau alditan 

berezten zuten lenagokoak gaua; laugarren gau-aldia goizeko iruetan edo asten zan. Ib. 213n. 

- GAUALDIKO (gabaldiko Lar). a) "Trasnochado, lo que por haber pasado una noche, se va perdiendo" Lar. b) 

Nocturno. "Gabaldiko (Hb), qui concerne à la nuit" Lh. v. GAUAZKO. � Egunezko lanak eta gaualdikoak. Or 

Mi 54. Gaualdiko lurrunak sortutako laño-mordoak. TAg Uzt 77. c) "Gabaldiko (Hb) [...] défiguré pour avoir 

veillé" Lh. 

gauhalka. � De noche (?). Cf. quizá gaihalara. � Bere nausiak han baratzea manatu zioen eta bera gauhalka 

etxeraino heldu zen. Prop 1906, 142. 

gauargi (G-azp-goi, L-sar, BN-mix). Ref.: A Apend; JMB At. � "Duende" A Apend. "Gauargi es el nombre con 

que, en la región de Régil, designan a un genio que aparece de noche, en forma de luz" JMB MitV 418. "Genio 

nocturno benéfico" JMB At. "Inguma (L-sar), genio de los sueños que oprime el pecho durante el sueño. Contra 

él es invocado Gauargi o Santa Inés" Ib. Cf. GAU-ARGI. � Nor aiz? Gauargiren bat noski? "Duende". A 

Ortzuri 114. Hi, aldiz, jin hakitala, Gauargia (BN-mix). JMB OC I 93 (que lo toma de Lafitte). 


mende. 

515


gauari, gaiari. � Compañero nocturno. Cf. gaukari. � Bena halako andere bat etxen bazünü gaiari. 'Pour la 

nuit'. Etch 524. 

gauaro (Vc ap. A), gabaro, gauero (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Sazón, temperatura, estado de la noche" A. � Bada, 

bear dozu, dagoan gero / gauaroau illun, fresko ta otza, / dulzero kopladu ene biotza. Lazarraga (B) 1153vb. 

Kaixio Txantxes, gau-aro ederra dago. Kk Ab I 104. Negarrez nago odoiai adi / gabaro gustiz leunean. Laux 

BBa 48. Etxeñoi, gabaro argitsuban / ederren ago areitz-artian! "En la noche iluminada". Laux AB 25. Goian 

ere, gauaro ederra egoan. Erkiag Arran 21. Gauaro illun batean. "En una noche oscura". Gazt MusIx 173 (Or 

ib. 177 gau illunean). Gauaro izar narean. "En la noche serena". Ib. 195. Gauaro ixil baketsu. "La noche 

sosegada". Onaind ib. 206. 

gauaro. v. gauero. 

gauas. "(Hb), femme de nuit, femme publique" Lh. Cf. bagats. 

gauazko, gabazko (Dv, H). � Animal que caza de noche. "(Sust.), petit carnassier, comme la fouine et autres 

courant la nuit à la picorée" Dv. "Belette, ou fouine, ou putois (nocturne, qui chasse de nuit)" H. Cf. 

GAUAZKO. 

gauaztatu (BN-bard ap. A � Dv). � "(Bardos), faire la débauche, la nuit à l'auberge" Dv. "Andar de parranda 

durante la noche" A. 

gauba. v. 1 gau. 

gaubeila (G-to, AN-5vill, L; Lecl, Chaho, H), gaubela (V; Añ), gauela (V), gauila. Ref.: A; Etxba Eib 

(gaubelia); Iz ArOñ (gaubéla, gauelía); Elexp Berg. � Vela, vigilia; vela mortuoria. "Velorio" Etxba Eib y 

Elexp Berg. "Gauelía eiñ, hacer vela (al enfermo)" Iz ArOñ. "Parece que la palabra gauilla, que hemos empleado 

con J.V. Araquistáin, es una variante fantástica de esta semi-exótica palabra" A. Cf. "Gabillera, gauillatu, velar 

o pasar la noche con los muertos (B)" AEF 1923, 130 (donde gabillera tal vez sea una forma de alat.; bilera 

'reunión' parece no emplearse en baztanés). � Tr. La forma gauila (real o ficticia, debida a una falsa etimología), 

que aparece por primera vez en J.V. Araquistain, en "Gau-illa. Tradición vascongada" (publicado en la revista 

América 1864 VIII 10-12), es empleada por Azkue y tras éste por bastantes autores en el s. XX. � Izifriña, 

barur eta gauheilletan, eta bertze hunelako mortifikazioneetan. He Gudu 30 (114 gaubellez). Bost gaubela ta 

izerdi gozo kosta bazaitzit ere. GavS 7. Lo ori bota, / egizute emen gaubela. Bast 3. Batu ziran Emaztiaren 

gaubelara auzuetako lagun batzuk. JJMg BasEsc 264. Txanton il zala bururatu iakon, da beren Gauillean edo 

Gauelan egoalakoan [...] amabost arenak esaten abia zan. A BeinB 91. Gauela baten dagozanean, / oilarrak 

kantau-ezkero, / uda barrian txoriak legez / jente gaztea da bero. Azc PB 62 (en Ur PoBasc 401 gaubela). 

Udako gaueletan. A BGuzur 136. Maitea il. Gauilla. Illargi. Illeta-bazkari. Ldi UO 26. Mutilzartzaroari agur 

samiñak egingo zizkioagu eta [...] mutil zarraren Gauila bertsotan abestuko diagu. NEtx Nola 20. Alostorrekoak 

uste etzutelarik "gau-illarako" garaiz eldu. Etxde AlosT 92s. Gau-bela dagiot amari. NEtx LBB 250. Kutxan 

etzan zuten jauregiko sala haundian eta zaldiz ekar-arazi zituzten ahaide guziak, gaubeilaren egiteko. Lf ELit 

98. 

v. tbn. Gaubela: Astar II 211. AB AmaE 9. Arr Orac 129 (ap. DRA). SM Zirik 12. Gauila: Mde Po 94. Mde 

HaurB 106. 

� Bada, laugarren gau-beilan ethorri zitzaioten Jesus uraren gainean oinez. "Quarta autem vigilia noctis". Leon 

Mt 14, 25 (Ol y Ker gau-aldian). � "Estoy aguardando sin acostarme, bizien gaubelea egiten nago, litm.: estoy 

haciendo la vigilia nocturna de los vivos (V-m)" A EY III 239. 

- GAUBEILAN EGON. "Trasnochar, pernoctar [...] gaubelan egon" Añ. � Ta gaubelan egon zan / ez eian 

iruzur. Gand Elorri 188. 

gaubeilari (H). � (El) que participa en un velatorio o vela. � Bisitari, kontseillari eta gau-beillaritan. Gy 100. 

Eta gau-beilari guziak belhaunikaturik hasi ziren hilaren arimarentzat othoitz egiten. Lf ELit 98. 

gaubeilatu (Lecl, Chaho, H), gauilatu (B ap. JMB AEF). � "Gauillatu, velar o pasar la noche con los muertos" 

JMB AEF 1923, 130. 

gaubeilatze. � Vela, vigilia nocturna. � Nola saiñdu handiak / Zaramatzan molde huntan / Gau bellatze guziak. 


mende. 

516


Arg DevB 16. Ezta hargatik egin behar gorphutza flaka eta osasuna altara dezaketen mortifikazione handirik, 

barurik, gau-beilatzerik. Dh 70. Arrats hartan, auzoko bi gizonek zuten gau-beilatzea. Barb Piar II 199. 

gaubela. v. gaubele. 

gaubele (AN-gip; Urt, Dv), gaibele (S-saug). Ref.: Lh (gai-); Garbiz Lezo 115; Iz IzG. � "Cicuma, gaubeléa, 

húntza, gauxoria" Urt V 23. "Engoulevent" Dass-Eliss GH 1924, 414. "Hulotte (corbeau de nuit)" Lh. "Un 

pájaro, al parecer de paso, de color oscuro y con pintas, del tamaño de una tórtola" Iz IzG. � Gau beleak badu 

ainhararen planta zerbeit. Dass-Eliss GH 1924, 414. Bestiak zühaiñ phünta zonbaitetan gai-beler eta hüntzer 

zühaiñ adarren ebaska. GH 1931, 471. --Huntza othe zuan hoi, Pepe Ttiki? --Ez... Izaitekotz ere, gau-belea! 

"Corbeau de nuit". Barb Leg 147. Gaubele, arrai-iresle, ur-txori [yan ezin ditzakezute]. Ol Deut 14, 17 (BiblE 

belabeltza). � gaubela. "Garza real (Ardea cinerea), garza imperial (Ardea purpurea)" SM EiPáj. � (Fig.). "(Lsar, 

BN-baig), hombre que anda las noches de parranda" A. 

gauberdi. v. gauerdi. 

gauberdintza (Lar, Añ). � Equinoccio. � Gauberdintzatik polo artikora. Izt C 23. 

gaubila (Lar, Añ). � Ronda, patrulla nocturna. "Ronda, la acción de rondar" Lar. "Rondar la justicia [...] 

gaubillak egin" Lar y Añ. � Alkateak gaubilla edo erronda egiñ arterañoko guzian. Izt D 4. Gaubilla egiñik [...] 

alkate bat. AB Dic 98 (ap. DRA). 

gaubiladi. � Ronda. � Zergatik gaubilladiakin diabatzalle edo patrollen artean [...] ikaratzen dan lokabea. 

"Entre rondas y patrullas". Izt D 157. 

gaubilari (Lar, Añ). � "Rondador" Lar. 

gaubilatu. "Rondar" Lar y Añ. 

1 gaude. � Gaudeamus, himno de alegría. � Andre dena Mariaren zazpi bozkarioak edo Gaudeak eskaraz. EZ 

Eliç 416. Lau errege Arabei hark heda sareak; / Hekin buruen bixtan kantatu gaudeak. Hb Esk 56. 

2 gaude (S ap. A � Alth Bot). � "Réséda jaune" Alth Bot 20. "Reseda gualda" A. 

1 gaudi. � Lucha. "Ezarririk gaudian bizia, ayant engagé la vie en garantie (Hb Esk)" H (pero no encontramos 

el ej. que cita). � Santxo handiak zuen altxatu hiria, / Sarrasinei khentzean gaudian bizia. Hb Esk 84 (v. nota de 

la ed. de P. Altuna (pág. 96): "Guduan, borrokan"). Ethorkia bertzeak zuen Kantabrian; / Haren omena handi 

gerlako gaudian. Ib. 34. 

2 gaudi. Neol. de Arana Goiri, creado en 1896 a partir de gau- (que parece considerar raíz o componente de 

gauza) y -di (AG 1014). � Mundo; universo. � Gaudija Jaungoikuak irazan ebazanetik [5880 urte] (1896). AG 

984. --Izarrizti ori zer da? --Izarrak zer eta zertarako diren, eta Gaudiari dakarzkioten onaren atzalketa. Bera 

EEs 1915, 163. Gaudia izanen da ortzeko ta ludiko gauza guzien biltza. Ib. 163. v. tbn. Zink Crit 17. Odeiak 

dantzan gaudi gustijan. Enb 49 (v. tbn. 61). Egilleaz gero / zu zera zârrenik; / gaudi-sabelean, / zerau sabelenik. 

Ldi UO 18. Gaudiko indarrak jainkotzat zeuzkaten. JMB ELG 103. Gaudiko zenbait izaki eta indarrenganako 

sinismen eta gurtzak. Ib. 65. Deukalionek gaudi utsalean gizonen kasta gogorra sortu-arazi zuten arriak iaurti 

zituenez gero. Ibiñ Virgil 71. 

gaudimen (L-ain, BN-baig ap. A; H). �1. "Recursos que sirven de garantía, bienes que responden de una deuda, 

solvencia" A. � Garantía. � Frantziak ez ditu bere haurrak abandonatzen; galdeginen ditu han [Algerian] 

egonen direnentzat gaudimen edo garantiak. Herr 5-10-1961, 1. �2. "Jouissance" H. 

gaudimendu. � Disfrute. � Emaiten zaizkigun signoekin guk dugu iunktatzen eta bat egiten han 

[Sakramenduan] presentatzen zaikunaren posesione eta gaudimendu egiazkoa. Lç Ins G 7v. 

gauditu. � Beneficiarse de, disfrutar de. DRA, que cita ejs. de Leiçarraga, traduce "garantizar". � Ezen orduan 

egin eta konplitu izan da sakrifizio bakhoitza eta perpetuala gure redenpzionetan. Eta ezta deus gehiagorik, 


mende. 

517


harzaz gaudi gaitezen baizen. Lç Ins F 4v. Baldin signoén egiáz Sakramenduan gauditu nahi bagara, goiti 

zerura gure bihotzak altxatu behar ditugu, non baita Iesus Krist bere Aitaren glorián. Ib. F 5r. Eta zeren mundu 

hunetan ezpaikara gauditzen Iesus Kristen presenziáz Ebanjelioaren moienez baizen. Ib. G 5v. 

gaueko. "Gaiko (R), luna" Algori Euzk I 68 (ap. DRA). Cf. GAUEKO. 

gauela. v. gaubeila. 

gauerdi (V, G, AN, L, BN, Ae; SP, Urt I 7, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, H), gauherdi (L, BN; Ht 

VocGr 386, Lecl, Dv, H), gaberdi (V, G, AN, L-côte, Sal; Volt 95, Lar, Hb ap. Lh, H), gauberdi (V-ger-ple-arrarrig, 

G-azp-to-nav; Añ), gaierdi (R), gaiherdi (S; Gèze, Dv), geuerdi (V-ger-ple-arr-arrig), geuberdi (V-arrarrig, 

L-sar), galberdi (V-ger). Ref.: A (gauerdi, gaberdi, gaierdi); EI 113; Lrq (gaiherdi); Etxba Eib (gauerdixa, 

gaberdixa); Iz ArOñ (érdi); Holmer ApuntV; Elexp Berg (gaberdi); Gte Erd 131. � Medianoche. "On ne se sert 

guère de ce mot qu'à l'indéfini" Dv. Cf. ABar Goi 16: Gau erdia berari begira igaro nikan ('la mitad de la 

noche'). � Tr. Las formas con aspiración se documentan, desde Leiçarraga, en los autores bajo-navarros y 

suletinos (además de en INav), alternando en ocasiones con la forma sin h. Los septentrionales (ya desde los 

primeros textos) lo emplean en forma indeterminada, si exceptuamos algún ej. como kontenplatzen gau erdiak de 

Argaignarats (DevB 20); al Sur sólo encontramos algunos ejs. de este uso en autores modernos como Orixe o 

Etxaide. Con instrumental (siempre indet.) aparece en Argaignarats, Etxaide (JJ 192), Orixe (SCruz 66), S. 

Mitxelena (Aranz 82) y Mirande (Po 51); con sociativo en Aresti. Para la distribución gau- / gab- / gaub-, v. gau. 

� Ezen eztakizue noiz etxeko iauna ethorriren den, arratsean, ala gauherditan, ala oillaritean, ala goizean. Lç 

Mc 13, 35 (Lc 11, 5 gau-erditan). Eta askotan ez ohera herstu gabe gau erdi. EZ Man I 122. Gau erditaraiño 

orazinotan egoitea. Ax 498 (V 321). Gauherdirano, bertzeren emasteareki, hal'ere beldurreki. O Po 184 (cf. 

Saug 33: berzeren emaztia gauherditrano). Errantutzue, debotak, / Matutiñak gau erdiz. Arg DevB 23. Ediren 

bait zutian gau erditan. Tt Onsa 76. Eguna hasten delarik, gauherditarik gauherditara. Tt Arima 50s. Ianbieren 

hamabortzean gaberdi izanen da guarda estean denean. INav 160. Eguzki dibinala / Gauerdi batean / Etorri zan 

lurrera / Gizonen soñean. (Catecismo de Nicolás de Zubia, 1691). TAV 3.1.29. Gaiherdiz geroz deüs ian ez 

edan. Bp I 73. San Agustiñ izandu zala lenbizian gau erdia baño illunago lañoz, odeiez, gereizez, itxusiz betea? 

Lar SAgust 6. Gau erdiko lo andian sartu zeneko. Mb IArg II 312. An illuntasun beltz, beti gau erdi, suaz ta keaz, 

atsez ta kiratsez betea. Cb Eg II 206. Gaberdiko amabietarik eta komulgau artera. Oe 141. Jan eta edan gabia 

izan behar dela gauherdiz geroz. CatLan 139. Jagiten dala gaberdi guztietan kartujo bat legez. Mg CO 217. Gau 

erdia ezkero ezer ere jan eta edan gabe egotea. AA I 417. Ezen gaba eta eguna, gauerdi eta eguerdi, ilhunbea 

ala argia, bardin dire zuretzat. Dh 203. Gau erdijan, bestiak lo dagozanian. fB Ic III 308. Jesus jaioko dala / 

gau erdi onetan. Echag 64. Gaiherdiz geroz. UskLiB 94. Gaierditako zerena. Etch 376. Gaberdi inguruan. Ur 

MarIl 32. Gauerdia eldu zan. Lard 520. Gauherditan sar athera bat egiten zuen eriteian. Laph 234. Negiaren 

minian eta gaiherditan. CatS 96. Aurtxo bat jaiotzen da / Gabon gauerdian. Zab Gabon 45. Andre gajua 

nekatuba, gaberdiyan gizonaren zai. Sor Bar 54. Eta egon harekin gauherdi eta oren erdiraino. Elsb Fram 109. 

Gauerditik berehala bazohan. Jnn SBi 93. Gaierditan komentiari sü emaiten dü. Ip Hil 157. Ia gaberdia zan. Ag 

AL 89. Gauerdiko amabietatik ordu arteraño. Itz Azald 160. 

� (s. XX). Gaberditik eta jaunartzerarte ezertxu be jan eta edan barik. KIkV 92. Gauerdik ez ginduzke bidean 

atxeman behar. Barb Sup 121. Gaberdia ezkero ta izotz gogorra zan gau batean. Muj PAm 53. Gaberdija urrian 

zan etxeratu zaneko. Kk Ab II 8. Gauerdi deabruaren ordua da (BN-ciz). A EY I 64. Meza alaiera doaz gauerdi 

danean. Or Eus 144. Gaberdiaren buruan, berezibiletan joaten ziran Donostitik. TAg Uzt 174. Gaberditik 

aurrera zijoan gaba. Ib. 249s. Gauerdi zitaken. Zerb IxtS 82. Gau erdia, ordubata, ordubik. JAIraz Bizia 104. 

Gauerdi zen [...] peritik eldu zen batean. Etxde JJ 107. Ille zutiak gaberdia bezin beltz. NEtx Antz 136. 

Gaberdirantz politoago jarri zan. Erkiag Arran 80. Gaberdi ingurutik goizalderaiño. Bilbao IpuiB 180. Gauerdi 

zen doi-doia. JEtchep 114. Gauerdi batekin agertu zen arraina. Arti MaldanB 191. --Zonbat orenetan ethorri da 

zure ganat? --Gauerdi gabe. Larz Senper 82. 1959garrengo abuztuaren gauerdi batean. MEIG III 52. 

v. tbn. Mg CC 228. CatB 71. CatLuz 37. Bordel 47. It Fab 173. Laph 57. Arr GB 97. AB AmaE 19. A BeinB 85. 

HU Aurp 120. Azc PB 324. CatJauf 115. Iraola 86. JanEd II 59. Muj PAm 27. Ir YKBiz 270. TAg Uzt 107. Mde 

Pr 115. Erkiag BatB 9. Lab SuEm 194. Uzt Sas 105. Lasa Poem 74. Berron Kijote 217. Gauherdi: INav 159. 

ChantP 14. Gaberdi: Cb EBO 49. DurPl 62. Astar II 39. CatLlo 71. Echag 107. It Fab 101. CatBus 46. Bv AsL 

78. AB AmaE 170. Urruz Urz 57. Azc PB 270. Echta Jos 267. JanEd II 54. KIkG 71. Laux BBa 18. Ldi BB 6. 

EA OlBe 56. SMitx Aranz 82. Akes Ipiñ 20. Basarri 115. Ugalde Iltz 67. Gauberdi: Añ CatAN 55. Alzola Atalak 

59. 

� (Precediendo a una hora). A las (...) de la madrugada. v. GAUERDITIK. � Gau-erdi oren batean, dena 

izerdi, han zen. Barb Sup 173. 

� (Sin suf. de declinación, con valor adverbial). A medianoche. � Gaiherdi nik, lamiña-gaiak joik, / maithatu 

zutut: hori aski zait. Mde Po 49. 


mende. 

518


- GAUERDI-AITZIN. (Con valor adverbial). Antes de medianoche. � Segur zirea gauerdi aintzin zurekin zela 

Anton? Larz Senper 84. Krima egin du gauerdi aintzin. Ib. 84. � --Zonbat orenetan jin da Anton zure ganat? -- 

Gauerdi aintzinttoan. Larz Senper 90. Margoren arrapatzerat izan hiza, gauerdi aintzinttoan? Ib. 92. 

- GAUERDI-ALDE. Medianoche, tiempo alrededor de medianoche. � Leku artan bertan, gauerdi-aldean ere, 

ordu osoak igaro oi zituen. Arr GB 14. Badator ontza gau erdi aldera. Zab Gabon 62. Gaberdi alderako dana 

egoan ixil ixillik. Ag AL 34. Gau-lenetik alako etxean; gaberdi-aldera beste alakotan. Or SCruz 55. Gaberdi 

aldian barrena sartuta / ostu diyotela esan. Tx B I 156. v. tbn. Kk Ab II 160s. Arloa bukatuxe gauerdi aldera. Or 

Eus 124. Gauerdi aldera sartu zen zango punten gainean. Zerb Azk 107. Joxe Moko etxeratu zan gaberdi aldian. 

SM Zirik 68. --Zoin tenorez othe? --Gauerdi aldean, ikhertzaleen arabera. Larz Senper 56. Gauberdialdera, 

erminta zarrean ilkantuak entzuten ziran. Alzola Atalak 42. Gau erdi aldia etorriko zan. Uzt Sas 107. 

- GAUERDIAN GAUERDI. A altas horas de la noche. � Gaberdian gaberdi, / eztairikan bazan, / gure Olagizona 

/ antxen izango zan. Or Eus 211. 

- GAUERDI(E)K JO. Sonar las campanadas de medianoche. Cf. Or Poem 523: Gauerdia jo dun ez naiz 

baitaratzen. � Gauerdik joiten ari du. Arb Igand 77. Gau-erdiek jotzen dute herriko ezkila-dorrean. Barb Leg 

141. � Eta, gau erdik, bun, bun, bun... jo zuelarik ezkila-dorrean. Barb Sup 35. 

- GAUERDI ERDI-ERDITAN. Justo a medianoche. � Gaiherdi erdi erditan / Nindiagozün jarririk leihuan. 

ChantP 300. 

- GAUERDI-GAIN. Medianoche, tiempo alrededor de medianoche. � Gau-erdi gainerat, Gedeonen soldaduak 

hurbildu ziren. Lg I 214 (v. tbn. II 106). Han beraz, gauerdi gainean, eta etzelarik harrabotsik ttikiena ere 

bazterretan. Jnn SBi 11. Gauerdi gainean [...] ixil ixila hurbildu ziren. Zerb IxtS 47. 

- GAUERDI-IRI, GAUHERDIRI (H), GABERDIRI (H). Tiempo alrededor de medianoche. � Azkenean 

hargatik, ordukotz gauerdi iria, eman zen etzanik. Jnn SBi 66. Hirirat heltzeko maiatzaren seian, gauerdi irian. 


- GAUERDI LEHEN. Doce de la noche. � Asistar-yoaleak, / gaberdi-lêna [...] / tan... tan..., ots ozenak: / 

gero... ixil aundi. Ldi UO 34. 

- GAUERDIKO AHUNTZAREN EZTULA. v. ahuntz (1). 

- GAUERDIKO EGUZKI. Sol de medianoche. � Cabo Norte-n gau-erdiko eguzkia zanean, bost egun segituan 

eguzkia sartu gabe ikusi genuanean. Anab Aprika 7. 

- GAUERDIKO MEZA. "Gaberdiko mezia, Misa del gallo. Gabon gabaz eta gabon-zar egunian, gaberdiko 

mezia izaten zan" Etxba Eib. � Zeri gogoa eman behar da gaiherdiko Mezan? Bp II 17. Oera zarrak eta 

gauerdiko mezatara gazteak. Zab Gabon 47. Gaberdiko mezatan eguberri-kantatxo bat. A Ardi 112. Gau-erdiko 

mezarat joan nintzen. Barb Sup 16. Gauerdiko meza bat. Etcham 194. Orai goazen gure Parrokira gaberdiko 

Meza entzutera. Izeta DirG 101. 

- GAUERDIKO MOZOLO. "Mozolo, gaberdiko mozolo, lechuza común (Tyto alba), mochuelo común (Athene 

noctua)" SM EiPáj. 

- GAUERDIKO OILAR. "Gauerdiko oillarra, coq de minuit" SP. � Piarresek Nausia / ukhatu orduko / 

gauerdiko oilarra / kantuz hasi zako. Zby RIEV 1908, 212. 

- GAUERDI-ONDO (V, G, AN ap. A; Urt). Tiempo posterior a la medianoche. "A media nocte, [...] gauerdi 

ondóan" Urt I 7. � Orai zireia jiten, gaiherdi onduan? ChantP 132. Bizi denak orhit ükhenen dü / Bazko 

gaiherdi-ondua (Cantar de Bereterretxe). Or Eus 17 (en ChantP 214 Bazko biharamena). Arroltze egosiak jan 

zituzten gauerdi ondoan. FIr 150. � Gau-erdi ondoxe arte. Barb Sup 35. 

- GAUERDI-OSTE. "Gabertostian, después de media noche" Iz ArOñ. � Gaberdi ostean beranduan / etxea 

nekez jo genduan. JanEd II 47. Orduan kontentu nago / gauerdi osteradaiño. Canc. pop. in Or Eus 111. 

- GAUERDI-PUNTUAN. Medianoche en punto. � Gaiherdi phüntian nündien / Segürki atakatü. Xarlem 397. 

- GAUERDITIK. (Precediendo a una hora). A las (...) de la madrugada. � Gauerditik bi orenetako oilarra 

kukurukan ari zelarik. Barb Sup 43. Gau-erditik oren bateko heinean. Barb Leg 134. 

- GAUERDITIK LASTER. De madrugada. � Urten genduan gaberditik laster Berriotzeko basoan goizalderako 

egon bear gendualata. Ag AL 144. Deituten deutsie goizean goiz, gaberditik laster. Ag Kr 61. Gaberditik laster, 

oiñkada batzuek aditu zituan. Ag G 156. 

- GAUERDI ZAHAR. "Gaberdi zarretan, a media noche pasada" A Apend. � Gaberdi zarrak (gabean 

berandu) baño len etxera juaten ez ekiana. SM Zirik 24. 

- GAUERDIZ BEHERA. "Después de media noche" A Morf 599 (que cita un catecismo de Llodio). 

- ZAKURRAREN GAUERDIKO AMETS. Esperanza, ilusión vana. v. ZAKUR-AMETS s.v. amets. � Gure 

esperantzak / osoro txakurraren / gaberdiko ametsak. It Fab 41. Gure esperantzak eta gaberdiko zakurran 

ametsak berdin... Apaol 47. 

gauerditsu. � "L'heure d'environ minuit. Gauerditsu da, il est environ minuit" SP. � Matutina gau-erditsu 

inguruan hartua. EZ Man II 43. Gau-erditsuan, Booz iratzarri zen. Lg I 247 (v. tbn. II 108). 

gauerditu (H). � Llegar la medianoche. "Lana burutu gabe gauerdituko zauku, nous serons à minuit, avant 


mende.


d'avoir achevé notre tâche" H. 

gauero (V, G, AN, L-sar), gauoro (AN-erro, BN-baig, Ae), gabero (V-ger-gip, G, AN), gauaro (V-m), gaioro 

(R), gaubero (V-arr-arrig, G-goi-to, AN-araq-erro, L-sar), gaubaro (V-arrig), gaboro (AN-erro, Ae, Sal), 

gabiero (V-m), gaoro (AN-erro). Ref.: A (gabero); EI 113; Iz ArOñ, R 403. � Cada noche, todas las noches. v. 

ejs. de gau oroz s.v. gau. � Gau oro nigar isuriz / ohea dut bustitzen, / gau oro neure azpiko / ohazura hezatzen. 

EZ Eliç 304. Onela egin dedan ala ez gau oro kontuz esaminatuko det. Cb Eg II 112. Zerutik intza gisan gau oro 

erortzen zan janari gozo bat. Ub 25. Oera baño lenago aztertu gabero geure konzienziako bazterrak. CrIc 34. 

Goizoro ta gauoro. Mg CC 193. Héria despeitzerákoan gauóro. LE Ong 69r. Gabero or dijuaz tertuliara. Urruz 

Zer 42. Gau oro, uda ta negu. Or Mi I. Afal ondoan, beti gauero. Enb 175. Otoitz au da gauero isildu-eziña. Or 

Eus 60. Ardi galduak gauero biltzen / badu alare nekea. SMitx Aranz 28. Enekin lo eginen dun gauero. Mde 

HaurB 53. Hunelako toki batean gauoro lo egitearren. Osk Kurl 131. Egunez lo eginda, / negarrez gabero. NEtx 

LBB 303. Elurra ai da gaubero. Uzt Sas 89. Herriko plazan gauoro "komeriyak" egin behar baditut. MIH 253. 

v. tbn. Jaukol Biozk 49. Txill Let 114. Erkiag BatB 173. Lab SuEm 175. Uzt Sas 64. Azurm HitzB 51. Berron 

Kijote 31. Gabero: Aran SIgn 71. Xe 184. Sor Gabon 54. A. Zavala in Goñi 9. Iraola 39. Or Tormes 57. TAg Uzt 

173. Anab Aprika 54. Erkiag BatB 181. 

� Ostiral-gauero bijili bereza. SMitx Aranz 141. 

� (Con reduplicación intensiva). � Gauero gauero jatxitzen da ontza bobedatatik. Zab Gabon 61. Gure aitonak 

gabero gabero ta gure Aitak bere iñoiz bai. Ag AL 63 (v. tbn. G 327). Neri ari zait, ba, amets bat gaberogabero, 

itzul-inguruka buruan. NEtx LBB 204. v. tbn. Etxde JJ 171. Anab Poli 48 (gabero-gabero). 

- GAUEROKO. De todas las noches. � Gaueroko azterketa laburra. ArgiDL 21. Ba dakigu goizeroko ta 

gaberoko pentsamentuk nolakotsuk izango diran. JAIraz Bizia 16. � (Con reduplicación intensiva). � Ez baizuan 

entzuten lengo gabero-gaberoko burrundara. Anab Poli 75. 

- GAUEROZ. Todas las noches. � "Aita Gure" bat esan zenion / Errosaioan gaueroz. Or Eus 414. 

gauero. v. gauaro. 

gauerri, gaierri (BN-lab ap. A Apend). � Nochebuena. 

gauesi, gabesi (G-goi; A Apend). � "Recinto en el que a falta de cobertizo pernocta el ganado" A Apend. 

"Cercado de setos más extenso que eskortea y que sirve ordinariamente para proteger el rebaño durante la noche 

de los lobos, raposos y otras fieras peligrosas" Arin AEF 1955, 99. 

� gaugatxori. Aparece en Izt C 198, pero es sin duda gangatxori (q.v.). 

gaugiro (V-gip, G-goi-to, B, L-ain), gautiro (AN-ulz), gabiro (BeraLzM). Ref.: A; Iz Ulz (gautiro); Elexp Berg. 

� Noche (ref. a su estado, temperatura, etc.). "Tiempo durante la noche" A. "Au gautiro edérra! ¡qué buen 

tiempo de noche!" Iz Ulz. "Estado del tiempo durante la noche (mayormente bueno). Hau da gaugirua, hau" 

Elexp Berg. � Eta eskerrak gaugiroari, berak bizia gordetzeaz. Izt C 260. Gaugiro ederra degu ta goazen 

udaletxe-aurreko zugaztira. A Ardi 53. Purrukatzeko pozak dabiltza / gau-giro illun batian. EusJok 110. Gautiro 

ederra dago ta atera zaittez leiora. Inza Azalp 33. Garai ontan... gaugiro onekin... iñor [...] irixten ez dan toki 

ontara. EEs 1925, 211. Sapailloan zuti, / gaurko gaugiro! Ldi UO 28. v. tbn. TAg Uzt 68. Zait Sof 13 (gautiro). 

Nai luketen baiño ozenago mintzatzen dira gaugiro ixilean. Etxde JJ 44. Nola gau-giro ederra zegoan. Salav 49. 

Gau-giro artan pausuak ere / okerrak emango ziñun. Uzt Sas 179. 

gau-guztiko. "Se dice refiriéndose a lo que dura toda la noche; por lo común, se entiende de las fiestas o 

jolgorios que duran toda la noche. Atzo, Katillunian, gau-guztikua eiñ dogu lagunok" Etxba Eib. 

gauila. v. gaubeila. 

gauka-aari. � Nombre de una pecha ( o ) que aparece en el Fuero General de 

Navarra (Libro VI, tít. II, cap. VI-VII). 

gaukar. "(msLond), viburno (Bot.)" A. 

gaukari (L, BN ap. A; VocBN, Dv, H), gaikari (S, R ap. A). � "Qui aime se promener nuitament" VocBN. 

"Parrandero, el que pasa las noches de parranda. Gizon gazte hori gaukaria da" A. � Hetarik bat berehalako 

gaukaria zen, Ofiri. Prop 1900, 83. 


mende. 

520


gaukera. "(V-ger), illuntze" A Apend. 

gaulehen (L, -len V, G, AN-gip, B, BN). Ref.: A (gaulehen, -len); A Morf 128; Iz ArOñ; Etxabu Ond 118; Gte 

Erd 131. � Primeras horas de la noche. "Noche hasta las doce" A. � Akelarreko zelaian, / gau lenean zeiñ 

amaian. AB AmaE 368. Gau-lenetik alako etxean; gaberdi-aldera beste alakotan. Or SCruz 55. Yaietan 

gaulenean asi ta gau-berandurarte. A Y 1934, 9. Illunabar eta gauleenean. Erkiag Arran 66. Orduak ordu, gau 

leena baiño ez danean, beste uri aundi batera jo dabe. Erkiag BatB 167. 

gaulismu. � Gaullismo, política inspirada en el general de Gaulle. � Gaulismuaren edo demokraziaren aldeko 

politikariak. Mde Pr 63. 

gahulla. "Barahunda. Zer gahulla ostatu hortan (BN-lab). Broussain, ms." DRA. 

gahullatu. "(BN-lab), desbaratar, desordenar, revolver de arriba abajo" A. 

gaulo. � Galo. � Gaulo-Saxoi labanak / ill dabe Amerika. Azc in Ur PoBasc 522. Gauluak errua. Ib. 522. 

gau-mutil. � Vigilante nocturno. � Argiaren zai dagon gau-mutilla baño zaiago nago Jaunagana (Ps 129, 6). 

Or MB 680 (Ol zaitzallea, Ker zaintzaillea). 

gaun. v. geun. 

gahun. v. hagun. 

gahundo. v. 1 garondo. 

gahundu. v. gabondu. 

gauneko. v. dagoeneko. 

gaunka. "Roquet, en général petit chien jappeur. Mot onomat. rappelant le jappement" H. Cf. 2 gau. 

gahunstatu. v. hagunstatu. 

gahuntatu. v. hagundatu. 

gahuntatzeko. v. hagundatzeko. 

gahuntsu. v. haguntsu. 

gauoro. v. gauero. 

gaupasa. �1. (Uso adv.). Pasando la noche. � Barkoxen gelditu baitzan gau-pasa. Etxde JJ 125. �2. (Sust.). 

Acción de pasar la noche en vela (normalmente de fiesta). � Jatordu arek eta gau-pasak / sortu dio azken 

gaitza. NEtx LBB 291. Noiznai eginaz gau-pasa. Auspoa 105, 113 (ap. ELok 28). 

gaupe. � (En casos locales de declinación, en sing.). (En, de, a, etc., la) noche; (fig.) (en, de, etc., la) oscuridad. 

� Hunkiz argiratzeko gaupetik itsuak. Ox 67. Gaberik gabeen-gaupean bai'ago. 'Pues que la noche sufres de 

una atroz privación'. Ldi BB 82. Oherat gabe, gaupean eta ixil ixila. Iratz 160. Gaupetik oihuz nagola. Ib. 127. 

Gaupean zaitugu-ta [= 'estás ciego']. Zait Sof 67. Aidoneu! Aidoneu! gaupekoen errege orri! Ib. 150. Gaupean, 

neska julis alai ta daldaxekin jolastu. Erkiag BatB 171s. Oi gaupean kanposantua. Azurm HitzB 55. � (Con 

demostrativos, adjetivos, etc.). � Noiz gaitu joanen gaupe hautarik Piztearen goiz ederrak? Iratz 150. Gaupe 

hotz huntan. Ib. 174. � (Como sust. pleno). Noche. � Gaupeak urra ditzatan. Iratz 137. Elhur, iphar-haize, 

gaupe hodeizu / hor dituzu. Mde Po 71. 


mende. 

521


gaur (V, G, AN, L, BN-lab-baig, R; Urt I 501, Ht VocGr 330, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), geur (V-ger). Ref.: A; 

Bon-Ond 170; EI 86; Etxba Eib; Iz Ulz; Holmer ApuntV; EAEL 192; Elexp Berg; Gte Erd 131. �1. Hoy; hoy en 

día. "(Esta) mañana, gaur goxean" Añ. (En EI, lo referente a R podría corresponder a "esta noche"; v. infra (2): 

ContR). v. 2 egun; GAUR EGUN, GAURKO EGUN. � Tr. Documentado desde Lazarraga, es usado de modo 

general por vizcaínos y guipuzcoanos; al Norte hay algunos pocos ejs. (ninguno suletino) de todas las épocas, 

desde Etcheberri de Ziburu. Cf. gaurko gau, ya en Leiçarraga. � Nai dakizula gaur gabean / zeure aposentuko 

bentanara joaten. Lazarraga 1140r. Jerusalem / gaur bete da traidorez. Ib. (B) 1203v. Beizut nai baozu gaur, 

biar, etzi, etziluma, etzikaramu. RS 410. Gaur halaber nahi duzu / hartu zeure izena. EZ Noel 78. Zerren daukat 

gaur asko zer egin. Mic 12r. Berak oihuz dagozkigu / Atzo hek hill direla, / Eta gaur, ezpadakigu, / Gure aldia 

dela. Arg DevB 159. Eman diozogun oraño gaur gauaz arnoa edatera. Urt Gen 19, 34. Gaur daukagun Aita 

santu Clemente amabigarrenak. Urqz 20. Ez dakit nolakoa natorren gaur. Lar SAgust 3. Zuk gaur ta bigar ta 

beti esanagatik. Mb IArg I 105. Gaur ezpada biar argitu. Cb Eg II 11. Gaur beretik enekin izanen zara 

parabisuan. "Hodie" (Lc 23, 43). Lg II 281. Ni nas zuben Abadesa gaur ill ta infernuban naguana. Mg CO 204. 

Gaur arkitzen da Afrikako jendea [...] idolatriaren illunbean. AA III 435. Emon daigula Jaunak gaur biar 

doguna. Astar II 261. Jaiotako egunean bezin ondo gaur ere. Izt C 11. Gaur eta orai Jainkoaren tribunalean 

agertu behar dut. Dv LEd 166 (Cb Eg II 91 gaur). Kanpoko belar gaur dana, eta biar labe sutura botatzen dana. 

Ur (G) Mt 6, 30 (Echn, Ol, Ker, IBk e IBe gaur; Lç, He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Samper y Hual egun). Gaur 

gauerako ostatua eskatzen dute. Zab Gabon 37. Ez da gaur ezagutzen morroi ta nausirik. AB AmaE 407. Baña, 

ori noiz izango da? Gaur bertan? Arr May 91. Gaur, nerekin izanen zare zeruko lorian. Jnn SBi 7. Gaur goizean 

artu dozuzan eskutitz biak. Ag Kr 159. Gaur arratsalde apalean. A Ardi 134. Gaur, ez dugu bazkari saria gal 

beldurrik! "Pour aujourd'hui". Barb Leg 142. Gaur oraindikan egongo ziran / zeruko atiak itxita. Tx B II 121. 

Jente asko bizi-izan da ludi onetan, eta gaur be bizi da, teatrua ta ziñea zer diran be eztakiyenak. Kk Ab II 159. 

Zabal-naroa nuen baratza, / gaur ain estu, gaur ain gabe! Ldi BB 146. Eta atzokoaren eta gerokoaren gatik, ez 

dezakegun, gaur, batek ez besteak, gure hitza jan. JEtchep 71. Otoi antolatu zaidazu [erlojua] gaur berean. Izeta 

DirG 116. Liburu ori da gaur emen euskeraz ematen dizudana. Vill Jaink 10. Ez deutsa ezer adierazoko, ez gaur 

ta ez biar. Erkiag BatB 165. Gaur ikusten da fubolak nola / dadukan indar geiago. Uzt Sas 325. 

v. tbn. (Autores septentrionales): Gy 47. Zby RIEV 1908, 412. Ox 66. Iratz 49. Mde Pr 285. Mattin 117. Xa Odol 

107. 

� (Precediendo a un numeral). Hoy hace. v. infra GAUR HAMABOST, GAUR ZORTZI. � Gaur larogei urte 

jaio zana. AB AmaE 247. Ez da gogoratzen gaur sei urteko doakabe artaz? Ill Testim 5. Gaur zortzi egun ixan 

balitza / Ezingo nintzan etorri. Enb 138. Gaur iru urte ainbat aleman / ez da Frantziko lurrian. Tx B I 105. 

Gogoan al dezu gaur amasei urteko ura? NEtx Antz 14. � Eskerrikasko, gaur urte bete / etorriko naiz onuntza. 

Tx B 176. 

� (Sust.). (El) hoy, presente. � Amoreak dau "gaurra" bakarrik / ta eztau biarrik. Azc PB 159. Eztago atzorik, 

ez gaurrik, ez biarrik. NEtx LBB 108. 

�2. (L, B, BN, S, R; SP, Lecl, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; ContR 518 y 531; Gte Erd 84, 131. Esta noche. "Gaur 

berean, à ce soir même" SP. "Ce soir, cette nuit" Gèze. "Ce soir, la nuit prochaine" Lrq. � Tr. Frecuente sobre 

todo en autores bajo-navarros y suletinos; al Sur se documenta en un ej. seguro de Lizarraga de Elcano. � 

Arriba naiteke Baionara gaur? "Ce soir". Volt 140s. Egin dik hireak, gaur eskatuko zaizkik heure arimaren. 

"Hac nocte" (Lc 12, 20). Ax 76 (V 50; cf. GAURKO GAU). Agian bihar goizian neure ohian hillik edirenen 

nute, agian gaur hillen nute. Tt Onsa 71. Disposatzeko feitian / bihardara gabe gaur. Xarlem 1371. Naibez, 

Jauna, gaur nor denagátik / guardatu libre gú gaitz guzietátik. "Nocte ista". LE Ong 70r. Pentsatzen diat gaur / 

ohilturen duziela logalia. AstLas 59. Gaur, su berri egizie. "Ce soir". Arch Fab 113. Eta gaur bizitzekoa ausarki 

bazutenak / Aurkitzen dire biharko kolpez erromesenak. "Du soir au matin". Gy 94. Gaur, lehenbiziko loaren 

ondotik, zure ohean jarriko zare. Laph 234. Gaur berian, bide hunez, eskütik eskiala emanen deitzot. Const 33. 

Ilhargi-izar-xuritara dukegun etzatea orok, gaur, kanpo zabalean. JE Ber 98. Ez zare zu, gaur, bethiko hartan! 

"Ce soir". Barb Leg 24. 

- GAUR HAMABOST (BeraLzM). a) Dentro de quince días. � Malentxo nere alabarik zarrena gaur amabost 

ezkontzen zaidak! Etxde AlosT 69. b) Hace quince días. � Sute ikaragarri batek irentsi du gaur amabost. Etxde 

JJ 192. 

- GAUR ARTE (V, G, AN, L-côte), GAUR ARTIO (AN-araq-olza-erro-arce, L-sar, Ae). Ref.: EI 160. Hasta 

hoy; hasta ahora. v. GAURDAINO. � Gaur arte sortutako / usai on klasiak. Bil 61n. Gaur arte irautea. AB 

AmaE 324. Txarrak dirala siñistu izan daroat gaur arte. Ag AL 84. Beren guraso izanagandik asi-ta gaur arte. 

Inza Azalp 95. Janari mota au ez da Euskalerrian gaur arte sartu. JMB ELG 59. Gaur arte legor ziran odeiak / 

ernaltzen ditu gogara. Or Eus 259. Gaur arte irau zezaken. Or Mt 11, 23 (tbn. Ker; para la demás versiones, v. 

EGUNGO EGUN). Egillea gaur artio bere lanean ikutuak eta aldatuak egiten ari da-ta. Vill in Gand Elorri 18. 

Gaur arte itxu / netxegonan. NEtx LBB 240. Horrela irauteko ordutik gaur arte. Xa Odol 245. Joko honek, 

harrigarriro, gaur arte iraun du. MIH 240. 

v. tbn. A BGuzur 136. Enb 128. Lek SClar 119. Bilbao IpuiB 67. Basarri 7. Vill Jaink 20. BEnb NereA 209. 

Etxba Ibilt 483. Uzt Noiz 71. 


mende. 

522


- GAUR ARTEAN (V-ger-ple-arr ap. EI 160; Añ). "(Hasta) ahora, hasta el día de hoy" Añ. � Gaur artean legez 

emen bizitzea. AB AmaE 299. Gaurrartian motz motzik / bizi izan zirean. Azc PB 47. v. tbn. Ag Kr 8. Gaur 

artean ixilik euki diat. Etxde JJ 42. 

- GAUR ARTEKO. De hasta hoy. � Zorionian pasatu ditu / gaur arteko egun guziak. Uzt Sas 189. 

- GAUR ARTERAINO (G-goi ap. EI 160). Hasta hoy; hasta hoy día. � Izan bazara gaur arteraño, beti ta beti / 

bakegintzako mugarri altu eregia. AB AmaE 448. Ordutik gaur arteraño. Inza Azalp 133. Ordutik 

gaurrarteraiño euskerazko liburu ta aldizkari asko irakurri dauz. Alzola Atalak 113. Alta, sekulan gaur 

arteraino, kantuz hasi nintzanetik, / behar ez danik ez du aditu iñork ene mingainetik. Xa Odol 269. 

- GAUR ARTERIK (gaurrartik AN-ulz ap. EI 160). Hasta hoy. 

- GAUR-BIHARKOZ. Para hoy o mañana. � Eta horiek ari dira, hasiak baititugu, hauzia gaur-biharkoz 

erabakitzen. MEIG VIII 47. 

- GAUR-BIHARRETAKO. De hoy y mañana, actual y futuro. � Beldur naiz ez ote garen beti ibiliko gaurbiharretako 

munduan tanquam aduenae et peregrini. MIH 303. 

- GAUR-BIHARRETAN. Hoy y mañana. "(V, G, L), entre hoy y mañana. Goienik barren gaurbiarretan soro 

ori laiatu nai genduke (G-to)" A. � Gaur-biarretan eta uda-neguan soineko zarpil bera erabilki. Zait Plat 99. 

- GAURDAINO (G, AN-gip-larr-5vill, BN-lab; Lar, Añ; gaurdaraino Lar; gaurdino V-ger-m; gaurgaino V-ple; 

gaurgino Añ). Ref.: EI 159; Gte Erd 15. "Hasta ahora" Lar. "(Hasta) ahora, hasta el día de hoy" Añ. En EI hay 

además gaurdano (S), tal vez con el significado de "hasta esta noche". En DFrec hay 11 ejs. de gaurdaino, 2 de 

gaurdaño y uno de gaurdaiño. v. egundaino. � Gorde ta jagon nau gaurgiño. Añ EL 1 6. Sinistu du Eliza guziak 

bere asieratik gaurdaño. AA III 521. Auxen da atsegiñen niretzat gaurdaño. AB AmaE 398. Geroztik beti 

gaurdaño [..] guardatzen dituzte. Bv AsL 222. Lurraren asieratik gaurdaño izan ez dan eta izango ez dan 

bezalakoa. Inza Azalp 82. Gaurdaño agian lirauke-ta. Ol Mt 11, 23 (tbn. IBk; para las demás versiones, v. 

GAURKO EGUN). Iñoiz ikusigabea gaurdaño! Aitzol in Laux BBa VI. Tertulian-engandik gaurdaiño etorri da. 

Or QA 170. Bidez aldatzea zer zen ez nekien gaurdaño. Txill Let 38. Gaurdaño bizi bear izan dut. Ibiñ Virgil 59. 

Garai artatik gaurdaiño. Berron Kijote 142. Ez dut gaurdaino hitzaurrerik egin. MIH 296. 

v. tbn. It Fab 210. Aran SIgn I. Ldi IL 105. JMB ELG 89. TAg Uzt 265. Etxde AlosT 74. Bilbao IpuiB 205. 

- GAURDAINOAN. Hasta hoy; hasta ahora. � Etxagilleak osa ditzake, gaurdañoan baño obeki. Ldi IL 127. 

Gaurdañoan beintzat, baikorxeago gaituzu. Ib. 79. 

- GAURDAINO ARTE (G-goi ap. EI 160). Hasta hoy. 

- GAURDAINOKO. De hasta hoy. � Etxe-barne bizia dut au ere. Gaurdañoko bigarrena. Ldi IL 20. 

Gaurdañoko bazkun euskozaleak ez bezela. Ib. 116. Gaurdañoko zotiñak yadanik atertu. SMitx Aranz 33. 

- GAURDAINOKOAN. Hasta hoy; hasta ahora. � Ze bizitza-mueta eskribatu ta argitaratu dirade 

gaurdañokoan? Aran SIgn I. Gaurdañokoan asterokoaz yarraituzkero, ezin bizi aundirik eman genezaiokela. Ldi 

IL 75. 

- GAURDANIK (V-arr-oroz-m, G, AN, L-sar, BN-baig-lab, Ae, R-urz; Lar, H; gaurganik V-ger-ple-arr-arrigoroz; 

gaurdanetik V-m; gaurdandik G-azp-to-bet, AN-5vill; gaurtandik G-bet; gaurgandik V-arr; gaurdandi Vger, 

G-to, AN-5vill; gaurgandi V-arrig, G-goi, AN-larr). Ref.: A; A Morf 479; EI 150. a) Desde hoy; a partir de 

ahora. "Desde ayer, desde hoy, desde mañana [...] gaurdanik" Lar. "(De) hoy más, de hoy en adelante" Ib. � Tr. 

La forma mejor documentada es gaurdanik. Hay gaurgaiñik en Urquizu y gaurganik en E.M. Azcue (PB 47); 

gaurdandik(an) en Echagaray, Iturriaga y J.I. Arana; gaurtandik en Mocoroa (Damu 36), Lizardi (IL 137) y E. 

Arrese. � Euki daizula gaurgaiñik neure kontua. Urqz 28. Gaurdanik, orai beretik. He Gudu 165. Gaurdanik 

artu behar dugun bidea. Mb IArg 160. Gaurdanik betiko utzi nai ditut. AA I 454. Gaurdandikan ikasten / bear 

degu asi. Echag 249. Ez dezu artu bear, / jakizu gaurdandik, / zure adiskidetzat / gizon beldurtirik. It Fab 94. 

Gaurdandik-asita. Aran SIgn 218. Lazaro, gaurdanik eurea az, ez nirea. Or Tormes 61. Gaurdanik gizonarrantzale 

izango zera. Ir YKBiz 88. Betiko gabaz nere bizitza / estaliko da gaurtandik. EA OlBe 9. v. tbn. AB 

AmaE 225. Etxde AlosT 69. Mde HaurB 39. Erkiag BatB 182. � "Dès ce soir" Dv. b) (Añ; gaurganik V-ger-oroz 

ap. A). "Para ahora ya" Añ. "Ya, en llegando a eso, desde hoy" A. 

- GAURDANIK BIHARKO. "De [h]oy a mañana" Lar. 

- GAURDANIK BIHARDAINO. "De hoy a mañana" Lar s.v. oy. 

- GAURDANIK GORA. "De hoy en adelante, gaurdanik gora (V), gaurganik gora (V-ple)" A EY III 239. 

- GAURDANIKO. De a partir de hoy. � Txikizitutik orain artekoa bata, ta gaurdanikoa bestea. Txill Let 28. 

- GAUR DEN EGUN. (En casos locales de declinación, en sing.). Día de hoy; hoy en día. � Jakin bear dezute / 

gaur dan egunetik / ez duela oriñak / beste ispillurik. It Fab 90. Juduak gaur dan eguneraño sinismen uts onetan 

bizi oi dira. Lard 471. Gaur dan egunian Santua jaio zan lekua dago Eliza egiña. Bv AsL 24. Gaur dan egunean 

bertan. Ag AL 29. Bañan ez zenbait gaur dan eguneko asko bezela elizara ondo lo eginda. Moc Damu 12. 

Gertaera gaur dan egunean Irizar-en. Lab EEguna 61. Gaur den egunean, arruntago baizik ez da bilakatu 

jendea. JE Ber 85. v. tbn. Berron Kijote 20. Gaur den eguneraino hizkuntza gordetzen lagundu. In MEIG VI 33. 

� (Con instr.). � Gaur dan egunez edozein izkuntzak [...] yakintza-bide bear du. Ldi IL 52. 

- GAUR EGUN (V, G). Ref.: A; Etxba Eib; EAEL 192; Elexp Berg. a) (En casos locales de declinación, en 

sing.). Hoy en día. "Gaurregunean (V, G), hoy en día" A. "Gaur egunian, en el día de hoy, a estas fechas. Gaur 


mende. 

523


egunian ez da toki urriñik" Etxba Eib. � Tr. Además de Gamiz, con un ej. que parece significar 'hoy', lo emplean 

autores meridionales del s. XX, siempre con el significado de 'hoy en día'. � Iruñetik, gaur egunen / estakit zer 

iletan, / orain eta sekulako / nai dituzun urtean. Gamiz 206. Ingeles-mintzoa dek gaur-egunean gizonak bearren 

duena. A Ardi 18. Eztok bada gaur egunean, luzaro bizitzeko, gitxi yatea lako biderik. Or Tormes 71. O gaur 

eguneko yakintzea! Kk Ab II 136. Antxiñako langille alkargo aek gaur egunerako egokiak etzirala. Eguzk 

GizAuz 20. Gaurregunetan Ondarrabin urtero egiten dituzten "alardea" ta elizkizuna. SMitx Aranz 214n. Gaur 

eguneko kristauen gerekoitasuna. Munita 8. Gaur egunean Kalbario mendia eristen dautse angoak. Erkiag 

Arran 183. Gaur eguneon ustekizun oiek aaztuak daude. Vill Jaink 185. Gaur egunean munduan zear / nere 

antzekokin nastu. Uzt Noiz 52. Amellus eztakigu gaur egunean zein landareri dagokion. Ibiñ Virgil 119. Gaur 

egunean euskaraz mintzarazten inor saiatzen baldin bada. MEIG III 153. 

v. tbn. SM Zirik 6. Basarri 100. BEnb NereA 145. Arti Ipuin 35. Lab SuEm 165. 

b) (Sin suf. de declinación, con valor adv.). Hoy día. � Gaurregun, Ama an degunetik / danok bedeinkatzen 

degu. SMitx Aranz 84. Lehen hain ugari izanik, gaur egun ia iñork ez badu lamiñik topatzen. Mde Pr 272. 

Amodioa, gaur egun ere hoin sendo bada ahalez. Xa Odol 322. v. tbn. Txill in MEIG I 259. Barkakizun zen, 

okerrenean ere, gaur egun barkakizun izango ez litzatekeen neurrian. MEIG VIII 44. 

- GAUR ENGOITIK. "Gauren goitik (BN), en adelante. Darric" DRA. v. gaurgoitik, engoitik. 

- GAUR-GAUR. Intens. de gaur. � Idazu gaur gaur paradisuan / lapur onaren zoria. "Hoy mismo". Or Eus 

123. 

- GAUR GAUR BEZALA. Hoy por hoy. � Tori bost duro oiek, Maria, gaur-gaur bezela, ez det geiago 

neronekiñ. Moc Damu 19. Seminarioan zerbait erakusi baligute, nekazari-artean gaudenak zerbait egingo 

genuke. Bañan, gaur gaur bezela, ez dakigu landarea zañez gora edo zañez bera sartzen dan. Munita 32. Orren 

tokian Amerik-aritza erabilli bear da, gaur gaur bezela beintzat. Ib. 44. 

- GAUR-GAURKO. Muy actual. � Gaur-gaurko euskal-idazketa lurrak artzeko. Or BM 24. Guretzat gaur 

gaurko diran esaerak, aieri zaar-usai dakarkie. Or in Gazt MusIx 24. Txillardegi gaur gaurkoa dugu, inor bada. 

MIH 300. Gaur-gaurko gizonen eta auzien kondaira neurtua. MEIG II 144. 

- GAUR-GAURKOZ. Hoy por hoy, de momento. � Gaur-gaurkoz irakurle gutxitxo izango dittuzte. Etxde 

AlosT 12 (v. tbn. JJ 118). Gañerako guzia, gaur-gaurkoez, dagoan bezela utzitzen dut. SM Mogel 7 (ap. DRA). 

- GAUR-GAURXE. Hoy mismo, hoy en día. � Are gaur-gaurxe, uste dute zenbaitek [...] Ikasbide zaar orreri 

yarrai bear gatzaiola, mendeen ondarreraño. Ldi IL 54. 

- GAUR GOIZEKO. Reciente; joven. (Empleado sobre todo en frases negativas). "Ezta gaur goizeko intza [...] 

(G-goi)" A EY III 349. � Eztet beraganakoa [neskatxaganakoa] gaur goizeko amesa. Ag G 40. --Gazteagoa da 

ni bañon ta! --Zu ez zera gaur goizekoa. Lab EEguna 66. 

- GAURKO. v. gaurko. 

- GAURRETIK BIHARRERA. De la noche a la mañana. � Orduan dela sendatu bet-betan, gaurretik 

biharrera. HU Aurp 186. 

- GAURTIK (V, G, AN, L-côte, BN-lab; gaurdik V-gip; gaurti V-ger-m, G-goi-to-nav, AN-araq; gaurdi V-geroch-gip; 

gaurrik V-ger-ple-arrig-oroz-m). Ref.: A Morf 503; EI 150. Desde hoy, a partir de hoy. "Gaurtik harat 

nere buruz naiz jokaturen (Gy)" Dv. v. GAURDANIK. � Itzi gaurtik aurrera / taberna-zuloak. Zav Fab RIEV 

1909, 38 (v. tbn. gaurtik aurrera en Izt C 139, Lard 364, Bv AsL 51, TAg Uzt 307, Basarri 149, Alzola Atalak 

49). Gaurtik hara, nazaten kritika. Gy 202. Biok izan gaitean adiskide gaurtik. AB AmaE 399. Destaiña ta 

urruiñ guztiak gaurtik aurrerantzean aztu egizuez. Ag AL 161. Gaurtik aurrerako gizadi guziak. Inza Azalp 127. 

Gaurtik betiko / Ixan gaitezan zeuretzat. Enb 102. Olakorik gaurtik geiago uste eztagixuben. Otx 129. Gaurtik, 

nere aburuz, nola asi diteken azalduaz. Ldi IL 72. Gaurtik hamar egunen barru. Mde HaurB 81. Mutil ori 

gaurtik "Bakarrekoa"-ren saltzaille barria dana? Erkiag BatB 30. Gaurtik erri-basoz / ez ikus ez arki ezpanendi. 

Gazt MusIx 191 (tbn. Onaind Ib. 208 gaurtik; Or Ib. 200 aurrera). Gaurtik, kontuak ziaro aldatuko zaizkitzu 

emen. NEtx LBB 139. Izen auxe artuko dut gaurtik gerorako. Berron Kijote 212. 

v. tbn. ArgiDL 163. Jaukol Biozk 97. Bilbao IpuiB 243. MAtx Gazt 100. Lazkano in Uzt Noiz 70. Gaurtikan: 


- GAURTIK BIHAR. De la noche a la mañana. � Guziek hobirat / jautsi behar / haren baltsarat / gaurtik bihar. 

Monho 140. 

- GAURTIK BIHARKO. (Dejar, etc.) de un día a otro. � Gaurtik biarko egiteko andi au uztea. Cb Eg II 118 

(Dv LEd 212 gaurtik biharrera). 

- GAURTIK BIHARRERA. (Dejar, etc.) de un día a otro. � Gaurtik biharrera gibelaka, ixtika ibili gabe. Dv 

LEd 200 (Cb Eg II 111 gaurtik biarrera). Gaurtik biharrera egiteko handi hau uztea. Ib. 212. 

- GAURTXE, GAURXE. Hoy mismo. � Gaurxe bertan ibilli / bear omen ditu. SMitx Aranz 206. Gaurtxe esan 

dit amatxok ea orretzaz zerbait itzegin ote degun. Anab Poli 137. 

- GAUR ZORTZI. a) Dentro de una semana, de ocho días. � Gaur zortzi itxaroten dot / zure burubidea. Azc PB 

157. Gaur zortzi, goizean goiz, emendik orrerako bidea artuko degu. A Ardi 142. b) Hace una semana. � Arkitu 

nindun nere adiskide batek gaur zortzi. Inza in Jaukol Biozk V. Urkiolan gaur zortzi. Enb 133. Bai, gaur zortzi 

igo zen. Etxde JJ 111. 


mende. 

524


� Etim. De gau más el demostrativo de 1. a persona, siendo, pues, 'esta noche' su sentido original. 

gaur. v. guhaur. 

gaurdin. "(V-ger-arr, G-azp), cielo raso" A. 

gauren. v. geure. 

gaurgehiago (BN-baig ap. A; Añ, H). �1. Ya. "(Para) ahora ya" Añ. "Ya, en habiendo llegado a esta hora" A. � 

Gaurgehiago utzi bide duzu Satanas [...], hartu ditutzun pensamendu eta deliberazione onez. He Phil 70 (SP 69 

gaurgero). Mintzo batek erraiten dio gaur-gehiago eztukela denbora handirik lur huntan egoiteko. Prop 1894, 

118. Holakorik aski badelakotz gaur-gehiago, hezi behar ditugu ororen artean. Barb Sup 110. �2. (V ap. A; Añ, 

H). En adelante. "En adelante; en lo sucesivo [...] (V) gaur geiago" Añ. � Aurrerantzean ta gaur-geiago alde 

egiteko okasiño bekatutsuak. Añ LoraS 17. Gaur-geiago bekatura ez biurtzeko grazia. Ib. 120. Eta artuko dot 

gaur geiago ene bizitzea onduteko asmu egiazko bat. Añ EL 2 30 (EL 1 26 aurrerantzean). 

gaurgero (AN-egüés-erro, BN; Lar, Añ, Dv), gaurgoro (BN-baig; Dv), gargero (B), gargoro (Sal; Ht VocGr 

347, Aq 916, Lecl, Dv, H), gargioro (AN, L; Aq 916). Ref.: A (gaurgero, gaurgoro, gargioro); ZMoso 59; Izeta 

BHizt (gargero). � Tr. Documentado desde Leiçarraga, no lo encontramos en autores vizcaínos ni suletinos. A 

partir del s. XVIII la acepción de 'en adelante' es algo más frecuente que la primera. En el s. XX es más usado al 

Sur. La forma gargero se encuentra en Gasteluçar e Inza, y gargoro en Etcheberri de Ziburu, Haramburu, 

Gasteluçar, Hiribarren y la ed. retocada por Harriet del Nuevo Testamento de Haraneder. En DFrec hay 2 ejs. de 

gaurgero. �1. Ya. "(Para) agora [...]. Para agora estará ya en su casa, [...] gaurgero etxeratu da" Lar. "(Para) 

ahora ya" Añ. "Ezta zeren khexatu, gargoro egina da" H (que traduce "aussi bien"). "Para ahora" A. "Gargero 

torri izein da" Izeta BHizt. v. engoitik. � Iauna, khirestu duk gaurgero: ezen laur egunetakoa duk. Lç Io 11, 39 

(HeH gargoro; He ja, LE yá, Dv oraikoz, EvS deja, Ker onezkero). Maiz etxetik hetara du / mandatari bidaltzen, 

/ ea eztiren gargoro / Betleendik agertzen. EZ Noel 71. Gargoro denbora da amorioak garai dezan 

debozinoaren hotztura. Harb 206s. Gargoro hemendik aitzina eztut nahi nik nerorrek neure gainean berze 

eskurik izan. Ib. 409 (quizá de la 2. a acepción). Hel zazkit gaurger', otian, / Heltzekoz zure bizian. 'Venez à moi 

des maintenant'. O Po 45. Utzi duzu gaurgero Sathana [...], hartu ditutzun gogo onez. SP Phil 69 (He 70 

gaurgehiago). Gargoro zenbat denbora da / Tenpesta hautan naizela. Gç 179. Hots, agudea, hots, iharduki 

gabe, / Gaurgero parti haiteke. Gy 170. Belhaun muilo handia Senpertarra deitzen, / Ordu luke gargoro hasteko 

aphaintzen. Hb Esk 122. Kontseju onak arturik dago / orrengandikan gaur gero. Xe 190. Eta gaur gero antza 

emana / egongo zera zedorri. JanEd II 136. Baño gargero berandu dala. Inza Azalp 116. Gaur gero uztaro da. 

Or Mi 46. Laguna zai edukiko dut gaurgero. Lek EunD 22. Aiek [bere aurrak] gaurgero ez diralako. Ir YKBiz 31. 

Ez du gaurgero eden-izpirik / eskua gaiztatzeko din. Or Eus 318. Madalen, gaurgero, ene leikide eta etsaia 

besterik ezta. Etxde JJ 143. Gaurgero nere emaztea berantetsie egonen da. Izeta DirG 25. Arextean kor zegon 

beorra eta ya ezta ageri; fan da, bai, gargoro lapurdira. 'Ya habría ido sí desde ahora a la venta de la puñeta'. 

ZMoso 59. � Para entonces. � Gaurgero, atergabeko gudua sorturik zegon Mattin eta Engraziren artean. Etxde 

JJ 170. 

�2. (G; SP, Dv, H), gargero (AN-gip), gargoro (L-ain, Sal, R; H), gargio (L-côte). Ref.: A (gaurgero, gargero, 

gargoro). De ahora en adelante. � Lo egizue gaurgero, eta reposa zaitezte. "D'ici en avant". Lç Mc 14, 41 (TB 

hemendik harat). Hala non gaurgero nihork enazan mespreza. SP Imit IV 13, 1 (Ch gehiago, Mst haboro, Ol 

arrezkero). Justu da gargero, denbora berrian / Segi dezan aldiz egiak figura. Gç 124. Gizonaren eskupekoa 

zara gaurgero ta eragiñen dizu nai duena. Mb IArg I 182. Eman zaite gaurgero zure ahalez dagokon bezala 

haren ohoratzen. Dh 266. Orain-artean [...] gizonari ona eta ona egiten ikusi degu; gaurgero [...] penarik 

andienak eta eriotzarik lotsagarriena artzen ikusiko degu. Lard 436. Beñere ez al dek ire gandik fruturik jaioko 

gaur gero. Ur (G) Mt 21, 19. Zelaitxo au izan bedi bada gaur gero zure eliz, eta nere biotza zure aldare. Arr GB 

53. Hitz derauzut [...] gaurgero Igande guziez mahain saindura jarraikiren naizela. Arb Igand 111. Ezta miñik 

ere ezta izango gaurgero. Inza Azalp 113. Nihaurek egin gasnarik / gaurgero ez dut salduko. Etcham 163. 

Orrela bearbada arnaria ekarriko du gaurgero. Ir YKBiz 289. Sutegiko Katalin gaurgero guretzat. Or Eus 275. 

Gaurgero an bean zurekin batera bizi nadin. Zait Sof 41. Gaurgero ezin bixitatu al / izango zaitut berriro. SMitx 

Aranz 194. Zurekiko zintzo izango naizela gaurgero. Etxde JJ 255. Gaurgero, Theresa, ni izanen naun hire aita 

eta ama. Mde HaurB 56. Gaurgero maite-kezkabiderik ez dute izango. Txill Let 28. Etzaidazu gaurgero / 

mandataririk bidali. Gazt MusIx 183 (Onaind ib. 204 gaurgero; Or ib. 197 geiago). Gaurgero, ez zaituztet 

ikusiko leize orlegian etzanda. Ibiñ Virgil 33. Gaurgero, beraz, ez da barkakizun izango Iturriagaren prosa ongi 

ez ezagutzea. MEIG III 112. � En adelante, a partir de entonces. � Arteraño iñork ezer esan ez bazien ere, 

gaurgero aitzaki eta apukorik ezin ipiñiko zutela. Lard 507. Gaurgero etzituzten beren maitakerizko lokarriak 

urratuko. Etxde JJ 208. 


mende. 

525


�3. (AN-gip-5vill ap. A). Enseguida. 

- GAURGEROKO (H + gargoroko). "Futur; qui est à venir. Gaurgeroko neke guziak artzeko asmoak (Mb)" H. 

� Gaurgeroko nere lana. Mb IArg I 224. 

- GAURGEROKOAN. De ahora en adelante. � Baña jakiñaren gain biziko naz ni gaur-gerokoan. Mb OtGai III 

280. 

gaurgeroz (Dv), gargeroz (R-uzt ap. A). �1. De ahora en adelante. "Gaurgeroz ou gaurgeroztik ez dugu zeren 

beldur izan, désormais nous n'avons à craindre" Dv. � Bizi ez nadientzat gaurgeroz zerukotzat baizen. Dv LEd 

14. Euskeltzale txiroak ongi erantzutea yo diteke, gaurgeroz. Ldi IL 74. Gaurgeroz ez nauzue ikusiko. Ir YKBiz 

404. Aralar ontan Jainko-Bildotsa / gaurgeroz Errege bedi. Or Eus 253. �2. Ya. � Ezen zuk ez duzu gaurgeroz 

eskualdun odolik zainetan. Arb Igand 25. Amonordeak --zeruan bedi-- / âl du gaurgeroz ikasi. Or Eus 192. Gaur 

geroz, baiñan, ez dot siñisten / lorazko guzur orrengan. Gand Elorri 178. 

gaurgeroztik (Dv). � De ahora en adelante. � Gorputz huni, nola maina eginen diot gaurgeroztik? Dv LEd 

113. 

gaurgitxi (V-ple ap. A), gaurgutxik (V-ple ap. A). � Enseguida. 

gaurgoitik, gaurgoiti, gargoitik (Dv, H). �1. De ahora en adelante. "Dès cette heure en avant" Dv. � Etzirenber 

zu batere / Larde, gaurgoitik, oinaren / Puntan bihotza duenaren. O Po 44. Harren gaurgoiti zerbait 

hongoaz / Urgatz nezazu iaungoikoaz. 'Dorénavant'. Ib. 17. Gaurgoitik emekixago behar dire libertitu. Arb 

Igand 144. Ire mintzo eztia ez diñat gaurgoitik entzunen. Or Mi 150. Gaurgoiti, gauden beraz hola hola: ni 

Lamin eta Hi Harri-pikatzaile. Barb Leg 27. Gaurgoiti ditezela bata besterena. Or Eus 363. Ara nun garen gaurgoiti 

betierekotz anai! Iratz 146. Nork jakin ez denetz gaur goiti lehenetarik argitarat jaliko? Lf ELit 103. 

Egundaino eztut entzun / Entzunen ere gargoitik (Ae). CEEN 1970, 327. �2. (G, AN-gip-5vill, B, BN-baig; Dv), 

gaurgoiti, gargoitik (B, Ae, L-côte; Aq 916, Dv). Ref.: A (gaurgoitik, gargioro); A Aezk 292; Izeta BHizt 

(gargero). Ya, para ahora. "Gargoitik ordu duzu goateko, à cette heure il est bien temps que vous alliez" Dv. "1.º 

ya; 2.º para ahora", "tan pronto, para ahora" A. "Gargoitik urbil da, para esta hora está cerca" A Aezk 292. 

"Gargoitik hemen dago" Izeta BHizt. � Konbertitzeko denbora gaurgoitik hurbildua du. AstLas 70. Anbertze 

esne edaan balu / zurituko zen gargoitik. Mattin in Xa EzinB 87. 

gaurgoro. v. gaurgero. 

gaurin. v. hagun. 

gaurki. � Actualmente. � Mistralek ongi (ta gaurki) darakus gizon ale baten esku naroak zer dezaken, asabaen 

mintzoa eriotzarengandik begiratzeko. Ldi IL 37. 

gaurkiskon. "(?), en seguida" A. 

gaurkiz. "(V, msOch), ya, en llegando a esto" A. 

gaurko (SP). �1. "Gaurkoa, de ce soir. Gaurko afaria, le souper de ce soir" SP. � Ezar diatzadazu othoi neure 

arima eta gorputza gau hunetan zeure hegalen eta ontasunaren itzalaren azpian, eta begira nazazu gaurko 

periletarik. Mat 319. Ofri dezogun Jainkoari gaurko gure loa. CatLav 14 (V 14). Gaurko afaria eta biharko 

bazkaria baditugu. HU Zez 58 (v. tbn. gaurko afaria en ChantP 264). Bainan omen baitire zerbait erran nahi 

duten ametsak, gaurkoaren ondotik iduritzen zaut gure lana ona zautzula. Barb Sup 16. Ez zazuela nehori salha 

gaurko ixtoriorik. Lf Murtuts 24. 

� (V-arr-gip, G-azp, AN, B, L-côte; Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 260, 131. De hoy; de hoy día. "Gaurkoa 

bukatu dut" Gte Erd 260. � Argi asko degu gaurko Ebanjelioan. Lar SAgust 3. S. Joanek gaurko bere Ebanjelio 

santuan erakusten diguna. Mb IArg I 127. Infernuko Dragoi anzinakoa ta gaurkoa. Mg CC 223. Gaurko 

Bizkaitarrak antxinako Kantauritarren seme diriala. Astar II VIII. Gaurko arratsean. It Fab 184. Baliatu nahiko 

zarelakoan gaurko solasaz. Dv Lab 294. Gaurko denporetako errakuntza eta arriskuen kontra. Itz Azald 206. 

Gaurko aberats guztiak beti aberats izan dirala uste al dozu? Ag Kr 162. O gaurko aurrerakundia! O gaurko 

jakindasuna! Kk Ab II 133. Azi emakor bekigu gaurko au ere ba. Markiegi in Ldi IL 8. Gaur Aberri Eguna ez 

deia egiten? / Bai, bainan gaurkoa, / lehengoa bezala ez da, ez izaiten. Iratz 30. Agindu oiek, ba, ez baitira 

gaurko ta atzokoak, betikoak baño. Zait Sof 173. Beltzagoak ikusteko zaude, enetxoa, gaurko au baño. Or QA 65. 

Gaurko Europako lur-handian. Mde Pr 281. Gaurko ezer ez dut konprenitzen. Txill Let 52. Gaurkoa geiegi izan 


mende. 

526


da... Ezin det geiago. NEtx Antz 93. Eta eztailiarrek, gure zorionaz uros, erranen diagutek: "Atxik-azue beti 

gaurko bake ta zoriona bihotzean!" JEtchep 68. Gaurko goizean. Arti MaldanB 211. Eutsi gaurko diruok. Erkiag 

BatB 70. Gaurko gazteak. MAtx Gazt 64. Nai dunak ongi bizi, gaurkoa biarko utzi (AN-larr). Inza NaEsZarr 

250. Gaurko ogia, biarko gosea (AN-ulz). Ib. 1041. Gaurko hizkuntzara itzulia. MEIG I 191. 

v. tbn. Cb CatV 99. Añ EL 1 25. Gco I 392. AA I 478. fB Ic III 312. JJMg BasEsc 73. CatLlo 94. Echag 169. Izt C 

237. CatBus 56. Ur MarIl 34. AB AmaE 95. Sor Bar 94. Arr May 133. Urruz Urz 30. Azc PB 334. Ill Testim 20. 

JanEd II 115. Inza Azalp 115. ArgiDL 21. Etxeg in Muj PAm 29. Mok 11. Jaukol Biozk 70. Tx B 49. Enb 142. 

Lab EEguna 84. Aitzol in Laux BBa IV. Lek EunD 19. JMB ELG 68. Eguzk GizAuz 189. TAg Uzt 73. EA OlBe 

34. SMitx Aranz 89. Munita 71. Etxde AlosT 92. Anab Poli 45. Vill in Bilbao IpuiB 8. BEnb NereA 161. Akes 

Ipiñ 24. Basarri 148. Ugalde Iltz 65. Izeta DirG 22. SM Zirik 25. And AUzta 106. Ibiñ Virgil 25. Alzola Atalak 

119. Uzt Sas 102. Mattin 146. Xa Odol 307. Azurm HitzB 57. 

� (Adj.). Reciente. � Oraingoagoak eta gaurkoagoak dituk, berriz, Zumalakarregi gudariburu ospatsuaren 

ibilliak. TAg Uzt 85. 

� Actual, moderno. � Nahiz formaz zaharra izan, gaia txit gaurkoa, oraikoa dugu. Mde Pr 257. Berriagoak eta 

gaurkoagoak ere ba-genituen begien aurrean antxiñako klasiku igatu oriek baiñon ernagarriagoak. Ibiñ Virgil 

22. Pernando hau [...] harako Pernando Amezketar sonatu haren anaia, senidea, gogaidea da. Gaurkoagoa 

horratik. MEIG II 91. Hona zenbait [gai] gaurkoenen artean hautatuak: Menéndez Pelayo, Unamuno, Herriot, 

neorrealismua zineman, musika berria... Ib. 96. Idazkera gaurkoa da, baina zaharraren axola duten berextasun 

guztiak aditzera ematen dituena. MEIG III 54. Gaiak ere biziak, gaurkoak, nahi genituzke. MEIG VIII 91. 

�2. "Gaurko ezta ageri izango, no aparecerá para hoy" A Morf 522. � O! zeinbat bidar gaurko ninduen 

galduko. AB AmaE 260. Gaurko etxeratzekoan gelditu gaittuk. Etxde AlosT 18. � "Gaurko banoha, je m'en vais 

pour cette nuit" Dv. � Hura [garzelean kondenaturik dagoen hura] biharamuneko bezala, gu ere, ez iakin 

noizko, benturaz gaurko [...] kondenatuak gaundenaz geroztik. Ax 59 (V 38). Erraiten dautalarik: "Har zazu 

hau, Pattin! / Ongi egonen zare gaurko, zuhorrekin!" Elzb Po 210. 

�3. (V-arr-gip, G-goi-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb ap. Gte Erd 260). Por hoy. � Baña asko da gaurko. Mg CO 

130. Asko degu gaurko. AA II 108 (v. tbn. asko degu gaurko en Echag 89). Asko don gaurko, nere alaba Maria. 

Balad 49. Bertsoetan naikoa / egin degu gaurko. AB AmaE 412. Auturik asko da gaurko. Echta Jos 150. Gaurko 

naikua dua-ta. Enb 86. Gaurko naikoa egin dugu. Izeta DirG 84. Niretzat gaurko naikua da ta / gauon eder bat 

danori. BEnb NereA 192. Goseak hilen nauen ez dago beldurrik, / gaurko osagarriak badiraut, segurik. Xa Odol 

150. � Para hoy. � Eriotzearen gogartea da, esaterako, zuk gaurko artuten dozuna? Añ EL 2 81. Banuke gaurko 

eta biharko lan, orotaz mintzatzekotz. HU Zez 12. Gaurko badiat hitan: buru ta beharri, / Zerekin tripa bethe, 

nun bil osagarri. Ox 118. Gaurko beintzat, zuentzako bazkaria nere etxean badago. Muj PAm 48s. Gaurko biar 

eben ardaua. Kk Ab II 90. Orrela bada, jatekorik ez dugu gaurko. Berron Kijote 203. 

- GAURKOAGATIK, GAURKOARENGATIK. Por hoy. "(V-m) [...]. Zikintza andia dago ta ezeizu 

gaurkoagaitik iñora urten" A s.v. zikintza. � Gaurkoagatik barkatu bearko. Ag G 350. Obe du, aita, 

gaurkoangatik utzi! Ill Testim 5. Itxain or, jaunak, Jaungoikuan Aingeruren batek ataratzen ete zaittuen, nik ez 

beintzat gaurkuagaittik! Etxba Ibilt 456. Gaurkoagatik, beraz, Pernando, / zaude zure ezurretan. NEtx LBB 370. 

- GAURKO ALDEAN. En comparación con hoy. � Gaurko aldian zegon / bizimodu latza. Uzt Sas 96. 

- GAURKO ALDIAN. Hoy. � Penitenzi [...] Jangoikoaren lagunzak eta graziak arinzen ta leunzen duena, 

gaurko aldian guk ekusi bear dugun bezala. Mb IArg I 292. 

- GAURKOAN. Hoy. Cf. gaurkoan (= 'gaurko dotrinan, gaurko erakutsian') en Mg CO 71, Gco II 21 y fB Ic II 

183. � Ez det billatzen antziña-eran, / ez det billatzen gaurkuan. AB AmaE 104. Lertu eztediñ eziñ nitzake / 

esan gaurkoan guztiak. Urruz Zer 78. Ba du gaurkoan ere etorri ezerki. "Hoy". Or Eus 145 (v. tbn. 334). 

Damuturik naiz gaurkuan. In SM Zirik 95. Ez dakit egunero, / bañan gaurkuan bai. Uzt Noiz 124. Jainkoa, otoi, 

ez dadiela gaurkoan eni mendeka. Xa Odol 343. Gaurkoan, ordea, "literatoak" barreatu zaizkigu gurean. MEIG 

VII 39. v. tbn. Inza Azalp 56. Etxde JJ 80. Basarri 164. Alzola Atalak 121. 

- GAURKOAZ. Por hoy. � Jai eder onek ez daiala emon / gaurkoaz bere amaia. BEnb NereA 234. � Zakur eta 

katua poz dira gaurkoaz. "Este día". Or Eus 364. 

- GAURKO EGUN (V-gip; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; EAEL 192. (En casos locales de declinación en 

sing. o en instrumental). Hoy en día. "[H]oy en día, gaurko egunean" Lar. "(El) día de hoy, gaurko egunean" Ib. 

"Sorkeri oriek ez dira gaurko egunekoak (AJauregi, p. 7)" Dv. "Gaurko egunian, mundua oso txatxartua dago" 

Etxba Eib. � Tr. Usado al Sur desde mediados del s. XVIII; al Norte sólo lo hallamos en autores del s. XX 

(Barbier, Mattin y Xalbador). Gaurko egunetan (frente a la construcción más usual gaurko egunean) aparece en 

Uriarte, Kirikiño (Ab I 49), Inza (Azalp 27), A. Barriola (Goi 20), San Martin (Zirik 123), Anduaga (AUzta 119), 

Ibiñagabeitia (Virgil 25) y Mattin (51); gaurko egunez en Añibarro (LoraS 177) y Villasante (cf. infra GAURKO 

EGUNEZ 'en esta fecha'). � Gaurko egunetik pake ta deskansuzko lekua zuretzat izan dedilla. Cb Eg III 267. 

Gaurko egunean erakusteko kargua duenetara. Ub 108. Aztu dira asko gaurko egunerako. Mg PAb 95. Ez du 

munduak gaurko egunean ezertan artzen bekatu au. AA II 105. Kontrara gertatzen da / gaurko egunean. It Fab 

74. Denporarik anziñakoenetik gaurko eguneraño. Izt C 126. Benturaz iraunen zuten gaurko egunean. Echn Mt 

11, 23 (Lç, He, Dv, Hual, Samper y Leon egungo egun-, TB oraino, Ur egun onetaraño, SalabBN orai orano, Ip 


mende. 

527


egün artio, Ol gaurdaño, Or y Ker gaur arte, IBk gaurdaino, IBe oraindik gaur). Gaurko eguneko gaztiakiñ 

eztago, jauna, kontu zuzenik. Sor Bar 90. Gaurko egunean andrazkoak batzarretara daroien zeregiña. Ag Kr 

132. Bata bertzeari hola jazartzen dira, gaurko egunean oraino. Barb Sup 182. Geroztik gaurko egunera arte. Ir 

YKBiz 525. Txori asko ta kabiak urri / daude gaurko egunean. Basarri 183. Gaurko egunez ere badiraute 

gizartearen beltzune oiek. Vill Jaink 177. Bertzela bizi nahiak dira / gaurko eguneko gazteak. Xa EzinB 130. 

Gaurko egunez. MIH 89. Gaurko egunotan ere. MEIG IX 100s. 

v. tbn. fB Ic I IV. JJMg BasEsc 85. Echag 167. Ur MarIl 126. Arr GB 145. Aran SIgn 2. PE 55. Ud 118. Noe 94. 

Zab Gabon 91. Bv AsL 138. Apaol 87. AzpPr 30. Moc Damu 33. Urruz Zer 136. EusJok 165. ArgiDL 56. Inza 

Azalp 91. Or SCruz 9. Enb 124. Tx B II 121. JMB ELG 83. ABar Goi 59. TAg Uzt 88. SMitx Aranz 100. Izeta 

DirG 56. And AUzta 136. Salav 13. Uzt Sas 258. 

� (V-ger ap. EAEL 192). (El) día de hoy. Cf. fB Ic II 171: Aste eguna izan arren gaurkua. � Gaurko eguna joan 

ezkero. Mb IArg I 214. Gaurko egun au ondo emoteko. Añ EL 1 10. Ez aaztu iños gaurko egunagaz. JJMg BasEsc 

75. Gertaera oiek zuen aurrean gaurko egun gogoangarrian oroitzea. Etxeg in Muj PAm 24. Lendik iragarritta 

eguan gaurko egunian etorriko zala gure Bakaldun barrija. Altuna 110s. Aski da gaurko egunaz ardura izatea. 

Ir YKBiz 135n. Gaurko egunak, orratio, buruauste samiña zekarkigun. TAg Uzt 126. Gaurko eguna igandea zan. 

BEnb NereA 105. Gaurko eguna nahi bainuke / zerbeit gisaz ohoratu. Mattin 76. Espos maiteak, gaurko eguna 

zinuketen berantetsi. Xa Odol 211. v. tbn. SMitx Aranz 100. Basarri 5. 

- GAURKO EGUNEZ. En esta fecha, tal día como hoy. � Gaurko egunez ludira ziñan, / Ene alaba kutuna. Enb 

151. Gaurko egunez oso goibeltzen zaigu urtero. NEtx Antz 89. v. tbn. BEnb NereA 229. 

- GAURKO GAU. Noche de hoy, esta noche. "Gaurko gauean, pendant cette nuit-ci" Dv. � Gaurko gauean 

eure arimá edekiren zaik. Lç Lc 12, 20 (Dv gaurko gauean; He y TB gau huntan, IBk e IBe gaur gauean). 

Gaurko gauaren iragaiteko grazia. Lç ABC B 1r. Gaurko gauaz akorda didin. Acto 235. Aur biurturik / gaurko 

gabean. GavS 19. Gaurko gaua da oroigarria / zeruan eta lurrean. Echag 154. Sorthü da Jesüs lürrian / Gure 

gatik gaurko gaian. UNLilia 10. Gaurko gau onetan, ollarrak bi aldiz yo baño lenago. Ir YKBiz 462. 

Gaurko gaba orduko daukagu zerua euria dariola. Bilbao IpuiB 101. Nola edo ala alai pasatu / nai genduke 

gaurko gaba. Lazkano in Uzt Noiz 80. v. tbn. CatLuz 2. Altuna 15. Kk Ab II 50. NEtx Antz 84. 

- GAURKO GAUAZ. Tal noche como hoy, en esta fecha. � Gaurko gauaz ibilli zirala Joxepe ta Maria Belengo 

errian ostatu billa. Zab Gabon 37. 

- GAURKO-GAURKO. De ahora mismo. � Veijo Mery (1928an jaioa), gaurko-gaurko nobelagillea. Alzola 

Atalak 97. 

- GAURKO HONETAN. Hoy. � Kontentu nua gaurko onetan. Tx B 177. Estuasun ederrean jarri nauk gaurko 

ontan, adiskide. Etxde JJ 51. Esan bear det gaurko onetan / gaia egoki dala-ta. Lazkano in Uzt Noiz 80. Gaurko 

onetan nai ez duela / egin bear du tratua. Uzt LEG I 284. 

- GAURKOTIK. Desde hoy. � Gaurkotik au gelditu diteke, Biblia leku, euskal-libururik bikaiñena. Or Aitork 5. 

- GAURKOTZAT. Por hoy. � Bainan ohartzen naiz gaurkotzat beranduegia dela xehetasun hortan sartzeko. 

Dv Lab 58. Gaurkotzat ere egin / baitauku eneak. Xa EzinB 102. 

- GAURKOXE. De hoy mismo. � Nere esku balego, gurasook zaartu-arren, oiei gaurkoxe tamañan eutsi nai 

nitxiotekek. Ldi IL 19. 

- GAURKOZ, GAURKOTZ (SP). a) "Pour ce soir" SP. � Rezebituko naiz ni gaurkotz arrotzat. "Cette nuit". 

Volt 154. � Por hoy; hoy por hoy. "Por hoy" A Morf 507 (citando a Eguzkitza). � Kristiñau-Ikasbide aonen 

euskerea gaurkoz zuzenetsi dau Euskaltzaindiak. KIkV 2. Era ortara ekin diot neronek, gaurkoz beintzat. Ldi IL 

66. Gaurkoz eztiat agiririk emaztea izorkeriz salatzeko. Etxde AlosT 65. Obe dute gaurkoz emen lo egin. NEtx 

Antz 24. Kontu au gaurkoz onela utzi dezagun. Ib. 36. Auxe bakarrik esango deutsuet gaurkoz. Bilbao IpuiB 265. 

Baiñan gaurkoz aski dugu. Vill Jaink 125. Beharko badut ere ur hortarik edan, / gaurkotz ez diot nahi buruari 

eman. Xa Odol 308. Gaurkoz ez dugu noski euskal prosisten lorategi hoberik. MEIG II 130. 

v. tbn. Otx 151. TAg Uzt 78. SMitx Aranz 101. Lek SClar 119. Till Let 67. Lab SuEm 172. 

b) Hoy. v. GAURKOAN. � Elkar-izketaz goretsi degu / gaurkoz egin degun jaia. EA OlBe 40. 

gaurkoratu. � Actualizar, modernizar. � Nik irakurri argitaraldia gaurkoratua ez baldin bazegon. Or in Gazt 

MusIx 22s. 

gaurkotasun. � Actualidad. � Aren [artikuloaren] muin eta ariak gaurkotasun-usaia (actualidad) bear du. Ldi 

IL 98. Iñork ez dio ukatuko berritasunik, ezta gaurkotasunik ere, Ravel musikarietan garaienetakoari. Ibiñ Virgil 

25. Bergili, antxiñako beste idazle asko bezela, oraindik ere gaurkotasunez gaiñezka dagoela. Ib. 25. 

Gaurkotasun aundikoa da Kyllikki Kallas, Nayteikko-ren egillea. Alzola Atalak 97. En DFrec hay 214 ejs. 

- GAURKOTASUNEZKO. Actual. � Gogarte sakonak erabilten dituana, erriko gaurkotasunezko problemak. 


gaurkotu. � Actualizar; modernizar. � Gaitu egin bear da beraz [euskera] indartu, gaurkotu. Herr 5-12-1957, 


mende. 

528


1. Egin genuen lana berritu, gaurkotu, beharko genukeen. Ugalde in MEIG IX 52. En DFrec hay 19 ejs., y 4 de 

gaurkotze. 

? gaurron. v. 1 gurru. 

gausenti. "Prima noche, a primera noche, iluntzean [...] gausentian" Añ. 

gautar (V, G ap. A; Lar, H), gautiar (T-L). � Nocturno; trasnochador. "Nocharniego", "nocturno, nocturnal" 

Lar. "Noctambule" T-L. Cf. tbn. Lar (de quien lo toma sin duda Harriet) gauarra, citado a propósito de 

"gabarra". � Zer nai lukete bada hereje itxu gautarrak? Lar SAgust 12. Ixillik zokuetan gorderik gautarrak. AB 

AmaE 346. Betoz izartxu gautarrak. A BeinB 48. Eguna argizkoentzat, gaua gautarrentzat. Or Eus 275. Loti 

naiz, ez gautar. Or Poem 530. Egazti gautarra lez. Atutxa Mugarra (ap. DRA). Bere gautar atsegin apalaz. Mde 

HaurB 14. Gautar maitaleok. Mde Po 63. Gautar poeta batek. Ib. 91. � "Gavasa, mujer pública [...] es la que 

anda de noche en su mal vivir, gabasa, gautarra" Lar. 

gautegi. � Refugio nocturno. � Jesusek adirazi nai ziena esan horduko beren gautegira ziran igesle biak. Mb 

IArg I 284. 

gauti. � Nocturno. � Egazti gautiak. EgutTo 26-11-1918 (ap. DRA). 

gautiro. v. gaugiro. 

gahuts. "(He), espuma" A. v. 1 barauts. 

gautu (gral.; Lcc, Mic 3v, Lar, Añ, Dv, H), gaitu (S, R), gabetu (G). Ref.: A (gautu, gaitu); EI 181; Elexp Berg. 

� Anochecer. "Bet betan gautu zaukun" H. Cf. gabatu. � Tr. Propio de la tradición meridional (tal vez con 

mayor frecuencia entre los vizcaínos); se documenta desde mediados del s. XVIII. Con aux. trans. explícito sólo 

se encuentra en Erkiaga. Hay tbn. ejs. en la pastoral suletina de "Sainta Catherina". � Ardao saltzallak belutu 

edo ondo gautu artian daukeezanian etxe barruban nekezaliak. Mg PAb 44. Gautu zanean isill-isillik jatxi zan. 

Lard 177. Gautu edo illuntzean. Ib. 86. Baiña ara-orduko gautuko balitzakigu? A BeinB 77. Oso gautu zanean. 

Ag AL 64. Gautu zanean, ortzi zabala / bare-ozkarbi zegoen. Ldi BB 20. Gautzen ari zen jadaneko. Mde Pr 152. 

Gautzenago delarik. Mde Po 91. Behar eroa, bai, hura bete gabe inoiz gautzen etzitzaiona. Arti Ipuin 68. Gautu 

danean. Erkiag BatB 190. Gautu dau, nunbait. Ib. 141 (tbn. trans. en Arran 129). v. tbn. Echta Jos 35. Etxde 

AlosT 13. � Convertir en noche (el día); anochecer (con egun como sujeto). � Beste Eleizaren etsai ikaragarri 

guztiak [...] gautu zutela zirudien Eleiza Ama Santaren egun ederra. Lar SAgust 9. Ikusi günianian gero / gaitü 

zela egüna. Pastoral Sainta Catherina, 763 (v. tbn. 745). Ezeizan arratsalde atan eguna bestetan legez gautu. A 

BeinB 78. Eguzki bako, gautuko etxakun / O egun negargarria! Azc PB 31. Argia amatau ta eguna gautu. Ag Kr 

76. Gautu bekit eguna. "Conviértaseme el día en noche". A Ortzuri 154. Solas aretan oarkaberik / gautuko 

litzaie eguna. Or Eus 84. Eguna gautu zaneko. Zait Plat 84. Gautu da egun luzea. Erkiag BatB 189. � 

Oscurecer(se). � Nok gautu zure gerrari orren pare bageai / lenago euken izen argitsu eregia? AB AmaE 440. 

Esan egizu zeure gloria / zelan jarri dan gautua. Ib. 74 (v. tbn. 155). Orrek daukoz etsaien bijotzak gaututa. Enb 

124. 

- GAUTZEAN, GAUTUTEAN. Al anochecer. � Mutiko zatar batek iya gaututean / arrikada bat emon eustan 

kokotean. AB AmaE 229. Abian dago lotan / gaututean txoria. Ib. 383. 

- GAUTZERAKOAN (Lar, H). Al anochecer. "(A) boca de noche" Lar. 

gautxo. � Gaucho. � Ameriketako oihanetan, gautxoeri lazta bat sartzen diotela [...] tigreak. Barb Sup 

182. Zapel hegal labur bat burian, Ameriketako "gaucho"-en idurikoa. Zub 25. 

gautxori (V, G; Lar, Añ, H), gauxori (SP, Urt V 23, Dv, H). Ref.: A; Arzdi Aves 161; Etxba Eib; Iz ArOñ; SM 

EiPáj; Elexp Berg. � Ave nocturna; nombre que reciben distintas aves nocturnas. "Ave nocturna" Lar y Añ. 

"Buho, ave nocturna" Añ. "Pájaro nocturno" A. "(Caprimulgus europeus), chotacabras" Arzdi Aves 161. 

"Gautxoria da gau-egaztijetarik bat [...]; moko okerra, zorrotza... Erderaz buho" Amilgain Euzk II 502 (ap. 

DRA). "Buho" Etxba Eib. "Chotacabras gris" MItziar Txoriak 70. � Tr. Documentado desde mediados del s. 

XVIII, sólo en autores meridionales. � Onzak, mosolloak eta beste gau-txoriak. Lar SAgust 11. Ez nakutsu 

danau moztuta, luma bat baga? [...] gau txori izan biarko dot neure bizitza guztian. Mg PAb 177. Arkaitzak otso 

iruditzen zitzaizkola [...] gautxorien oiuak norbaiten inka. Ag G 155s. Gautxorijak ziran, barriz, pozik 

ebiltzanak. Altuna 90. Itzalak bailiran gautxorijak datorz, / torrezar aldetik. Laux BBa 116. Begi aundiak ditu, 


mende. 

529


gautxoriaren antzera. Erkiag BatB 120. Mingañez uso txuria eta / egikeretan gau-txori. BEnb NereA 84. v. tbn. 

AB AmaE 22. Jaukol Biozk 95. Or Mi 15. Enb 179. Otx 38. 

� (V-ger-gip, G-to, Sal), gauxori (Dv). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Trasnochador; en gral., todo aquel que 

tiene su actividad de noche. � Eta [arto] sobrea zelan udan eban saltzen, / Markosi Gautxoria izen jarri eutsen. 

AB AmaE 310. Gu gera guarda bolantiak. Gau txoriyak. Iraola 40. Gautxori biurturik, lapurretatik sortzen zuten 

al zan guztia. Ag G 63. Gaitz bat bakarra dik: oso gautxoria dala. Amaika lo eder galazi zizkiok bere amari! 

NEtx Nola 24. Emakume gautxoria, gorputza salgei izatekoa dala uste dabenetarikoa. Erkiag BatB 172. 

Gabontzaren etxera gautxoriak eldu lapurretan. Ib. 144. Belu dabizen gau-txoriari. BEnb NereA 108. v. tbn. 

NEtx LBB 365. 

� (V-ger-gip, AN-ulz; A), gauxori (L-côte, BN-lab; H), gabatxori (AN-arce). Ref.: EI 363. Murciélago. v. 

GAU-ENARA. 

- GAUTXORI AINA (H). "Gautxoriaina, alucón, mochuelo" Izt C 198 (en una lista de aves). "Espèce de duc" 

H. v. Dass-Eliss GH 1923, 416 nota. 

- GAUTXORI HORI (Lar � H, Izt C 199). "Galgulo, ave nocturna" Lar. 

- GAUTXORI SORGIN. "Estriges, gautxori sorgiñak" Lar (tbn. en Izt C 199, en una lista de aves). � Gau-txori 

zorgina lez / ermita inguruan. Azc PB 174. 

gautxoriketa. � Juerga nocturna. � Eta jaiegun inguruetako gau-txoriketak. Erkiag BatB 152. 

gautze. � Anochecer. � Gautze ta joran ordu. Gand Elorri 196. 

gauza (gral. (no S ni R); Lcc, Volt 63, Mic 6r, SP, Urt I 18, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, 

H), gaiza (S, R; Gèze, Dv). Ref.: A (gauza, gaiza); EI 306; Lrq (gaiza); AtSac 16; ContR 518 y 531; Iz ArOñ 

(gausa), To, R 298; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 45, 60, 131, 145. �1. Cosa (ref. tanto a 'objeto' como a 

'asunto', etc.). "Excellent. Hori, hori gauza, voilà qui est bon!" Lh. "Iritxi likezkiala zerbait gauzon, se pueden 

conseguir algunos beneficios (ventaja, utilidad) (G-bet) Bon ms." DRA. "Domeketan amanera juaten da 

bazkaltzera. Harek badaki gauzona ze dan" Elexp Berg. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En 

textos suletinos y roncaleses se documenta siempre la forma gaiza. Gauz se encuentra en autores guipuzcoanos -y 

algunos alto-navarros septentrionales-- desde mediados del s. XVIII: lo emplean, p.ej., Mendiburu, Ubillos 

(16) y Aguirre de Asteasu (II 47), aunque no Cardaberaz, Guerrico o Lardizabal; en la mayoría de ellos (incluso 

en Mendiburu) alterna con gauza. Hay además algunos pocos ejs. de gauz en vizcaínos, p.ej. Añibarro (LoraS 

159), Zavala (Fab RIEV 1909, 32), Arrese Beitia (AmaE 303), Enbeita (182), Kirikiño (Ab II 121) o Lauaxeta 

(BBa 130), en el baztanés Izeta (DirG 118) o en Iratzeder (24). La forma contracta gauzon aparece (sin tener en 

cuenta los ejs. de gauz on) en autores vizcaínos: Azcue (PB 212), Kirikiño (Ab II 121), Enbeita (93) y San 

Martin. En DFrec hay 1270 ejs. de gauza. 

� Aurki esango bear eztirean gauzaak. fJZ 98. Ieinkoari gomendezak eure gauza guzia. E 245. Munduko gauza 

noble eztiradenak eta menospreziatuak elejitu ukhan ditu Iainkoak, eta gauza eztiradenak, diradenak desegin 

ditzanzát. "Dont on ne fait compte ni estime, comme si ce n'était rien". Lç 1 Cor 1, 28. Ez dot egingo gauza 

gaxtorik. Lazarraga 1175r. Dakuskezun gauzagaiti ez begiok espilurean kendu. Ib. 1153v. Lanzea eskuan 

dauenak gauza gustiak bereak. RS 326. Ezin esan niazkakek Miravallesko gauzak (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. 

Arris edo zures edo berze gauzas egina. Ber Doc 134v. Exkusarik nihola ere ezta baliaturen, / Bañan gauza den 

bezala da examinaturen. EZ Man I 84. Eginen duzu untzi bat, barkha handi bat, erran den gauzako asko handi 

datekeien bezalakoa. Ax 122 (V 80). Ze gauza dira Angeruak? Cap 39. Eztela harentzat aski den gauzarik. SP 

Phil 525. Gauza inbisiblen desira. Tt Arima 4 (31 gaiza, único ej. de esta forma en este autor). Jinkoa maithatü 

behar düzie gaiza ororen gaineti. FPrS 12. Figurak dire ukitzen, / Gauzak eztire guttitzen / Bere estatu barnean. 

"Nulla rei fit scissura" (Lauda Sion). Gç 111. Aipatü zaizün gaizaren egiteko jiten zaizün nahiküntia. Bp I 105. 

Materia grabean edo gauza andian. OA 40. Beldurrez ikhusten diren gauzen amudioak behera zetzan lurreko 

alderat. Ch I 22, 4. Aren gauzetan pensatzeko. El 89. Menospreziadu daiguzala munduen gauzak. Urqz 68. Eginahal 

gauza guziak gure partetik egiñ detzagun. He Gudu 40. Ezta gaiza aphürra komentietan edo alkharreki 

bizitzeko jüntatzen direneki egoitia. Mst I 17, 1. Ta gauz oriek neke andizko gauzak dirala ageri den gauza da. 

Mb IArg I 304. Ala da gauza jakiña pekatari asko gutxien uste zutenean ill ta kondenatu dirala. Cb Eg III 319. 

Erran dezakegu gauza bera gure salbatzailleaz. Lg I 235. Gauza iderenen nausien ezagützeko. CatLan 96. 

Arrituteko gauzia da. Mg PAb 180. Gauza bat da, [...] pekatariaren eta etsaiaren gaiztakeria eta malizia; eta 

beste gauza bat pekatariaren beraren persona. Gco II 72. Gauzabát sollik dá beardéna. LE Ong 19v. Prisciliano 

zeritzan hereje baten jarraikiñak asi ziran Españan gauza itsusietarako Sakramentuaz baliatzen. AA I 458s. 

Gauzaren harrigarria! Dh 167. Legia austeko gurarija, bada gauza andijan, izango da pekatu andija. Bada 

gauza gitxijan, izango da pekatu txikija. fB Ic II 255. Zure elizari erran eta erakutsi dütüzün gaizak oro. UskLiB 

102. Gauza ikusia da bikaña ona bada guria ona izango dala. It Dial 81 (tbn. Dv e Ip; Ur gauza ziurra). Bijeen 

gogoko izatia ezin leitekian gauzia da. Ur MarIl 74. Jesusen galtzalle oiek lekuko edo testiguak billatu zituzten, 


mende. 

530


Jesusgatik etzan gauza andiren bat esan zezaten. Lard 446. Hazia ongi eraitea ez da gauza gutia. Dv Lab 65. Ez 

guziz emana animako gauzetara. Bv AsL 25. Bihotzez berhezirik lür huntako gaiza igarankorretarik. Ip Hil 185s. 

Loreak, belharrak, oihanak, xoriak, Jainkoaren eskuko gauza bizi horiek guziak. Arb Igand 53. Neure gauza 

guztiak / zeuretzako dira. Azc PB 295. 

� (s. XX). Ta emen asten da gauzearen arrigarritasuna. Ag Kr 85. Ezbazazka erkiten onki gaizak. Mdg 142. 

Bada ere ximia gaizen txerkatzeko / eta astronomia izar ideiteko. Xikito 5. Gauzer, elgarren ondoan ezar eta, 

eite edo berexkuntza edireiten. JE Bur 109. Etzuten gauz andirik bear ortarako. Urruz Zer 28. Gauza 

miresgarria da ikustea eskualdun fededun suhar horiek. Zub 78. Gauzak okerreko alderdiz ikusteari. Ldi IL 52. 

Gauzeari balio geiago emoteko. Eguzk GizAuz 54. Jaunak, nik ez dakit gauza handirik, bainan [...] huna ene 

proposamendua. Lf Murtuts 16. Gauzak oro egin baiño len egindako zugurtasun bat. Or Aitork 354. Larregi 

edanak ez gauzonik. SM Zirik 38. Platon, gauza den bezala erraiteko, ez zen ez idazle, ez erakasle. Lf in Zait 

Plat XV. Gauzetan ez-deus legea / ta urkoetan arimea. 'La nada de los seres'. Gand Elorri 102. Adimen sortzaille 

ori, gauzetatik urbillago edo urrutiago aurkitzen ote den jakitea. Vill Jaink 52. Gaizer süia dügü phizten. Casve 

SGrazi 138. [Etnologoaren] lanean, hitzak adierazten dituzten "gauzei" lotuak daude, eta "gauzak" zaizkio 

ardura, ez berez hitzak. MEIG VIII 101. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Ez inor[k] egin / ezer lukuru gauzarik. Lazarraga 1203r. Batezere 

Eliz-gauzetan. Lar, carta a Mb 279. Arma-gauzetara [...] zaletua zebillela. Aran SIgn 7. Eleiz-gauzetara emana. 

Etxeg in Ag AL 5. Errebista bat, misio-gauzetaz berri ematen zuna. Or SCruz 131. Sabinen oldozmenak Aberrigauzetan. 

Enb 146. Bein be eztau zoro-gauzarik egin. Kk Ab II 99. Suak ere noizik-bein uskurtz-gauzakin zer 

ikusirik badu. JMB ELG 85. Axolagabeak ziran erlijio-gauzetan. Ir YKBiz 392n (tbn. erlijio-gauzetan en NEtx 

LBB 16). Uskurtz-gauzetan. Eguzk GizAuz 78. Lortu al diteke edozein gogo-gauza bakartasunaz maiz 

elikatzeke? Txill Let 21s. Zeruetako iauregi-gauzetan iakintsu danak. Zait Plat 120. Guda-gauzak beste edozer 

baiño aldakorragoak dira-ta. Berron Kijote 94. Zimendu berria eman behar zaie herri-gauzei. MEIG I 111. 

� Eztago nire etxian beste gizon gauzarik ementxe gagozanak baño. Mg PAb 190. Ezin jan leite arrautza, ez 

esne gauzarik bere. Astar II 239 (v. tbn. esne-gauza en Añ EL 2 138 y CatLlo 50). Zernai janari-gauza. Echag 

260. Jan gauzarik barrenean senti badute. It Dial 31 (Ur jakiren bati, Dv yatekorik, Ip jatekorik). Oiek janaz 

batetik, eta aragi-gauza sendo eta ardo gabe bestetik bizi ziran gizonak. Lard 8. Errietan arkitutako abere, 

bizitza-gauza eta gañerako guziak artu zituzten. Ib. 105. Eskola-gauzak bukatu ondorean. Aran SIgn 5. Fruta 

edo goxo-gauzen bat. Arr May 9 (tbn. goxo-gauza en Or Tormes 47). Jan gauzarikan onenak. And AUzta 114. 

Txarri-gauzarik, / baldin ilten ez badau besterik, / etzan geratu gauza askorik. BEnb NereA 48. Arta-soro, 

alpapa eta gañerako labore-gauzak. Salav 26. Sasi-absolutuak [...], sasi-kezkak, sasi-bakeak eta nik ahal dakit 

beste zenbait sasi-gauza. MIH 337. 

� Gaur erakutsi dabez neska zar aren irugarren deiak, "doña" ta guzti: nun egon leikean gauzea! "¡Mire usted 

que es cosa!" (V-m). A s.v. erakutsi. 

� "(Interj.), vaya cosa; a qué cosas le das importancia... --Gaur Elgetara igo juat bizikletan. --Gauzia! hire 

edadian atzeraka be igoten najuan" Elexp Berg. 

�2. (H). Causa. � Neure hitz gaixtoak ditudala gauza lagun giristiñoa desohoratu dut. EZ Eliç 156. 

�3. (Adj.). Capaz, útil. Cf. GAUZA IZAN. � Non ediren liteke hitz bat misteriotsuagoa eta gure mintzatzeko 

maneran Jainkotasunaren aditzerat emaiteko gauzagoa? ES 87. 

- EDOZEIN GAUZARAKO. "Dócil, irakasgaia [...] edozein gauzarako" Añ. 

- GAUXA, GAUX. (Forma con palat. expresiva). � Zu zera beti, txantxangorriya, / zu zera txantxan-iztuna / 

alakoxe gaux maitagarri bat / erakusten diguzuna! EA OlBe 13. 

- GAUZA-ALDA. Cambio en las cosas. � Aldia, gauza-aldak egiten baitu, lur ikus-eziña gai dula. "Rerum 

mutationibus". Or Aitork 346. 

- GAUZA-AZALDARI. v. azaldari. 

- GAUZA BAT. Una (misma) cosa, lo mismo. � Kredoa eta Artikuluak gauza bat dira? Cap 26. Aitzitik 

badirudi handik Latinak tuela hanbat izen diferent gauza batentzat. ES 128. Aspertu ziran ikasleak, beti gauza 

bat adituaz. AA II 106. Gelditza emen egitia ta atzeratzia gauza bat da. Bv AsL 193. Orrenbeste jendek gauza 

bat esaten dutenian. Moc Damu 30. Biak ibilli ziran [...] beti gauza bati eragiñaz. Ag G 41. Beti gauz bat! Oker 

zaude, Pantxika, oker zaude. Alz Ram 30. Juizio batean bi yakillek, testiguk, gauza bat aitortzen badute, aien 

aitorrera egiazkoa da. Ir YKBiz 321n. Beti gauza bati begira egotetik datorren gaitza da. Vill Jaink 35. 

- GAUZA EGIN. Criatura; cosa de este mundo. � Zegaiti gauza eginik ezta / munduan sekretokorik. Lazarraga 

1195r. Ikhusazue epheltasunak [...], nagitasunak, gauz-eginen lothguneak ta bihotz-eskasak zer gal-arazten 

diotenhanbat arimari. "L'affection des choses créées". Birjin 110. Iduki beraz bethiere bihotza gauza eginetarik 

laxatua. Dh 75. Hola behar ginduke bethi gauza eginetarik hekien egileraino igan. Arb Igand 148. 

- GAUZA ESTALI (Añ). Secreto, misterio; adivinanza. "Misterio, (c.) ezkutapena, (V) gauza estaldua, (G) 

gauza estalia" Añ. � Gauza estalién rebelazionea. Lç Decl a) 5v. Arrazoiñatzea gauza illhunez eta estaliez. Ch I 

3, 1 (SP gauza estalirik eta gorderik, Mst gaiza estaliez eta ezagütü eztirenez). Gauz estalia edo misterioa. Ub 

102. Nioren gauza estalia agertu. Añ CatAN 39 (v. tbn. Ur PoBasc 494, FLV 1988, 283 (Larrainzar, 1905) gauza 

estaliak, Azc PB 29 gauzarik isil da estarienak). Oitura zan gauza illun eta estaliak nork asmatzen zituen 


mende. 

531


aritzea. Lard 141. 

- GAUZA GAUZA LEGEZ. "Gauzie gauzie lez, abundancia" Ort Oroig voc. 

- GAUZAGO. v. GAUZA IZAN. 

- GAUZA GUTXI. "(Adv. de cantidad) poco. Begiratzen badittugu mendixak, ikusiko dogu milla urtian gauza 

gitxi aldendutzen dirala" Etxba Eib. No incluimos aquí los ejs. como gauza gutxia ('cosa pequeña, sin 

importancia'), gauza gutxi izan ('tener poco'), etc. 

- GAUZA IZAN (V-m-gip, G, AN, B, L, BN-baig; Lar, Añ, Dv, H), GAIZA IZAN (S, R). Ref.: A; A EY III 346; 

Etxba Eib; Ond Bac; Elexp Berg; Gte Erd 39. a) Ser capaz (de); ser útil (para). "(No es de) provecho, ezta 

gauza" Lar y Añ. "(No es) hábil" Lar. "Gauza-eztana, inútil, en Vergara" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. � Tr. 

Documentado al Sur. Se emplea con mucha mayor frecuencia (sobre todo antes de fines del. s. XIX) en 

oraciones negativas, condicionales o interrogativas. � Izarrak ez dira gauza; eguzkia argi gutxi duena. Lar 

SAgust 3. Yá ke ta ezkáren gauza egiteko gauza andiak. LE Prog 102. Au da jartia konfesino gauza ez dan bat 

egiteko bidian. Mg CO 21. Lagunduten ez badeutsa pekatubaren egijazko damubak [penitenzija] ez dala gauza 

ezetako. Ib. 3. Ala oi dabiltza ezertarako gauza ez dirala. VMg 51. Eztala gauza aozko karidadea bakarrik diño 

San Juanek. Añ LoraS 176. Gauza ezténa sufritzekó. LE Ong 17v. Non gai edo gauza ez geran oen diñako 

eskerrak emateko. AA I 505. Au ezta konfesinoe egijazkua, ezta gauza. Astar I 208. Gauza eztalako / beti au 

[arkuaren kordela] tiran badago. Zav Fab RIEV 1909, 36. Esango dabee ezetarako gauza ez nazala. Ur MarIl 

57. Alegiña egin biet / gauza naizen arte. Ud 89. Asko ez dira gauza kaioletarako. AB AmaE 224. Etsaiak beñ 

batean / ta aien alegiña / garaitzeko atakean / gu gauza bagiña. Arr May 144. Itxasorako gauza etzala gelditu 

zan. Ag Kr 87. Ezegoan eguraldi aregaz itxasora urteteko gauza zanik. Echta Jos 253. Eta oben astunean 

dagozanen egite onak, ez ete-dira ezetarako gauza? KIkV 85 (tbn. gauza izan en KIkG 68). Inpernuko indar 

guziak ez dira gauza izango arren gañean jartzeko. Inza Azalp 100. Baño gaxua fruta jateko / oraindikan ez da 

gauza. Tx B II 136. Gauza dan gairik baneuka. Ldi IL 33. Igesi-gauz ez dala, etzanda an gelditu. Or Eus 29. 

Gauz ez dan azala. "Parte leñosa inútil". Ib. 101. Inguruetan ordura arteo / ez zitzaion iñor gauza. "No había 

nadie que se atreviese con él". Ib. 420. Egundaño ezer gauza danik egin al det? ABar Goi 45. Edonoren "zorionegarri 

sakona" asetzeko gauza bide-gera. Txill Let 100s. Ez aiz geiago gauza... Ire egitekoa bete dek. NEtx Antz 

109. Emen naukak, gauza ba aiz! Erkiag BatB 30. Entzumenaren organuak bearko du gauza izan aizearen 

dardarazioak arrapatzeko. Vill Jaink 66. Geienetan ezta gauza izaten izkera. Gazt MusIx 165. Lagunduko diote / 

gauza ez danian. Uzt Sas 193. Ezertarako gauza ez den morroi hau. IBe Mt 25, 30 (v. otras versiones s.v. 

gauzaez). Gauza dela euskara, alegia, horrelako gaiak adierazteko. MIH 205. 

v. tbn. Lard 45. Apaol 58. AzpPr 73. Goñi 70. Kk Ab I 24. Zink Crit 48. ArgiDL 81. Muj PAm 59. Altuna 78. Alz 

Burr 35. Lab EEguna 99. Lek EunD 19. JAIraz Bizia 18. Etxde JJ 233. SM Zirik 118. Osk Kurl 207. MAtx Gazt 

66. Etxba Ibilt 476. Alzola Atalak 68. Berron Kijote 191. 

� (Con suf. de futuro). Cf. supra ejs. de gauza izango. � Zergatik illuntzera dua eta berori ez da gauzako gabaz 

bide txior abetan ibiltzeko. Apaol 43. 

� Ez dozak gauza, ez dozak elduak [matsak]. Zav Fab RIEV 1907, 533. 

b) (BN-baig ap. Lh; Lar, Añ, Dv). Ser conveniente. "(No es) cosa, ezta gauza" Lar. "(Nada) vale, no vale [...] 

ezta gauza" Añ. "Ez da zuretzat gauza, cela n'est pas bon, avantageux, convenable pour vous" Dv. "Utile. Gauza 

litake horren egitea, il serait utile de faire cela" Lh. 

c) (Con aux. trans.). "Gauza-dabena, (adj.) útil, servible [...]. Gauza-dabena da erreusetara bota dozun piezia" 

Etxba Eib. "Gauza-ez-dabena, (adj.) inútil, inservible. Gauza-ez-daben gizon baten billa zan arriskura bialtzeko" 

Ib. 

- GAUZAK DAKARRENA. "Gauzäak dakarrena da zuk esan dozun ori, es cosa natural (litm.: lo que trae la 

cosa) eso que usted ha dicho (V-ger)" A EY III 316. � Oi dana edo gauzeak dakarrena izaten da euren 

[liburuen] egilleagaitik zerbait esatea. A in Azc PB 3. Ori gauzeak berez dakarrena da-ta, aurrerantzean be 

olantxe izango da. Eguzk GizAuz 77. Gauzak dakarrena, beraz, oi ez bezalakotzat artu zuen. Zait Plat 102. 

Baiñan beste oiñarri bat eman dion ezkero, ortan gauzak dakarrena da. Or in Gazt MuIx 52. � (g. dakarrenez). 

Como es natural. � Gauzak dakarrenez, soinkarietako batzu izketan eta beste batzu ixilik doaz. Zait Plat 49 (v. 

tbn. 146). 

- GAUZA-ON-ZALE. "Gauzon zalia, gourmet, que le gustan las cosas buenas. Danian, baña guztiz gañetik 

maixan, zan gauzon zalia" Etxba Eib. � Etxeko jauna gauza on zalia, / beti euki dau ortan famia. Benb NereA 

48. 

- GAUZATAKO. Inoportuno. "Gauzatako kontestaziñua etara dozu umien aurrian" Elexp Berg. 

- GAUZAZKO, GAUZEZKO. a) (Precedido de gen.). Hecho de la materia (de). � Bada andrea [...] gizonaren 

kostill ta saiets-ezur batez egiña da [....]; ta gizonaren gauzezko gauza gizonak nai duenerako da. Mb IArg I 

182. b) "Válido" DRA, que no cita fuente. 

- INOREN GAUZA ZALE. Amigo de lo ajeno, codicioso de los bienes ajenos. � Eta iñoren gauza zalea izanik, 

aren eskuetaratzen zanetik zerbait isillik beti gordetzen zuen. Lard 428. 

� Etim. De lat. causa. 


mende. 

532


gauzadun (V-gip ap. Etxba Eib; Lh). � "Poseedor de bienes, hombre de sustancia. Gauzaduna da artu daben 

gizona" Etxba Eib. v. edukidun, izandun. � Bainan ez izanik ere gauzadun lurreko onthasunen aldetik. Etcheb 

Zeruari 164 (ap. DRA). 

gauzaez (V; Añ), gauzez (V; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; A Morf 126. �1. Inútil (ref. a cosas o a personas); 

despreciable, ínfimo, sin importancia. � Tr. Documentado sólo al Sur, con mayor frecuencia entre los autores 

vizcaínos. En DFrec hay 2 ejs. � Zein gauza ezak diran gure argiak ezagutzeko gerez gañeko gauzaak. Mg CC 

197. Serbitzari gauza ezak gara. Mg CO 293. Enada gauza ez, beldurti, ikarakor ta biotz gabea. VMg 25. Orren 

erostak / azal utsak: / ta beragaitik / gauza ezak. Zav Fab RIEV 1909, 32. Baakus enasala ezpada lurreko 

artzantar, billau gauza-ez bat. Añ EL 2 126s (EL 1 120 prestuez). Biotz billox gauza-ez onetan. Ib. 172. Morroi 

gauza eza bota ezazute kanpoko illunetara. Ur (G) Mt 25, 30 (Arriand gauzez; Lç, He e IBk alfer, TB, Echn, 

Hual y Samper inutil, IBe ezertarako gauza ez den). Serbitzari gauzezak gera. Brunet Lc 17, 10. Egingo dituz 

bertso / gauza ezak guztiak. Azc PB 295s. Abererik gauzezena. GMant LEItz 62. Ikaskide zaarra zenbatetaraño 

dan txarra ta gauza-eza. Ldi IL 54. Ta gauzaez oeri, zer egin bear zaie? Ib. 84. Bixitzan / zoruntsu gadixan / 

biar dogunaren gauzeza! / Kanteak, / ardau-edontzijak / eta mattasun baten poza. Laux AB 24. Gizarteko 

kaxkarkeria autatu baituzu aundikeria zapatzeko; zirtzil eta gauzeza, zerbait dana ezezta dezazun. "Infirma 

mundi" (1 Cor 1, 27). Or Aitork 191 (Lç gauza eztiradenak). Artzain gauzezaren negargarria. Ker Zach 11, 17. 

�2. "Incapacidad" Añ. � Santu izateko gogoa bai, baño bere gauza-ezaren kezka agertzen du. SMitx Aranz 

163. Maiorazgoaren ezkontzarako gauza-eza ta Mikolasen okerra jendearen aotan ipiñi. NEtx LBB 36. Bere 

gauza-eza nabarmendu zanetik. Ib. 54. 

gauzaezdako (V-gip). "Gauzaezdakua, inútil (sinónimo de erreusa). Gauzaezdako piezekin zer galdurik ez 

dagok eta mutikuari obe juau eurekin juan ofiziua erakusten" SM EiTec1. 

gauzaeztandu (V, G ap. A). � "Inutilizar" A. 

gauzain, gauzai. � Sereno. v. GAU-JAGOLE. � Juan zan gau-zaya ta esan ziyon: E! Altxa, altxa! EgutTo 29- 

6-1918 (ap. DRA). Gau-zaiari otsegitera nijoan, ardura gabe. Lab SuEm 191. En DFrec hay 6 ejs. de gauzain. 

gauzaki, gauzki. �1. Cosa, objeto material. � Beren bizpideko gauzkiak ongi dazauzkiten lugin tolesgeak. 

"Objetos". Zink Crit 1s. Adigatzen gaituzten gauzkiak begiratu ta eskuketatuaz. Ib. 7. Uraren gañian dagoan 

gauzaki bati eltzia obea da. Anab EEs 1920, 173. Nahi badu gauzaki bat higitu. Mde Pr 335. Gauzak -nolazpaiteko 

"gauzak" eta "gauzakiak"-- eta direlako gauzen irudi-gogoetak dira adierazle horiek gogorazten 

dizkigutenak. MEIG VII 28. 

�2. Morfema de objeto en el verbo. v. adizki. � Bigarren erreskadako egileak urruneko irabiamenetan, adizkia 

gauzakia izanez gero oitu doaz: onetara: neukan [...]. Arriand EAditza 766. 

gauzaldeko. � (Adnom.). Objetivo. Cf. norberaldeko. � Ona emen gauzaldeko egia. Zink Crit 5n. 

gauzale. � Trasnochador. � Sorgin gauzaleen begiak iduri. TAg Uzt 68. Beste ibildari gauzaleak. Mde Pr 163. 

Gau-zale eta parrandariai. BEnb NereA 163. 

gauzaño. � Dim. de gauza. � Hilak phiztuko ere ditu holako gauzañoak! Barb Sup 65. Gauzaño oriek badute 

beuren atsegiña. Or Aitork 45. 

gauzatasun. � Carácter de cosa. � Baretasuna dario etxetxoari bere gauzatasunean. Txill Let 23. 

gauzatoki, gauz-toki. � Armario. � Gauz-toki (armario) bat kendutako lekuan azaldu da pareta (Iñarra, 1892). 

JFlor. 

gauzatu (V-gip ap. Iz ArOñ). �1. Hacerse apto, capaz. "Gauzátuko dan, si (un enfermo) se hará capaz (para un 

trabajo)" Iz ArOñ. � Erantzun au emateko ausardi ta kopetik ez badezu, oraindik etzera gauzatu dantza 

loturako. MAtx Gazt 69. Baña gero azi ziñan. Gauzatu ziñan ama gabe ta zerekixa bizitzeko. Ib. 18 (v. tbn. 66). 

�2. Realizar(se). � Gogoa da, gura, uste eta asmoak mamitzen eta gauzatzen dituena. MEIG VI 78. Jaupa-k 

gehienez ere, jaupari-ren bitartez harrigarrizko jaupaleme bat gauzatu zuela euskal poesian. MEIG VII 38. En 


gauzatxo (Lar), gauzatxu, gauztxo. � Dim. de gauza. � Itanduko neuskezuz beste gauzatxu batzuk. Mg PAb 69. 


mende.


Egiaz alargunak izateko dagozten gauzatxo batzuek esatera noa. AA III 397. Gauzatxo bat esan nai neuskizu 

zeuri bakarrik. Ag AL 92. Nik eztitut gauzatxo auek Ana Josepa makurtzeagatik ipintzen. Ag G 99. Nik ere 

asmatuko nituke gauztxo batzuk. Or SCruz 17. Urdalla beti ba-daukot gorgor / gauzatxu ona gurarik? Enb 194. 

Oitura-arloan ondo ez legokezan gauzatxuren batzuk. Bilbao IpuiB 277. Amak bere gauzatxoak eraman nai. 

Ugalde Iltz 14. Antxe izten zituan bere gauzatxuak, atxaren irrikitu batean. Erkiag BatB 19. Kezka aundigoa 

sortzen dizun gauzatxo bat gertatzen zaizu barruan. MAtx Gazt 38. Gauzatxo ura, San Antonioren zillarrezko 

iruditxoa zan. NEtx LBB 141. Gauzatxo bat ahaztu zaigu. MIH 87. En DFrec hay 8 ejs. de gauzatxo. v. tbn. Izt 

C 188. Arr GB 59. Kk Ab I 7. Otx 6. Ldi IL 105. Berron Kijote 184. 

gauzatze. � Realización. Cf. gauzatu (2). � Gauzatze guziak ondatzen dute ametsa; zeren ametsa Jainkoak 

edertzen duen [...], eta gauzatzea sorkariak. Txill Let 118. Ametsen gauzatzea. Ib. 28. 

gauzaxe. � Dim. de gauza. � Gauzaxe batek oi ta nauko / andiro anojadurik. Lazarraga 1175v. 

gauzaxka. � Dim. de gauza. � Eta gainerateko gauzaxka zerbeit emanen darozkuk horien zureganatzeko hartu 

dugun nekhearen alderat. Prop 1897, 255. 

gauzeria. � Conjunto de objetos. � Hamar mahain, hamar kandeler handi, ehun kopa eta bertze holako 

gauzeriak. Etcheberry 122. 

gauzez. v. gauzaez. 

gauzezkeria. "Futilité, frivolité, chose de rien" H. 

gauzezkiro (Lar � H). � "Inútilmente" Lar. 

gauzezta (Lar, H). � "Inutilidad" Lar. 

gauzeztankeria. � Falsedad, mentira. � Bere laguntasun gozo barik bizi bearko ebala aurrerantzean, eta ez 

dakit zenbat gauzeztankeri. Bilbao IpuiB 85. 

gauzeztatu (Lar, Añ, H). � Inutilizar. 

gauzeztu. "Inhabilitar" Añ. 

gauzki. v. gauzaki. 

gauzon. v. gauza. 

gaxaesun. v. gaixotasun. 

gaxe. v. gaje. 

gaxidura. v. gazidura. 

gaxi-gaxa, gaxi-gex, gaxi-goxo. v. GAZI-GEZA, GAZI-GOZO. 

gaxki. v. gaizki. 

gaxo. v. gaixo. 

gaxokatu (R-uzt ap. A). � "Acariciar" A. (Relacionado quizá con gaixokatu (q.v.)). � Ipar isilla gaxokatzen ari 

da, bizkor, bere zorroztasun aratzaz. Amez Plat 86 (ap. DRA). 

gaxoto. � Mal. Cf. gaixo (3). v. gaiztoto. � Gaxoto irabazia, iratxoen da irazia. "Lo mal ganado". RS 

301. 


mende. 

534


gaxtigatu. v. gaztigatu. 

gaxto. v. gaizto. 

gaxtune. � Cf. gaitzune. � Bere hun-gaitzeki arren beterraba egos-eraztia. Heak-erazteko egur ere behar da. 

Egürra arrau bada, bürüzagi dirate, heltü bada, gaxtuniak. Eskual 3-1-1908, 4 (ap. DRA, que traduce "punto 

malo, parte enferma o averiada"). 

gaxur. v. gazur. 

gaz. v. 1 gas. 

gaza (BN-arb). � Gasolina. "Botoila bat gaza eman dakot (BN-arb)" Gte Erd 130. 

gaza. v. gasa; geza. 

(gazabi). "Hayuco en Alaba (Baraibar)" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57. v. pagazi. 

gazagozo. v. gezagozo. 

gazaita (B, BN-ciz-mix; H). Ref.: A; Satr VocP; Izeta BHizt (gazaite). � Padrino. "Se usa más aitatxi" Satr 

VocP. v. ugazaita. � Oraiko gazaita ere / ez du aisa xerkatu. Bordel 96. Ortziralean gazaita gazamek ekharri 

dute Elizarat, eta han, haurraren osebak, Donibaneko jaun bikariak, bathaiatu du. Herr 21-3-1957, 3. 

Anderdena Maria, ama, / Jondonahani (S. Juan) gazaita (BN-baig). Satr CEEN 1969, 182. 

gazalaba (BN-ciz ap. A). � Ahijada. � Sagar-erneta batzu hautak, gazalaba edo alabatxiari eremaiten 

diozkatanak. Barb Sup 22. Bazko-ogia, bertze izenez morrodoa, gazeme ta gazalabai emaiten zakote (BN-ciz). A 

EY I 251. 

gazama (BN-ciz-mix ap. A; H). � Madrina. v. ej. de Herria s.v. gazaita. 

� gazamentu. v. gozamendu. 

gazamin. v. gezamin. 

gazari. v. 1 gasa. 

gazbako. v. gatzgabeko. 

gazbella. "Gazbeila (R) [...], cosa de poca sal" A. 

gazberritu. v. gatzberritu. 

(gazdabe). "Torta de harina (Urzainqui)" VocNav. 

gazela. � Gacela. � Elefant, basa-behi, zaldi lepha-lüze, gazela, antilopa eta holako zer-nahi jerraikirik eta 

ehorik. GH 1952, 198. Gazela-sail aundi baten lorratzak. Anab Aprika 82. 

gazeme, gatseme (BN ap. A). � "Ahijado. Var. de ugatseme" A. v. ej. de BN-ciz s.v. gazalaba. 

gazeta (Lar), kazeta (T-L), gaseta, kaseta. �1. Publicación periódica. "Gazeta" Lar. "Journal" T-L. Cf. Lrq s.v. 

kaseta: "Le mot est tombé en désuétude vers 1914, où la guerre a multiplié, dans la contrée, les lecteurs de 

journaux, que l'on a appelés jurnal". � Tr. Aunque se documenta antes al Sur (en los primeros años del s. XIX), 

es más frecuente al Norte. Las formas con k- inicial se encuentran en autores septentrionales desde finales del s. 

XIX, y se hacen las más frecuentes en el XX. En DFrec hay 37 ejs., 28 septentrionales, de kaseta, y 25 (14 sept.) 

de kazeta. � Gazeta erakurtea pozik. Mg CC 190 (v. tbn. CO 285). Apirilleko illean argitara eman zan beste 

papel edo gazeta batean. ErleG 53. Utretxko gazeta maiatzeko illaren amaseigarren egunean. Izt C 465. Egun 


mende. 

535


guziez agertzen diren gazeta tzarren medioz. Prop 1876-77, 17. Kontau beiez gazetak ipuiñak ugari. AB AmaE 

231. Txanponeko liburu eta gazetetan. AJauregi EE 1885b, 176. Gazeta edo berriketari phurtzil frantsesezko 

batzuetarik. Elsb Fram VII. Soseko gazeta tzar bat. Lap 28 (V 16). Ez da beraz gazeta hori ustegabean 

arranguratzen. Arb Igand 33. Journal Officiel gobernamenduko gazeta. HU Zez 190. Gobernamentiaren gasetak 

ezagüt erazi dütü üzta gehienen berriak. ArmUs 1906, 85. Eskuara liburuak eta kasetak. Jnn RIEV 1908, 357. 

Lurdesko gazeta liberala. Goñi 37. Kazetaren irakurtzen. JE Bur 120. Liburuetan eta kazetetan irakurtzen 

erakutsi. Barb Sup 9. Liburu-kasetetan borthizki mokoka. Ox 156. Kaseta üskaldünak hetsi zeikün borta. Const 

13. Iñoiz letzen det gazeta. Tx B II 83. Frantziako kasetetan agerrarazteko. Zub 78. Eskuetan zituzten kaseta 

itsusiak. JEtchep 107. Pleini hut kazetak badauzkak katiximatzat. Larz Senper 24. Ene pertsuak zakarzkien 

kazeta. Xa Odol 88. Herria gazetara igorri. Mattin 48. Literatur gazeta. (Tít. de una publicación de San 

Sebastián, c. 1985). Kaseta hontan. E. Larre Herr 16-1-1992, 1. 

v. tbn. Sor Gabon 35. CatJauf 83. Mdg 139. Urruz Zer 76. Mde Pr 57. Kazeta: EEs 1913, 365. Zub 61. Etcham 

128. Kaseta: HU Aurp 60. Lh EEs 1914, 243. Etcham 198. 

�2. Relación de noticias. � Bukatzen du gazeta bustan onekin: ta au utsa da nere kolkoan gelditzen danaren 

aldean. AA III 559. Mundu guziyak jakiñ dezala / zabalduko det gazeta. Tx B I 244. 

�3. Artículo de prensa. � Eta ene plentetzaz, hek kasetak egin. 'Des articles dans les journaux'. Etch 186. 

- GAZETA-KRIDARI. "Rumorum auceps" Urt III 94. 

- KAZETA-MAGASIN. Tienda de periódicos y revistas. � Kazeta-magasin bat erosi tabako-bulego batekin. 

Herr 8-9-1966, 1. 

- KAZETA-MOLDATZAILE. Periodista. � Kazeta moldatzaile gehienek ez die ene bizarreko ile bat balio. 

Barb Sup 15. 

- KAZETA-SALTZAILE. Vendedor de prensa. � Kaseta saltzalea pasatu zen. JEtchep 106. 

- GAZETA-ZALE. Aficionado a leer la prensa. "Gazetista" Lar. 

gazeta-egile, gazetagile (Lar), kazeta-egile. � Periodista. "Gazetero" Lar. � Haien pharteko gazeta egile 

batzuek. Elsb Fram 100. Ni gazeta egilea naiz. HU Zez 51. Hauk oro kazeten eta kazeta-egileen egitekoak direla. 

Ib. 81. Kazeta-egile ofizioko makur gaixtoena. HU in Lf ELit 229. Azti, kazeta-egile, modista, horra zer ofizio 

zurruburruak dituzten. JE Ber 71. 

gazetaño, kazetaño. � Dim. de gazeta. � Etziren lurrerat erori kazetañoaren hitzak. HU Aurp 198. 

gazetari, kazetari (T-L), kazetalari, kasetalari. � Periodista. "Journaliste" T-L. � Kazetari eta erlisionearen 

etsai makurrenek berek laudatu dute. HU Aurp 112. Hiriart-Urruty kazetalariarekin elaire zen. Lf ELit 267. 

Kazetariekin [...] kontu. MEIG IX 85. Kazetalari gisa. Ib. 40. Egiaren gudaria da kasetalaria. J. Haritschelhar 

Herr 10-12-1992, 8. En DFrec hay 51 ejs., 49 meridionales, de kazetari, 4 de kazetalari, 3 (sept.) de kasetalari y 

uno, septentrional, de gazetalari. 

gazetaritza, kazetaritza. � Periodismo. � Harrigarria da, kazetaritzan adibidez, gero eta nabariago den 

batasuna. In MEIG VI 42. En DFrec hay 4 ejs. de kazetaritza y uno de kasetaritza. 

gazetero. "Rumorum aucupes, berrizáleak, gazetéroak" Urt III 94. 

gazetista, kasetiste. � Periodista. � Horra zer dioien direlako kasetiste bürü mehiek. Eskual 25-4-1913, 3. 

gazgabe. v. gatzgabe. 

gazgesal. "(B), salmuera" A. 

gazgeza. v. GAZI-GEZA. 

gazgile. "Salinero, el que fabrica o hace sal" Lar. 

gazgin. � Fabricante de sal. � Ondiño be eztakit Euskalerriyan baietedagoan gazgiñ-olarik. EEs 1919, 19. 

gazgintza. � Elaboración de la sal. � Txinan barriz, ikusi ezeze ikasi be egiñ dotaz gazgiñtzako arazu guztiyak. 

EEs 1919, 19. 


mende. 

536


gazi (gral.; SP, Urt I 285, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H), gatzi (V-gip). Ref.: A; Bon-Ond 154; Lrq /gasi/; Etxba Eib 

(gazixa); Iz ArOñ (gasi), Als (salda), R 307, To, UrrAnz, Ulz; Elexp Berg (gazi, gatzi). �1. Salado. � Hala ezin 

ekhar dezake ithurri batek ere ur gazi eta geza. Lç Iac 3, 12 (He, TB gazi). Bilhatzeintuzte bianda gaziak 

egarriaren pizteko. Ax 553 (V 354). Itxaso gazira (1658). ConTAV 5.1.5, 91. Aurki dezakeiela debozione ezti 

batetako ithurbururik mende hunetako uhin gazien eta saminen erdian. SP Phil e) 1r. Hur gaziz. Mong 593. 

Guztiz gazia da mostaz-bihia. Mb IArg I 209. Bere izairiaz ezta gazi [itxasoa]. Egiat 266. Lapiko gaziko salda 

urdai ta zezin galantakaz egina. Mg PAb 112. Baita gázi amárgo [itsasoa]. LE Urt ms. 4v. Aseko dira txardiña 

gaziz. AA I 571. Ura [...] gazia ateratzen da iturritik. It Dial 121 (Ur, Dv e Ip gazi). Ithurri gaziak ez dezake ur 

eztirik eman. Dv Iac 3, 12 (Ol, IBk e IBe iturri gaziak). Beskoitzeko ur gazietarat. Ox 193. Itsasaldeko zelai gazi 

aien yantzigarri. Or Mi 118. Ttantta bat, gazi. Ldi UO 46. Ur kresala, ur gazia. Erkiag Arran 79. Lur gazia 

ezagutzeko. "Salsa". Ibiñ Virgil 87. Zuri, zure begiek edari / eman zizuten ugari, baiña gazi. "Salobre". Berron 

Kijote 26. Gazia dago [zopa]. MEIG IX 108. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 36. Izt C 179. Hb Esk 232. Sor AuOst 79. AB AmaE 328. Azc PB 256. Ag Kr 14. Ill 

Testim 4. Anab EEs 1919, 85. Tx B I 202. JE Ber 79. Eguzk GizAuz 37. SMitx Aranz 221. Mde Po 21. SM Zirik 

84. Zait Plat 51. Arti MaldanB 233. NEtx LBB 353. 

� (Con reduplicación intensiva). � Itxaso zabala gazi-gazi. NEtx LBB 333. 

� (Precedido de gen.). (Lo) salado (de). � Gezalaren gazia gehiago ez nabaituz. Mde HaurB 65. 

� Gracioso; malicioso. � Gazi zen izpirituz, biziz hertsiena [errotora]. Hb Esk 123. Bertako arazo gazi guziak. 

Ldi IL 70. v. tbn. Markiegi Ib. 7. � Picante. � Tramanak eta Brixek oituten daben izketea bapere gozatu barik 

ipiñi ezkero, irudi obeak egingo nituke bear bada, baña gaziegiak. Ag Kr 10. Amodiozko irakurgaiak hartu 

zituzten, asko gaziak eta itsusiak. JEtchep 106s. 

�2. (G-to-nav, AN; Lar, Añ, H). Ref.: A (gazi, sagar). Agrio; ácido. "Piquant à la langue, aigre, acide. Sagar 

gazia, pomme aigre" H. "Gazi (AN), manzana bravía muy amarga" A s.v. sagar.� Oen lekuan eman zituan 

basa-matsak, edo gaziak. AA III 434. Auntzaren ausapaia izan arren gazia. (Interpr?). Izt C 190. Badu zamorasagarra 

[...] txalaka (au gaziya da). Sor Bar 30. Basaka baño gazigoa. Or JBDei 1919, 365. � (H, A Apend). 

(Fig.). Amargo, penoso; agrio, áspero, duro. "Piquant, mortifiant, sévère. Erantzute gaziak egin diotza" H. 

"Desabrido, penoso" A Apend. AxN explica gaitzi (52 y 248) por gazi. � Ona [...] nun relatadu dan zuen bizia, / 

zeina dan zuenzat guztiz gazia. Lazarraga (B) 1185vb. Zugan ereingo dan / ene azia / ez bildurtu, eze / ezta 

gazia. Ib. (B) 1173vb. Berba orren berba gazia. TAV 3.1.8 (cf. el comentario de Garibay "salado se ha de 

entender aquí por salado desabridamente"). Tentaldi guziak badute beren mingai gordin gazia. Mb IArg I 230. 

Neretzako dirade / sobra gaziyak [notiziyak]. AzpPr 53. Anima gaixoa oerakoan baño larri ta gaziago zuala 

jaiki oi zan. Ag G 328. Zure golpiak izandu dira / garratzak edo gaziyak. Tx B I 168. Negar gazija neugan itxi. 

Laux BBa 56 (tbn. negar gaziak en Mde Pr 143, Erkiag Arran 183). Karraxi gaziak. Ldi UO 38. v. tbn. Eguzk 

GizAuz 77. Gazia Zuk artu zenun, neretzat utzi geza. "Lo amargo". Or Poem 539. Ipinten dabe nire arima, / 

batera, gazi ta gozo. Gand Elorri 200 (cf. infra GAZI-GOZO). Etsipen gordin bat mingotsa / erraiotan gazi. 

Azurm HitzB 42. Zure urtiak izan dirade / mikatzak edo gaziak. Uzt Sas 138. � (Con reduplicación intensiva). � 

Emanen dazkot arrazoin batzu / nik orai gazi-gaziak. Xa EzinB 89. 

�3. Congelado. "Manteca helada, ganz ziatua, urtua, koipe gazia" Aq 1407. Cf. gazitu 'cuajar'. 

�4. "Salé, qui coûte trop cher. Horrenbertzetan erostea, gazi da" H. � Tratuan milla duro / jetxi-erazia, / 

oraindik ere dala / beretzat gazia. Uzt Sas 237. 

- AHO-GAZI. "Acidez de boca. Ao-gazia ematen dit jateko orrek" Gketx Loiola. 

- EZ GAZI EZ GEZA (G-to ap. A). Ambiguo, que no se define claramente. "Se dice del silencioso" A. � Yende 

berria ere nai genduke, egi-egia. Batez ere, oraingo gaxte ez gazi ez gezaen artean. Ldi IL 152. 

- GAXI (H). a) (Forma con palat. expresiva). Cf. gaxi-goxo en GAZI-GOZO; cf. tbn. gaxidura, gaxikoi, gaxikor, 

gaxitasun, gaxitu s.v. gazidura, etc. b) "Oseille, gaxi, mingatx, mineta" T-L. 

- GAXI-GAXI. "Gaxi-gaxik, las acederas" Iz To. v. GAZI-GARRATZ. 

- GAZIA KENDU. "Gasíxa kendu, desalar" Iz ArOñ. 

- GAZI-ANTZ (Dv). a) Sabor algo salado. "Goût salé" Dv. � Ongi xukatu ez dan gaztak gazi antza izan oi du. It 

Dial 87 (Dv gazikara, Ip gazixe). b) (A). Sabor algo agrio. � Berezi bear da bikaña eta ifiñi erretillu batean 

gazi antz piska bat artu dezan arteraño. It Dial 84 (Ur garratz gozo, Dv garratz iduri gozo, Ip mingatz gozo). c) 

(V, G ap. A; gazi-antx G-to ap. A). Algo salado. � Ondo sikatu ez dan gaztaia gazi antz egoten da. Ur Dial 87. 

� Polita? Sagardo gazi antzeko illun loitsua? Sor Bar 94. 

- GAZI-BELAR (G-to ap. A; gaxi-belar Darric ap. DRA; gazbedar V-ger ap. A Apend). "Una hierba" A. 

"Acedera (Darric)" DRA. � Gazibelarraren gazimiña. TAg Uzt 45. Gisua eskas duten lurretan laket dira othea, 

iratzea, axeri buztana, ilharraskia, gaxi-belharra eta bertze. Gatxitegi Laborantza 27 (ap. DRA). 

- GAZI-GARRATZ (gaxi-garratxak G-azp ap. Iz To; FSeg ap. A). Acedera. 

- GAZI-GEZA (gazi-gaza Añ; gazgeza R ap. A). a) "Insulso" Añ. "Cosa de poca sal" A s.v. gazbeila. b) 

Agridulce. � Barruko ar bat, izakai bat, gazi-geza, lakatz-leuna. Ag G 141. Hamabortz urtheko neska / -haur 

segailok, gazi-gezok. Mde Po 37. Oroitzapen gazigeza. Lasa Poem 64. c) (Pl.). Miscelánea; noticias variadas. � 

Gazi-gezak. JBDei 1919, 284. Somatu al izan zituan izkirimiri ta gazigezak jaulki zituan. TAg Uzt 148. d) 


mende. 

537


Situación difícil. � Buru-auste danetan, gaxi-gex guzietan, zorionaren kutizia azaltzen du. T. Garbizu EEs 1929, 

61. e) (Tras gen. o rel.). Sentimiento agridulce. � Atsegiñik aundienarekin gerta dakikegun naigabetxoaren 

gazi-geza. Or QA 97. Zeruko erri-miñaren gazi-geza ukanik ere, pake sendoa zeukan. Ib. 116. Betiko aberria 

erdi-ikusteak eta atzerri ontan oraindik egon-bearrak emaiten dun gazi-geza. Or in Gazt MusIx 38. f) Picante, 

malicioso. � Ango bertso, kanta eta solas gazi-gezaz animaren samintasunak eztitu. Etxde JJ 269. g) Gracia, 

malicia. � Alako gazmin ta gazigeza bereizia izaten dakie. Erkiag Arran 135. h) "Gaxi-gaxa (AN-5vill) [...], 

acedera" A. 

- GAZI-GEZAN. a) "Gazigazan (Vc), gazigezan ikusi (S), probar si está bien de sal" A (tbn. fig.). v. GAZI- 

GOZOAN. � Ipuiñak bere (gazi-gazan ondo neurtuak izan-ezkero) pozkor da abegi onaz artuko gendukez. 

Ezale 1897, 168b. b) En su calidad de duro o suave. � Batzukandik besteakana dagoan aldea, eretxien jokeran 

baño geiago, orrein [gizartekeriaren irakasleen] gazi-gazan agiri da. Eguzk GizAuz 37. 

- GAZI-GOZO (Lar + gaxi-goxo). a) "Agridulce" Lar. � (Fig.). � Nini zurixkak badute estaliz / zalantzen bat 

gazigozo. Erkiag in Onaind MEOE 713. Nolako sendimendu gazi-gozoz irakurri ditudan. MIH 211. Mila 

huskeria gazigoxoren inguruak. MEIG III 93. b) "Gazigoxo (G-azp-to-bet), gazigozo (V-gip, G), sidra agria 

mezclada con dulce" A. c) "Gaxi-goxo (G-to-bet), acedera" A. d) Gracioso. � Ipui gazigoxoak izan dik âlmen 

[...] / Begi zabaletan, irria nagusi. Ldi UO 22. Aiton-amonen gogoak piztu ta aurren belarriak ernetzen dituzten 

ipui gazi-gozoak! NEtx LBB 155. e) Sentimiento agridulce. � Udazkenak uzten didan gazigozoa. Vill in Gand 

Elorri 17. f) (Pl.). Miscelánea. � Gazigozoak. TAg GaGo tít. 

- GAZI-GOZOAN. (Mirar, probar, etc.) si está salado o soso (tbn. fig.). v. GAZI-GEZAN. � Gazi-gozoan ondo 

ipiñi ta ipuin atsegin eta zoragarriak begiz. Eguzk LEItz 29. 

- GAZIRIK. Salado. � Beti gazirik itxasoa da aurkituten. AB AmaE 91. 

- GAZITAN. "Gazitan urdai azpia ezartzea, mettre le jambon à saler" H. 

� Etim. Para su relación con gatz, v. FHV 289. 

gazialdi. � Castigo, escarmiento. v. gatzaldi. � Gazialdi bat ona merexi lukete gazte futitu batzuek, jendepean 

beren kurritzeko tresnekin biziki fitegi baitabiltza. Herr 26-2-1959, 3. 

gaziaska. "(G), saladero, depósito de salmuera" A. 

gazidura. �1. Sabor salado. v. gazitasun. � Atxikatzu trenpan [xerri zangoa] bi edo hirur egunez gaziduraren 

khentzeko. ECocin 10. �2. gaxidura "(Hb), salaison" Lh. 

gazigar (Lar, H). � "Acrimonia" Lar. � "Aigreur, acidité" H. � Gazigar bat nahasi zen haren aho-gozoari. 

Mde HaurB 76. 

gazigarraztu (Lar, H). � "(Ponerse o llenarse de) acrimonia" Lar. � "S'aigrir, s'acidifier" H. 

gazigarri (V-ger-m-gip, G-to, AN; H). Ref.: A; A Apend; Iz ArOñ. �1. Alimento salado; alimento salado usado 

para comunicar este sabor a otros. "Qui peut rendre salé, aigre, acide" H. "Aperitivo" A. "Gazigarrixak, txorixua 

ta beste txarrikixak" Iz ArOñ. "Gasígarri, trozo de tocino u otra cosa salada que se mete en el puchero" Ib. � 

Onelangoak [ipuinak] izan daroe berezko gatza, gazigarria ta uia gogoa yoteko. Zav Fab RIEV 1907, 92. 

Dabiltzala pitxarrak, / igual bonbillak, / zerbait gazigarri ta / bigunak opillak. JanEd II 14. Zabalaren ipuin 

oneik [...] gatz eta gazigarri gitxitxu dauke. Eguzk LEItz 28. Mozkorrak ere gazigarria ian oi du egarriago gerta 

dedin. "Salsiuscula". Or Aitork 189. Ogi zuriaz gazigarria / piska bat dala janari. BEnb NereA 62. �2. "Qui peut 

devenir salé" H. 

gazigile (Lar, H). � "Salador" Lar. 

gazigorri (V-gip; Darric ap. DRA). Variedad de manzana. "Gazi-gorrixe" (V-gip) AEF 1927, 107. 

gazikara (A, que cita Dv Dial). � Algo salado. � Ongi xukhatu ez den gasna gazikara gelditzen ohi da. Dv 

Dial 87 (It gazi antza, Ip gazixe). 

gazikeria (Dv, H). � "Objet salé. Gazikeriak maite ditu, il aime les denrées salées, les salaisons" Dv. 

1 gaziki. �1. "D'une manière salée; fig.: chèrement. Gaziki pagatu du, il l'a chèrement payé" Dv. �2. "D'une 

manière aigre, piquante, mortifiante, sévère" Lh, que cita a H (pero no lo encontramos en éste). �3. Con gracia. 

� Gogai-eltze deitzen dio gaziki buruari. Markiegi in Ldi IL 13. 


mende. 

538


2 gaziki. � "(S; Foix), salaison" Lh. � Berriz ere gaziki puska bat ekharri zioten. Prop 1888, 17. 

gazikoi. �1. "(Fácil y dispuesto a ponerse) agrio" Lar. �2. gaxikoi "(Hb), qui aime les choses salées" Lh. 

gazikor. �1. "Qui s'aigrit, se pique facilement. Arno, sagarno gazikorra" H. �2. (V-gip ap. Iz ArOñ), gaxikor 

(Hb ap. Lh). "Aliment un peu salée" Lh. "Gasíkorra, lo salado (?); con demasiada sal" Iz ArOñ. �3. "Gaxikor 

(Hb), qui aime les choses salées" Lh. 

gazikutxa (G-azp-goi-to, AN). Ref.: A; JMB AEF 1928, 18. � "Saladero, depósito de salmuera" A. "Urdai ta 

zeziñak gazteko kutxa (G-goi)" EEs 1931, 37. 

gaziloka. "Variedad de manzana, en Elgóibar" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. 

gazimin. �1. Salado y amargo. � Itsasoa da gazimiña, aditzera emateko trabajuen samintasuna. LE Urt 11 

(ms. 4v gázi amárgo). �2. Humor malicioso. � Maiz ixurtzen zion izketariari gatz-alea ta gazimiña. TAg Uzt 

88. Ipuiñen gazimiña. Ib. 149. � Sabor salado; (fig.) gracia. � Izketan, berriz, gazibelarraren gazimiña egiten 

zuen aosapaian aren ateraldi zorrotzak. TAg Uzt 45. 

gazin (Michel LPB 144, Lh). � "(Boh[èmien]), enfant" Lh. � Erromeetako gazin mindroa. Mde Po 83. � 

"Gazinain keautu (boh.), naître" Lh (seguramente, gazinaren keautzea o similar, 'hacer un niño'; cf. tbn. Lh 

"keautu, faire"). 

gaziño, gaxiño. � Dim. de gazi. � Aire fresko gaziño bat. JE Ber 77. "Italiak iduri du zango bat luze-luzea 

emana itsasoaren gainerat", zioten gure ikasetxetako haur-liburuek, aire gaxiño batekin. SoEg Herr 2-7-1959, 

1. 

gazisagar. � Manzana ácida. � Mueta askotakoak dira gazisagarrak: errege-sagarrak, Yondone-sagarrak, 

sagarbeltzak. TAg Uzt 279. 

gazitasun (Dv), gaxitasun (Hb ap. Lh). �1. Salinidad; sabor salado. "Salure" Dv. "État de ce qui est un peu trop 

salée" Lh. � Itsasoaren gazitasunak. Mb OtGai III 53. Itsasoko urak utzi zuen bein bere gazitasuna. Mb IArg I 

194. Baldin gatzak galzen badu bere gazitasuna. TB Mt 5, 13 (Echn, Lard 379 gazitasun; Lç, He, Dv, Ur, Ol, 

IBk e IBe gezatu). Gazitasuna zer zan / aprobatu zuan. Noe 94. Negarraren gazitasuna aoan txastaurik. Erkiag 

Arran 73. v. tbn. Anab Aprika 93s. �2. Amargura; acidez. "Agrura" Lar. � Neure gazitasuna ete neban illten, / 

ekin neutsan ainbeste ur tripara sartzen. AB AmaE 328. Biotzerrea ta gazitasuna kentzeko zerbait agintzea nai 

nuke. Lab EEguna 63. � Dureza, amargura. � Pena guztien garraztasuna, gazitasuna, laztasuna. Añ NekeA 

231. 

gazitegi (L, BN, S, R-uzt ap. A; VocBN, Gèze, Dv, H). � "Saloir" VocBN y Gèze. "Saladero, depósito de 

salmuera" A. � Hemen eztuk xingarrik, etxe huntako gazitegian saguak umeak azten ttik (BN-ciz). A EY IV 364. 

Orok badakite nola egun batez piztu zituen (San Nikolasek) hiru haur, buxer batek bere gazitegian ezarriak. 

Egunaria 6-12-1957 (ap. DRA). Maizenik diru-arka tturrindua baitzen, gazitegiak hustuak. Etcheb GH 1976, 

114. 

- HARAGI-GAZITEGI. Saladero de carne. � Helduak ginen aiphatu dudan haragi gazitegira. Prop 1881, 285. 

gazitoki. "Saloir" H. 

gazitto. "Un peu salé" H. 

gazitu (gral.; SP, Urt II 415, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), gaxitu (Hb ap. Lh). 

Ref.: A; Lrq; Etxba Eib (gazittutzia); Iz ArOñ (gasitu); Elexp Berg. �1. Salar, sazonar con sal; salar, conservar 

en sal; hacer(se) salado. "Acecinar [...] aragia gazitu" Lar. "1. assaisoner de sel. Gazi ezazu eltzea. [...] Mettre du 

sel sur les viandes crues pour les conserver. Urdai azpiak gazitzea" H. v. 2 gatzatu, gatzitu, gaztu. � Baldin 

gatza gezat badadi, zerzaz gazituren da? Lç Mt 5, 13 (Arriand gatzittu; prácticamente en todas las versiones, 

gazitu). Haragia berri deiño gazitzen da. Ax 87 (V 59; tbn. en ES 181). Zure zühürtziaren gatzaz gazitü izan 

behar dizü. Mst III 34, 1. Aragi gazituba. Mg PAb 58. Geeli gazitu bagia. Ib. 111s. Gesala edo ur gazitua. Añ 


mende. 

539


NekeA 231. Gero gazitzen da [gazta] alde batetik. It Dial 88. Gazitutako urdaitan. Izt C 187. Eta gazitzen ere 

esnea gasnako. Hb Esk 230. Arraina gazitzen eta saltzen den etxe bati hurbil ginen. Prop 1881, 284. Azalapikoa, 

urdai ta okela gazituaz gozatua. A BeinB 45. Litra bat hur hotz gazitürik 300 grama gatzeki. Alth Bot 

11. Urdaiak gazitzeko. "Salar puercos". (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 602 (Anab ib. 609 y Ldi RIEV 1929, 208 

gatzatu). Ur gasa-gasatik urteniko arrain gazittubari. Otx 130. Ala dirudi nere gorputzak / gazitutako sardiña. 

Or Eus 371. Gure baserritarrak gatz puska bat botatzen diote [belarrari] eta erbestean berriz, bear bezela azkar 

gazitzeko, milla kiloko 30 kilo melaza nasten diote. Oñatibia Baserria 36. --Geza naun. --Ator! Nik gazituko aut. 

NEtx LBB 269. 

v. tbn. Egiat 266. Gy 91. Lard 379. Ip Dial 88. Ur Dial 89. Dv Dial 114. Prop 1876-77, 92. Ag Kr 66. JanEd II 

73. Ir YKBiz 120. SM Zirik 84. AGoen Agurea 13. Berron Kijote 111. 

� (Fig.). Hacer(se) ingenioso. � Nola ez izpiritu gazituagorik. Hb Esk 126. 

�2. (Lar, Añ, H). "(Hacerse) agrio" Lar y Añ. � (Fig.). Hacerse áspero, amargo, duro. � Itxasoko bizitza / ari da 

gazitzen. Uzt Sas 221. 

�3. (H), gaxitu (Hb ap. Lh). "Faire payer cher. Gazitu dautazut, vous me l'avez salé" H. � --Zenbat? --Ehun 

urre. --Ungi gazitua izanen da. Hb Egia 133. Erariak bi moduz / dijuaz gazitzen; / gure jornalik berriz / etzaku 

azitzen. JanEd I 21. � Multar, penalizar económicamente. "(Eskual), taxer, mettre à l'amende" Lh. � (Part. en 

función de adj.). Preciado, precioso (?). � Deus berririk ez du [Koranek], hain guti gauza maite eta gaziturik. 

Hb Egia 84. 

�4. "(R-uzt), cuajar" A. v. 1 gatzatu. 

�5. (Sust.). Salazón, conserva salada. � Zerbitza zazu gazituarekin. ECocin 29. Hori zerbitzatzen da edozoin 

haragi hotzekin, gazituarekin, aingirekin, etc. Ib. 30. 

gazitxo (Lar). �1. "Agrete" Lar. �2. "Un peu salé" H. 

gazitzaile (Lar, Dv, H), gazizale (S ap. Lrq). �1. (El) que sala. "Salador" Lar. � Arrain gazizaleak berak han 

zirela. Prop 1881, 285. Arrai-gazitzaille batzuk. Mok 5. �2. "(El que hace así) agrio" Lar. 

gazitze. � Operación de salar. � Gazitze au bear bezela egin ezkero, oso gozoa ateratzen da [belarra]. Oñatibia 

Baserria 36. 

gazixe. � "(B) [...], algo salado" A. "Demasiadamente salado" A Morf 349. � Untsa txükatü ezten gaznak 

gazixe izan ohi dü. Ip Dial 87 (Dv gazikara). 

gazixka. "(Sal, S, R), algo salado" A. 

gazixko. � Dim. de gazi. � Batzuek gazixkoa nahiko zuten; beraz bota gatza. Herr 5-3-1959, 2. 

gazizuri. Variedad de manzana. "Gazi-zurixe" (V-gip) AEF 1927, 107. 

gazkabe. v. gatzgabe. 

gazkaragar. v. kazkabar. 

gazkari (BN, S ap. A; Dv), gatzkari (VocBN). � "Marchand de sel, porteur de sel" VocBN. 

gazketari. �1. "(G-to, L-ain), comprador de sal" A. �2. "(G-to), vendedor de sal" A. 

gazkeza. v. GANTZ GEZA. 

gazki. v. gaizki. 

gazkil. v. FARRE-GAZKIL. 

gazkila. v. gaizkile. 

gazkin (Lar, Dv). � "Salinero" Lar. 


mende. 

540


gazkintegi. "Salina" Lar y Añ. 

gazkintza (Lar, Dv). � "(Oficio de) salinero" Lar. 

gazkoskor, gazkutxa. v. gatz. 

1 gazmin. � Malicia, ingenio. � Alako gazmin ta gazigeza bereizia izaten dakie, izparringi ta egunkariak izaten 

daben lez. Erkiag Arran 135. 

2 gazmin (AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 150). � Jazmín. 

gazmokil, gazmokor. v. gatz. 

gazmorra. "(R-uzt), muy salado" A. 

gazna. v. gasna. 

gaznustel. v. GASNA USTEL. 

gazoi (R-is). � Salado. "Ápario kau diaun gazói, esta comida está muy salada" Iz R 301. v. gazi. 

gazoitu. "Gazóitu diár, lo he salado; áragi kónen gazóitra noán, voy a salar esta carne" Iz R 307. v. gazitu. 

gazpako. v. gatzgabeko. 

gazpilatu, gazpiletu (B). "Eztitek gaizki gazpiletu! (B), ¡no te han robado mal!" Inza Eusk 1926 (3-4), 6. 

gazpiletu. v. gazpilatu. 

gazpina. "Crisma (V-m)" A Apend. 

gazpinatu. "Crismar, ungir (V-m)" A Apend. 

gazta (G, AN, Sal, R; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), gaztae (V), gaztai (V, G-azp-nav; Lar, Añ, Dv, H), gaztaa (V-gip), 

gasta (AN-egüés), gastaa (V-gip), gastae, ganzta (R-uzt). Ref.: A (gazta, gaztae, gaztai, ganzta); Bon-Ond 151; 

EI 384; ContR 518, 531; Iz ArOñ (gastáa, mámiñ, óndu), Als (gaztai), R 394, 400, To, Ulz; Holmer ApuntV 

(gaztai); Etxba Eib (gaztaia); Elexp Berg (gaztae, gaztai). � Queso. "Gazta, keyss" (voc. de Arnold von Harff, 

finales del s. XV). TAV 2.2.18. v. gasna. � Tr. La forma gazta aparece en textos guipuzcoanos y navarros; los 

autores vizcaínos emplean gaztae (en Capanaga (97) -ae)) y, desde principios del s. XIX, tbn. gaztai, forma que 

tbn. se encuentra en algunos autores guipuzcoanos, en especial en aquellos de origen más occidental. Cf. además 

un ej. de gazta en RS, y "queso, gaztea" en Landucci. Sólo encontramos -taa en uno de los ms. de Isasti. En 

DFrec hay 4 ejs. de gazta y 2 de gaztai. � Unaiok arri zitean, gastaeok agir zitean. RS 52 (v., con algunas otras 

variaciones, 386 gaztaeok, RG A 11 gastak, RIs 81 gaztak, gastak y gaztaak). Ez beti gazta ta ogi. Ib. 502. 

Gaztae ta urdaija. Mg PAb 98. Bere mokoan zeukan / gazta bat guria. It Fab 65. Gazta egiten daben denpora 

guztian. Izt C 170 (225 gaztaiak). Botarik ontza bat gatz gaztai libra bakotxa gaitik. Ur Dial 88 (Dv gasna, Ip 

gazna). Laur libra ganzta. Mdg 136. Berreun gastai. Echta Jos 309. Arrak jotako gazta bat edo bi. Iraola 104. 

Gazta ta gaztanbera. A Ardi 67. Lukainka-mutur ta gaztae-zatija. Kk Ab I 65. Gazta urintsuak. FIr 158. Gaztasaskia 

daramala. Lek EunD 40 (cf. 37 gaztai, en boca de un personaje parece ser que de Goierri). Gazta arroak 

ez ainbat zulorik ageri. Or Eus 12. Gaztaeak saldu gura-ta. Bilbao IpuiB 200. Gruyere gazta. Anab Aprika 80. 

Ogi zati aundi bat eta gaztai apurra. Erkiag BatB 117. Gazta-erdi bat ere atera zuten. Berron Kijote 124. 

v. tbn. Echag 95. Xe 297. Sor Bar 57. Apaol 107. Ag G 250. Garral EEs 1923, 82. Alz Ram 122. Lab EEguna 

94. Munita 127. Etxde JJ 151. Basarri 82. Salav 24. NEtx LBB 93. Uzt Noiz 113. Gaztae: VMg 38. Ag EEs 

1917, 170. Gand Elorri 65. Ibiñ Virgil 36. Gaztai: Añ MisE 228. AB AmaE 342. A BGuzur 154. Itz Azald 115. 

Ag G 6. EEs 1913, 344. Or Tormes 37. Otx 63. Laux AB 46. TAg Uzt 89. Etxde JJ 247. NEtx Antz 136. And 

AUzta 114. Zait Plat 151. Ibiñ Virgil 32. 

� gaztai (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "(Fig.), cabeza. Arek daukan gaztaia! Iratargixa jirurik!" 

Etxba Eib. 


mende. 

541


- GAZTA-APAL (gaztai-apal G-goi; gaztanapal G-to). Ref.: A (gaztanapal); AEF 1955, 80. Anaquel donde se 

ahuman y guardan los quesos. 

- GAZTA-AZAL (Ae; gaztaxal Sal; gaztanaxal S; gaztalasal S; gaztan-azal H). Ref.: Lh (gaztanaxal, 

gaztalasal); ZMoso 37 (gaztaxal); AEF 1955, 25; CEEN 1970, 353. a) "Molde [de hacer quesos]" ZMoso 37. 

"Aro de madera de haya [...] va atado con una cuerda y da forma a la masa cuajada" CEEN 1970, 353. � 

Ordukoz bexkoari onkituz esertzen zien xelte bat ta xeltean gañan zurezko ontzi bat [...] ta konen gañan 

gaztaxala. ZMoso 37. b) (gaztaxal Sal ap. A; gaztanaxal S ap. A; gaztakaxal Sal ap. A). "Paredes de un cesto" 

A. c) Corteza de queso. � Auzokoai gaztae-azal batzuk eskatuta. Or Tormes 53. 

- GAZTA-BEGI. "Gaztabegiak (Sal, ...), los poros del queso" A. 

- GAZTA-BELAR. Malva silvestre (?). v. GASNA-BELAR. � Etzuten zilegi babarrun eta gaztai-belarrik 

iaterik. Zait Plat 53. 

- GAZTA BERATZ. v. gaztaberatx. 

- GAZTA BERRI. Queso fresco. � Gazta berria ekatzan. Or Mi 40. Sei gazta berri daude / erdiko leioan. Or 

Eus 367. 

- GAZTA ERRE. "Gaztai erre, flan en Elgóibar" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. 

- GAZTA-LAN. Trabajo de fabricar queso. � Gazta lanari apur bat utzi ondoren. Etxde JJ 11. Ta kala bukatzen 

zen gaztan lana. ZMoso 37. 

- GAZTA-MAHAI. "Quesera, mesa, tabla sobre que se hacen" Lar. 

- GAZTA-MAKILA. Vara donde se llevan colgados los quesos (?). � Eta erakutsiko al didazu gaztaitxoak 

oiuztatzen, gaztamakilla bizkarrean artzen eta urrutian, oso urrutian ibiltzen? Sabiag Y 1933, 425. 

- GAZTA-MAMI (AN-gip ap. Echaide Nav 158; gaztai-mamin V-gip ap. Elexp Berg). Requesón. v. 

gaztanbera. � Amaika gazta-mami ta gazura eman zidanan gaixoak! Or QA 44. 

- GAZTA-OKELA. "Gaztokelak, pan y queso (sic) que se da a los niños en la escuela [...] (V-m)" A Apend. 

Okela está aquí en el sentido de 'rebanada de pan'. 

- GAZTA-OHOL (gaztol G-to; gaztanol V, G; Izt C 224; gastanol V-arr). Ref.: A (gaztanol, gaztol); AEF 1928, 

39 y 1955, 136; Iz ArOñ (gaztan olak). "Tabla en que se curan los quesos" A. "Anaqueles de quesos 

(gastanolak)" AEF 1928, 39. 

- GAZTA-OTZARE (gaztai-otzarre V-arr ap. JMB AEF 1955, 189; gaztanotzara V ap. A). Cesto utilizado para 

hacer queso. 

- GAZTA-SALTZAILE (Lar, H). "Quesero, el que los vende" Lar. 

- GAZTA-SASOI. Temporada de la elaboración de quesos. � Jetxiko zan, gazta-sasoia zala-ta, etxerako bear 

etzutena errian saltzera. NEtx LBB 94. 

- GAZTA SIKU. "Gaztai xikua, queso seco" Holmer ApuntV. 

- GAZTA-TALO (Lar, H). "Almojábana, torta con queso y otras cosas" Lar. 

- GAZTA-XERRA. "Gaztaxerra, rebanadita de queso" A (s.v. xerra). 

- GAZTA ZAHAR (AN-ulz). Ref.: Iz Ulz (gaztamíñe); CEEN 1970, 353. Queso viejo (fermentado). � Gazta 

zar bati erasteko ortzak zorrotz ekarriko ditut. Lek EunD 22. Bazebillen jendea gauzaren tartean ara-onera -gazta 

zarrari arra bezela-- oi duan mar-mar luzearekin. Anab Poli 80. Abenduko elurra, gazta zarraren pare 

(AN-erro). Inza NaEsZarr 2250. 

- GAZTA-ZAPI. "Colador de paño para colar la leche y hacer queso" Asp Leiz. 

- GAZTA-ZUMITZ (G; gaztai-zumitz V-gip; gaztan-tximitx V-gip; gaztan-zimitz V-gip). Ref.: A; JMB AEF 

1955, 183; Iz ArOñ (tximitxa, garbítzaki). "Quesera, cesto en que se amoldan los quesos" A. "Molde rústico" 

JMB AEF 1955, 183. � Gazta-zumitzak garbitzen ari zen azari-belarrarekin. Or Mi 50. Gaztanzumitzean 

jartzen du artzaiak bi egunez. TAg Uzt 89. 

� Etim. De vasc. *gaztana; v. FHV 145. 

gazta-aldi. v. gaztealdi. 

gaztaberatx. � "(Sal), requesón" A. "Queso blando" ZMoso 70. v. gaztanbera. � gazta beratz. � Eltze bat 

bete gazta beratza. "Queso viejo (hecho pasta)". Or Eus 238. Gazta beratza, zatarrakin tapatua (AN-larr). Inza 

NaEsZarr 1558. 

gaztabin. "(G-goi), barreno pequeño" A. v. tastabin. 

gaztadun. �1. Abundante en queso. � Mendi gaztadun artan, Zure mendi gizen artan. "Monte incaseato". Or 

Aitork 215 (cita de Ps 67, 16, en la Vulgata "mons coagulatus"). �2. gaztaidun (V-gip). "Vendedor de queso" 

Etxba Eib. v. gaztazale. 

gaztae. v. gazta. 


mende. 

542


gazta-egile. v. gaztangile. 

gaztagi. v. gatzagi. 

gaztagin (Lar), gaztangin (V, G, AN), gaztakin (Dv, H), gaztaegin, gastaagin (V-gip). Ref.: A (gaztangile); Iz 

ArOñ (gastaagiña). � "Quesero" Lar. "El que hace [queso]" Iz ArOñ. Duvoisin dice tomar la forma gaztakin de 

Larramendi, pero en éste sólo encontramos gaztakintza. � Kiputz arzain ta gaztaeginau. Mg PAb 168. Ni arzaia 

naiz [...]. Gaztangiña ere bai. Ib. 164 (en boca de un guipuzcoano). 

- GAZTANGINEN. "Haciendo queso" A DBols. 

gaztagintza (V-gip ap. Urkia EEs), gaztakintza (Lar, Dv, H), gaztaagintza (V-gip ap. Iz ArOñ). � Elaboración 

de queso. "Entremiso, banco largo en que hacen los quesos, gaztakintzako maia" Lar. "Gaztagintza-tresnak" 

Urkia EEs 1930, 10. "Gaztaaginzaako sasoe txarra xakok mamiñak" Iz ArOñ. � Ola barruan atxeman zuten 

gaztagintzan. Etxde JJ 191 (v. tbn. 10). 

gaztagite, gaztaigite, gaztai egite. � Elaboración de queso. � Noizean beiñgo gaztai egiteak. Ag G 152. Azaldu 

ziezten bidari jakinmindunai gaztaigitearen lanak. TAg Uzt 88. 

- GAZTAGITEN. Haciendo queso. � Txabolan gaztagiten bestorduz artzaia. Or Eus 249. Gaztaigiten ari zan. 

TAg Uzt 87. 

gaztai. v. gazta. 

gaztaiaro. v. 2 gaztaro. 

gaztaika (G-azp-bet). Ref.: A; AEF 1960, 45. "Erizo de mar" A. 

gaztaina (gral.; Urt IV 272, Ht VocGr 383, Arch VocGr, VocBN, Dv, H; -aña Lar, Añ, Gèze, H), gaztain (ANulz, 

L-côte-sar), gaztena (BN; Ht VocGr 339, Lecl, Dv), gazteina (L-arcang, BN-mix, S), gaztana (BN-mix), 

gaztan (L-côte), gaztina (BN-arb), gastaina (V-gip, AN-egüés; SP), gastena (Ht VocGr), kastaña (R; Lcc), 

kaztaña (AN-olza), kaxtana (Sal, R). Ref.: A (gaztaiña, gaztena, kastaiña); Bon-Ond 149; VocPir 559; EI 383; 

Lrq; Iz ArOñ (gastáiña, gaztañia), Als (gaztainasko), Ulz (gaztáñe); Etxba Eib (gastañia); AtSac 27; Holmer 

ApuntV; Elexp Berg. � Tr. Documentado desde Axular (gaztaina-karlo), se usa tanto al Norte como al Sur. 

Además de la forma más general gaztaina, hay gaztena en autores bajo-navarros del s. XX, gazteina en Archu 

(Fab 223), kastaña en Capanaga, Moguel (PAb 89), V. Moguel (14) y Mendigacha (130); encontramos ejs. 

seguros sin -a constitutiva desde mediados del s. XIX, en autores guipuzcoanos y septentrionales. En DFrec hay 

7 ejs. de gaztaina. 

�1. Castaña. � D. Pedro de Gastañaga (1452). Arzam 253. � Insaur bana edo kastaña bina emonagaz. Cap 

(ed. 1893), pról. Gastañak egin artian. DurPl 125. Gaztaña biltzean. AA III 558. Emakumia gaztaña zaarra 

baño arruago. JJMg BasEsc 138. Gaztaña morkotzean bezala. "Como la castaña en el erizo". It Dial 39. 

Badakhar gaztaiñ bat sutik. Gy 121 (cf. 121 gaztaiak, rimando con galaiak, y 120 gaztai erreak). Xakolin 

prezatzen da gaztainen artetan. Hb Esk 83. Gaztañia lakatzian legez. Ur Dial 39. Gaztañ, intxaur [...] eta 

neguan bearko zituen janariak. Arr GB 62. Gaztañak botatzeko sasoiya. Sor Bar 88. Gaztañ-aiziak dabiltzanian 

/ Zipot-barruan borroka. Urruz Urz 35. Gaztañak erretzeko danboliña. Iraola 117. Gaztenak, paderatik 

atheratzen ziren. JE Bur 76. Bizpahiru ahutara gaztena goxoki janik. Barb Sup 13. Gaztañak zurittuten 

giñardubalarik. Otx 119. Gaztain-opillak egingo daustazuz. Ib. 166. Gaztaiñak dira xigortu. "Asadas". Or Eus 

91. Len talua ta gaztañak janda. BEnb NereA 218. Gaztaiña egosiekin. Lab SuEm 197. Gaztaiñak danboliñean 

tiroka astea bezelaxe da. NEtx LBB 115. Gaztain mentolatzaren mokadua, arraultze gorringoaren pare (ANlarr). 

Inza NaEsZarr 231. Magdalena bero, gaztaña seguro (AN-araq). Ib. 66. 

v. tbn. Acto 217. GavS 33. fB Ic I 319. Astar II 245. Echag 95. Izt C 137. Dv Lab 15. Ip Dial 107. Bil 159. Zab 

Gabon 48. Ud 51. AB AmaE 238. Apaol 21. Azc PB 74. Ag AL 42. A BGuzur 123. Echta Jos 292. Alz Bern 52. 

Noe 95. JanEd II 16. Munita 49. Etxde JJ 62. Bilbao IpuiB 121. And Auzta 65. Uzt Sas 93. Gaztain: Sor Gabon 

19. Urruz Zer 135. Zerb Azk 33. JEtchep 24. Ibiñ Virgil 33. Osk Kurl 75. Gaztena: Etcham 189. Lf Murtuts 8. 

� Gaztaña bota eta molkotzarekin gelditu [= 'desaprovechar lo útil y quedarse con lo inútil']. Egan 1976, 226. 

�2. (V-gip; Lcq 149, H), gaztena (H), gastaina (-aña V-gip; Lar, Añ), gaztina (V-m, L; Lcq 149 (L)). Ref.: A 

(gaztiña); Etxba Eib (gastañia); Elexp Berg. Castaño. "Gastaña-egurra, madera de castaño" Etxba Eib. 

"Gaztena, châtaignier commun" Dass GH 1921, 731. � Aritz edo gaztañakin borroka asi gizonen batzuek 

diralako ustean? AA III 377. Nola eskuareaz soildurik utziko deban gaztañaren inguru guztia. Izt C 150. 


mende. 

543


Gaztaina bortz-sei urthetan on da ustei egiteko. Dv Lab 318. Gaztaña orbela. Apaol 56. Gastaña makillakaz 

baserrian egindako lau edo sei esar leku. Ag Kr 74. Gaztañak jeisten, aritzak iñausitzen. Ag G 132. Gaztena 

adar bati buztanetik dilindan. Barb Sup 30. Ura [basoa], dena gaztaña duk. Lek EunD 25. Gaztain arteko pagoa. 

Or Eus 79. Leizan zutik eta indartsu dago gaztain bat amabi metro eta erdi zabalekoa. EgutAr (ap. DRA). 

Gaztainaren aldaxkez jauntzirik pagoa. Xa Odol 179. 

v. tbn. Elzb Po 194. Munita 22. Akes Ipiñ 23. And AUzta 58. Ibiñ Virgil 84. Alzola Atalak 36. Uzt Sas 54. 

Gaztain: Ox 100. Lf Murtuts 22. Zerb Azk 33. NEtx Antz 144. Gaztena: JE Bur 188. 

� Madera de castaño. � Dornadura ederrak egiten dira gaztainaz. Dv Lab 318. 

�3. De color castaño; de pelo de color castaño. � Begi gaztaiñak. Or Eus 29. Mutiko bikiak ere ala ditxin: bat 

gorri, bestea gaztain. Or QA 45. 

- HAIZE-GAZTAINA. v. haize. 

- AMA-BIRJINA-GAZTAINA. "(V-m), castaña de Nuestra Señora, su erizo tiene un solo grano" A. 

- ANTZUELA-GAZTAINA, ATSO-GAZTAINA, AHUNTZ-GAZTAINA. v. antzuela-gaztaina, atso, ahuntz. 

- AZKOITI-GAZTAINA. "La más precoz y la mejor para comer cocida" A. 

- ENPELTUKO GAZTAINA. "(Sc), las más grandes" A. 

- GAZTAINA-HAGA (L, BN; gaztainaga AN-gip-larr-ulz, B; gaztainagai AN-5vill; gaztain-haga VocBN). 

Ref.: A (gaztaiñahaga, gaztaiñaga); Iz Ulz (ágak); Asp Leiz2 (sustraitu). Vara para derribar castañas. 

"Gaztañagea, gaztañak erasteko makilla luzea (G-goi)" EEs 1931, 37. 

- GAZTAINA ALETAKO. "Gastaña aletakuak, piezas sueltas que se desprenden de la cápsula antes del vareo" 

Etxba Eib. 

- GAZTAINA ANTZEKO. "Castaño, color, gastaña antzekoa" Lar. 

- GAZTAINA AHOZABAL. "Gastaña aozabala, se dice de las piezas grandes reventonas" Etxba Eib. 

- GAZTAINA-ARBOLA (V-gip ap. Elexp Berg; gastaña-a. V-gip ap. Etxba Eib). Castaño. � Zelai artan bazan 

orain berrogei urte, burnizko gurutze bat, gaztaiñ zugatz edo arbola bati josita. Urruz Zer 57. Zenbait gaztainarbol. 

Munita 49. Gaztaiñ-arbola aundiak. Berron Kijote 225. 

- GAZTAINA-ARBOTS. Erizo de la castaña. v. GAZTAINA-MORKOTS. � Gaztena ardots edo karloek bi, 

hiru edo lau bihika dituzten bezala... Herr 3-11-1955 (ap. DRA). Gaztain arbotsaren iduriko zaizkigu maiz 

psalmoak, bainan barnean zer othoitz gozoak. Iratz Othoizlari 1958 (mayo), 170. Biba, gora beraz gure Musde 

Patin! [...] Nola eztiren gazten-arbotsak baratze dantzan [...] hasten haren ohoretan! Etcheb MGaric 204. 

- GAZTAINA-AZAL. a) "Gaztainaxal (Hb), bogue de châtaigne" Lh s.v. axal. b) Corteza de la castaña. � 

Gaztain-azala ikazten zaigu; / mamia, aldiz, gogortzen ez. Or Eus 91. Arpegian gaztain-azal kolorea. Anab 

Aprika 95. 

- GAZTAINA-BATZE. Recogida de la castaña. "Gastañia-batu, varear los castaños. Ira ebatiak eta gastaña 

batziak, batera samar ibiltzen dira uda-azkenian" Etxba Eib. 

- GAZTAINA-BIHI (-st- SP, sin trad.). 

- GAZTAINA-BILKETA. Recolección de castañas. � Au entzun eta, gaztain-bilketan / gordetzenago du buru. 

Or Eus 87. 

- GAZTAINA-EGUR. Madera de castaño. � Ustai au ere gaztain egurraz egiña izaten da. Garm EskL I 56. 

- GAZTAINA ERRE (gaztainerre V-gip ap. Elexp Berg). Castaña asada. � Makallau eta gaztaña erreak. Zab 

Gabon 28. Gaztañerrerik bigunenak emanaz. Ag G 139. A ze gaztañerre janak egin bear zituzten! Ib. 160. 

Gaztaiñ erreak jan zituzten. Or SCruz 53. Gaztain erre jaten. Larz Senper 98. � "Gastañerre-eguna, segundo 

lunes del mes de noviembre" Etxba Eib. � "Gaztaiñerre-jana, comida a base de castañas asadas" Elexp Berg. � 

A ze gaztañerre janak egin bear zituzten! Ag G 160. 

- GAZTAINA GURBILDU (H; g. kurpildu H; g. kurkuildu H). Desgranar la castaña. 

- GAZTAINA IHAR. "Pilonga, castaña, gaztaña igarra" Añ. 

- GAZTAINA-IPURDI. Base del castaño. � Gaztain-ipurdi batean, erbi bat lo. EEs 1923, 200. Oien oñetakuak 

/ zapata botiñak, / gaztañ-ipurdiakin / apropos egiñak. Tx B III 65. 

- GAZTAINA-JAN. Comida a base de castañas. � Aparirik onena gaztain-jan bat. Munita 49. 

- GAZTAINA-KAKO. "Gaztaiña-kako (V-ger-arr-m), varal, palo para derribar castañas" A s.v. gaztaiñaga. 

- GAZTAINA-KARLO (gastaina-karlo SP, sin trad.). Erizo de la castaña. � Gaztaina karloa bezala puntaz eta 

arantzez bethea. Ax 78s (V 53). Gaztaina kormutsa edo karloa bezala, dena xixtaz eta latzez betea. Larre in Xa 

Odol 18. 

- GAZTAINA-KARROKA. "Gaztainkarroka, el deshecho que se forma en el interior del árbol que se pudre" Iz 

To s.v. karroka. 

- GAZTAINAK ELTZETIK ATERA. "Orrek gaztañek atrako ttik (dizkik) eltzetik. 'Orrek lanak emango ditu' 

(B)" Inza NaEsZarr 2081. 

- GAZTAINA-KIRIKIO. Erizo de la castaña. � Gaztaña kirikijuak, / Indiar, mats ta artuak. Azc in Ur PoBasc 

449. 

- GAZTAINA-KOLORE (S ap. Lrq; gaztain-k. VocBN). "Qui est de couleur châtain" VocBN. � Gaztaña 

kolorea, / musturra zorrotza. Azc PB 67. � (gaztaina-koloreko). De color castaño. � Gaztaña koloreko / ardi 


mende. 

544


berenuak. DurPl 83. Gaztaña koloreko pitxar aundi bat. Apaol 27. 

- GAZTAINA-KORMUTS. v. GAZTAINA-MORKOTS. 

- GAZTAINA-KOXKOL. "Erizo de la castaña" Elexp Berg. 

- GAZTAINA-LAKATZ. "Gastaña-lokotza, cápsula espinosa que contiene el fruto del castaño" Etxba Eib. � 

Zutik daude gaztaina lakatzak. Ibiñ Virgil 52. 

- GAZTAINA-LILI (L ap. A s.v. lili). Flor del castaño. 

- GAZTAINA-LORE. "Candeda" Lar. 

- GAZTAINA-MARGOKO. De color castaño. � Gaztaiña-margoko ule ugari eder. Ag AL 11 (v. tbn. 150). 

Gastaña margoko ule ederdun bat. Echta Jos 15s. 

- GAZTAINA MARPILDU. "Enlever à la châtaigne un petit morceau, la mordiller, lui faire une légère 

ouverture, afin qu'elle n'éclate pas [...] au feu" H. 

- GAZTAINA-MIHAURI (H). Grano de castaña. Sg. Harriet, "qui s'est détachée de son enveloppe épineuse". � 

Mindegia egiterakoan hezkurra eta gaztaina mihauria buztantzera uzten dira. Dv Lab 339. 

- GAZTAINA MIHAURTU (H). Desgranar la castaña. 

- GAZTAINA-MORKOL. "Gaztaina-morkola, el erizo de la castaña" Iz To s.v. morkola. v. GAZTAINA- 

MORKOTS. 

- GAZTAINA-MORKOTS (G-goi ap. VocZeg; gaztena-margots Lecl), G.-KORMUTS. Erizo de la castaña. 

"Abrir el erizo, gaztaña morkotsa iriki" VocZeg 285. � Gaztaña-morkotsak jaulkian. Zab Gabon 33. Ikusi 

nuanean / nik zure okotza, / iruditu zitzaidan / gaztaiña-morkotsa. Or Eus 55. Gaztaina kormutsa edo karloa 

bezala, dena xixtaz eta latzez betea. Larre in Xa Odol 18. Gure aittaren poza, etxean ikustean gaztain-morkotsa 

(AN-larr). Inza NaEsZarr 427. 

- GAZTAINA-MOZKETA. Vareo de castaños. � Mikelek biren kemena badu / bakarrik gaztain-mozketan. Or 

Eus 88. 

- GAZTAINA-MOZTE. "Vareo y recolección de castañas; temporada de lo mismo" Ond Bac. 

- GAZTAINA MOZTU. Varear un castaño. Cf. infra GAZTAINA-ZIGOR. � Gaztaiñak moztu, morkotsak 

bildu. Or Eus 83. 

- GAZTAINA-MUSTRIKA. "A zer gaztain-mustrike daukezun, ¡qué buen grupo de castaños tiene V.!" Inza 

Eusk 1927, 144 (tbn. en NaEsZarr 1992 (B, sin trad.); ELok 28 intrepreta, sin ninguna base, "mozkor"). 

- GAZTAINA-OSKOL. "Gaztaiñoskol (V-arr), erizo de la castaña" A s.v. oskol. 

- GAZTAINAPEAN. Bajo el castaño. � Gaztaiñapean ari zalarik. Or Eus 76. 

- GAZTAINA-PERTIKA. "Gaztaiña-partika (V-oroz), varal, palo para derribar castañas" A s.v. gaztaiñaga. 

- GAZTAINA-SALTZAILE (H; gastaña saltzalle Lar). "Castañero, castañera" Lar. � Alde batian gaztaiñ ta 

bixigu saltzalliak. Sor Gabon 19. Gorra zeritzaten gaztain-saltzale emakumeak. Anab Don 33. 

- GAZTAINATARA JOAN. "Gastañatara juan, costumbre, principalmente de las mujeres del pueblo, de ir a 

repasar los castañales ya beneficiados por el dueño" Etxba Eib. 

- GAZTAINA-TITI. "Gaztaiña-titi (Sc), verrugas, toscas prominencias de la corteza de los árboles" A. 

- GAZTAINA-TXARA. a) Jaral de castaños. � Oietatik zati aundi bat ondo ematen dion gaztain-txarra du. 

Munita 116. b) Arbusto de castaño. � Otargiñak lanerako, sei edo zazpi urteko gaztain-txara erabiltzen du. 

"Primer brote del jaro [...] de castaño". Garm EskL I 55. 

- GAZTAINATXIGOR, GAZTAINA TXIGOL (-txigoli Lar, Añ, H), GAZTAINA TXIROL (Aq), G. TXIKOL. 

"Castañas pilongas, gastaña txirolak" Aq 1366. "Castaña [...], pilonga, (V) gaztaña igarra, (G) txigolia, goldua" 

Añ. "Gaztaina, gaztaña, gaztena txigolia, txigoldua , châtaigne séchée au four" H. � Ik daukuan gaztaña 

txikol orregaitik. Kk Ab I 57 (v. tbn. II 14). 

- GAZTAINA TXIGORTU (G-nav ap. A Apend), GAZTAINA TXIGOLDU (Lar, Añ (� A), H). Hacerse 

pilonga la castaña; (con part. en función de adj.) castaña pilonga. "Gaztaina txigortuak, castañas pilongas" A 

Apend. 

- GAZTAINA-XURIKIN. "Gastaña [...] xurikiña, pelure [...] de châtaigne" H (s.v. xurikina). 

- GAZTAINA-ZALE. Aficionado a comer castañas. � Ardia dezu oso / gaztaña-zalia. Uzt Sas 92. 

- GAZTAINA-ZARTAN. "Prêle à rôtir des châtaignes" H. 

- GAZTAINA-ZIGOR. "Gaztainziyor, vara larga y gruesa para tirar (moztu) las castañas" Ond Bac. 

- GAZTAINA ZIMEL (Aq 1366 (-st-), Añ, H; g. zimail H; gastaina tximel Aq 1366). "Pilonga, castaña" Añ. � 

Ator, ator, mutil etxera, / gaztaña ximelak yatera. Canc. pop. in Izeta DirG 98. 

- GAZTAINA ZIMELDU. "Gaztaina zimaildu, qui s'est desséchée, flétrie" H. 

- GAZTAINA ZIMUR (H). Castaña arrugada. 

- GAZTAINA ZIMURTU. "Ratatinée" H. 

- GAZTAINA-ZUHAITZ. Castaño. v. gaztainondo. � Gastaña zugatzari gexoa agertu-orduko. Echta Jos 9. 

Gaztaiñ zugatz edo arbola bati josita. Urruz Zer 57. Txapela kenduta begiratu bear diegu gaztain-zuaitzai. 

Munita 49. 

- GAZTAINA ZURITU. "Castañas pilongas [...] gastaña zurituak" Aq 1366. 

- GAZTAINETAN. A coger castañas. � Beste mutil batzuk gaztañetan yuen die Bilbo bidetik. Ort Oroig 76. 


mende. 

545


- INDIETAKO-GAZTAINA. v. indiak. 

- INDI-GAZTAINA. v. indi-gaztaina. 

- JAPON-GAZTAINA. Castaño japonés. � Ekin Japon-gaztañarekin. Munita 49. 

- JAPONIAKO GAZTAINA. Castaño japonés. � Orai badire motak gaitzari ederki ihardokitzen dutenak: 

bertzeak bertze, Japoniako gaztainak. Zerb Azk 41. 

gaztainadi (G-goi-nav, B, L, BN; -aña- H, VocB), gaztainadoi (R-uzt), gaztainadui (V-oroz-arr), gaztainari (Vm), 

gaztaineri (AN-larr, -añe- B), gaztainedi, gaztaindi, gaztaindoi (BN; VocBN), gaztandi (L; H), gaztandoi 

(BN, S; H), gaztenadi (BN-baig; H), gaztendi (BN-baig), gaztaineia (-añeixa V-gip), gaztaini (V-gip), 

gastainadia (-aña- V-gip; Lar), gastandi, gastainari, gastainui (V-gip), kaztañeri (AN-larr). Ref.: A 

(gaztaiñadi, gaztaiñaztoi, gaztandoi, gaztenadi); AEF 1927, 36; Etxba Eib (gastañadixia); Iz ArOñ (gastáñuixa), 

UrrAnz (gaztáñeixia), Als (gastainasko), IzG (gaztaiñeri); Asp Leiz2 (kaztañeri); Izeta BHizt (gaztañeri); Elexp 

Berg (gaztaiñi). � Castañal. v. 1 gaztandegi. � Gastaiñadiaren trebesean. INav 12. Zoazenean gaztañadietara. 

VMg VI. Sagastiak eta gaztañadiak beaute egon erdira. It Dial 65 (Ur gaztañadi, Dv gaztandi, Ip gaztañaztoi). 

Pagari-gastañarikoa. Izt C 86 (151 gaztañadi). Egurtzeko gaztañari goenera. Zab Gabon 65. Txara, gaztañadi 

ta belardiak. Ag G 21. Arizti zarreko gaztañedian. Enb 191. Muga-gabeko gaztaindiak. Munita 55. 

v. tbn. Etxeg EE 1885b, 313. A Ezale 1897, 19b. Kk Ab I 57. ADonostia Itzald II 11. Elizdo in Onaind MEOE 

789. Or Eus 228. TAg Uzt 98. Etxde JJ 62. Uzt Sas 134. Gaztainadui: Akes Ipiñ 25. Gaztainari: Apaol 31. 

Gaztaineri: Ag AL 108. Gaztainedi: Erkiag Arran 120. Gaztandoi: Gatxitegi Laborantza 121 (ap. DRA). 

Gaztaindi: BasoM 59. Gastandi: EE 1882a, 130. 

gaztainaki. "Pièce de châtaignier" Dv. 

gaztainaldi (G-nav; Dv). � "Castañal" Ond Bac. En Dv podría tratarse de una errata por gaztainadi (cf. tbn. Dv 

"gaztañaztoi-ya (S), v. gaztainadi"). 

gaztaina-ondo. v. gaztainondo. 

gaztainaro. � Temporada de la recolección de castañas. � Gaztaiñaroko kemena. Or Eus 223. 

gaztainarro. "Gaztaiñarrua, el hueco interior del castaño podrido" Iz ArOñ. 

gaztainatze (S; Dv; -aña- S; Gèze, H, Alth Bot 6). Ref.: A; Lrq. �1. Castaño. � Gaztañatze goran, erkhaiztaz 

mardotsa. Joanes Garaiztarra "Larrazken" (ap. DRA). Donaxtin, gaztañatze batetarik erori da. Herr 8-10-1959, 

3. �2. "(Sal, R), castañal" A. 

gaztainaztoi (S; Dv; -aña- S; Gèze, Dv, H). Ref.: A (gaztaiñaztoi); Lrq (gaztaña). � Castañal. v. gaztainadi. � 

Bena sagardoiek eta gaztañaztoiek egon behar die erdizka. Ip Dial 65 (It y Ur gaztañadi, Dv gaztandi). 

Larrabileko gaztañaztoia. GH 1928, 390. 

gaztaindoi. v. gaztainadi. 

gaztainkara (Dv � A), gaztainkera. � De color castaño. � Buru bekhainetako ile biloak gaztainkara. Ox 192. 

Matraillak zuri-gorri zitun eta illea gaztainkera, ia orail. Zait EG 1954 (11-12), 182. 

- GAZTAINKARAKO (Dv). De color castaño. 

gaztainketa. � Recolección de castañas. � Karrikako haurrak onddoketa eta gaztainketatik heldu entzuten 

zituen. JEtchep 24. 

gaztainondo (V, G, AN, L; Urt IV 273, T-L), gastainondo (SP), gaztenondo (BN-baig), gaztenahondo (Ht 

VocGr 339, Lecl, H), gaztaina-ondo (-aña- Añ; -hondo Dv). Ref. A (gaztaiñondo, gaztenondo); Iz Ulz. � 

Castaño. � Hartu zituen [...] gaztañ ondo xigor freskoak. Urt Gen 30, 37. Onelako gizon mukerraren emazteak 

alde-aldean sinits dezake gaztañ-ondoren batekin ezkondu zala. AA I 589. Gaztain ondo baten artikitzen. 

HerVal 148. Gaztena-ondoen itzaletik haitz ederren itzalera. Barb Sup 29. Gaztenondoen muskila. Ox 132. 

Gaztain ondoen mokotsak. Zub 101. Gaztaiñondoa muskildu-aala. Or Eus 78. Hasi ziren gerezi-ondo, gaztenondo 

eta bertze zer nahi ondo landatzen. Lf Murtuts 2 (43 gaztain-ondo). Bidertzean, gaztaiñondo zaar batzuk 

egozan garbaz apaindurik. Erkiag Arran 10. Gaztain-ondo tantaiak. Ibiñ Virgil 82. Ametz eta gaztena ondoz, 

iraztortz eta otegiz aberatsago. Ardoy SFran 32s. 


mende.


v. tbn. Altuna 96. TAg Uzt 79. Zerb Azk 41. Akes Ipiñ 35. Osk Kurl 160. 

- ITSAS-GAZTAINONDO. Castaño de Indias. � Lokomotibak pasatzean otoa bildu, itsas-gaztain ondo baten 

kontra lehertu. Herr 9-5-1963, 2. 

gaztakaxal. v. GAZTA-AZAL. 

gaztakin. v. gaztagin. 

gaztako, gaztaiko (V-gip). � Golpe en la cabeza. "Gaztaiko ederra emon zoztan guardasolakin" Elexp Berg. 

gaztamami. v. GAZTA-MAMI. 

gaztamin (AN-ulz). � "Gaztamíñe, gaztazárra, el queso viejo" Iz Ulz. v. GAZTA ZAHAR. 

(gaztamintz). "Gastaminza, cortadica fina de queso (Meoz, Lónguida)" VocNav. 

gaztana. v. gaztaina. 

gaztanapal, gaztanaxal. v. GAZTA-APAL, GAZTA-AZAL. 

gaztanarri. "Gaztan-arri, mesa de quesos (G-goi)" AEF 1955, 136. 

gaztanaska (V-ger-arr-oroz, G ap. A; Izt C 224). � "Pesebre en que se tienen los quesos en agua" A. 

gaztanbera (V, G, AN-larr-5vill-ulz-erro, B, BN, Ae, Sal; O-SP 227, Deen I 325, Urt V 248, Lar, Añ, Izt C 221, 

Dv, H, Foix ap. Lh), gastanbera (SP), gaztanbra (Sal). Ref.: A; Iz ArOñ, Als, Ulz; CEEN 1970, 353; Gte Erd 

178; Echaide Nav 158s. �1. Requesón; cuajada. "Sorte de petit fromage mol fait avec lait cuit" SP. "Fromage 

mou et frais" Arch VocGr. "Lait caillé qu'on mange" Dv. "Cuajada" ZMoso 66 (la forma determinada 

gaztanbara que da, podría provenir de gaztanbrara). � Zegaiti esaten dira ardiya, auntza, akerra, gaztaia, 

gaztanberia, brujakia? Mg PAb 175s. Ilhar, lur-sagar, ahi eta gaztanbera, ortzegunetako. Hb Egia 141. Haltzak 

eztü bihotzik, / Ez gaztanberak ezürrik (Cantar de Berterretche). ChantP 212. Gazta ta gaztanbera. A Ardi 129. 

Gaztara, eta guzien gañan gaztanbrara eta zenbron egin-berria. Garral EEs 1923, 82. Guriñez, gaztaiez eta 

gaztanberaz ondo ta lodi igurtzi ostian. Otx 63. Gaztanbera jan, gaztak legortu. Or Eus 239. Ta gero bi eskuekin 

emaro emaro berexten zien gaztanbara gaxuretik. ZMoso 37. Batek ala, bertzeak ola: baño gaztanbera loiez. 

'Eztabaida ortan ez da ur garbirik ateratzen' (B). Inza NaEsZarr 2000. � (Fig.). � Izan ere etxeko danak 

txoratzeko naikoa zera zu, erregintxo! elurgillo! gaztanbera! usakume! lili zuri! Ag G 78. � "Tonto, en Bergara" 

Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155. � (Uso adj.). � Biotz bigunberaak --barne gaztanbera ta buperak. Erkiag 

Arran 160. �2. (B, Ae, S, R). Ref.: A; Lh. "Cierto alimento hecho de sobras de queso" A. "Purée de fromage au 

vinaigre" Lh. 

gaztanberatu. "Coagulatus, [...] gaztanberatua, gaztanberaturikakoa" Urt V 238. 

1 gaztandegi (H), gaztaindegi (T-L), gaztandei (L ap. A), gaztain(a)tegi (Urt IV 273), gaztendegi, gaztendei. 

�1. Castañal. v. gaztainadi. � Bertze orduz Gerezietatik zaunkun igorri holako bertze batek gaztendegi batean 

janikako eztai batzuen ixtoria. Eskual 7-2-1908 (ap. DRA). Gaztendei handi batek egiten dako itzal. JE Bur 35. 

v. tbn. Eskual 21-3-1913 (gaztandei, ap. DRA). Pinpalordokiko gaztandeiaren gibelean. Ox 197. Gaztandegian 

gora... Teresaren ondora. Sorarrain Elezar 44. �2. "Gaztaintegi, lugar donde se conservan las castañas" VocB. 

2 gaztandegi (G, AN-5vill, BN, Ae, S; Dv), gaztandei (G-goi), gaztantegi (S), gastantei (V-gip). Ref.: A; Arin 

AEF 1927, 16; Lh (gaztantegi); Arin AEF 1955, 100, JMB ib. 186; Iz ArOñ (gastántei); CEEN 1970, 353. �1. 

Lugar donde se elaboran o guardan los quesos. "Claies où l'on expose les fromages pour les faire sécher" Lh. "Es 

el local destinado a la elaboración y conservación de quesos (G-goi)" Arin AEF 1955, 100. "Compartimento 

(gaztantegi) destinado a depósito de quesos (V-arr)" JMB ib. 186. "Lugar para ahumar los quesos" Iz ArOñ. � 

"Gaztantegi (BN-baig, S), pesebre en que se tienen los quesos en agua" A. �2. "Laiterie" Dv. "Quesería" A. 

gaztandi. v. gaztainadi. 


mende. 

547


gaztandoi. "(AN), tabla en que se curan los quesos" A. v. GAZTA-APAL. 

gaztanezpata. "(Sal), palo o cucharón con que los pastores revuelven la leche cuajada" A. 

gaztangaxur. "(G, L, BN, S, R), suero" A. v. gazur. 

gaztangile (S, Sal ap. A; Lar, H), gazta-egile (Sal, R-vid ap. A). � Quesero (el que los hace). � Gazta egileak 

nik entzun dut lemizikorik asi zrelarik egiten xin drela Frantziarik. ZMoso 37. 

gaztangin. v. gaztagin. 

gaztankirats. "(V-arrig), hedor de quesos" A. 

gaztanmalatz. "(B), palo o cucharón con que los pastores revuelven la leche cuajada" A. 

gaztanol. v. GAZTA-OHOL. 

gaztanontzi (V-gip), gastanontzi (V-gip), gaztanuntzi (A Apend). Ref.: Urkia EEs 1930, 10; Iz ArOñ 

(gastánontzi), UrrAnz. � Recipiente donde se elabora el queso. "La quesera" Iz UrrAnz. 

gaztanotzara. v. GAZTA-OTZARE. 

gaztantegi. v. 2 gaztandegi. 

gaztantoki (G-to-nav), gaztatoki (AN-erro). Ref.: A; AEF 1926, 14. � Anaquel donde se curan los quesos; 

depósito, lugar donde se guardan los quesos. 

gaztanur. "(V-m), suero" A. v. gazur. 

gaztanzuku (Sal). Ref.: A; ZMoso 65. � "Sopa hecha de queso mezclado con ajo, pimienta negra y requesón" 

A. "Caldo de queso, gaztan zuku" ZMoso 65. 

gaztarasun. v. gaztetasun. 

1 gaztaro (vEys, Dv, H, A), gastaro (SP), gaztezaro (V-arr, G, Sal, S, R-uzt; Añ, Gèze, Dv, H), gaztazaro, 

gaztearo, gaztetzaro, gaztero, gaztego (R-uzt). Ref.: A (gaztezaro); Iz R 296; Gte Erd 131. � Juventud, época 

juvenil. "Gore gaztegoán zer kontént gindén San Joan-égunean" Iz R 296. v. GAZTE-DENBORA, gaztetasun 

(2), gaztezutu. � Tr. Utilizado en el s. XX por autores meridionales y por Oxobi y Mirande (con frecuencia 

ligeramente mayor de la forma gaztaro); antes de esta época se documenta gaztazaro en Lazarraga, gaztaro en 

Oihenart y Archu, y gaztezaro en Maister, Inchauspe, Zabala (Gabon 88), Arrese Beitia y Ezale (1899, 12a). Hay 

además gaztetzaro en Lizardi, gastaro en Lauaxeta y gaztero en Eguiateguy (244) y (si no es una errata) en 

Eguzkitza (LEItz 15). En DFrec hay 7 ejs. de gaztaro, 3 de gaztearo y uno de gaztezaro y gaztetaro. � Ez neuke 

errazoarik / izenau borraetea, / ez geiago gaztazaroau / ain laster anzietea. Lazarraga 1196v. Bertanko ilhots 

haur gaztaroan egina ez izanagati. O Po 47. Gaztaro alferrak dakarke zahartze landerra. O Pr 185. Praube 

nüzü, eta ene gaztezaruaz geroz bethi phenetan. Mst III 50, 1 (SP ene gaste danik, Ch gastetasuneko denboratik, 

Leon haurzarotik). Gaztaroko ur epheletan. Arch Fab 197. Horik oro begiratü ditizüt ene gaztezarotik. Ip Mt 19, 

20 (Lç gaztetasunetik). Gaztezaro guztia atan juan jakon. AB AmaE 277. Gure gurasoen gaztezaroan. A EEs 

1916, 112. Zer gaztaro ereman zuen. Ox 190. Nire gaztezaroaren eguzkia. Or Mi 148. Gaztetzaro-ogitik yakide 

ninduken. Ldi BB 82. Umearoaren muga gainditu ondoren, gaztearoan. TAg Uzt 51. Bigarren gaztaroa! Mde Pr 

307. Gaztearoan alperra, zartzaroan gosea ta ugerra. EgutAr (ap. DRA). Gaztezaroko ametsak barriren barri 

berbizi. Erkiag Arran 8. Amaika sasi-eskola egiñikoa naz ni neure gaztaroan! Bilbao IpuiB 159. Bergiliren 

gaztezaroko lana. Ibiñ Virgil 24. Gaztaro gordinean gaude oraindik gauza askotan. MEIG IX 101. 

v. tbn. Lab EEguna 68. Laux BBa 12. Aitzol in Ldi UO 8. Zait Sof 141. Etxde JJ 89. Or Aitork 37. Txill Let 116. 

Vill Jaink 118. Gazt MusIx 63. Ibiñ Virgil 50n. Lasa Poem 111. Gaztezaro: JBDei 1919, 268. Eguzk GizAuz 47. 

Zait Plat 119. Vill Jaink 173. Gaztearo: GMant LEItz 61. Lek SClar 108. Gand Elorri 217. Alzola Atalak 108. 

NEtx LBB 254. 


mende. 

548


2 gaztaro (H), gaztaiaro (Lar, H). � "Quesería, el tiempo de hacerlos" Lar. 

gaztaruhal (Dv � A). � "Culière des bêtes de somme" Dv. 

gaztatoki. v. gaztantoki. 

gaztatu. "Salar (Arch)" DRA. 

gaztatu. v. gastatu. 

gaztatxo, gaztaitxo. � Dim. de gazta. � Gaztaitxoak erosi nai al dituk? Sabiag Y 1933, 425. 

1 gaztaxal. "(Sal), de poca sal" A. 

2 gaztaxal. GAZTA-AZAL. 

gaztazale. � Vendedor de quesos. v. gaztadun (2). � Gaztazalea, zu nungoa zera? Sabiag Y 1933, 425. 

gaztazaro. v. gaztaro. 

gazte (gral.; SP, Urt I 26, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), gaste (V, G-azpbet, 

AN-egüés-arce, L-sar, BN-ad; Volt 87, Mic 7r, Deen I 5). Ref.: A; A Aezk 292; Bon-Ond 155; Lrq; Iz ArOñ 

(gáste), R 290; Holmer ApuntV; EAEL 214; Elexp Berg; Gte Erd 3 y 131. 

� Tr. General en todas las épocas y dialectos. La forma gaste, además de en algunos autores septentrionales y 

alto-navarros, y en vizcaínos de sibilantes no muy seguras, la emplean en el s. XX de modo prácticamente 

sistemático autores como Enbeita, Lauaxeta y Kirikiño, por influencia seguramente de Arana Goiri (cf. A Morf 

473 y NeolAG s.v. gaste). En DFrec hay 821 ejs. de gazte. 

� Joven; de poca edad (o, con comparativos, de mayor o menor edad); (aplicado a cosas) nuevo. "Puîné, 

gaztena" Ht VocGr 411. "Potro, caballo nuevo, zaldi gaztea" Lar. � Sancha Gaztea (1330). Arzam 253. Don 

Gastea de Arburu (1475). Ib. 253. � Orano, amorea, gazte gituzu. E 199. Hetarik gaztenak erran ziezón aitári 

[...]. Lç Lc 15, 12. Nahi diat bada gazteak ezkon ditezen. Lç 1 Tim 5, 14. Zaldun gazte bat. Lazarraga 1145r. 

Gazte zirean artean. Ib. 1179r. Ai, ene narru zuri gazteak! Ib. (B) 1181vb. Ozaetako jaun gazteak. (Cantares de 

la quema de Mondragón). TAV 3.1.7. Gizon gazteen gogoa ekosaria lasoa. RS 413. Presiden gazte bat. (c. 

1597). FLV 1993, 463. Mutil gazte bat. Ber Trat 114r. Joanis gaztea, ordean, / Piarresi aitzindu. EZ Noel 107. 

Gaztei abisua. Harb 40. Gasteak, egizu danza. EgiaK 90. Zeren gogoa bethi da gazte. Ax 375 (V 247). Bere adin 

gaztean. SP Phil 253. Jende gaztia. Tt Arima 68. Ala zaarrak nola gazteak eta seinak. CatAnz 6. Nik ere gazte 

naizelarik / Nahi dut hasi kursua. Gç 207. Eskoleraziren dütie bere parropietako haur gaztiak. Bp I 22. Aur 

gazte onen oea (1705). Egan 1956 (5-6), 28. Iskiribuak gazteagoak eta geroztikakoak direla. ES 100. Zein da iru 

personetarik gasteago, zarrago edo lenago? Arz 30. Bekhanki izan zite jente gazteki eta herriz kanpokueki. Mst I 

8, 1. Gaste galardoat (Ororbia, 1758). ETZ 98. Alargun gaztea. Mb IArg I 374. Eriotzak orañ baño len artu 

banindu, asko gazteago artu dituen bezala. Cb Eg II 88. Gizon gaztea, altxa zaite. Lg II 152. Gaste gaizto gaizki 

azietatik zarrei datorzkioten pesadunbreak (103). LE-Ir. Garat gaztenaren eta Ithurbidentzat. Monho 56. 

Gazteegia zala komulgatzeko. Mg CC 215. Gazteak gazte dala artzen duan bidea. AA III 505. Zein gaztia, zein 

edade nausikua. fB Ic III 261. Prodigo gaztearren Aita. Jaur 125. Abis bat eman nahi dit muthil gaztiari. Etch 

684. Landare [...] zar ta gazte. Izt C 165. Herbi xoro haren pare / gaztetan asko badire. Gy 59. Joaben anaia 

gazteena. Lard 185. Gazte taldeak zijuazkion. Bv AsL 88. Gazte au oraindik bere amabi urteetara iritxi baño 

len, gaizki bizi zan. Arr May 23. Bildots gazte bat. Elsb Fram 159. Neskatila gazten artian. Ip Hil 58. Eskuara 

zaharra eta Erdara gaztea. Arb Igand 17. Nereida gazte bat. Azc PB 205. Gaztiak zauden etseko bortara. Mdg 

127. Ezkondu zen bera baino lau urthez gazteagoko Marie Peydouvan batekin. Ox 191. Andoaingo Larreta 

gazteena. Or SCruz 90. Etzan bein be batzen bere idiako gaste zoroekaz. Kk Ab II 61. Gazte-sail kementsua. Ldi 

BB 160. Arizti gazte bat. Munita 43. Esteberen anai gazteago bat. Etxde JJ 191. Gaztea zen Piarres Elizalde eta 

bihotz gaitzeko gizona. Zerb Azk 102. Aizu, gazte. Izeta DirG 38. Iturri menditarra / ira gazte-pean. Gand Elorri 

67. Txakur gaztea. Erkiag BatB 47. Lenago ume ziñan, gaur gazte biurtzen ari zera. MAtx Gazt 37. Gazte-gaiak 

batez ere sortu nai nituan nere lanetan. NEtx LBB 127. Gazte-sasoian izan / giñan indarrean. Uzt Sas 298. 

Gaztiak besta egile. Casve SGrazi 168. Balaki gazteak, baleza zarrak (B). Inza NaEsZarr 2125. Senide gazteago 

bat jaio zitzaion filosofiari. MIH 89. Plinio gaztearen hitzak. MEIG IX 90. 

- GAXTE (V-arr, G; T-L). Ref.: EI 139; EAEL 214. (Forma con palat. expresiva). "Blanc-bec" T-L. � Oraingo 

gaxte ez gazi ez gezaen artean. Ldi IL 152. Yaiotzez gaxteago dan Eteokelek. Zait Sof 142. Mutiko gaxte bat. Or 


mende. 

549


QA 159. Gaxte ameskor eta ustetsuai dagokienez. Etxde JJ 214. 

- GAZTE-ADIN. Juventud, edad juvenil. � Eldu gaituzu Piarres Etxahundarraren gazte-adiñera. Etxde JJ 22. 

- GAZTE-ADINEKO. "Adulto" Lar y Añ. 

- GAZTEAGORIK. De más joven, siendo más joven. � Gazteagorik hasiz gero. MEIG IX 69. 

- GAZTE-HAIZE. (Pl.). Cosas de jóvenes. � Txorakeriak! Gazte-aize txoroak besterik ez dira gure kontuak. 

NEtx LBB 14. 

- GAZTEAN (BN-arb, Ae, S; Dv, A Apend). Ref.: A (gazte); A Aezk 292; Gte Erd 131. En la juventud; 

(precedido de gen.) en su (mi, etc.) juventud. "Gauren gaztean, en nuestra juventud" A Aezk 292. v. 

GAZTETAN. � Tr. Propio de la tradición septentrional. � Nor nola gobernatzen baita gaztean [...]. Ax 86 (V 

59). Gizon putanera, gaztean bethi hala izatu dena, zahartzean ere komunzki hala ohi dela. Ib. 375 (V 247). 

Gaizki dena ohitu gaztean. Gy 4. Errexki ditut gaztean hedoi beltzak ihesi. Hb Esk 19. Gaztean dabilana urhats 

holakotan. Elzb Po 221. Haurrean aingeru, gaztean oi! zein garbi. Zby RIEV 1908, 416. Kantaria ere zen biziki 

gaztean. HU Aurp 164. Gaztean, Tambour-Major egiten zuen Phesta-Berri guziez. Barb Sup 41. Gaztean ez dut 

aditu / gizon zuhurren erranik. Etcham 44. Ontsa orhoit baniz gaztean ikusiez. JE Ber 23. v. tbn. Zerb IxtS 100. 

Xa Odol 32. Ni're iletsua nitzen / lenago gaztian. Mattin 146. � Iesus zirkunsezatzera / Igan zen haur gastean. 

EZ ELiç 36. � (Forma con palat. expresiva). � Nere gaxtean mojategi batean sartzera niyoan. Or Mi 37. Neure 

gaxtean. MIH 368. 

- GAZTE-ANTZO. A la manera de los jóvenes. "Gazteak gazte antzu, el joven como joven (msLond)" A. � 

Gazte denboran ibili zinen gazte antzu, arintki. Ax 186 (V 126). Gazte naiz, eta gazteak gazte antzu, gazte 

bezala behar du bizi eta gobernatu. Ib. 173 (V 117). Gazte-samarrak geralarik ere, ta, gazte-antzo, sutsu 

ameskorrak. Ldi IL 102. 

- GAZTEARENA. Cosa(s) de joven. � Erraten ere da eskusatzeko urdakeria infameak: "Zer nai du, 

gasteaina!" (257). LE-Ir. 

- GAZTE-HASIERA. Adolescencia. � Gazte-asierako urte atsegiñak. Erkiag BatB 191. 

- GAZTE-HAZI (G-azp-goi, AN-gip-larr). "Persona que ha crecido prematuramente" A. "Sinónimo de mardul, 

lozano" Asp ANaf. "Oso gazte hazia da (G-azp) [...] ume hau gazte hazi dator (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 

210. 

- GAZTE-BELAR. "Ageraton, eupatoríoa, gaztebelhárra" Urt I 426. 

- GAZTE BIZI. "Ser ingenuo, vivir en las nubes. Berrogei durokin afaixa pagauko dogulakuan hago? Ai..., 

gazte bizi haiz hi" Elexp Berg. 

- GAZTEDANIK (L-ain ap. A; SP, Lar Sup). Desde joven; (precedido de gen.) desde (mi, su, etc.) juventud. 

"Fin gaitz egiñen duk txoria, baldin gaztedanik ezpadagik kafia" Lar Sup s.v. nido (� Ax 178). � Gazte danik 

trabaillutan hazia. EZ Man II 108. Gaztedanik behar da Iainkoa zerbitzatu. Ax 184 (V 124). Nobleak hazten ohi 

diren bezala, bertutetan eta szienzia ederretan gaste danik ikasia zen. SP Phil XI. Horiek oro gaztedanik 

begiratu izan ditut. Dv Mt 19, 20 (Ur nere gaztedandik; Lç gaztetasunetik). Arras gaztedanik ikhas dezaten 

erreboteko joko handia. Zby RIEV 1908, 87. Gaztedanik zahartzeraino. HU Aurp 167. Gazte danik bazian 

geruan azkarki üken zian erraitekuaren hastapena. Const 38. Errepikatu bide zuen gazte danikan. Lf in Zait Plat 

XX. Gaztedanik orai arte. Bibl Gen 46, 34 (Urt gaztarasunetik). 

v. tbn. Mb IArg I 179. Dh 198. AstLas 69. Hb Esk 165. Arb Igand 30. Iratz 156. Or Aitork 149. 

� (Tras bere, etc.). � Irakhasi derautzu hartaz behar zenduen ezagutza zure gaste danik. SP Phil 40. Ene 

Iainkoa, argitu eta ukhitu nauzu neure gaste danik. Ib. 507. Oriek guziak gorde ditut nere gaztedandik. Ur Mt 

19, 20. 

- GAZTEDANI(KA)KO. (Adnom.). � Horra gazte danikako eritasun baten ondorioa! Lf Murtuts 38. 

Gaztedaniko nire maisu ua. Or in Gazt MusIx 10. 

- GAZTE-DANTZA. a) Nombre de una danza ejecutada por jóvenes. � Gazte dantza onetara. Izt D 82. b) Baile 

al que acuden jóvenes. � Gabeko musika ta gazte-dantza igo zitzaien burura. NEtx LBB 50. 

- GAZTE-DENBORA (V-arr-gip, G-goi-azp, AN-5vill-ulz, B, BN-arb; Lar; gaste-d. SP; gazte-denpora Añ). 

Ref.: Iz Ulz; Gte Erd 131. "Adolecencia", "mocedad" Lar. � Tr. Documentado desde Axular; es usado tanto al 

Norte como al Sur. En pl. lo hallamos en Arrue y Alzola (Atalak 39). � Gazte denborako zenbait erhokeriatara 

bihurtzea. Ax 189 (V 128). Ez zirudien bere gazte denboran lagunak baño txoroagoa, errazago limuriagoa? Lar 

SAgust 6. Gure aur denbora, gazte denbora ta beste gure denbor guzia. Mb IArg I 62. Gomunta zaite gazte 

denporatik zeure egilla ta Jangoikuagaz. JJMg BasEsc 267. Ene gazte denbora ükhen düt halako. Etch 178. Bere 

[Euskararen] gazte denporako janzi eder aberatsakin. Izt C 454. Gazte denboran zoin zoroa izana naizen. Laph 

184. Gazte denboraz akordatzen naiz. Xe 242. Zere gazte denboratik. Arr May 63. Gazte denborako orhoitzapen 

bat. Elsb Fram VI. Gazte denboratik zahartzerainoko lanak. HU Aurp 164. Gazte denbora berriz haste balitz! 

Ox 145. Gazte denborak aldegiñ ziran. Tx B II 122. Bere gazte denborako lagun batek. Zub 66. Neke latzetan 

pasa dezute / gazte denbora guzia. Basarri 182. Gazte-denpora alperrik galtzen utzi. Vill Jaink 160. Bere gazte 

denbora bekatuan eta arinkerian higatu. Ardoy SFran 282. 

v. tbn. AA I 605. Echag 235. JanEd I 89. AB AmaE 403. Jnn SBi 90. Moc Damu 8. Ill Testim 22. Mok 16. 

Etcham 224. Zerb Azk 115. Mde HaurB 84. JEtchep 89. And AUzta 46. Salav 42. Lab SuEm 180. Xa Odol 102. 


mende. 

550


Uzt Sas 69. Berron Kijote 50. MIH 338. G.-denpora: Ur MarIl 99. Azc PB 177. SM Zirik 8. Arti Ipuin 35. BEnb 

NereA 233. 

- GAZTE EGIN. "Gazte egina, bien conservado; litm.: hecho joven (V-ger-m)" A EY III 264. Cf. H: "Gazte 

egitea, paraître jeune". 

- GAZTE-EGUN (Dv, A), GAZTEGUN. (Pl.). Epoca, días de la juventud. � Gazte egunetan egin nituen bekatu 

batzuek. Mg CC 128. Gazte egunetan beargiña izan danari. VMg 29. Euren gastegunetako gertaerak. Ag Kr 79. 

Gazte-egunak pozkiro oroi tutelarik. Or Eus 27. Nere gazte egunetako lan egiteak! ABar Goi 45. 

- GAZTE-GARAI. Juventud (época). � Gazte garaian zarzarorako / ez badezu begiratzen. And Auzta 150. 

Leen, gure gazte-garaian. Ib. 64. 

- GAZTE-GAZTE. (Con reduplicación intensiva). � Emaztekiek eta neskatxa gazte-gaztek ere. Dh 182. 

Adinaren primaderan, erran nahi da gazte-gaztea. Elzb PAd 32. Oraino gazte-gaztea zelarik. Jnn SBi 172. Jin 

zen gazte gaztia. Const 41. Gazte-gaztea hogoi urtheko neska baten ama batentzat. JEtchep 112. Gazte-gaztea 

oraino, mutiko ona. Ardoy SFran 244. Basarri ta ni biok giñaden / orduan gazte-gaztiak. Uzt Sas 173. v. tbn. Tx 

B I 43. Zerb IxtS 100. Zait Sof 182. 

- GAZTE-GAZTEDANIK, -TANIK. Desde muy joven. � Gazte gaztetanik dira neke izerdizkoetara gogoz 

jarriak. Izt C 219. Gazte gaztedanikan / erritik kanpora. Iparg 345. Urtero joan oi zen Atharratzeko festetara 

gazte-gaztedanik. Etxde JJ 202. Aita Zarauztarra du gazte gaztedanik Elizondon kokatua. AIr in Izeta DirG 9. v. 

tbn. MAtx Gazt 91. 

- GAZTE-GAZTERIK. De muy joven, siendo muy joven. � Gazte gazterik jarri zaitean / gure Arbola kutuna. 

AB AmaE 34. Gazte-gazterik eta ezagutu gabe, galdu zuen bere Ama. Arb Igand 136. v. tbn. Ox 31. Tx B 242. 

Bilbao IpuiB 137. � (Forma con palat. expresiva). � Gaxte gaxterik asi omen zan latiñ ikasten. Or SCruz 18. 

- GAZTE-GAZTETATIK, -TANDIK. Desde muy joven. � Gazte gaztetatik Marijari deboziño egijazko bat 

eukitia. Ur MarIl 36. Olerkitarako zakarren kemena ta etorria gazte-gaztetandik ezagutu genuen. Inza in Jaukol 

Biozk XV. Gazte-gaztetatik eta beti izan da euskaltzale. Alzola Atalak 113. Gazte-gaztetatikan / gaur zenbait 

mirabe / pamelia guzian / berak jaun da jabe. Uzt Sas 258. Gazte-gaztetandik herriaren ahotik jasotzea [esaera 

zaharrak]. MIH 237. v. tbn. Zait Plat 11. MAtx Gazt 105. 

- GAZTE-GAZTETIK. Desde muy joven. � Elizan, gazte gaztetik, kantaderian zabilan. Const 35. 

- GAZTEGIZ, GAZTEGIEZ. "Por demasiado joven (Lacombe voc. ms.)" DRA s.v. gazte. 

- GAZTE-JENDE. Juventud, gente joven. � Dibersiyo bat jartzera nua / gazte jendien artian. Xe 311. Gazte 

jendia dibertitzeko. Tx B I 67. Gazte-jendeak bi amets ôk ditu. Or Eus 49. Gazte jendien sasoia ta trebetasuna 

probatzeko. Etxde AlosT 16. Bertako gazte jende mardula / badijoa Australira. Basarri 138. Gaiñezka zegoen 

gazte iendez. Ibiñ Virgil 25. Plazan gazte-jendea dantzan ari zen bitartean. MEIG IX 97. v. tbn. Noe 38. EusJok 

21. Mok 8. Lek SClar 140. And AUzta 70. NEtx LBB 148. Uzt Sas 302. 

- GAZTEKO. (Adnom. de gaztean). De la juventud, de los años jóvenes. � Gazteko usantzak iarraikitzen ohi 

zaitza nehori zahartzean ere. Ax 175 (V 117). Nun zarete gazteko / oi! lagun maiteak? Michel LPB 344. Nere 

haurreko eta gazteko zenbait hitztorio. Elzb PAd 35. Gazteko kezka ments guziak. Xa Odol 103 (v. tbn. 197). 

- GAZTE-LAGUN. Joven compañero. Cf. gizon gazte lagunekin (Lg I 225). � Ene gazte laguneki / libertiturik 

ere zunbait aldiz. AstLas 15. Zonbeit gazte lagun galduen hantatzeak bizioan barna sar arazi zuen [Andre]. 

MarIl 96. Ohore guti orotan / bere gazte lagunetan. Bordel 94. Pilota partida bat baitute haren gazte lagunek 

Españolen kontra hitzhartua. JE Bur 143. Berarekin egoten ziran bere gazte-lagunak, argiontziak eskuetan 

zituztela. Ir YKBiz 417s. v. tbn. ChantP 254. Elzb Po 195. Zby RIEV 1909, 109. HU Aurp 216. Mde Pr 167. 


- GAZTE-LEHEN. Adolescencia, primeros años de la juventud. � Gazte-lenean iastatu baitzun emaztekia. Or 

Aitork 146. 

- GAZTE-LEGE. � Artean, Maitek etzitun uki, / soillik zuten gazte-lege. "Sino que era a ley de jóvenes". Or Eus 

82. 

- GAZTE-LORE. a) Flor de la juventud. � Nik hor baditut bi seme, gazte-lorean irhetsiak, bethikotz galduak! 

Arb Igand 156. Urte ederrak benetan! Baiña gure gazte-loreak joan zaizkigu. NEtx LBB 62. b) Virginidad. � 

Orduan ere gazte-lorea ez dula galdu esan dezakegu, edo garbitasuna. Or MB IX. 

- GAZTE-MOLDATEGI. "Academia, akadémia, unibersitátea, [...] gazte moldatégia", "academicus, 

gaztemoldategigizona" Urt I 68. 

- GAZTERIK (gral.; H). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 131, 136, 210. "Siendo joven" A. "Ze gazterik azi den (Ggoi, 

AN-5vill, B)" Gte Erd 210. "Gazterik asko hil zen (G-azp, AN-gip)" Ib. 131. � Tr. Documentado desde 

Leiçarraga, tanto al Norte como al Sur. � Gazterik hiltzen dena. Lç Ins D 6r. Iesus gure gatik hasi zen nekean 

gazterik. EZ Man II 47. Añ gazterik [...] amorio dibinoaz apañdu zenduena. Cb Just 145. Gazterik 

alhargüntürik. Egiat 218. Oroát ónean ere agidaike, gasterik zar, txikirik ándi. LE Urt ms. 12v (ed. 1846, 33 

gazterik). Xurit eztakhidan gazterik bilhua. Etch 678. Ni zartu banok i ago gazterik. AB AmaE 311. Hermann 

Cohen jüdio zen; gazterik müsizien handi. Ip Hil 49. Gazterik edo mutiltxutan Arratiatik urtenarren. A BGuzur 

121. Gazterik ere gazterik eraman zigula gure Yainkoak. Markiegi in Ldi IL 11. Aski gazterik pilotari adios 

erran behartu zitzaion. Zerb Azk 115. Orren gazterik Oñatitik oneraño etorri aiz? NEtx Antz 20. Hertzeak 


mende. 

551


gazterik idortzen bide dira. Larz Iru 56. Fr. J. Intxausti gazterik egin da izen on baten jabe. MEIG III 46. 

v. tbn. Arg DevB 152. Tt Arima 38. Mb IArg I 64. AA III 384. Bordel 34. It Fab 44. Hb Esk 144. Elzb Po 193. 

Xe 250. Bv AsL 195. Elsb Fram 123. Zby RIEV 1908, 415. Jnn SBi 193. AzpPr 29 (-kan). Arb Igand 134. HU 

Zez 53. Azc PB 167. Arrantz 128. Ag Kr 75. JE Bur 164. Urruz Zer 102. Ox 197. Enb 88. Tx B II 66. Etcham 31. 

Kk Ab II 185. Or Eus 133. Iratz 73. Lf Murtuts 40. Zait Sof 196. Txill Let 82. Anab Poli 63. JEtchep 59. And 

Auzta 52. Vill Jaink 118. Salav 29. Ibiñ Virgil 23. Ardoy SFran 70. Alzola Atalak 122. Xa Odol 51. Uzt Sas 291. 

� (Forma con palat. expresiva). � Gaxterik eroritakoa. Zait Sof 116. Orren gaxterik mutillekin etxera joatea oso 

kaltegarri da. MAtx Gazt 74. Zinema hasi zen behin, ez oso gaxterik, hizketan. MIH 328. 

- GAZTETAKO (G-azp ap. Gte Erd 131; H), GAZTETANGO. (Adnom. de gaztetan). Juvenil, de los años 

jóvenes. � Tr. Exclusivamente meridional; -tango se encuentra en autores del s. XX, en su mayoría 

guipuzcoanos. � Onen gaztetako pekatuak. Cb Eg III 273. Gaztetako desapijuak. fB Ic I app. 23. Nire egun 

gaztetakuak. AB AmaE 387. Gaztetako egunetara. Ag G 190. Bere gaztetango maite-miñetan. Or Mi 3. 

Asmalariyaren gastetako lagun andiya. Kk Ab II 134. Gaztetako poza berritu. NEtx Nola 23. Gaztetako urteetan 

izan eban gorputzaldia. Erkiag BatB 138. Gaztetako kontuak. Uzt Sas 197. Gaztetako alferra, zartu-ta nekez 

betea (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1584. 

v. tbn. JJMg BasEsc 13. It Fab 252. Echta Jos 89. Mok 19. Ldi UO 26. TAg uzt 65. Etxde JJ 97. Txill Let 29. 

Erkiag Arran 30. Alzola Atalak 97. 

� (Forma reduplicada y con palat.). � Gaxte-gaxtetango maitasunaren indar purrukatzaileak. MEIG I 154. 

- GAZTETAN (V, G ap. A). En la juventud; (precedido de gen.) en su (mi, etc.) juventud. v. GAZTEAN. � Tr. 

Propio de la tradición meridional; documentado desde mediados del s. XVIII. � Gaztetan ta zartu bage. Mb 

IArg I 62. Beeratu egijotzu umiari iduna gaztetan. fB Ic I app. 2. Mirariak aurtasunean eta gaztetan ikusi 

zituztenak, illak ziran. Lard 122. Gastetan ikaskizunak egiteko aitorrek bidaldu ebala Montpellier Parantzekora. 

Kk Ab II 106. Ipurterrea izan zan gaztetan. TAg Uzt 190. Aritzak eta pagoak gaztetan babesa nai dute. Munita 

96. Gaztetan bezelakoa dirudi. NEtx Antz 88. Astuak pe gaztetan politak izaten ei dira. SM Zirik 50. Gaztetan 

gaizki oitutakoa sekula ezta ondo eziko. And AUzta 118. Komentu batean egon zala morroi gaztetan. Alzola 

Atalak 65. Zenbait gauzaren kontra agertu nintzen gaztetan. MIH 374. 

v. tbn. Cb Eg II 87. Mg CC 172. JJMg BasEsc 76. Bil 94. Xe 168. AB AmaE 282. AzpPr 120. Ag Kr 83. Echta 

Jos 126. Alz Bern 54. EusJok 40. EusJok II 157. Inza Azalp 58. Mok 20. Altuna 113. Enb 86. Tx B II 35. JAIraz 

Bizia 70. Or QA 112. Etxde JJ 274. Txill Let 92. Zait Plat 31. Basarri 33. Uzt Sas 263. Xa Odol 303. 

� Apaindu bedi gorputza / neska gaztetan lez. Azc PB 259. 

� (Tras bere, etc.). � Bere gaztetan maizterra edo errenterua zan. Kk Ab II 80. Ez astorik ez txakurrik etzan 

emen gure gaztetan. And AUzta 103. 

� (Forma con palat. expresiva). � Neronek ere gaxtetan jakiteko modua izan nuenez. MEIG VI 185. 

- GAZTE-TARTE. Grupo, reunión de jóvenes. � Gazte-tarte eroan loiki hitz egiten dutenak. Mb IArg I 95. 

- GAZTETATIK (V; gastetatik AN-ulz), GAZTETANDIK (G-azp-to), GAZTETARIK (R-uzt), GAZTETANIK. 

Ref.: A (gaztetandik); EI 155. Desde la juventud, desde una edad temprana. v. GAZTEDANIK. � Tr. 

Exclusivamente meridional. � Gaztetatik kontu andiaz azi zutena. Cb Eg II 184. Gaztetanik zartzeraño 

kakoturik ta makurturik egon bada. AA III 384. Griña gaiztoak badira gaztetandik artzen. It Fab 262 (141 

gaztetandika). Ni ere gaztetatik langille naiz izan. AB AmaE 396. Neketan gaztetanik azia. Ol Imit III 50, 1 (SP 

ene gaste danik, Ch gastetasuneko denboratik). Guzi ori begiratu (gorde) izan dut gaztetandik asi ta. Ir YKBiz 

349. Nire gaztetati onera. And AUzta 129. Gaztetatikan lagun / egin giñan oso. Uzt Sas 262. 

v. tbn. VMg 58. fb Ic I app. 4. JJMg BasEsc 77. Ur MarIl 35. Arr May 118. Azc PB 358. EusJok 125. Anab Poli 

7. Akes Ipiñ 19. MAtx Gazt 30. Zait Plat 43. Ibiñ Virgil 97. 

- GAZTETIK (AN-gip; gastetik AN-ulz). Ref.: EI 155; Gte Erd 210. Desde joven, desde temprana edad. "Dès la 

jeunesse" H (sg. Lh, pero no lo encontramos). "Gaztetik in da (AN-gip) [= 'se ha desarrollado desde muy joven']" 

Gte Erd 210. v. GAZTETATIK. � Gaztetik behar du ezagun eta ageri. Ax 175 (V 117). Gaztetik zahartzeraiño 

bekhatutan usatu denak. Ib. 92 (V 63). Ikási gastetík emastéki lának. LE Prog 118. Artuten dabe ekandu au 

gustiz gastetik. Astar II 149. Plega hadi gazteti nahi gabe orota. Etch 152. v. tbn. Zby RIEV 1908, 92. Xa Odol 

33. 

- GAZTE-URTE. (Pl.). Años jóvenes. � Aztu jatzu gazte-urteetan ikasija. Mg PAb 162. 

- GAZTEXE. "Gaztexe da zure semia enplegu hortako" VocBN 186 (ap. DRA). 

- GAZTEXEAGO. Un poco más joven. � Zu baino gaztexeago izanarren. A Ardi 91. Onek bere aserre miña 

gaztexagoei ixuri. Zait Sof 191. Ni baño gaztexeagoa. Salav 45. 

- GAZTEXEGI. "Qui est un peu trop jeune" H. 

- GAZTE-ZAHAR. Joven de carácter maduro. � Mutill burutsua zan, gaste-zarra, gurasoen mendean pozik 

egoana. Ag Kr 57. 

- GAZTE-ZAHARREAN (V-m, G-bet ap. A). "Gizontasuna eztago gazte-zarrean (V-m, G-bet), la hombría no 

consiste en la diferencia de edad" A (v. tbn. en Zait Plat 39). 

- ZAHARRIK GAZTERA. v. zahar. 


mende. 

552


gazteagotu. � Rejuvenecer, hacer parecer más joven. � Buruko ille naro ta urdingaitzak gazteagotzen zuten. 

Etxde JJ 92. 

gaztealdi. � Juventud, época de la juventud. v. gaztaro. � Jainkoak alaitzen bainau nere gaztealdian. 

"Juventutem". Or MB 618. Gaztealdiaren atari-atarian zegon. Etxde JJ 238. v. tbn. BEnb NereA 44. 

Gaztealdian ez duala merezi [garbi izatea]. MAtx Gazt 91. � (V-gip), gazta-aldi (V-gip). "Remozamiento. 

Irurogei urtekin gazta-aldixa darabill" Etxba Eib. "Dícese, sobre todo, de la segunda juventud. Tomas erdi 

hillian egon zan zentruan, eta berriz be gazte-aldixa dauka" Elexp Berg. 

gaztearazi. "Gazteraz, rajeunir (S)" Lrq. 

gaztearo. v. 1 gaztaro. 

gaztedasun. v. gaztetasun. 

gaztedi (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-baig; A DBols), gastedi. Ref.: Satr VocP; Gte Erd 312. � Juventud, gente 

joven. "Juventud, los jóvenes de un pueblo" Satr VocP. "Gaztedi zurigorria" Gte Erd 312. Azkue (Morf 100) lo 

da como neol. En DFrec hay 20 ejs., meridionales. v. gazteria. � Gaztedi guzia irabiatzen zuela. Aran SIgn 56. 

Bestela alperrekoak dira Bilboko gaztedi lanzale baten alegin ederrak. A EEs 1916, 110. An bai gastedija! Enb 

208. Gora Euzko-Gastedija! Ib. 92. Batezere gaztedi aundia etorriko da. Lab EEguna 71. Gastedi orren didarra. 

Laux AB 52. Zer gaztedi ederra. Or QA 81. Basaburuko gaztedi guztia [...] Atharratzen biltzen dela. Etxde JJ 

203. Sakabanatzen gogor ari da / euskaldunen gaztedia. Basarri 135. A gaztedi lotsagarria! And AUzta 83. 

Gaztedia oraingo arazoetan eskolatzeko. Vill Jaink 8. Zar eta gaztedi. BEnb NereA 127. Sartu zaite Kristaulangille-gaztediaren 

edo Baserri-gaztediaren taldean. MAtx Gazt 103. Gaztediari atsegin zaizkion gaiak. NEtx 

LBB 127. Langile Katoliko Gaztediaren egutegia. MEIG II 133. v. tbn. TAg Uzt 58. Akes Ipiñ 23. Zait Plat 104. 

Ibiñ Virgil 91. Uzt Sas 259. 

gaztedia. v. gazteria. 

gazteera (Lar, Dv, H). � "Adolecencia", "garzonez" Lar. 

gaztegi (Lar, Lecl, Dv), gaztei (R ap. A), gatztegi (H). � Depósito de sal; salina. "Salero, sitio donde se guarda" 

Lar. "Saline" Lecl. "Saline, magasin de sel, saloir" Dv. "Dépôt, boutique de sel" H. 

gaztego. v. 1 gaztaro. 

gazteina. v. gaztaina. 

gazteiztar. v. gasteiztar. 

gaztekeria (AN-larr, B, L, BN, S, R ap. A; Lar, VocBN, Dv), gastereria (Darric ap. DRA). � Cosa de jóvenes 

(peyor.). "Mocedad" Lar. "Chose, trait, action de jeunesse" H. "Indiscreción de joven, chiquillada" A. 

"Chiquillada (Darric)" DRA. � Gaztekeriak. Ag G 162. Mutillik askori irri ta barre, itz eta txistegin bere bai, ta 

orrelako beste gaztekeri ta arinkeriak. Erkiag Arran 108. 

gazteki. "Jeunement, en jeune homme, en jeune fille" H. 

gazteko, gasteko. � Dim. de gazte. � Zer balio du iduritzea gastekoa aingiru bat aurpegian [...], baldin bada 

zapo okagarri bat gogoan? (195). LE-Ir. 

gaztekor. � Propio de la juventud. � Amodioa gaztekor dela, / huni ez zaiztela fida, / amodioa bere errotan / 

beti azkartzen ari da. Xa EzinB 123. 

Gaztela, Gastela. �1. (Nombre vasco de Castilla, presente en varios compuestos; v. infra). 

�2. (R ap. VocPir 52). Oeste. 

�3. Viento del Oeste. v. GAZTELA-HAIZE. � Udan ez al dakuszu / aizea nola naasten dan oro? / Illunkara da 

eguna, / Gaztel eroak jotzen, / ta autsak goraño egiten arro. "El Gallego insano". Gazt MusIx 125. 


mende. 

553


- GAZTELA- GAZTEL-. (Como primer miembro de comp.). Castellano (ref. gralmte. a la lengua). � Zer zan 

gaztela erderea orain milla bat urte? Mg PAb 197. Gaztel izkerara biurtzea (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 610 

(AIr ib. 602 gaztelerara). Gastela-maatsa. Kk Ab II 162. XVIgn. mendeko bi gaztel-idazle aitorren olerki 

onenak. Gazt MusIx 8. Gaztel-liburuak. Ib. 164. Gaztel-olertikera jatorrean. Ib. 161. Gaztel-itzurrena 

frantsesarekin berdintzen ari da. Or ib. 26. Gaztela izkuntzari dagokiona. Ib. 34. Gure gaztel-erromantzean. 


- GAZTELA-HAIZE (gaztelaize V-gip (+ -st-), G-nav, B, Ae; gaztelaxa det., R). Ref.: A Aezk 288; VocPir 53; 

Ond Bac; Iz UrrAnz (égoe-aizia), ArOñ; Izeta BHizt. Viento del Suroeste; viento del Oeste. "Vent d'ouest" 

VocPir. "Gaztelaize, arabaize, viento del oeste" Ond Bac. "Gaztelaizia, el viento más caliente" Iz ArOñ. "Viento 

suroeste" Izeta BHizt. � Gaztalaizeak euria berakin. "El viento Noroeste [sic]" (AN-larr). A EY IV 205. 

- GAZTELA-ASTO. "Gaztelasto, burro grande" A. � Gastela-astuak (gorputz andiko asto ederrak). Kk Ab II 

162. � (Ref. a personas). � Etziñake asko estutuko zu, gaztelastu ori! Alzola Atalak 57. Bere senarra baiño 

galtzaundi gibelaundi gaztelastuagorik! Ib. 57. 

- GAZTELA-BIRIGARRO. "Gaztela biregarro (V-um [?]), biregarro egape gorriak" A Apend. 

- GAZTELA-HEGO. "Gaztel egoi, viento del Sur cálido" A Apend. "Gastélegoia, es el que viene de hacia 

Vitoria y es muy templado" Iz ArOñ. � Gaztel-egoia (oso beroa) ta napar-egoia (V-gip). A EY III 349. 

- GAZTELA-MUTIL. Trabajador vasco emigrante a Castilla. � Gastela-mutilla euzkotar eredu agiri-agirikua 

zan. Kk Ab II 163. 

- GAZTELA-OTE. "Gaztelota, argoma de Castilla" A. 

- GAZTELA-PIPER. "Pimentón [...] si es negro" Añ. 

- GAZTELA-ZOZO. "Gaztelasoso, estornino (V)" A Apend. 

gaztelania (Lar, Añ), gastelania. � Castellano (lengua). "Castellano, lengua castellana" Lar. Sg. Azkue "(G, ...). 

Castilla" (cf. infra Goñi 60). v. gaztelera. � Tr. Documentado desde comienzos del s. XVIII. En DFrec hay 82 

ejs., meridionales. � Godoen izenak etziren deklinatzen, ez eta ere gastelaniazkoak. ES 94. Zeren erdarak edo 

gaztelaniak mintzaira molde hau hartu baitu Arabiatik. Ib. 135. Gaspar Astete Jesusen Konpañiakoak 

gaztelaniaz [...] ezarria. CatBurg 1. Gaztelania arrastaka baizikan eztakitenak ere. Lar, carta a Mb 281. 

Gaztelaniazko Librutik [...] irakurtzen. Cb Eg II 9. Jakitea Euskera, Gaztelania eta Latinezko iru izkuntzak. 

VMg IX. Bere iraulkera gaztelaniazkoarekin. Izt C 470. Zeñetan gaztelaniz eta prantzesez ara zer irakorten dan. 

Zab Gabon 103. An zeuden frantzesak, gaztelaniakoak, euskaldunak. Goñi 60. Ameriketan entzun izandako 

gaztelani eme, leun eta gozatsu aren aldean. Mok 17. Gaztelanizko erderaren aurrean. JAIraz Bizia 8. 

Gaztelania ez den erdarak. MIH 400. Gaztelaniazko baranda-ren jatorri berbera du. Ib. 346. v. tbn. Aran SIgn 

208. Mde Pr 194. Vill in Gand Elorri 18. Or in Gazt MusIx 16. � Aurkestu ziezten A. Larramendik [...] 

Akademitar edo ikasola gaztelaniakoai. Aran SIgn 205. 

gaztelar (V, G ap. A; Lar, Añ, H), gastelar, gazteluar. � Castellano; persona de lengua castellana. "Gaztelar 

hizkuntza, langue castillane. Gaztelarra, castillan, habitant de l'Espagne" H. v. gaztelau, kastillano. � 

Gastelarren artian. Mg PAb 200. Gaztelarren itzkuntzan. VMg 89. Utsak gaztelar indarrak. AB AmaE 76. 

Gaztelarrak ez dagiguen erdaldundu. Ib. 469. Gastelar agintariakaz. Ag Kr 95. Ezkondu zan Gaztelerrian ta 

gaztelarren taiuan. Ag G 126. Gastelar mandazain batzukaz. Kk Ab I 15. Gastelar egin nai gaitubela. Enb 48. 

Lekunberrirat jiten da bertzalde gaztelar hanitz. JE Ber 36. Buruz ezer dezaketen gizonak, gaztelarrak. Ldi IL 

24. Gaztelar Santuaren Igoera ta Gaua. Onaind in Gazt MusIx 149. Zer esango lukete gaztelarrek horrelakorik 

ikusiko eta entzungo balute? MIH 82. 

v. tbn. Azc PB 96. Echta Jos 313. Or QA 198. EgutAr (ap. DRA). Akes Ipiñ 12. Berron Kijote 80. 

� Lengua castellana. v. gaztelania. Erromar, Pranzes, Gaztelar ta beste berbakuntzetan. Mg PAb 200. 

Gaztelarrez asko askorik ulertzen ez badet ere. Alz Burr 34. 

Gaztelaratu. � Ir a Castilla. � Ipar aisia gozo mee dator / Gaztelaratu egoia. AB AmaE 22. 

gaztelari (BN ap. A � VocBN). � "Bondon de futaille" VocBN. 

gaztelartu. � Hacer(se) castellano. � Nok esango dau ez gagozala / azalez gaztelarturik? AB AmaE 30. 

gaztelatu (VocCB, A). �1. Traducir al castellano. � Ona bada zelan gaztelatu biar dirian goiko berba joko aek. 

Mg PAb 200. �2. + gastelatu (AG; v. NeolAG). Hacer(se) castellano. � Geure lur maite dakustalako / 

gaztelatuta jarria. AB AmaE 3. 

gaztelatx. "(R), garguero, glotis. Gaztelatxera fan zaitak edana, lo bebido se me ha ido al garganchón" A. 


mende. 

554


gaztelau (Lar, H), gastelau, gastelaun. � Castellano. Cf. RIEV 1925, 552 (carta a Peñaflorida, 1782): "Me están 

cada día estos Gaztelau motzes mortificando". v. gaztelar. � Gastelauna negia senar, oñean ar ta begian negar. 

RS 555. Gaztelauen erara hitzegin. Lar Cor 152. Alberdanian txita / aizariarekin, / Portugesa lastanga / 

Gastelaubarekin. GavS 35. Gaztelau ta erdaldun guztiak. Mg PAb 182. v. tbn. It Fab 207. Zab Gabon 53. Ez 

dugu, noski, esango gaztelauena bakarrik dela erdara. MIH 400. En DFrec hay 4 ejs. 

- GAZTELAU-ZALE. Partidario de los castellanos. � Gaztelau-zalea zelako edo [Etxepare]. MIH 282. 

gaztelaztu. � Pozik egoten zan don Pedro maixua, Juakiñen benetako zintzotasuna ikusita. Zozokillo gaztelaztu 

batzuk eta besterik ez giñan gu aren ondoan. Egan 1968 (1-6), 36 (Interpr?). 

gaztelera (Bera), gastelera. � Lengua castellana. v. gaztelania. � Erderak (gaztelerak) eta euzkerak duten alde 

izugarria. Ayerb EEs 1914, 229. Latiñetik parantsesa, italianoa, gastelera eta abar jaio diran lez. Ayerb EEs 

1916, 262. Arabetik gaztelerara itzulirik (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 602 (Anab ib. 609 gaztelera; Or RIEV 

1929, 7 erderatzen, Ldi ib. 209 gaztelerazten). Gazteleraz idatzita dagoan euskalizti oni. Eguzk RIEV 1930, 468. 

Gasteleraz oso gitxi ekiyan. Kk Ab II 187. Gazteleraz idatzi zuen bere lana. Lf ELit 157. Itzulirik eman ditu, 

euskara eta gaztelera elkarren aldamenean. MEIG II 46. En DFrec hay 17 ejs. 

v. tbn. Or LEItz 33. Ldi IL 89. Etxde JJ 45. Basarri 179. Gazt MusIx 7. Berron Kijote 83. 

gazteleratu. � Traducir al castellano. � Paper guziak gazteleratzeko eskatu nion. Berron Kijote 111. 

gazteleraztu. � Traducir al castellano. � Arabiera bat-batean gaztelerazten zuala. Ldi RIEV 1929, 209 (Ar 

RIEV 1929, 7 erderatzen). Ezer kendu ez erantsi-gabe, gazteleraztu zezazkidala. Id. ib. 209. 

gaztelimuritu (Lar, H), gaztelimurtu (H), gaztelinburtu (H). � "Amancebarse", "amancebado" Lar. � 

Alkarganako duten amodiozko naitasunaren bidez gaztelimuriturik, bear ez litzakean aztaporen batean 

irristatuta erortea. Izt C 237. Gaztelimuritu oek Ama Eliza Santeak agintzen daben bezala lenbait len alkarri 

joerazorik. Ib. 238. 

gaztelu (gral.; Lcc, IC 447r, Urt I 347, Ht VocGr 339, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh), 

gastelu (SP, Ht VocGr), gaztulu (R-is-uzt), kastelu (LE Doc voc). Ref.: A (gaztelu, gaztulu); Lrq; Iz R 307; 

Etxba Eib. �1. Castillo; plaza fuerte; palacio. "Mot peu connu, sauf dans des noms propres de la région S.O. de 

Barcus" Lrq. "Gáztulia diáun íriaren géinian, el castillo está encima del pueblo" Iz R 307. En Deen I 67 se 

encuentra "Gaster[..]uba, skantz". � Tr. Usado tanto al Norte como al Sur. La grafía -ll-, que usan Etcheberri de 

Sara (88) y Larreguy, podría ser etimológica. � Gaztellu et Meiana (1025). Arzam 253. Miguel de Gaçtelu 

(1100). Ib. 253. � Gaztelu Gebarakoan. Lazarraga 1159r. Anso Garziak gasteluori emun ez. TAV 3.1.10, 97. 

Flakoarenzat gaztelua (Pamplona, 1610). Ib. 3.1.21, 120. Gaztelu gogorra. EZ Man II 197. Baldin etsaia geure 

arimako gazteluan sartzetik nahi badugu begiratu. Ax 391 (V 256). Gazteluko garnizoin arraniatuaren gisa. Hm 

121. Adios gaztelia, adios iauregia. Tt Onsa 64. Palazio / Ala gastelua. Gç 68. Behatu diote Eskual-herriari 

hekien kontrako gaztelu hagitz gogor eta borthitzari bezala. ES 122. Ordian laidatürenago düzü xoxa txipi xar 

bat eziez gaztelü ürrhestatü bat. Mst I 24, 5 (SP iauregi edo palazio, Ch iauregi). Jaio zan gurasoen gazteluan. 

Cb Just 82. Gazteliaren olala. AstLas 27. Sion hura zen Jerusalemeren gaztellua bezala. Lg I 331. Lazaro 

Betaniakoa, Mariarén ta bere aizpa Martarén gaztelúkoa. "De castello". LE Io 11, 1 (Lç burguko, He, Dv, Ker e 

IBk herrikoa). Sartuko dira torre eta gazteluetan. AA III 478. Birrindu legijez gaztelu senduak. fB Ic III 293. Iru 

lorelis urrezko bere diñakoak gazteluaren gañean. Izt C 492. Gazteluko gakhoak zuri uzten darozkitzut. Laph 7. 

Beren jauregi edo gazteluko ateetan. Arr GB 11. Gaztelu-gordetzari [...] utzitzeko. Aran SIgn 9. Gaztelu zahar 

bat leihorik gabekoa. Jnn SBi 124. Gaztelu zaharren dorreak. StPierre 38. Emausko gaztelura. Inza Azalp 76. 

Oliteko gaztelu-yauregia. Zub 82. Gerezietako etxeñoa gaztelu egina zen mende baten buruko. JE Ber 33. 

Keltibertarren gaztelu antzeko errien bat. JMB ELG 73. Gazteluaren ormak. TAg Uzt 57. Dorre handi batekin 

badu gaztelu aire bat. Zerb Azk 11. Erriko sinismendunen gaztelu sendo, uriko betiko Jaunaren jauregi bikaiña. 

Erkiag Arran 194. Bizkaiak mendiz apainduriko / gaztelu zar bat dirudi. BEnb NereA 114. Bi dorre edo gaztelu 

ttipi. Ardoy SFran 152. Geroago ta ausartago zebillen neskatxaren gaztelua menderatzen. NEtx LBB 150. 

Girixtinoen gaztelu edo eliza. Lf in Casve SGrazi 12. Dracula kondearen Karpatoetako gaztelu izugarrian. MIH 

338. 

v. tbn. EgiaK 89. Mb IArg I 196. Monho 64. Zav Fab RIEV 1907, 92. Echag 22. Gy 175. Hb Esk 10. Lard 187. 

Dv LEd 158. Bil 76. Bordel 178. Xe 207. Zab Gabon 108. Elzb Po 195. AB AmaE 186. Elsb Fram 180. Ip Hil 

181. A BeinB 36. Azc PB 174. Ag AL 144. Goñi 24. Xikito 11. Iraola 44. Urruz Zer 52. Barb Sup 67. Ox 28. Or 

Mi 32. Laux AB 98. Etxde AlosT 106. Anab Poli 8. Arti MaldanB 210. Gand Elorri 56. Gazt MusIx 181. Etxba 

Ibilt 453. Ibiñ Virgil 104. Alzola Atalak 40. Lasa Poem 74. Azurm HitzB 50. Berron Kijote 55. Gastelu: INav 97. 


mende.


� (Fig.). � Egiten duzu zeure baithan barrena milla pensu eta gogoeta, milla dorre eta gaztelu. Ax 161 (V 

108). Gaztelu egiten hari Espaiñian bazare. Gy 16 (cf. fr. faire des châteaux en Espagne). Aidean asmatutako 

gaztelu bat, orra. Vill Jaink 92. Ametsezko gaztelua egiazkotzat artu du-ta. Ib. 143. 

� (BN-ciz-mix, S ap. A; Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), gastelu (SP). Prisión. � Baita presuner gaxoen 

halaber gaztelua. EZ Man I 15. Bidaltzen due gaztelu edo presidio batera. Mg CC 147. Biziko dira gazteluetan 

katez lotuak dabiltzanak bezala. AA I 569. Eta ni inozenta gaztelin etxeki. Etch 78. Ura sartzen digute / 

kupeletan preso / [...] orrela kulpa badu / gaztelura jaso. JanEd I 89. Ezarri zituen gaztelu zilho batean. Jnn SBi 

149. Ala Bastilla erori delakoz ez othe da orai gehiago gaztelürik? Bai eta franko. Mde Pr 49. v. tbn. Balad 217. 

�2. "(G, msLond), la parte superior de la espiga de trigo" A. 

- GAZTELU-ETXE. Casa-torre. � Anziñako gaztelu-etxe Loiolakoaren lenengo bizitzan. Aran EE 1885a, 72. 

- GAZTELU-GAITZ. "Ciudadela" Lar. Cf. Arti MaldanB 208: Ezkutatu ginen gaztelu gaitz batean. � Baionako 

Gaztelu-gaitz edo Ziudadelara. Izt C 394. Ainbat gaztelugaitz arkaitz zakarretan gizonek eraikiak. "Oppida". 


- GAZTELU-NAGUSI. Alcaide, gobernador de una castillo. � Olakorik entzun-da kezkatu zan gaztelu-nagusia. 

"Castellano". Berron Kijote 55. 

- GAZTELU-ONDO. Espacio próximo a un castillo. � Ala hirietan, ala gaztelu ondo zonbaitetan. "Près de 

certains forts". Ardoy SFran 317. 

- GAZTELUPE. (En casos locales de declinación en sing.). Zona situada bajo un castillo. � Irutxuloko / 

gaztelupeko / joxemaritar zar eta gazte. S. Baroja EE 1884a, 53. Berreun gudari oso sumin / gaztelu-pian dagoz 

illik. Laux AB 100. 

- GAZTELU-TXORI. "(G-azp), un pájaro" A. 

gazteluar. v. gaztelar. 

gazteludun. � Castellano, señor de un castillo. � Gaztelu-dunen askazi direlakotz aurkitu. 'Avec des 

châtelains'. Monho 60. 

gazteluratu. � Ir al castillo. � Beltran gazteluratu zanean. Etxde AlosT 49. 

gaztelutar. � Habitante de un castillo. � Gaztelutarrak noizpeinka azaldu oi dira kalean. Etxde AlosT 40. 

gaztelutsu. � Abundante en castillos. � Gaztella, gaztellua edo jauregi, eta gaztellutsua. ES 88. 

gaztelutto. "Châtelet" H. 

gaztelutu. �1. "Encastillarse" Lar y Añ. �2. (Chaho, H). "Fortifier, en construisant des châteaux, des 

forteresses" H. �3. "Enfermer, emprisonner dans un château ou y être emprisonné" H. 

(gaztelutxarko). "Nombre que dan en Artajona y Larraga al avefría o frailecillo" VocNav. 

gaztelutxo (Lar, H). � Dim. de gaztelu. "Castilluelo", "fortín" Lar. � Or-emen [paretak] gaztelutxoak zituela. 

Lard 542. Zeñak [lau etxe-santuak] izan biar zuten lau gaztelutxo, infernuko etsaiari guda [...] egiteko. Bv AsL 

184. 

gazteluxta. "Châtelet" Dv. 

gazteluzain (Chaho), gazteluzai (Chaho), gasteluzain (SP, Ht VocGr). � Alcaide de una prisión. "Geôlier, 

concierge" SP. � (Chaho, Dv � A, H), gazteluzai (Lar � Chaho y H). "Castellano, alcaide" Lar. 

"Commandant, gardien d'un fort" Dv. 

gaztena. v. gaztaina. 

gaztentza. � Juventud. � Zarzerik ekusiko ez duen gaztenza. Mb IArg I 241. 

gazteñi (S ap. EI 139). � Dim. de gazte. 

gazteño (AN-arce, L-arcang, BN), gazteino, gasteño (BN-ad). Ref.: EI 139. � Dim. de gazte. � Sagu gazteino 


mende. 

556


eta deus guti yakin bat. Gy 218. Dama gazteño batekin. Etcham 150. Gazteño gaixoak! Or Mi 64. Zuhatz argal 

gazteño batzu. JE Ber 24. v. tbn. TAg Uzt 109. Etxde JJ 235. Erkiag Arran 177. Balad 211. 

gazteria (gral.; Urt I 29, Ht VocGr 373, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), gasteria (AN-ulz; Darric ap. 

DRA), gaztedia (-ixa V-gip), gazteteria (-ri V-m). Ref.: A (gazteri, gaztetegi); EAEL 36; Etxba Eib (gaztedixia); 

Elexp Berg (gaztedixa, gazte(r)ixa); Gte Erd 131. � Juventud, gente joven. "Jeunesse" Arch VocGr, VocBN y 

Gèze. Azkue da gazteri (cf. -eria en BeinB 64) a causa seguramente de una conjetura etimológica: como var. de 

gaztedi, y no con suf. de origen románico (v. Morf 101). v. gaztedi, GAZTE-JENDE. � Tr. Más frecuente al 

Norte; se documenta desde principios del s. XVIII (al Sur no lo encontramos hasta la segunda década del XIX). 

Los autores guipuzcoanos, y en el s. XX parece que tbn. los vizcaínos, emplean la forma sin -a constitutiva. En 

DFrec hay 112 ejs. de gazteria. � Eskual-Herriko gazteriari. ES 175. Gazteriari irakhasteko kargua dutenei. 

CatLav A 1r (V 2). Batuten dabee gazteerija andi bat. JJMg BasEsc 118. Emen gazteria / amaren sabeletik / 

dator ikasia. Echag 139. Nere Euskal-Erriko / gazteri ederra. It Fab 16. Tolosako gazteria. Izt Po 138. Damurik 

gazteria dela arinskoa. Hb Esk 132. Gazteririk ederrena. Lard 147. Hanko jente gazteriak beltzez beztitzen. 

ChantP 286. Zahartzera goazinei darraikigula gazteria. HU Aurp 220. Gasteri indartsua. Ag Kr 22. Hanbat 

gaixtoago apezen menean gazteria idukiko duen erresumarentzat! JE Bur 55. Etxeko jaunari herritar gazteriak 

egin pesta batez. Ox 192. Gure gazteria ezkerretara. Or QA 92. Gaurko gazteri ardura bakua. SM Zirik 31. 

Bainan gure etxeak, gazteriaz husten ditutzu! Larz Iru 26. Gazteri guzia jario negargarrian. NEtx LBB 32. 

Gazteriako gizunak. 'Nos jeunes hommes'. Casve SGrazi 146. Arrisku bat ikusten dut gure gazteriarentzat. MIH 

88. 

v. tbn. AstLas 62. JesBih 408. MarIl 114. Laph 87. CatS VIII. Prop 1876-77, 90. Zby RIEV 1908, 86. Arb Igand 

157. Itzald II 144. Mok 13. Etcham 126. Zub 111. Zerb IxtS 101. Lf Murtuts 44. Erkiag Arran 31. Akes Ipiñ 23. 

Ardoy SFran 102. Xa Odol 237. 

� Juventud (época). v. gaztaro. � Gure gazteriko egun alaiak joan zitzaizkigun. Ag G 193. Bere gazterian 

bezain trebe eta arinki. Zub 86. 

gaztero. v. 1 gaztaro. 

gaztetasun (V, G, AN, L; SP, Urt I 215, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, VocB), gaztetarzun (BN, S, R; VocBN, 

Gèze), gastetasun (L-côte; Volt 45, LE Doc voc, Darric ap. DRA), gaztedasun, gaztarasun (Urt I 215). Ref.: A; 

EI 155; Gte Erd 131. � Tr. Empleado tanto al Norte como al Sur, aunque con frecuencia algo mayor por los 

septentrionales (especialmente en la acepción de 'edad juvenil'). Además de la forma más general gaztetasun, 

hay gaztetarzun en Tartas, Eguiateguy (250), Salaberry y Samper, gaztedasun en Haraneder y Aguirre de 

Asteasu (junto con gastetasun y gaztetasun respectivamente), y gaztarasun en Urte (gen 46, 34). En DFrec hay 5 

ejs. de gaztetasun. �1. Juventud, cualidad de joven. � Nehork hire gaztetasuna eztezala menosprezia. Lç 1 Tim 

4, 12 (He gastetasun, TB, Dv, Ol y Ker gaztetasun). Bethiereko halaber duke gaztetasuna. EZ Man I 134. 

Manera berean alferkeriarena [bazka] da gaztetasuna. ES 186. Bere gaztetasuna dela kausa barur egitera 

oraino obligatuak ez direnak. CatLav 386 (V 185). Gaztetasuna, zartasonik bage (Munarriz, 1749). FLV 1989, 

110. Gaztetasunaren fuliak. Brtc 269. Ez gaztetasunak, / hain guti osasunak / ez dute nihor eman / herioaren 

gerizan. Monho 140. Amábi fruitu gloriáko berextentú [...] 2.ª Gastetasúna zartugábe. LE Doc 250. Begiratu 

biar baneutsa neure gaztetasun ta bere eskarijai. Mg PAb 211. Gaztetasunaren subari ezarten deutsazu 

ardauaren suba. fB Olg 90. Ez prestutasunak, ez gaztetasunak. Gy 168. Bere gaztetasun, dohain eta edertasuna. 

Hb Egia 103. Gaztetasunak bainerabila airean ainhara bezala. ChantP 70. Gaztetasuna zoroa da. A BeinB 63. 

Ez nabill arrotuta / gaztetasunez. AzpPr 44. Zorionez zuten alde beren gaztetasunaren iguzkiko sua. JE Bur 208. 

Odol beroa, kemena, indarra, gaztetasuna. Ag G 253. Zerbait burrukari ta zoruak, gastetasunak eztau parkatzen 

ba-ta. Kk Ab II 164. Gaztetasun betearen billa abiaturik, gaztaroa il dute. Txill Let 28. Gaztetasun ber bera 

zera. Basarri 71. Gaztetasunez dirdari narraz dabillenean [sugea]. Ibiñ Virgil 103. Gaztetasuna ta odola ditu 

lagunik onenak ortan. NEtx LBB 21. Gaztetasunaren ezinegon larri atsegina. MIH 297. 

v. tbn. Mb IArg I 185. Astar II 96. Bordel 107. AB AmaE 395. IArt Itzald II 38. Or Mi 3. Etcham 43. ABar Goi 

70. TAg Uzt 53. Mde Pr 158. Zerb Azk 45. Erkiag Arran 67. JEtchep 114. BEnb NereA 43. And Auzta 83. Etxba 

Ibilt 475. Gastetasun: Mih 13. Laux BBa 32. 

�2. (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 167; Ht VocGr 326, Dv, H). Juventud, edad juvenil; edad temprana. "Adolescence" 

Ht VocGr. "Temps de la jeunesse" Dv. v. gaztaro. � Horiak guziak begiratu zitiat neure gaztetasunetik. Lç Mt 

19, 20 (TB gaztetasun, He gaztedasun, SalabBN y Samper gaztetarzun; Ip gaztezaro, Hual gaztezutudanik, Ol 

gaztetanik). Gastetasuna alferra, zahartasuna nezesitazua da. Volt 263. Nola biziaren lehen partea deitzen baita 

gaztetasuna. EZ Man II 181. Zeure gaztetasuna, adinik hoberena. Ax 181 (V 123). Gaztetarzunian, zaharzian. 

Tt Onsa 58. Bere gaztetasuneko denbora. ES 185. Zer egiten zuen bere gastetasuneko urthetan. CatLav 50 (V 

33). Igarorik [...] bere gaztetasuna [...] bakartasun nekezkoan. Añ NekeA 235. Gaztedasunean [...] atsegiñ 

txarren gura. AA III 625 (329 gaztetasun). Hunen gaztetasuneko krimez. JesBih 462. Eta iltzen oi dira / 


mende. 

557


gaztetasunean. It Fab 79. A nere gastetasunaren oroipen lotsagarri tristea! Jauregui 235. Zeure ume denpora ta 

gaztetasunetik. Ur MarIl 53. Gaztetasunak labur ditu mugarriak. Hb Esk 183. Gaztetasuna ta zartzaroa. Ag G 

205. Zure gaztetasuna iragan, nik bezala, jostetetan. Barb Sup 53. Gaztetasuna behar baitugu zoin gur'aldian 

pasatu. Ox 190. Gaztetasuna: [...] sasoinik ederrena. JEtchep 14. Gaztetasunaren erdian. Vill Jaink 111. 

Primaderaren iduria da gizonen gaztetasuna. Xa Odol 198. Zartasuna baliosa da, gaztetasuneko falten 

erremediatzeko (B). Inza NaEsZarr 2201. 

v. tbn. SP Phil 507. He Gudu 77. Mb IArg I 130. Lg II 126. Brtc 116. VMg 29. Laph 235. Arr May 91. Elzb PAd 

15. Zby RIEV 1908, 84. Jnn SBi 95. HU Zez 104. ArgiDL 54. Zub 121. Tx B I 269. Aitzol in Laux BBa X. JE Ber 

63. ABar Goi 59. Etxde JJ 98. Anab Aprika 21. Lab SuEm 180. NEtx LBB 82. Uzt Sas 197. 

�3. Juventud, gente joven. v. gazteria. � Heuskal-Herrian gaztetasunaren irakasteko kargua dutenér. Lç ABC 

A 2r. Iuventutis cotem, gaztetasunaren zorrotz-harria, zeren gaztek han bere indarra eta antzea frogatzen [...] 

baitzuten. Ax 29 (V 17; cf. ES 186 gazteriaren zorrotz-harria). Zan Asisko jendiak esaten zuanez gaztetasunaren 

loria. Bv AsL 26. Ez dakit xuxen gutietsirik oraiko gaztetasuna. Xa Odol 320. 

gaztetegi (V arc. sg. A). �1. Juventud (época). � Txoria, gaztetegian ezpadagik abia, zaarza gatxen eldu dok 

ire bizia. "En mocedad". RS 396. �2. "(G, ...), la juventud, conjunto de jóvenes" A. 

gaztetto (V-oroz, AN-araq-ulz-arce-erro, Ae, BN-mix-bard, S; Dv), gastetto (AN-olza). Ref.: EI 139. � Dim. de 

gazte. v. gaztetxo. � Haur gaztetto bat. ES 385. Gaztetto direlarik untsa diziplina. ChantP 8. Birjina gaztetto 

bat zegoen / Kreazale Jaonaren othoitzen. UNLilia 4. Aitetamak [Bastillan] zerrarazi zien gizun gaztetto bat. 

Mde Pr 49. 

gaztetu (gral.; Lcc, SP, Urt II 96, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, VocB), gastetu, gaztatu (Urt II 96). Ref.: A; Lrq; Iz Ulz 

(jangoikuak); Elexp Berg. �1. Rejuvenecer, hacer(se) más joven. "Enmocecerse" Lcc. "Devenir jeune" SP. 

"Rejovenecer", "remozarse" Lar. "Mejoratuik zaude zu aspaldin, gaztetu intzara" Iz Ulz 435. v. birgaztetu. � 

Oraindikan bizkorra zeagok [euskara], gaztetzera zeak. Lar DT CCIV. Eman balekiote gastetzea [zarrei] (104). 

LE-Ir. Geure Euskerako berbeeta nausi, maite, zaar, gaztetu. fB Ic I VIII. Euskara gaztetzerik / Ez baitzuten uste. 

Izt Po 141. Illabete onetan gaztetu da oso. Apaol 121. Hogoi urtez bederen gaztetuak. HU Zez 58. Gizonik 

zarrenak gaztetzen dituan gaba. Ag G 226. Zearo gaztetuta. Lab EEguna 111. Hil edo gaztetu. Iratz 133. Gizon 

illezu izanak etzaitu berez batere gaztetzen. Or QA 150. Gaztetu egin nau Parisek. Txill Let 116. Gaztetu egin 

dira gaur kanpoak. Alzola Atalak 83. Ikusten du bere burua gazteturik. MEIG I 163. 

v. tbn. Bordel 107. Gy 266n. AB AmaE 373. Xikito 11. Urruz Zer 41. Barb Sup 65. Enb 142. JE Ber 87. Lek 

EunD 27. TAg Uzt 203. Zait Plat 42. Gand Elorri 51. Lasa Poem 83. 

�2. "Adulto, gaztetua" Lar. 

gaztetxo (V-ger-arr-m-gip, G, AN, L-sar-arcang; Urt I 216, Lar, Añ, H), gaztetxu (V, G-azp-nav; H), gastetxo 

(V-ger-arr-gip), gastetxu (V-ger-arr-arrig-gip), gaztexo (AN-erro). Ref.: EI 139. � Dim. de gazte. "Mocito", 

"mozalbete" Lar. � Tr. Propio de la tradición meridional; al Norte sólo hay un ej. de Etcheberri de Ziburu. � 

Idiko gaztetxoak. EZ Eliç 333. Gaztetxoa zan orduan. Cb Just 27. Praile gaztetxu edo sartubarrijak. Mg PAb 

125. Erbi gaztetxoak. Mg in VMg 109. Gaztetxoa zala gerran oitutako Filistintar bati arpegi emateko. Lard 165. 

Dantzan dabiltzan gaztetxo batzuk. AB AmaE 466. Atera ez zitzan beren lurretik, erro gaztetxuak etenik. Bv AsL 

196. [Arrai] abek gaztetxoak, txikitxoak dirala oraindik. Muj PAm 44. Zar, gaste ta gastetxu. Enb 65. Aritzlandare 

gaztetxoak. Munita 43. Gero beste alaba gaztetxoagoa. Ugalde Iltz 18. Ez zaite dantzaz geiegi itxutu, 

gaztetxo. MAtx Gazt 70. Neska mutil gaztetxoei irakurtzea komeni ez zaizkien hamaika gauza. MIH 298. 

v. tbn. AA II 226. Echag 210. Izt C 505. Ud 67. Arr May 147. Moc Damu 10. Echta Jos 214. Ag G 60. Urruz Zer 

119. Ill Testim 6. ArgiDL 27. FIr 133. Aitzol in Laux BBa VI. Or Eus 36. Lek EunD 27. TAg Uzt 7. Zait Sof 167. 

Etxde JJ 218. Anab Poli 82. SM Zirik 50. NEtx LBB 93. Berron Kijote 137. Gaztetxu: fB Ic II 288. Zav Fab 

RIEV 1907, 537. Ur BulaAl 46. A BGuzur 109. Itz Azald 137. Laux BBa 118. Eguzk GizAuz 31. Gand Elorri 

198. Erkiag BatB 37. BEnb NereA 32. Etxba Ibilt 474. Gastetxu: Kk Ab II 86. 

- GAZTE-GAZTETXOTATIK. Desde muy joven. � Gazte gaztetxutatik / beti elexara. Zav Fab RIEV 1909, 

38. 

- GAZTETXORIK. Siendo muy joven. � Gaztetxorik ene irakatsi Greziko ele-ederra, zergatik nuan iguin. Or 

Aitork 25. 

- GAZTETXOTAN. De muy joven. � Au ez egiñagatik mugonez ta gaztetxotan. VMg 58. Erakutsi neutsuzula 

gaztetxutan eureen bizitzaak. JJMg BasEsc 227. Ume ta gaztetxutan. Erkiag BatB 135. 

- GAZTETXO(TA)TIK. Desde muy joven. � Gaztetxutatik artu nituban asmuetan. JJMg BasEsc 216. Zan 

gaztetxutatik guztiz otzan ta esanekua. Ur MarIl 100. Gaztetxotik ibilli zan, bere gogoz, Araozko basoetan. Ag G 

250. Gastetxutatik bere biotza / Jaunari opaldua da. Enb 151. 


mende. 

558


gaztetza (VocCB � Dv). � Juventud. � Bere gaztetza. Aran SIgn 5. Arevalon gaztetzako urteak igaro zituela. 

Ib. 5. 

gaztetzaro. v. 1 gaztaro. 

gaztetze, gastetze. � Rejuvenecimiento. � Arranoaren berritzearekin konparatzen duen arimaren gastetze 

berria. SP Phil 31 (He 30 arranoaren berriz gaztetzearekiñ). 

gaztexko (V-ger, G-bet, AN-gip-5vill-ulz-erro, Ae, Sal), gaztesko (V-arr-m, AN-olza; Dv), gazteixko (R). Ref.: 

A Morf 310; EI 139. � Dim. de gazte. � Eskas zuen gauza bakharra zen adina: gaztexko zen oraino. Prop 1903, 

150. Apez-jauntziarekilako gizon ttipi gaztesko bat. JE Ber 57. Nahiz orduan oraino gaztesko ginen apez baten 

jujatzeko. Zerb Azk 77. Haurrak gaztexko munduan utziz / hil den aita baten pare. Xa EzinB 44. 

gaztexo. v. gaztetxo. 

gaztezale. � Amigo de los jóvenes. � Santa Ageda bere egun-aurrean / da gazteen adiskidea [...] / a da gau 

gazte-zalea! Azc PB 63. 

gaztezaro. v. 1 gaztaro. 

gaztezutu (AN-olza, R-vid; Aq 280), gaztezitu (AN-ulz-olza, Sal, R), gastezutu (AN-egüés), gaztizitu (Aq 

889). Ref.: A (gaztezitu, zutu); Bon-Ond 167; Iz Ulz (gaztezittuen). � Juventud (época). "Gaztezutuan eztena 

troteatan, zarzaroan ikasi beardu galopeatan (R-vid)" A s.v. zutu. v. gaztaro. � "Eman bear zaiola adinai 

berea". Gastezutuas diote ori (257). LE-Ir (s.v. errantto). Koriek guziuak guardatu tur ñore gaztezutudanik. 

Hual Mt 19, 20 (Lç gaztetasun, Samper gaztetarzun). Aren gaztezutiuan, kemenko mitilek egiten emon zein bi 

kuadrilla. Mdg 126. Zomait neskato ere faten zen ene gaztezutuan. ZMoso 36. 

gaztiatu. v. gaztigatu. 

gaztigagarri (T-L), gastigagarri (H). � "Qui mérite d'être châtié, corrigé" H. "Punissable" T-L. 

gaztigalari. "Animadversor, gaztigatzaillea, gaztigalária" Urt II 102. 

gaztigaldi. � Castigo. � Agian populua fazegatuko zela, ikusten ahal bazuen Jesusek izatu zuela gaztigaldi bat 

ona. Jnn SBi 28. 

gaztigamendu (Chaho). � Castigo. � Baldin gaztigamendurik sufritzen baduzue, Iainkoa bere haurrei anzo 

presentatzen zaizue. Lç He 12, 7 (He korrekzione, TB gaztigu, IBe zentzadura). Gure gainera igorri dituán 

gaztigamenduetarik. Lç Ins A 5v. Bego zure gastigamendua ene gainean. SP Imit III 50, 5 (Mst gaztigia). 

gaztigapen, gaztiapen (Dv � A). � Aviso. "Action de mander" Dv. 

gaztigar. v. astigar. 

gaztigarazi. � Hacer castigar. � Alde baterat libratuko zuen baino lehen gaztigaraziren zuela [Jesus]. Lg II 

271. 

gaztigari. �1. Consejero. � Berzen gaztigari inzan, orai adi gaztiga. E 243. �2. Castigador. v. gaztigulari. � 

Eta gure gorputzén aiták gaztigari ukhan ditugu, eta reberenziatan eduki ditugu. "Chastieurs". Lç He 12, 9 (He 

korejitzaille, IBk zentzatzaile). 

gaztigatu (G, AN, B, BN, Ae, S; Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, H, VocB), gaztiga (Lar), gaztiatu (BN-lab; Chaho, 

Dv, A), gaztiratu, gastigatu (AN-egüés-ilzarb; SP), gastiatu (SP, Lh), gaztigetu (B), gaztietu (B), gastigetu 

(AN-olza), kastigatu. Ref.: A; Bon-Ond 159, Bon ms.; Izeta BHizt (gaztietu); Gte Erd 131. 

� Tr. Al Sur se da la distribución de variantes gaztigatu 'avisar' / kastigatu 'castigar'; hay pocas excepciones -- 

Lazarraga, Refranes de Garibay, Beriayn, Iturriaga e Iza--, en que gaztigatu se emplee para 'castigar'. Al Norte 

hay una distribución similar entre gaztiatu y gaztigatu, en Gasteluçar, Larreguy, Duvoisin, Joannateguy e 


mende. 

559


Hiriart-Urruty; no hay oposición formal, sin embargo, en Dechepare ni en Axular. En estos dialectos sólo 

hallamos kastigatu en Voltoire (con el sentido de 'avisar, dar a conocer'), Archu (además de kazt-) y Bordel. La 

forma gaztiatu la emplean al Sur Zinkunegi (Crit 51), Orixe y Villasante. Hay además gaxtigatu en Garibay y 

gaztiratu en Orixe (QA 40). En DFrec hay 3 ejs. de gaztigatu, uno de gastigatu y uno de kastigatu. 

�1. Avisar, notificar; hacer saber. "Mander" Ht VocGr y Dv. "Avisar", "amonestar", "apercibir" Lar y Añ. 

"Mander, envoyer une commission (dialecte labourdin)" VocBN. "Notificar de lejos" VocB. � Tr. Documentado 

desde Dechepare en textos guipuzcoanos, alto-navarros y septentrionales (no suletinos). En Dechepare aparece 

sin formas de dativo, con aux. trans. o intrans. (cf. gaztigatu nazazu en Zab Gabon 79, que parece deberse a un 

fenómeno más moderno de confusión de auxiliares). Su frecuencia disminuye en el s. XX, especialmente al 

Norte, donde no encontramos ningún ej. de dicho periodo. � Izterbegi duien oro nitan bedi gaztiga. E 233. Bada 

orai gaztigezak, aldiz, eure buria. Ib. 245. Maia ta bide luzea, gastigaturik. RS 549. Jauna: zure señoriaren 

kutuna nuen errezebitu eta zerbait berri freskorik gastigatu nahiz dut tardatu errespuesta egin gabe. (c. 1597). 

FLV 1993, 464. Erregeren maiestateak gastiga badeza dozena bat unzi Lapurdik bidaldu behar lukeiela. Ib. 465. 

Goranzi kastigatzen derautzute. "Se recommandent fort à vous". Volt 202. Esan dit gaztiga degizudala 

naiztebala monja zeran (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Gaztigatu zeraukan bere emazteari [...] etzezala 

halako erremediorik har. Ax 407 (V 265). Gastigatuko derauzut non bainiz (Carta de un labortano, 1664). ETZ 

48. Zer aita Eternalak / zuen gaztiatu? Gç 68. Gaztigatu zenidan espantatzen ziñela (1693). ConTAV 5.2.9, 138. 

Bere milagroa gastigatu zion. Cb Just 67. Nola gauz oek gertatu oi diran ez jakiñean, ez dira gaztigatzen iñora. 

AA II 21. Gaztigatu genduben / txit ondo giñala. Echag 69. Aldeaurrez batak besteari gaztigatu. Izt C 243. 

Gaztigatu zaiozu zugana etortzeko. Lard 498. Gaztiatuko diote maiz ethor dadin. Hb Egia 65. Eta aurkhitu 

dukezuenean, gaztia dizadazue. Dv Mt 2, 8 (Lç, Ip jakineraz(i), He adiaraz, TB y SalabBN yakinaraz(i), Ur 

jakin erazo, Samper eman [...] abisu, Hual abiso emon, IBe adierazi). Emazte saldu infame eta Golok gaztigatu 

dion bezelakotzat bide zauzka. Arr GB 28. Gaztiatu zioten hekien hiriak etzuela [...] harrasirik. Jnn SBi 89. 

Ezpaitziguten gaztiatu andik aldegitekorik. Or SCruz 67. Gaztiga dezaiela [...] etorri ez ditezen. Ir YKBiz 308. 

Zerbait berri baldin bada, gaztigetuko dazuet. Izeta DirG 84. Etorri nai duen anaiari gaztiatzen zaiona. Vill in 

Gand Elorri 15. 

v. tbn. Cb Just 111. Mb IArg II 269. GavS 21. AA III 420. Aran SIgn 61. Zab Gabon 39. Prop 1906, 27. Goñi 

84. Eguzk RIEV 1927, 428. Lab EEguna 68. Sabiag Y 1934, 32. Or Eus 135. TAg Uzt 154. Zait Sof 114. Etxde 

JJ 250. Osk Kurl 25. Arti MaldanB 203. Gaztiatu: Lg I 323. HU Aurp 111. Gastigatu: LE Kop 95. 

�2. (BN, S; SP, Urt II 104, Ht VocGr 339, Lecl, VocBN, Gèze, Dv), gastigatu (Ht VocGr, Arch VocGr, H), 

gaxtigatu, kastigatu (-au V-gip, Ae; Lcc (-du), Lar, Añ, H), kaztigatu. Ref.: A; Bon ms.; Elexp Berg (kastigau). 

Castigar. � Tr. Documentado desde Dechepare, es usado tanto al Norte como al Sur. Su frecuencia disminuye en 

el s. XX, especialmente al Sur, donde apenas encontramos ejs. � Zure eskuiaz dakuskidan heiek gaztigaturik. E 

237. Maite duena Iaunak gaztigatzen dik. Lç He 12, 6 (He gastigatzen, TB y Dv gaztigatzen; IBk e IBe 

zentzarazten). Atrebimentuz usadu neben; / banago gaztigaturik. Lazarraga 1171v (no es seguro que en éste o en 

alguno de los otros ejs. de este autor que citamos no tenga el sdo. de 'avisar'). Dama kurelau, arren, efinzu / oi 

ondo gaztigaturik, / sekula bestek oi eztagian / artu atrebimenturik. Ib. 1184r. Gaztigaduta mansarik [ifini]. Ib. 

1177v. Erraz zaozk[e] / oi ondo gaztigaturik, / Jaun Zerukoak / onela permitidurik. Ib. 1202r. Bretoe gaiztoen 

bekatuak kastigatzen. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Gaxtoa gaxtigaetan daki. RG B 55. Ez nauzu 

gaztigatu nahi izatu. Mat 227. Gaztiga ditzagun geure bekhatuak. Ax 144 (V 95). Semeak kastigetako. Cap 94. 

Haragiaren gaztigatzeko. Tt Arima 68. Jangoiko onipotenteak daki kastigatzen (Urdanoz, 1687). ETZ 53. 

Zergatik kastigatuko nauzun. El 20. Has zaite ene gaztigatzen. Brtc 121. Zetarako nozue / alan kastigetan? Zav 

Fab RIEV 1907, 538. Mundu onetan bertan bere kastigau. Ur MarIl 30. Jainkoak oien bitartez Israeltarrak 

kastigatu nai zituen. Lard 150. Egur bagarik jaunak / kastigetan daki. AB AmaE 238. Jostirudi au [...] 

aurkeztaratuko balu iñork, legez kastigatuba izango litzake. Moc Damu 2. Garrazki gaztigatu zituen Rusoak. 

StPierre 35. Ziorkatua (kastigatua). Inza Azalp 111. Kastigatzera bildur ezpanitz / esango nuke izena. Tx B I 53. 

Nahi izan ninduten gaztigatu. Xa Odol 267. Gaizkia gaztigatzen du. Lf CEEN 1973, 132. 

v. tbn. Ber Trat 111v. EZ Noel 155. Harb 323. Gç 43. Bp I 103. Iraz 62. Mst III 52, 1. Lg II 232. CatLan 87. Dh 

168. JesBih 451. Jaur 111. It Fab 153. Dv LEd 162. Laph 71. Arch Gram 56. Jnn SBi 58. Elsb Fram 59. Lap 403 

(V 184). HU Zez 209. Arb Igand 74. CatJauf 32. Etcham 186. Barb Leg 133. Zerb IxtS 64. Ardoy SFran 173. 

Gastigatu: Ber Doc 164v. EZ Eliç 179. O Pr 169. SP Phil 237. Arg DevB 234. Gç 71. Ch III 50, 6. Bordel 197. 

Iza EE 1881a, 240. Kastigatu: Cap 94. OA 67. Cb EBO 18. Mb IArg I 72. Ub 52. Mg CC 254. Gco II 48. LE 

Ong 54r. AA I 434. fB Ic II 237. JJMg BasEsc 8. Astar II 101. CatB 73. CatLlo 58. CatBus 49. Bordel 183. Arch 

Fab 99. Legaz 40. Zab Gabon 100. PE 46. Bv AsL 154. Arr May 154. Itz Azald 190. Goñi 73. Altuna 99. Gand 

Eusk 1956 (I), 220. Arti Tobera 289. Uzt Noiz 126. Kaztigatü: Arch Gram 57. 

� (Fig.). Golpear. � Inoizkoak baino kolpe pizkorragoekin kastigatzen du atabala. Arti Tobera 265. 

�3. Corregir, enmendar (no ref. a personas). � Bigarren Edizionia arra ikhusia, gaztigatia, emendatia. Arch 

(ap. MIH 237). 

- GAZTIGATU ERAGIN. Hacer castigar. � Deungatzat kastigau eragiten dabelako. fB Ic II 164. 


mende. 

560


gaztigatzaile (Lar, Añ), gaztiatzaile (Dv). �1. "Amonestador", "monitor" Lar. "Celui qui mande" Dv. �2. (Urt 

II 102, T-L), gastigatzaile (H), kastigatzaile (Lar, Añ), kastigezale. Castigador. "Punisseur" T-L. � 

[Gaiztakerien] kastigatzallerik ezpaliz. Mb IArg I 122. Nere kastigatzalle izugarria Jaungoikoa da. Arr GB 143. 

Siñestatzen dut dela onak premiazalia zeruko gloriekiñ eta kastigezalia gaistoak infernuekiñ. CatUlz 54. v. tbn. 

Kastigatzalle: Lard 7. Etxba Ibilt 470. 

gaztigatze. � Aviso, acto de avisar. � Berela gaztigatze ori aisa egin zuten. Or Aitork 162. 

gaztigazio, kastigazio. � Mortificación. � Kastigázioa, gorputzarén kóstus satisfazio ematendá Jangoikoai. LE 

Ong 50bis. 

gaztigu (G, AN, BN, S ap. A; Lar, Añ, H, VocB), gastigu (H), gaztigo (H). � Tr. Los autores meridionales 

suelen emplear gaztigu para 'aviso', y kastigu para 'castigo'; como excepción, encontramos formas en ga- para la 

segunda acepción en Beriayn, Urquizu, Moguel, Orixe y Aresti (alternando en casi todos ellos con ka-) y un ej. 

no del todo claro de kastigu para la primera en Udarregi. Al Norte sólo lo hallamos con k- inicial en Eguiateguy 

(201) y Goyhetche. 

�1. Aviso; consejo. "Castigo, aviso, amonestación" Lar. � Amorosen gaztiguia. E 85 (Lfn traduce 'critique des 

amoureux', tal vez por estar precedido de gen.). Oi ez kargadu / nork bere konzenziarik, / Jaunak ez digun / oi ta 

gaztigu besterik. Lazarraga 1203r (hablando de una catástrofe; podría significar tbn. 'castigo'). Hon lizaten 

gaztigurik agian enzun liroite. Ib. 85. Enzungor egin badiezu Jaunaren gaztiguai. AA III 471. Datozen kastiguai 

/ biar zaie eldu. Ud 103. Ainbeste isill mandatu eta gastiguaz iñolako konturik egiñ gabe. Arr May 52. Gaztigu 

edo konsejuak eman. Ib. 119. Euskeraz ipiñitako gaztigubei (telefonemai). EEs 1916, 95. Edestia egiaren antza 

da [...] orain-oraingo ikasbide ta gaztigua. "Ejemplo y aviso" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 611 (AIr ib. 605 

oarmen ta eginbide, Or RIEV 1929, 8 erakusburu ta argibide). Beragana juateko gaztigua bialdu. Otx 176. 

Ametsetan gaztigu bat izanik. Ir YKBiz 31. Neuregana itzultzeko gaztigua. Or Aitork 169. v. tbn. Lg I 371. Izt C 

308. Lard 453. Zink Crit 52. 

�2. (BN, S; SP, Urt IV 275, Ht VocGr 339, Arch VocGr, Gèze, Dv), gastigu (Chaho, H), gastigo, kastigu (Vgip; 

Lar, Añ, H), kastigo (V-ger), kaztigu, kaztigo. Ref.: A; Holmer ApuntV (kastigo); Elexp Berg (kastigu). 

Castigo. "Castigo, pena" Lar. "Aniloa emoten euskun kastigoz (V-ger)" Holmer ApuntV ASJU 1969, 176. � Tr. 

Documentado desde Leiçarraga, es usado tanto al Norte como al Sur; su frecuencia disminuye en el s. XX. � 

Gaztigu guziak ordu berean eztirudi bozkariotako dela. Lç He 12, 11 (He gastigu, TB gaztigu; Dv kridantzaldi, 

Ol akar, Ker e IBe zigor, IBk zentzabide). Onezkero ez ditezen / amoreagaz burladu, / oenzat kastigua dan eta / 

besteoenzat exenplu. Lazarraga 1154r. Hobenduriak merezi dituen gaztiguak. Mat 216. Bere bekatuaren pena eta 

gaztigutan. Ber Trat 111v (Doc 126r kastigo). Gaztigu garratza. Harb 132. Emaiten zaiela gaztigu luzea eta 

sekulakoa. Ax 461s (V 300). Jainkoak balemoke kastigu (Urdanoz, 1687). ETZ 53 (53 kastigoak). Zure 

gastiguzko xigorraren azpian. Ch III 50, 6. Betiko kastigua. Mb IArg I 115. Kastigu ta nekepenak. Ub 117. 

Kastiguba gorputz ta arimetan artuteko. CrIc 48. Bekatu egiñaren kastiguan. Añ LoraS 42. Eztire beti trabájuak 

kastígu. LE Ong 59v. Gaizkiari gaztigua bezala ongiari golardoa. Dh 184. Gaztigu bat garratzagoa. Jaur 110. 

Gure obenen kaztigutan. Gy 157 (248 kaztigo). Suzko kastigu au. Lard 51. Kastigu on bat emateko. Goñi 71. 

Kastigua edo zigorrada. Inza Azalp 62. Zigorrik (kastigurik) artu gura ezpa-dozu. Altuna 44. Bere hutsen 

gaztigutzat. Zerb IxtS 55. Herio gastigua. Mde Pr 76. Kastiguzko itsumenak. Or Aitork 33. Gaztigu garratzenen 

menean. Lf in Zait Plat XVII. Eman zabezten bear zuten kastigua. Izeta DirG 125. Bestela Jaunak emango dula / 

merezi ainbat kastigu. Uzt Sas 217. 

v. tbn. EZ Man I 63. Hm 207. Tt Onsa 28. Gç 45. Bp II 22. ES 390. CatLav 102 (V 57). Urqz 51. Mst III 54, 2. 

Lg I 293. Mih 56. CatLan 116. Brtc 146. Monho 132. JesBih 451. CatLuz 29. Dv LEd 42. Laph 236. CatS XII. 

Legaz 65. Elsb Fram 164. Jnn SBi 111. Lap 403 (V 184). Ip Hil 205. Arb Igand 70. HU Zez 77. CatJauf 90. 

StPierre 37. Etcham 148. Zub 59. Or Eus 91. Larz Senper 34. Ardoy SFran 177. Xa Odol 208. Gastigu: SP Phil 

469. Arg DevB 154. He Gudu 159. Lg I 257. Mih 113. Mg in VMg 101. Laph 115. Arti MaldanB 224. Kastigu: 

OA 155. El 68. Iraz 66. Cb Eg II 53. Mg CO 144. AA II 184. Gco II 85. fB Ic II 226. JJMg BasEsc 100. Astar II 

91. Zav Fab RIEV 1909, 31. CatLlo 28. It Fab 255. Ur MarIl 30. Bil 135. Aran SIgn 68. Xe 344. PE 26. Zab 

Gabon 55. Legaz 55. Noe 31. AB AmaE 440. Bv AsL 154. Arr May 40. Itz Azald 148. Urruz Zer 97. Ill Pill 12. 

Tx B I 60. Munita 146. Etxde JJ 157. Mde Pr 77. Bilbao IpuiB 149. SM Zirik 69. Arti Tobera 282. And AUzta 

100. Vill Jaink 17. Gastigo: Mg CC 122. Kastigo: Mg CC 173. Ill Testim 18. Arti Tobera 282. 

� kastigu (V-gip). "Prenda, en los juegos infantiles. Jokuan, erozeiñ jolasetan galdu dabelako zeoze ipintzen 

bajako, ba kastigua, alako kastigu" Elexp Berg. 

- GAZTIGU-OSTIKO. Patada de castigo (en el rugby). � Zelanda Berritarrek markatu dituztela lau entsegu, 

lauak emendatuak, guk, aldiz, ez, lau gaztigu-ostiko bakarrik. Herr 5-7-2001, 6. 

- GAZTIGUPE. (En casos locales de decl. sing.). Castigo. � Aren kastigupe izugarritik beren buruak eta erritar 

guziak ateratzeko. Mb IArg I 118. 


mende. 

561


gaztiguera, kastiguera. � Castigo. � Kastiguera au [arrika erasotzea] ematen oituraz lenbiziko asitzen ziranak. 

Lard 490. 

gaztigulari. � Castigador. v. gaztigari (2). � Kontzientzia aski zian gaztigulari. Larz Senper 122. 

gaztigutxo. "Castigatiuncula, [...] punizionetxoa, gaztigutxoa" Urt IV 275. 

gaztina. v. gaztaina. 

gaztiratu. v. gaztigatu. 

gaztoi (Dv (S), A). � Depósito, almacén de sal. "Saline, magasin de sel, saloir" Dv. 

gaztokela. v. GAZTA-OKELA. 

(gaztoki). "Lugar donde amontona la sal en las salinas (Obanos, Salinas de Oro)" VocNav. 

gaztol. v. GAZTA-OHOL. 

gaztsu, gatztsu. � Saleroso, gracioso. � Dantzan jakitiagaz, berba egiteko modu gatztsuba eukitiagaz. fB Ic III 

371. 

gaztu (Aq 163 (G), Añ, T-L). � Salar. "Gaztaia da esatea ai gaztua, edo gatz eta eznearekin egiten dan aia" Mg 

PAb 176. "Salifier" T-L. v. gazitu, gatzitu. � Urdai ta zeziñak gazteko kutxa. EEs 1931, 37. � (Fig.). Hacer 

gracioso. � Gai danak pixkortu, txoxpertu, gaztu ta osatu dezala [liburutxo au]. Muj PAm 13. 

gaztulu. v. gaztelu. 

gaztun. v. gatzdun. 

gaztustel. "(Sal), cierto alimento hecho de residuos de queso: es agrio, produce gusanos y se conserva largo 

tiempo" A. 

gaztxingor. v. gantxigor. 

gazun. v. gatzun. 

gazur (V-ger-arr-gip, G-azp, AN-ulz, B, L-ain; SP, Deen I 326, Lar, Dv, H, VocB), gazura (V-gip, G-nav, ANegüés-ilzarb, 

-e AN-olza), gaxur (BN, Ae, Sal, S, R; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), gaixur (Sal, S, R), 

gasura (V-gip). Ref.: A (gazur, gaxur, gaixur); Bon-Ond 151; Lrq (gaxur); JMB AEF 1955, 50; Iz ArOñ 

(gásura), UrrAnz, Als, Ulz; Satr VocP (gaxura), CEEN 1969, 172 y 1970, 353. � Suero de la leche. � Hamust 

egünez beitüt gaxura han hartü. Etch 616. Gasnari behar zaiola gazura ongi athera. Egunaria 1863, 8 (ap. 

DRA). Gazta abatsian / gazura arratsian. Xe 297. Nik edaten nuen edaririk azkarrena, gazura zuan. Elzb PAd 

33. Senberak egiten ditziu gaxuretik gazna ein onduan. EI 386. Gazure edan aparretan. Or Eus 239. Gazurpertzean. 

Ib. 86. Amaika gazta-mami ta gazura eman zidanan gaixoak! Or QA 44. Ta gero bi eskuekin emaro 

emaro berexten zien gaztanbara gaxuretik. ZMoso 37. Esnia abatzian, gazura arratsian (AN-larr). Inza 

NaEsZarr 1554. Gazurari [...] ateratzen zioten mami-puska bat. BasoM 84. v. tbn. Izt C 229. Dv Lab 268. Ox 

114. TAg Uzt 89. Gaxur: Etcheb GH 1959, 315. 

� Suero de la sangre. � Zaldiari kendu odol-zorta bat, eta odol hunen gazura edo seruma sartu zuen larrutik 

barna. JE Med 107s. 

� "1.º (Vc), capa de nieve. Araiñegun egin eban edur-gazurea, atzo edur-malutea, gaur edur-matasea, biar 

izango da edur-kresala (V-m), anteayer nevó ligeramente [...]. 2.º (V-m), aguanieve" A. � Elurra nolakoa den: 

[...] apirillekoa, lurre; maiatzakoa, gazure (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1888. 

- GAZUR-ONTZI. Molde para hacer quesos. � Gazurontzi zikiñak, Baraibarkoak. "Encella". Or Eus 63. 

� Etim. Para su relación con gatz, v. FHV 289. 


mende. 

562


gazuratu. v. gazurtu. 

gazurtsu, gazuratsu (Lar). � "Seroso" Lar. 

gazurtu (Aq 69 (G), H, VocB), gazuratu (V, G, AN; Lar, Añ, H), gaxuratu (Hb ap. Lh), gaasuratu (V-gip). 

Ref.: A (gazuratu); Iz ArOñ (gaásuratu). � "Acedarse la leche", "cortarse la leche" Lar. 

ge. � Nombre de la letra g (representa la fricativa velar sorda). Cf. ga. � G edo gea orren [X-en] lekuan 

badegu. Cb EBO 23. 

gea(g)o. v. gehiago. 

gearre. v. gihar. 

geata. v. kereta. 

gebek. v. hauek. 

geben. v. gebendu. 

gebenaldi. "Tiempo de veda. Eiz-gebenaldiya, tiempo de veda de caza" BeraLzM. 

gebendu (Lar Sup � H, A), geben (rad.). � Prohibir, vedar. Azkue trae geben en una entrada aparte, y lo da 

como adj. � Sar dina geben lekuan, bere kaltean. "El que entrare en lugar vedado en su daño". RS 209. Zer 

geiago gebentzen dausku lenengo aginduak? KIkV 61 (KIkG 49 debekatzen). Ikasbide au berriro argitaratzea 

guztiz gabendua [sic] dago. KIkG 2. Geuri gebendu euzkeraz eiten. Enb 37. Gebendutako tokitik irten! Zait Sof 

110. Ori egitea gebentzen zun agindua. Ib. 173. Eunburuari Paul jaboteko eta estuntzaka ixateko agindu 

leutsan; batta Paul'enetariko iñorbati sorosten ez gebenduteko. Arriand Act 24, 23. Naiz guk gebendu, naiz ez 

gebendu. Zait Plat 128. 

� Etim. Podría proceder de lat. defendere (REW 2517). 

gedar. v. deiadar; kedar. 

gedarritu. v. deiadartu. 

gedei (Lar � H). � "Revocable" Lar. 

gedexa. v. gerexa. 

gedin (Bera app.). Neol. creado por AG en 1897, de geldi + suf. -din (v. NeolAG). � Vocal. � Ogetamalau izki 

onek enda bittan birrintzen dira: gediñak eta igidiñak. Gediñak egitten dira abua geldi egonaz (1897). AG 1020. 

Itz baten azkenian gedin (vocal) bat baldin badago. LzM EEs 1913, 195. 

geheli (V-ger-ple-arr-oroz-m, G-nav; SP, Urt II 436, H), geli (V, G-azp, AN-mer, Ae; IC 443r, Mic 6r, Lar, Añ, 

H). Ref.: A (geeli, geli); VocPir 320; Bon-Ond 141; EI 211. �1. Carne fresca de vaca o buey. "Vaca" IC 443r. 

"Carne de buey o vaca muerta" Lar y Añ. � Geli edo ariki zati bat jaten den bezala. Mb IArg I 388. Geeli gazitu 

bagia. Mg PAb 111s. Geli-okela ondo ifiniak eperra dirudi. Añ LoraS 178s. Geli egosia. Zav Fab RIEV 1907, 

537. Geli trontzuak surtan erretan. AB AmaE 367. Ogi puska edo geeli zatia. Ag G 135. Txuringatik ixurtzen 

dute gelia bezalako ixurkai likits bat. Ibiñ Virgil 99s (parece errata por gerli, q.v.). � "Geli (V, G, AN-araq), 

carne fresca" A. � "Geli (B, R), carne magra" A. �2. "(G-goi), bacalao" A. 

- GEHELI-SALTSA. "Geli-salsa (V-gip), guisado de carne" A. "Geeli-zaltzia gabonetan, okela saltzia" Iz ArOñ. 

geheliki, geliki (AN-erro), gelki (Sal, R). Ref.: VocPir 320; EI 211. � Carne de buey. � geliki (B ap. A; VocB). 

"Carne magra de buey o vaca" A. � "Gelki (R), parte magra de la carne. Beigelki (R), parte magra de la carne de 

vaca" A. 


mende. 

563


gehelimoni, gelimoni (Lar). � "Menudo de animal" Lar. "Gelimonia, menudo de vaca" A s.v. moni. � 

Ahariaren sabelki ta barrukiak armoni deritzate, beiarenak gelimoni. Zait Plat 58. 

gee(n). v. joan. 

gehenna. � Gehenna, infierno. � Eztadin hire gorputz guzia egotz gehennara. "La gehenne". Lç Mt 5, 30 (TB 

gehennarat; Ol su-lezeratzea, Ker su-leza, IBk su-leize; en las demás versiones, ifernu o variante). Nola itzuriren 

zaizkiote gehennako iujemenduari? Ib. 23, 33. 

geheño. v. garaino. 

geheta. v. kereta. 

geget egin. "(V-gip; FSeg), huir (expresión vulgar muy expresiva)" A. 

gegorri. v. gerorri. 

gei. v. dei; 1 gai. 

gehi (Lar, Añ). �1. "Mucho, adverbio, asko, aski, lar, gei, larregi, geiegi" Lar. � (V-ger ap. A). (Junto con 

gutxi, en aposición o coordinación). "Gei edo gitxi (V-ger), mucho o poco" A. � Jakinik ara duazanian gitxi edo 

gei ardaauan irago oi diriala. Astar II 123. Baña gitxi-gei emen lekuan lekuan / txar ta onak gabiltzaz nastean 

munduan. AB AmaE 415s. �2. (Lar, Dv, H). (Sust.). "Acrecentamiento", "aumento, aumentación" Lar. � 

Merexitzen du graziaren ta loriaren geia. Legaz 35. �3. Número. Cf. BeraLzM: "Número, cantidad". � Rev. 

Int. de los Est. Vasc-en, IVg. urtia 3g. geian. LzM EEs 1912, 96. 1911-Otsailleko geian. Ib. 106. "Egia Sorta". 

Zabalkundea-ren euskal-erantskia. I geia. 1934. In JMB ELG 1. �4. "Exceso, superfluo, remanente. Geiak, los 

réditos" BeraLzM. �5. Más (en el lenguaje aritmético). � Bi gehi bi berdin lau. PPer HarriP 76. 1956 gehi 25 

1981 dira. MEIG I 261. � Ikusi berri dugunez, Isastik, gehi Moretek, Iruñea forma soila aipatzen dute. MEIG 

VII 120. 

- GEHI ETA HOBE. "(A) más y mejor, gei ta obe" Lar. 

- GEHIRIK GEHIRA. De más en más. � Zorrak pagatu bearrean, geirik geira doazala zor barriak. Añ LoraS 

32. 

geiaen. v. gehien. 

gehiago (L, BN, S; Volt 70, Urt I 67, Ht VocGr 404, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H; gei- V, G, AN, B, L-sar, BNlab-baig, 

Ae, S; SP (+ geiha-), Deen II 163 (giago), Lar, Añ, Dv, H), geihiago (S), geago (Sal), geao (V-ple-arrarrig; 

Lcc), gehio (L-côte, BN, S; -ei- V-arr, G, AN, BN-baig-mix, Ae), gehioo (Dv), gehigo (G-to-nav, ANlarr-5vill-ulz, 

BN-bard-ad, -ii- AN-araq), geixa (V-m), giao (V-ger-ple), iago (AN-egüés-arce-erro-olza, Sal; Dv 

(j-)), diago (Sal), digo (Sal). Ref.: A (geiago, geago, geio, yago, digo); AtBou 360; EI 299; Etxba Eib; Holmer 

ApuntV; EAEL 199; Elexp Berg; Gte Erd 58, 308s, 132s. � Tr. En cuanto a la distribución de variantes, además 

de la más general ge(h)iago, la forma ge(h)io aparece en CatLan y CatAe, y a partir de finales del s. XIX en 

algunos autores guipuzcoanos y (en menor medida) vizcaínos (cf. tbn. en Izt C 249, en boca de una persona con 

defectos de habla); geigo se encuentra en textos guipuzcoanos desde finales del s. XIX, y es bastante usado por 

Orixe. Iago, yago aparece en Lizarraga de Elcano (alternando con geiago), en algunos textos alto-navarros de los 

ss. XVIII y XIX (ETZ 102 y 272), y en los salacencos Garralda y Z. Moso. Geago se encuentra en textos 

salacencos (Samper Mt 26, 53, CatSal 33), en un ms. de Muruzabal de mediados del s. XVIII y autor alavés 

(ETZ 67) y en un texto del valle de Goñi de la misma época. En DFrec hay 1156 ejs. de gehiago. �1. Más 

(acompañando a un sintagma nominal o a un verbo, o como pron.). "Geiago dira, ils sont plus. Geiagok diote, 

plus disent [...]. Geiagotara behartzea, forcer à faire ou dire davantage" SP. "En tanto más, en tanto menos se 

vendió, onenbeste geiagoan, onenbeste gitxiagoan saldu zan" Lar. "Zer geiago [behar duzu?] (G-azp, AN-gip, 

B, BN-arb)" Gte Erd 58. � Tr. General prácticamente en todas las épocas y dialectos, aunque con algo menor 

frecuencia en los textos suletinos (así como en algún autor bajo-navarro como Dechepare), donde suele alternar 

con haboro; no hay ningún testimonio roncalés. En los casos locales de declinación, para tiempo o cantidad 

continua, la tendencia (al menos al Sur) es usar gehiagoan, gehiagora, etc., frente a gehiagotan, etc. para tiempo 

o cantidad discontinua; así, p.ej., denbora geiagoan 'durante más tiempo' (Lard 28), frente a leku geiagotan 'en 

más lugares' (Goñi 24); cf. tbn. gehiagotan 'más veces'. Antepuesto al sust. --sin incluir aquí los ejs. con 


mende. 

564


numerales, del tipo mila eta gehiago gizon-- se encuentra en alguna ocasión en Leiçarraga (v. tbn. iago grazie en 

ETZ 102). Precedido de partitivo en lugar de baino, hay un ej. de Lizardi (IL 69): Baratza bete aza ba-daukagu, 

ta azarik geiago gose. En oraciones negativas aparece ocasionalmente con el sust. al que acompaña en caso 

partitivo; es muy difícil, sin embargo, determinar en estos casos si gehiago significa 'más' o 'jamás, ya no' (cf. 

infra GEHIAGORIK); Pouvreau lo emplea en alguna ocasión en una oración afirmativa, utilizado del mismo 

modo que asko o aski (erretzekorik geiago en Imit I 24, 3). 

Si bien con sustantivos como beldur, indar, arreta, etc. aparece gralmente. handi, y sólo ocasionalmente asko (v. 

s.v. asko), en estos mismos contextos es gehiago, frente a handiago, la forma más usual, q.v. 

� Bertuteak behar luke gizonetan handiago, / emaztetan nik dakusat hongiz ere gehiago. E 123. Hamabi lejione 

baino gehiago Aingeru. Lç Mt 26, 53. Gehiago mirakulu [...] hunek egiten dituenak baino. Lç Io 7, 31. Hark 

ungiz oihu gehiago egiten zuen. Lç Mc 10, 48. Geiago ez dot esango. Lazarraga 1180r. Katea geiagogaz ez ni 

lotu. Ib. 1185v. Beronek bere ezteidio falta geiago damari. Ib. (B) 1200vc. Geiago dio dakiana baño. RS 340. 

Arrazio geiago da gu gauden humildade eta erreberenzia geiagoreki. Ber Trat 29v. Nahi baño gehiago egon 

presondegitik [ilkhi]. EZ Man I 129. Asko eta geiago merezidu ozu. EgiaK 89. Bizi naiteke gehiago ere. Ax 193 

(V 130). Badirudi [obra on horiek] indar gehiago izanen zutela, baliosago izanen direla. Ib. 210 (V 141; v. tbn. 

indar ge(h)iago Harb 376, SP Phil 319, Ch III 6, 5, Lar SAgust 9, He Gudu 82, Mg CO 6, Gco I 385, AA III 626, 

Añ GGero 153, JJMg BasEsc 191, Astar II 39, It Dial 116, Izt C 29, Lard 542, Ur Dial 116, Dv Lab 377, Laph 

159, Elsb Fram 62, Jnn SBi 145, Zby RIEV 1908, 91, HU Zez 199, Itz Azald 192, Ag G 97, Kk Ab I 35, Inza 

Azalp 31, FIr 151, Ir YKBiz 168, Eguzk GizAuz 39, Iratz 71, Etxde JJ 99, Mde Pr 243, Or Aitork 205, SM Zirik 

38, Vill Jaink 92, Uzt Sas 295, Berron Kijote 41, MIH 108; cf. indar (h)a(u)ndiago Mb IArg I 373, Cb Eg II 151, 

Astar II 191, Lard 451, Dv LEd 266, Inza Azalp 121, Bilbao IpuiB 147). Pelliburu geiagotan ifinten gaituezanak. 

Cap 54. Izan zan merezimentu eta gloria geiagokoa [kurutzeko eriotzea]. Ib. 31. Bi ezpa hirur arimak edo 

geiagok. SP Phil 294. Hilze honak gehiago balio ziala. Tt Onsa 164 (ap. RIEV 1909, 623). Plazer gehiago 

egiñen diozu. Gç 36. Lekhu eta Erresuma gehiagotara hedatzen. ES 398. Khar gehiago zinduke. Ch I 21, 5. 

Andik aurrera geiago ta geiago [...] amatzeko. Lar SAgust 15. Laudorio gehiago merezi. He Gudu 58. Au geago 

esaten digu (Munarriz, 1751). FLV 1989, 104. Orietatik anitzi ta besteetatik agitz geiagori. Mb IArg I 360. 

Lauetan gehiago goztaren zaio. Lg I 307. Loiturik ago; / bañan geiago / hi baño ere Juduak. Bast 43. Probetxü 

gehiagorekin errezebitzen da. CatLan 155. Jünta baledi beste zonbait konfraria gehiagori. Mercy 9. Geijago 

pagau. Mg PAb 73. Óntas kuida geiágo. LE Ong 76r. Len baño ere arreta geiagorekin. AA III 291 (v. tbn. 

arreta geiago Mg CC 185, Bv AsL 74, Ag G 57, Vill Jaink 180, MAtx Gazt 94, NEtx LBB 139, artha ge(h)iago 

SP Phil 516, Ch I 11, 6, Lg II 245, Jnn SBi 6; cf. arreta aundiago Or Aitork 115, NEtx Antz 49, artha handiago 

SP Imit IV 1, 5). Ifernuko suak berak baino gehiago thormentatuko du. Dh 146. Balijo daben baño geijaguan 

eruan. Astar II 169. Geroago eta gehiago zure benedikatzera. MarIl XXI. Esnea denbora geiagoan ematen 

dutelako. It Dial 95 (Ur luziaguan, Dv luzezagoz, Ip lüzazago). Baña menturaz eldu da geijagora nire 

gaistakerija. Ur MarIl 85. Neurri au eta beste geiago artu zituzten. Lard 465. Gehiago khostaren da. Ip Dial 

116. Len baño begiramentu obe ta geiagoz. Aran SIgn 69. Zerbait geiago alderatuta. Arr May 137. Gero eta 

gehiago emendatuz [amodioa]. Jnn SBi 79. Amodioz baino gehiago larderiaz nahi zinituzke arimak Jainkoari 

buruz ibilkatu. Arb Igand 107. Nortzuk geiyago pekatu egiten dabe agindu onen kontra? Itz Azald 106. 

� (s. XX). Patxada geiagokoak dira jaten. Ag Kr 49. Arantzazun eta beste leku geiagotan. Goñi 24. Aginataratzalle 

batek baño barriketa geiagogaz. Kk Ab I 37. Jaungoikoaren aginduetaz geiago: Jaungoikoarekiko ta 

geidiarekiko eginkizunak. KIkG 38. Bertze zerbait gehiagorekin oraino. JE Ber 67. Batek baño geiagok esan 

izan du. Ldi IL 37. Etzuan geiagoren bearrik. TAg Uzt 129. Oraino Adam ere baino gehiago zahartu zen hau. 

Zerb IxtS 13. Eta ez dakit nik zer geiago. Munita 55. Gauza gehiago zeru-lurretan / filosofiak uste duen baino. 

Mde Pr 341. Ez nuan geiago irakurri. Or Aitork 208. Beste zenbat geiagori ere ez ete dautsazu esan? Erkiag 

Arran 48. Irurein da geiago urte. Akes Ipiñ 13. Bialeku geixao emoten. And AUzta 77. Konpainiak zure baino 

gehiago zuk Konpainiaren beharra baduzula. Ardoy SFran 335. Len ere izena esan dizutet / batena baño 

geiona. Uzt Sas 133. Inoiz baino gehiagoren eske. MEIG IX 24. 

� (Encabezando una oración o sintagma). Además. � Gehiago, barur dagizuenean, etzaretela itxura tristetako. 

"En outre". Lç Mt 6, 16. Eta gehiago, alfer egoile ere diradelarik ikhasten dié etxez etxe ebilten. Lç 1 Tim 5, 13 

(He bertze alde, Dv hanbatetan berriz, Ol, Ker e IBk gainera, IBe era berean, Bibl halaber). Gehiago, Iesus 

dulze ene Errege noblea / Eta ianharitzat zeure gorputza emaillea. EZ Man II 79. Gehiago, o Iauna, konberti 

itzatzu bekhatoreak. Harb 315. Geiago, bada beheramenduzko bertuterik, bada ohorezkorik ere. SP Phil 216. 

Zeren haur baita Elizak manatü, eta gehiago, gomendatü diana. Bp II 12. Geiago: gogoratu egizue ondo Jesusek 

erakusten deutsuen maitetasun muga bagea. Añ LoraS 50. 

� Burua izanik Onsalu Onsalutx, gero geiago Onsalu ta Lope ta Otxoa orren semeak. "Después del más". 

(Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. Agur geiago andrea, zure deiez gaode Evaren hume desterratuok. 

(Areso, c. 1591). FLV 1991, 121. 

� "Berek geiokin, como si tuviese(n) razón (no teniéndola). Txarkerie besterik ez due egin, ta berek geiokin 

daude, no han hecho más que barbaridades, y están como si tuviesen razón" Asp Leiz. 

� (Precedido de instr.). Además de. "Además, [...] orrezaz geiago", "allende, fuera de eso, [...] orrez geiago", 


mende. 

565


&c. Añ. � Orrez geiago, opa egizue Jesusen presenzia. Añ LoraS 69. 

�2. (V, G, AN, L, BN; Lar, Añ). Ref.: A; Etxba Eib. (En oraciones negativas). En adelante (no), ya (no). � Tr. 

Documentado desde Leiçarraga; aunque hay ejs. prácticamente de todas las épocas y dialectos, es más frecuente 

en autores labortanos y bajo-navarros. � Gehiago bekhaturik eztagiala. "Désormais". Lç Io 5, 14 (TB, Dv, He, 

Ker e IBk ge(h)iago; LE ya, EvS haboro, Ol aurrerontzean, IBe aurrerantzean). Eztezazula permeti / gehiago 

han dauden. EZ Noel 132. Arima galdu da, ezta gero gehiago onera konbertitzerik. Ax 619 (V 398). Ez geiego 

ofendietako. VJ 15s. Eztut geiago nirik, ez neurerik. SP Phil 538. Ez gehiago erortera. FPrS 7. Ez geiago 

bekaturik egiteko. CatAnz 1. Jauna, ez dezazula entzun / gehiago justizia. Gç 155. Eztitake berhez gehiago, 

Jesüs-Krist hiletarik piztüz geroz. Bp I 76. Esta han gehiago izanen ez inbidiarik, ez tristeziarik. Ch III 9, 3. Ez 

Zu galtzeko peligroan geiago sartu. Cb Eg II 53. Ez izan gehiago halako idolatria eta gaixtakerien lekhuko. Lg I 

357. Zure gehiago ez ofensatzeko. CatLan 143. Grázia ez yago itekó desgusta dakionik. LE Prog 96. Ez gare 

gehiago Jesusen menbro. Brtc 101. Ez geijago pekatu mortalian jausteko. Mg CO 65. Ez ni geiago urliagana 

txartela artzera. AA III 590. Ez geiago etorteko gogoaz. Zav Fab RIEV 1909, 29. Ez ditan gehiago nitaz orhoit. 

JesBih 447. Ez ditu gehiago beretzat ezagutzen. Jaur 126. Ez nere aurrean geiago jarri. Lard 58. Ez haiz ez 

gehiago hire gogoko urhatsetan ibiliren. Dv LEd 86. Guzia Jainkoarena... ez da gehiago enea. Laph 195. Ni ezin 

geiago joango naiz. Arr GB 65. Zu geiago ez ofenditzeko. Legaz 59. Ez nauk ni gehiago infirmerirako. Elzb Po 

210. Eta geiago etzan ikusi. AB AmaE 12. Ez da kasik ageri ere gehiago Laphurdiko eskualdetan. Arb Igand 43. 

Etzuen geiago Ama Birjiña ekusi. Goñi 110. Ez naz geiago etorriko ona. Echta Jos 46. Aitamek, aitamatu 

direnetik, ez dakite gehiago zer den amodioa. JE Bur 98. Joanes etzan geiago lengoa izan. Ag G 204. Sekula 

santan ez haut gehiago hunkiko. Barb Sup 99. Ez naiz geiago munduan egongo. Ir YKBiz 464. Ankaz gora joan 

ziran, geiago ez jagiteko. Eguzk GizAuz 20. Etzan geiago gogoratzen bere emazte ta leikideaz apentzea. Etxde 

JJ 145s. Ez nazue geiago lokarri oni lotua eukiko. NEtx Antz 106. Gehiago etzuen nehork kasurik egiten. 

JEtchep 103. Ez neintela txakur-billa geiago joan. Erkiag BatB 62. Ez naiz zurea iñoiz geiago izango! Ibiñ Virgil 

117. Joanen da, eta ez gehiago itzuliko. Ardoy SFran 118. Ez genduan erririk ikusi geiago. BasoM 77. Ez zaio 

gehiago ahaztuko. MEIG II 105. 

� (Precedido de -tik). A partir de; desde que. "Eguerditik geiago barurik dagoz [...] (V-ger)" A EY III 240. � 

Gaurtik geiago zu ta ni alkarrekiñ izango gera. Ag G 286. Gaur ikusi dozuben modu-moduan dago ori ona 

ekarri ebenik geiago. Kk Ab II 99. Txikitatik geiago. Ib. 129. Arik geio ez ei-deude urten. Akes Ipiñ 30. � (Con 

eta). "De allí adelante [...] arik aurrera, ta geiago" Añ s.v. delante. � Izango natxatzu orain-ganik eta geiago 

zurea. Añ EL 2 176. 

�3. (Pl.). Los más, la mayoría (de). v. GEHIAGOEN, gehien. � Gehiagoak opinionetako ziraden handik-ere 

partitzera. Lç Act 27, 12 (TB gehiagoak; en las demás versiones, gehien-). Gehiagoak bestetan notatuak dira p. 

o. letra hauk diren lekhuan. Harb 457. Zeren giristinuetarik beretarik gehiaguak bizi baitira bekatian. CatLan 

61. 

�4. (Det.). Superior. "Gehiagoa (adj. de comparation) [...], ce qui est plus, supérieur en quantité, autorité, âge, 

etc." H. v. GEHIAGO IZAN. � Zein legun da harrietan marbola legundua, / Are gehiagoa duk ene 

manamendua. EZ Man I 16. Presenta niezakezu dohain gehiagoa. EZ Man II 19. Gerok baino gehiagoen 

ezagutzeko anzea. Harb 59. Seguratua zen Jainkoak ez dioela behatzen indar gutiagoari edo gehiagoari. Lg I 

268. Eta baldin atakatzen bazeban, ikusiko zala nor geiagoak ziran. Izt C 489. Gorputzez etzan besterik baño 

geiagoa. Lard 144. Geroz geiagoa ta obea izan zediñ [zeloa]. Aran SIgn 64. Lan da neke ez gutxi ta anbat are 

gehiagoak. Ib. 90. Geiagua aizela / zertarako diyok? Ud 30. 

� (H). Superior en cantidad. � Zeruetan dizkitzula berak laudorioak, / Guk eman darozkitzugun baño 

gehiagoak. EZ Man II 102. Million eta million baño gehiagoak [esker eta laudorioak]. Ib. 156. Ene faltak nik 

orai erran ahal nitzakeien baino gehiagoak direla. Harb 139. Eskatuko diozkelako emanak baño geiagoak. VMg 

76. 

�5. "Surplus, gehiagoa" Ht VocGr 429. Cf. SP: "Geiagoa, le plus". 

�6. "Comparativo en la Gramática, geiagoa" Lar. 

�7. gehigo (S). "Plus âgé" Lrq s.v. gehien. 

�8. Mas, pero (?). � Artuteko kapaz gara / gu onen industria, / gei(a)go ez Probinzia. BBizk 12. 

- ARE GEHIAGO. v. are. 

- BAI GEHIAGO. Y también. Cf. EZ GEHIAGO. � Asko erre da / barruan joia galantik, / bai geiago / oi asko 

arka garirik. Lazarraga 1202v. Traidoreak txu egiten / deutsae lotsabagerik, / bai geiago / ostean asko burlarik. 

Ib. (B) 1200v. Aurrean dagozala oñaen ganean Otxoa Onsalutx burua dala, aren urrengo anaje lastanak, Anso, 

Joane, Onsalu, bai geiago onen bean eskutaririk asko. (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9. 

- BAINO GEHIAGO. (Tras part. o forma conjugada más -(e)n). En cuanto, nada más. "Asi baiño geiago (Vc), en 

seguida de empezar" A. "Natorren baiño gehiago, en cuanto vengo (Vc). Este modismo es aplicable a cualquier 

verbo conjugado seguido del sufijo conjuntivo n. Ikusten naben baiño geiago, yaten dodan baiño geiago, en 

cuanto me ven, en cuanto suelo comer" A EY III 268. 

- EZ GEHIAGO. Y tampoco. Cf. BAI GEHIAGO. � Oi arrezkero nik ez dot zerren / estudiadu danzea, / ez 

geiago dekoro jakin / pabaneagaz bajea. Lazarraga 1195v. Orain ez neuke errazoarik / izenau borraetea, / ez 


mende. 

566


geiago gaztaraoau / ain laster anzietea. Ib. 1196v. Zerren ez daukae / nun paseadu kalerik, / ez geiago / 

erregalozko tendarik. Ib. 1203r. 

- EZ GEHIAGO (ETA) EZ GUTIAGO (H). Ni más ni menos. � Kalizan dagoan guzia, ez geiago ez gutxiago. 

Mg CC 201. Sartu dauan lanak beste balio dauko, ez geiago, ez gitxiago. Eguzk GizAuz 51. Ez zituen bakunak 

bestak baino gehiago ez gutxiago erdeinatzen. Mde HaurB 11. "Aita Gureak" daukazan berba beste ardi, ez 

geiago ez gitxiago. Bilbao IpuiB 74. Orixe da, ez geiago ta ez gutxiago. Vill Jaink 90. Ezin uka mende laurdena 

doala, ez gehiago eta ez guttiago, 1956-tik 1981-era. MEIG I 261. 

- EZIN GEHIAGO, EZIN GEHIAGOAN, etc. v. ezin. 

- GEHIAGOAN. En situación de ventaja, ganando. � Gaztien aldekuak / beti geiaguan, / galduz gelditu dira / 

gero atzenian. EusJok 120. 

- GEHIAGO(T)AN EDUKI. "Anteponer, geaotan euki" Lcc. "Gehiagotan dadukat omen ona ezen ez dirua" H. 

� Neure onria geijaguan euki nebalako neure arimia baño. Mg CO 205. Geijagotan daukazuz eun dobloe 

zeruban dagozan ondasun gustijak baño. Astar II 235. Zuk animakoa baño gorputzeko osasuna geiagoan 

idukitzean. Arr May 96. Zein da oiturakorren artian guk geiagotan euki bear doguna? Itz Azald 181. 

- GEHIAGO-BEHAR. Necesidad de más. � Geiago-bear orretan mugitzen naiz alai eta triste. Txill Let 64. 

- GEHIAGO DENA (Dv, H). Lo que es más. � Tr. Más frecuente al Norte. � Eta gehiago dena, Iesus Krist 

haur baithan berean erideiten da. Lç Adv ** 8r. Erretorikoak, ta are geiago dana, Eleizagizonik andienak. Cb 

EBO 8. Hainitzak hill dire; gehiago dena: Saulek eta Jonathas haren semeak galdu dute bizia. Lg I 298. Alá 

dibertitzea, ta yágo déna, exkusatzeko errátea dibertitzeagátik iteuntéla. LE Prog 112. Atsegin-kontentuz betea 

[...] ta ori baño geiago dana [...] jakiundez apaindua. Ub 42. Oraindiño geiago dana. Añ LoraS 50. Eta are 

geiago dana [...] il-gai egiten duen gauzarik topatu ez dio. Lard 452. Ez dut gogoeta luze biderik; eta gehiago 

dena! seguratua nago ez dela zerurik enetzat. Dv LEd 45. Argitu zituan gorputzak kanpoz, baña geiago dana, 

argitu zizten biotzak. Bv AsL 78. Onetsia eta oraindik geiago dana ederetsia ta oraindik ere geiago dana 

donetsia. Inza Azalp 132. Gehiago dena, ez da txokozale donibandararren gisan. MEIG V 98. 

v. tbn. He Gudu 152. Gco I 408. AA III 553. Dh 141. Hb Egia 70. Elzb PAd 19. Elsb Fram VII. Jnn SBi 136. Zby 

RIEV 1908, 768. Arb Igand 128. HU Zez 123. JE Bur 61. StPierre 31. Zub 26. Zerb IxtS 32. Mde Pr 174. Ardoy 

SFran 71. Larre in Xa Odol 18. 

� (En pasado). � Oraino gehiago zena. MarIl 98. Eta gehiago zena, neskak zuen galdatua lagun, etxekoek 

onharturik. JEtchep 51. 

- GEHIAGOEN. (Pl.). "Yagoenak (Sal), los más, la mayor parte" A. � Zaharretarik gehiaguenak. CatLan 103. 

Aski zedarristatiak diren gehiaguenendako. Ib. 4. Jendiak biltzen drenian sukaldeko suetan inguru belladen 

egitra, yaguenak emazte bere murkillekin ligu edo ile irutra. Garral EEs 1915, 92. Ardiek Erriberala fateko batie 

irur bide baia yaiuenak igaretzen dra bidatarik. 'La mayor parte'. ZMoso 38. 

- GEHIAGOENIK. En mayor medida, sobre todo. v. GEHIENIK. � Eta uste ditugunak gorphutzeko gutienik 

ohoragarrienak, ohoratzen ditugu gehiagoenik hek beztituz. TB 1 Cor 12, 23. 

- GEHIAGO EZIN. a) Supremo, mayor imposible. � Jaunaren amoriyo / geiago eziña. Echag 65. Biotz 

barrengo poza / geiago eziña. Ib. 129. Jendetasunean geiago-eziña, oparotasunean neurri-gabea. Berron Kijote 

150. b) (Uso sust.). Imposibilidad de hacer más. � Geiago eziñaren amorruz, ontzi-lagunak doi-doi biurtu 

zirala. Anab Poli 66. Geiago-ezin baten esian urratu gaitezan arte. Gand Elorri 148. c) (Uso adv.). En grado 

sumo. � Harma lanjerosa da geiago ezina. Xa Odol 136. 

- GEHIAGO EZIN AHALA. En grado sumo. � Aratz, geiago ezin-ala. Gand Elorri 131. 

- GEHIAGO EZINDA. Sin poder hacer más. � Geiago ezinda, iru edo lau txilio miñ aterazi bere txistuari. 

"Despechado". Mok 17. 

- GEHIAGO EZINEAN. En grado sumo, más imposible. � Alperrik da esatea osoro ta geiago eziñean 

maitetuten dituela euren umeak. Ag Kr 107. Len bere maite, oin bere maite / Zaitu geiau eziñian. Enb 151. � 

Con todas sus fuerzas, al límite de sus fuerzas. � Kolpe aiek guztiak jasan bear geiago eziñean. Anab Aprika 62. 

Geiago eziñean ari zala [igitzen]. Ib. 31. 

- GEHIAGO EZINIK. Con todas sus fuerzas. � Jo ta jo, patsetan, geiago eziñik, ari zirala. TAg Uzt 34. � No 

pudiendo más. � Lerreginda geldituko aiz geiago eziñik. TAg Uzt 231. Naiz ta geiago eziñik alakoren batean 

eztanda egin. Erkiag Arran 172. 

- GEHIAGO GABE(RIK). Sin más. "Ge(h)iago gabe, alde egin zuen (G-azp)" Gte Erd 132. No incluimos ejs. 

como hitz gehiago gabe, beste gehiago gabe, ezer gehiago gabe, etc. v. GEHIAGOKORIK GABE. � Geiago 

gabe, andrearen esan utsarekin, Jose ziegan sartu. Lard 52. Ta geiago gabe nik itz eman biar? Alz Txib 90. Ta 

geiago barik, osalarija jagi zan. Kk Ab II 18. Gizon aiek, ordea, ezin esan geiago-gabe, irabazte aundiagoa 

zergatik zitekean. Munita 62. v. tbn. Etxde JJ 131. Osk Kurl 192. 

- GEHIAGO-GURAKO. "Ambicioso. Bai diru eta bai aintze kontuan, geixago-gurakua a gaiztua" Etxba Eib. 

- GEHIAGO IZAN. (Ref. gralmte. a personas). Ser superior, mejor, ser más (aplicado a menudo a 

contendientes). � Eta zenbatez da gizona ardia baino gehiago? "Combien vaut mieux?". Lç Mt 12, 12. Bizia 

bianda baino gehiago da. Lç Lc 12, 23. Ni bezanbat edo gehiago ziren presunak. EZ Eliç 158. Bena Parropia 

Meza gehiago da, hontara Kristi güzien batziaz. Bp II 12. Geiago izan naiez. Mb IArg I 199. --Soberbia zer da? 


mende. 

567


--Besteak baño geiago izan nai [...] bat. Cb CatV 56 (tbn., con algunas variaciones, en Añ CatAN 58, CatLlo 79, 

CatB 77, CatLuz 25, CatBus 34, Legaz 47, Itz Azald 176 y CatUlz 50). Bere büriaren bestiak beno gehio dela 

uste ükeitera. CatLan 113. Eztá mutila yago nausia baño. LE Io 13, 16 (Dv, IBk gehiago, Ker geiago; Lç, He, 

TB, EvS e IBe handiago). Asko emakume, zerbait baño geiago dirala uste duenak. AA II 91. Ez litzaateke dan 

baino geijago izango [Jaungoikoa]. fB Ic I 62. Yainkoa zuek baino gehiago da. Hb Egia 35. Gu beino geio 

direnak adinean, dinidadean eta gobernuan. CatAe 44. Gu Frantzian biziki gehiago ginela bazterren nahasteko. 

StPierre 14. Aizen baño geiago izateko. Alz Ram 101. Gizona beste abereak baño geiago da, gorago dago. 

Eguzk GizAuz 92. Beste batzuek geiago ziran / indarrean da jo aundiz. Basarri 87. Lirikuz geiago da. "Como 

lírico, me resulta mejor". Or in Gazt MusIx 34. Biotan nor ote dan geiago. Ibiñ Virgil 38. Gai horretan, noski, 

edozein euskaltzale da ni baino gehiago. MEIG VII 131. 

v. tbn. Ch III 8, 1. Lg II 226. Monho 156. Gco II 23. It Fab 255. Lard 144. Zby RIEV 1908, 608. CatJauf 90. Ag 

Kr 79. JE Bur 146. Kk Ab I 98. Muj PAm 55. EusJok 84. Enb 161. Tx B I 225. Otx 98. Ldi IL 82. Ir YKBiz 114. 

Bilbao IpuiB 187. In SM Zirik 98. BEnb NereA 191. And AUzta 99. Osk Kurl 67. Berron Kijote 202. 

� Senide baino geiago zaitut. Or BM 62. 

- GEHIAGOKO (Dv). (v. supra (1) ejs. precedidos de sust.). a) Superior. AxN explica garai zaikala (364) por 

geiagokoa dela. � Zergatik ez naiz gehiagoko urrikiaren botherez sentitzen? Harb 376s. Gutiagoko denak 

errezibitzen duela benedizionea gehiagoko dena ganik. He He 7, 7 (Lç gehién denaz). Ordean eginbide 

gehiagokoa zuen bere aitzindarien [...] erranak egitea. He Phil 177 (SP 174 obligatuago zen). Nik ikhusten 

ditudanak oraino gehiagokoak dire. Lg I 335. Peniténzia arrigárriak egitekó, erratenzué, geiagokoák ikusitút. 

LE Ong 65r. Geiagokoak adiñean, dignidadean eta gobernuan. CatB 44. Bere Pasioneko laidoa gehiagokoa eta 

saminagoa izan zezantzat. Jaur 148. Eta oraindik are geiagokoa da landare onen ontasuna. Izt C 151. Beste 

onelako bat, edo are geiagokoa ezagutu izan neban. Ib. 136. Adimenduz hanitzez gehiagokoak. JE Bur 167. 

Bainan gehiagokoak ere bide dire oraino. Barb Sup 109. Alde guztietara geiagokoa danen baten bearra. Inza 

Azalp 31. Bi bider geiagokoa. Zait Plat 67. Gehiagoko edo gutxiagoko neurrian. MIH 218. � (Precedido de 

instr.). Superior a, que excede de. � Enganioz sobera eramana eta balioaz gehiagokoa errendatu behar zaika. 

Harb 182. � (Precedido de baino). "Laguna gure burua baino gehiagokotzat atxikitzea (He), tenir le prochain 

comme étant au dessus de nous" Dv. � Beste guziak baño geiagoko gizona. Mb IArg I 69 (v. tbn. 182). Esan al 

baño geiagokoa zan. Cb Just 113. Inen-tuéla ark ere óbrak nik iten-tudának, ta ebék baño yagókoak ere inen-tu. 

LE Io 14, 12. Eta geiagokoa da Aita Semea baño? CatB 28. Niri darraikit ni baño geiagokoa. Lard 372. Bihotzez 

baino are gehiagokoa zen buruz. HU Aurp 133. Euki oi eben burua besteak baño geiagokotzat. Ag Kr 181. 

Salomon baño geiagoko bat. Ir YKBiz 167n. Bestalde, hori baino gehiagoko buruhausterik badugu noski. MEIG 

I 158. v. tbn. Lg II 275. CatUlz 15. Herr 29-8-1957, 3. Anab Aprika 23. 

� Geroago eta gehiagoko omore tzarragoan. Elzb PAd 41. 

b) Restante. � Gehiagokoez orai ez minzatzea gatik. Harb 459. � Sobrante. "Gehiagokoa [...], le surplus" H. � 

Emaiten deraue aberatsei beretzat behar duten baiño gehiago, gehiagoko hura probetara parti dezaten 

amoreakgatik. Ax 225 (V 150). Behar du [...] hala beztitu eta ez gehiago. Zeren gehiagokoaz desohoratzenago 

du bere burua, ohoratzen baiño. Ib. 417 (V 270). Balin baduzu gehiagoko denborarik. Ch I 19, 5. Guzti-guztia 

eta geiago piñuak eman zuan, eta geiagoko orrekin [...] erloju jator bat ipintzeko asmoa artu zan. Munita 115. 

c) Más (empleado como pron.). � Susana falso testimoniotik [libratu zuen] berze gehiagokoekin. Harb 270. 

Baina hauk eta gehiagokoak liburua ez sobera handitzea gatik utzten ditut. Ib. 457. 

d) (Dv). (En oraciones negativas --gralmte. con gabe--, precediendo a un sust.). Más. � Etzuen gehiagoko 

troparik egorri. Lg I 192 (Dv traduce "il n'envoya pas des troupes plus nombreuses"). Geiagoko laguntzarik 

egiten etzaiola. Izt C 184. Gehiagoko ariarik gabe. Hb Egia 29. Gehiagoko beharrik gabe. Jnn SBi 178. 

Gehiagoko xehetasunetan hemen sartu gabe. HU Aurp 122. Ezekiala geiagoko barririk. Ag Kr 85. Gehiagoko 

segurtamenik gabe. Barb Leg 145. Geiagoko kalte barik. Otx 151. Geiagoko begiramen bagarik. Erkiag BatB 

51. 

v. tbn. Ur MarIl 54. Laph 115. Hu Zez 176. JE Bur 53. EusJok 38. TAg Uzt 168. Etxde JJ 26. Ardoy SFran 319. 


� (Precedido de baino). � Zuk eta nik baino gehiagoko gaitzik ez duena. HU Zez 34. Zakurrari baino gehiagoko 

ohorerik ez nuen bildu. StPierre 13. 

e) (Con numerales). Más de; y más. � Milla egun ta geiagoko parkamenak. Añ EL 2 117. Amasei milla oñ ta 

geiagoko bidastia. Izt C 89. Bost milla ta geiagoko billera. Bv AsL 195. Eukirik eun zaldiren / Baño geiagoko / 

Indardun burtariña. Enb 198. Iru kilometro bañan geiagoko zabalera. JAIraz Bizia 37. Ogei kilometro ta 

geiagoko bidean. Munita 142. v. tbn. Lek SClar 108. Zabaleran metro bi ta geiokoak. Akes Ipiñ 23. 

- GEHIAGOKOA DENA. Lo que es más. v. GEHIAGO DENA. � Eta oraindik ere geiagokoa dana, egunik 

euritsuenetan ere gordetzen dau bere neurri din diñakoa. Izt C 93s. 

- GEHIAGOKO GABE(RIK) (geiagoko baga V; geiagoko barik V-arr). Ref.: A; Gte Erd 132. Sin más ni más; 

sin (hacer, decir, etc.) nada más. "Sin más ni más, sin fundamento" A. � Zure aragizko pekatu-guriak, geijagoko 

bagarik, ez deutsa inori kastidadia galdu eragiten. fB Ic II 247s. Eta geiagoko bage artu zuan [...] solomo 

ederra. Zab Gabon 76. Geiagoko barik io buruan. Ag AL 25. Irazean edo geiagoko bagarik. Itz Azald 110. Eta 


mende. 

568


geiagoko gabe preso? Urruz Zer 68. Gizartekeri, baltsakeri ta abar, gaberik goizera, geiagoko barik etorri ete 

dira? Eguzk GizAuz 16. Baiña zerbaiten truke, ez geiagoko barik. Erkiag BatB 162. Eta geiagoko barik, emen 

amaitzen dogu gaurkoan. Alzola Atalak 121. v. tbn. Ur MarIl 102. A Ezale 1897, 128a. Ag G 175. Enb 199. Otx 

104. SM Zirik 120. Bilbao IpuiB 237. 

� (Precedido de instr.). Sin más que, solamente con. � Kaltzerpetik oratuaz geiagoko baga, garraisika ta 

alarauka asi zan. A BeinB 76. 

- GEHIAGOKORIK (Dv). (En oraciones negativas o interrogativas). Más (usado como pron.). � Ez da egia ez 

darotzudala gehiagokorik agindu? Lg II 197. Zer egin ziniro gehiagokorik orai enetzat? Zby Pel 113. Badu 

minik aski, gehiagokorik gabe. Hb Egia 155. Bertzek baino goraxago eta bizixago behar-bada, bainan 

gehiagokorik ez. HU Aurp 198. Etzuketela hortan gehiagokorik atera. StPierre 21. Dritxolariak behar duen 

ozarkeria doi hura; gehiagokorik ez. Ox 206. Horren ordaintzekoa balinbadugu ere, ez dugu, zorigaitzez, 

gehiagokorik. Barb Leg 143. Gehiagokorik pairatu gabe. Zerb IxtS 76. 

- GEHIAGOKORIK GABE (Dv). "Sans plus, sans autre parole, démarche, etc., sans plus de raison" Dv. 

"Gehiokorikan gabe joan zen (AN-5vill)" Gte Erd 132. Cf. supra ejs. de gehiagokorik gabe s.v. 

GEHIAGOKORIK. � Benedikatu nuen, eta gehiagokorik gabe jarraiki nintzaion ene urhats bideari. Prop 1897, 

112. Eta hantxet, gehiagokorik gabe, makilka berehala hasi ziren. Barb Sup 183. Jainkoari eskerrak hortan 

gelditurik: / geiagokorik gabe bi erhi mozturik. Xa Odol 136. Geiagokorik gabe, bere lantzoia tinkaturik ekin 

zion. Berron Kijote 210. 

- GEHIAGOKOTAN. En mayor medida, más. � Egungo gure bozkarioak susta dezala gehiagokotan oraino 

gerorako guzien kharra! Prop 1908, 99. 

- GEHIAGONA. A más. � Baña bostna edo geiagona igualaturik, neke andian zebilzan [pelotariak]. CartAnd 

378. 

- GEHIAGO-NAHI. Codicia. � Baldin geiago-naiak edo galdu-bildurrak Zure buruzki arrandiz burua 

zutiarazten ez badigu. "Avaritia plus habendi". Or Aitork 68. 

- GEHIAGOREN GEHIAGO (V, G-to ap. A; Lar, Añ, H). (En oraciones negativas). "(Nunca) más" Lar. � Ez 

geiagoren geiago hilzeko. CatBurg 19. Ez [...] geiagoren geiago pekatuari leku edo ostaturik neure biotzean. Cb 

CatV 91. Ez nas geiagoren geiago bekatu bidera biurtuko. Añ EL 2 166. Bere oñean geiagoren geiago ezin 

jarriko zan gisan. Izt C 289. Geiagoren geiago andik kendu etzan. Arr GB 147. Ez dun geigoren geigo mutil 

arenik ikusiko. Or Mi 93. v. tbn. Mg CC 142. Jauregui 235. Bv AsL 143. Moc Damu 33. Moc Ezale 1899, 3b. 

ArgiDL 40. 

� (En oraciones condicionales). � Baldiñ geiagoren geiago iñork aipatzen ere badit Kondesarik. Arr GB 40. 

- GEHIAGORIK. a) (Gralmte. en oraciones negativas, interrogativas o condicionales). "Ezta geiagorik, il n'y a 

rien davantage" SP. � Hunen gainean zer dugu gehiagorik? Lç Ins D 4v. Falten remediatzeko handik hara 

astirik / Utziko eztio Iainko Iaunak gehiagorik. EZ Man I 62. Hura da gaiago grazia geiagorik ardietsteko. SP 

Imit III 22, 2. Etzaio gehiagorik galdatu behar. Dv Lab 96s. Ez gutiagorik edo gehiagorik. Hb Egia XII. Neuk 

bere geiagorik eneban esango. Ag AL 48. Zerbait gehiagorik / daukute galdatzen. Etcham 130. Geiagorik ere? 

Or Mi 19. Lau baño geiagorik eztauskula guri emon? Otx 135. Geiagorik bearko du. SMitx Aranz 39. Metro ta 

erdiko tartea baño geiagorik ez eman. Munita 59. Elgarrekin mintzatzea, deus gehiagorik gabe. JEtchep 67. Zer 

emon al neikizu / geiagorik. Gand Elorri 138. Badago mundu zabalean [...] eliza-zaleak baiño geiagorik. Erkiag 

BatB 127. Yagorik xan gabe faten gintzan mendiala. ZMoso 39. Poz geiagorik ez nuke. Mattin 23. Biziak ez ote 

du, haatik, Unibertsitateak baino gehiagorik eta hoberik irakasten? MIH 369. Bazen Y-tar gehiagorik ere. Ib. 

382. 

v. tbn. Mih 68. CatLan 156. Aran SIgn 43. Enb 44. Eguzk GizAuz 157. TAg Uzt 272. Mde Po 97. Bilbao IpuiB 

37. Zait Plat 18. Ibiñ Virgil 59. Uzt Noiz 21. Berron Kijote 113. 

� Nor, ordea, Zu baiño geiagorik? Or Aitork 47 (v. GEHIAGO IZAN). 

b) (En oraciones negativas). En adelante (no). � Ezen gehiagorik eztiratela herioren ez korrupzioneren suiet 

izanen. Lç Ins C 8r. Ez geiagorik aietan erorzeko. Ber Trat 93v. Gehiagorik eztaite nihor gose ez egarri. EZ 

Man I 89. � (Sin sentido temporal). Ya no, entonces no, en tal caso no. � Berzela graziá gehiagorik ezta grazia: 

baina baldin obréz bada, gehiagorik ezta grazia. "N'est plus". Lç Rom 11, 6. Pobrezia zure desgogarakoa bada, 

etzare geiagorik gogoz pobre. SP Phil 280. 

- GEHIAGORIK GABE(RIK). Sin más. � Au esan da ioan zan / geiagorik barik. Azc PB 144. v. tbn. Osk Kurl 

103. Berri ematen badizut hemen, gehiagorik gabe, eskatu didaten bezala. Larre in Xa Odol 11. 

- GEHIAGOTAN (SP, A). a) Más veces. "Geiagotan, plus de fois, plus souvent" SP. � Tr. Documentado desde 

Axular; es empleado sobre todo en la expr. behin baino gehiagotan (v. infra). Hay gehiagoetan en Soroa (Bar 

56) y Elizanburu (PAd 9). � Etzaitu Elizak manatzen gehiagotan [kofesatzea]. Ax 534 (V 343). Geiagotan ta 

bortizkiago eskaleari bere gauza eskaraztea. Mb IArg II 352. Zenbat eta orañ geiagotan ta obeto konfesatzen 

zeran. Cb Eg III 231. Zenbat geiagotan bat komulgatzen dan. Ub 203. Geiagotan ar dezagun [janari au]. Mg CC 

208. Lau, bost bidar edo geijagotan enzun. Astar II 107. Askotan ikusten ditut irteten erreka eta ibaietatik [...] 

geiagotan eta geiago oraindik itsasotik. It Dial 108. Zunbat ere gehiagotan. Ip Dial 116 (Ur y Dv ge(h)iagotan). 

Zeruan baña geiagotan ibilliko dituk lurrean. Urruz Zer 137. Diru bearrean geiagotan arkitu zan diruz aseta 


mende. 

569


baño. Etxeg in Muj PAm 18. Irubidar ezeze, lautan eta geiagotan be. Otx 89. Baiña zenbat geiagotan eramaiten 

du puntuak neurtizlaria nai ez dun tokira! Or in Gazt MusIx 16. Baten eta bittan eta geixagotan. Etxba Ibilt 471. 

Gehiagotan argitara direlako. MEIG III 112. v. tbn. Añ EL 1 73. CantIzp (1813), 16. Ag G 199. A Ardi 73. 

EusJok 66. Txill Let 124. Bilbao IpuiB 151. 

� (A). (En la expr. behin baino gehiagotan 'más de una vez'). � Behin baino gehiagotan neure baitan 

miretsirik. ES 147. Naiko dute beiñ baño geiagotan aditu. Lar, carta a Mb 281. Bein baño geiagotan esan dizute. 

Mb IArg I 175. Erran izan darozkitzuet, behin baino gehiagotan, gauza hauk berak. Lg II 210. Bein baño 

geiagotan / ikusi dedanaz. It Fab 111s. Bein baño geijagotan bota ditubezala etxiak. Ur Dial 31 (Ip behin beno 

gehiagotan). Amari entzun diot, behin baino gehiagotan. Barb Sup 106. Behin baino gehiagotan aipatzen du 

heriotza. MIH 247. 

v. tbn. Ub 194. Mg PAb 44. VMg 71. Añ LoraS 42. AA I 590. fB Ic I 102. JJMg BasEsc 179. Izt C 37. Lard 134. 

Dv Lab 154. Bil 164. Laph 122. Arr GB 131. Bv AsL 219. Elzb PAd 61. Jnn SBi 147. A BeinB 80. Arb Igand 35. 

HU Aurp 175. Itz Azald 22. CatJauf 20. Goñi 78. Iraola 46. Ag G 77. Urruz Zer 55. Alz Bern 69. Ox 194. Altuna 

95. Or SCruz 99. JE Ber 49. JMB ELG 50. Ir YKBiz 109. TAg Uzt 149. Lf Murtuts 38. JAIraz Bizia 118. Mde 

HaurB 60. Etxde JJ 27. Txill Let 105. Anab Poli 33. Bilbao IpuiB 194. SM Zirik 53. Ugalde Iltz 26. Vill Jaink 

58. Zait Plat 119. Osk Kurl 75. MAtx Gazt 93. Salav 73. Ardoy SFran 126. NEtx LBB 37. Berron Kijote 129. 

� Egin det noizean bein baño geiagotan. Lek EunD 31. � Baten baiño geiagotan iruditu yakon. Bilbao IpuiB 

222. Baten baiño geiagotan ipinten eban. Alzola Atalak 144. � Gure etxean ibili zen aldi bat baino gehiagotan. 

Xa Odol 27. 

b) En mayor medida. Cf. GEHIAGO(T)AN EDUKI. � Benedikatzen zaitut [...] itsasoan ur xorta den 

bezanbatetan eta gehiagotan. Harb 126s. 

c) En más sitios. � Emen ezikan geiotan ere / asko famatzen zaituzte. Tx B 175. 

- GEHIAGOTIK. Ya. � Eder izaitea ezta geiagotik ohore, nihork edertasuna gatik bere buruaren miratzen hari 

denean. SP Phil 201. 

- GEHIAGOTIK GEHIAGORA. "De plus en plus" SP. � Zure konszienzia geiagotik geiagora seguratuko 

baituzu bekhatu mortal guzien kontra. SP Phil 88. Amorioaren geiagotik geiagora berretzera. Ib. 396s (He 401 

geroago eta gehiago). 

- GEHIAGOTZAT EDUKI. Tener en más. � Bestia andijagotzat edo geijagotzat inok euki ez dakijan. fB Ic II 

196. David geiagotzat zeukatela Errege baño. Lard 166. Geiagotzat euki bear dugula ortz bat bakarra diamantealea 

bera baiño. Berron Kijote 204. 

- GEHITXOAGO, GEHIXEAGO. v. gehitxoago, gehixeago. 

- NOR-GEHIAGO. v. nor. 

gehiagoka. � (Precedido de una cantidad, tbn. con el suf. -ka). A más. � Eta beste anitz alditan ogei millaka ta 

geiagoka uzten zituen illak [Jangoikoak]. Mb IArg I 150. � (Precedido de sust.). A más (...). � Eta zu, guziengatik, 

niri on gehiagoka. Dv LEd 136 (Cb Eg II 73 on geiago ta geiago niri egiten). 

- ZEINEK GEHIAGOKA. v. zein. 

gehiagoki. � Superiormente. � Iauna, zure graziarik mendreena hain gehiagoki baliosa da. Brtc 33 (v. tbn. la 

misma expr. en MarIl 59). Baldin Abraham gai izan bada hain jeneroski gauza beraren egiteko, zenbatez 

gehiagoki etzen gai izanen Maria. Jaur AndreB 45 (ap. DRA). 

gehiagoratu. "Exceder" Añ. 

gehiagoro. �1. "(De) más a más" Lar. v. GEHIAGOTIK GEHIAGORA. �2. "Plus, davantage. Iñoiz ez 

geiagoro, jamais plus" H. v. gehiago (2). 

gehiagotasun (geia- SP, sin trad.). � Superioridad. � Euskararen gehiagotasuna honetan omen datza: 

euskarazko hitz elkartuak eta erakarriak "ziodunak" izatean. MIH 86. 

gehiagotu (Ae; Lar, Añ, Dv (-eya-), H, A), geiotu (V-arr), geigotu, geaotu (Lcc), iagotu (AN-erro-arce), 

diagotu (Sal). Ref.: EI 106. � Aumentar (en magnitud o en número). "Acrecentar" Lcc. "Aumentar", "abultar", 

"acrecentar", &c. Lar. v. handiagotu; gehitu. � Tr. Al Norte sólo lo encontramos en Haramburu y TB. � Zu 

etzara gutiagotuko, baina bai gu gehiagotuko. Harb 103. --Nekezko edo persekuzioko denboran asko gitxitu 

ziran Kristauak? --Ez, baizik geiagotu. Ub 119. Urteiten dau argitara zerbaist geiyagoturik. CatLlo 1. Zure neke 

ta naigabeak geiagoturik anditutzen dizkidate nere atsekabe ta oñazeak. Jauregui 237. [Erreka] oen urakin 

geiagotu. Izt C 114. Nola diszipuluak gehiagotzen baitziren. TB Act 6, 1 (Lç multiplikatzen, Dv berhatzen). 

Etzuela ezer aurreratzen, baizik geiagotuaz zijoala arazoa. Ur (G) Mt 27, 24 (Lç handitzenago, He y Leon 

handitu(a)z, TB y SalabBN emendatzen, Echn berratzen, Ol geituz). Geiagotu dietzagun grazia ta birtuteak. 


mende. 

570


Legaz 44. Berdiñeztasun ori geiagotzen juango zala. LzM EEs 1912, 107. Besoen igidurak anketako 

aurrerapena geiagotzen du. Anab EEs 1920, 26. Karlistak geiagotzea ta indartsuagotzea. Or SCruz 23. 

Kopeteko zimurrak urteak geiagotzen bazizkioten ere. Etxde JJ 92. Gezala! [...]. Ikusazu, gero eta gehiagotzen. 

Mde Pr 111. v. tbn. Añ LoraS 56. Muj PAm 61. Sorarrain Lili 110. Akes Ipiñ 22. Gazt MusIx 77. 

� (Precedido de are). � Are geigotuz / ordurarteko nekea. SMitx Aranz 135. 

� Añadir. � Saritzat beraren izen gozoari geiagotu zitzaion General de Flotas de Nueva España. Izt C 434. 

Geiagotu orri, inguruko baserritarren eskuetara [...] utzita zeuzkan sallak. TAg Uzt 16. 

gehiagotxo (Añ), geiagotxu. � "(Algo) más" Añ. � Besteak baiño geiagotxu eranda egoan. Alzola Atalak 54. 

gehiagotxoago, geiagotxuago. � Un poco más. v. gehixeago. � Senar-emazteeri negar eragiteragiño ta 

geiagotxuago be bai. Bilbao IpuiB 148. Paula-ta gogaituta beraz? Geiagotxuago egoezan gure matrakalariok. 

Ib. 145. 

gehiagotzaile. "Aumentador", "abultador" Lar. 

geibetxi. � "Sílaba, geibetxia" Lar. "Monosílabo, geibetxi bakotxa" Ib. � Zortzi geibetxitara edo silabatara. Izt 

D 103. Orobat izkira, beigetxi [sic, clara errata], eta itzen batzuen garbitasunari dagokionez (S. Sebastian, 

1879). JFlor. 

geide (R-vid sg. A; Lar Sup, H). � Prójimo. Gide, que en Guerrico podría ser una errata, en Cardaberaz (EBO 

47), que lo relaciona con kide, se trata seguramente de una forma facticia. v. hurko. � On erexteko Iainkoari 

egiok urgazi geideari. "Haz ayudar al prójimo". RS 339. Nola Geide edo Projimoaren amorio au dan. Cb EBO 

54. Inbidia edo ezin geideen ona ikusiaz. Cb Eg II 173. Zure projimoa edo gidea golpatzen. Gco I 114. Nire 

geide (prójimo). Ag AL 47. Lagun geideari. Ib. 37. Jainkoaren eta geidearen, urkoaren, maitasunean. JBDei 

1919, 226. Maite dau geidia. Enb 91. v. tbn. GMant LEItz 67. KIkV 56. KIkG 38. Altuna 56. Euzk I 134 (ap. 

DRA). BEnb NereA 119. 

- GEIDE-MAITALE. (El) que ama al prójimo. � Jaungoiko eta geide-maitale. Enb 150. 

- GEIDE-MAITEZKO. De caridad, de amor al prójimo. � Urtzi-geide-maitezko / erruki-egintza. Enb 209. 

geidi (Lar, H). �1. "Exceso" Lar. � Geidi au gastigatera. Iza EE 1881a, 240. Nire alabia bada guztiz ederra, 

esan degiyela zure geidiak. "Vuestros extremos". Ib. 186. �2. (Lar, H). "Excelencia" Lar. � (Lar, H). "Ventaja" 

Lar. �3. (Lar, H). "Eximio" Lar. 

geidiati (Lar, Dv). � "Excelente" Lar. "Excelentísmo, tratamiento [...] txit geidiatia" Ib. � Uri onetako Bilguma 

geidiatiak (S. Sebastián, 1879). JFlor (Dv traduce "junte supérieure"). Ekauten Bilguma txit geidiatiari. Ib. 

gehiegi (V, G, AN; Urt I 365, Ht VocGr 434, Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ (géixe/i), UrrAnz; Elexp Berg 

(geixegi). � Tr. Al Norte, si exceptuamos algunos pocos autores posteriores a 1950 (como Mirande y Xalbador), 

sólo aparece en Etcheberri de Ziburu. Aunque se encuentra en bastantes textos vizcaínos, es menos frecuente en 

éstos, debido a la competencia de larregi. En DFrec hay 180 ejs., todos menos uno meridionales. �1. 

Demasiado(s). (Con verbos, acompañando a un sust. o como pronombre). "De sobra, sobradamente" Lar. "(Gasta 

mucha) prosa [...], zelotots geiegi, larregi dakar" Ib. "Demasiada cantidad" A. AxN explica ase eginik (137) por 

geiegi aserik. En Gte Erd 133s. se señalan algunos usos de gehiegi juzgados incorrectos. v. larregi, sobera. � 

Gehiegi baizen eztuk heronek faltatzea. EZ Man I 14. Urgulleria gehiegirekin. EZ Eliç 158. Begi argikoentzat 

ere geiegi da San Agustiñen argia. Lar SAgust 12. Ur geiegi edanez. Mb IArg I 248. Geiegi nai degu, ta guk 

merezi baño geiago. Cb Eg III 284. Esku geijegi artu zezaen bildurrez. Ub 21. Geiegi eretxiko deusku batxo 

arimeari emotea? Añ LoraS 68. Geiegi baizik ikusten eztan bezela. Gco I 390. Eta orrela geiegi atera dezuna 

biurtu bear dezu. AA II 182. Baldin gazta geiegi legortzen bada. It Dial 89 (Ur larregi, Dv e Ip sobera). Bere 

loba bati geijegi gura eutsalako. Ur MarIl 93. Ausardia geiegirekin. Lard 92. Gerokuari geiegi begiratzia. Bv 

AsL 210. Egiten dozulako / limosna geiegi. AB AmaE 270. Au geiegi da nere indarrarentzako! Apaol 113. 

Zabaldu, bete ta guritu zan, baño ez geiegi. Ag G 134. Udakoak aski ta geiegi ere baditut. A Ardi 31. Zu zaran 

gixonaz gusti ori egitia geiegi dozu. Kk Ab I 37. Naikoa da ta geiegi. Ldi IL 123. Geiegi dutenetik limosna eman. 

Ir YKBIz 273n. Ur geiegi. Or Eus 39. Badakizu geiegi, orain ez-jakiñetan aritzeko. Etxde JJ 13. Gehiegi edan 

zuten. Mde Pr 158. Geiegi dan berbarik esatea. Erkiag Arran 142. Diru geiegiren jabe. Basarri 122. Ori geiegi 

da. Vill Jaink 140. Osto geiegiz itzala lasai egiten baldin badu. Ibiñ Virgil 73. Ez gaiten geiegi poztu. Xa Odol 

186. Esku gehiegik marruskatu dituelako. MIH 138. 

v. tbn. CatBurg 46. Mg CO 149. VMg 81. fB Olg 37. Zav Fab RIEV 1907, 541. Echag 97. Izt C 24. Arr GB 84. 


mende. 

571


Sor Bar 75. Xe 208. Noe 56. Zab Gabon 109. Urruz Urz 51. AzpPr 112. Goñi 78. Iraola 20. EusJok 117. JanEd 

II 34. ArgiDL 33. Muj PAm 29. Tx B I 250. FIr 173. Laux BBa 56. Lab EEguna 68. Eguzk GizAuz 37. EA OlBe 

92. SMitx Aranz 64. Munita 39. Txill Let 133. SM Zirik 97. Ugalde Iltz 63. Arti MaldanB 210. Zait Plat 151. 

Osk Kurl 191. Anab Aprika 18. Gand Elorri 148. MAtx Gazt 7. NEtx LBB 57. Mattin 49. Uzt Sas 169. Berron 

Kijote 81. 

� (En frases negativas). (No) mucho (en ocasiones con matiz irónico). � Zeren zimentatu berria zan Ordena 

Españan, eta etzuten denbora beste eginkizunetarako geiegi. Bv AsL 163. Neska mutillak, jantzi geiegi gabe. 

JAIraz Bizia 44. Gaston hau azkenaz beste ez zait gehiegi gustatzen. Mde Pr 182. Kontzientziko kristau artean / 

ez da geiegi gustatu. Basarri 121. Etxean egotea etzaizue gehiegi gustatzen. Arti Tobera 269. Eztie iñork kaso 

geiegi egiten XVIIIgn. mendeko uste ta iritzi oei. Vill Jaink 187s. Olerkari deitzen didate artzaiek, ez diet geiegi 

sinisten ordea. Ibiñ Virgil 60. Ez diot geiegi begiratu. Eztet uste betokerra danik. NEtx LBB 138. Ez gaitu 

gehiegi maite euskaldunok. MIH 270. Ez dizu gehiegitarako balioko. MEIG VI 153. 

� Bixentak geiegi zekian [='sabía muy bien'] gezurra besterik ez zala. JAIraz Bizia 99. 

�2. (Lar, Añ, Dv, H). (Uso adj., con det. y acompañando a un sust.). Excesivo. "Desmedido", "excesivo", 

"exorbitante", &c. Lar y Añ. "Muñequería, exceso en trajes [...] apainketa geiegia" Lar. "Vinolencia, ardao 

geiegia" Añ. � Ez al gera argi geiegiaz lilluratu. Lar SAgust 15. O liberaltasun guziz eragiña ta geiegia! Cb Eg 

II 44. Gogortasunaren sobra geiegiaz. Ib. 173. Gaizki naizko aserretasuna, gaiñez egiña edo geiegia. Ub 177. 

Irabazte geiegijak. Mg CO 257. Jan-edan geiegietan. Gco II 16. Apaindu nai geiegi bat. AA III 619. Ezkontza 

oroigarri / aundi geiegia. Echag 227. Zelo geiegi ori. Bv AsL 204. Gureak ustakida geiegian egozan. Ag AL 14. 

Irabazi larregiak edo euneko geiyegiak eroaten dituezanak. Itz Azald 105. Ondatu ditulako / edan geiegiak. 

JanEd II 116. O maitetasun ugaria / Gizonarentzat geiegia. ArgiDL 160. Ikusmin geiegiak galtzen gaitu. Or QA 

161. Bezperako eran geiegiagaitik. SM Zirik 74. Nere omenaldirako / pesta geiegiak. Uzt Sas 317. Konfiantza 

gehiegia sortzen baitigu. MEIG VI 133. 

v. tbn. Añ NekeA 222. LE Ong 47r. Legaz 47. AzpPr 98. F. Labayen in Munita 6. NEtx Antz 87. Anab Poli 110. 


� (Como predicado). � Dama mundutarrentzat bear bada geiegiak diraden janzi pitxituak. VMg 91. Etsaiaren 

kopurua izanik ain geiegia. Izt C 445. Gogoan eukitzeko dira geiegiak [istoriak]. AB AmaE 412. Sur ain luzea, 

ze bere erdia / da geiegia! Azc PB 261. Geiyegiak diran aldetik [ekanduak]. Itz Azald 183. v. tbn. Urruz Zer 

106. Len bildurrak amaika / aldiz ibilia, / oraingua baterez / ta ura geiegia. Uzt Sas 259. Maiteminduen 

mintzaerari gehiegia izatea, hiperbolezkoa, berez omen dagokio. MIH 247. 

� (Ser) demasiado. � A, ze artaldeak! [...]: geiegia zan. Ag AL 41. Au geiegiya da, rekontra! Iraola 64. 

Egunero asarrea, egunero burruka, geiegia da. ABar Goi 65. 

� (Pl.). Demasiados. � Izandu ditut injuri asko / injustizi geiegiak. Noe 32. 

�3. (Lar, Añ, H). (Sust.). "Sobra, la demasía" Lar. "Demasía" Añ. � San Agustiñen osoak itxutzen du geiegiaz, 

eta argi bakanduak argitzen du bear danaz. Lar SAgust 12 (v. tbn. 11). Janean ta ardoan kontuz ibilzea, geiegiak 

utzi ta indarrak arzeko behar denarekin gelditzeko. Mb IArg I 133. Ponderazio edo geiegira jasotzea. Mg CC 

249. Gabiltza geiegiaren billa? VMg 63. Ongi nai, ta amorioaren geiegia? AA I 509. Arrazoia da beti / arkitzen 

erdian, / ez geiegian eta / ez gutxiegian. It Fab 165. Beragandik zabaltzen dan urriñ gozoak ez du minberatzen 

burua, gezagozoen geiegiak bezala. Izt C 144. Geixegixa beti da txarra. A BGuzur 126. v. tbn. Moc Damu 32. 

Ertzak alderatu egiten ditu zuaitzak eta [otz-beroen] geiegiak beratu. Munita 141. Pozaren gehiegia / nunahitik 

dario. Azurm HitzB 46. � (En oraciones negativas). Cf. GEHIEGIRIK. � Emakumeak lotsa onaren mugetatik 

irten gabe ta geiegirik gabe jasoak ibiltzea. AA III 553. Gala kostuzko ondagarriak beingoan utzi zitzatela, edo 

onetan beintzat geiegirik ez erabiltea. Aran SIgn 81s. Goserik ez ta geiegirik ez. Ag G 246. Abadeak yanedanian 

gartxu izan bear ddoek, eta nik ez ddoat geiegirik egiten besteak lez. Or Tormes 41. Ez uts, ez sobera; 

bete-betea, geiegirik gabe. Lek SClar 130. � Exceso, demasía. � Bere geiegiyak emen geratu etziran. Arr 

Bearg 528 (ap. DRA). � Exageración. � Nun eta esaera orretan geiegiren bat arkitzen ez dan. Aran SIgn 5. 

- GEHIEGIAN. En exceso. � Ardaoa geiegian eztala ona. Ag AL 57. Geiegian eta larregian sariturik. Itz Azald 

6. Neurriz dala su-garra, / geiegian da txarra. JanEd II 26. Olakoek geiegian izandakoa, berak deus ez izatea. 

Berron Kijote 107. Gure etxeko frutuak, bere garaikoak, emen geiegian dagoenetik. Ataño MLanak 16. 

- GEHIEGIKO. Excesivo. v. GEHIEGIZKO. � Geiegiko latztasun bage. Izt C 25. Etxeen ondagarri eta kalteko 

diran [eztai-jan] geiegikoak. Lard 416. Orduko oiu eta irrintzik / geiegikoak zirean. EusJok 116. Geiegiko 

argitasunik gabe. Inza Azalp 33. Geiegiko gaiztakeria! Or Aitork 99. Betikotasun au [...] geiegikotzat jotzen dute 

askotxok. Vill Jaink 158. Puntu ortan, gu ere kutsaturik gaude; geiegikoak gira, erdaldunak baiñon okerragoak. 

Or in Gazt MusIx 16. Ez zaite sartu geiegikoetan. Berron Kijote 26. 

- GEHIEGIRAINO. Hasta el exceso. � Añ geiegiraño bildurti etzedilla izan. Arr May 119. Geiegiraiño triste. 


- GEHIEGIRIK. (En oraciones negativas, precedido de sust.). Demasiado. � Ez ardura geiegirik artzeko. Lard 

384. Ez dezutela negar geiegirik egiñ biar. Sor Bar 64. Gorputzarentzat kalte gehiegirik gabe motz daitekeen 

eraskin luzea. MIH 83. v. tbn. Aran SIgn 77. KIkG 54. Mok 5. Anab Poli 79. 

- GEHIEGITAN. Demasiadas veces. � Burua geiegitan makurtu ez ote. Etxde JJ 273. v. tbn. Mde Pr 262. 


mende. 

572


Gehiegitan, izan ere, ibili izan gara elkarren berri ez genekiela. MIH 279. 

- GEHIEGITARA. De demasiadas formas. � "Ele-zati" askotara, gehiegitara, har daiteke, ez "silaba"tzat 

bakarrik. MIH 355. 

- GEHIEGIZ (Dv (G)). Por exceso. "Ez geiegiz ez gutxiegiz, ni por exceso ni por defecto (Zav ms)" DRA. � 

Ardi-errapeak / ez dek perill ler ditzan / geiegiz esneak. It Fab 185s. � En exceso. � Guztia neurriz, ezer ez 

geiegiz. EgutAr 1934, 34 (ap. DRA). Nere esan-egiñak geiegiz itz eragiten dizute. Zait Sof 27. 

- GEHIEGIZKO. a) Excesivo. � Geiegizko amore orrek biotza erdiratu. Cb Eg III 330. Jan-edan geiegizkoetan. 

Gco I 445. Negar ura lagunari iduritu zitzaion geiegizko gauza. Bv AsL 154. Geiegizkotzat iduki badet 

[penitenzia]. Arr May 76. Maitetasun oker da geiegizkoa. Ag AL 48. Geiegizko dan diru-gosea. EA OlBe 81. 

Geienetan kanpotik datorren erasoa ta jazarra zirika ta kilikagarri zaie [erriai], geiegizkoa, au da, erabat 

zapalgarria ez ba da. Lab EG 1958 (1-2), 75. Ori geiegizkoa zan. Vill Jaink 185. Geiegizko ezotasuna. Ibiñ 

Virgil 72. Gehiegizko baderitza norbaitek esan dudanari. MEIG I 238. 

v. tbn. Ag G 201. Inza Azalp 83. Alz Ram 114. TAg Uzt 218. Etxde AlosT 30. Zait Plat 124. MAtx Gazt 77. 

� (En frases negativas, con matiz irónico). � Zarata guziak entzuten zituanak, etzuan geiegizko pake-usterik. 

NEtx LBB 168. Ez bait da bestetan gehiegizko batasunik gure artean. MEIG VIII 24. 

b) Excesivo, sobrante. � Ama Birjiñaren eta santuen irabazi geiegizkoak. Inza Azalp 103. � (Sust.). � 

Eleizaren kutxara dijoaz bere geiegizkoak. Inza Azalp 104. 

gehiegikeria (G-azp ap. Gte Erd). � Exceso, demasía, abuso; extremismo. "Geiegikeri guztiak berdintsu (Gazp)" 

Gte Erd 226. � Geiegikeriak kenduten deutsaz biotzari [bigarren erako erri maitetasunak]. Ag AL 122. 

Liberalen geiegikeriak. Or SCruz 12. Nere ustezko geiegikeri bakar oriek. Or Mi VI. Garbi idatzi [...] 

geiegikeriraño jo gabe ordea. Etxde AlosT 9s. Lancreko mariskalak Laburdin egin zituen gehiegikeriez. Mde Pr 

310. Geiegikeririk eta gutxiegikeririk ez egin, ez gorputz, ezta anima gaietan ere. EgutAr 19-1-1958 (ap. DRA). 

Neurriratu bearreko geiegikeriak. "Abusos que mejorar". Berron Kijote 41. Gaurko gehiegikeriek zaharragoren 

bat izutzen badute. MIH 64. 

v. tbn. Zink Crit 65. Ldi IL 35. Zait Sof 81. Etxde AlosT 10. Vill Jaink 164. Erkiag BatB 199. 

� Exageración (al hablar). � Ezartzen zaizkion geiegikerizko aztaz. "Con la misma exageración de los cargos". 

Zink Crit 58. Absoluturik ez dagoela esan diteke egiaz: ez dago onetan batere geiegikeriarik. Txill Let 126. 

Eztut uste batere geiegikeririk diodanik ori esatean. Vill Jaink 16. Esan daiteke gehiegikerietan amildu gabe 

Donostia izan zela, besteri kendu gabe, eragile nagusi. MEIG IV 128. v. tbn. Anab RIEV 1928, 611. EgutAr 8-5- 

1958 (ap. DRA). Osk Kurl 81. 

gehiegikeriazale. � Extremista. � Azkenez ezkertar geiegikeri-zaleak jaurti egin ebezan bazpatzatik. Eguzk 

GizAuz 69. 

gehiegitasun. � "Prodigalidad" Añ. En LE Urt 414 se lee bere karidade, soberania edo geiegiagatasuna [sic], 

modificado del original (146r) bere karidade sobranía edo geiegiagátik, 'su caridad sobrada, excesiva'. � 

Nekearen geiegitasunak. Izt C 343. 

gehiegitu (Lar, Dv, H). �1. Hacerse demasiado(s), proliferar demasiado. "Acrecentar [...] demasiado" Lar. � -- 

Zer gertatu zitzaien Ijiton Jakoben semeai? --Geiegitu ziran. Ub 23. �2. Propasarse, extralimitarse. � 

Alkarregaz egiñiko eskursiño baten mutillak geiegitu egin ei ziran (emakume) beragaz olgetan. EgutAr 13-3- 

1957 (ap. DRA). 

gehiegitxo. � Dim. de gehiegi. v. gehitxo. � Jakin gura geiegitxo bada ere, ez dizuet ezer ixildu nai. GavS 6. 

Eztakit nik geiegitxo maitemindurik ote gabiltzan gure Arantzazu onekin. Vill in Gand Elorri 11. Ori geiegitxo 

esatea dela dirudi. Vill Jaink 81. Zalaparta gehiegitxo ateratzen zuelako. MIH 322. v. tbn. TAg Uzt 97. Zait Plat 

88. Berron Kijote 222. � (Det.). � Gehiegitxoa zan, guk badakigu, gurasoak Mañasiri esateutsiena. Ag Kr 151. 

gehiegixko. � Dim. de gehiegi. � Burua geiegixko berotuta. Etxde JJ 97. Geiegixko litzake ori. Ib. 52. Zerbait 

gehiegixko du nere iritziz [Chaplin-ek], Marañón-en ustez Donostiak bezala. MIH 328. Alde horretara 

gehiegixko ere makurtzen dela. MEIG III 154. 

gehiegizale. �1. Gula. Cf. gehizale. � Gula edo geiegi zalea. CatOiq 526. �2. Codicioso. � Ondasunen 

geiegizale izateak. Ub 181. 

gehiegizkatu. � Exagerar. � Noizbait umeai esaten zaiena alperrik geiegizkatzen da, beren gogoa nastu ta 

gezurpetzea besterik iritxi gabe. JBDei 1919, 296. 


mende. 

573


gehiegizkeria. � Exageración. � Nik dakit zenbat ipuñ, ames da geiegizkeri? Ag Kr 169. � Exceso. � 

Arrautzopill, aragizerra, tripaki gozo ta beste orrelako, Ana Joseparen iritziz, geiegizkeriak. Ag G 25. v. tbn. 

Etxde AlosT 18. � Esia ipiñi zioten, españetan, biotzetik zetorkioten geiegizkeriari. Ag G 101. Malentxori 

kiñuka [...] ta geiegizkeriak esaten ere bai. Ib. 226. 

gehiegiztu. (BeraLzM). � Exagerar. � Ainbeste geiegizten, irudintzen eta gezur-esaten bere begiz ikusi duanak. 

gehieki. � Exceso. � Onek azkenik arrazoiz utzi-erazo ziozkan geieki aiek, bere-bereala jan zezala aginduaz. 

'Temeridad'. Aran SIgn 27. 

gehien (V-gip, BN, S, R-uzt), geihen. Ref.: A; Elexp Berg (geixen). � Tr. Encontramos la var. geiaen en los 

Refranes de Garibay (geiaenean), y geihen en textos mixanos, como CatLan o la trad. de Alfonso Rodríguez. I 

(Adv.). �1. En mayor medida, sobre todo. � Tr. Documentado desde Leiçarraga; al Norte prácticamente 

desaparece a partir de mediados del s. XIX. Se emplea generalmente en frases relativas, interrogativas o con 

participio más -a (fuera de estos casos encontramos ejs. de V. Moguel, Goyhetche, Arrue, Arrese Beitia y 

Lizardi). Cf. EZ Eliç 101: Nola gradu hauk baitire / Ardiatsten gaitzenak, / Zeruetan hala dituk / Pagatzen 

gehienak (único ej. que hallamos de este tipo). � Gehién balio zuena. Lç Decl a) 6v. Geien bear dudana. Ber 

Trat 75r. Leku hekintzat gehien non baitire ondratzen. EZ Man I 28. Eta gizonak indarra gehien duenean. Ib. 81 

(cf. infra 2). Ze obragaz Iaungoikoa serbietan da geien? Cap 23. Geien eskas dugun bertuteari. SP Imit I 25, 4. 

Ez kausitzea gehien uste nuen lekhuan. Ch III 45, 1. Zure nahiei gehien kontraegiten diotenei. He Gudu 112. 

Birtuterik zuzenen, andien ta geien balio duenarekin. Mb IArg I 352. Munduan geien nai nituen gauzak. Cb Eg 

II 94. Gehien errho iduriak [= 'los que más parecen locos'] dire askotan zuhurrenak. Lg I 285. Othoitzen beharra 

gehien dutenak. Brtc 29 (tbn. en MarIl 56). --Zer gauzatzuk meditau biar ditugu? --Geure azkenkiak [...]. Eta 

geien Jesu Kristo geure Jaunaren [...] Eriotzia. CrIc 173. Kristinaurik onenak dira geijen tentadubak. Mg CO 

149. Orduan ari dirala geien gaitz egiten. VMg 78. Geien azpian zauzkazan izkune gaistoari. Añ EL 2 82s. Pontu 

batek zeukan gehien huzkurtua. Gy 65. Gehien prezatzen nituen gauzak. Dv LEd 170. Ernetan diran landara 

artean / zugatza geien da azten. AB AmaE 464. Geien argi egiten zuena. Arr May 193. Gizon zintzoenak eta 

geien jakiñenak. Inza Azalp 24. Geien zor dizuten anima aientzat. ArgiDL 87. Gogoak gaur geien bezela sutzen 

ditun asmoa. Ldi IL 149. Iri geien dagokinana. TAg Uzt 160. Begia geien bete dezana. NEtx Nola 16. Bizkaian 

geien zabaldua. Munita 59. Geien aldendu dena. Vill Jaink 65. Geien barkatu zaionak, geien maitatzen du. 

MAtx Gazt 47. Zerk harritzen nauen gehien. MIH 223. 

v. tbn. Mih 113. Gco II 59. LE Ong 30r. fB Olg 14. JJMg BasEsc III. Astar II 129. Ur MarIl 81. Hb Esk 188. Arr 

GB 114. Urruz Urz 20. Azc PB 351. Itz Azald 202. Ag Kr 80. Echta Jos 298. KIkG 56. Muj PAm 12. Enb 193. 

Zub 28. JMB ELG 70. Zait Sof 112. Anab Poli 104. Arti Tobera 269. Erkiag BatB 12. Osk Kurl 118. Etxba Ibilt 

459. 

� Ante todo. � Gurari txar guztienak izan arren, geijen dira kodizijarenak. fB Ic II 268. 

� (Con -a). � Tr. Documentado (además de en Etcheberri de Ziburu y en Hiribarren, en ejs. no del todo seguros) 

en autores guipuzcoanos y alto-navarros desde Mendiburu. � Xipien ordena eman / ziñioen izena: / alabaiñan 

guztietako / hedatu gehiena. EZ Noel 173. Otsik andienekoa ta geiena munduan banatu zena. Mb IArg I 366. 

Geiena estimatzen ta amatzen zaituztena. Cb Eg III 297. Noiz geiena izandu ziran Profetak? Ub 48. Gera diteke 

bat geiena biotza ukitzen dion Misterioan. AA I 521. Gaisoenari dio / geiena laguntzen. It Fab 84. Ondoan 

yakitea, nola Eskalduna / Maitatu izan duen, guziz gehiena. Hb Esk 127. Beregan zer geiena miretsi. Aran SIgn 

10. Len zuen onoria / geiena urritu. AzpPr 79. Jaungoikoari geiena dagokiona. Inza Azalp 130. Geiena 

minberatzen zaituena. Alz Ram 31. Al dan geiena ebita zagun / projimuaren pobreza. Tx B II 137. Ez da ori 

geiena larritzen nauena. ABar Goi 33. Geiena ikusten zana, fruta. Anab Aprika 29s. Geiena gustatzen zaidana. 

Vill Jaink 85. Geiena laguntzen dizunarekin. MAtx Gazt 94. 

v. tbn. Gco II 55. Lard 88. Sor Bar 37. Bv AsL 18. Etxeg in Ag AL 7. Iraola 23. Lab EEguna 73. Ir YKBiz 158. 

SMitx Aranz 143. JAIraz Bizia 36. 

�2. (V, G, AN ap. A), geihen (SP � vEys). (Precedido de sintagma nominal). "La mayor cantidad, más 

cantidad que nadie" A. � Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu, apenas se encuentra al Norte desde 

principios del s. XIX; al Sur lo emplean sobre todo autores vizcaínos. El sust. precedente aparece algo más 

frecuentemente en caso absoluto indet., aunque su uso con partitivo va creciendo desde finales del s. XIX. � 

Perilik gehien duenean. Ax 342 (V 228). Daukana karidade geien dana dala. Cap 79. Burlarik geijeen. 

fB Olg 203. Ardorik geien edan eta gutxien mozkortzen zana. Urruz Urz 57. Gizategirik geien dabillen irietan. 

Ag Kr 46. Neke geien egiten duena. Or Eus 280. Ortatik irten da [...] jakiterik geien. Or Poem 537. Amerikanoen 

antz gehien duten [...] aldizkariak. MIH 199. 

v. tbn. Hm 214. Lg II 202 y 184. JesBih 414. Ur MarIl 119. Itz Azald 144n. Echta Jos 145. A Ardi 13. Eguzk 

GizAuz 99. Munita 116. Erkiag BatB 80. 


mende. 

574


� (Ref. a cantidades contables). � Saindurik gehien zakharkeien lur dohatsu bat. Lg II 87. Kristinau geijen 

infernura daruazana. Astar II 141. Bekaturik geien danean. Añ EL 2 44. Izarrik geien agertu zana. AB AmaE 

184. Gizonik geien dagoan tokira. Ag AL 82. v. tbn. Otx 156. Erkiag Arran 139. Sekulakorik ijito geien / ikusten 

da aspaldian. Basarri 115. 

� (G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 134). (Det. sing., pudiendo tomar suf. de declinación). (El, la) 

mayor, máximo; (la) mayor parte. "Denborarik gehiena, la plus grande partie du temps" Dv. � Tr. Documentado 

desde Etcheberri de Ziburu; se encuentra tanto al Norte (excepto en los suletinos) como al Sur. El sust. que le 

precede aparece en caso partitivo o (en menor medida) absoluto, sin que parezca coincidir esta diferencia con la 

división dialectal (aunque sí parece darse un ligero aumento del uso con sust. absoluto en el s. XX). � Trabaillu 

gehiena du uhiñaren gañean. EZ Man II 139 (cf. EZ Man I 74 gehien podorea y 121 gehien dolorea, que 

parecen tratarse de ejs. de hipérbaton, frec. en este autor). Orduan baitute perilik gehiena. Ax 342 (V 228). 

Nafarroako parterik gehiena. ES 112. Eskurik geiena duten [...] errege ta enperadore zenbaitek. Mb IArg I 391 

(v. tbn. 238). Bere bizi gehiena. Lg I 251. Leialtasunik gehienarekin ihardetsten baitiozute. Mih 31. Sukaldeko 

zokoan egongo da denborarik geienean. AA II 120. Esne eta bikañik geiena [...] ematen duena. It Dial 81 (Ur 

eznerik geijen; Dv esne gehienik, Ip ezne eta gañ haboruenik). Maldetako belharrak du indarrik gehiena. Dv 

Lab 34. Etsaiari ihardokitzeko bururik eta indarrik gehienekoa. HU Aurp 72. Ontzi geiena ziurpeturik dago. 

Echta Jos 282. Afiziyo geiena zertara du, ontzitara? Iraola 90. Pentze bat baita bere eremu gehienean. JE Ber 

54. Gorputzik geiena buztan barruban eskutauten. Otx 59. Larraun geiena. Or Eus 232. Jende gutiz gehiena. 

Zerb IxtS 67. Ango lan geiena. JAIraz Bizia 80. Ostikalari oiek daukate / irabazirik geiena. Basarri 73. Al 

diteken zorionik geiena. Vill Jaink 82. Bere bizitzarik geiena. Alzola Atalak 72. Oldar geiena guk dugularik 

ekartzen. Xa Odol 273. Orobat gertatzen zaio Europako jenderik gehienari. MEIG I 185. 

v. tbn. Harb 86. He Gudu 81. Ub 51. Añ LoraS 44. Dh 57. JJMg BasEsc 34. fB Olg 126. Astar II 66. Izt C 102. 

Jaur 207. Lard 213. Hb Egia 125. Bil 74. Aran SIgn 33. Ud 160. Zab Gabon 88. Arb Igand 31. Alz STFer 143. 

Goñi 19. Urruz Zer 76. Ill Pill 31. JanEd II 111. EusJok 47. Tx B II 92. SMitx Aranz 99. Munita 152. Mde Pr 

232. Etxde JJ 49. Izeta DirG 103. Anab Aprika 67. Erkiag BatB 45. MAtx Gazt 74. Salav 74. NEtx LBB 79. Uzt 

Sas 142. Berron Kijote 224. 

� (Ref. a cantidades contables). El mayor número de. � Bozik gehiena biltzen duena. JesBih 414. Bertako 

langillerik geiena. Izt C 149. Arrainik geiena arrapatzen dan tokia. Ib. 202. Nun agiri ta salba / anima geiena. 

SMitx Aranz 238. Kape lur ori suge ta zomorro geieneko tokia izaten da. JAIraz Bizia 80. Irakurlerik gehiena 

hangoa izanen dutala. Xa Odol 69. Euskalerrian barku / geiena Bermeon. Uzt Sas 221. 

� (Con el sust. elidido, o precediéndole en gen.). La mayor parte. � Eztut erranen gehienori, baina bai guziori 

enplegatzen zarela. Harb a) 7v. Baina orai gehiena Espainiako khoroaren azpiko da. ES 110. Urez erdi betea ta 

geiena ur berean ondatua. Mb IArg II 280. Gorputzaren geiena agiri duela. AA III 558. Gustija ez, baña izan 

zatekian benturaz geijena. Astar II 68. Gipuzkoako mugapearen geiena. Izt C 37. Galtzen dijoa geiena. Sor Bar 

100. Yende arronta geiena. Izeta DirG 71. Polita ildegia, mosaikoz egiña geiena. Anab Aprika 15. Bere 

ederraren eta lilluraren geiena galtzen. Vill Jaink 128. Agertzen den guztia edo gehiena behintzat. MEIG IV 53. 

v. tbn. Cb EBO 8. Aran SIgn II. Arr May 156. Azc PB 89. Ag G 200. EusJok 15. Tx B III 129. Ldi IL 105. Mde 

Pr 100. AIr in Izeta DirG 10. BEnb NereA 144. Erkiag BatB 51. Salav 47. 

�3. (V-arr, G-goi-azp, AN-gip-5vill, BN-arb; SP, Ht VocGr, Lecl, H). Ref.: Gte Erd 134, 204, 181. (Con suf. de 

declinación, en plural y precedido de un sintagma nominal). La mayoría de. "Igande geienetan, la plus part des 

dimanches" SP. "La plus part" Ht VocGr. � Tr. De uso prácticamente general, excepto en los textos suletinos; se 

documenta desde principios del s. XVII. El sust. precedente aparece al Sur con partitivo o en caso absoluto 

indet., con mayor frecuencia en la primera forma; entre los septentrionales apenas encontramos ejs. con partitivo 

(así en Dv Dial 59, Elsb Fram 96, HU Zez 47 o Mde Pr 271). � Parte gehienetarik eztire soluableak [sic, trad. 

de "la plus part d'eux ne sont pas soluables"]. Volt 231. Dolore suerte gehienentzat. Mong 590. Gauza gehienen 

ezagutza. ES 113. Desegin zituen etsai gehienak. Lg I 304. Noeren ondorengo gizonik geienak. Ub 17. Zer 

penitenzija egin leike nekezalerik geijenak? Mg CO 223. Egun gehienetan bederen. Dh 95. Gaitzik geienentzat. 

It Dial 74 (Ur geijenentzat, Dv gehienentzat; Ip gaitz haboruentako). Kanaantar geienak menderatu zituen. Lard 

121. Iya gastatu zaizkit / indarrik geienak. Bil 134. Gazeta hunen irakurtzale gutiz gehienek. HU Zez 158. Eliza 

liburu xahar gehienak galduak baitira. Ox 189. Iganderik geienetan. Alz Ram 74. Gizartekeriaren buru izan 

diranik geienak. Eguzk GizAuz 86. Herritar gehienen axola ttipiak. Zerb Azk 14. Gizon geienentzat munduko 

zerua. Erkiag BatB 149. Pastoral gehienen gaia. Lf in Casve SGrazi 10. Euskaldunik gehienak, hoberenak ez 

badira ere. MIH 114. 

v. tbn. Lar, carta a Gandara 161. Mb IArg II 299. Brtc 118. Monho 60. AA I 616. fB Olg 177. Laph 121. Azc PB 

49. Echta Jos 197. JE Bur 119. FIr 137. Ldi IL 24. Or Aitork 72. SM Zirik 65. Vill Jaink 34. 

� (Precediendo al sust.). "Geien gauzetarik daki" SP. � Deitzen da gehien herrietan eta hitzkuntzetan 

perseberatzea. Ax 454 (V 296). Geien aldetarik. SP Imit III 12, 5. Halakoak dira gure gehien debozione 

minberak. SP Phil 475. Gehien lekutan. INav 134. Ondasun gutirekin edo gabe arkitzen dira beren bizitzan 

geien jaioak. Mb IArg I 203. Geien konplimendiak / egiten tuzunak. Bordel 75. Gehien errientak ungi yoan dire. 

Hb Esk 169. Gehien tokietan. Dv Lab 33. Ene botza emaiten dut gehien botz biltzen duenari. Laph 183. 


mende. 

575


� (V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B; Urt, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 90, 134, 222. 

(Como pronombre). "(Los) más" Lar y Añ. "Uste dute gehienek eztela obra hori baño konplikatuagorik" Urt I 

50. "Gutiz gehienak, la plupart" Dv. � Tr. De uso general, excepto en la tradición suletina; se documenta desde 

el s. XVII. A menudo aparece precedido del ablativo pl. -tatik (-tarik); hay además algunos pocos ejs. precedidos 

de -(r)en, en Iztueta y Arrue (May 92). � Ifernura ioaiten diren gehienak. Ax 75 (V 50). Baiñan gehienak gor 

dire. Ch III 3, 3 (Mst hanitx). Joaten zaizte geienei edo beinzat anitzi [...] beldurrak. Mb IArg I 97. Hetarik 

gehienek ezagutu eta adoratu zuten. Lg II 296. Adiskideak amatzea geiena [sic, quizá por geienena] da, baña 

etsaiak amatzea Kristauena bakarrik. "Omnium". AA III 291. Giristinoetarik gehienak. Dh 141. Onelako 

geijeenei. JJMg BasEsc 83. Nola denpora artarako osterontzekoen geienak usteldu oi diran. Izt C 145. Oietatik 

geienak. Lard 421. Ohiko gauza onetarik gutiz gehienak. HU Aurp 195. Gutiz gehienek badute arranoen ondotik 

ibiltzeaz bertzerik. Zerb Azk 38. Geienok dakizuen letxe. SM Zirik 109. Eta lanean asia intzan / beste geienak 

bezela. Basarri 27. Saltsa hauetan ibili garen gehienok. MEIG VIII 44. 

v. tbn. SP Imit III 31, 5. Gç 30. ES 386. Lar, carta a Mb 280. Mih 125. Monho 100. Mg CO 102. LE Ong 92r. Dv 

LEd 184. Zab Gabon 47. AB AmaE 241. Azc PB 344. JE Bur 153. Kk Ab I 34. Ox 181. Or SCruz 35. Zub 49. 

ABar Goi 59. Eguzk GizAuz 44. Erkiag Arran 113. Ardoy SFran 86. Uzt Sas 351. 

�4. (Seguido en ocasiones de ere). Como máximo. v. GEHIENEZ, GEHIEN-GEHIEN (b). � Kuartillu bat 

ardaoti, ta geijen, kuartillu ta erditi. Mg CO 221. Aldi gaisto txaarren bat geijen egingo jatzu, ta obago zuretzat. 

Mg PAb 78. Geijen bere eztabe erdiz erdizko berbaren bat baño esaten. Astar II 188. Izan zatekian orduterdi, 

edo iru geijen bere. Ib. 68. Txakur txiki bat edo bi, geien. Kk Ab I 14. 

II (Adj.). � Principal, mayor (ref. a personas o a cosas). "Andre geiena, Dame souveraine" SP. "Meza gehiena 

(S), la grand messe" Dv. "Principal" A. Cf. iaur-gehien 'señor soberano' en O Po 60. � Tr. Usado, además de por 

suletinos y mixanos, por Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu y algún otro autor septentrional más moderno. Apenas 

se encuentra en el s. XX. � Ioana Albrete Nafarroako Regina, Bearnoko Andre gehien, &c., denari. Lç Dedic * 

5r. Giristiño komun batek iakiñ behar dituen gauza gehienak. EZ Man I 1. Bañan gehien den legez gure egin 

bidea, / Iauna, othoi eredura iguzu berthutea. EZ Man II 132 (v. tbn. Eliç 420). Paueko Korte gehienean 

Erregeren konseillari. O Po (ed. Michel), 247. Gure parte gehiena eta superiora baita gure arima. Tt Onsa 94. 

Aldare gehienaren aitzinian. Tt Arima 32. Zien azken ürhenze gehiena baita. FPrS 13. Meza gehiena. Bp I 117. 

Haren besta gehiena. Ib. 149. Fedezko püntü gehienak. Ib. 24. Ni nüzü bide ezinago xüxena, egia gehiena. Mst 

III 56, 1 (SP guzien gaineko, Ch lehena, Ol gorena). Otoitza laburren artetik [...] geihenenetarik eta 

hobenenetarik bat. AR 83. v. tbn. Egiat 211. Eta koruatzen zütüt / Enperadore gehien. Xarlem 1403. Zazpi 

bekhatü mortal gehienetzaz. UskLiB 86. Zirkunstanzia gehienak. CatS 103. Pariseko semenarioko buruzagi 

gehienari. Prop 1876-77, 80. Gure Nausi gehiena. Ip Hil 91. Aphez gehienak. Ib. 105. Eman diotet bathaio 

saindua hamazazpi jende gehienei. Prop 1906, 29. 

� (SP, VocBN, Gèze, Dv, H). Superior, jefe, cabeza. "Supérieur, souverain" SP. "Supérieur [...] par grade" 

VocBN. "Chef, prince" Gèze. "Saldoko gehiena jin düzu (S)" Lacombe (ap. DRA). Cf. GEHIEN IZAN. � Tr. 

Usado al Norte (además de por Leiçarraga, la autora labortana de unas cartas de fines del s. XVI y Etcheberri de 

Ziburu) por suletinos y mixanos; al Sur lo hallamos en Lardizabal y en algún ej. más moderno (en el sentido de 

'el mejor'). � Eta gertha zedin kontenzione bat ere haién artean, zein hetarik estimaturen zen gehien. "Le plus 

grand". Lç Lc 22, 24 (He, TB, Dv, Ol, IBk e IBe ha(u)ndien-). Aita-amén eta bere aitzinekoén eta gehienén 

desobedient diradenak. Lç Ins B 3v. Konpania adrezatzen direnen geiena Monsieur de Pangas da. (c. 1597). 

FLV 1993, 466. Neure nausiez eta gehienez gaizki mintzatu naiz. EZ Eliç 161. Lurrean iagoitik eztela / izan 

xipirik ez gehienik, / zein bere mugan hil eztenik. O Po 51. Iupiter bait zen Ienko ororen gehiena. Tt Onsa 15. 

Ororen kreazalia eta gehiena. Bp I 85. Etxeko gehienak. Ib. 127. Gehien baten pian bizitzia. Mst I 9, 1. 

Familiako gehien irakurten dakienek. Ib. XX. Berze Eliza güzien Ama eta Geihena. CatLan 54. Errailia 

geihenago denian. AR 443 (v. tbn. 56). Xarlemaiña püisant düzü, / Europako gehien. Xarlem 1219. Bekhatore 

ororen gehiena. UskLiB 110. Galharragan da Erle, asto hazlen gehien. Etch 364. Gehienen / ogen handien 

ikhertzera. Arch Fab 207. Baña zazpi langille berrietatik geiena, bere jakinduri [...] eta mirarietarako 

eskualdiakgatik agertzen zana San Esteban zan. Lard 488. Mesiasen Erreinuan nor geiena izango ote zan. Ib. 

409. Xori erresiñula ororen gehien, / Bestek beno hobeki hark beitü khantatzen. ChantP 22. --Zer enthelegatzen 

düzü Gehienez? --Enthelegatzen dit gure gañetiko Jinkuak ezari dütian güziak, hala nula beitira Aita saintia, 

Aphezküpiak, Erretorak oro; herriko Gehienak, eta Kargüdün güziak. CatS 47. Uhoin tropa baten gehien zen. Ip 

Hil 128. Gehien batek ezagütü zian haren ützülia. Const 21. v. tbn. Mde Pr 50. Euskal eleberrigileetan gehiena - 

-xuberotarrek dioten bezala-- dugun Anabitarte jauna. MEIG II 105. 

� (BN-baig, S; SP (-eie-), VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq. Primogénito; de mayor edad. "Paulek bere 

alabetarik gehiena ezkontarazten du" VocBN. "Ainé (adj.)" Gèze. Cf. Ht VocGr: "Vieux, ancien". � Gehienak 

zerbitzaturen din xipiena. Lç Rom 9, 12 (He lehena, Dv, IBk, IBe y Bibl zaharrena(k)). Seme primiaren eta 

gehienaren etxian. Tt Onsa 52 (v. tbn. 130). Hegoaren seme gehiena. Arch Fab 93. Jinko Aitaren alhaba 

gehiena eta maitena da. Ip Hil 1. Arreba gehiena bildua zuketen aitzinetik. JE Bur 79. Bi muttiko hortz 

arthatzailearen lantegian. Hameka eta sei urthe. Gehienak esplikatzen du: [...]. Herr 20-2-1958, 4. Banakien nik 

segurik joan beharko nuela, gehiena izanez. JEtchep 36. Orduan sei urthe zituen muttiko gehienak. Lf ELit 270. 


mende. 

576


v. tbn. Egiat 201. Chaho AztiB 10. ChantP 286. Jnn SBi 155. Arb Igand 53. FIr 132. Lf Murtuts 44. Ardoy SFran 

77. 

- AHALBAIT GEHIEN. Lo más posible; los más posibles. � Albait geien bigundu, baretu ta gozatzeko 

[burrukak]. Eguzk GizAuz 154. Propietario asko, orain baño askoz geiago, albait geien izan daitezan. Ib. 171. � 

(Con sust.). � Batuten da albait jenterik geijeen. JJMg BasEsc 261. Albait eragozpen eta zoztorrik geien ipintea. 

Eguzk GizAuz 136. 

- AHAL DEN GEHIEN. Los más posibles. � Bearreko zan gaur Iorrera / al dan geien joatea, / eleiz-gizon ta 

agintariak, / bardin zar eta gaztea. BEnb NereA 158. 

- AHALIK (ETA) GEHIEN. Lo(s) más posible(s). v. ahalik. � Pekatu guztiak, alik geien eta larrienak izan-da 

ere. KIkG 26. Aalik geienengana yo-bideratu. Ldi IL 98. Yesusi buruzko berri alik geienak biltzen. Ir YKBiz IX. 

Ortaz, asi gaitezen alik eta geienetan. Txill Let 85. Hizkuntza franko, ahalik gehienak, nola aldatu diren 

dakiena. MIH 82. Zenbaitena bederen, ahalik eta gehienena. Ib. 393. Ahalik eta gehien saiatuko naiz izena ez 

aipatzen. MEIG VII 88s. � (Con sust.). � Ahalik atenzionerik gehienarekiñ. He Gudu 117. Alik humilkiena ta 

deboziorik geienarekin. Mb IArg I 191. Ahalik eta debozione gehienarekin. Dh 49. Ahalik debozione 

gehienarekin. Arb Igand 167. Aalik soroski ta altxorki geien. Ldi IL 123. Alik eta errenterurik geien. Akes Ipiñ 

31. 

- AHALIK GEHIENA (Lar). Lo máximo posible. "(A) tira más tira" Lar. � Ahalik gehiena guziei adi eraziteari 

iarreiki izan gaitzaitza. Lç Adv * 7v. Bide hasian sartzen da ahal bezain barrena, / Bai Aingeruak trabatzen 

ahalik gehiena. EZ Man I 56. Zarra zaite ahalik gehiena. INav 15. Ahalik gehiena ihes egiñ behar diote. He 

Gudu 150. Luzatzen da al duen guzia edo alik geiena. Mb IArg I 105. Aalik geiena egiten zuena. FIr 135. 

- HAINBAT GEHIEN. Los más posibles. � Oneek ainbat lasterren eta geijen izan deitezan. Astar II 287. 

- DEN GEHIENA. El máximo posible. � Mihia da gauzarik / Baliosena / Edo tzarrena, / Ongi edo kalterik / 

Den gehiena / Egin duena. Zby RIEV 1909, 106. 

- GEHIEN(ER)A JOTA ERE (V-gip (j. be), G-goi-azp; gehiena jota ere G-azp). Ref. Elexp Berg; Gte Erd 134. 

Como máximo. � Eta geienera jota ere zenbat izango dira onela datozen arkumeak? Izt C 175. 

- GEHIENAZ. v. GEHIENEZ. 

- GEHIEN BATEAN. Generalmente. "Geixen baten (V-gip)" Gte Erd 181. v. gehienbat. � Basorik ilunenetati 

ibilten ei-zirean geien baten. Akes Ipiñ 30. 

- GEHIEN DELA. Como máximo. � Geisotasunak, geiyen dala, bakarrik kendu leikegu gorputzeko bizitzea. Itz 

Azald 136. 

- GEHIENDIZ (V-arr ap. Gte Erd 134). Como máximo, a lo sumo. 

- GEHIENEAN (G-azp, AN-gip, BN-lab ap. Gte Erd 181; SP, Lar, Añ, Dv, H, A). a) Generalmente; la mayor 

parte de las veces. "Igande oroz geienean edo geienik, le plus souvent tous les dimanches" SP. "(Por la mayor) 

parte" Lar. "(Por lo) regular" Ib. "Regularmente" Añ. v. GEHIENETAN. � Tr. Documentado desde finales del s. 

XVI tanto al Norte (excepto entre los suletinos) como al Sur; desde principios del s. XX los autores 

septentrionales parece que dejan de emplearlo. � Gizon utra ederra, geiaenean alperra. "Hombre muy mucho 

hermoso, por la mayor parte baldío y ocioso". RG B 4. Ogiz eta urez ziñen / barur gehienean. EZ Noel 172. 

Geienean geldituko zare zamaren azpian eroririk. SP Phil 243. Maiz eta gehienean. ES 141. Gure amudio 

propioak [iuiamenduak] gaixtatzen tu gehienean. Ch I 14, 1. Komunmente edo geienean mortalak esaten zatenai. 

Iraz 41. Geienean eriozkoak derizten zazpi pekatu oriek. CatBurg 39 (Añ CatAN 57, CatB 76, CatLuz 25 y Legaz 

47 ge(h)ienean). Haukien borondate onak gehienean baitire efetu gabeak. He Gudu 164. Garagarrezko ogia zen 

geienean jan oi zuena. Mb IArg I 151. Bat bizi dan bezala geienean illtzen dala. Cb Eg III 214. Gehienean, 

laster dire ahantziak zerutikako fagore hautetsienak. Lg I 267. Gertatzen bada geieneán bekála. LE Prog 112. 

Geienean isilik oi zeuden. Ub 119. Edo ardao utsa, edo geijenian ur utsa. Mg PAb 55. Zeren Jaunak bereala 

ematen ez duan geienean [...] sentenzia. AA III 469. Horiek kausitzen dire, gehienean behintzat, Jaunaren 

zerbitzu seinduan. Dh 198. Ez gitxitan, ezbada geijeenian. fB Olg 100. Zulatzen dituzte geienean. It Dial 37 (Dv 

e Ip gehienetan). Geijenian oi dan legez. Ur MarIl 105. Gehienean ez du errenkuratzeko. Hb Esk 92. Geienean 

gertatzen zitzaiena. Lard 506. Gehienean itsasotik. Dv Dial 109. Beti edo geienian. Xe 275. Bete xamar 

geienean ibiltzen nitzan. Sor Bar 56. Geienean beste batek eramaten zion [gurutzea]. Inza Azalp 69. Geienean 

eguzkia. Or Eus 424. Gai onetzaz asko itz egin da ta geienean oso gaizki. Munita 21. Une oro jente barria, iñor 

ez ezagunik geienean. Erkiag BatB 175. Gure artean gehienean lokarri antzo izan (da) kopula daramatenak. 

MEIG VI 153. 

v. tbn. GavS 5. Mih 100. CrIc 133. Gco I 449. JJMg BasEsc 208. Astar II 180. CatLlo 78. Izt C 24. Bil 128. Aran 

SIgn 52. Ud 158. JanEd I 68. Noe 55. Zab Gabon 61. AB AmaE 419. Urruz Urz 22. Itz Azald 96. Ag Kr 80. 

Echta Jos 142. CatUlz 31. EusJok 129. Mok 14. Tx B 193. Enb 182. Lab EEguna 96. Ldi IL 40. JMB ELG 89. 

TAg Uzt 44. JAIraz Bizia 104. Etxde JJ 32. Anab Poli 40. SM Zirik 6. Gand Elorri 74. Salav 67. Uzt Sas 137. 

b) (H (+ g. ere)). Como máximo. v. GEHIENEZ. � Ordu beteko, edo geienean ordu t'erdiko eskola. A. Zavala 

in Goñi 10. 

- GEHIENEKO PUNTURA. En caso extremo. � Geieneko puntura, ezin bertzez minzatu behar badu bere 

bekhatuaren lankidearekin. SP Phil 307 (He 309 gaixtoeneko pontura). 


mende. 

577


- GEHIENERA (ERE) (g. be V-gip ap. Elexp Berg; gehienerat ere Dv, H; gehienerat H). Como máximo, a lo 

más. � Hirur egunik eta bi gauik barnean, gehienerat ere. He Phil 517 (SP 510 luzenaz). Zer irabazten duzue 

bada berthutearen axal horrekin? Gehienerat, gizonen estimua. Lg II 182. Zenbat iraun du [...] soldaduen 

kharrak Alexandren alderat? Gehienerat ere, nausi zireino. Hb Egia 91. 

- GEHIEN ETA GEHIAGO. En adelante. � Ez adi geien da geiago onera azaldu. TAg Uzt 168. Malentxorekiko 

bideak, geien da geiago, eragoztea nai giñukek. Ib. 141 (v. tbn. 172). 

- GEHIENETAKO (H). Habitual, de la mayoría de las veces. � Janorduetan ain ugariya eta geiyenetakoa 

izaten dan murmuretea. Itz Azald 112. Geure amodioaren ezaugarri geiyenetakoak edo oiturikoak. Ib. 78. 

- GEHIENETAN (V, G, B, L, BN-ciz; Lar, Añ, Dv). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 181. "(Las más) 

veces" Lar. "Comúnmente" Añ. "Gutiz gehienetan, la plus part à peu près des fois (AR)" H. � Tr. Su frecuencia 

al Norte disminuye desde principios del s. XX. � Hirietan den perilla handiago da gehienetan. Volt 144s. 

Geienetan bizitze komuna eta lanoa daramatenen ordinariosko konfesioneak alfer dira. SP Phil 25 (He 24 maiz). 

Baña askotan edo geienetan ez dira sendatzen. AA I 401. Geijenetan, beti ez esaterren. Astar II 84. Har hoiek 

xilatzen dütie gehienetan. Ip Dial 37 (Dv gehienetan; It geienean). Geienetan egiñ oi zuen bezela. Arr May 157. 

Nebozio kontuak emazteari adierazotea, geienetan, ez da bapere egoki. Erkiag BatB 130s. Arartekoak behar, 

gehienetan hala hulakoak. Ardoy SFran 320. Sainduen bizitzatik hartua zen, gutiz gehienetan. Lf in Casve 

SGrazi 8. Nere lanbideak bestetara eraman nau gehienetan. MIH 145. 

v. tbn. Añ LoraS 61. CrIc 52. fB Ic I 25. It Fab 165. Hb Esk 203. Bordel 90. Dv Lab 228. Sor Gabon 42. AB 

AmaE 286. Jnn SBi V. Itz Azald 197. CatJauf 31. Ag Kr 45. JE Bur 28. Bera EEs 1914, 108. Kk Ab I 114. Zink 

Crit 58. Muj PAm 11. Or Tormes 17. FIr 188. Alz Ram 87. Tx B II 54. Zub 67. Aitzol in Laux BBa VI. Otx 54. 

JMB ELG 45. Ir YKBIz 142. ABar Goi 67. Mde Pr 258. Etxde JJ 210. Txill Let 113. Akes Ipiñ 19. Vill in Bilbao 

IpuiB 6. SM Zirik 73. Zait Plat 112. Arti Tobera 273. And AUzta 118. Izeta DirG 104. Osk Kurl 159. Vill Jaink 

106. MAtx Gazt 32. BEnb NereA 249. Gazt MusIx 165. Alzola Atalak 65. Salav 39. Etxba Ibilt 478. NEtx LBB 

96. Xa Odol 67. Uzt Sas 50. Berron Kijote 91. 

� (Precedido de relativo). La mayoría de las veces que. � Egoaizearen magalpeko agertu oi zaigun geienetan 

bezelaxe. Etxde JJ 103. Dantzaratzen zeran geienetan edo askotan beintzat. MAtx Gazt 68. 

- GEHIENETANTSU. (Aprox. de gehienetan). � Etzuen aditu nai izaten Sokratek geienetantsu. Zait Plat 91. 

- GEHIENETIK (Dv). Como máximo. 

- GEHIENEZ (V-arr-gip, G-azp, AN-5vill; Lar, H), GEHIENAZ (L-ain, BN ap. A; Lar, VocBN, H). Ref.: A 

(gehienaz); Etxba Eib; Gte Erd 134. a) "(A lo) sumo" Lar. "Tout au plus" VocBN. � Tr. Usado por autores 

meridionales desde Mendiburu; al Norte lo encontramos en Haramburu, Duhalde y Mirande. La forma gehienaz 

es la más habitual entre los autores guipuzcoanos y alto-navarros (tbn. la emplean Haramburu, Duhalde y fray 

Bartolomé), mientras gehienez domina en los vizcaínos y se encuentra tbn. en textos guipuzcoanos desde finales 

del s. XIX. � Erreinu guzian ere buru ta errege bat eta geienaz zenbait prinzipe baizik ez dira arkitzen. Mb 

IArg I 238. Laurogei urte geienaz izan diteke. Cb Eg II 89. Belaunikatu-ere gabe, edo geienaz belaun bata 

lurrean duela. AA III 339. Mundubak, Aragijak ta Demoniuak geijeenez emon leijeez atsegiñ arin ta ustel 

batzuk. JJMg BasEsc 90. Urte bi edo geijenez irutik irago ezkero. Astar II 95. Txikiak, geienaz titaria añakoak. 

Sor Bar 95. Ordu biko bidea geienez emendik ara. Ag G 7. Zinkunegi italianoa danik? [...]. Geienaz etruskoa. 

Lab EEguna 94. Andik bost eguntara geienez. Or Aitork 233. Ori geienaz; ortik aurrera deus ez. Vill Jaink 85. 

Ogei ta amasei urte geienaz. Uzt Sas 128. Urtean behin gehienez. MEIG I 259. 

v. tbn. Ur MarIl 74. Zab Gabon 27. AB AmaE 234. Moc Damu 35. Otx 32. TAg Uzt 151. Mde HaurB 14. MAtx 

Gazt 71. 

� (Con ere). (g. be V-gip ap. Elexp Berg; H; gehienaz ere Ht VocGr 404, Lecl, Dv, H). � Zer probetxu duzu 

munduan denbora apur bat gehienaz ere ungi izaitea. Harb 129. Gure bizia geienaz ere irurogei ta amar edo 

larogei utekoa da. Mb IArg I 320. Bortz orenak eta erdietaraino, edo gehienaz ere seietaraino. Dh 48. Zeinbat 

juaten dirian etxera [...]? Geijeenaz bere, inok kasurik egin ez deutsan neska epel bat. fB Olg 62. Geienaz ere 

igaro ziran berrogei ta amabiren bat urte. Zab Gabon 88 (v. tbn. 102). Geienaz ere... zenbat urte izango ote ditu 

bada? Sor Bar 35. Zer gertauko iakon geienez bere? Iltea? Ag AL 163. Emakume ta mutikoena [alogera], 

geienez be zortzi. Eguzk GizAuz 158. Euskal pinturarik, ez. Zenbait gai guztion gogokoak izatea, gehienaz ere. 

MEIG I 67. Batzuek bero omen ziren eta besteak hotz, gehienez ere epel. MEIG IX 27. 

v. tbn. Izt C 17. Bil 78. Arr May 96. Mok 9. Tx B II 61. Ir YKBiz 278n. JMB ELG 96. EA OlBe 74. Bilbao IpuiB 

194. Salav 54. Uzt LEG II 127. 

b) "(Por la mayor) parte" Lar. "(Las más) veces" Añ. v. GEHIENEAN. � Tr. Aunque se documenta por primera 

vez en Ubillos, aparece gralmte. en autores vizcaínos; sólo se encuentra la forma gehienez. � Gau guziak, 

geienez, orazio-giten igarotzen zituan. Ub 81. Zerren egon biar dogun geienez graziaz bizirik, eurak artzeko. 

CrIc 126. Geienez mortalen izena daruen ezkero. CatBus 33. Geienez epetan ordaintzen. "Las más veces". Or 

Tormes 93. Lurreko aberaskiak, zerua irabazteko, geienez, eragozpenak dirala. Eguzk GizAuz 12. XIX. 

mendean, mende-mugaren aldamenean gehienez, Mogeldarrenak [alegiak] ditugu. MEIG VI 56. 

v. tbn. Or Eus 174. Erkiag BatB 113. Mg CO 105s. JJMg BasEsc 207. Ur MarIl 79. AB AmaE 244. 

- GEHIEN-GEHIEN. a) La mayoría de (precedido de sust. en caso absoluto indet. o partitivo, o usado como 


mende. 

578


pron.). � Euskaldunen arteko geien-geienak. Mb IArg I 328 (v. tbn. 252). Geien geienentzat da bearra. Mg CC 

163. Kristaurik geien geienak. AA III 286. Gehien-gehienek oren erdi bat errexki kausituko dute. Dh 51. Beste 

guztijak edo geijen geijenak. Ur MarIl 44. Iruñen yende geien-geiena mintzo zen gure eskual mintzairan. Zub 89. 

Jaun horietarik gehien gehienak hilak dire orai. Zerb Azk 28. Emakumeak geien geienak [...] buruko eliz-zapiak 

ipinten ziarduen. Erkiag Arran 170. Euskaldun guztiek edo gehien-gehienek. MIH 105. 

v. tbn. Gy 29. Azc PB 326. A Ardi 81n. Osk Kurl 31. Berron Kijote 138. 

b) Como mucho, como máximo. � Geien geien meza bat enzun. Mg CC 150. Bada au geijen geijen bere egun 

erdi bat izango da. Astar II 75. Bustar idi batek balijo dau geijen geijen eun da berrogeta amar dukat. Ib. 168. 

Milla bat dukat, geien-geien be. Otx 75. 

c) En mayor medida, sobre todo. � Orixe da ni geien geien berotu nituana. Ag AL 43 (v. tbn. G 284). Ark geien 

geien [...] landu ta yantzi zun. Ldi IL 168. Ikusi ebazan gauzetatik geien-geien gura izan ebana. Alzola Atalak 

49. 

d) (El) mayor. � Itzaurre onek eman dit lanik geien-geiena. Berron Kijote 18. 

- GEHIEN-GEHIENA (Lar, Añ). a) "(A lo) sumo", "(lo) más más", "(a bien) librar" Lar. b) El (lo...) que más, en 

mayor medida. "Geien geiena tardatutzen duelarik ere... (AN-5vill)" Gte Erd 134. � Jesusekin geien-geiena 

itzegin eta ibilli zanak. Lard 479. v. tbn. Aran SIgn 103s. Geien-geiena kastigatua. Tx B I 86. Au izan da 

gizonari geien geiena erakutsi zaion eginbidea. Vill Jaink 166. Geien-geiena arritu ninduan gauza. Uzt Sas 353. 

Arima geien-geiena apaintzen ta edertzen duan birtutetariko bat. Berron Kijote 160. 

- GEHIEN-GEHIENEAN (H). a) Como máximo, a lo más. b) Generalmente. � Gabak asko emanda / geiengeienean 

/ dirade etxeratzen / ez ordu onean. JanEd II 18. Aien pasagarria geien-geienean orixen izango zala. 

"Su más ordinario sustento". Berron Kijote 121. 

- GEHIEN-GEHIENETAN. Generalmente. � Zetan geratu oi dira auzi modu oneek? Geijen geijenetan 

lenenguan egin biar zanian. Astar II 30. Geien-geienetan bakez ta umore onian. Kk Ab II 178. Ezkon-berriak, 

noski, geien-geienetan. Txill Let 114. 

- GEHIEN-GEHIENEZ, G.-GEHIENAZ. Como máximo. � Nere anima txar galdu gaiso hau, geien-geienaz, 

izandu da oraindañokoan erri txar bateko eliza txiki auts-dun moldakaitz erdi erori bat bezala. Mb Otgai III 

183. Geijen geijenez, daukazuz gogo ta asmuak konfesetako Paskuetan. Ur MarIl 81. Zer egin dezake Estaduak? 

Geien geienaz [...] ondar-palakada batzuk geiago bota arazi. Vill Jaink 86s. 

- GEHIEN-GEHIENGO. Más usual (?). � Eskuarako Iztegi bat Euskaltzaindiak argitaratu nai luke, geiengeiengo 

gauzetarako. GH 1923, 126. 

- GEHIEN-GEHIENIK. En mayor medida, sobre todo. � Gehien-gehienik gaitzi zitzaiona. Jnn SBi 164. Arana- 

Goiriren yarraitzale bagera, neke-nai orretan geien-geienik yarraitu bear diogu. Ldi IL 155. Kanta-zarrai zor 

diegula geien-geienik [...] zabalkundea. SMitx Aranz 31. 

- GEHIENIK (BN-arb ap. Gte Erd 90; Lecl). a) En mayor medida, sobre todo. "Principalement" Lecl. � Tr. 

Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur se encuentra en autores de dialecto alto-navarro (como 

Mendiburu o Lizarraga) y algún guipuzcoano como Ubillos, aumentando algo su uso en el s. XX. � Zarreitzate 

karitateari [...], baina gehienik profetiza dezazuen. "Encore plus". Lç 1 Cor 14, 1 (He gehienik; TB guziz 

gainetik, Dv aiherrenik, Ol, Ker, IBk e IBe batez (b)ere, Bibl bereziki). Zeren haur da nik gehienik neure 

dudana. Mat 280. Gehienikan bekhatu doloratzen naizenaz [barkhamendu eske]. EZ Man II 34 (I 64 gehienik). 

Gehienik ni harentzat naiz beldur. Ax 577 (V 370). Ezta bilhatu behar gauza gehienik usaian dabilana. ES 102. 

Beste bazter-etan ere bai, baña geienik [...] Afrikako errietan. Mb IArg I 358. Mesiasgandik lenik ta geienik uste 

zuena. Ub 59. Zerén trabáju sufritzean progatzendén geieník [...] amórea. LE Ong 51r. Bekhatutik urrunarazteko 

gehienik gai diren [...] egia handiak. Dh 95. Lurrik hobekienik lanthua da gehienik phorrokatua dena. 

Dv Dial 61 (It apurtuena dagoana, Ur ziatuen daguana, Ip lür phorrokatiena). Zeren gainean mintzo zare 

gehienik? Laph 93. Gehienik hunkigarri zena. HU Aurp 169. Auxe izango zan geienik zekiana. Inza Azalp 85. 

Lekhornen baitzuen gehienik iraun. Ox 192. Kazeta [...] guztiz edo gehienik Irlandaraz argitaratzen direnak. 

Mde Pr 245s. Bere eskuz erail zun geienik zor zion laguna. Etxde JJ 154. Beste zerbaitek ninderagin bakarrik 

edo geienik. "Causa maxima et paene sola". Or Aitork 112. Jainkoaren ondotik, horrek nu gehienik sustengatzen. 

Larz Iru 96. Artzaintzan nuen gehienik gostu. Xa Odol 29. Gehienik biztu gaituen poesia. MIH 293. 

v. tbn. Volt 183. Harb 128s. SP Imit III 30, 1. Ch III 31, 3. He Gudu 66. Lg II 141. Mih 30. CatLan 98. Brtc 8. 

Monho 122. JesBih 424. CatLuz 2. MarIl XII. Jaur 353. Bordel 84. Gy 11. Hb Esk 134. Jnn SBi 53. Elsb Fram 

76. Zby RIEV 1908, 93. Ip Hil 234. Arb Igand 55. JE Bur 36. Mok 20. FIr 173. Zerb IxtS 103. Zait Sof 50. Txill 

Let 131. JEtchep 14. Osk Kurl 48. Ibiñ Virgil 44. Ardoy SFran 296. Iratz in Alzola Atalak 120. 

� (SP). Generalmente, la mayoría de las veces. "Igande oroz geienean edo geienik, le plus souvent tous les 

dimanches" SP. � Abereok, geienik, apal eta otzanak oi ziran. Erkiag BatB 50. v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 

153. Geienik paketsu zan arren [zingira], noizpeinka asarre ipiñi oi zan. Ibiñ Virgil 61. Elizondon naski gehienik 

[egon zen]. Xa Odol 33. Gehienik 1936an argitara zenean zeraman tituluarekin [aipatua]. MEIG VII 185. 

b) (Precedido de sust.). (El) mayor; (la) mayor cantidad de. � Eta gure menbro deshonesték, ornamendu 

gehienik duté. Lç 1 Cor 12, 23 (He ohorerik gehiena, Dv ikhustaterik ederrena). Hartarik beretik izanen du pena 

eta gastigu gehienik. Ch I 24, 3. Atsegin gehienik egin diezoketen gauzetan. Dh 57. Oloa da esne gehienik eta 


mende. 

579


gain hobeena egiten duena. Dv Dial 81 (It esne ta bikañik geiena, Ur eznerik geijen, Ip ezne eta gañ 

haboruenik). Giristinoari probetxu gehienik dakarkiona. Arb Igand 99. Harrabots gehienik egiten dutenak. HU 

Aurp 95. v. tbn. Hb Esk 194. Elsb Fram 71. � (Con el sust. en partitivo). � Nork munduko maleziarik gehienik 

iakinen hari gara. Harb 142. 

c) Como máximo. "Gehienik bi hilabete izanen da preso (BN-arb)" Gte Erd 134. � Sei urtheren, hamar 

urtheren buruan gehienik. Larz Iru 56. 

- GEHIEN IZAN. a) Ser lo más, ser superior. � Xipién dena gehién denaz benedikatzen da. "Le plus grand". Lç 

He 7, 7 (He gehiagoko dena). Munduan geien diradenak. Ber Trat 29v. Benedikatua zara / Emaztetan gorenen, / 

Nola baita Iesus haurra / Gizonetan gehien. Hm 35. � (gehien(a) izan; ref. a competiciones). � Esan deixogun 

geu gerala geixen, geu gerala indartsuen. Ag G 355. Geiena danak txapelketa au / irabazi biar degu. Uzt EBT 

107. b) (Precedido de gen.). Ser superior a; dominar a. "Pilotan Jakob gehien da Martinen" VocBN. Cf. zorrek 

hunen gehien (Etch 364), que el ed. traduce 'dont les dettes l'emportent sur les biens', considerando zorrek error 

por zorrak. � Eta nahiago zinanteke ororen pian lehenago izan, eziez bakhoitz baten gehien. "Uni praeesse". 

Mst III 47, 3 (Ch bati ere manatu). [Graziak] eztü desiratzen ihuren gehien izatia. Ip Imit III 54, 3 (Leon nagusi). 

c) Mandar, dominar. � Auherkeria geihen bada bihotzian. CatLan 118. Umilitatia geihen den lekian, nehork etzi 

ikusiko ez bekaisguarik, ez diskordiarik. AR 269. Euria geien dan arte. Gand Elorri 151. 

- GEHIEN KOMUN. Generalmente. � Nola baita geién komún jénde ez abrátsa. LE Prog 110. Majia gau geien 

komun entendatzen da sorginderiain nonbrean (42). LE-Ir. 

- GEHIEN PARTE (-ih- SP). (La) mayor parte. � Zeren Iainkoak berak gehien partea iasaiten eta eramaiten 

baitu. Ax 495 (V 320). Gabaren gehien partea othoitzean zaramaten. Ch I 18, 2. 

- GEHIEN PARTEZ. Generalmente. � Eta ze pekatu da orreetan faltetia? --Geien partez, pekatu mortala. 

CatLlo 43. Geiyen partez gurasoak [egiten daudee pekatu]. Ib. 44. 

gehienbat (V-gip ap. Elexp Berg). � Sobre todo, ante todo; generalmente; en su mayoría. "Geixenbat [...], más 

que nada, principalmente. Amandria ikustiarren juan zan geixenbat" Elexp Berg. v. GEHIENIK. � Tr. 

Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 56 ejs. de gehienbat y 5 de gehinbat. � Zu an 

izango ziñalakoan etorri zala geienbat. Ag Kr 191 (v. tbn. 136). Eguzkian bertan ikusten zituan, geienbat, 

egunaren orduak. Ag G 4. Orretxek geienbat erantzupen au egiñarazten dit. Ldi IL 114. Itxuskeri oiek nundik 

datoz? [...] mendiak larrututa egotetik geien bat. Munita 21. Talde bi egin zituen, geienbat [...], neutralak guztiz 

gitxi izanik. Erkiag Arran 140. Geien bat pe emen euskeraz irakurtzeko oitura zabaltzearren egin dot onela. SM 

Zirik 7. Nikanor-en itzak, orraitio, ez ziran izaten geienbat ugari. Erkiag BatB 20. Otzaldietan, geienbat 

bildutakoaz gozatu oi dira nekazariek. Ibiñ Virgil 76. Batzuek urduri, gazteak gehienbat. MIH 144. Euskal zatiak 

gehienbat errazak eta egokiak dira. MEIG III 48. 

v. tbn. SMitx Aranz 65. Etxde JJ 99. Zait Plat 113. MAtx Gazt 26. Onaind in Gazt MusIx 145. Berron Kijote 31. 

� Casi totalmente. � Zauria osatu yakan geienbat Nikanor-eri. Erkiag BatB 103. 

gehiendu (-ihe- SP, sin trad.). �1. (Aux. intrans.). Aumentar en número. � Nun orobat jendea geihendurik, eta 

atheak jauz arazirik, heldu baita ni ikhusi nahiz. Prop 1880b, 18. �2. (Aux. intrans.). "(BN-mix), vencer, 

dominar" A. � Esku emaiterat bertzeak bezala hurbiltzearekin, nigarra gehiendu zitzaikon. Prop 1899, 133. �3. 

(Part. en función de adj. y sust.). Entrado en años; viejo. � Hainitz jende gehienduk galdetu diote bathaio 

saindua. Prop 1897, 80. Egiten ditugula egin-ahalak gure gain ditugun eri, haur eta gehiendu guzien biziarazteko. 

Prop 1905, 66. �4. "Surpasser, se prendre le dessus" H. 

gehiendun. � (Precedido de sust.). (El) que más (...) tiene. � Neure aitén ordenanzetara afekzione gehienduna 

ninzelarik. Lç Gal 1, 14 (TB begirari kharsuena). 

gehieneko. � Máximo, límite. "Bada geieneko eta gutxieneko bat (G-azp)" Gte Erd 226. 

gehiengo(a) (S ap. A; Dv, H). �1. Primacía, superioridad; autoridad. v. gehientasun, nagusigo. � [Jinkoaren] 

gehiangoa [sic, seguramente errata] eta hontarzün ezinago handien ezagützeko. Bp I 77. Zertan dago Errümeko 

Elizaren gehiengoa? Bp II 121. Zure gehienguaren autoritate bizitze xahiareki jüntatürik daguenak. "Dignitatis 

tuae auctoritas". Mst VII. Segürago da gehienguan beno besteren manü pian egoitia. Mst I 9, 1 (Ol nagusigoan). 

Ihuren gehienguarik eztü galthatzen. Mst III 54, 2 (Ip ihuren gehien izatia). Inzuliarrak errailiaren gañan 

geihenguarik badu. AR 443. Haren gehiengua handiaren. CatS 39. Hasi pheredikatzen egündano ikhusi ez zien 

indar eta gehiengoarekin. Ip Hil 153. Lehen jargia etxeki zian eta gehiengoa hartü, S. Zelestin Aita Saintiaren 

ordari. Ib. 93. 

� Gobierno. � [Merak] miseria hanitx egiten ahal dü erretor bati elizako gehiengoari doatzan gaizetan. Eskual 

24-4-1908, 4. 

�2. Mayoría. Cf. A Morf 66: "Geiengo, superioridad, pudiendo llamarse así la mayoría por ejemplo en Cortes" 


mende. 

580


A Morf 66. � Gutxiengo hiztun bezain jakintsu eta gehiengo mutu bezain ezjakinari. MEIG IV 124. Euskalaririk 

ezagunenak edo ezagunenen gehiengoa behintzat. MEIG V 32. En DFrec hay 60 ejs., meridionales, de esta 

acepción. 

gehienki. � Sobre todo, en mayor medida. v. GEHIENIK, gehienbat. � --Othoitzek ürgazten dütieia hilak? -- 

Bai, eta gehienki althareko sakrifizioak. Bp II 129. Jerüsalemeko hirian, zointan baitzagoan ordian gehienki 

egiazko Eliza. Ib. 25 (v. tbn. 109). 

gehientasun (SP, H), gehientarzun (H). �1. Autoridad; superioridad, primacía. "Geientasuna, superiorité, 

souveraineté" SP (que trae tbn. geihentasun). v. gehiengo(a). � Gehientasuna menospreziatzen. Lç 2 Petr 2, 10 

(He autoritate, TB inperio, Dv nausitasun, Ol, IBk e IBe aginte). Apostoluék iharduki bere arteko 

gehientasunaz. Lç Lc 22, tít. Gauza guziak bere eskuan dituenaz geroz, beraz hetako gobernamendua eta 

gehientasuna ere badu. Lç Ins C 1v. Geientasunari edo ekzelenziari xoilki zor zaion laudorioa. SP Phil 221. 

Zuzen naturalak, ius naturale, eramaiten diala abantailla eta gehientarzuna [zuzen zibilari]. Tt Arima 97. 

Nortzaz ordenatia da apespikien geihentarzün hura? CatLan 99. --Zertarik Jesüsek salbatü gitü? --Demoniuaren 

geihentarzünetik. Ib. 34. Pedroren geientasuna. Ir YKBiz 237. Hango mintzairaren gehientasunak, ahultzen 

zihoalarik, iraun zuela oraindik. MIH 380. Gure alderdiko Euskal herrien gehientasuna. MEIG VI 52. �2. 

Mayoría. � Majoria edo gehientasunaren ardiesteko. SoEg Herr 23-11-1961, 1. 

gehientsu (Dv), geientzu (V-gip ap. Iz ArOñ). (Aprox. de gehien). v. gehientsuen. �1. (Pl.). La mayoría, los 

más. "À peu près le plus grand nombre, la plupart" Dv. "Geixentzuak, los más" Iz ArOñ. � Laborari gehientsuek 

ongarria eskas dute. Dv Lab 107. Martiren erleki gehientsuak. Zby Pel 47. Langillerik geientsuak. Eguzk 

GizAuz 184s. Eritasun gehientsuen sendagailu bakarra. Ardoy SFran 263. Ikusle gehientsuen --goiko eta 

behekoen-- gogoko izan. MIH 317. v. tbn. HU Aurp 215. Ag Kr 172. A Ardi 30. SMitx Aranz 168n. Mde Pr 232. 

� (Como pron.). � Erri barruko geientsuak. Izt C 213. Gehientsuak galduko dira. Dv Lab 328. Oro ez bada, 

gehientsuak. HU Zez 164. Gehientsuen ustea da. Ardoy SFran 110. Erromantiko kume gara gehientsuok. MIH 

263. v. tbn. Gy 115. Arr May 54. Ag G 34. A Ardi 72. StPierre 18. Barb Sup 120. Tx B II 65. Eguzk GizAuz 180. 

Othoizlari 1959 (n.º 19), 223. 

�2. (El) mayor; (la) mayor parte. � Probinzia laburraren zatirik geientsua arkaitzez josia bada ere. Izt C 26. 

Hor aurkituko duela irakurle bertsozaleak [...] aurkitu nahi lukeen gehientsua. MEIG II 144. 

�3. (Adv.). En mayor medida, sobre todo. � Ara emen geientsu miñ ematen zion kezka. Ag G 148. v. tbn. Anab 

Aprika 64. � Generalmente. � Sebastian eta Piarres beste bi gazteren kontra izaten ziran geientsu. Etxde JJ 32 

(v. tbn. 55 y 213). � Casi del todo. � Egoaize zakarrak Alostorreko tantai errotsuak billutsik jarri dittu 

geientsu. Etxde AlosT 40. 

- GEHIENTSUETAN (gehientsietan BN-ciz ap. Gte Erd 181). La mayoría de las veces. � Ezta iñoren naigabea 

gure mingañetik barrura sartzen, geientsuetan. Ag Kr 202. Etxeak oso apalak izaten dira geientsuetan. Ir YKBiz 

90n. v. tbn. BEnb NereA 245. 

gehientsuen. (Aprox. de gehien). v. gehientsu. �1. (Pl.). La mayoría, los más. � Etxahundar geientsuenak 

bezela. Etxde JJ 26. Ekinaldi geientsuenen asierak. Zait Plat 25. Orrialde geientsuenetan. Ib. 27. Bertsolari 

geientsunak. Uzt Sas 304. Alderik gehientsuenetatik dator aurrera erdara. MEIG I 119. � (Como pron.). � 

Dollortzat izango zaitue geientsuenak. Zait Sof 21. Geientsuenok zentsua galtzen / zerbait asiak gerala. Basarri 

139. v. tbn. Uzt Sas 202. �2. (La) mayor parte. � Nire bizi-aldirik geientsuenean artzai izan nintzaizun. Zait Sof 

89. Dana ezpada geientsuena / daukat goguan jasua. Uzt Noiz 18. 

- GEHIENTSUENE(T)AN. La mayoría de las veces. � Ez du txoriena beste agurrik izaten, geientsuenean. TAg 

Uzt 74. Andik aitagiarrebaren zalpurdi ariñean geientsuenean itzuli. Ib. 17. Osaba [...] izan oi zan ardiekin 

Otsoats bordara geientsuenetan igotzen zena. Etxde JJ 8. Ohartzaka, gehientsuenetan gertatzen den bezala. 

MEIG I 243. 

gehientxo. � Dim. de gehien. � Egiteko dago gehientxoa. MEIG VIII 109. 

gehientxoen, geientxuen, geientxun. (Dim. de gehien; es posible que en algunos ejs. se trate de una variante de 

gehientsuen). �1. (Pl.). La mayoría, los más. � Geientxuenak saldu zituzten / iriyak eta karruak. Tx B II 113. 

Zutik joateko kemenik ezta / geientxoenak erori. Basarri 128. Inguru ontako anai-arrebak / geientxunak emen 

dia. Lasarte in Uzt Noiz 121. �2. (La) mayor parte de. � Ango jenderik geientxuena / zegon sinismen senduan. 

Tx B II 92. 

geientzu. v. gehientsu. 


mende. 

581


gehienzi. � (La) mayoría de. � Gehienzi lekhuetan arranzale erraitenagatik. Lç Decl a) 7v. 

geigana (Lar, Añ). � "Réditos de algún Censo [...] gei ganak" Lar. � Laster ipiñi ebazan Bilbon geigana 

(rédito) edo urteko saria irabasten eben lekuan. Echta Jos 349s. Nai ebanean geiganak artuteko. Ib. 350. 

geiganatu (Lar, Añ), geigandu (Lar). � "Redituar" Lar. � Diruak imiñi ebazan korriduan edo geiganatzen. 

Echta Jos 350. Ogetamarmilla ogerleko daukaguz geiganatuten (redituar). Ib. 352. 

gehigarri (Lar). �1. (Lo) que se añade. "Positivo nombre, izen geigarria" Lar. � Atzizkia daramanak ez du 

ametitzen kasu gehigarririk: gizonari eta kito, ez baita luzatzerik. MEIG VI 174. �2. (Sust.). Agravante. � 

Pekatuben geigarrijak, edo pekatuba azi edo geituten ditubezan albo edo zirkunstanzijak. Astar I 206. �3. 

Añadidura, añadido. "(Vc, G, AN), aumento, suplemento, apéndice. Se dice, por ejemplo, al hablar de un hueso 

que dan los carniceros además de la carne que se les ha pedido" A. Lhande da geigarri (sic, sin -h-) como 

suletino. � Ganerakotzat edo geigarritzat eresiriko Gernikako arbola. A Txirrist 28. Arimen janari ta 

Jaungoikoaren graziaren geigarri izan dakigun. KIkV 88 (tbn. KIkG 69). Guzi oriek geigarri artuko dituzute. Ol 

Mt 6, 33 (IBk e IBe gehigarri; Lç gainerako, TB gaindika). Azkenez, geigarritzat iñuen, gixonak eurak baxen 

ixillak [...] ixango zirala. Otx 46. Nire lantxo oni geigarritzat Chahoren berri [...] batzuk ezarriko dizkiot. A Y 

1934, 14. Fedearekin erritasuna / gorde beintzat. Jabe berri / Jainko Aundiak egiñen zaitu / Siñismenaren 

geigarri. "Premio a tu fidelidad". Or Eus 255. Alogeren geigarri lez, gexoaldi, ezbear eta zartzarorako 

sorospideak. Eguzk GizAuz 166. Ugazabak emoten dabezan sari-geigarriok. Ib. 183. Ango zillar ta urreteri / 

ikusten zuan kristau-begiak / sinismenaren geigarri! SMitx Aranz 93. Au geigarri ematen baitzaigu. 

"Apponuntur". Or Aitork 305. Bizitza [...] gizona asetzeko ezdeusa izanik, erlijioek geigarri bat erantsi nai diote. 

Vill Jaink 118. Gau-txoriaren oiartzun-otsa / gau-itzalaren geigarri. BEnb NereA 77. Basa-idiak ezitzeko eta 

geiagarritzat [sic, seguramente errata] oialak euntzeko. Ibiñ Virgil 75. Gehigarriak eta ken-beharrak barne. 

MEIG IX 95 (v. tbn. IV 126). v. tbn. Urruz Zer 37. Urruz EEs 1917, 157 (ap. DRA). GMant Y 1933, 190. Zait 

Plat 138. Erkiag BatB 159. � (Ref. a publicaciones). Apéndice, suplemento. � Izardun itzmitz oriek 145-garren 

orrialdeko Geigarrian nabaritu zenetzazke azalduak. A Ardi X. v. tbn. A Eusk 1919-1920 (II), 54. Leen yaso-ez 

apurrez olerki-idaztiaren geigarri bat egiteko asmoz. Markiegi in Ldi IL 9. Ez dakigu, ordea, itzulpenik izan 

duen, gehigarririk edo osagarririk erantsi dion egileak. MEIG VI 109. � Nota explicativa. � Utzi neri, 

azalpenak eta geigarriak ipintzeko lana. "Acotaciones". Berron Kijote 21. 

geigorri. "(msLond), coleta, coronilla, valentina (Bot.)" A. 

gehigura (gei- Lar, Añ, H). � "Anhelo" Lar y Añ. � Laster Jakintzen artikasdean eta oek barruntzen bere 

gaiera, oarkera eta geigura agertu zituen (S. Sebastián, 1879). JFlor. 

gehikarga (gei- Lar, H, Chaho � Lh). � Sobrecarga. 

geiki. v. 2 gaiki. 

gehiki (Bera app.). �1. Añadidura, añadido. v. gehigarri (3). � Egitasuna gure begientzat dan bezela eztager, 

baizik uts, geiki edo aldatzeren batekin. "Añadidura". Zink Crit 2. � Anexo, apéndice. � Geikia. Idazti-aipa. 

ZA RIEV 1928, 597. �2. (Adj.). Epentético. � Itz oneitan dakusgun k ori atzizkiarena ala geikia (epentética) 

ete-da? Eguzk Eusk 1919-20 (II), 69. Aitaturiko beste igidiñok, itz bikoitzen erdian sarri geikiak (epentéticas) 

izaten dira. Eguzk RIEV 1924, 598. 

geikor. v. gaikor. 

gehikuntza. "Geikuntza, aumento" BeraLzM. En DFrec hay 2 ejs. 

geiltze-. v. gelditu. 

gein. v. hain; gain. 

geinatu (-nh- S ap. A; vEys, Dv, H), eheinatu (SP, Hb ap. Lh, H (BN, S)), geñhatu (BN-mix, S ap. A; Foix ap. 

Lh), genhatu (SP � vEys, O VocPo (S)), eheñatu, ehenatu (BN ap. A; O VocPo (BN), Dv, H), ieinhatu (BN 

ap. A; VocBN , H), jeñatu. �1. Cuidar; cuidar a un enfermo; criar, alimentar. "Ehenatzea (BN), soigner 


mende. 

582


un malade & le gouverner" O VocPo (� Dv y A). "Genhatzea (S), nourrir ou entretenir" Ib. (� A, que lo 

escribe ). "Yeinhatu, soigner, en fournissant les aliments nécessaires et tout ce que la propreté exige. 

Ce verbe s'emploie pour les animaux, comme aussi pour les enfants, les vieillards, les malades, et enfin, pour le 

soin que l'on doit prendre pour la conservation des fruits" VocBN (� A). v. artatu, zaindu, errekaitatu. � 

Hark, erian nol' eheinatzen, / Sendoan er', ene geinhatzen / Zakien. 'Comme elle savait me soigner quand j'étais 

malade, elle savait aussi s'occuper de moi quand j'étais bien portant'. O Po 50. Idia geinha dezanak uztar diro. 

"Celui qui nourrit le bœuf pourra bien l'accoupler". O Pr 272. Erien eheñatzeko kargia. AR 14. Zunbait lore edo 

lili, besthiak oro beno arrangurozkiago nehork eheñatzen eta lantzen baitu. Ib. 135. Oi laborari gaxua, / 

hihaurek jaten arthua; / ogi eta ardu geñhatzen auherren asetzekua. Etch 302 (en la versión recogida por A CPV 

1018, jeñatzen). Zure mentsian ditzat nik / ahal nüntiano geiñhatü. "[J']en ai pris soin dans la mesure de mes 

moyens". Casve SGrazi 140. �2. (S; Dv), geñhatu (BN, S; Gèze, Foix ap. Lh), giñatu, gañatu. Ref.: A (geinha, 

geñhatu); Lrq /gen'ha/. Ahorrar, economizar, acumular, guardar. "Amasser" Gèze. "Mütil harek mütil egoitez 

mila libera geinhatü dik (S)" A. � Jinkoaren honkiak onsa geñhatü behar dütügüla. Bp II 95. Kunplitü nütianin, 

berregeta zazpi / haurren zerbait geinhatzen izan ninzan hasi. 'J'avais commencé à économiser'. Etch 188. 

Ordian behar die hanitx gañatü / hanitx gañatü eta güti despendiatü. Ib. 398 (otras versiones dan geiñhatü y 

geiñatü). Khritxa! ez ahatz negia / Üdako beruetan! / Geñha ezazü bihia, / Zireno indarretan! P. Zibero GH 

1931, 205. Franziako huna ez die aski hersiki giñatzen. Herr 19-3-1959, 3. �3. "Geñhatu (BN-mix), aplicarse, 

esforzarse, procurar" A. 

� Etim. Quizá préstamo del gasc. ganhà. 

geinazale (+ geiñh- S ap. Lh), eheinazale (-tzale H), eheñazale. �1. (El) que cuida, atiende. "Qui paît les 

troupeaux, pasteur" Lh. � Aithor dizit net eri eheñazale hun bat zirela eta arrangurosa. AR 15. Gazna egiliak, 

eznekariak ala kabala geinhazaliak. Eskual 27-11-1908 (ap. DRA). �2. Economizador, ahorrador. � Haurren 

zerbait geinhatzen izan ninzan hasi / geinhazale lagüna zortiak ataki. Etch 188. 

geinbertze. � Tanto(s). v. hainbeste. � Zeren gatik geinbertze aldis? CatAe 16. 

geindi. v. gaindi. 

geine. "(R-uzt), palo sobre el que se mueve el cedazo de la artesa" A. "Iriñen irolzkitako makoak geinea du 

izena" Ib. s.v. irozlki. 

geintsu. "(G-to), el más fuerte" A. 

geinu (-nh- Sc ap. A). �1. "Alimento" A. �2. "(Sc), ahorro" A. "Aurrezki berdin da nola goitu-diru, goita edo 

geinu" Herr 22-11-1956, 4. �3. "Destreza, habilidad (BN-mix, Lander)" DRA. 

gehio. v. gehiago. 

geion. v. deion. 

gehipen. Neol. creado por AG en 1897, de geitu 'añadir, aumentar' y -pen (v. NeolAG). � Suplemento. v. 

gehitupen. � 1894. Bizkaitarra-ren Geipen I-a argittaltzen da. AG 1438. 

geiseago. v. gehixeago. 

geiseago. v. gehixeago. 

geiso. v. gaixo. 

geisto. v. gaizto. 

geitar. v. gaitar. 

gehitasun. � Aumento. � Izan dediñ Paskuako komunioa zuentzat graziaren geitasunerako. Kortazar Serm 

217. 


mende. 

583


gehitaz. "(Estar de) sobra, estar de más, geitaz egon" Lar. "Geita, excès, surplus, surcrôit, augmentation. Geitaz 

emoten dezu, vous donnez par surcrôit, avec excès, trop. Geitaz egotea, être de trop" H (no encontramos el tema 

geita en Larramendi). 

gehitizkiro. � "Encarecidamente" Lar. � Geitizkiro eskatzen dio esan dezaiola bere izena eta etorkia. Otag EE 

1882c, 534. 

geitu. v. 1 deitu; 1 gaitu. 

gehitu (V, G, AN, S; Lar, Añ, Dv, H, Foix ap. Lh), deitu (AN-5vill-araq), leitu (AN-araq), gettu. Ref.: A; EI 

105; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Aumentar; hacer aumentar, acrecentar. "Abultar", "acrecentar", 

"engrandecer", &c. Lar. "Pujar el precio [...] prezioa goratu, geitu" Añ. v. gehiagotu. � Tr. Propio de la 

tradición meridional; es más frecuente entre los autores vizcaínos. La forma gettu se encuentra en autores de la 

escuela aranista como B. Aizkibel, Altuna (74) y Otxolua (67). En DFrec hay 93 ejs., meridionales. � Geitu 

diezagun grazia. CatBurg 37. Amodioa ta jaiera geituaz, andituaz ta sutuaz joango da. Lar, carta a Mb 281. 

Lengo onaz akordatzeak tormentua geitu ta andituko du. Cb Eg II 124. Oen semeak geitu ta askotu ziran Ijiton. 

Ub 21. Diru guriak azi edo geitu ez dagizan odola aterateko preminak. Mg PAb 50. Itxumena geitzen edo azitzen 

zaie. Gco II 17. Geitutzen digula grazia. AA III 589. Azi zaitez, ta geitu zaitez. "Crescite, et multiplicamini" 

(Gen 1, 22). fB Ic I 12 (Urt hauñitz egin, Dv popula, Ur, Ker y Bibl ugari(tu), Ol ugaldu). Geituten jakee gogua 

[...] murmureetako. JJMg BasEsc 99. Frutu au ezta gitxituten meza enzulak geitu arren. Astar II 214. Geitu 

jakon [...] itxaropena. Ur MarIl 19. Negarrak eta aieskak geitu ziran. Lard 195. Geituaz joan zeitezen 

[zugatzak]. AB AmaE 467. Poz au geitu eta ugarituten jakozala. Itz Azald 198. Urrea geituten danean. Ag Kr 

156. Joan ziran peregrinazioak ere geitzen. Goñi 115. Aize-oialak geittu edo gitxittu. Echta Jos 265. Zuben 

txindditzea gettu eban ortziari euritsuba deritxozube. BAizk Ipuin 21. Etsaiak izan al ainbat geitzen badira ere. 

Inza Azalp 100. Jatorriz duen argitasuna geitu. Etxeg in Muj PAm 20. Balioa ogerleko baten geitu ba-dagi. 

Eguzk GizAuz 58. Iñausteak gerriaren luzea ta lodia geitu egiten dizkio. Munita 61. Haren hiztegia zerbaiska 

gehitu eta emendatu ondoan. Mde Pr 205. Nere eralgi-bearrak ez geitzeko. Or Aitork 145. Zure bizitzako egunak 

geituko ditut. Ol Ex 23, 26 (Ker geitu; Ur y Bibl beteko, Dv osatuko). Iru egunez geituaz-geituaz yoiakon 

erretura arek. Erkiag Arran 102. Etxeko erriertak geitu ta ugaritu egin direla. Vill Jaink 161. Begira nola nere 

miña / gero ta txartzenago, geitzenago den. "Empeora y crece". Gazt MusIx 135. Mendibururen euskal idazlanak 

bi halako gehitu zaizkigu orain. MEIG V 102. Ez ditzagun desberdintasunak gehitu. MEIG VII 131. 

v. tbn. CatOiq 532. CrIc 123. VMg 42. Añ LoraS 161. CatBus 47. Arr GB 22. Aran SIgn 211. Bv AsL 131. A 

BeinB 71. Urruz Zer 119. EusJok 141. JanEd II 115. KIkG 77. ArgiDL 70. Enb 132. Jaukol Biozk 100. Kk Ab II 

22. Goen Y 1934, 182. EA OlBe 8. SMitx Aranz 246. NEtx Antz 148. Anab Poli 13. And AUzta 142. Gand Elorri 

50. Osk Kurl 114. MAtx Gazt 32. Ibiñ Virgil 63. Etxba Ibilt 490. Uzt Sas 221. 

� Añadir. v. gaineratu. � Geitu zituen bekatu sakrilejio andiko bi. Mg CC 134. Pekatubak pekatubei geitubaz. 

Mg CO 103. Atxekija guztiak pekatarijari kenduteko geitu zituban Jaungoikuak azkeneko agindu bijak. fB Ic II 

242. Geitu leiket zeruan glorijako zapalda, gradu eta malla bat. Ur MarIl 23. Urtero geitzen deustaz beintzat 

milla dukat. AB AmaE 420. Gañera geituaz itz biguñ oiek. Arr May 173. --Orixe esaten dut neronek ere-- geitu 

zuan Fraiskak. Apaol 47. Arraunketarako mutil indartsu bat geittu zalako. Echta Jos 250. Beti ere suari egurrak 

geituaz. Ag G 158. Tramankulubak barriztau, laba eder bat geitu. Kk Ab I 75. Iñori buruko miñik geitu gabe. 

NEtx Nola 25. Beste kartutxu bat geitu deutsa mutillak bere iskillu azkarrari. Erkiag BatB 143. Asian menderatu 

iriak geituko dizkiot. "Addam". Ibiñ Virgil 95. Beste argitasun bat gehi dakioke [...] dioenari. MEIG I 209. 

v. tbn. CrIc 177. Astar II 193. CatBus 50. Itz Azald 81. Zink Crit 47. ArgiDL 65. TAg Uzt 96. Zait Plat 130. 

� (V-gip, G-azp ap. Gte Erd; Añ, A Apend). "Encarecer, exagerar" Añ (cf. en Lar geitizkatu). "Exagerar. 

Geituaz, exagerando" A Apend. "Onek gauzak geituta esaten ditu (V-gip, G-azp)" Gte Erd 104. � Ez da au 

begitazino edo bildurtuteko geituz esaten dana. Mg CO 82. Inoren paltak geituta esaten dirianian. fB Ic II 185. 

An entzuten dabena / geituta esaten dau. Azc PB 238. Neronek asmatu edo beintzat geitu ditudala esan 

eztezazun. A Ardi 28. Geiturik izparra, oi dan lez. Kk Ab II 89. 

�2. "Beneficiar los campos, haciendas, &c., ongarritu, geitu" Lar. 

�3. (S (Foix) ap. Lh; A). (Part. en función de adj.). Entrado en años, envejecido. � Gehitiak ere bazaudian 

nuntik ikhusiko zien ahal bezaiñ hüillantik. SGrat 11. Etzen, hanbat jente gehitieki khürütxatzen. GAlm 1947, 27 

(ap. DRA). 

�4. "Goiera gehitzea, dépasser, s'élever au dessus" H. 

�5. "(V-ger), vencer. Batak bestea geitu, vencer el uno al otro" A. 

gehitupen. �1. Aumento. � Graziaren geitupena. Itz Azald 167. � Añadidura. � Jaunak emongo deutsuez 

geitupentzat ondo jatortzuezan ondasun lurrekoak. Itz Azald 213. � Apéndice. v. gehipen. � Geitupena. Itz 

Azald 206. �2. Avance, progreso. � Bedeinkatuten dituz aurrerapen guztiak, jakituriako eta beargintzako gauza 


mende. 

584


guztietan eginiko geitupen zuzenak eta artezak. Itz Azald 51. 

gehitura. � Aumento. � S. Luisen beste [...] Milagroa da Irin famatuaren geitura. Cb Just 75. 

geitxeago. v. gehixeago. 

gehitxo (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H), geitxu (V-ger). Ref.: A (geitxu); Etxba Eib; Elexp Berg. � Un poco 

demasiado, excesivo. "Propasar, mugaraitu, geitxo igaro" Lar. v. gehixko. � Baña kanta berri au / geitxo luzatu 

da. GavS 35. Nekatubak geitxo. Ud 122. Jan edan geitxoagaitik. Ag Kr 59. Geitxo eranda. Tx B I 258. Munduan 

yende geitxo gatxegok. Ldi IL 137. Geitxo ez ote da eskatzen dezuna? ABar Goi 27. Idurimenez geitxo baliatzen 

dira. Or QA 123. JAIraz Bizia 35. Poz geitxo zeramakan. NEtx LBB 113. v. tbn. EusJok II 138. EgutTo 19-7- 

1918 (ap. DRA). Or Eus 53. Or in Gazt MusIx 50. Uzt Noiz 14. 

gehitxoago (H), geitxuago. � "Geitxoago [...] un peu plus" H. v. gehixeago. � Ordu lauren 

baten, edo geitxuago. Añ EL 2 51. Markos edo Martin edo Martzelo edo beiñik bein Mar da geitxuago zan 

lenengoaren izena. A Ezale 1899, 386a (en EY II 115 geitxoago). Au baño geitxoago izan ezkero. Ag Kr 109 (26 

geitxuago). Eguneroko uskeri a baiño ogi geitxuago egoki yatan. Or Tormes 49. Eldu ziran ordu bi ta erdi baño 

zerbait geitxuaguan. Kk Ab II 177. v. tbn. Enb 93. Eguzk GizAuz 175. SM Zirik 97. Erkiag BatB 69. 

gehitxokeria. � Exageración. � Barkakizun diteke, beraz, esan luken geitxokeriz. Or BM 18. 

gehitxoro. � Un poco más. � Biba azpeitiarra, / portatu da oso, / graduetan geitxoro / biar degu jaso. Ud 62. 

geitza. v. geriza. 

gehitzaile (Lar � H). � "Abultador", "aumentador", "beneficiador" Lar. 

gehitze (Lar), geitute. � Aumento. "Engrandecimiento" Lar. � Azitzea edo geitzea eman [bizitza aragizkoari]. 

Mg CC 220. Zerk eman aziera edo korputzeko geitzea? Ib. 220. Jesusen Lagundiaren sortuera eta geitzearen 

gañean. Aran SIgn II. Fabrok irabazi ziozkan iru aiekiko geitzearekin alaiturik. 'Aumento y refuerzo'. Ib. 89. 

Irabazten dan graziaren eta zoriontasunaren geitutea. Itz Azald 121. Baña irabazpenen geitze ori, zek ekarri 

dau? Eguzk GizAuz 150. Ba-dute [Zuk egiñak] asiera ta amaiera, iaiotea, iltea, geitzea ta gutxitzea. 

"Profectum". Or Aitork 419. En DFrec hay 16 ejs. de gehitze. 

gehitzeagotze. � Aumento. � Nere ogenak ba-dute osabide, geitzeagotzerik ez, ordea. Zait Sof 142. 

geiuna. v. deiune. 

geiurti (-ey- Lar). "Monstruo" Lar. � Gure jaidurak geiurti batzu bezala dire; bada geiurti bat eztiteke hil 

haztapar kolpe batez. Birjin 158. 

geixa. v. gehiago. 

gehixeago, gehixago (Añ (-eisia-), H), geixio (AN-gip-5vill ap. Gte Erd 309), geiseago, geitxeago. � Un poco 

más. "(Algo) más" Añ. v. gehitxoago. � Tr. Documenatdo desde Lazarraga, no lo hallamos en textos vizcaínos 

ni suletinos. Al Sur la forma más usual es geixeago --cf. geiseago en Mendiburu y Aguirre de Asteasu, y 

geitxeago en Guerrico--; en el s. XX emplean geixago los navarros Inza (Azalp 32) e Irigaray, y Orixe (que tbn. 

usa en alguna ocasión -xaago). Al Norte domina -xago desde el s. XIX; antes de esa época sólo encontramos - 

xeago, que en textos posteriores sólo aparece en Mirande (Pr 220) y Lafitte (in Casve SGrazi 8). En DFrec hay 

13 ejs., meridionales, de gehixeago, y 5, septentrionales, de gehixago. � Geixeago esango neben, / eugi baneu 

astirik. Lazarraga 1177v. Lehen baino geixeago, bai arimako, bai gorputzeko bakhar-lekuan sarturik, eginen 

duzu meditazione bat. SP Phil 503s. Bela bat baiño gehixeago. INav 55. Ohitzas baiño gehixeago aldaraturik. 

He Phil 511. Beste zenbaitek ekarzen dute zerbait geiseago. Mb IArg I 222. Behar dan baño geixeago jate bat. 

Ub 152. Bear baño zerbait geiseago edaten duala. AA III 370. Behin gehixago, / gero gutixago. Arch Fab 227. 

Ogian gehixago / gasnaki emanez. In Michel LPB 344. Zenbaitek irauten dute gehixago. Dv Lab 327. Artzen 

dire Espainian baino meritu gehixagorekin. Zby RIEV 1908, 85. Lur geixeago erantsi. Ag G 255. Kasu eman 

bazinu gehixago! Barb Sup 15. Berak aizina gehixago. Ox 194. Negurritik geixago artzen badu. FIr 175. Duela 


mende. 

585


lau mende baino gehixago. JE Ber 56. Mendian bestetan oitu baño geixeago. Lek EunD 45. Urrengoan, politika 

geixagoz. Or BM 12. Urtean geixâgotan balitz Doniane! Or Eus 286. Duela ehunbat edo gehixago urte. Zerb Azk 

102. Zerbait geixeago zerala. MAtx Gazt 69. Adin gehixago ukan balu. Ardoy SFran 78. Ehuneko 27,2 baino 

gehixeago. MIH 184. 

v. tbn. Gco II 58. Aran SIgn 22. Sor Bar 35. Ldi IL 105. Mde Pr 220. Txill Let 134. Ugalde Iltz 60. Vill Jaink 59. 

Lf in Casve SGrazi 8. Berron Kijote 138. Gehixago: Hb Egia 72. HU Zez 162. JEtchep 116. Xa Odol 24. 

gehixeagotto, gexagotto. � Dim. de gehixeago. � Berotu bai gexagotto burua (163). LE-Ir. 

gehixko (AN-gip ap. BU Arano), geizko (A). �1. Un poco demasiado. v. gehitxo. � Arrotzik geixko bait-da 

gaur mendi-aldean. Lek EunD 32. Geixko erran duzu. Or QA 108. v. tbn. Etxde JJ 134. Far-ariñ xamar, geixko 

noski, ibilli naizela. Berron Kijote 227 (v. tbn. 184). �2. (AN-gip). "En Oyarzun se usa geixko por geitxoago, un 

poco más" A Morf 313. 

geixo. v. gaixo. 

gehizale (Lar, Añ). �1. Deseo inmoderado. "Gullorías, gullerías, naikundeak, geizaleak" Lar. "Gullería" Añ. Cf. 

gehiegizale. �2. "Exagerado" A Apend s.v. geitu. 

gehizaletasun. "Gula, el apetito" Añ. 

gehizerizko. "(G-nav), demasiadito" A. 

geizi. v. gerezi. 

geizki. v. gaizki. 

geizko. v. gehixko. 

geizo. v. gaixo. 

geizo. v. gaixo. 

geizpe. v. gerizpe. 

1 gel. � "(V-gip; FSeg), ¡alto!, ¡quieto!, ¡detente!" A. v. geldi (4). � Gel! ortxe! ta arri mailla orren landa, oña 

ez atera! Zait Sof 110. Gel: nork, baña, sortu niñun? Ib. 69. 

- GEL EGON. Estar quieto. v. GELDI EGON. � Gorritxo oiñen gaiñean gel ezin dagoke. Or Eus 36. Zauden 

bertantxe gel! Zait Sof 139. Zertan ago gel nere atean? NEtx LBB 247. 

2 gel. (Palabra de interpr. oscura). � Beren aurren bat edo gei anditako ganau gel ederren bat gabetik goizera 

ondo ezen bategaz ekusten badaube. msOñ 99v. Ganau gela gaixotu aurrian. Ib. 99v. Edan eragiten deuste ur 

au aur edo ganau gel gaixuari. Ib. 99v. 

gela (V, G, L; Lcc, Volt 11, SP, Urt I 286, Ht VocGr 339, Lar, Mg Nom, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H). 

Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ, Als 51. � Habitación, aposento; alcoba, dormitorio; sala; celda monástica; 

calabozo. "Çelda o cámara" Lcc. "Estancia, aposento", "quarto de casa", "celda" &c. Lar. "En Eibar conocemos 

la voz por la literatura, pero en el léxico común decimos ganbaria" Etxba Eib. "(La) celda" Iz ArOñ. Cf. 

ardangela, egongela, iringela, jangela, logela, ARROTZ-GELA, EZKON-GELA, BILERA-GELA, etc. v. 

ganbara. � Tr. Documentado desde principios del s. XVII; es menos usado al Norte, especialmente en textos 

suletinos (en los que sólo lo encontramos en Inchauspe) y en los del s. XX, sobre todo en su segunda mitad. En 

DFrec hay 135 ejs. � Izanen dut nik gela bat apart. Volt 159. Presidentak [= 'presidente de un tribunal'] hitz 

tristea erraten bere gelan. EZ Man I 48. Gelan datzan eria. EZ Eliç 115. Garbitu ta konponidu dagiala gelau. 

Mic 14r. Gelak ekortu enituen egunean. O Pr 608. Handik erregek sarthu nau / Bere gelan barrena. Hm 154. 

Gelan aurkhituko duzu kanpoan maiz galduko duzuna. SP Imit I 20, 5 (Ch erretiramenduan, Mst xoxan, Ol 

tegian). Ene gelan bakharrik. Gç 68. Hertsazu barnetik zure gelako athea. Ch I 20, 8. Gela gilzatuaren gisakoa 

zen Jesusen obi hau. Mb IArg I 275. Ontziko nagusi jaunak berezi zion gela-modu bat. Mb IArg II 343. Aparteko 


mende. 

586


gela batean bere Jainkoarekin Estanislao bizitu zan. Cb Just 94. Sarthu zen erregeren gelan. Lg I 317. Sartu ez 

didin argia gela barrunbean. Mg CC 150. Arratoetzarrez beterik dagozan toki edo geleetan lo egiteko. Mg PAb 

69. Ipiñi zuen gela itxian. AA II 193. Gela estu baten. fB Olg 182. Euren etxe, sala eta gela edo aposentubetan. 

Astar II 47. Izandu zan salatzalle Kanzilleria Granadakoan; Aditzalle Gela berean. Izt C 487. Zure Maiestateak 

errezebitzen düen gela handian. Arch Gram 69. Aide eta adiskideak zeuden gelan. Lard 499. Gela hertsi eta 

ithogarriak. Hb Egia 64. Sartu zaite zure gelan. Ur Mt 6, 6 (Lç ganberatxoan, TB ganbaran, SalabBN 

ganberan, Ip khanberan, Hual y Samper aposentuan; en las demás versiones gela). Erlijioso baten gelara. Aran 

SIgn 70. Gure gorputza da animaren gela. Bv AsL 165s. Etzen atheratzen ere bere gelatik. Jnn SBi 71. Jesüsek 

azken apairia egin zian gela handian. Ip Hil 189. Egon bearko dozu / gela ilunean / umeari eragiten / otzara 

zarrean. Azc PB 233s. Gela-barrua zuri-zuri iantzi eben. Ag AL 88. Gelaren sahetsak beude xuri xuria. JE Bur 

188. Gela zoko batetik hirriz norbait aditu zuela. Barb Sup 143. Gelako bazter baten. Altuna 14. Kartzelan [...] 

goien goienetako gela batean. Or SCruz 124. Nire gela-leiora / usotxu geznari / Alai bat etorri da. Enb 132. 

Gelaleioa zabal zabalik utzi ninan. Or Mi 30. Eriaren gelan. FIr 193. Yauregiko yateko gela. Zub 82. Alde egin 

eban bere gelaruntz. Kk Ab II 50. Bertoldaren gelako ardurea euken otseñak. Otx 95. Ustu dute gela. Or Eus 52. 

Ezkerretan, aurre aldian, gelarako ate bat. ABar Goi 14. Gela-erdian zutik. TAg Uzt 192. Nun zaitut ene gela, 

ene fraide gela. Iratz 129. Hoteletako / hirur ehun frankotako geletan. Mde Po 92. Nere oroitearen gela izugarri 

ontan. Or Aitork 254. Gela-zolak ezagun zun bere diztiran argizaiez igurtzi berririk zegona. Etxde JJ 87. 

Kortzegatar baten borda, gela laukotu bat besterik ez dezu izaten. NEtx Antz 141. Gelara zabaldu zak / ate bat 

berria. And AUzta 124. Maeztuk gelaosteko toki batera sartzeko esan eutsoen. Alzola Atalak 76. Ño-ren gela 

atean geldirik dago keriza bat. NEtx LBB 108. "Itzea"-ren sabel zabalean liburu, irudi, oroigarriak gelaz gela 

ikusi ondoren. MIH 133. 

v. tbn. VMg 46. Añ LoraS 133. Gco II 64. JJMg BasEsc 201. It Fab 101. Gy 237. Bil 161. Arr GB 68. Xe 184. 

Zab Gabon 75. Otag EE 1882c, 448. AB AmaE 172. Sor Bar 57. Urruz Urz 17. Arb Igand 76. Moc Damu 31. Itz 

Azald 108. Echta Jos 344. Goñi 41. Iraola 112. A Ardi 51. Ill Testim 23. Alz Ram 88. Inza Azalp 31. Ox 41. 

Altuna 104. Enb 132. Laux BBa 78. Lek EunD 35. Sabiag Y 1934, 31. Ir YKBiz 434. EA OlBe 25. SMitx Aranz 

219. JAIraz Bizia 21. Etxde JJ 133. Erkiag Arran 151. Txill Let 140. Bilbao IpuiB 28. BEnb NereA 138. Ugalde 

Iltz 20. Arti Ipuin 81. Anab Aprika 17. Izeta DirG 122. Osk Kurl 25. Salav 22. Ibiñ Virgil 115. Etxba Ibilt 487. 

Lab SuEm 186. Azurm HitzB 36. Lasa Poem 83. Berron Kijote 181. 

� "Eztot zure gelatik ogera biderik, no me importa por tí [...] (V-ger)" A EY III 302. 

- GELA-ARROPA. "Robe de chambre, gauarropa, gelarropa" Urt Gram 26. 

- GELA BELTZ. Calabozo, celda. "Cárcel (Darric)" DRA. � Gero herrestan eraman herriko gela beltzerat. Hb 

Egia 25. Sartu zituzten obendunak bezala lurpeko gela beltz batian. Zub 59. 

- GELA-GAIN. Techo. v. GELA-SABAI. � Laño aizetsu argi zabalkorren itxuran margotuta dare gela-gain 

edo tetxo oiek. Ayerb EEs 1915, 295. 

- GELA ILUN. Celda, calabozo. � Badakizue nola ohoinek maite duten gela ilhuna? Hb Egia 77. Ipiñi eben 

katigu gela illun baten. Echta Jos 107 (v. otro ej. en la misma pág.). 

- GELA ILUNBETSU. Celda, calabozo (quizá 'celda oscura'). � Barriro, bere gela illunbezura, ta emen 

zartakadak emon deutsaz morrosko batek. Erkiag BatB 188. 

- GELA-LAGUN. "Ayuda de cámara" Lar. 

- GELA-MIRABE. Ayuda de cámara. � Gaztelu-barruko igarobideak zearkatuz, gela-mirabearengana doa. 

TAg GaGo 40. 

- GELA-MUTILTXO (-txu Dv). "Laquais" Dv (que cita Orreaga). � Nire gela-mutiltxua, --diño Karlomano 

Erregek. "Paje". Iza in Orreaga 30 (Dv lekhaio, Ip bereter). 

- GELA NAGUSI (g. nagosi V-arr ap. A). Salón, habitación o sala principal de una casa o edificio. � Gela 

nagusiko ta beste etxeko gela guztietako atariak zabalik. Inza Azalp 32. Iruditegia erri txikiko etxe bateko gela 

nagusia. Alz Burr 11. Etxeko gela nagusian. TAg Uzt 118 (v. tbn. 191). Erri-etxeko gela nagusian argazki 

ederra ipiñi zuten. Munita 125. Exeri ziren gela nagusian. Izeta DirG 119. 

- GELAPE. (Con suf. local de declinación en sing.). Lugar debajo de una habitación. � Txominen gelapeko leio 

batean jarrita morroia etorri zai gelditu ziran. Etxde JJ 18. 

- GELA-POTO. Orinal. � Txinelak dagoz zutunik [...] buruan gela-poto antzeko zuriak. Erkiag BatB 126. 

- GELA-SABAI. Techo. v. GELA-GAIN, gelagoi (2). � Etxenak margotutako gela-zapai edo tetxo batzuk. 

Ayerb EEs 1915, 295. Gela-zapaia ta ormak zuri. Anab Aprika 48. 

- GELA-ZAINTZAILE. Sumiller. � D. Juan de Idiakez [...] izan zan Fernando seigarrenaren gorputz ta gelazaintzalle. 

Izt C 456. 

- GELA-ZALE. Amigo de enclaustrarse. � Komentuko gela-zale aundia zan bera. Alzola Atalak 109. 

- GELA-ZOKO, -TXOKO. (En casos locales de declinación en sing.). Habitación (considerada lugar de 

encierro). Cf. supra el ej. de gela-zoko en Barbier. � Luzaro nola egon zan bere / gela-txokoan bakarrik. EA 

OlBe 9. Galdu zuan bere arnasa mandio zarreko gela zokoan. NEtx LBB 57. 

- GELA-ZULO. Habitación (considerada lugar de encierro); celda, calabozo. � Ia bere gela-zulotik ateratzen 

degun. ABar Goi 44. Galdaketaz-galdaketa nerabiltenean, eta are gehiago gelazuloan ahazturik bezala nengoen 


mende. 

587


bitarte luzeetan. MEIG IX 92. 

� Etim. De lat. cella. 

gelagoi. �1. "(V, ...), camarote, desván" A. �2. "(V-gip; FSeg), techo de una alcoba" A. v. GELA-SABAI. 

gelakide. �1. Persona que está en la misma habitación. � Ni ara iritxi, ta alde egin didate, ta zaputz, gelakide 

guziak. Txill Let 140. �2. Gurasoen irriparrerik ukan ez duena, iankoek ez dute maikidetzat onesten, ezta 

iainkosek ere gelakidetzat. "Dea nec dignata cubili est". Ibiñ Virgil 43. 

gelako. "Camarista, criada de la Reina, Erreginaren gelakoa" Lar. 

gelaratu. �1. Ir a una habitación. � Zere bular-barreneko gelaratzen zaitzunean [Jesus]. Mb OtGai III 383. �2. 

Llevar a (su) habitación. � Badoa Txariengana oartzera gau artan bertan Txenarda gelaratuko diola. EG 1956 

(9-10), 58. 

gelaratz (G-goi), gelatz (G-goi), galatz (G-azp), gelatzu (V-gip), gelatzo (V-gip), gelaatzu (V-gip), gelaratsu 

(A), gelatsu (V-gip), gelatxu (V-gip). Ref.: A (gelaratsu, gelatsu, galatz); EEs 1930, 8; AEF 1955, 136; Iz ArOñ 

(geláatzu), UrrAnz (gelátzua). � Llar. "Labatz, laatz, gelatsua" Ag G 16n. v. laratz. � Bedeinkatzen da ogia eta 

ogi-pusketa bat gelaratzean eukiten da, etxea erre eztedin (V-gip). A EY I 254. Katu bat kanpotik ekarten bada, 

gelatxuan --laratzean-- iru buelta emon sakuan (V-gip). Gand Eusk 1956, 211. Edea baino zailagoa zan aren 

idaztankera ta gelatsuko abarkak baino igarragoa. Zait Plat 44. 

gelarazi. � Parar, detener. v. geldiarazi. � "Ez! Ez!" gelarazten zion Patxik. Osk Kurl 74. Nungo oianek, nungo 

larregunek gel-araz zinduzten. Ibiñ Virgil 62. Mendiek, ordea, ez dute trena gelarazten. In MEIG VI 37. 

gelari (AN-larr-erro, -lh- S; Volt 121, SP, Urt I 10, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), gelhai (S), gelatari (SP). 

Ref.: A; Lrq /gelhái/. � Sirviente, asistente (gralmte. de sexo femenino); mayordomo; ama de llaves de un cura. 

"Valet ou fille de chambre" SP. "La servante du curé" Arch VocGr. "Domestique de prêtre" VocBN. "Serviteur 

ou servante d'ecclésiastique" Gèze. "Chambrière" Dv. v. gelazain. � Tr. Documentado en la tradición 

septentrional y en Etxaide. Todos los ejs. del s. XX significan 'ama de cura'. En DFrec hay 10 ejs., 

septentrionales. � Eure gelaria ez potikeia, hant eztakia alegia hura andregeia. "Chambrière". O Pr 168. 

Nihaur ninzan gelari. "Clavière". Ib. 336. Irabazirik Blasto erregeren gelaria. He Act 12, 20 (Dv gelazain). 

Andre gelari lerdena. Lander (ap. DRA). Haritchabaleten gelaria, Mañaña, xaharxetan hasirik zen. Const 35. 

Gelhaiak aldiz erraitia ahazten. GH 1927, 515. Egurrak lagun beza / [Erretoraren] gelaria berdin. Etcham 156. 

Hor heldu da gelaria, harro harroa ileak. "La gouvernante". Barb Leg 136. Gelháia jun zeónin jakitéa hil ala 

bízi zen. Lrq Larraja 145. Mari-Antoni gelariak kadira aurdiki zion. Lf Murtuts 5. Hil da Donaphaleun Xexila 

Ahazpe, jaun doienaren gelharia. Herr 20-20 [sic]-1955 (ap. DRA). v. tbn. Darthayet Manuel 392 (ap. DRA). 

Almanaka Berria 1885, 24 (ap. DRA). Etxde JJ 20. 

gelarte. � Pasillo. "En los caseríos, distribuidor (de las habitaciones)" (G-to) I. Mujika (comunicación personal). 

� Gelarte edo pasillua iragotean. Erkiag Arran 150. 

gelasein. � Mayordomo. v. gelazain. � Balasta, bakaldunaren gelasein nausija. Arriand Act 12, 20. 

gelatari. v. gelari. 

gelatsu. v. gelaratz. 

gelatto (Urt IV 382, H, Foix ap. Lh). � (Dim. de gela). "Chambrette" H. � Gelattoa behar d-izan harentzat berarimako 

etsaien eginahalen kontra geriz-elkhu bat. "Sa cellule". Birjin 510. 

gelatxo (Urt I 286, Lar, H, Foix ap. Lh), gelatxu (A). � Dim. de gela. "Aposentillo", "celdilla" Lar. � Juanik 

bizitzera hospital-Antezanako gelatxo batera. Aran SIgn 54. Tresna zarrak gordeteko gelatxu bat. Ag Kr 19 (v. 

tbn. AL 66). Gelatxo illunean illargi-izpia sartzen delarik. Or Mi 97. Gaixorik zetzatenak [espetxeratuak], 

banako gelatxotan bereiztuak zeuden. Etxde JJ 184. Pasa nituan iru gau nere gelatxo artan. Anab Aprika 88. 

Neretzat gelatxo bat eska dezakezu... Santa Agedan. NEtx LBB 101. v. tbn. TAg Uzt 178. Mde Po 13. Erkiag 

BatB 56. � Palco. � Goiko eta beeko gelatxoak, bost, lau ta iruna sarbideekin (S. Sebastián, 1879). JFlor. � 


mende. 

588


Retrete, cuarto de baño. � Ustu bear ba, ta ortarako gelatxora, patioan beste aldera, euritan joan zan. JAIraz 

Bizia 58. Busti nai zula ta ortarako gelatxoa eskatu zun. Ib. 39. � gelatxu (A, que cita a Ur). Celdilla. � -- 

Abaua egiñik daguanian, betetan ditube eztiz euren gelatxuak. --Zuluari gelatxua al deritza? --Abauarenari bai. 

Ur Dial 13 (It zeldilla, Dv orraze-xiloa, Ip xilua). Ezti garbi-garbia batzen dute ta nektar gardenez gelatxoak 

gantzutzen ditute. Ibiñ Virgil 110. 

gelatxu. v. gelaratz. 

gelatza. � Salón, sala grande. � Bazkun erostunak erakusten jarri zuan laurki ori Londongo Pall Mall Street 

gelatzan (saloian). Ayerb EEs 1915, 280. 

gelatzar. � Aumen. despectivo de gela. (Seguido del adj. ilun, con el significado de 'celda'). � Lixun-sundezko 

gelatzar illun, / burnizko leio ta atiak. Enb 173. Zaparrada izugarria sortu da gelatzar illunean. Erkiag BatB 

197. 

gelatzu. v. gelaratz. 

gelaundi. � Salón. � Diputazio-agintariak esan zioen Etxenari billeraldiak egiten zituzten gelaundirako laurki 

eder bat margotu zezala. Ayerb EEs 1915, 294. 

gelazain (AN-larr, L ap. A; Urt I 37, Lar, Dv, H), gelazai (Lar, H). � Ayuda de cámara, sirviente de cámara; 

mayordomo. "Camarera", "ujier de cámara", "sumiller de Corps" Lar. "Valet de chambre" Dv. v. gelari. 

� Erregearen gela-zai Blasto irabazi zuten. Lard 504s. Amainaturik Blasto, erregeren gelazaina. Dv Act 12, 20 

(Ker gelazain, Ol gelazai; Lç ganberako gehién, He gelari, TB ganbara zain, Arriand gelasein, IBk atezai, IBe 

etxezain). Entzun, gelazai zintzo, --diñotso--. Mirabe zindoa zara. TAg GaGo 40. Enbajadore baten gela-zain 

zintzo. Osk Kurl 20. 

gelba (G, AN-gip, L ap. A; Dv). � "Gata, pez grande de mar, dañino, lleno de aceite, de un enorme hígado" A. 

gelbera (V-gip, G, AN-gip-5vill ap. A; Lar, Aq, Añ, Dv, H). � "(Es una) ave fría este hombre, gelbera da" Lar. 

"(Hombre) atacado" Ib. "(Es un) babieca" Ib. "Zonzo" Lar y Añ. "Hombre sin vigor, gizon gelbera" Aq 1374. 

"Timide" Dv. "1.º persona sosa, sin sustancia. 2.º (G-to), débil. 3.º tímido" A. � Ezen gelberak dira gizonen 

gogoetak. "Timidae". Dv Sap 9, 14 (Ol gutxirako, Ker ziztriñak). Beroarentzat ere ain gelbera ezta [usoa]. M.A. 

Iñarra Ezale 1897, 339b. Nire itzal zoro, / etenkor ta gelbera. Onaind MEOE 733. 

gelberaki (Dv � A). � "Timidement, avec une certaine crainte" Dv. 

gelberarazi. "Rendre timide, intimider" Dv. 

gelberatasun (Lar, Dv � A, H). � "Atamiento", "zonzería" Lar. "Timidité, tenant à quelque appréhension" Dv. 

gelberatu (Aq, Dv � A). � "Deslavar y quitar el vigor" Aq 1374. "Devenir timide, manquant de hardiesse" Dv. 

� "S'intimider" Dv. 

gelberia. "(L), fièvre chaude" vEys, que cita a SP (pero no lo encontramos). "Mot porté par SP avec signification 

de fièvre chaude" H. Cf. helderia. 

gelberio. "Gelberio, gelbera, inepto, insustancial" A Apend. 

gelbo. "(G-to), hombre de poca sustancia. De la mujer se dice gelbera" A. 

gelbo. v. gilbo. 

geldarri (Lar, Izt C 205). �1. "Rémora, pez" Lar. "Geldarria, rémora" Izt C 205 (en una lista de peces). 

"Geldari, némora [sic] (pez). Lf GAlm 1957, 31" DRA. �2. (Lar, Añ, H). "Rémora, estorbo que detiene" Lar y 

Añ. Cf. geldigarri. 


mende. 

589


geldasun. � Asombro. Cf. geldu. � Eurotariko bat bere geldasuna erakusten asi zala, agureak ikurka ixillik 

egoteko aginddu eutsan. BAizk Ipuin 18. 

geldazapen. � Transpiración. � Aonek landare-geldazapen edo transpirazioa deitzen zaionarekin zer-ikusi 

aundi du. EgutTo 16-3-1920 (ap. DRA). 

geldazatu (Lar, H, A). � "Calar", "recalar", "rezumarse" Lar. "Filtrar, penetrar un líquido (Humb)" A. 

gelde. "Pulga de mar (Darric)" DRA. 

gelderik. v. geldirik. 

gelderik. v. geldirik. 

geldi (V, G, AN, L, BN; Lcc, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, VocB (urgeldi)), guldi (AN). Ref.: A (geldi, guldi); Iz 

ArOñ; Etxba Eib. �1. Quieto, inmóvil; (agua) estancada; tranquilo, inconmovible. "Queda cosa, gauza geldia" 

Lcc. "Posé" SP. "Quieto" Lar. "Estrellas fijas, izar geldiak" Ib. "Quieto, sosegado" Ib. "Stagnant" VocBN. 

"Ugáaldi geldixa, tiempo tranquilo" Iz ArOñ. � Tr. Usado en el s. XVII por Voltoire, Etcheberri de Ziburu, 

Axular y Pouvreau, y en el XVIII por Haraneder, no vuelve a documentarse hasta finales del XIX, y sólo --si 

exceptuamos a J. Etchepare-- en autores meridionales. En DFrec hay 59 ejs., todos menos uno meridionales. � 

Arribera geldibetan. Volt 144. Lurrak ere hala dirau / fermu eta geldiak. EZ Eliç 232. Zein ur, geldia ala 

lasterra? Ax 38 (V 23). Bake geldi eta saindu baten ontasunekin. SP Phil 420 (He 423 bake eta sosegu). 

Molderik eta biderik eztienari, bakezkoenari eta geldienari. He Phil 423. Ibai saill bat geldia. AB AmaE 383. 

Bero edo kalentura geldi batez. Arr May 43. Izar geldien lekua. Itz Azald 28. Aren begi geldiak beste mundua 

zakusten. 'Fixés'. Or Mi 122. Oraiko itxura geldiari bethiereko menduak. JE Ber 99. Oñazpian lur ibilkorra ala 

geldia. Ldi IL 79. Kerizpe geldia. EA OlBe 63. Kiratsa dario ur geldiari, ta alaber edozein gauza geldiri. Txill 

Let 124. Sargori astun geldiaren ondoren. Erkiag Arran 140. Aterri-une geldi ta zaratarik gabeko / baten 

bitartean. "Quieto". Gand Elorri 148. Ur geldia bezin bare egoten dakitenak. Vill Jaink 58. Etziñan sortu gure 

errian / zuaitz geldia izateko. NEtx LBB 284. Geldiegia izan zan, nunbait, / azken bizialdi ura. Ib. 291. 

Atseginagoa zen Lizardiren mundu geldia gaurko gozogabe hau baino. MIH 302. v. tbn. Munita 20. Ibiñ Virgil 

108. Arti Tobera 274. Azurm HitzB 67. 

� (V, G, AN; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Lento. "Detenido, tardo", "pachón, pausado" &c. 

Lar. "Lent à agir, à se remuer, flegmatique" H. "Neskama zintzua baña geldixa" Etxba Eib. Cf. Gketx Loiola: 

"Martin-geldi, lento, parado, tortuga (fig.)". � Oinez bihurtzen dira eta urrats geldian. SP Phil 22 (He 20 

hurrats xehean). Egun luze lar geldia. Azc PB 31. Azterren arduratsoago eta geldirago bat [sic, tal vez errata 

por arduratsuago eta geldiago]. Itz Azald 139. Eliz-jiretako pauso geldian. Mok 16. Itz geldi ta itzalarekin. Alz 

Ram 124. Eguzkiaren ibillera geldia. Txill Let 24. Honen pentsaera geldia zen, baina segurua. Arti Tobera 286. 

Aurrenekoa [itzaldia], dirdaitsu ta geldia, igikeran neurtua. Zait Plat 123. Soiñua illun eta geldia. NEtx LBB 

185. Ilunabar geldian. Azurm HitzB 45. v. tbn. Berron Kijote 54. Langile geldi nauzue. Giroaz nekez jabetzen 

naiz. MIH 154. 

� "Los parados, los sin trabajo. Gerra aundi bixen bittartian, naziñuak izan daben korapillorik aundiña, 

geldixak" Etxba Eib. 

�2. (Uso adv., a menudo con el vb. elidido). Sin moverse; tranquilamente. Cf. GELDI EDUKI, GELDI EGON, 

GELDI LOTU, GELDI UTZI. v. geldirik. � Erraz daoke azkero geldi / oi ene errodelea. Lazarraga 1195v. 

Zeinek iragaiten othe ditu gau egunak geldiago eta malenkonia gutirekinago? Ax 514 (V 331). Biurtu begit 

[honria] eta orra ni geldi. Astar II 29. Geldi ikusten bazuan Aita-lena, anai Sinple gelditzen zan. Bv AsL 141. 

Begiak geldi jarri jakozan. AB AmaE 453. Goibel zerua, odeiak geldi. Ag G 357. Zezenak geldi igurikitzen du 

oldarra. Or Mi 49. Otomobilek, lerroan eta geldi. JE Ber 95. Geldi ta logale zetzan izadi osoa. TAg Uzt 107. 

Geldi, ixillik dirauke. Zait Sof 141. Denak elizan bañan geldigo gora begiratuaz. JAIraz Bizia 34. Geldi ta zur 

jarri nintzan. Gand Elorri 124. Geldi dirau. Ibiñ Virgil 88. Bonberoak beti geldi. Lab SuEm 191. v. tbn. Echta 

Jos 279. Muj PAm 59. Laux BBa 6. Munita 19. Erkiag BatB 32. Azurm HitzB 57. 

� (V-gip ap. Elexp Berg; SP, Lar, Añ, H). Despacio, lentamente. "Daigun geldi oñez, como quien dijese 

'andemos poco a poco'" IC II 47. "Zamaria geldi doa, le cheval va doucement" SP (� H). "(A más) priesa más 

vagar, larriago ta geldiago" Lar. v. geldiro, geldika. � Franzesa joaiten bada / geldi eta manso. In Mg PAb 

170 (en boca del bajo-navarro). Etorren geldi aurreko bideti. Zav Fab RIEV 1907, 95. Itz egiten du geldi ta lulu. 

Sor Gabon 52. Ez arinki, baizikan geldi ta arretarekin. Bv AsL 17. Begiak agor, pultsuak geldi. AB AmaE 10. 

Oraindik asko gauzetan, geldiago artu ezkeroz, orraztu ta jantzi nezakena. Inza Azalp 6. Bi gizonak, itzal eta 

geldi, Maritxoren ondotik joaten dira. Alz Ram 135. Badoa, geldi, / yaun katu eldekoi. Ldi UO 33. Batzutan 


mende.


geldiago, bestetan usuago igitu. Or Aitork 327. Geldien dabilen aberea. Zait Plat 41. Aldapan geldi. NEtx LBB 

261. Haizeak lasterrago edo geldiago [...] dakarren heriotza. MEIG I 194. v. tbn. Gand Elorri 81. Azurm HitzB 

58. 

�3. (Sust.). "Lentitud" Lar y Añ. � Inmovilidad. � Etzin da; ta arin, geldiak / deituta, gogapen negargarriak. 

"La inacción". Ldi BB 34. Geldiak gizendu, egonak goza. Ib. 120. Bere geldian gai-pixuz silatua dagoen 

gogortasun zorrotza. "En su reposo". MEIG IX 122 (en colab. con NEtx). Obraren zatien geldiak [...] eragin 

bizia adierazten du. Ib. 121s. � Ibai-geldi antzeko zerbait oartu dut buru-biozketari nagokala. 

"Remansamiento". Or BM 24. � (Precedido de ezin). Imposibilidad de parar. � Bizitza honen ur lasterren ezin 

geldiak, Orixe [artegatzen zuen]. MIH 265. 

�4. (Interj.). ¡Quieto!, ¡alto! (Podría tratarse, especialmente en los autores septentrionales, del rad. de gelditu, 

usado como imperativo). � Aski duzuláik, géldi. LE Prog 112. Geldi, geldi, dio Leoiak. VMg 7. Geldi! --egiten 

dik oihu yaun erregek--, geldi! Elzb PAd 64. Aski, aski tzarkeria. Geldi hor; halte-là. HU Zez 156. Geldi, geldi 

bertan. Ill Pill 27. Geldi, gero, mutil. Or Mi 92. Geldi, Maria, geldi! Barb Leg 65. Geldi! Gora eskuak! Bilbao 

IpuiB 107. Nik ere ametsak maite ditut, lo nizalarik.... Iratzartu-ta, geldi... JEtchep 91. Aita! Aita! Geldi! Ardoy 

SFran 188. 

v. tbn. Apaol 73. Echta Jos 69. Otx 136. Ir YKBiz 472. TAg Uzt 83. NEtx Nola 29. Zerb Azk 102. Erkiag BatB 

58. Lab SuEm 210. Berron Kijote 181. 

- HANKA GELDIAN. v. hanka. 

- GELDI-EDERTI. Arte plástica. � Gaur ez goaz ibil-edertietaz mintzatzera [...] geldi-edertietaz baizik, 

pintura, eskultura, arkitektura... Lek Egan 1956 (3-4), 6. 

- GELDI EDUKI. Tener quieto. � Zelan euki geldi oratute ta tokamentu loijetara ekandu dirian eskubak? Mg 

CO 107. Gorputza geldi daukala, dabil pensamentubagaz mundu guztian. fB Ic I 14. Ta obeto liteke mingaña 

euki geldi. AB AmaE 331. Ontzixka geldi zedukaten aztikeriz bezala. Or Mi 130. Isats lepoak geldi daduzka. Or 

Eus 80. Aren alegiñak eta purrustadak geldi dauke Nikanor, begira. Erkiag BatB 120. 

v. tbn. VMg 44. Echta Jos 244. Or Aitork 129. Bilbao IpuiB 99. Alzola Atalak 93. 

- GELDI EGIN. Pararse. � Kurtzea baiño be arantzago joan zan [...] muga edo esi borondatezko ortan geldiegiñaz. 

Erkiag Arran 84. Beste irurak an geldi egiñaz. Ib. 55. Bildu eta geldi egin nuen, ez bait nintzen gauza 

arrazoi izpirik atzemateko. MEIG VII 105. 

- GELDI EGON (V-arr-gip, G-goi-azp; Lcc, Lar, Añ, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 134. a) Estar 

quieto. "Quedo estar" Lcc. "(Estaba) quedo, geldi zegoan" Lar. "(Estar) quedo, quieto" Añ. � Tr. Documentado 

desde Etcheberri de Ziburu; a partir del s. XVIII escasea entre los autores septentrionales. � Uri eta babazuzak 

noiz daitezkeen ahi, / gerizean egonen da jende guztia geldi. EZ Man I 79. Herkules hura [...] pintura bat baizen 

ezpaita, geldi dago. Ax 54 (V 35). Alfer eta geldi egoiteaz ere [gauzak] galtzen, desegiten eta herdoiltzen. Ib. 38 

(V 23). Egon zait beti / igitu gabe saihetseti, / geldi han [...]. O Po 49. Enseiatzen baita geldi egoitera bere 

baitan. SP Imit I 3, 3 (Mst phausian jartera). Argatikan daude guziak aiñ geldi, aiñ isill. Lar DT CCIV. Istill 

bateko ura bezain geldi dagoala. Mb IArg I 284. Denporia ez dago iños geldi. JJMg BasEsc 264. Israeltarrak 

iñora gabe geldi egon ziran. Lard 89. Xederratzeak egiten dira izerdia geldi dagoenean. Dv Lab 355s. Aberea 

[...] otzan eta geldi zegokion. Arr GB 44. Biurria, geldi egoteko txarra. Muj PAm 6. Elizako saindu bat bezain 

geldi dago ta ixil. JE Ber 72. Gauden, bada, maite, basoan geldi. Ldi BB 122. Geldi egon gero! Bilbao IpuiB 

183. Giarrak, geldi egonaz, galdu egiten dira. Vill Jaink 140. 

v. tbn. Gç 175. Cb Just 72. Mih 57. Mg CO 155. Añ LoraS 8. VMg 69. fB Olg 113. Astar II 21. It Fab 88. Izt C 

239. Aran SIgn 33. AB AmaE 345. Bv AsL 169. Ag Kr 221. Goñi 27. Iraola 65. Echta Jos 95. Urruz Zer 96. 

EusJok II 123. Tx B I 114. Kk Ab II 87. Lab EEguna 90. Otx 136. Ir YKBIz 188. Laux AB 70. Eguzk GizAuz 107. 

TAg Uzt 14. Munita 13. Mde Pr 110. Or Aitork 331. Erkiag Arran 99. Zait Plat 127. And AUzta 88. Basarri 152. 

Gand Elorri 46. Osk Kurl 191. Onaind in Gazt MusIx 206. BEnb NereA 102. Ibiñ Virgil 62. Alzola Atalak 129. 

Azurm HitzB 26. Uzt Sas 351. 

� "Estar parado, sin trabajo. Juan daneko sei illabetian geldi nago, eta famelixia gosiak ill biarrian" Etxba Eib. 

b) (Con valor sust., en casos locales de declinación sing.). "Geldi egonean ez da berorik (V-arr, G-goi)" Gte Erd 

135. � Lumero zinkoak sortu eztitezen geldi egonean. Urruz Zer 70. Lizarraga geldi-egonean eta Santa Cruz 

beti ibillian. Or SCruz 89. v. tbn. Etxde JJ 152. Aldegin nuen, ene Iainko, Zuregandik, Zure geldi-egonetik. "Ab 

stabilitate tua". Or Aitork 52. Perlesiz jotzen duen geldi egonetik esnatzen du. MEIG IX 120 (en colab. con 

NEtx). 

� (Como sust. pleno). � Geldi egonak erdoiaren antza du: lan egiteak baño geiago jaten du. EgutTo (ap. DRA). 

Etzedukan bada Santa Cruzek geldi-egonik. Or SCruz 42. Gure geldi-egon paketsu ua etzala alperrarena. Or QA 

144. Erri guzian zernolako geldiegona! "Quietud". Etxde Itxas 102. Ez dago behartua sendaketaren eta geldi 

egonaren ordaina ematera besterik. BiblE Ex 21, 19 (Bibl geldi-saria). 

� (Precedido de ezin). Imposibilidad de estar quieto. "Ezin geldi egona duzu, vous ne pouvez [...] rester 

tranquille" H. � Arritasun onek dakarkio olerkariari irudipen eta gogoaren egamiña, ezin geldi egona. Aitzol in 

Ldi UO 5. 

- GELDI-EGOTE. "Immobilité, geldi egoite" T-L. � Ixiltasunak eta geldi-egoteak kezkatuta zeukaten. Anab 


mende. 

591


Poli 75. 

- GELDIENEZ. "(Con el mayor) tiento, dan geldienez" Lar y Añ. 

- GELDIENIK (SP). (Estar, etc.) lo más quieto. Cf. geldirik. � Zeren nola orduan baitute perilik gehiena, zeren 

orduan baitaude geldienik urera beha. Ax 342 (V 228). 

- GELDI-GELDIA (AN-ulz ap. Iz Ulz; Lecl). (Estar, etc.) totalmente quieto. "Geldi geldia, immobile" Lecl. 

"Geldi-geldíe dago, está quietecito" Iz Ulz. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde el s. XVIII. 

Hay algunos ejs. meridionales del s. XX. � Non geldi-geldia zatzan arriberak hartu baitzuen. Lg I 188. Behar 

da atxiki büria geldi geldia eta xüxen. CatLan 139. Geldi-geldia, gaixoa, / nigarrez zaio egoiten. Zby RIEV 

1908, 418. Biharamunean, lurra geldi-geldia zagon. HU Zez 14. Etzanik zagolarik [...] geldi-geldia. FIr 146. 

Ura bethi geldi geldia! Barb Leg 22. Atorkit geldi-geldia. "Quedamente". Ldi BB 134. Pozik egongo zan geldi 

geldia Yesusen itzak entzuten. Ir YKBiz 268n. Haizea bere tema tzarrean geldi geldia zagonetan. Ardoy SFran 

152. v. tbn. Laph 18. Arb Igand 119. JE Bur 29. Ox 116. Mde HaurB 12. JEtchep 24. 

� "Zato geldi-geldia" Arch ms. (ap. DRA). "Geldi-geldiya iyo naiz, he subido muy despacio" Iz Als. � Etxetik 

jalgitzen denean nunbait geldi geldia izpirituaren alhatzeko. JE Bur 180. Lanera zoazin geldi geldia. Or Mi 115. 

- GELDI-GELDIAN. "Bizikletan ahalik eta polikien ibiltzeari, edo eta geldi, oreka zainduz egoteari, geldigeldixan 

egitea esaten zaio. Elgetara igotzen ez, baiña nai dokenian geldi-geldixan jokatukostat" Elexp Berg. 

- GELDI-GELDI UTZI. Dejar en paz. v. GELDI UTZI. � Baiña bere izen onari geldi-geldi itxi bear iakon. Ag 

AL 79. Pakean utzi geldi-geldi / [...] lanean ari danari. Berron Kijote 26. 

- GELDI-GELDI (V-gip ap. Etxba Eib; Ht VocGr 401, Lar, Añ, H, A). a) Despacio; poco a poco. "Peu à peu" Ht 

VocGr. "(Con) tiento", "paso a paso" &c. Lar. "(Con) sosiego, con flema", "despacio, poco a poco" &c. Añ. 

"Poco a poco. En esta acepción la palabra geldi es polítona, se entona la sílaba di más bajo que la primera" A. � 

Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVIII; es exclusivamente meridional y bastante más frecuente en 

autores vizcaínos. � Itxi eutsan geldi geldi errosarioen debozino andi len eukanari. Urqz 24. Geldi geldi sartuaz 

zijoan Jainko egiazkoaren legea. Ub 54. Irakiten dabelako emengo lapikuak geldi geldi. Mg PAb 131. Bere 

diruba geldi geldi daukanak. Astar II 171. Geldi geldi esan eban. fB Ic III 375. Boa geldi geldi solo maitera. Zav 

Fab RIEV 1909, 30. Eldu zan geldi geldi / gaba ta aparia. Azc PB 144. Geldi-geldi igoten zituan arrizko malla 

zarrak. Ag Kr 104. Geldi-geldi ikusi dezagun itz oien egokittasuna. Inza Azalp 139. Itsasotik geldi geldi yeikitzen 

zen gandu zuri ariña. Or Mi 110. Maider-ek geldi-geldi ezpaiñak mugitu zitun. Etxde JJ 262. v. tbn. DurPl 74. 

JJMg BasEsc 278. A BGuzur 129. ArgiDL 3. 

� "En reposo absoluto" A. � Zer fede ta erreberenziaz geldi geldi egon oi zan. Cb Eg III 363. Zagoz geldi geldi 

zurbildu baga; ez agertu bildurrik. Mg PAb 190. Oi epelean geldi-geldi egon. Ag AL 84. Zati baten geldi-geldi 

egon zan. Kk Ab I 103. Horrenbeste denboran geldi-geldi eta txintik atera gabe egon beharrak. MIH 153. 

v. tbn. Añ EL 2 77. Zav Fab RIEV 1909, 28. It Fab 119. Bil 89. A BeinB 74. Echta Jos 75. Otx 81. Zait Sof 191. 

Zait Plat 56. Osk Kurl 56. Basarri XIX. Gand Elorri 219. Alzola Atalak 38. Berron Kijote 63. 

� ¡Alto!, ¡quieto! � Erroke, geldi geldi: gatozan arira. A BeinB 80. Geldi-geldi bada orrekaz berbokaz. Echta 

Jos 44. Geldi-geldi! Geu be gixonak gara gero! Kk Ab I 82. 

b) (Adj.). "Moroso, gelditsua, geldi-geldia" Añ. "Egon gaiten geldi geldiak" H. � Eta behiak etzan ziren ene 

baranoan, geldi geldiak. Mde Pr 128. 

- GELDI-GIRO. Aire sereno, pausado. � Ezin-ukatuzko liriku-giroa galdu bage, geldi-giro aundikitar bat 

erauntsi dio. "Serenidad". Or BM 24. 

- GELDI-HITZ. Palabra estática. � Itz estatikoak dirala esango genduke, ots, geldi-itzak. Lek SClar 130. 

- GELDI LARGA. Dejar en paz. � Larga banio geldi zaldiari. VMg 44. 

- GELDI LOTU. Quedarse quieto. � Neskatilla zoragarria ikusiaz bertatik, geldi lotu zan mutilla. Erkiag Arran 

97. Etxean geldi lotu izan balitz ere. Ib. 169. Ibaiak geldi lotu ziren. Ibiñ Virgil 79. Baranoan lotu zaio geldi 

gazteari. Ib. 114. 

- GELDIRIK. v. geldirik. 

- GELDI-SARI. Precio del trabajo perdido (por estar quieto). � Batek bestea harriaz edo ukamilaz joko 

duenean, hiltzen ez bada, oherat behartzen baizik [...]; geldi-saria emanen dio bakarrik, eta untsa sendaraziko. 

Bibl Ex 21, 18s (Ker galdutako egunen ordaiña). 

- GELDI UTZI. Dejar en paz. � Geldi utzi ezkero [...] jende guzia beretuko zuela [Jesusek]. Lard 427. Utziozu 

zeruari geldi, eta erantzuiozu nere galderari. Urruz Zer 59. Iñorenai geldi itxi, / zaindu norperia. Enb 83. 

- GEROAGO GELDI-GELDI. "Géruau geldì geldì (V-ger), poco a poco" Holmer ApuntV. 

geldi. v. gelditu. 

geldiagotu. � Ralentizar. � Oinkadak geldiagotu zituen aurreko bidari biak. TAg Uzt 302s. Aurki geldiagotu 

zuen aztaka bizkorra. Ib. 148. 

geldialdi (V, G, L, AN, BN; Añ, Dv, H), gelditaldi (Añ). Ref.: A; Elexp Berg. � Pausa, parada. "Temps d'arrêt, 


mende. 

592


pause" Dv. "Cesación, reposo" A. � Uztailaren erditik eta aboztuaren erditsuraino ere izerdia geldi-aldian 

izaten da. Dv Lab 356. An egin zuten lenengo geldi-aldia. Or SCruz 48. Geldi aldi txiki baten ondoren. Alz Ram 

81. Euren ibilketa astirotsuan, geldialdi egin eben gazteak. Erkiag Arran 100. Tartean, bi geldi-aldi egin bear 

nituan. Anab Aprika 100. Bi zathitan ezarria da [pertsua]: lehenik 7 piko, geldi-aldi bat eta gero 6 piko. Lf ELit 

91. En DFrec hay 8 ejs. de geldialdi. v. tbn. TAg Uzt 79. Etxde AlosT 86. 

geldialdiño. � Dim. de geldialdi. � Geldi-aldiño bat Luzaiden. Herr 19-9-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

geldialditxo (V-gip). � Dim. de geldialdi. "Honuzkuan, geldialditxo bat ein dogu Deban gasolinia hartzeko" 

Elexp Berg. 

geldialdizka. "Par intervalles de repos, de cessation" H. 

geldiarazi, geldirazi, geldierazo, geldiazi. �1. Hacer permanecer. � Zuk geldiarazi duzu / orain gere herrian 

[David]. EZ Eliç XIX. Hark ume gabea etxean / du geldiarazitzen. Ib. 260. Zenbait egunez geldirazi naiagatik. 

Mb IArg I 94s. Geldi-arazi zuten hirur egunez bere etxean. Lg I 237. Dabidek bertan geldierazo zuen. Lard 191. 

Hedoiak geldiarazten dituzte [arbolek]. Dv Lab 312. Mila othoitz egin zioten han geldiarazi nahiz. Laph 98. Bi 

egunez berekin geldiarazi zuten. Ir YKBiz 73n. Geldiaraz nairik. ABar Goi 41. Gurasoek etxean geldiaraziko ete 

ninduten. Or QA 39. Aurra bere alboan geldi-arazteko. Etxde JJ 235. Bazkaltzera geldiaztea. Ib. 187. Ordu 

erdia geldi-arazi zuan paperak aztertzeko. A. Zavala in Goñi 12. Euri otzak etxean geldi-arazten baldin badu 

nekazaria. Ibiñ Virgil 75. 

� (AN-5vill, BN-arb; Urt III 146, Dv � A), geldierazo (Lar), geldiazi (G-azp), geldizi (AN-gip), gelditu-erazi, 

gelditu erazo, gelditu-azi. Ref.: Gte Erd 289, 18. Detener, parar. "(Parar de) tenazón, zaldia batbatetan 

geldierazo" Lar. "Faire [...] arrêter" Dv. "Trafikoa [...] geldiazi dute (G-azp), geldiarazi dute (AN-5vill, BNarb)" 

Gte Erd 289. � Asko behar lizatekiela arrazoin haur ene gibelatzeko eta geldi arazitzeko ere. Ax 16 (V 7). 

Iguzkia geldi arazi behar balu ere. SP Phil 541 (He 549 geldi-arazi). Gauza batek gibelatzen gaitu edo 

geldiarazten salbamenduko bidean. Ch I 25, 3. Darion odola lokarririk bage geldirazi dezakena. Mb IArg I 189. 

Ezin geldi-araz dezakete iguzkiaren kortsua zeruan. Lg I 198. Gurdia geldierazo. Lard 493. Nahi zituzken 

geldirazi bere bulunbari maiteak. Hb Egia 133. Geldi-arazi du zaldia. HU Aurp 74. Geldi-arazten gitu 

aintzindari batek. StPierre 17. Behirik azkarrenak adarretarik zankez geldiaraziz. Barb Sup 145. Deusek ezin 

geldiarazi aren lasterraldirik. Or Mi 144. Ikuskizunaren txoragarriak geldiarazi egin gaitu. Ldi IL 47. Antxe 

geldi-erazo eban neskatillea. Erkiag Arran 100. Igikuna bera nola geldierazi diteke? Zait Plat 41. Ateismua bere 

lehenbiziko urratsean geldi-arazi. Vill Jaink 64. Deadarrak geldi-arazi bearrean, neskatxaren erabakia 

aurreratu egin zuten. NEtx LBB 53. Ao-ugaletik geldi-erazi zuan Rozinante. Berron Kijote 45. En DFrec hay 11 

ejs. de geldiarazi, 9 de geldierazi, y uno de geldituazo. 

v. tbn. Otag EE 1882c, 446. Prop 1898, 157 (ap. DRA). Alz STFer 127. JBDei 1919, 228. JE Ber 36. Ir YKBiz 

233. TAg Uzt 294. Iratz 180. Zait Sof 146. Etxde AlosT 15. Zerb Azk 90. Ibiñ Virgil 99. Txill Let 131. Geldierazi: 

AzpPr 67. Sabiag Y 1934, 26. TAg Uzt 242. Munita 141. Or Aitork 358. Mde Pr 332. Txill Let 132. Anab Aprika 

77. Geldiazi: Aran SIgn 46. Sor Bar 42. EusJok 81. Or LEItz 37. Berron Kijote 101. Geldirazi: Ub 34. Or Eus 

421. Geldierazo: Aran SIgn 63. Otx 135. Gelditu-erazi: Zait Sof 167. Gelditu-azi: Alz Ram 47. Gelditu erazo: 

Kk Ab I 83. 

� (Dv, H), geldierazi (H), geldierazo (H). "Faire cesser" Dv y H. � Dirakien eltzearen irakitzetik geldi 

arazitzeko. Ax 293 (V 194). Ezin geldiraz nihork sainga egitetik. Hb Esk 58. Lanetik geldiarazi beharrez. Dih 

MarH 331 (ap. DRA). 

� (Dv, H), geldierazi (H), geldierazo (H). "Faire [...] rester tranquille" Dv. � Egin nuen geldi erazteko alegiña 

eta iritxi nuen. "Calmarle". Otag EE 1881b, 108. 

�2. Hacer quedarse, convertir en. � Artha-eskasak hekien alhorrak agorrik geldi-arazten ditu. Dh 197. Adige 

geldiraztea. Gazt MusIx 229. Eta maite-geziak / amuts geldieraziz. Or ib. 198. 

�3. Ralentizar. � Ele-eder aurrean doa / geldiaraziz pausoa. Or Eus 179. 

geldiarazle (-zitzaille Urt). � "Averruncus Deus, Jaungoiko gaitz [...] geldiarazitzaillea, geldieragillea" Urt III 

147. 

geldiarrain. "Auspicialis pisciculus, geldiarráña, tromentarráña" Urt III 215. 

geldiarte (Dv, H). � Pausa. "Intermissio, interruption, intermittence" Dv. � Seinduen zoriona, zorion bethikoa 

oraino, zeren bethi baitirau geldi-arterik batere gabe. Dh 180. 


mende. 

593


geldiarteka (Dv, H). � "Par intervalle de repos, de cessation" Dv. 

geldiartekari. "Intermittent" Dv. 

geldiartetsu. "Intermittent" Dv s.v. geldiartekari. 

geldidi. "Anonis, geldidia, geldidibelhárra" Urt II 124. 

geldienez, geldienik. v. geldi. 

geldiera (Lar, Añ � A, H). �1. "Quietud" Lar y Añ. "Repos, quiétude" H. � "Suspensión, detención" Lar. 

"Parada, acción de quedarse" Añ. "Cessation d'action, de mouvement" H. � Poliki-poliki jetxitzen da geldiera 

xamur batera [Ave Maria-ren lenengo atala]. Garit Usand 56. Astiune gitxi darabilt aspaldion; eta 

daukadazantxuak bere neguko osarte edo eguzkialdiak legezkoak dira: ariñak, bizkorrak eurenez, ta ganera 

geldiera-zaleak. A Ezale 1897, 150b. � "Lentitud" Lar y Añ. � geldikera. "Estancia (V-och)" A Apend. �2. 

Paradero, fin. � Ta geldi-era gaisto onen beldurrez. Mb OtGai 9, 106. Orra munduko gauzen ta gorputzari 

dagozkanen geldiera: [...] bazterrean gelditzea. Mb IArg I 205. Eta Judasen geldiera? Ez bat ere obea. Ib. 199. 

geldieragile. v. geldiarazle. 

geldiezin, gelditezin. � Imparable. � Geldit'ezina --nevermore-- / behar dukeka joan aitzina? / geldit'ezina, 

gaixo hor / azken-Eguneranokoan? Mde Po 58. 

geldigabeko. � Constante, ininterrumpido. � Lerroa, bere inguruketa itzalgarri, lehengoratzen [sic, 

seguramente errata por lehengoratze] geldigabeko, kuxkurtze eta irtenekin. "Sus rodeos, sus retornos constantes, 

sus repliegues, sus resaltos". MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). 

geldigaitz, gelkaitz (Lar), gelgaitz. �1. "Inquietud" Lar. � Bethi megopia gelgaitzez betherik. Egiat 199. �2. 

(H), gelkaitz (Lar, H), gelgaitz (H). "Inquieto, bullicioso" Lar. � Lênengo "aida!"-n aur geldi-gaitzek / atzera 

ein dute dardar. Or Eus 340. Itxas-gelgaitzen uin gogorrak. Gand Elorri 134. 

geldigaiztu, geldikaiztu (H), gelkaiztu (Lar, VocS 136, H). � "Avisparse", "inquietar" Lar. 

geldigarri. �1. "Rémora, pez" Añ. � (H), geldikarri (Añ). "Rémora, estorbo que detiene" Añ. "Qui peut être 

arrêté, maintenu en repos, tranquille" H. � (Adj.). � Ikusten? Balazta geldigarriak egoki daukaz [ref. a los 

frenos de la bicicleta]. Erkiag BatB 75. �2. "Qui peut servir à arrêter, à maintenir immobile" H. 

geldigia. � Parada, descanso. � Hameka orenetako Amboasorin gira. Han dugu gure lehen geldigia. Prop 1889, 

154. Han dugu gau hartako geldigia. Ib. 154. 

geldigo (Lar, Añ, H). � Lentitud; dilación. "Morosidad" Lar y Añ. 

geldigor (V-gip). � Inquieto. "El inquieto, o sea, el que no para quieto" Iz ArOñ. � Beste erritarrak baño 

zerbait geiago zirala uste zuten eta besteen gain agindu ta nausi izatea nai zuten zaldun geldigor-arro aiek. EEs 

1928, 19s. Baiña lan asko izaten duna ta geldigorra da oso, galdera askori lotua egoteko. Iz R 296. 

geldigune. v. geldiune. 

geldigune. v. geldiune. 

geldigunetxo. � Dim. de geldigune. � Beietako bat, orduko dabil / geldigunetxo aren zai. Or Eus 340. 

geldik. v. geldirik. 

geldika (V, G ap. A; Lar, Añ, H). �1. Poco a poco; despacio. "Despacio" Lar. "Despacio, poco a poco" Añ. � 

Ta ala geldika badere beti desegiñaz dijoa. Cb Eg III 316. Geldika, ta beti pizkortuaz. Cb SIgn 76. Geldika 


mende. 

594


egiten dituzte bisitatxoak. Mg CC 183. Alan daruaz diabrubak geldika erijotzako une edo tranzeraño. Mg CO 

82. Geldika egiten dira aurrerapenak. VMg 90. v. tbn. Azc PB 222. Morroiak geldika ta nekez asi zuen 

Loiolarako bidaldia. A Ezale 1897, 246b. Geldika naroan / argi-ondakiak. Gand Elorri 199. �2. (Dv, H). 

"Bidean geldika zohan, il marchait en s'arrêtant souvent" Dv. �3. (Precedido de arnas, con el significado de 

'conteniendo el aliento'). � Kabira doaie arnas-geldika. Or Mi 21. Arnas-geldika Bikendiren ondoratu zen. Ib. 

13. 

- GELDI-GELDIKA. Poco a poco; despacio. � Asi zan geldi-geldika zerura igoten. Astar I 87. Geldi-geldika 

joan zan etxera. Echta Jos 110. Geldi-geldika, larrosa polit-ikuskarrija agertuten asi zan. Altuna 36. Mendi 

ertzetik, geldi-geldika, / agertzen dan eguzkijak. Enb 131. Geldi-geldika, geienen eretxiz eta autarkien bidez orra 

eltzeko. Eguzk GizAuz 43. 

- GELDIKA-GELDIKA (Lar, Añ, A). Poco a poco; despacio. � Geldika geldika ekarriko deutsaguz euskera 

billostuari bere janzi edo soñokoak. Mg PAb 197. Geldika geldika juan zan gitxituaz bere egunoroko lan on ta 

errezuak. Ur MarIl 9. Geldika geldika / Gaulo Sajoi labanak / il dabe Amerika. Azc PB 207. Pekatu ariñagaz 

geldika geldika doa arimea argalduagaz. Itz Azald 156. Epaiak emoten dauz / geldika geldika. Enb 84. Sarritan 

egindako lapurreten bidez, geldika-geldika, ondasun andi andiak batu dabez. Eguzk GizAuz 64s. 

geldikan. v. geldirik. 

geldikarri. v. geldigarri. 

geldike (Bera), geldika (V-ger ap. A Morf). � "Inquieto" Bera. "Movedizo, intranquilo" A Morf 219. 

geldikera. v. geldiera. 

geldiki (H). � Pausadamente. "Tranquillement, paisiblement, doucement" H. � Martirien ehortzeta geldiki, 

doloroski, handizki haien aitzinean iragaiten zelarik. Mde Pr 292. Azkenean, eztiki, geldiki, pijama-galtzak ere 

eror erazten zituen. Mde HaurB 62. 

geldikin. � Resto, residuo. "Coupon [...] oihal-gelditu, geldikin" T-L. � Egungo egunean ez da egoitza horren 

ez hatzik, ez geldikinik, ez orhoitzapenik. Lf ELit 189. Lehenagoko hiri edo erresumen geldikinak atxemaiteko. 

Zelaiberri Herr 15-1-1959, 4. Geldikinak [xixariaren] bertze burutik jalgitzen dira. GAlm 1959, 17 (ap. DRA). 

geldileku (T-L). � Lugar de parada, de pausa. "Lieu d'arrêt" T-L. � Egun oietan etxetxo ura aruntz-onuntzkoen 

geldi-leku jakiña izaten zan. Ag G 324. Euskal esaldiak ez omen du zati berezirik, ez geldilekurik. MIH 356. 

geldimen. "(Hb), cessation" Lh. 

geldimin. � Deseoso de quedarse, de permanecer. � Egamin ta geldimin / naiz, aldi berean. Ldi UO 13. 

geldimindu. � Hacerse deseoso de quedarse. � Geldimindua nadin / beldur duzu nonbait. Ldi UO 14. 

geldi-ordu. v. s.v. gelditu. 

geldi-orri. "(msLond), detiene buey, gatuna (Bot.)" A. 

geldirik (V, G, AN, BN-lab-arb; SP, Dv, H), geldik (V-gip, G-azp-bet, AN-gip, B), geldirikan (AN-5vill), 

geldikan, gelderik. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg (geldik); Gte Erd 118, 134, 135, 136. �1. (Estar, etc.) quieto; 

tranquilamente, sosegadamente. "Geldirik egoitea, demeurer oisif, se reposer. Zaude geldirik, retenez vous" SP. 

"Sin pestañear, betuleak geldirik" Lar. "Zaude geldirik, restez tranquille (ne tracassez pas)" Dv. Cf. Añ LoraS 7: 

Urak geldi-baturik [= 'geldirik eta baturik'] ikustea. v. geldi (2), GELDI EGON, GELDI EDUKI. � Tr. 

Documentado desde el s. XVI en autores meridionales y septentrionales, aunque no encontramos ejs. suletinos. 

La forma geldik la emplean algunos autores guipuzcoanos del s. XX. Con -an final aparece en GavS (19) y 

Uztapide. Hay además gelderik en un texto alto-navarro de principios del s. XIX. En DFrec hay 23 ejs. de 

geldirik y 2 de geldik. � Ezin geldirik egon. TAV 3.2.1, 142. Iguzkia egonen da orienten geldirik. E 71. Berba 

egiten asi ninzakan, / jarri ginean geldirik. Lazarraga 1170v. Jauna, zaoza geldirik. Ib. 1172r. Edukak geldirik 

porrua (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Alferrik nekatu baño obe da geldirik egon. RIs 4. Belauriko bi belaunes 

ixilik eta geldirik. Ber Trat 28v. Han hara egonen dire Zeru khexak geldirik. EZ Man I 89. Nola haserre 


mende. 

595


zarenean [...] tormenta baita, zaude geldirik, zaude portuan, zaude etxean, pausa ezazu. Ax 299 (V 199). Eihera 

hon da dabileno, eta ez geldirik dagoeno. O Pr 128. Ixilik eta geldirik egoitean. SP Imit I 20, 6 (Ch y Echve 

soseguan, Mst phausian, Ol naretaldian, Pi barealdian). Geldirik lo agoela / hiltzen hari aiz ohean. Gç 171. 

Hala badirudi jeusen behar etzenaz geroz, bazegokela geldirik [Adam]. ES 185. Ez egoala geldirik orduan aoa. 

Acto 222. Geldirik iduki zuen bere esku milagraria. Mb IArg I 252. Orregatik ere geldirik egondu zan Jainkoa, 

Erregeai [...] ezer egin gabe. Ub 50. Etxean geldirik zaudenean. AA II 10. Zeure miina geldirik euki nai 

ezpadozu. Astar II 109. Gelderik edo egitekorik gabe edo lanikan gabe (Goldaraz, 1833). ETZ 220. Egon diten 

geldirik zezen hurbiltzean. Hb Esk 221. Izerdia geldirik dagoeno. Dv Lab 376. Tiratzen ziyon baña / geldirik 

arriya. Ud 121. Arbolak dagoz aiñ geldirik. AB AmaE 366. Geldirik iduri zuen xirio bat, zabilanean, xarlango 

bat. Elzb PAd 2. Ala geldirik, ala urhatsean. JE Bur 24. Geldirik! Gizona, zer da zatarkeri au? Muj PAm 48. 

Geldirik egon liteke beharbada. "Se tiendrait-elle coi". Barb Leg 143. Lanik gabe, geldirik dauden langille talde 

baten aurretik. ABar Goi 19. Aztaparrak geldirik egoiterat bortxatuk. JEtchep 24. Ago hire tokian geldirik! Larz 

Iru 90. Arnasea bularrean erdi geldirik. Erkiag BatB 32. Aitaita jesarrita, geldirik. Alzola Atalak 81. Geldirik 

gelditu zan. Berron Kijote 223. Geldirik Santa Ermandadeari! Ib. 181. Geldirik genekusan sugarrezko hodei lodi 

bat. MIH 298. 

v. tbn. Volt 268. Cb Just 46. DurPl 74. Mg CO 154. Zav Fab RIEV 1907, 535. Echag 185. It Fab 258. Izt C 158. 

Laph 17. Noe 25. Zby RIEV 1908, 91. Alz STFer 128. HU Aurp 60. Azc PB 111. Echta Jos 79. Iraola 80. Ag G 

150. Ill Pill 15. EusJok II 48. Ox 79. Enb 32. Kk Ab II 161. FIr 191. Lab EEguna 71. Otx 173. Ldi BB 30. Ir 

YKBiz 513. Or Eus 101. JAIraz Bizia 42. Mde Pr 94. Etxde JJ 261. In SM Zirik 95. Zait Plat 37. Osk Kurl 175. 

Onaind in Gazt MusIx 155. MAtx Gazt 83. Salav 81. Ibiñ Virgil 101. Txill Let 133. NEtx LBB 167. Ardoy SFran 

55. Geldik: Ill Pill 9. EusJok 79. Anab Poli 23. Ugalde Iltz 46. NEtx LBB 53. Uzt Sas 317. 

�2. Despacio. � Ondar ximelenik / gabe zen otarra... / Yaso dut geldirik. Ldi BB 78. 

- GELDI-GELDIRIK. a) (Estar, etc.) totalmente quieto; tranquilamente. � Geldi-geldirik daduka bere eskua. 

Mb IArg I 121. Gabi astunak nagi nagi ta / geldi geldirik oletan. AB AmaE 71. Geldi-geldirik eta / bular eztian 

baño / pozago. Ldi BB 46. v. tbn. Ag AL 162. A BGuzur 155. Txill Let 26. Osk Kurl 151. b) Despacio. � Geldigeldik 

baserrira. Jaukol Biozk 15. Biak geldi geldirik atzeko ate aldera joaten dira. Alz Ram 88. Geldi-geldik, 

galeper txakurrak eizian mugitu oi diran bezela. Ugalde Iltz 31s. Geldi-geldirik azaltzen jataz / gogoramenak 

burura. Gand Elorri 176. 

- GELDI-GELDIRIK UTZI. Dejar en paz. � Bertzen bihotzak dauden lekuan uzteko geldi geldirik. Xa Odol 

161. 

- GELDIRIK UTZI. Dejar en paz. "Utzi nazazu geldirik, laissez-moi tranquille" H. v. GELDI UTZI. � Uztek [la 

lectura no es segura] geldirik besterenari (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25. Utzazue geldirik garia aletu ta zoritu arte 

guzian. Mb IArg I 201. [Ezkonduak] utz bitez geldirik [...] eriotzak berez ditzan arte guzian. Ib. 177s. Geldirik 

utzi neskatxa arri, / kontu nerekin bestela. Echag 224. Itxi geldirik arkaitz-zuloetan bizi dan otsoari. Ag AL 15. 

� Abandonar. � Ekin zitzaiozkan mendi oni berriro menasta kentzen; bañan [...] ematen etzebalako 

beargilleentzako laina, utzi izan zioten geldirik. Izt C 70s. 

geldiro (V, G; Lar, Añ, H), guldiro (AN-gip). Ref.: A (geldiro, guldiro); Etxba Eib. � Despacio; poco a poco. 

"Despacio", "lentamente", "pian, piano" &c. Lar. � Tr. Documentado en Moguel y en textos meridionales del s. 

XX. En DFrec hay 5 ejs. � Esan eijozuz geldiro ta banaan euren izen guztijak. Mg PAb 133. Itzak gogora 

ekarri eta geldiro ausnartu itzatzu. ArgiDL 41. Gero, geldiro: "Nor zaitut?". Ldi BB 148. Alderditu da zugatza 

eta / lurrera asi da geldiro. Or Eus 421. Talaieruntz noa, bada, lasai, geldiro, presarik batere gabe. Txill Let 26. 

Irakurri geldiro. In MAtx Gazt 8. Soiñua geldiro ta itun berriz. NEtx LBB 208. Geroak geldiro garbi zitzan 

[hauziak]. MIH 377. 

v. tbn. Echta Jos 204. Laux BBa 90. TAg Uzt 244. EA OlBe 12. Mde HaurB 71. Anab Poli 78. Erkiag Arran 81. 

Bilbao IpuiB 253. Arti Tobera 285. Gand Elorri 79. Gazt MusIx 169. Azurm HitzB 57. Lasa Poem 111. Berron 

Kijote 45. 

- GELDI-GELDIRO. Muy despacio; poco a poco. � Zeru zabala geldi geldiro ezkutatutzen. AB AmaE 367. 

Geldi geldiro, belargazietan gaindi, Santaetara iritxi zen. Or Mi 121. Geldi-geldiro jeisten ari da / eguzki-litsa 

gorriya. EA OlBe 65. Joan zan bakarrik, geldi geldiro Jontxu. Erkiag Arran 67. Geldi-geldiro dijoaz. NEtx LBB 

260. 

- GELDIRO-GELDIRO. Muy despacio; poco a poco. � Berba onakaz geldiro-geldiro euganatutea. Echta Jos 

125. Geldiro-geldiro ta eztitsu azaltzen da leunki ta xamurtasunez bukatu arte. Garit Usand 56. Ondoren, ordea, 

geldiro-geldiro aberezai egin ziran. JMB ELG 63. Aurrerapideak geldiro-geldiro egin dira. Vill Jaink 179. v. 

tbn. Bilbao IpuiB 253. Otx 83. 

geldirotu. � Ralentizarse, aflojar el paso. � Ai, baña danak ikusten dira / geldirotzen aldatzian! Enb 94. 

geldirotxo (Lar), geldirotxu. � Dim. de geldiro. "Passito, quedito" Lar. � Ezpadabil geldirotxu. DurPl 48. 


mende. 

596


gelditaldi. v. geldialdi. 

gelditasun (V ap. A; Lar, Añ, Dv, H). � Quietud, inmovilidad; tranquilidad, sosiego. "Quietud" Lar y Añ. � 

Eta geratzen bada, bereala uztatuko du gelditasunari darraikona: erio-kutsua. Txill Let 120 (v. tbn. 60). 

Gelditasunean bakarrik arkituko degu gure burua. EgutAr 18-2-1960 (ap. DRA). Klaustro mortuan gelditasuna. 

"Quietud". Gand Elorri 77. Orduko kartoi-itxurazko gelditasun hura ere ez zaio nabari [Marlon Brandori]. 

MEIG I 124. � Lentitud. "Morosidad" Añ. "Lenteur, flegme, caractère indolent" H. � Gabija erabilli dagijan, 

berak aginduten deutsan arintasun edo gelditasunaz. Mg PAb 127s. 

gelditegi. � Lugar donde se hace una pausa; estación. � Arratseko gelditegira bezain laster, asi ziran aren 

[Jesusen] billan. Mb IArg I 170. 

gelditezin. v. geldiezin. 

gelditoki. v. geltoki. 

gelditsu. "Estantío, pausado" Lar. "Moroso" Añ. 

gelditu (V, G, AN, B, L, BN; Volt 50, SP, Urt I 47, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), geldi. Ref.: A; AtSac 42; 

Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 69, 118, 135, 169, 247, 298. � Tr. De uso general en sus tres 

acepciones principales, excepto en textos suletinos (donde sólo hay un ej. de Belapeyre); entre los vizcaínos su 

uso es ligeramente menor: no se encuentra, p.ej., en fray Bartolomé ni Astarloa. Encontramos la forma de 

participio geldi, o la de futuro geldiko, en el cantar de Lelo, Etcheberri de Ziburu, Moguel (CC 133), Añibarro 

(EL 


mende. 

1 219), Hiribarren (Esk 222), J.I. Arana, AzpPr (76), K. Etxegarai (in Muj Pam 25, citando unos versos en 

cuyo original --Izt D 169-- aparece gelditu), Txirrita (B 113), Orixe (BM 124), Lauaxeta (AB 20), S. Mitxelena 

(Aranz 60), N. Etxaniz (Antz 50), Etxaide (JJ 241), Erkiaga (Arran 193), Basarri (133), Gaztelu (MusIx 5), 

Ibiñagabeitia (Virgil 105), Lasa (Poem 96) y Mattin (56), en la mayoría de los casos en verso. Sólo hay tres ejs. 

del rad. gel (Orixe (BM 32) y Etxaide (AlosT 102 y JJ 189)) y dos de geltze- (Canala-Echevarria (Jesucristo 110 

ap. DRA) y Enbeita (130)). La forma palatalizada gelditxu se encuentra en DurPl (86) y San Martin (Zirik 90), y 

gelditxe- en Kirikiño (Ab I 52). En DFrec hay 594 ejs. de gelditu. 

�1. Parar(se). "Detener", "detenerse" Lar. "(Hacer) alto, araldeak geratu, gelditu" Ib. "Parar, no pasar adelante" 

Lar y Añ. "Ez da nihon gelditzen, il ne reste jamais tranquille" Dv. "Uria gelditu da, la pluie a cessé" H. "Hortan 

gelditu zen egitekoa, l'affaire en resta là" Ib. AxN explica baratu (523) y amainatu (464) por gelditu. v. baratu, 

geratu. � Laidok hartu gabe geldi gitezen. 'Arrêtons-nous avant qu'on nous fasse honte'. E 197. Haurtxoa zen 

lekhuaren gainera ethorririk geldi zedino [izarra]. Lç Mt 2, 9 (He, TB, Ur, Echn, SalabBN, Ker, Ol, IBk, IBe 

gelditu; Dv, Hual y Samper bara(tu), Ip ükhüratü). Bost urteko / egun-gabean / geldi bagarik / potxoa. (Cantar 

de Lelo). IC II 90. Geldi itzazu haizeak. Mat 361. Manera onetako sakrifizioak gelditu zirade eta akabatu. Ber 

Trat 17r. Nola izanen da arrazoin [...] geldi gaitzan [...] beha dagokula iakiteak eta pensatzeak? Ax 418s (V 

271). Nola mirail baten berinak ezin geldi bailezake gure bista. SP Phil 91. Noeren barka hura gelditu zen 

Armeniako mendi baten gainean. ES 388. Bidean geldituaz. OA 151. Baiñan orai tenpesta gelditu denaz 

geroztik. Ch III 30, 1. Eragozten ta gelditzen dituztela bazarre, lenagokoetan agindu diranak. Lar Fueros 225. 

Behiñere gelditu gabe zuri gerla egitera. He Gudu 117. Errege etzen hartan gelditu. Lg II 237. O bekatu 

aspertzen ta gelditzen etzerana! Mg CC 117. Ardura guztiak azturik, gelditu nosik bein. Añ LoraS 102. Ikusten 

du ollarra, / gelditzen da bertan. It Fab 70. Geldi hadi, zithala, ura zikintzen dautak niri. Gy 9. Sansonen 

eramankizunak etziran onetan gelditu. Lard 146. Jenobebaren karta guziak arrapatu eta gelditu zituen. Arr GB 

96. Eskerrak eudiya gelditu dubela. Sor Gabon 40. Gelditu zuan mandoa. Apaol 32. Gelditu zen Nanterreko 

herrian. Jnn SBi 68. Gelditu da tranbia. Iraola 21. Berriz hasi zen eta ez gelditu hil arte. Barb Sup 8. Gelditu ezin 

baiat pozagaz bijotza. Enb 132. Aldatzek gutxiz ez du gelditu [pilota]. Or Eus 420. Suntsitu arte etzen gelditu. 

Zerb IxtS 19. Huna non emazte batzuek gelditzen duten. Lf Murtuts 28. Ori iristen dezunean, gelditu. Munita 

150. Heien urhatsak gelditu ondoan, ixiltasun osoa zagon bortuan. JEtchep 56. Erori zait lurrera eta gelditu da 

[erlojua]. Izeta DirG 116. Bertan beera gelditu zan Ziziligazkoa. Erkiag BatB 160 (cf. infra (6)). "Gelditu! 

Gelditu!" esaten zutela. Salav 62. Geldituko ez den mugimentuaren bila dabiltzanak. MEIG I 239. Besterik da 

harrigarri: bahe horrek, dirudienez, zahia irazten duela sarritan, eta irina gelditzen. MEIG VI 100. 

v. tbn. EZ Man II 147. Tt Onsa 133. Gç 76. Mb IArg I 224. AA III 590. Zav Fab RIEV 1907, 541. Dv Lab 125. 

AB AmaE 432. HU Zez 58. A BGuzur 140. Ag G 24. Kk Ab I 82. Ox 70. FIr 143. Or BM 124. Ir YKBiz 268. 

Eguzk GizAuz 17. Mde HaurB 69. BEnb NereA 47. Anab Aprika 76. NEtx LBB 107. 

� Estancarse (el agua). Cf. geldi. � Ur geldituban iminten badira gabikuak. Mg PAb 138. � Detener, arrestar. 

� Poliziya batek lapur bat gelditu ta juzgadura erua-eban. Kk Ab II 94.


� (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb-lab; Lar, Añ, VocBN, H). Ref.: Gte Erd 21, 106, 109, 118. (Aux. intrans.; 

acompañado de sust. vbal. o sust. que indica acción, en caso ablativo). Dejar de. "Cessar" Lar y Añ. "S'arrêter 

d'agir dans une action, comme marcher, travailler" VocBN. "Eskolatik gelditu zara? (G-azp, AN-gip-5vill, B) 

[...] eskolarat joaitetik gelditu da (BN-arb), kantatzetik gelditu dira (BN-lab)" Gte Erd 106. AxN explica 

pausatzen (460) por laneti gelditzen. � Tr. Atestiguado en textos septentrionales desde Leiçarraga; se encuentra 

además en Txirrita y en autores navarros como Inza e Iraizoz. � Geldi zitezen Paulen zehatzetik. Lç Act 21, 32 

(tbn. He; TB y Dv -ik baratu, IBk e IBe utzi [...] jotzeari). Zerua higitzetik geldituren da. EZ Man I 81. 

Leheneko obretarik gelditurik mianbroak. Ib. 46. Enzutetik gelditzea. Harb 174. Ezpaita [...] bere falten gogora 

ekhartzetik gelditzen. Ax 423 (V 274). Mündia sei egünetan egin ziala, eta zazpigarrenian gelditü zela bere lan 

orotarik. Bp II 8. Lanean hari zirenean ere hekien spiritua etzen othoitz egitetik gelditzen. Ch I 18, 2 (Mst 

orazionetik [...] ekhüratzen, Ip baratzen othoitze egitetik). Birjina izatetik gelditu gabe. Mih 88. Etzaiola gelditu 

jazartzetik. Dh 137. Heresia [...] gelditu aitzinatzetik. MarIl 121. On zeno ez da lanetik gelditu. HU Aurp 97. 

Bere itzulikatik [Mundua] gelditzen balitz noizbeit. JE Bur 42. Gelditu baitzinen [...] berriak igortzetik. StPierre 

11. Ez gelditu, seme, ikaskizuna entzutetik. Inza Azalp 18. Geldi baledi lanetik. Ox 137. Dantzatik geldituta / 

illunabarrian. Tx B II 107. Ezta nere oñai muin egitetik gelditu. Ir YKBiz 159. Gelditu ziren edozeren ekartzetik. 

Lf Murtuts 6. Nork erran du Saindu bilakatzeko behar dela gizon izaitetik gelditu? Ardoy SFran 281. 

v. tbn. SP Phil 528s. Tt Arima 86. He Gudu 44. Dv LEd 114. Elzb PAd 24. Jnn SBi 79. Barb Sup 114. Mde Pr 

167. 

� (Precedido de -t(z)en). En Goizueta (ap. Gte Erd 21) se distingue olloa erruten gelditu da (= 'ha dejado, de 

momento, de poner') de errutetik gelditu da (= definitivamente). Cf. tbn. G-bet: Arratsalde guztiyan ezta geldittu 

jaten. � Illabetean gutxienean / ez dira jaten gelditzen. It Fab 161. Ixil-une laburrean, aita be gelditu egin zan 

joten. Osk Kurl 67. 

� (Precedido de -t(z)ez). "Beingun gelditu da solastez (AN-5vill)" Gte Erd 135. Cf. Zait Plat 108: Negarrez 

etzan gelditzen 'no paraba de llorar'. � Zer ba? --galdetu zioten bestiak jatez ia geldituan. Muj PAm 39. Jatez 

geldituaz. Lab SuEm 179. 

� "Arrêter, fixer. Zeren begiak gainean gelditu ziotzan, parce qu'il arrêta les yeux sur lui" H. � Bañan alferrik 

Sathanek zerengatik begiak / itsustasun guztitara diadutzon geldiak. EZ Man I 104. 

� "Contenerse (V, msOch)" A Apend. 

�2. (V-gip, G-azp-bet, AN, BN-arb; SP, Ht VocGr 418, Lar, Añ, Lecl, Dv). Ref.: Bon-Ond 159; Gte Erd 40. 

Quedarse, permanecer (en un lugar, una posición o en estado). "Demeurer" SP. "Quedar [...] lat. manere, 

remanere" Lar. "Rester" Lecl. "Rester en arrière, après séparation opérée par suite d'une division quelconque. 

Batallon hortarik bost konpaña yoan dire eta hiru gelditu" VocBN. "Geldi hadi eman sentenzian, tiens t'en à la 

sentence donnée" H. � Hartu duten plazer oro orduian iragan date, / bekhatuia gelditzen da penatzeko gero ere. 

E 87. Bera geldi zedin denbora batetakotz Asian. Lç Act 19, 22 (He, Dv, Ol, IBk, IBe gelditu; TB egon, Ker 

geratu). Eta onenberzerekin gelditze naiz, beti bezala, serbitzari hunblea. (c. 1597). FLV 1993, 458. Gure artean 

gelditu ze (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 113. Gelditzen zela [...] birjina. Mat 57s. Zeren airatzen eta 

hegaldatzen zena lurrean geldi bailliteke. Ax 495 (V 320). Geldi zate etsean. Mic 14r. Ezteiaritzat lurrean 

gelditu. O Po 20. Baldin eskuara gelditu bada nahastakadurarik gabe bere garbitasunean. ES 98. Iminiko ditugu 

zenbait exenplo geldi daitezen memorian. SermAN 1v. Beste atzak geldietan diriala artez. Arz 25. Edo itxuka 

ibilli, edo illunpean gelditu bearko degu. Lar SAgust 3. Bizirik gelditu zen. Mb IArg I 139. Daviten alderako 

herrakunde berean gelditu zen. Lg I 282. Sustantzia gelditzen da / oso lehen zen bezala. Monho 138. Bizio 

txarrak bere oñean gelditutea. Añ LoraS 47. Gau beranduraño kanpoan gelditzea. Gco II 60. [Lurrai] emoten 

jaken guztija an geldituten da. Ur Dial 52 (It y Dv gelditzen; Ip baratzen). Iñazio othoizten afariten geldi dakion. 

Laph 82. Txakurrak bere gelditu dira an jolasean. AB AmaE 367. (Txapelakiñ agur egiñaz). Ondo geldi bedi. 

Alz STFer 137. Han gelditzen da oraino luzaz. Arb Igand 128. Katalin bere hartan gelditu zen bethi. Barb Sup 

70. Geldi zaite emen. Lab EEguna 105. Larunbatez gurutzean gelditu etzitezen. Ir YKBiz 509. Beti neska 

gelditzeko asmoak. Erkiag Arran 108. Komunerañok najoiak eta gelditu ari apurtxu batian ate-zain. SM Zirik 

92. Zutik gelditu ziren XVIII. mendea arte. MEIG VI 50. 

v. tbn. Ber Trat 113r. EZ Man I 110. Cap 130. Gç 176. OA 28. Acto 61. Mih 114. Ub 131. Mg CC 239. LE Ong 

41v. JJMg BasEsc 269. It Fab 138. Aran SIgn 83. Bv AsL 112. CatJauf 8. Ag Kr 198. Urruz Zer 17. Kk Ab I 96. 

Ox 39. Zerb IxtS 59. Etxde JJ 125. Anab Poli 82. JEtchep 51. Etxba Ibilt 455. Berron Kijote 170. 

� (G-azp ap. Gte Erd 204; G-bet; Dv, H). Quedar, restar. "Saldu ditutzu ehun ardi; zenbat gelditzen zaizkitzu?" 

Dv. � Ezta gehiago sakrifiziorik bekhatuakgatik gelditzen. Lç He 10, 26 (Dv, Ol e IBk gelditu; TB egoiten, Ker 

geratzen, IBe ez dago). Gorputzari iuntatzeko desira geldi zaio. EZ Man I 46. Deus gelditzen bazaika ere, bil 

ondoak, hondarrak, zahartzekoak gelditzen zaitza [Iaungoikoari]. Ax 173 (V 116). Gelditu zela zenbait kutsu. Ib. 

465 (V 302). Oraino ezagutzeko eta jakiteko gelditzen zaizkon gauzen bilhatzera. ES 194. San Agustiñen 

argiaren errañurik eta izpirik ere gelditu etzaigu. Lar SAgust 11. Eraman zituzten hamabi otharre betheak, 

gelditu ziren zathietarik eta arraiñetarik. He Mc 6, 43 (IBe gelditu; Lç, Dv goiti(tu), TB soberatuak). Etzaitzula, 

gau huntan, gizon bakhar bat geldituren. Lg I 317. Zer gelditzen da Ogitik eta Arnotik heen izaitia kanbiatü 

onduan? CatLan 131. Azur triste batzuk [...] dira euretatik gelditu jakuzan erlikijaak. JJMg BasEsc 70. 


mende. 

598


Gelditzen dira lau milla ta sei eun. Izt C 170. Urdetto bat erosteko geldituko zait aski. Gy 15. Pikea bai, bañan 

beste gauzarik etzan gelditu. Zab Gabon 67. Hil ondoan ez da deus gehiago gutarik gelditzen. Lap 9 (V 6). Zer 

erremedio gelditzen zaiote? Ill Testim 14. Burruntzi bat gelditzen zait. Alz Burr 12. Oraindik gelditzen diran 

zuaiztiak. Munita 125. Paper batzu gelditu zauzku haatik. Zerb Azk 43. Gelditzen zaizkidan orduak. Or Aitork 

304. Agertu zenetik [liburuaren] alerik gelditu bada, ez dakigu non dagoen. MEIG IV 59. 

v. tbn. SP Imit III 55, 2. OA 132. Mb IArg I 81. Mih 14. AA III 559. Dh 208. Jaur 155. Ur MarIl 12. Lard 160. 

Bil 44. Laph 129. AB AmaE 68. HU Zez 47. Inza Azalp 146. Barb Leg 139. Eguzk GizAuz 62. TAg Uzt 85. Iratz 

57. JAIraz Bizia 17. Mde HaurB 14. Akes Ipiñ 14. Arti Ipuin 68. Lab SuEm 206. 

� Obeditzea [...] geilzen dela aurrendako, seme alaba gastendako (Ororbia, 1758). ETZ 107. 

�3. (V-arr-m, G-azp-bet, AN-gip-5vill, B; Lar, Añ, H, A). Ref.: Etxabu Ond 107 (jota gelditxu); Gte Erd 39, 

297. Quedar, resultar, terminar. "(Quedarse) yerto, illotza gelditu" Lar y Añ. "Librar mal o bien en algún 

negocio, gaizki edo ongi gelditu" Lar. "Embobarse, pasmarse, arritu, sorrik gelditu" Añ. � Kausa honegatik 

gelditzen da abataturik. E 5s. Geldi zitezen iziturik. Lç Act 9, 7 (IBe gelditu; TB baratu). Biktorios gelditzeko. 

Mat 85. Laido gehiagorekin / hala geldi etziten. EZ Noel 99. Nahi ezpadu kaltiar gerthatu eta benzutua gelditu. 

Ax 364 (V 240). Geldietan da gizona zerurean urtigirik eta Infernura kondenadurik. Cap 126. Desohoretan 

geldi dadin. Tt Onsa 66. Oraino eztut ikhusi [...] Eskualdunik ezin mintzatuz gelditu dela. ES 166. Eta bere 

gorputza nola gelditu ze? El 39. Guziak emanen zaizko ihesari, eta errege bakhar bakharra geldituren da. Lg I 

314. Laguntza gabe gelditu. Brtc 250. Zertan gelditu ziran juduak. Ub 53. Engañauta gelditu gura ezpada. JJMg 

BasEsc 169. Gelditu bazerade / lur oien jabe zu. It Fab 180. Iñor ere sendatzaka gelditu etzan. Lard 535. Eta 

alaere ez da garai geldituko. Ur Dan 11, 12 (Azkue traduce "no quedará victorioso"). Eginagaz beragaz 

geldituten diriala legeetan iminita dagozan penen bian. Ur BulaAl 54. Maingu gelditzeak nau izitzen. Laph 17. 

Esku-utsean gelditu oi diran. Aran SIgn 64. Gelditu zan kordegabe. Bv AsL 65. Lapurtar hizkuntza dago 

gelditua nausi. JE Bur 146. Alargun gelditu zan. Kk Ab II 71. Hamar sosen zorretan gelditu nintzen. Barb Leg 

143. Lau jokatu ta, bi ta bi geldi. Or Eus 303. Bera ere larri zinan, bañan ongi gelditu din. Or QA 49. Gauzak 

egoki gelditu dituk. In SM Zirik 100. Meza entzun gabe gelditu. JEtchep 108. Oni gibela emanik, Darwinen 

epaiarekin gelditu zan. Vill Jaink 17. Umezurtz gelditurik. Xa Odol 231. Motz gelditu ohi dira beren egitekoan. 

MEIG II 109. 

v. tbn. Ber Trat 59v. Hm 82. SP Imit III 7, 2. OA 42. Arz 33. Lar SAgust 6. Mb IArg I 260. LE Prog 106. Mg CC 

133. Añ EL 1 218. AA III 546. AstLas 66. CatB 50. Prop 1885, 14. HU Aurp 129. Azc PB 295. Ag G 204. Alz 

Txib 91. Zub 38. Otx 151. TAg Uzt 279. Mde Pr 176. Basarri 5. Anab Aprika 30. Osk Kurl 217. 

� (H). Corresponder. "Zeini geldituko zaion biktoria [...] (EZ Man)" H. � Zeñi gelditu baitzaio hutsaren 

gaztigua. EZ Man I 118. Non hamarri geldituren baitzaie lur guztia. Ib. 64 (v. tbn. 49). 

�4. (Ht VocGr, Dv, H). Reservar. "Bere ontasunen erdiak gelditu ditu, il s'est réservé la moitié de ses biens" Ht 

VocGr 417. "Enetzat gelditu ditut bertze ehun" Dv. "Beretzat gelditu du, il se l'est réservé (Harb [ed. 1690])" H. 

� Hala zure ondokoak ere geldi dezake beretzat zuk bertzerentzat seiñalatuetarik. Ax 242 (V 162). Noek gelditu 

zuen beretzat hei irakhasteko kargua. ES 389. Laudorio guziak diren zuretzat, eta nik ez dezadan enetzat geldi 

batere. "Nihil mihi autem attribuatur". Ch III 40, 5. Gizonen zortea, / biziaren epea, / Jaunak bakarrik ditu / bere 

eskutik gelditu. Monho 140. � Escamotear. � On gustien emailleari / deusik eztiot gelditzen. Gç 117. � Retener, 

hacer quedarse. � Iñori illunduten bajako [...] geldituten dabee bertan gabian. JJMg BasEsc 113. Simeon 

presondegian bere mendean gelditu du. Lard 55. Josek Benjamin berekin geldittu nai zuala. Inza Azalp 134. 

�5. (V-gip ap. Elexp Berg; G-bet). (Con -t(z)eko o -t(z)ekotan). Quedar, concertar un encuentro; comprometerse 

a, acordar. "Hamarretan juntatzekotan geldittu da" Elexp Berg. � Eta biaramonean ikusteko gelditu ziran. Lard 

527. Alkatiarengana deitzeko gelditu. Sor AKaik 124. Gauzea gero ikustekotan gelditu zan [Anjel]. Ag Kr 74. 

Gaur eramatekotan gelditu nintzan ta. Ag G 132. Arroxko onera etortzeko gelditu al da? Alz Ram 99. 

Arboladian alkarrekin biltzeko gelditu giñunan. Etxde JJ 59. Murgilla eitekotan gelditu giñuan. SM Zirik 39. 

Alkarrekin ibiltzekoak gelditu giñan. Anab Aprika 28. Kursaalera joateko gelditu giñan. Salav 43. Datorren 

jairako berriz alkartzekotan gelditu giñan. NEtx LBB 62. 

�6. Romper relaciones. "Miren eta Xabier gelditu egin ziren (AN-gip)" Gte Erd 194. 

- EZIN-GELDITURIKO. Imparable. � Betor Ejion / bere ezin-geldituriko gurpillarekin. Berron Kijote 158. 

- EZIN GELDITUZKO. Imparable. � Adimenduari emanez bertzalde ezin-geldituzko xinaurri-alha bat. JE Ber 

50. Bere [uraren] aitzin-gibelka ezin geldituzkoan. Ib. 81. 

- GELDI-ORDU. Hora de detener, tiempo de detener. � Geldi ordu da bizkitartean. HU Aurp 218. Holako 

desmasiak / geldi ordu luke. Etcham 167. 

- GELDITUAN GELDITU. Sin moverse. � Ezkare nihorat abian, geldituan-gelditu, hemen egonen gare. Prop 

1892, 132. 

- GELDITU ERAGIN. a) Detener. � Zeñek Juanari eutsan gelditu eragiñ. AB AmaE 266. Zergatik geldi-eragin 

ote zion [...]? Etxde JJ 234. b) Hacer quedarse, hacer permanecer. � Sutondotxuan bero berotan gelditu eragin. 

A BeinB 72. 

- GELDITZEKE. a) "Gelditzaka, sin parar, sin interrupción" A Apend. � Badua ariñ-ariñga, gelditzaka, lurreko 

bizitza labur au. JJMg Mayatz 14. Astiro bañan gelditzeka igaro bezate agertokia. Lab EEguna 115. Bein abiatu 


mende. 

599


ezkero, gelditzeke aurrera joan bear da. Etxde JJ 205. Ura gora naiz ura beera beti gelditzeke, etenbako 

dantzaketan. Erkiag Arran 11. Ez du [...] kamera batetik bestera gelditzeke mugi-beharrik. MIH 317s. b) Sin 

restar, sin quedar. � Ez al zezaken guzia biurtu ta aldatu, gaiztorik ezer gelditzeke? Or Aitork 160. 

gelditxo (Lar), gelditxu. (Dim. de geldi). �1. Despacio, poco a poco. "Pasito, quedito" Lar. � Ala soseguz, ta 

gelditxo: pausakin, ta aldizka. Cb Eg III 288. Arreta apur batekin ta gelditxo itzak ebagiko ditudala. Mg PAb 

159 (142 gelditxu). Bata dua beti zuzen, baña gelditxu, astiro, bidian. JJMg Mayatz 128. Dakusagun gelditxo. 

Bv AsL 120. Gelditxuago ibilli ta bere, elduko zireala. A BeinB 90. �2. (Adj.). Lento. � Joan bear du ots gabe, 

pauso gelditxo ta zatarkeria gabeko ebiltearekin. Mg CC 229. � Quieto. � Pozu gelditxo batek legez. AB AmaE 

177. 

- GELDI-GELDITXO. "Blandamente" Lar. 

gelditza (Lar). �1. Parada. "Detención" Lar. � Lur zorioneko onetan egin zuten aurreneko gelditza. Bv AsL 

121. Oroitzen zirala Jesus maitiaren Pasio santuko gelditzaz. Ib. 77 (v. tbn. 193). �2. "Action de garder, retenir" 

H. 

gelditzaile (SP), gelditzale. � "Qui arrête" SP. � Guaiaren gelditzaillea. EZ Man II 191. Gelditzale baditut / 

milaka harresi. Etcham 115. 

gelditze (Lar, Añ, T-L). �1. Parada, detención. "Cesación", "parada" Lar. � Gau-egun, goiz-arrats, edateiatean, 

/ ebilte-gelditze, iakite-etzatean. O Po 19. Othoitzak erratetik geldi zaite aphur bat; gelditze horrek ez 

darotzu kalterik ekharriko. He Gudu 124. Eguzkiaren gelditzea. Lard 115. Gelditzerik ere egin gabe Elizaraño 

joan. Ib. 430. Zuri eskerrak gelditzerik gabe. Dv LEd 233 (tbn. gelditzerik gabe en Etxde AlosT 92). Beren 

urratsen arau, gelditze ala abiatze, hein berean doa artaldea. Zub 97. Urreneko gelditzea Templecombe-n zen. 

Mde Pr 83. �2. Permanencia. "Quedada, geratzea, gelditzea" Lar. � Emen gurekin gelditze onekin egin 

dizkigun ondasun andien alde. Mb IArg I 391. � Estancamiento. � Ekonomiaren gelditze, erbesteratze, herria 

jendez hustutze, etabar. Mde Pr 44. �3. (Lar, H). "Retención" Lar. �4. Paradero, fin. � Azkenean zertan 

gelditzen da bekataria? [...]. Zer gelditze da orien bien gelditze hau? Mb IArg I 199. � Acción de quedar. � 

Ezta gutxi pakean gelditze au nere irakurleekin. NEtx Nola 51. 

geldiune. �1. Remanso. � Geroenean, toki onetatik aurrera geldi-une andiak egiñaz [Deba ibaia] igarotzen da 

emekiro Debako Erriaren ondora. Izt C 112. Zabaldian geldiunea edo esia izan dun ibaia ere, orrelaxe 

oldartzen da uaiztean maldarretatik amilka. TAg Uzt 8. 

�2. + geldigune, geldune. Parada, pausa. � Geldune laburra. "Ligera pausa". Arriaga Lekob 17. Geldiune labur 

bat. Belaus LEItz 116. Onetan, geldigunea. Or BM 52. Geldigune bat, eseri bage, / dute Amazkar-egian. Or Eus 

316. Geldiune laburra egin ondoren. TAg Uzt 158. Gaztetan, noizpait geldiune bat izango nuelako ustean bizi 

nintzan. Txill Let 92. Bideko geldiune bearrezkotzat etsi oi eben Irudi Zaar onen oiñetan atsenegitea. Erkiag 

Arran 195. 2, 3 ta 4gn. aapaldiak mailka datoz, eta 5gna geldiune oroitarazle bat da. Gazt MusIx 67. Iturri 

ondoan, geldiunea egin zuten. NEtx LBB 98. Aldegizu! (Geldi unea). Zoaz nere etxetik. Lab SuEm 183. Geldiune 

aurreko kontsonante guztiak. MEIG VII 174. Neurria dela, errima dela, geldiuneak eta etenak direla. MEIG IV 

88. Musikaren geldiuneei egokitzen. Ib. 100. Den-dena [...] gatzaturik gelditzen zen, sosegu betezko geldiune 

soil batetik dilindan. MEIG IX 94. � Momento de quietud. � Geldiune artan euli-furrunda ere oartu ziteken. Or 

Mi 64. � Estación (ritual religioso). � Orduan berealaxe izendatu zuten eguna Erromako Eliz nagusietan 

geldiune edo estazioak egiteko. Manzi GPatroi 192 (ap. DRA). 

�3. Estación. � Geldiune onetan [trenetik] jatsi da Nikanor. Erkiag BatB 168. 

geldiur (G-goi). "Geldiurrik ez du ume onek, este niño no para un momento" Ayerb EEs 1914, 201. 

geldixe. � (Dim.de geldi). Despacio. � Geldixe iramo. Lazarraga 1140r. Sar naun geldixe. "Despacito". Ldi BB 

122. Eultzia mê da. Belaun kozkoa / gutxigo jasoz, beorra / geldixe dabil. Or Eus 346. 

geldixeago-arazi, geldixeago-erazi. � Hacer ir más despacio. � Ori ezaguturik Atenaitarren gurdizai eskuegokiak, 

aldera saiestu, aokoa geldixeago-erazi ta itzuri zun zaldien olatu zurrunbilloa. 'Se detiene'. Zait Sof 30. 

geldixeago(tu). � Atako Burnigurutz-alboan / geldixeago dirala. "Parando un poquito". Or Eus 266. 

geldizale. � Conservador. � Izaten dira, aldizka, buruz-buruko iritziak ere: talde bat aldazale, geldizale bestea. 

Ldi Y 1933, 86. Ez naizela aurrerazaleegia, baizik eta atzerazale [...], geldizale edo astiro ibilzale horietakoa. 


mende. 

600


MIH 340. 

1 geldo (V, G, AN; Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ. �1. Pavesa; brasa. "2. mèche de lampe, de chandelle éteinte, 

brûlée, mais dont les cendres conservent la forme de la mèche. [...] 3. toute matière brûlée et en cendres, mais 

conservant sa forme primitive" H. Cf. Dgs-Lar 11: "Atomo, apurra, bolatil, geldua". � Que no se passe Gueldo 

por heredad alguna. Fuero de Vizcaya XXV, ley 1. � Eskuan erortzen zadan geldo edo txingar bat eziñ sufritu 

det: sugar betikoa nola eramango det? Cb Eg II 121. Airean jira-bira oi-darabiltzkien geldo, illaun ta litxen 

antzekoak. Izt C 6. Paperezkoa bada, suak erakusten dauskue egurrezko geldoak baiño bere baltzagoak direala 

Diruaren geldoak. A Ezale 1898, 195a. v. tbn. EA OlBe 85. Zait Sof 41. Maitasunaren garrean berean, ura 

itzaliko dun muku edo geldo mota bat bizi da. Amez Hamlet 148. 

�2. (V, G-goi, AN-gip-larr; Urt I 20, Añ, H), geldu. Ref.: A; EI 171; Iz ArOñ; Asp Leiz2; BU Arano; Elexp 

Berg. (Adj.). Flojo, débil, sin energía. "Tibio, tépido, flojo" Añ. "Faible, léger, sans consistance" H (que cita el 

ej. de Iztueta). "2.º persona de poca energía; 3.º inútil, incapaz (Urt Gram 8)" A. "Persona de poco nervio" Asp 

Leiz2. "Persona de poco fundamento" BU Arano. � Argalak ta geldo prestuezak zareala. Añ LoraS 113. Ez 

ordea alferrikako izen geldo deus balio ez dutenak, ezpada guztiz goi me diranak. Izt C 7 (v. tbn. 238). Eztira 

ikusten lenago legez / morrosko gorri sendoak [ardaoak]; / ezpada geldo barritsu batzuk. Azc PB 79. Emakume 

arro, buruariñ, geldu, epel bat. Ag Kr 157. Nekazaririk txepel, nagi ta geldoena dendatzeko. Ag G 80. Gogor 

egin nai zion urrena apeta geldo ari. Mok 9. v. tbn. Zait Sof 179. Geldo madarikatu ori. Bilbao IpuiB 187. 

Euskerea ez ete doa gaur makalduaz [...], gaza-geldo-motx eta indar barik geldituaz? Vill ib. 8. Baina bihotza / 

geldo ta hotza / neukan nire bularrean. Arti MaldanB 194. Ta xirimirik, geldo ta geldi, / zer oker egin ez daki. 

'Atolondrado'. Gand Elorri 61. Naiago ditu jolaserako mutillak, neskak oso geldo ta xotillak iruditzen zaizkio. 

MAtx Gazt 28s. Batez be arranaren / tilin betikoa / [...] ibilliaren nekez / egiña geldoa. Atutxa Mugarra (ap. 

DRA). En DFrec hay 5 ejs. � Necio. � Erriak [...] beti izan oi dirade siniskorrak, geldo edo tolesgabe edo 

buruariñ edo txolinak izaten diradelako. A Ezale 1898, 69b. � "Tardío, pausado, detenido" Añ. "Trabajo que 

requiere poca energía, lan geldua, nekaketan ez tan lana" Iz ArOñ. 

�3. (AN-gip-larr). "Madera, árbol medio podrido" Asp Leiz2. "Leña de poco valor para el fuego, por mojada, 

por ej." BU Arano. "Pago geldua, ur asko hartu duen pago-puskak (adar eta abar), papera moduan geratzen da; 

eta ilunpetan argi egiten du... ('fosforescente' edo esateko)" (AN-gip). Juan M. Lekuona (comunicación 

personal). 

�4. Quieto (?). � Denbora etena. Geldo gotortua. Lasa Poem 66. 

- GELDDO (A Apend). (Forma con palat. expresiva). 

2 geldo, geldu (V-m, AN-gip ap. A). � "Gueldo, pececillo diminuto como una pequeña quisquilla" A. "Roque 

de baleine" Lf GAlm 1957, 33 (DRA traduce "huevas de la ballena"). 

geldokeria. "Abiectio, [...] geldokeria, geldotasuna" Urt I 23. 

geldoki (Urt I 22). � Débilmente. � Politika izan zuan bere jardun-gaia. Eta etzan geldoki jokatu! EgutAr 19- 

8-1956 (ap. DRA). 

geldoki. v. geltoki. 

geldorraztatu. v. galdarraztatu. 

geldotasun (Urt I 23). � Falta de energía. � Oso gauza ezberdinak dira, zerbaiti herri usaina dariola eta 

besterik gabe kontra egin beharra, eta geldotasun nahiz hoztasunez ari izatea. In MEIG VI 40. 

geldotsu. � Débil (?). � Txingar geldotsu bat dirudisku, o! Eguzkiak, / oztaz lurrera errañutxorik dau botaten. 

AB Olerk 285. 

geldotu (V-gip ap. Iz ArOñ y Elexp Berg; Urt, A). �1. "S'intimider, devenir fat" Urt Gram 389 � A. 

"Commarcere, ihartu, ximurtu, [...] geldotu" Urt V 410. "Geldótu, geldóketia, quedarse sin energía" Iz ArOñ. 

"Quedarse sin energía, volverse incapaz" Elexp Berg. �2. (Lar, H). Extinguirse poco a poco una persona. 

"Apabilarse" Lar. 

geldotzar. � (Aum. de geldo). Flojo, sin energía. � Zelan irabazi dozu ba zuk geldotzarrorrek? Ag Kr 97. � 

Necio. � Eta baserritar geldotzarrak, eskuak luzatuta, beren biatzetan makur txuriak erakusten dizkiote 

itzontziari. Ag G 184s. Burugabe ta aolkuetarako geldotzar. 'Insensato, falto de razonable juicio'. Zait Sof 76. 


mende. 

601


geldu. Neol. creado por Arana Goiri en 1897 (AG 1426). �1. Admirar(se). � Umiaren gurasuak geltzen ziran 

Beratzaz esaten ziran gauza aregattik. AG 1427. v. tbn. GMant in Onaind MEOE 654. Bertotar ta kanpotarrak, 

berari begira, gelduten (mirarittuten) ziran. Altuna 9. Entzun nuanean arritu ta geldu nintzan (Quijote IX). 

Anab RIEV 1928, 609 (AIr ib. 602 arritu ta mututurik, Or RIEV 1929, 7 arritua baldituta, Ldi ib. 208 arritu ta 

miretsi). Ludi gustija gelduten daben / itxasuaren edertasuna. Enb 49. v. tbn. Otx 119. �2. Quedar(se). � Esan 

eta erakutsitta geldu dira atzian, ukuturiko egi onek bijok (1902). NeolAG. 

geldu. v. geldo. 

geldune. v. geldiune. 

geldur. "Terreno. Erreguko geldura (G-nav), una robada de terreno" A Apend. 

geleta. v. kereta. 

gelezinik. � Sin parar. � Gogoa ta irudimena orron ebiltzan, atsedengabe, loka, geleziñik, espaz. Erkiag Arran 

65s. 

gelgai. � Maravilla. Cf. geldu. � Oi maitasun gelgaia! "¡Oh, milagro de amor!". Laux BBa 94. 

gelgaitz. v. geldigaitz. 

1 gelgarri. �1. "Rémora, pez" Añ. �2. (A), gelkarri (Añ). "Rémora, estorbo que detiene" Añ. "Estorbo (FSeg)" 

A. v. geldigarri. 

2 gelgarri. � Asombroso, maravilloso. Cf. geldu. � Eurentzat gelgarrijak soin orren pitxijak. Laux BBa 44. 

Begi gelgarriz. Ib. 42. Goizero dator neska gelgarri / mirabe txairo, musu-gorriya. EA OlBe 111. Gau gelgarria. 

Ib. 56 (v. tbn. 60). Guztiok gelgarri-galgarritzat etsi genun. Zait Sof 168 (v. tbn. 17). Ameriketan --gelgarri 

dana-- / zugatz aundiak loratzen. "Cosa admirable". Or Poem 553. Arratseko soñeko gelgarriz jantzi uria. Txill 

Let 50. v. tbn. Erkiag Arran 166. Zure yauregiaren gelgarria! Amez in Onaind MEOE 735. Urretxindorraren / 

abots alai eztiz / ostu daroazak / biotzak, gelgarriz. Egieder UrreB 25. � (Uso sust., precedido de gen.). � Edurmalutak 

ugari, / uso-lumak lez jasten dira-ta, / emen gustien gelgarri. Enb 107 (v. tbn. 58). 

gelgarriro. � Gelgarriro zantzu gelgarria erne-eraziz. 'De manera terrible'. Zait Sof 17. 

gelge. "(G), enclenque" A. 

gelgetu (G ap. A). � Debilitar. � Lanbide onetan artutako nekeak auldua eta gelgetua zegoan. Lard 337. v. tbn. 

Zait Plat 101. 

geli. v. geheli. 

gelkaitz. v. geldigaitz. 

gelkarri. v. 1 gelgarri. 

gelkera. � Lentitud. � Eure itz-jarijon orrekin / egunak yaukok gelkera. Laux AB 48. 

gelki. v. geheliki. 

gelkorki. � Admirablemente. Cf. geldu. � Ain gelkorki antolatutako sointxo ura. Zink Crit 36. 

gelpe (Lar, H). �1. "Torpe" Lar. � "Gelpea, narra, tardo, torpe" Izt C 206 (en una lista de peces). �2. (Lar, H). 

"Torpeza" Lar. 


mende. 

602


geltoki (Bera app.), gelditoki (T-L), geldoki. � Estación (de transporte público). "Gare" T-L. v. gelune. � Tr. 

Documentado al Norte y al Sur desde comienzos del s. XX. En DFrec hay 6 ejs. de geltoki. � Zumarragako 

geltoki edo estazioan. Urruz Ibaiz n.º 44 (1902), 2. Gelditokiak daude Plazenzin, Bergaran [...] eta Zumarragan. 

E. Urroz EEs 1915, 20. Ormaiztegiko bultzi-geltokian jetxi ta. Ayerb EEs 1917, 79. Donianeko garan edo 

gelditokian. Barb Sup 158. Gazte frango geltokirat (edo garalat) badoa. Zerb GH 1925, 189. Leen geltokira 

orduko. FIr 150 (134 geldi-toki). Bigarren geltokira bitartean. Or QA 50. Tranbe gelditokiko baztar batean. 

Ugalde Iltz 18. Billabonako geltokira. Ib. 33. Hoteletik ega-ontzien geltoki bertaraño. Anab Aprika 100. Geltoki 

barneko leiho ttikian txartelak erosi. Osk Kurl 111. Metro geldi-tokian baitziren telefonako liburu alimale batzu 

jendearen zerbitzuko. Herr 22-3-1962, 4. Sortaldeko tren geltokian. Erkiag BatB 185. Trenean, azkeneko 

geltokira heldu garenean. MEIG IV 105. 

v. tbn. Zink Crit 62. Garit Usand 45. Kk Ab II 161. Mde Pr 94. Txill Let 113. NEtx LBB 19. 

� + gelditoki (T-L). Lugar donde quedarse. "Cantonnement" T-L. � Portubilla ta aterpe eske ari izan ziran 

gazte aek, azkenez, euren muga, xede ta geltokira eldu ziran. Erkiag Arran 196. 

geltokiratu, geldokiratu. � Llegar a la estación. � Geldokiratu ziraneko, ordea, bereala etxeratzeko agindu 

eutson andereñoak. TAg GaGo 17. 

geltor (Darric ap. DRA), gelttor. � Orzuelo. v. 1 betor, betxindor. � Gelttorra balinbaduzu begian. Larz GH 

1939, 410 (ap. DRA). 

geltsu. � Misterioso; sorprendente. Cf. geldu. � Neskatilla zurbilla argi ta garbi bide geltsua-ziar jarrain da. 

"Camino misterioso". Arriaga Lekob 28. Ipar-aize bigunaren / marmari geltsu alakoxe bat. EA OlBe 66. Euzkoelia 

baxen berezija, gatxa, zaila, zurgarrija ta geltsuba danian. Belandia EG 1956 (5-6), 58. 

geltxo. "(V-arr-oroz), pavesa" A. 

geltxo. v. eltxo. 

geltxurrin. v. giltzurrin. 

geltza. � Descanso. � Ogeiren bat eguneko geltza (deskantsua) artzen zuten. Elizdo EEs 1925, 247. Geltz 

ongarri aura. Ib. 247. 

geltzaldi. � Descanso. � Arrantzaleak len esan degun geltzaldia (deskantsua) artzen zutenean. Elizdo EEs 

1925, 248. 

geltzalditxo. � Dim. de geltzaldi. � Oeri ere geltzalditxo bat ematen zieten. Elizdo EEs 1925, 248. 

geltzurrin. v. giltzurrin. 

gelune. � "Estación (de ferrrocaril), gelune (neol.)" A DBols. v. geltoki. � Gernikako Gelune edo Estaziñora 

eldu nintzanean. A Txirrist 79. Goreneko geluna (estazioa) urbil da eta takada zenbaitez baizik geratuko ez da 

bultzia. Ayerb EEs 1912, 19. v. tbn. Ag Kr 116. A Ardi 58. 

gemantal. "(R), delantal" A. v. dabantal. 

gemen. v. kemen. 

gen. v. hemen. 

gena. v. genara. 

genanio. � (Forma atenuada de demonio, usada como interj. y como insulto). � Diabru alenak aparta, genanio 

madarikatu ori! NEtx Antz 140. Milla genanio! Ta zer egin diteke orain? NEtx LBB 25. 

genara (Ae), gena (Ae). � (A) aquí. "Acá" A Aezk 292. Cf. gen s.v. hemen. 


mende. 

603


genasde. v. genaste. 

genasi (Lar, Dv), genastu (Lar, Dv). �1. "Perturbar", "tumultuar", "turbar" Lar. � Genastu ze bera ere. LE (ap. 

DRA). Zeñek parako dio orain brida / itxas genasi oneri? Otag CancB III 269. Itxas genasiren trapasak. "Mar 

irritado". Otag EE 1881b, 87. v. tbn. Camp Ezale 1897, 252a. �2. (Sust.). "Turbulencia, que enturbia los 

licores", "turbulencia, alboroto", "turbación" Lar. 

genaskarriro. � "Tumultuariamente" Lar. � Gobierno gaizto bat [matxinada], zeñetan jente mulsatiak meneaz 

jabetuta genaskarriro eta desaraudez ekersitatzen duana. EConst 36. 

genaste (Lar), genasde (Lar). � "Sedición", "disturbio", "perturbación", "tumulto" Lar. � Probinziaren alde 

jarraitu zeban Aide nagusien kontra, oen genaste eta zegarrera kaltarkitsuak indarrean zeuden denporan. Izt C 

494. Sortu zan [1789-an] beraren mugapean zegarrera, iskanbilla ta genaste guztiz ikaragarria. Ib. 377. Zeiñ 

izan du zan presondegian ipiñia, irian gertatu zan genastea eta gizon iltzea gatik. Brunet Lc 23, 19 (Oteiza 

alboroto). 

genatu. � "Genau (V?, msOch), conocer casualmente [sic, seguramente errata por 'carnalmente']" A. � 

Gorputza genau deuts. msOch 26. 

genhatu. v. geinatu. 

gendu. v. kendu. 

Genesis (Chaho), Jenesis (Lar), Genesa (Chaho), Jenesa, Jenesi(a), Jenesio. � Génesis. � Jenesioa, Exodoa, 

Lebitikoa. Lç Ins G 1r. Jenesako hogoi eta hemezortzigarren kapituluan. SP Phil 410. Jenesian irakurtzen dugu. 

Tt Arima 41. v. tbn. Egiat 189 (Jenesa). Jenesisko liburua. Ur Gen tít (Dv Jenesa; Urt Ethorkia, Ol, Ker y BiblE 

(H)asiera, Bibl Hasera). Moisesen Jenesisko legengo itzetan. Inza Azalp 41. Beraz, Genesis gerta-gauzaz ari da. 

Or QA 107. Genesisko liburuan datorren istorioa. Vill Jaink 56. 

genetika. � Genética. � Genetikaz berezia. In MEIG VI 28. 

genetiko. � Genético. � Bakartasun genetiko hau. In MEIG VI 29. 

genitibo, genitibu, jenitibo. � Genitivo. � Halako gisaz non jenitiboak aditzera emaiten baitu ondotik 

heldu den berbo sustantiboaren numeroa. ES 89. Harriaren eraikitzearen izena, genitibuan. Mde Pr 231. Bi 

genitiboen arteko beste alde batez mintzatu behar baitut. MEIG VI 175. 

gentleman. � Gentleman. � Ordurarte, isiltxorik izketan, uritar jatorra, gentleman berarengan ikusi nuen. A 

Ardi 58. 

gentlemandu. � Hacerse gentleman. � Londresen izateko egokia; baserritar gentlemandua. A Ardi 56. 

gentxun. �1. "(V, msOch), estornudo" A. v. entzux. �2. "Estornuda (imperativo). Gentxun egin, estornudar" A. 

gentza (Bera), gentz. �1. Paz, tranquilidad. Neol. de Arana Goiri (en el que sólo encontramos un ej. de 

gentzadun; v. NeolAG). v. bake. � Egizko gentzea ta bazkuna gura ba-dozuz, gauza orok aztetsia ta burubaburuba 

begiratu biar dozu. Arriand JEL 1908, 306. Gentzea ta gudea Batzar nausian itundu bear dira. Arriaga 

Lekob 33. Gentzarik onenian arima ta gorputz (1917). Enb 132. Iñoren gentza nundik galduko. Ib. 49. Ludi 

ontako gentza edo pakea. M. Urreta EEs 1918, 158. An goiko gentz eder artan. Elzo in Onaind MEOE 809. 

Gabeko gentzan. Laux BBa 38. Laket zait zuen begien gentza hori. Mde Pr 128. Barneko gentza ta naretasuna 

azalera bear zuen bakoitzak. Zait Plat 60. v. tbn. JBDei 1919, 231. GMant LEItz 73. Laux AB 27. EA OlBe 97. 

�2. "Tranquilo, pacífico" Bera. 

- GENTZA-HITZ. palabra de paz. � Zuen artekorik iñok etsaiak ekarritako meni ta gentza-itza entzun eta 

itundu gurako ete-leuke? Arriaga Lekob 34. 

- GENTZA-TOKI. Lugar de paz, pacífico. � Asarrerik baña ez / ekarri onantza, / gentza-toki dalako / gure 

Ariatza. Enb 209. 


mende. 

604


- GENTZAZ. En paz; tranquilamente. � Aintzaz ta gentzaz direanian / poz-atsegiñez goia ta beia. Enb 49. 

Arrizkuban ibilli gentzaz, ez urduri. Laux BBa 130. 

- GENTZAZKO. Pacífico, de paz. � Erromatarren geznariak gentzazko itxaz etorri ei-dira. Arriaga Lekob 32. 

� Pacífico, tranquilo. � An datza gentzazko lotan. Enb 54. Nora juan ete da txaide artetik / gentzazko lo-gura? 

"Ensueño tranquilo". Laux BBa 118. 

gentzabide. � Medio pacífico. � Euskera berriz ere gure artean bizi dedin, ta euskal-oituretan, gentzabidez, 

iraun. Inzag RIEV 1933, 417. 

gentzadun. � Apacible, que disfruta de paz. � Gentzadun Ama-Neskutza (1898). AG 1419. 

gentzakoi. � Pacífico. � Gentzakoien zori ona, Yainkoaren seme deritzakete-ta. Ol Mt 5, 9 (He, Dv e Ip 

baketiarrak, Arriand gentzatsubaik, Ker bake-zaleak, IBk e IBe bakegileak). 

gentzaldi. � Período de paz. � Domizianok eten zuan aurreko bosten agintekuntzan izandako gentzaldiya. J.M. 

Tolosa EEs 1913, 163. � Nik, baña... gentzaldi betikorran bakarrik edo-jariskenat. "En la paz eterna". Arriaga 

Lekob 39. 

gentzale. � Pacífico. v. gentzakoi. � Zori onekoak paketsuak, gentzaliak. M. Urreta EEs 1918, 158. 

1 gentzaro. � En paz. � Zeñen gentzaro nenbillen! Loram 35. Gaberdiyaren ixil-uneko / lillurapean, orren 

gentzaro! / lurtarrik ez dan ames-tokira / aldatu banitz bezela nago. EA OlBe 56. 

2 gentzaro. � Tiempo de paz. � Gentzaro maite zoragarria, / atsedenaldi biguna! EA OlBe 22. 

gentzatsu. � Pacífico; tranquilo. � Lurlantzan diarduan nekazari gentzatsuari (pacífico). J.M. Tolosa EEs 

1913, 114. Itz goxo ta pozkidagarriak entzun-araziaz gentzatsu (paketsu) igaro zituen ordu larri aiek. Garit 

Usand 53. Gentzatsu, otzan eta oldoztuna zalako. GMant LEItz 71. Eure iluntze ori ixango ete dok / orren 

gentzatsuba? Laux BBa 116. v. tbn. Otx 183. Zoruntsubaik gentzatsubaik, Jabe-umiaik baitereiskie. Arriand Mt 

5, 9 (Ol gentzakoi). 

gentzatu. � Calmarse, apaciguarse. � Zure gogoa zerbait gentzatu artean, ez da nire barrendik ezer irtengo. 

TAg GaGo 10. 

genzale. v. kentzaile. 

geñhatu. v. geinatu. 

geografia (T-L), jeografia (Urt IV 463), jeograpi (EEs 1931, 144). � Geografía. � Anziñako lurkiundera edo 

jeografiara eta zargauzetara jarriak. Aran SIgn 204. Naparroko errien eta lurren azalbena edo Geografia. EEs 

1914, 99. Lutelestia (Jeografia). EEs 1917, 135. Ludizti ta zenbakizti (geografia ta aritmetika) ta beste 

ikasgaietan. Belaus LEItz 117. Herri honek Mugarteko jeografiatik kendua izan behar duela. Arti Tobera 267. 

Garai batean kronologia eta geografia ziran kondairaren bi begiak. Vill Jaink 172. Gerta daiteke gaia, ikergaia, 

lekuan lekukoa izatea [...]; hala nola historian [...], geografian. MEIG VIII 65. En DFrec hay 39 ejs. de 

geografia. v. tbn. Osk Kurl 143. Alzola Atalak 137. 

geok, geon, geone-. v. gerok, geroni. 

geologari. � Geólogo. � Paleolitos-garaia geologariak Pleistokenos deitu oi dioten ludi-aroaren azkenaldean 

igaro zan. JMB ELG 13. 

geologia. � Geología. � Hala nola historian [...], geografian eta are geologian bertan. MEIG VIII 65. 

geometria, geometri, jeometria (Urt IV 153). � Geometría. v. EEs 1931, 146, en una lista de términos de 

geometría aprobados por la Academia de la Lengua Vasca. � Antolatu ere zeban liburu aritmetika eta 

jeometriakoa. Izt C 497. Geometriko irudiak oro zenbakiz adieraz lizakete. Zait Plat 56. Konon, Samosko 

izarlari ta geometri jakituna. Ibiñ Virgil 41. Burnien iduripenezko geometri latzean lanean ari da. MEIG IX 124 


mende. 

605


(en colab. con NEtx). Geometri-lanak. Ib. 128. Geometri-zulo hauek. Ib. 129. Gauzak geometri-neurrietan 

sartzeko asmoa. Ib. 139. Geometri-itxurako Gurutzeko Jaunak. Ib. 139. En DFrec hay 7 ejs. de geometria. 

geometrizale. � Geómetra. � Olerkari, musikari, geometrizale, ederzale. Lf in Zait Plat XV. 

geone. v. geroni. 

gehorrek. v. gerorri. 

gera (B, Sal, S ap. A; Gèze). � "Gésier" Gèze. "Molleja en que deposita la gallina las piedrecitas que engulle" 

A. v. hera. � Gerak bazaitze farzirazten, ihesiren tie postak [Oihan zañek eta guardek]. 'Si on leur bourre les 

poches, ils quitteront leurs postes'. Etch 308. 

gerabil. "Gerabil-txorrotx (G), var. de bost-kantoi [='manzana de forma poliédrica']" A s.v. sagar. 

geraka (V-ger ap. A), gereka (V-ple-arr-oroz-m ap. A). � Inquieto (sentidos prop. y fig.). "Gereka [...] 

intranquilo, sin base sólida" A. v. girakea. � Lizar-osto bat ez da mugitzen, / ez belar-izpi geraka. "Móvil 

hierba". Or Eus 342. Bizkor, argi, andinai, gereka ta pizka bat uzu ta basati zan Lasalle. Eguzk GizAuz 66 (v. 

tbn. 43). Yoiazan eliza-alderantz, larri ta geraka. Erkiag Arran 171. Barruko arrak darabil artega ta geraka. 

Erkiag BatB 167. Egun gerakak izan bere-ta. Ib. 103. 

gerakaitz (A DBols), gerakatx (V-ger ap. A Apend). � Inquieto. 

gerakatxo, gerekatxo. � Dim. de geraka. � Etimologia ori, odeiak bezelako aldakorra da ta gerekatxoa. A 

Eusk 1919-1920 (II), 6. 

gerakoi. "Immanente" Lar. 

geraldi (V ap. A; Lar, Añ), gera-aldi, keraldi (Lar). � Parada, pausa; tiempo de descanso; estancia. "Queda [...]. 

Tocar a queda, geraldia jo" Lar. "Vacación" Ib. "Vacar [...] geraldia artu" Ib. "Suspensión de armas, armen 

geraldia" Ib. "Tregua" Ib. "Parada, acción de quedarse", "pausa" Añ. "Sosiego después de una fatiga" A. � 

Eurak dagoz berba neurtuetan, eta neurri labur-luze ta gera-aldi era askotakoetan. Zav Fab RIEV 1907, 92. 

Geraldi onetan illabete egin, eta Haserot-era joan ziran. Lard 88. Geraldi edo atseden onetan. Ib. 202. Zeñek 

uzten ditu eskubetatik ogei milla duro? (Keraldia). Aurrera bildurrik gabe. Sor Gabon 38. Ekatxaren ondoko 

geraaldia. AB Olerk 117. Eriotz guda eta geraldirik gabe. "Sin tregua". Otag EE 1882c, 535. Damu egiazko bat 

artuteko, bere gogoagaz egiten zituzan iru geraldi. Itz Azald 141. An geratu gera [...] noiz atertuko zai. Ango 

geraldiaz ez naiz erraz aaztuko. Txill Let 50. Doinua doinu, [...], lehenbizikoan [esaldian] gerta daitekeen 

geraldia, ezinkizun da azkenekoan. MEIG IV 104. � Estación (del Vía Crucis). � Kalbarioko Estaziño edo 

Geraldi Santuak ibiltea. Añ EL 1 176 (EL 2 185 gera-aldi). Jesu-Kristo gure Jaunaren Galbarioko bidea. [...] 

Lenengo geraldia. Jauregui 234s. Geraldi bakoitzean, umetxoak geraldiko gogaia kantuz esan oi zuten. Herr 19- 

3-1959, 3. 

geralditxo. "Paradilla, paradera" Lar. 

geran. � (Forma conjugada de izan). ¡Vamos!, ¡venga! (litm. 'seamos'). � Geran aguro, geran! Artu itzazu 

kutxa, kutxilluak [...] eta korrika kalera. Iraola 88. Tira, geran, geran! Ib. 94. Geran, geran. Zenbat baliyo du 

onek? Ib. 77. 

gerarazi, gera-arazi, gera-erazi, gerazi, geraazi. � Detener, hacer parar. � Asitzen dira saltoka, ta ezin iñork 

gera-erazi ditu. AA III 378. Bere bidean gera azi ta gero. EE 1883b, 227. Eziñ gera erazi liteke sentenzi au? Arr 

May 47. Esku batek geraerazitzen zuela sentitu zuen. Ib. 82. v. tbn. Anab Aprika 76 (geraazi). Gauak luzatuz 

nork ere gerazten [su betikorra]. Gazt MusIx 127. � Hacer quedarse. � Orretarakoxe gera-erazi zaitut. A Ardi 

50. � Mantener. � Gerarazten gaitu [euskarak] garbi, zintzo, argi ta eder Jaunaren eta gizon guztien aurrian. 

Lh EEs 1915, 233. 

gerarte (Lar, H). � "Entretenimiento, dilación" Lar. 


mende. 

606


gerartu. "Suceder" Lar y Añ. 

gerata. v. kereta. 

geratu (V, G; Lcc, Lar, Añ, Dv, H), garatu (Sal, R). Ref.: A (gera, geratu, garatu); Bon; Iz ArOñ; Gte Erd 135. 

v. gelditu. � Tr. Documentado desde Lazarraga, aparece en textos vizcaínos y (en bastante menor medida) 

guipuzcoanos; menos frecuente que gelditu (tbn. en los primeros) hasta principios del s. XIX, aumentando su uso 

a partir de esta época; entre los guipuzcoanos el período de mayor frecuencia parece ser la segunda mitad del s. 

XIX. Hallamos el part. gerau sólo una vez, en Enbeita (141), y la forma de futuro gerako en unos versos del s. 

XX. La forma de sust. vbal., que suele ser geratute en los textos vizcaínos (y más modernamente geratze), es 

gereta en Betolaza, el catecismo de Zubia y Urquizu (42). En DFrec hay 403 ejs. de geratu, todos ellos 

meridionales. 

I (Vb.). �1. Quedarse, permanecer (en un lugar, estado, etc.). "Quedar [...]. lat. manere, remanere" Lar. 

"Empantanarse [...], zingiran geratu" Ib. Harriet trae además la forma keratu, de la que no hallamos ningún otro 

testimonio (cf. keraldi s.v. geraldi). � Jainkoari nai ez dakiola zu joan da ni eben gera nadila. Lazarraga 1151v. 

Ordu onean gera zatez. Ib. 1146r. Geretan zala birjina. Bet 9. Semea jaio eta amea birjina geratu. CatAnz 4. 

Gorputza geratu zan sepulturan (Nicolás de Zubia, 1691). ConTAV 5.2.11, 151. Erritxo batean geratu zan, ta 

Ama Birjiñaren Ermita bat bere kontura artu zuen. Cb Eg III 344. Leena geratuko da, ta igituko ez da ezertara. 

Mg PAb 204. Agur gizonak, gera zaiteze ondo. Ib. 187. Ez gaitezen geiegi onetan geratu. AA III 263. Zuen 

gorputz-illak bakardade onetan geratuko dira. Lard 92. Emen bertan gera zaitia. Bil 78. Gaba egiten geratu 

nintzan / bertan atx zulo batian. AB AmaE 19. Zaratarik andiena non dagoan entzuten geratutea. Ag Kr 19. 

Biok gerako al gera / bost bat eguneko? Gaztelu in Tx B 113. Ori ezta geratuko azearen azpian (V-m). "Ese es 

muy resuelto". A EY III 222. Itxaropena piztu, ordea, "kizun" geratzeak. Txill Let 102. Millaka erritar bere 

gorputzaren zai geratu ziran arratsean. Ugalde Iltz 54. Arantzazun egin ziren lanak [...] joango dira geratzen 

edo joaten; hori geroak [...] esango du. MEIG IX 56. 

v. tbn. VJ 6. fB Olg 166. Astar II 227. Zav Fab RIEV 1907, 542. Añ EL 2 203. CatBus 8. Ur MarIl 46. Aran SIgn 

88. PE 139. Itz Azald 36. Echta Jos 186. Kk Ab I 94. Altuna 15. Or Tormes 31. Otx 49. Enb 45. Tx B III 97. Mde 

Po 88. Etxde JJ 197. Bilbao IpuiB 24. Arti Tobera 266. Erkiag BatB 174. Gand Elorri 221. 

� (V-gip; Lar). Quedar, restar. "Fincable, que queda en ser, geratzen dana, gañerakoa" Lar. "Gutxi-askua geratu 

da, poco o mucho ha quedado" Iz ArOñ. � Zerren [Salbatierra] jarri da / guztia destruidurik. / Ez da geratu / 

barruan etse galantik. Lazarraga 1202r. Garbietea anz guztiak pekatuenak, inoranziaz edo nagitasunez geratu oi 

iakuzanak. Cap 66. Geretan jakela au jakin eben persona guztiai errosarioen debozino andi bat. Urqz 26. Batere 

aien aztarnarik geratu gabe lur-gañean. Lar SAgust 9. Geratu jakozan lojak, zepa ta txatarrak. Mg PAb 127. 

Bekaturen bat ez bat konfesatzagarik geratu eztakidan. Añ EL 2 164. Zer geratuten jatzu egin baga ni salbetako? 

Ur MarIl 48s. Begi bat ateratzen badidate, geratzen zat bestea. Arr May 22. Denpora gitxi geratuten jakola. Itz 

Azald 167. Enparau geratu yatan diruba. Kk Ab I 78. Zailena izanen zen hori geratzen zitzaizkien eginkizunetan. 

Mde HaurB 95. Motor bat, bitatik, geratu zitzaion ontziari. Anab Aprika 103. Zeri lotu behar diren ez dakigun 

hari albainuak geratzen dira beti. MEIG VI 175. 

v. tbn. Astar II 145. Lard 201. Zab Gabon 100. Ag AL 126. Echta Jos 326. Altuna 60. Or Tormes 47. BEnb 

NereA 48. Akes Ipiñ 25. Arti Ipuin 67s. 

� "Retener" Lar y Añ. 

� Posar, reposar. � Ez dau geure erri idalgubeetan inos oinik geratu ez judeguk, ez morok, ez herejek. fB Ic I 

IV. 

�2. (V-gip; Lar, Añ, H). Ref.: Iz ArOñ (nekániko); Etxba Eib; Elexp Berg. Quedar(se), resultar. "(Quedar sin) 

sentido, kordebage geratu" Lar. "Parar, llegar a algún término, eldu, etorri, geratu" Ib. "Bitoriagaz geratu, rester 

victorieux" H. � Oi ta kapa bat emunagaiti / ez nax geratu piloxik. Lazarraga 1195r. Geretan zala leen 

Iaungoikoa zana bakarrik gizon bere eginik (Nicolás de Zubia, 1691). ConTAV 5.2.11, 149. Geratu zan andrau, 

hazienda da ezer baga. Urqz 24. Eta bere gorputza nola geratu zan? CatBurg 18. Batbatetan illa geratu arren. 

Cb Eg III 319. Enzun baga geratu bada. Añ EL 1 130. Engañatu zuan Rakelek bere Aita, ta geratu zan bere 

idoloakin. AA III 632. Esanda geratu da. fB Ic I 39. Ezer ezean ez doa dana geratzera? AB AmaE 173. 

Naierara geratuko zerala. Arr May 182. Ago-bete agiñegaz geratu dirala. Kk Ab I 104. Zure pekatuak 

barkaturik geratzen zaizkitzu. Inza Azalp 107. Ija lotan geratu naz. Altuna 57. Arrituta geratu zan. Bilbao IpuiB 

67. Orretan geratu da erloiuaren auzia. Erkiag BatB 160. Sasikumea jatorriz garbi geratu zan elizan. NEtx LBB 

29. Itzik gabe geratua. Uzt Sas 139. Goiz aldera, ondoeza eginta, gorputz geratu uan. Ataño TxanKan 45. Ni, 

eta hau garbi geratzea nahi dut, ni Gobernuaren alde nago. MEIG IX 83. 

v. tbn. CrIc 30. Mg PAb 107. Zav Fab RIEV 1909, 31. CatLlo 25. CatBus 16. Ur MarIl 55. Lard 185. Bil 165. 

Aran SIgn 34. Zab Gabon 94. Itz Azald 56. EusJok 67. A BeinB 76. Echta Jos 326. ArgiDL 163. Or Tormes 107. 

Enb 43. Laux AB 90. Mde Pr 173. Txill Let 64. Ugalde Iltz 23. Arti Tobera 271. BEnb NereA 177. Akes Ipiñ 8. 

Gand Elorri 175. And AUzta 59. Osk Kurl 24. Alzola Atalak 57. Lasa Poem 65. 


mende. 

607


� Quedarse en, convertirse en. � Konfesinoeko Sakramentuagaz parkatuten dala pekatua, eta kastigu betikoa 

geratuten dala kastigu denporazkoan. Itz Azald 149. 

�3. (V-gip; Lcc, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Parar(se); cesar. "(Hacer) alto, 

araldeak geratu, gelditu" Lar. "Cesar", "detener", "parar, no pasar adelante" Lar y Añ. "Lókixak geratu, 

paralizarse (v.gr. con un dolor de muelas) el movimiento de las mandibulas" Iz ArOñ. � Iratzartuten dala 

soñuba geratuten bada. Mg PAb 130. Etzan geratu gaitzera kuturtu zuan artean. AA III 532. Iñusturi eta 

besteak geratu ziran. Lard 70. Euria jausten zan geratu baga. AB AmaE 364. Pestea laster geratuko zalako. Arr 

May 157. Biotzaren taupadak ezin geratuaz. Ag G 339. Denboraren igarotzeak berak geratuta zirudien. Txill 

Let 60. Goizetik gabera, geratu barik, ebillen lanean. Bilbao IpuiB 68. Josuek eguzkiari esan eutsala geraketako 

(V-gip). In Vill Jaink 42. Erdi geratu egin da uiol bizia. Erkiag BatB 146. Sarritan geratu nau / kalien erdian. 


v. tbn. fB Olg 67. Bv AsL 188. A BeinB 89. Itz Azald 97. Echta Jos 340. Enb 207. Ugalde Iltz 41. Anab Aprika 

57. Osk Kurl 146. 

� (Con -t(z)en). Dejar de. � Ez dala geratuten sekula edaten [itxasoa]. AB AmaE 328. 

� "Retardar, diferir" Lar. 

�4. Quedar en, convenir. � Geratu zan biaramon goizean joateko zaldi ganean Sabasen etxera. Echta Jos 318. - 

-Orduen orretan geratzen gara. --Baita, arrasteira arte ba. Kk Ab II 65. Maiatzerako aldaketa egiteko geratu 

zan Joxe. Ugalde Iltz 59. 

�5. "Sentar (la comida), asentar. Jandakoa gaizki geratu zaio" Gketx Loiola. 

II (Sust.). Retención. � Bidebagako eukiaz edo geratubaz. CrIc 82. 

- GERATU GABEKO. Ininterrumpido, continuo. � Erreguaren eginera geratubagako bat. Itz Azald 60. 

Geratubagako lanak laburtuten dabela bizitzea. Ib. 93. Burruka geratubagakoetan. Ib. 175. 

- GERATU ERAGIN. Detener. � Aopean zerbait jakineraziz, geratu eragin zion. A Ardi 49. 

- GERATZEKE (V-gip), GERATZAKA (V-gip). Ref.: A (geratzaka); Elexp Berg. Sin parar, sin pausa. � 

Wolfio gau guzi artan geratzaka jardun, eta egunsentirako prest zegoan. Arr GB 125. Hizkuntzaren bizian, 

geratzeke, erregela berriak badatoz eta zaharrak badoaz. MEIG VII 177. 

� Etim. De cast. quedar. 

geratze. � Demora, permanencia. "Quedada" Lar. � Jerusalengo Elizan Semearen geratzea. Lard 370. � 

"Cesación" Lar. "Detención" Ib. � "Retención" Lar. 

gerau (G-nav ap. EI 223). � Nosotros mismos. En el primer ej. de Orixe, gerok podría ser la forma de ergativo 

de gerau (aunque cf. Or QA 167 gerok ari geran). v guhaur, gerok, geroni. � Ele onen iruliak gerau gara. 

Laux AB 13. Gerau eta den guzia batetan garela. Mde Pr 350. Izan baiño len ez giñan, gerok gerau egiteko. "Ut 

fieri possemus a nobis". Or Aitork 307. Maita dezagun [...] urkoa gerau bezala. "Nosmetipsos". Ib. 367. Eriok 

garaitzen gaitueneko gu gerau ezpaikera, izan. Zait Plat 118. 

gerauk. v. gerok. 

gerauk. v. gerok. 

gerazi. v. gerezi. 

gerazia. v. grazia. 

gerba. v. 3 garba; gerpa. 

gerbatu. Figura en SP, sin. trad., tras gerba. Cf. 3 garba. 

gerdama. v. gardama. 

gerdamu. v. kardamu. 

gere (V-gip, G, AN, L; Lar, Añ, Dv, H), geren (G-to, B; Lar, Añ). Ref.: A (gere, geren); Elexp Berg. � Nuestro 

(posesivo anáforico). "Nuestro, gurea geurea, gerena" Lar. "Gerearen eska [...] insistir pidiendo lo nuestro" Ib. 

s.v. gresca. "Comulgar [...] gere Jauna artu" Añ. "Oso zaharrak darabilte bakarrik" Elexp Berg. v. geure. � Tr. 

Documentado en autores guipuzcoanos y navarros desde principios del s. XVII; se encuentra además (tal vez en 

algunos casos erratas por gure o geure) en unos versos de Aphezte (in EZ Eliç XIX), Materre (275), Chourio (I 3, 


mende. 

608


3), AstLas (18), y en los vizcaínos Capanaga, Moguel, Añibarro (EL 1 118), fray Bartolomé (Ic I 86) y Zavala 

(Fab RIEV 1907, 92). Su uso disminuye relativamente desde la segunda mitad del s. XIX y, en especial, desde 

1940. � Guri geren bekatuak, andiak izanagatik, barkatzeko. Ber Trat 17v. Erreko ere badigu [...] geren biotza. 

Lar SAgust 16. Geren gauzetan Juez zuzenak ez gera. Cb Eg III 227. Ez gaitzala arren utzi / gere bizian. GavS 

16. Geren gurasoetatik datorkiguna. Ub 153. Artzea gere gañera edo gere kontra Jesusen korputz ta odola? Mg 

CC 251. Geren naiez aratzen bagera. AA II 12. Guk geren gaizki egillei barkatzen dieztegun bezala. CatB 37. 

Barka ditzagula geren bekatuak. Legaz 21. Guk gere aragi lotsagabea nekaerazi. Arr May 123. Biziko al gera 

gere pobrezan. Apaol 47. Guazen geren lanak egitera. Moc Damu 9. Geren begiyakin ikusi nai degu guziya. 

Iraola 41. Gerena zapuztutzeraño ezpadatoz ere [arrotz-izkuntzak]. Inza in Jaukol Biozk VI. Geren animak 

maitatzen. Tx B II 93. Etxeko ormatartean ditugu geren gogoetak. Or Mi IV. Bakoitza gere aldetik etorri gera. 

Lab EEguna 92. Apaltasun gezurrezkoz gere buru au yantziaz. Ldi IL 58. Geren baiezkoa opa izan diegu. JMB 

ELG 10. Geren burua bezala maite izan bear dugula. Ir YKBiz 396. Geren izena geuk galdu. Basarri 90. Badugu 

guk ere geren abogadua. Izeta DirG 78. Xalbador, biok bertsolariak / giñan gu gere izatez. Uzt Sas 280. Geren 

buruari begiratzen bagenio. MEIG II 145. 

v. tbn. Cap 7. Mb IArg I 316. Añ CatAN 45. VMg 35. Gco I 419. AA III 618. It Fab 212. Aran SIgn 114. Zab 

Gabon 39. Xe 336. PE 27. Etxeg in Ag AL 6. KIkG 33. MEIG I 229. Geren: VMg 31. Añ CatAN 45. Izt C 75. 

Ud 131. Noe 29. EusJok II 58. JanEd I 23. Balad 228. CatUlz 26. Ill Testim 3. Alz Txib 100. Ayerb EEs 1915, 

262. KIkG 55. ArgiDL 58. Jaukol Biozk 53. Ldi IL 102. SMitx Aranz 71. Etxde JJ 224. Anab Aprika 32. Salav 

76. Uzt Sas 208. 

� (En otros casos de declinación). � Jesus Maria dirala gerekin (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124 (tbn. 

gerekin en Ub 67, Mg CC 239, Arr GB 125, Ldi IL 49 y Or Eus 23). Salbe, esperanza gerea. Cap 7. Gabe 

arkitzen diranei geretik al duguna ematea. Mb IArg I 316. Geretzat guk eskatu bear ditugunak. Ib. 367 (tbn. 

geretzat en VMg 53 y Tx B I 76). Beti gerengan deguna. Cb Eg II 163. Nola geregan indarrik arkitzen ez degun. 

Gco II 76. Ez gerentzat, baizikan besteentzat aditzen degula. AA III 596. Ez dezakegu apartatu geren ganik. 

CatB 78. 

� (Uso no anafórico). � Jangoiko maitari gere amorez gizon egin ta jaio denak. Mb IArg I 104. Egiten zuela 

[...] gerez gañeko milagro andi bat. Añ CatAN 23. Azaletik latza eta samiña gere amorio propio 

erabagearenzat. Gco II 28s. Gere lauko apurren / eroangarria. Zav Fab RIEV 1909, 36. Gere euskera anziñaanziñako 

ederrean [...] argitaratu dirade. Aran SIgn I. Geren bitertekuak diren bezala. CatUlz 26. Nork-gere 

abertzaletasuna zenbaterañokoa dan yakiteko. Ldi IL 155. Geren lurrian euskerarikan / nola etzuten utzitzen. 

Uzt Sas 292. v. tbn. Mg CO V. fB Olg 26. 

- GEREAK ETA BOST (ENTZUN, etc.). (Escuchar, etc.) lo nuestro. � Irabazi ba-degu ere, ari gera entzuten 

gereak eta bost! Ldi IL 108. 

- GEREAN (V-gip). En nuestra casa. "Zure karteria gerian dago" Elexp Berg. 

- GEREAZ IRTEN. Salirnos con la nuestra, ganar. � Ea, bitoria, bitoria: gereaz irten gera. Cb Eg II 106. 

- GEREN BURUKO. Natural, de nuestra propia naturaleza. � Zer dan gauz gaiztoa erakusten digun geren 

buruko argia ta ezagumentua. Ub 16. 

- GEREN BURUTIK. Por nuestra naturaleza. � Geren burutik degun argi ta ezagumentu oni deritza Lege 

naturala. Ub 14. 

- GEREN DENEZ. En lo que podamos. � Gu deituak gera animak, geren danez, salbatzeko alegina egitera. Bv 

AsL 161. 

- GERE GAIN. "Señores de nosotros mismos, geregain" Lar. � Guk libre, gere gañ eta [...] usadio ederren 

estalpean jarraitu nai degu. Arr EE 1885b, 473. 

gerebaitaratu (-th- H). �1. "Revenir à nous, à notre sens. Gerebaitharatu ginenean, quand nous fûmes revenus 

à nous" H. �2. "Rentrer en nous. Gerebaithara gaitezen, rentrons en nous-mêmes, recueillons nos pensées, nos 

souvenirs" H. 

geregaindu. "(Hacernos) señores de nosotros mismos" Lar. "Emanciparme a mí [...], a nosotros, geregaindu" Ib. 

gereganatu. v. geureganatu. 

geregi. "Geregia, satisfecho, satisfecha" Dgs-Lar 1. 

geregin. "Geregitea [...] faire notre propre, nous approprier" H. 

gerein (AN-5vill ap. Caro CEEN 1969, 219). � Sembrar. v. erein. 

gereino. "Gereiño (Sal, R), indeciso. Gereiño dago garia erraiten dugu ez zori bai zori dagonean (Sal, R)" A. 


mende.


gereino. v. garaino. 

gereitsu. v. gerizatsu. 

gereiza. v. gerezi; geriza. 

gereka. v. geraka. 

gerekek. "Gerekek ittau, lo hacemos nosotros mismos" Iz Ulz. 

gerekoikeria. � Egoísmo (ref. a la 1. a pers. pl.). � Besteak gu maite nai izatea gerekoikeriaren azterrena da. 

Ayerb EEs 1913, 312. Geron barrena ongi ikusi naiez. Ez noski gerekoikeriz. Or Y 1934, 83. Gerekoikeriak 

maitasun hori maiz lainotzen badu ere. MIH 21. Bereizten gaituzten gerekoikeria ziztrinak baztertuz. MEIG I 

113. 

gerekoitasun. v. geurekoitasun. 

geren (A, que cita RS). � Deshonra. � Aita zarra ta betse etena ezta gerena. "Padre viejo y abarca 

rota no es deshonra". RS 24. Zure izenak bakarrik yagon gaitzala; ken gure gerena. Ol Is 4, 1 (Ker, BiblE lotsa). 

Ire ta nere lorretan ikusi ez dedan oñaze, arriabar, geren eta sapokeririk izan litekenik. Zait Sof 161 (v. tbn. 39). 

Ore beretik gertatzen gera, batzuk dedu-ontzi, ta besteak geren-otzi (Rom 9, 21). "In contumeliam". Or Aitork 

391 (Lç unzi [...] desohoretako, Bibl desohoragarria). - GERENEZ. Ignominiosamente. � Gerenez aberritik 

oildua izatean. Zait Sof 117. Gerenez ta deunge galdutako soiña! Ib. 42. 

geren. v. gere. 

gerenaz. v. gerez. 

gerenda (Dv, A). � Roquedo. "Rupes, silex, rocher élevé" Dv. � Gorde ziren zilhoketan eta gordegailuetan, 

gerendetan ere eta harzilho eta urtegietan. Dv 1 Sam 13, 6 (Ur aitzartetan). Harpe hura gerendan argindua zen. 

"Taillée dans le roc". Dv RIEV 1931, 556. � (B ap. A; VocB). "Camino estrecho entre las peñas" VocB. � "Pente 

rapide. Précipice" JE Ber voc. � Gerendari beha egoiteak ez gitu orai hanbat lazten. JE Ber 14. Gu gorago, eta 

xutago gerenda, barnago ere ba. Ib. 13. 

gerenez. v. gerez. 

gerenganatu. v. geureganatu. 

gereta. v. kereta. 

geretasun. � Ambición (ref. a la 1. a pers. pl.). � Bakoitzak daukagu geretasun bat, gere amesa, gere 

irudimenekoa, gere antsi, apeta, egarria. Ayerb EEs 1915, 262. 

geretaz (B). � "Por nuestra parte" A Morf 488. "Por nosotros" A Apend. 

geretsu. "(G-azp), cierto arbusto" A. 

geretu. v. geuretu. 

geretxu. v. garatxo. 

gerexa (Sal ap. A; Aq), gedexa (Aq 744 (AN)), kerexa (Aq 1273). � "Guedeja, gerexa, kerexa (AN)" Aq 1273. 

"Trenza, gedexa, gedeja (AN)" Ib. 744. 

gerexa. v. geriza. 


mende. 

610


gerez (A Apend), gerenez, gerenaz. � Por nosotros mismos; por nuestra propia cuenta. "Por nosotros" A Apend. 

v. geurez, geronez. � Geren eritasun andietan, gerez al badugu, komunio santan ta gerez ezin dugun aldian 

bestez Jesus billatzea. Mb IArg I 186. Zeren atsegin-gustoa degu bada gerenez? Ub 142. Gerez bakarrik gauza 

onik Zerurako ezin egin ala. Gco II 29 (I 438 gerenez). Gerenez degun argitasunarekin ezagutzen ditugunak. AA 

II 12. Ez da asko gerenez / gauzak pensatzia, / ondo, bai, gurasoai / baimena eskatzia. Moc Damu 36. Nai-on ori 

bete al dezakegu gerez? Inza Azalp 140. Gerez ezerez-samarrak izan arren. Ldi IL 108. Gu gerenaz gaitzera 

makurtuak gaude. Ir YKBiz 138n. Ez liburutik, amên altzoan / gerez ikasiak gera. Or Eus 258. Guri gerez lurreko 

gauzak zaizkigu atsegin. MAtx Gazt 89. Gaztetan izan gera / gerenez zabarrak. Uzt Sas 51. 

- GEREZKO. Propio de nosotros. � Ain makurtuak eta griñatuak geratu giñan desobedientziara, non bera 

bezen gauza ugari ta gerezkorik eztegun. Arr CDoc 88 (ap. DRA). � (Con reduplicación intensiva). � Geregerezko 

joera batek garamazki ortara. Vill Jaink 149. 

gereza. v. geza. 

gerezi (G, AN, B, BN, Ae, Sal, S, R; IC 447r, Volt 60, O-SP 228, SP, Urt IV 413, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, 

Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), gerazi (AN-ulz), gereiza (H), gereizi, gerizi, gerixa, geizi (G-to), gaizi (Gto), 

kerexa (Lcc, Mic 6r, Lar , Añ, H (-eis-); kerex V-gip), kereiza (AN; Chaho (-sa), H), kereixa, keriza 

(V, G), kerixa (V-gip), keixa (V-gip, G-azp), keiza (-ea G-goi), keisa. Ref.: A (gerezi, kereiza, keriza); Bon-Ond 

150; VocPir 674; VocZeg 286; Urkia EEs 1930, 46; Lrq; Iz ArOñ (keríxa), To, R 394, Ulz, IzG (gerazi); Etxba 

Eib (keixia); Elexp Berg (keixa). � Tr. Gerezi es la única forma documentada al Norte, y la que predomina entre 

los guipuzcoanos, mientras que entre los vizcaínos sólo hallamos variantes con k- inicial. �1. Cereza. Cf. quizá 

Fortunio Enecones de Gereci (1104). Arzam 254. � Nahi baitute gerezia [sic] berririk [...] eta mahats freskorik. 

SP Phil 387. Jadanik aseak diren usoei gereziak garratz zaizte. He Phil 492. Gingak, gereziyak. Echag 174. 

Kerixak , babak, irarrak. Azc in Ur PoBasc 447v (en PB kereizak). Laur libera gerezi, giderrak eta 

hexurrak khendurik. ECocin 49. Gerezi marmelada. Ib. 49. Arren arpegia geratu zala gerezi gorri bat bezela. 

Zab Gabon 57. Keixa batzuek biltzen. Apaol 23. Azur da guzti yan dau kerixia. A BGuzur 119. Kerexak bata 

bestiagaz katigatuta otsaratik lez urteten. Kk Ab I 33. Gaztaren ondotik gereziak. A Ardi 30. Ezpanak eukozan 

kerexa-antzera. Altuna 94. Bina gerazi belarritako yarri zituen. Or Mi 17. Gogoeta egiñak, gereiziak gereizia 

bezala, euskel-egunkari ametsa dakargu. Ldi IL 70. Gerezi-mota asko. Munita 64. Mendekoste gereziak, zer 

gerezi onak! Lehen gereziak! JEtchep 18. Joan ziran ba astokada-kerizakin. And AUzta 60. Kerixa askok ez 

dabe kolore ain gorririk izango. Erkiag BatB 54. 

v. tbn. Izt C 234. Hb Esk 236. Elsb Fram 93. Jaukol Biozk 93. Tx B II 136. Barb Leg 62. Ldi UO 20. Lf Murtuts 

2. Salav 27. Gerizi: Izt C 137. Gerixa: Izt C 154. Keriza: Mg PAb 188. Ag G 61. Bilbao IpuiB 110. Alzola 

Atalak 82. Keixa: And AUzta 139. Keisa: Ayerb EEs 1915, 261. 

�2. (G-to; Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Lcq 77, H), gerixa, geizi (G-to), gaizi (G-to), kerezi (Arzdi Plant1 277), 

kerexi, kerexa (Lar ), kereixa (Arzdi Plant1 277), keriza (G-goi), kerixa (V-gip), keixa (V-gip, G-azp). 

Ref.: AEF 1955, 72; Etxba Eib (keixa); Iz ArOñ (kerixa), To. Cerezo. v. gereziondo. � Ginga edo gerezi 

gañetan gañean jartzen dirala gaizki dirudian eran. AA II 120. Garau eder gozoakin ondo janzitako gerixa. Izt 

C 2. Gereziak ere zur ederra du. Dv Lab 323. Mundu huntako arbola guziak, gaztain, gerezi, pago, lizar, haitz 

eta bertze. Lf Murtuts 22. Ixil-ixila gereziaren gainerat iganen ziren. JEtchep 19. Kereixak loretu. Gand Elorri 

209. 

v. tbn. Munita 35. Salav 12. Kerexi: ADonostia Itzald II 16. Kerixa: Alt EEs 1917, 44. Keixa: Apaol 24. 

- GEREZI ANPOLA(R)I (g. anpolla Lar, H; g. anpulu Lar, H; keixa anpolari V-gip). "Cerezas mayores y 

negras" Lar. "Keixa anpolarixa, variedad de cereza, que se caracteriza por su gran tamaño" Etxba Eib. v. 

anpola(r)i. � Dauzkanean eskubatera gerezi anpollak. VMg XII. 

- GEREZI-ARBOLA (Urt IV 413). Cerezo. v. gereziondo. � Gerezi arbol bat galanta. Etxeg EE 1885b, 314. 

Beste keixa arbola batetik. Apaol 24. Txori-txikiz betetzen dira keixa arbolak. SM Zirik 72. � Basoko keixa 

arbolapiak kazariz beteta izaten ziran. SM Zirik 73. 

- GEREZI AZKENEKO. "Gerezi azkenekoa bidarrara (faut dire bidarreaua), les dernières cerises ou 

bigarreaux" O-SP 228 � SP. 

- GEREZI BELTZ (SP, Urt, Lcq 78 (-beltx); keriza beltz G; keriza baltz V-ger-arr-oroz; keixa baltz V-gip). Ref.: 

A (keriza); Etxba Eib (keixa-baltza). Cereza negra. "Cerasum actium" Urt IV 413. 

- GEREZI BERA (keriza bera V ap. A). a) "Cereza pequeña y silvestre" A. b) "Kereixbera (Cerassus duracina), 

cerezo garrafal" Arzdi Plant1 277. 

- GEREZI BIDARRAI. v. bidarreau. 

- GEREZI-BRONDE (Lh). Cerezo. 

- GEREZI-DENBORA. Temporada de las cerezas. � Onek keriza-denporarako egingo dituela. And AUzta 60. 

Gerezi-denboran arbolara igotzen nintzan. Salav 27. 


mende. 

611


- GEREZI-HEZUR (g. hexur SP; keixa azur V-gip ap. Etxba Eib). Hueso de cereza. � Hartzen tuzu gerezi 

hexurrak. ECocin 52. 

- GEREZI-GIDER (SP). Pedúnculo de la cereza. 

- GEREZI GINDOILA (SP). Guinda. 

- GEREZI GINDOILTXA (SP). Tipo de guinda más pequeña. 

- GEREZI GINGA (H), GILA (H), GARRATZ (SP). Guinda. 

- GEREZI-LORE. Flor del cerezo. � Urrungo kereixa-loreak. Gand Elorri 210. 

- GEREZI-NEGAR. "(BN-baig), goma, producto resinoso de los árboles" A. 

- GEREZI-ORPO (keriza-orpo V ap. A). "Cerezo" A s.v. orpo. 

- GEREZIPE. (Con suf. local de declinación). Lugar bajo un cerezo. � Patxaraz jarri ziran keixapian. SM Zirik 

73. � (Como sust. pleno). � Ordurako keixapia eibartar kazariz betia zan. SM Zirik 73. 

- GEREZIRA. "Keixara, se dice del criminal procemiento de caza que consiste en apostarse al lado de un cerezo 

para tirar contra los pájaros [...]. Gaur gabetik juan dira keixara" Etxba Eib. 

- GEREZI-SASOI. Temporada de cerezas. � Han hasi gerezi saltzen, gerezi sasoina baitzen. Elsb Fram 93. 

- GEREZI-ZIRTOIN. "Queue de cerise" SP. 

- TXORI-GEREZI. v. txori. 

� Etim. De lat. ceresia. 

gereziantza, kerexanza (Lar), kereisanza (A, que cita el msLond), gereisanza (Lcq 65). � "Azufaifa" Lar. 

"Azufaifo (Bot.)" A. Lacoizqueta dice tomarlo de Larramendi, aunque no encontramos en éste la forma que da. 

gerezidi (SP, Dv � A, H), gerezti (Lar, H). �1. Cerezal. �2. "Abondance de cerises" H. Cf. tal vez Arzam 254: 

In Geretidi (1000). 

gerezika. "Cueillette de cerises" Lrq. 

gerezikan, gezikan. � Recogiendo cerezas. � Gezitze baten pian ekhura erazten du kabalia eta gañen txutiturik 

gezikan hasten. Egunaria 1964, Aphirila 14 (ap. DRA). 

gerezikari (S). �1. "Qui cueille des cerises" Lrq. �2. "Amateur des cerises" Lrq. 

gereziketa. � Abundancia de cerezas. � Zoin zitazkeen gereziketa eta fruitu-aberastasun horren ithurburuak. 

Lf Murtuts 1. 

gereziki. "Bois, morceau de cerisier" Dv. 

gerezimin, kereismin (A, que cita el msLond). � "Ciruelo de Santa Lucía (Bot.)" A. 

gereziondo (V, G, AN, L; SP, Urt IV 413; -hon- Ht VocGr 337, Lecl, Dv, H), keixondo. Ref.: A; Iz Ulz. � 

Cerezo. v. gerezi (2), GEREZI-ARBOLA. � Ustu zituan altzuan zituan keixak keixondoan zegoan otxarren 

batera. Apaol 23. Gerezi-ondoaren zura baino ilhuntxago batez. JE Ber 59. Gerezi-ondo zardai baten kerizpean. 

EA OlBe 87. Hasi ziren gerezi-ondo, gazten-ondo eta bertze zer nahi ondo landatzen. Lf Murtuts 2. Gerezi 

ondoaren kaskoan. JEtchep 18. Baratzeko gereziondoak. MEIG IX 107. v. tbn. Barb Sup 99. NekIr 63. Ibiñ 

Virgil 82. 

gereziondotxo. "Chamecerasus" Urt IV 455. 

gereziteka (Lh (S)). � Cerezo. 

gerezitze (BN, S; VocBN, Gèze, Dv, H), gezitze. Ref.: Alth Bot 5; A; Lrq. �1. Cerezo. � Gezitze baten pian. 

Egunaria 1964, Aphirila 14 (ap. DRA). �2. "Abondance de cerises" H. 

gerezti. v. gerezidi. 

gergel (V-m ap. A), girgil (L ap. A). �1. Tonto. "Fatuo, imbécil, simple" A. "Girgil, atolondrado, persona 

casquivana" Ib. v. ergel. �2. (V), gerjel (V ap. A; Añ). "Andrajoso" A. 


mende. 

612


gergisko. v. gergizko. 

gergizko (R ap. A), gergisko (R-bid ap. A; Aq (R)). � "Calzones" Aq 3. "Gregüescos, calzones que llegan hasta 

las rodillas. Gergizkoak apaltu, soltar los calzones" A. "Tarrakatu tud gergiskoetako buztinak, he raído la 

cazcarria de los pantalones" Ib. (s.v. tarrakatu). 

gergoritar. � Gregoriano. v. gregoriar. � Gergoritar abestikeraren aldez. GMant LEItz 59. Elizakoia dalarik, 

dagon bezela ez da gergoritarra. Melodi gergoritarrak konpasik-gabeak dira. Lek SClar 106. 

geri (Izt, H, A). � "Ganado cabrío y ovejuno" Izt. � Geri edo ardi-eli samalda andiak. Izt C 169. Abere txea 

edo geria. Ib. 167. 

geri. v. 1 gai (4). 

geri-geri (V-ger-m ap. A). �1. A tientas. � Argirik isio barik asi zan geri geri oneri ikutu ta areri ikutu. A 

Ezale 1898, 36b. �2. Con cuidado. � Pizti bati legez geri-geri edo kontuz-kontuz atzamar bigaz oratuta. A 

Ezale 1899, 38a. 

gerin. "(G-nav), asado" A. 

geritu (Lar, H). � Curar(se). � Bein zauriya geriturik. Iza EE 1881a, 182. 

gerixa. v. gerezi. 

gerixeta. v. gerizeta. 

geriza (V, G; Mic 9r (-sea), H), gereiza (V-ple-arr-oroz; Lar, Dv (G), H), gerize (Urt II 269), gereize, gerexa (Varr-oroz; 

Dv (V)), gerixa, keriza (V-arr-m-gip, G; Dv (V), H), kereiza (Lar, Dv (G), H), keiza. Ref.: A (geriza, 

gereiza, gerexa, keriza); Etxba Eib (kerizia); Elexp Berg (keriza). �1. Sombra; (pl.) las sombras, oscuridad. 

"Sombra", "silueta oscura en fondo más claro" Elexp Berg. v. itzal. � Tr. Usado, ya desde Refranes y 

Sentencias, por autores vizcaínos; hay además unos pocos ejs. guipuzcoanos (además de alguno en Hiribarren no 

muy seguro). En DFrec hay 3 ejs. de geriza. � Edozein ulek bere geriza. RS 495. Gabak, illunak eta gereize 

itxusiak. Lar SAgust 8. An zebillen dama edo aur baten gereizeari apa edo musu ematea. Cb Just 31 (Azkue 

traduce erróneamente "rostro"). Orra nun lanparako argijan dakusan keriza balz ikaragarri bat. Mg CO 204. 

Keriz utsari kolpe egin. VMg 6. Bero badago, keizara, aleginaz. fB Ic III 182. Harmada gerizea bakharrik iduri. 

Hb Esk 37 (v. ed. de PAlt, 45). Pozuak gura dau kerizia, ez baldin bada nai ura atsitutia. Ur Dial 37s (It, Dv e Ip 

itzala). Eguna argitu, eta gerexak alde dagien artean. CantCS 4, 6 (V-m kerizak, Ker gerizak; Echn y Ol itzal). 

Eta keriza ederra bere / eurok deutsue botaten. AB AmaE 464. Norberen gerizarik bere ikusten eztan gau illun 

baten. A BeinB 81. Eta igaroko dozu / zeure bizitzea / agurea dozula / beti gerizea. Azc PB 139 (en Ur PoBasc 

347 kerizia). Berak orman egiten eban gerixiaz. Kk Ab I 47. Joxe Mokoren kerizia ikusi orduko. SM Zirik 68. 

Gereiza dira..., gauza baiño. Gand Elorri 77. Atean geldirik dago keriza bat. NEtx LBB 108. Bere zerua 

zeharkatzen duten laino-geriza olatuak. "Oleadas de sombras agitadas". MEIG IX 117 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Ldi BB 152. Erkiag BatB 102. Gand Elorri 79. NEtx LBB 345. Gerize: Añ LoraS 73. Erkiag BatB 144. 

Gerixa: Altuna 33. Keriza: JJMg BasEsc 190. Ag AL 101. Kerize: Etxba Ibilt 464. 

� (L, BN, S; SP, Urt I 299, Dv, H), gerize (Urt V 417, H), gereiza (Dv (G), H), geitza (Darric ap. DRA), keriza 

(L-ain; Dv (kh-), H), kereiza (H), kereize, gerizi (AN-5vill), girizi (AN-gip), girize (AN-gip-5vill). Ref.: A 

(geriza, keriza, gerizi, girizi); Gte Erd 253. Abrigo, refugio (de la lluvia, del sol, etc.); (en gral.) protección, 

amparo, refugio. Cf. HAIZE-GERIZA. v. gerizpe, kerizu. � Tr. Empleado sobre todo al Norte; al Sur se 

documenta en Refranes y Sentencias, en Larramendi y en algunos pocos autores modernos. � Gextoak on 

jaunen gerizan. RS 371. Theilla garabik etzuen / ez athe eta ez leihorik, / edo berze haizearen / kontrako 

gerizerik. EZ Noel 52. O Birjina eztia, abandonatuen geriza. Harb 63. Zure gerizan doha [liburua]. Ax 10 (V 5). 

Zu harturik geriza. Hm 89. Hartzazu irla gerize. INav 4. Zure egalen kereizean. Lar Fueros 8. Otoitzeko etxea / 

ohoinen gerizea / orai da bilatu. Monho 30. Gaitz guzietarik gerizean izanen dire. Dh 181. Eginak izan ziren 

zenbeit gerlatetan / Gerizeak [= 'defensas'] ageri harloza azpitan. Hb Esk 91. Geriza nahi du lehenbiziko bortz 

edo sei urtheetan [izaiak]. Dv Lab 320. Geriza guzia gibelatu da hekien ganik. "Praesidium". Dv Num 14, 9 (Ol 

babeski zuten itzala, Ker laguntzailletzat eben gerizea). Konpainia xumea bere gerizaren pean har dezan. Laph 

171. Eskualdun haurren geriza garbia. Ox 62. Indarraren gerizan / apezen sosak ebatsiz / ari dire ohointzan. 

Etcham 50. Fede zintzo eta oitura zuhurren gerizan. JE Ber 49. Korrale handiak, ardi geriza batzu. Zerb Azk 23. 


mende. 

613


Bere gerizan hartzeko [...] haur bat. Ardoy SFran 68s. Sendi artako aldartea, ama Joakiñaren keriza galdu 

zanetik amildegian bera zijoan. NEtx LBB 66. Familiaren geriza berriz zure eskutan dagola. Xa Odol 211. 

Euskalduna zai zegokion alaberean, ezpata gora jasorik eta burukiaren girizian. Berron Kijote 106. Goiko 

erasoetatik girizia izateko. Ib. 124. 

v. tbn. SP Phil 122. Dh 104. Zby RIEV 1908, 286. Jnn SBi 86. FIr 139. Zub 26. In SMitx Aranz 224. Mde Pr 

225. Larz Senper 22. Mattin 46. Gerize: Volt 151. Arg DevB 222. He Phil 137. Lg I 332s. MarIl 43. Dv LEd 

208. Zerb Azk 45. Berron Kijote 124s. 

� Imagen. � Egin oi duenaren aintzura ta gerizia. Mb IArg I 84. Etziran [lege zarreko sakramentuak] gure 

legekoen gereiza baizik. AA I 10. Ez dira elduten pena areen keriza labur bat adierazotera. JJMg BasEsc 94. 

Mezako sakrifizijuaren irudi eta gerizia zirialako. Astar II 216. � Simulacro. � Ez zan izan Samuel Saul 

erregeari agertu jakona, ezpada keriza edo irudi bat, Samuelen korputzaren antz guztia eukana. Itz Berb I 157. 

� Sombra, rastro, indicio. � Andrearen gereizetik iges egitea ere erakutsi zuena. (Interpr?). Cb Just 9. 

Eztaukala [auzia] emoten deutsunak errazoien gerizarik bere. Astar II 113. Gerizarik txikijena [...] da asko 

ziertu ziertu sinistuteko. Ib. 180. Iges egizu edozein bere pekaturen kerizatik. Ur MarIl 101. Gelditzen ziñala 

Birjiña garbi, loiaren keriza-gabe. EE 1884b, 133. Kaxarrenka, orain egiten dan bezela, antziñakoaren geriza, 

itzal, oroipena besterik ezta. Eguzk RIEV 1927, 422. v. tbn. Erkiag Arran 67 (gerize). 

� keiza. Excusa. � Zeinbat ezkongeik, alkar jasoteko keiziagaz, onestidadia galdu ta asarratuten ete dabee 

Jaungoiko Santuba? fB Ic III 337. Sakramentu Santubaren keiziagaz egiten dan pekatu loijari. Ib. 362. 

� "Tratatzen degu baña gerizarekin, con frialdad" Izt. 

� Preocupación; tristeza, abatimiento. "Preocupación [...] Kerizia dauka neregana agertzeko" Etxba Eib. 

"Tristeza. Etxean iñor gaixo dagonean geriza sentitzen da" Gketx Loiola. � Zergaitik ezekiala keriz andi bat 

sartu jakon mutillari biotzaren erdiraño. Ag Kr 152. Itandu zetsan errenteruari, ez keriza barik, nundik eta zelan 

ainbeste ongarri. Etxba Ibilt 466. Errezoi batek emoten desta kerizia. Ib. 481. Oben irrikaz nere bizia / josi dek, 

inpernu-keizez / gal zedin nere zoria. (Interpr?). NEtx LBB 247. 

� + kerixa. Disimulo, encubrimiento; propósito o pensamiento oculto. � Mintzo ziren gerizerik gabe Jesu- 

Kristoren bizte mirakuilluzkoaz. Lg II 288 (v. tbn. 135). Susmau barik gizonak erebixan aixelko-kerixia. Etxba 

Ibilt 470. 

� "(L-sar, BN-baig), escondrijo" A. 

�2. Sombrío. � Untzi geriza untan nai aut igaro. "Umbría nave". Ldi BB 124. 

- GERIZA EGIN. a) Dar sombra, proyectar una sombra. � Espiritu Santuak keriza eginik / Jesusa xaioko da 

Birjinieagainik. Acto 73 (cf. Lc 1, 35 "obumbrabit tibi"). Gauza andi ta beren moduko bat [...] baltzaren baltzaz 

illunetan bere geriza egiten eban. A BeinB 86. Gerizik eztagije euraen zugatzak. Laux BBa 58. b) Ser 

importante, mostrarse digno de admiración. "Keriza eiñ, imponer respeto, hacer sombra. Gazte agertu arren, 

kerizia eitten zetsan nausixari, ikusten ebalako zer izango zan denbora asko baño len" Etxba Eib. � Ea, gizona, 

egiten badozu / geriz apur bat, ez arren arrotu. Zav Fab RIEV 1907, 95. 

- GERIZA EGON (gerize e. H). (Precedido de dat.). Estar al abrigo (de). � Iguzkiaren azpian nihon eztuk 

sorhorik / hire pasioneari gerize dagokanik. EZ Man I 44. 

- GERIZA EMAN. Dar sombra; dar cobijo, abrigo, protección. � Hunek prestik bethiere / beroaren, uriaren, / 

eta haize furiosen / kontra bazeman gerize. Gy 262. Keriza emoten deutsan / ganeko arantzean (V-ger). Balad 

203. Jinkoak eman geriza. Ox 174. 

- GERIZA-KONTSEILU. Consejo de seguridad. � Nazioarteko geriza kontseiluan berriz entzunak izan dira 

Irakiak bere gerlako muntadurak zertan dituen ikertzen ari direnak. Herr 20-2-2003, 2. 

- GERIZA-LEKU. Refugio, lugar donde refugiarse. � Gelattoa behar d-izan harentzat ber-arimako etsaien 

eginahalen kontra geriz-elkhu bat. Birjin 512. 

- GERIZAN. a) A cubierto; a buen recaudo. � Uri eta babazuzak noiz daitezkeen ahi, / gerizean egonen da 

jende guztia geldi. EZ Man I 79. Haren beldur xoilaz emana zuen [Susanak] garbitasuna gerizean. Hb Egia 26. 

Hok oro gerizan ezarriak zorionez. JE Bur 76. Ordu huntan hirian nintzateke gerizan. Mde Pr 92s. 

� (B ap. A Apend; gerizean A, que cita a Echn). En secreto; escondido. � O Salbatzaille, gerizean / hor 

ikhusten zaituguna. Gç 117. Hori da zorion bat Jinkoak egiten darozkitzun graziak gerizean ematen dituena. 

Mih 37. Zure limosna izan daien gerizean 'ina, eta zure Aita, gerizean ikusten duenak, premiatuko zaitu. Echn 

Mt 6, 4 (Lç, He sekretuan, Ur, IBk e IBe ezkutuan). 

b) (Tras gen.). Al abrigo de, protegido de. "Aizen girizen gaude (AN-gip-5vill)" Gte Erd 2. Cf. supra ejs. como 

haren gerizan 'bajo su protección'. � Bañan iduki gaitzatzu kalteen gerizean. EZ Man II 142. Bere burua eman 

bere aitaren haserraduraren gerizean. Lg I 310. Haren ostoak haize bero guzien gerizean, bethi ferde izanen 

dire. Mih 71. Eman behazate ene kolpeen gerizean. Brtc 124. Ez gaztetasunak, / hain guti osasunak / ez dute 

nihor eman / herioaren gerizan. Monho 140. 

� (Tras tema nominal nudo). Cf. HAIZE-GERIZA. � Lanyer gerizean zaitut idukiko. Gy 92. 

- GERIZA-PARETA.Muro de defensa. � Hura da ner-arimaren phazka, haren indarra, haren habea, haren 

geriza-pareta. "Son mur de défense". Birjin 447. 

- GERIZATAN. "Gerizetan (Vc), a la sombra" A. 


mende. 

614


� Etim. Probablemente, derivado postverbal de gerizatu (q.v.). 

gerizagarri (Dv), kerizgarri. �1. (Lo) que da sombra, protege, abriga. "(Adj.), qui abrite, protége" Dv. "Capable 

de défendre" Lh. � Sartu dira kapela kerizgarrijak ta egal biribil ta luzedunak. Mg PAb 94. � "Qui [...] cache, 

dissimule" Dv. � "Défendable" Lh. �2. Sombrero. � Kendu bazendu buruko kerizgarri, zuben auan 

sonbrelluba deritxona. Mg PAb 58. � gerizgarri (Añ), kerizgarri (Añ). "Quitasol", "guardasol" Añ. � Cobijo. 

� Elexea ta meza santua artuko dabee euren zantarkerien estalgarri eta gerizgarritzat. Zav ms. (ap. DRA). 

gerizaketa. � En busca de refugio. � Gerizaketa dabilenari / ondo-etorri zor zaio. Mattin 43. � Herresaka 

badioa / gizaren besoetara / lotsan gerize-ketara. Gy 130. 

gerizape. v. gerizpe. 

gerizapen (Dv � A). � "Action d'abriter, de protéger" Dv. 

gerizatsu (A DBols), kerizatsu (V-gip ap. Etxba Eib), gereitsu (Lar, H), gereiztsu (Dv (G)). � Sombrío. 

"Umbroso [...]. Urkon, Lizundia esaten jakon aldia, kerizatsua dalako" Etxba Eib. � Piñu-baso gereitsuan. EA 

OlBe 60. 

gerizatu (L ap. A; SP, Urt V 40, Lar, H), kerizatu (AN, L ap. A), gereizatu (H), geritzatu. � Cubrir(se), 

resguardar(se) del sol o de las inclemencias del tiempo; proteger(se). "Mettre à l'abri" SP. "Asombrar, hacer 

sombra" Lar. "Abriter; fig.: protéger" Dv. � Tr. Documentado desde comienzos del s. XVII. En DFrec hay 5 ejs. 

� Zeure saihets sakratuan gerizatua bethi eduki nazazu. Harb 96. Geriza etzatzu zeure / erredola handiaz. EZ 

Eliç 302. Zure itzalean gerizatu izanen dire justuak. Gç 44. Gerizatuko dut etsaiaren kolpetarik. Ch III 4, 1 (SP y 

Mst begiratu). Mariak gerizatuz, etzare deusen beldur izanen. Dh 269. Egon behar du toki gerizatuan. Dv Dial 

77 (It aizeak jotzen ez duen tokian, Ur axe ezkutu, Ip atxolbian). Gerizaturen zaituztegu. Dv Mt 28, 14 (tbn. He). 

Dakarkiokeen ondorio hitsetik du gerizatzen. JE Bur 200. Eguzki sutsu onetarik gerizatzeko beste itzalperik 

ezpadu. A Ardi 74n. Makila saheska emanik, bere buruaren gerizatzen. Barb Sup 180. Bere gorde-pirrillarekin 

gerizatua. Or RIEV 1929, 8 (Ldi ib. 209 y Anab RIEV 1928, 610 estali). Ire pagodi itzalean gerizaturik. Zub 

102. Eskubideak [...] gerizatu dagikiez agintariak. Eguzk GizAuz 165. Beren hegalez kutxa estaltzen zuten, 

gerizatzeko bezala. Zerb IxtS 40. Berotik gerizatu ditezen. Ibiñ Virgil 108. Bas'ihiziak gerizatzeko badute lege 

bipilik. Xa Odol 173. Latina urruti gelditu zen, haren itzalak eta beste hizkuntza klasikoarenak artean gerizatzen 

bagaitu ere. MEIG VII 180. 

v. tbn. Hm 174. SP Phil 122. He Phil 125. Monho 36. Zby RIEV 1909, 397. Arb Igand 74. Ox 31. AIr RIEV 

1928, 605. Ldi BB 102. Lf ELit 120. 

� (Añ, Lecl, Dv, H), kerizatu (Añ), keritzatu (Ht VocGr 350, Lar), geriztu (AN-larr ap. Asp ANaf). 

Esconder(se), ocultar(se); disimular. "Déguiser, cacher" Lecl. "Ez niri deusere geriza (Lg), ne me dissimulez 

rien" Dv. "Aitatxi zenari jana gerizten genion" Asp ANaf. "Geriztu zaite" Ib. � Iainko beloz gerizatua. EZ Man 

II 79. Gerizatzen darokuzu [Zuk iguzkia] / har dezagun pausua. EZ Noel 138. Xahuki, klarki eta deus gerizatu 

gabe. EZ Eliç 138. Zeren gerizatzen zaren sakramenduaren azpian. "Abscondis". SP Imit IV 11, 2 (Ch 

gerizatzen; Mst gordatzen, Ol estaltzen). Jainko Jauna haragiaz / ziagok gerizaturik, / Majestatea ziagok / han 

berean estalirik. Gç 64 (v. tbn. 77). Bertutearen kaparen azpian [...] gerizatua. He Gudu 36. Ezin gerizatuz 

gehiago bere errabia. Lg II 221. Bainan egun Jaunaren begitarik / ez daite nihor geriza. Monho 118. Jakintasun 

deusere gerizatzen etzaiona. Dh 175. Gorphutz ahularen azpian gerizatua. Jnn SBi 40. v. tbn. Mih 124. Brtc 149. 

Dv Lab 173. 

� Ensombrecer(se), oscurecer(se). � Beren ikuskera labur gereizatuakin. Lar SAgust 12. Oh gau illun, azpiratu 

ta keizaturik euki dozuna nire arima geixua! Mg CO (ed. 1884), 320 (ap. DRA). Zuk detsazun maittetasun garbi 

eta zintzua [...] ez da auzuetako Prinzipe jasuenak be ezingo leukiala kerizatu. Etxba Ibilt 477. 

� Proteger de. � Kapotiak gerizatzen ditu / aizia ta ebiya. Tx B II 265. 

� "Desaparecer (G-nav). Aizea gerizatu da" A Apend. 

- EZIN GERIZATUZKO. "Ezin-gerizatuzko tokian phesiak atzeman gaitu, l'averse nous a surpris dans un 

endroit où nous ne pouvions nous abriter. Hori da huts bat ezin-gerizatuzkoa, c'est là une faute qu'on ne peut 

dissimuler" Dv. 

- GERIZATURIK. En secreto, a escondidas. � Davitek eta Chusaik elkhar aditzen zuten gerizaturik. Lg I 315. 

� Etim. Para su probable relación con la familia romance de eclipse y eclipsar o, más exactamente, con la de 

cris y crisar, v. BAP 1962, 95. 

gerizatzaile (Urt V 398, Dv), gerizatzale (T-L), gerizazalle. � "Qui abrite, qui protége" Dv. "Protecteur" T-L. � 

Beren gerizatzaile hartua zuten ixtudiantek Andre dena Maria. StPierre 33. San Furtuts zeuen geriza-zalle 


mende.


santua ez dago gosetuta zeruan. Lf Murtuts 5 (en boca de un personaje meridional). Hunkitzez bezen ontsa 

senditzen ginuen, gure familiako aingeru eta arima garizatzaileak ez zirela gehiago barne hetan. Larz GH 1959, 

91. Beraz, Europako egiazko zaintzalea, baitezpadako gerizatzailea, Amerika. SoEg Herr 25-8-1963, 1. 

gerizdun (Lar), gereiztun (Lar, H), gereizdun (Lar). � "Sombrío", "umbroso" Lar. 

gerizegile. "Buccularius, [...] buru gerizegillea" Urt III 417. 

gerizeta (V-ger-m), gerixeta (V-m). Ref.: A Apend; JMB At (gerixeti). � Sombra; (fig.) rastro. "Sombra de 

personas y de animales" JMB At. v. gerizpeta. � Eztot, Zuriñe, iragan iru eguneton zure gerizetarik ere ikusi. 

Erkiag Arran 98. � "Gerixeti [...] (V-ger), alma de difunto" JMB At. 

gerizi. v. gerezi; geriza. 

gerizipe. v. gerizpe. 

gerizka (AN-gip-5vill ap. A), kerizaka (L-ain ap. A). � "A hurtadillas" A. 

gerizpe (V; Añ), gerizape (Dv � A), gereizpe (H), gerizipe (A), geizpe, kerizpe (V; Añ, Dv; -ee V-gip), 

kereizpe (Lar), kerezpee (V-gip), keizpe (V-gip, G-azp; -ee V-gip), kerixpe. Ref.: A (gerizpe, kerizpe); Etxba Eib 

(kerizpia); Iz ArOñ (kerézpee, kéizpee); Gte Erd 253. � Lugar a cubierto (del sol, de las inclemencias del 

tiempo); (en gral.) refugio. "Sombra, asilo, defensa" Lar. "Sombra, defensa del sol" Añ. "Dessous d'abri" Dv. 

"Bajo sombra", "gerizipe, bajo cubierta, sotechado", "kerizpe, abrigo, refugio" A. "Kerizpia, lugar sombreado 

[...]. Egotxiako paguak, kerizpe ederra eitten eban bere jiran" Etxba Eib. "Sombra. E(g)uzkixak daukanik onena, 

keizpia" Elexp Berg. � Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XIX (cf. gerizpetu empleado ya por 

Larramendi); al Norte sólo se encuentra en algunos autores del s. XX: Etchamendi, Zubiri y Lafitte en la var. 

gerizape. En DFrec hay 5 ejs. de gerizpe, 2 de gerizape y uno de keritzpe [sic], todos ellos meridionales. � 

Zetzala kerizpe batean. VMg 82. Arbola arteko kerizpe batetik. JJMg BasEsc 278. Kerizpeak aukeran / ditudaz 

topetan. AB AmaE 354. Etxeko kerizpe ona. Ag Kr 143. Gerizpe atsegin bat nuela untzi. Ldi BB 126. Orriak 

egiñiko gerizpe ozkirrian. Erkiag Arran 189. Altzipresaren kerizpe beltzak / ikusten ditut hurruti. Arti MaldanB 

228. Gerizpea, ura ta datillak. Anab Aprika 24. Oi jasan bear gaitzen / gerizpe ziur. "Reparo cierto del grave 

mal pasado". Gazt MusIx 117. Sorginkeriazko kerizpe argitsu betean izkutatu gintuen [hodeiak]. MIH 298. 

v. tbn. Kk Ab I 65. Enb 57. TAg Uzt 227. Bilbao IpuiB 113. Gand Elorri 174. Ibiñ Virgil 103. Geizpe: Gand 

Elorri 53. Kerizpe: EA OlBe 63. Etxde JJ 106. Txill Let 22. Alzola Atalak 75. Kerixpe: Echta Jos 349. 

� Oscuridad. � Gerizpe, odoi ta illunpe itzalean datzazan judegu, hereje ta jentill itsu sor gortuak. Añ MisE 42. 

Illunabarran gerizpe baltzak / ixiltzen ditu basoak. BEnb NereA 104. � Guztizko kerizpe ta illuntasun andia 

idoro ebien. Ag Kr 206. 

� Rastro. � Ez eban geiago ikusi gizonon gerizperik. Anka egin eutsen. Bilbao IpuiB 102. 

- GERIZPEA HARTU. Estar a la sombra. � Bijak espetxian gerizpea artu egijela alditxo baten. Kk Ab I 39. 

- GERIZPEAN. A la sombra; a cubierto. � Udako egunetan zeudela txoriak kerizpean al zutena jaten. VMg 70. 

Sartu zan Eleixa baten, kerizpian puska baten egotia gaitik. Ur MarIl 108. v. tbn. Ag G 5. Mde Pr 286s. Erkiag 

Arran 121. Anab Aprika 98. Ibiñ Virgil 31. 

� (Precedido de gen.). A la sombra de; bajo la protección de, al amparo de. � Arbola santuaren gerizpean. Añ 

LoraS 134. Zuen izenaren gerizpean sor bite, beraz, nere lantxo au. A Ardi VII. Zure geriza-pean, / gu denen 

loria! Etcham 101. Amaren gerizpean, etxean. Erkiag BatB 186. Gorengoaren indarrak bere gerizpean artuko 

zaitu. 'Obumbrabit tibi'. Ker Lc 1, 35 (Ol, IBk bere itzalpean). v. tbn. Echta Jos 210. Kk Ab I 92. Zub 107. Eguzk 

GizAuz 156. TAg Uzt 152. EA OlBe 87. Etxde JJ 100. Lasa Poem 93. Lf ELit 109. MEIG IX 117 (en colab. con 

NEtx). 

� Alkarren gerizpean [...] eginbear atsegiñak dira artoarenak. TAg Uzt 292. 

� (Tras tema nominal nudo). � Biotza ez da bertso. Zalantza geizpean / nire guraria. 'A la sombra de la duda'. 


� "(Fig.), cárcel [...] Kerizpian euki eben, beste milla askokin, urte luzeruetan" Etxba Eib. "Kerizpian sartu, 

encarcelar" Ib. � Sindikalistak izan ei ziran, eta batzuk gerizpean ezarri ditue. Erkiag BatB 185. 

- GERIZPE(A) BOTA. Ser importante. � Andiak bota arren kerizpe geiago, / txikia leitekela izan gizonago. AB 

AmaE 301. 

- GERIZPE-EGINLARI. (Lo) que hace sombra. � Eurok [mendiak] izango jakuzalako / kerizpe egiñlariak. AB 

AmaE 81. 

- GERIZPEKO. (De) a la sombra. � Atsegiñago litzaiguke gerizpeko egona. TAg Uzt 82. � (Precedido de gen.). 

� Pagadien gerizpeko itzalean. TAg Uzt 86. 


mende.


- GERIZPETAN (kaizpetan V-arr ap. Gte Erd 253). A la sombra. � Neguan epeletan, kerizpetan udan. AB 

AmaE 259. Zugatz batzuen azpian gerispetan. Kk Ab II 117. Etxe barruan edo kerizpetan egoteko. Alzola Atalak 

70. v. tbn. And AUzta 53. Gand Elorri 80. Osk Kurl 92. � (Fig.). En la cárcel. � Zenbat bidar egon dan 

"gerizpetan". Erkiag BatB 192. � (Precedido de gen.). � Platanondo txaparren gerizpetan. Erkiag Arran 28. 

Elorri onen geizpetan. Gand Elorri 108. v. tbn. Alzola Atalak 75. 

- GERIZPETARA. A la sombra. � Noizik-beñean joaten az / zugatzen kerispetara. Echta Jos 194. Eldu zanian 

eleizpera, keizpetara, kendu ebazan kapia ta kapelia. Kk Ab II 103. 

- GERIZPETIK. De la sombra. � Gerizpetik begira zegokion. TAg Uzt 282. � (Precedido de gen.). De la 

sombra de; de la protección de. � Ez beza eten etsaiak Zure gerizpetik. "A protectione tua". Or Aitork 240. v. 

tbn. Osk Kurl 160. 

- GERIZPE-ZALE. Amigo de estar a cubierto. � Zorotzat naukee gerizpe-zaleek / maite bai dodaz bideak. Gand 

Elorri 95. 

gerizpegarri, kerizpegarri. � (Lo) que protege del sol. � Lora guztiak inguruz dabe esitzen dana, / dosel 

kerizpe-garri eder bat egiñagaz. AB AmaE 158. 

gerizpeta, kerizpeta. � Sombra. v. gerizeta. � Angoxe gerizpeta gozoan. Erkiag Arran 121. Laister urten 

gendun kanpora, kerizpeta-billa. Alzola Atalak 71. 

gerizpetsu, kerizpetsu, kerispetsu, keizpetsu. � Umbroso, sombrío. � Artadi itzaltsu edo gerizpetsu baten 

adarpean. A BGuzur 107. Egurretarako pago txikitxuak buru andi zabal keizpetsudunak, arri mokil banatuekaz 

nastian. Kk Ab II 38. Basotza illun-kerispetsue. Akes Ipiñ 23. v. tbn. Erkiag BatB 88. 

gerizpetu, kereizpetu (Lar), kerizpetu. � Oscurecer(se). "Asombrar, hacer sombra, illundu, gereizatu, 

kereizpetu, itzaldu" Lar. � Odeatzen, illuntzen, gerizpetzen diranak [argiak]. Lar SAgust 4. Alan kerizpetuten da 

lurra guztia. AB AmaE 344. � (Fig.). Oscurecer, quitar brillo a. � Benturaz euretatik ete da bat edo bat / 

kerizpetu ebana Sinaiko mendia? AB AmaE 432. � Dar sombra a. � Non da bertako arbola eder besangatsua / 

kerizpetuten ebana bere etxadia? AB AmaE 168. Nor gerizpetuten dauk ik, lurreko zugatzik entzutetsuen orrek? 

A Gram VI. Aretxak kerizpetutako atxan jesartzen da. "Que sombrea". Arriaga Lekob 23. � Guarecer, abrigar. � 

Izadiak kerizpetzen duan joriena ta on-onena tokirik ezkutuenetan estali oi duan bezelaxe. "Abriga". Zink Crit 

33. 

gerizpetxo, kerizpetxo. � Dim. de gerizpe. � Kerizpetxotan jarrita. AB AmaE 424. 

geriztatu, gereiztatu (Lar, H). � "Sombrear" Lar. � "Kheriztatzea, dissimuler" Lecl. 

geriztu. v. gerizatu. 

gerjel. v. gergel. 

gerka-lerro. � Greca. � Gerka-lerro zuriz, naiz beltzez, berdez, oriz eta gorriz apainduak [mosaikoak]. JMB 

ELG 99. 

gerkar, gerkatar. � Griego. � Antziñako gerkarrak (griegoak). Anab EEs 1919, 64. Indoeuropatarrak 

geroztiko gerkatar, latar, germandar, eslavotar eta keltatarren aurrekoak ziran. JMB ELG 65n. Gerkar 

antzezlariak. Ibiñ Virgil 57n. Apol, gerkarren jainko-izuna. Ib. 47n. 

gerkera. � Lengua griega. v. grekera. � Eberkerak (hebreok), gerkerak, euzkerak eta abar, esaldi biguiñak eta 

laburrak dituzte. Ayerb EEs 1914, 237. Onen ustez euskerazko zenbaki-izenak gerkerazkoen senideak dira. ZA 

RIEV 1928, 590. Gerkeraz bai-al-dakik? Arriand Act 21, 37 (Ker gerkera; He, IBk e IBe grekoz). Gerkera iguin, 

bortxaz irakatsi ziotelako. Or Aitork 28. Milaka hitz hartu dituzte lateratik eta gerkeratik. PMuj in MEIG I 93. v. 

tbn. TAg Y 1933, 21. Etxde AlosT 12. Gazt MusIx 60. Ibiñ Virgil 80n. 

gerkeraztu. � Traducir al griego. � Aramaikeratik eleraztu edo gerkeraztu zan gero, eta gerkeratik lateraztu. 

Arriand 16. 

gerko-latin. � Grecolatino. v. GREKO-LATIN. � Gerko-latiñek ba zuten taiu ontako itz neurkera. Or Poem 

519. 


mende. 

617


gerkunde, gerkune, gerkuna (det.). � Preparativo. � Eriotzarako gerkunderik onena, auxe da. Eguzk LorIl 63 

(ap. DRA). Eriotza laister etorri zezaiokela jakin da [...] azken-orduko gerkuneei paketsu ta alaitsu ekin zien. 

EEs 1930, 122. Gaztigatu izan bazenu, nik egingo nituan, Erregeari dagozkion bezelako gerkunak! Sabiag Y 

1934, 32. 

gerla (B, L, BN, Sal, S; SP, Urt I 47, Ht VocGr 369, Aq 1274, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; 

Lrq; ZMoso 68; Gte Erd 211. � Guerra; disputa. v. gerra. � Tr. De uso general al Norte; al Sur sólo 

encontramos algunos ejs. en autores modernos como Lekuona (SClar 141) y Villasante (cf. gerlari usado por 

Azkue ya en 1896). En DFrec hay 64 ejs., 38 de ellos meridionales. � Amak eztu sofritzeko semen artian 

gerlarik. E 111. Nondik gerlák eta guduak zuen artean? Lç Iac 4, 1 (He, Dv y BiblE gerla; TB liskar). Gerlatik 

bihurtzean. EZ Man II 92. O Andre Birjina, othoi herri hau begira ezazu gerlatik. Harb 78. Kanpoan etsaiak, 

etxean gerla. Ax 428 (V 277). Eztaki prezatzen bakearen eztakienak berri gerlaren. O Pr 595. Gerla nahi dien 

jentiak. Mst III 34, 4. Gerlara eramana izan ez nindin. Mg PAb 169 (en boca de un septentrional). Sei urte ontan 

gerla ari da. Bordel 58. Popüliaren begiratziagatik gerla baten gaitzetarik. Ip Hil 42. Gerla beltzean sartzera 

goazi. HU Zez 155. Gerla-urthe, gezur-urthe. A EY III 156. Gerlaren azi pozoindatua. Lf Murtuts 51. Algeriako 

gerlak badituela bere ondorioak. Herr 14-4-1960, 1. Gerla-gosea eta piztikeria zokoratuz dijoaz. Vill Jaink 181. 

Bost hilak dira (bi gerlaz). Larz in Alzola Atalak 116. Karlisten gerla zela merio. Mattin 43. 

v. tbn. Tt Onsa 169. ES 395. He Gudu 103. Lg I 219. MarIl 130. Dv LEd 208. Elsb Fram 115. JE Bur 143. Barb 

Sup 64. Iratz 45. Zerb Azk 25. JEtchep 59. MIH 72. 

� "Insistance d'un enfant pour obtenir quelque chose" Lrq. 

- GERLA-AITZIN. (En casos locales de declinación). Período de anteguerra. � Gerla-aitzinean lauzpabortz 

aldiz mendiez-haraindiko eskualdetan ibilia. JE Ber 79. Lehen, gerla-aitzinean, Orixek bizkaieraz zerbait idatzi 

zuen. MIH 123. 

- GERLA-AURRE. (Con suf. local de declinación). Período de anteguerra. � Gerla-aurretik, artikuluen behealdean 

izengoitia edo izenordea ipintzeko ohidura arras hedaturik zegoen. MIH 216. 

- GERLA BILATU. Atacar, meterse con. � Egundaino nihungo mirikuek etzioten gerlarik bilatu. Zerb Azk 87. 

Ez diogu halere hortaz gerlarik bilatuko. Ib. 62. 

- GERLA-BILATZAILE. Provocador. � Aiher zela Gobernamendua gerla bilatzalen gaztigatzeko. HU Zez 209. 

- GERLA BIZI. "(S; Eskual 1453), désaccord violent" Lh. � Gathuen eta gure artean gerla bizia dela. Gy 25. 

- GERLA DEKLARARAZI. Hacer declarar la guerra. � Gerla dekla erazitzeko [sic; en otra versión deklara 

erazitzeko] / Aita Saintiari orobat. Xarlem 327. 

- GERLA DEKLARATU. Declarar la guerra. � Hei daroe gerla deklaraturen. EZ Man I 73. Zure etsayik 

handienari bezala gerla deklaratu behar diozuna. He Gudu 104. Zeinari [Jainkoari] krimak gerla deklaratzen 

baitio. Jaur 383. v. tbn. ES 109. Brtc 99. Xarlem 1493. Gy 299. 

- GERLA-DENBORA. Tiempo de guerra. � Bertze denbora da oraino, erran nahi da, gerla denbora. SP Imit 

III 49, 3 (Mst gerlazko thenpora, Ol gudaldia). Gerla denboretan eta lehenbiziko ordenan partitzen baita 

Baionarat. Revol 99. Gerla denborako egoera gogorrak kasik itzali zuen. Xa Odol 43. v. tbn. Tt Arima 67. Ch 

III 7, 4. JE Ber 93. � (Ref. a una guerra determinada). � Tonkineko gerla denbora hartan galdu zuen bere 

burua. HU Aurp 64. Han bide zen hamalaueko gerla denboran ere. Xa Odol 33. 

- GERLA-EGILE (gerlegille Urt III 288). (El) que lucha, hace la guerra; guerrero, soldado. � Mihi gaizki 

erraillea / prestuen ohoreaz, / bethi gerla egillea / inozenten bakeaz. Gç 166. Jesüs dükek eneki, gerla egile 

azkar bat bezala. Mst III 6, 4 (SP kapitain). v. tbn. Egiat 250. 

- GERLA EGIN (Urt, Lh). a) Luchar (contra), guerrear. "Cepit arma, gerlagiten vel gerlegiten haritzen da" Urt 

IV 179. "Faire la guerre" Lh. � Eta Herodesek zuen gerla egiteko gogo Tirianoén eta Sidonianoén kontra. Lç 

Act 12, 20. Hirur etsai herratsuek / zerotzuten gerla egin. EZ Noel 153. Guztiei egiten baiteraue gerla. Ax 568 

(V 364). Zer animorekin ez diote gerla egiñ bizioei? Ch I 18, 2. Ihizier gerla ari zen egiten. Arch Fab 203. 

Naturalezari gerla egiteko. Laph 37. Elizari gerla gehiago egin dionik. Zerb IxtS 110. 

v. tbn. SP Phil 23. Tt Onsa 58. Gç 79. ES 389. He Gudu 102. Mst I 21, 2. Mih 9. Egiat 272. Xarlem 252. Dh 

202. Bordel 48. Gy 40. Hb Egia 70. Zby RIEV 1908, 417. Lap 42 (V 23). Ip Hil 42. Larz Iru 34. Xa Odol 250. 

� (Con adj.). � Halaberki egiteko gerla borthitz gaixtoei. EZ Man II 54 (v. tbn. g. bortitz en SP Imit I 18, 2). 

Gerla handia egiten deraku geure konzientziak. Ax 424 (V 274; v. tbn. g. handia en Xarlem 1516). Egiozu bethi 

gerla gordina Sathanari. Hm 227. v. tbn. He Gudu 38. Mündiari gerla thai gabezko baten egitia. Mst XV. Niri 

gerla gogorrena ta damu saminenak egiten. Dh 147. Zalekeriei gerla bizia eginen diotet. Dv LEd 159 (166 g. 

gorria). � (Con relativo). � Egik plazer duken gerla. Gç 155. 

b) (Ref. a una guerra determinada). Participar en la guerra. � Gerla egin zuen bere adineko guziekin. Zerb Azk 

81. Frantziako gerla egina zuen, lau urthez. JEtchep 89. Gerla egin dut Alsaceko eskualdean. Larz in Alzola 

Atalak 117. 

- GERLA EGINARAZI. "Adhortare ad bellum faciendum, gerlara exhortátzea, [...] gerlegiñaraztea" Urt I 166. 

- GERLA-EKARTZAILE. "Bellifer, gerla dakharkena, [...] gerlekhartzáillea" Urt III 288. 


mende.


- GERLA EMAN. Guerrear, luchar. � Eman ezazü gerla / bizia gal artio. Xarlem 1327. Gaiztoer gerla emaitia. 

Arch Fab 143. v. tbn. Gy 233. Eman zioten gerla bethi Franziari. Hb Esk 64. 

- GERLA-HEROTS. Rumor de guerra. v. GERLA-HOTS. � Entzünen ere düzie mintzatzen gerlaz, gerla 

herotsez. Ip Mt 24, 6. 

- GERLA-ERREMINTA. "Carrobalista, gerlerrementa" Urt IV 264. 

- GERLA-ETSAI. "Adversarius, gerletsaia" Urt I 260. 

- GERLA-EZKILA. Campana que anuncia la guerra. � Gerla-ezkila zinez jo ondoan. Iratz 45. 

- GERLA-FAMA. v. GERLA-HOTS. 

- GERLA-GIZON (Ht VocGr 392, Dv � A, H). Guerrero, soldado. � Mars gerla gizona eta Venus 

amurusiaren patroiña. Ax 354 (V 235). Zure aita gerla gizon handi bat dela. Lg I 314 (v. tbn. II 236). Hau ez da 

agian bertze semeak bezala gerla-gizon atherako. Laph 1. v. tbn. Zby RIEV 1909, 399. Prop 1906, 158. 

- GERLA GORRI (L, BN, S ap. A; Foix ap. Lh). "Guerra cruel" A s.v. gorri. "Désaccord violent" Lh. v. ejs. de 

gerla gorria piztu y gerla gorria egin en GERLA PIZTU y GERLA EGIN. � Zoinetan izan baita kasik gerla 

gorria herririk ttipienetan, bai eta etxetan beretan. Elsb Fram 147. Gerla gorria odol xurgatzen ari zaiote orori. 

Iratz 71. Gerla gorrian bizi gira gaur / lehen ginenak bakean. Mattin 65. 

- GERLA IZAN. (Aux. trans.). Estar en guerra. � Jendeek izanen dute gerla bere artean. EZ Man I 63. Zeren 

gerla baitüte salbamendüko etsaien kontra. CatLan 56. Franzeseki lehen ere / ükhen diaigü gerla. Xarlem 279. 

Erresumaz kanpo asko lekhuetan bazuen gerla. Laph 4. Denbora hartan Frantziak eta Espainiak gerla zuten. Ib. 

65. v. tbn. HU Aurp 180. CatJauf 30. Iratz 44. 

- GERLA-JENDE. Tropa. � Zure gerla jentia / eraiki ezazü. Xarlem 843. 

- GERLAKO (Dv). De guerra; (de) para la guerra. � Ezen gure gerlako harmadurák eztirade karnal. Lç 2 Cor 

10, 4 (He gerlako; Dv gudutako, IBk borroka-, IBe borrokako). Gerlako bandera. O Po 64. Gerlako presoner 

sartzea. SP Phil 190. Gerlako deia. ES 395. Gerlako ofizioan trebe. Lg I 204. Gerlako ausartzia. Egiat 256. 

Gerlako haro eta harrabotsen erdian. Jaur 403. Gerlako enplegutan. Gy 152. Gerlako oihu bat. Arch Gram 69. 

Gerlako lagun bati. Laph 11. Hartu zituztela 200 hiri edo gerlako plaza. Elsb Fram 120. Gerlako minixtroa HU 

Aurp 73. Gerlako zaldi hetarik andana gaitza. StPierre 24. Beren gerlako zauriak. Barb Sup 63. Gerlako 

kurutzea ukaiten zuela. JEtchep 59. "Mars" edo gerlako jainko faltsuarekin. Ardoy SFran 11. v. tbn. Arch Fab 

153. Hb Esk 139. Zerb Azk 71. Xa Odol 250. 

- GERLA-LEKU. Campo de batalla. � Ospitale edo gerla lekuetan. JEtchep 92. 1914eko gerla lekuetan. Lf ELit 

291. 

- GERLAN (ARI, etc.). (Estar, etc.) luchando; en guerra. � O aingeru ene gatik bethi gerlan zarena. EZ Man II 

30. Iainkoaren kontra gerlan ibilirik. Ax 212 (V 142). Gerlan bethi bizi dira [arima eta gorpitza]. Tt Arima 85. 

Erregeren aintzinean / gerlan ari den soldadua. Monho 148. Bethiere munduarekin gerlan bizi behar. Dh 115. 

Milla urthe eta gehiago otsoek ardiekin / gerlan iragan ondoan. Gy 39. Gerlan aritu izan dire heriorekilan. 

Michel LPB 349. Orai bi mila urthe hainitz Erromano / gerlan etorri ziren Eskual-herriraino. In MEIG III 44. 

Ongia eta gaizkia elgarrekin gerlan. Lap VIII (V 2). Judueri gerlan ari zelarik. Zerb IxtS 77. Eta gu berritz 

elgarri gerlan / jendeki eta hauzoak. Mattin 67. 

v. tbn. He Gudu 76. Hb Esk 61. Michel LPB 349. Bordel 170. Elzb PAd 72. Jnn SBi 52. Zby RIEV 1908, 606. 

StPierre 25. Ardoy SFran 125. 

- GERLA-ONDO. (En casos locales de declinación en sing.). Posguerra. � Gerla onduan nahiz bizia / denentzat 

den aski neke. Etcham 124. v. tbn. Zerb Azk 109. Xa Odol 43. Gerla-ondoan, ezin daiteke horrelakorik pentsa 

ere. MIH 123. 

- GERLA-ONTZI. Utensilio de guerra. � Simeon eta Lebi anaiak: gaixtakeriazko gerl-untziak. "Vasa iniquitatis 

bellantia". Dv Gen 49, 5. 

- GERLA-ORDE. Simulacro de guerra (en un torneo). � Hari ziren, alegia zin zinez eta egin-ahala egin, batzu 

bertzekin gerla-orde batean. Jnn SBi 90. 

- GERLA OROKAR. Guerra mundial. � 1939-1945-ko gerla orokarrean. Vill Jaink 84 (v. tbn. 181). 

- GERLA-HOTS. "Gerla hotzak, rumeurs, bruits de guerre" SP. � Eta enzunen dituzue gerlák eta gerla hotsak. 

Lç Mt 24, 6 (He gerlen ospe, Dv gudu haro, Ur gerren ospe, Ip gerla herots, Echn gerrako asots, Ker e IBk 

guda(h)ots, IBe gerra-hots). Mintzatzen gerlez eta gerla hotsez. He Mc 13, 7 (Lç gerla famák). 

- GERLA-PEZOIN. Trinchera. � Gerla-pezoinetarat orduko azilaren 26an skrapnell bala batek kolpatu zuen. 

Lf ELit 249. 

- GERLA PIZTU (ph- Lh). a) (Con dativo). Declarar la guerra. � Erregeak gerla biztu zioten yuduei. Lg I 202. 

b) Estallar una guerra. � Biztu izan zen gerla berri bat filistindarren eta israeldarren artean. Lg I 276 (v. tbn. 

291). v. tbn. Egiat 178. Sinetsi behar ukan zuten gerla sobera piztua zela. Ardoy SFran 133 (v. tbn. 122). � 

"Gerla-phiztü, causer une dispute" Lrq. � (Con determinantes). � Gerla gorria piztu arte. HU Aurp 70. 

- GERLA-TOKI. a) Campo de batalla. � Elgar ikusi dute gerla tokian. StPierre in Lf ELit 240. Handik laster 

oihan, ixtant baten buruan gerla-toki. Lf in Casve SGrazi 12. b) Puesto de combate. � Aintzindari hura igorri 

zuen gerla-toki gaixtoenetarat. Zerb IxtS 55. 

- GERLAZ. "Gerlaz-ari, insister [...]. Gerlaz, insistant pour obtenir quelque chose" Lrq. 


mende. 

619


- GERLA ZIBIL. Guerra civil. � Batzuek bertzen kontrako gerlak edo gerla zibilak. Elsb Fram IX. 

- GERLAZKO. De guerra. � Orazioniak gerlazko denboran emaiten du biktoria. Tt Arima 47. Deitzen tüzte 

gerlazko Eliza, zeren gerla baitüte salbamendüko etsaien kontra. CatLan 56. Ezta beraz ez hekien barnean ez 

kanpoan gerlazko ta nahaskeriazko ithurririk batere. Dh 192. 

� Etim. De gerra, con un cambio rr > rl; v. FHV 340. 

gerlahari. "Aries, [...] gerlahária" Urt II 312. 

gerlabide. v. gerlapide. 

gerladun. � Guerrero, combatiente. � Eliza militanta edo gerladuna. CatLav 95 (V 55). 

gerlakari (BN ap. A; Dv). �1. Pendenciero. v. gerlati. �2. Soldado, guerrero. v. gerlari. � 1939-1945-eko 

gerlakari zunbaitek ez die orano bildü "Carte de Combattant" delakoa. Herr 28-11-1957, 3. Gerlakariak 

eraitsirik / Pettarreko lürretara. Casve SGrazi 136. 

gerlakide. "Compagnon d'armes" Lh (que cita a Harriet, aunque no lo encontramos). 

gerlapide, gerlabide (S ap. Lrq; Lh). � Motivo de disputa, de guerra. � [Komentuak] gerlapide baizik ez 

direla; behar direla oro huts eta hets-arazi. HU Zez 99. 

gerlaratu. "En venir à la guerre" Dv. 

gerlari (SP, Urt III 285, Aq 1275, VocBN, Dv, H, A). � Guerrero, soldado. � Eta gerlaria leihor banatuez 

prezatzen. EZ Man I 47. Gerlari bat haiñ eztia. Gç 76. Munduko gerlarietan ez da halmendanik (?) (c. 1689). 

BertsZB 135. Gerlari eta erresuma-irabazle guzien balentriek. Dh 276. Gerlari handienen izenak. Hb Egia 95. 

Gerlari arropan. Laph 33. Gerlari izpiritual baten eginbideak. Ib. 33. Bretoniako gerlariak gabaz yokhatzen 

ziren. Elsb Fram 115. Maria, gerlarien gidaria. Ox 58. Tamerlan gerlari tartaro famatuak. Zerb Azk 14. En 

DFrec hay 7 ejs., 6 septentrionales. 

v. tbn. Arch Fab 111. Gy 249. Zby RIEV 1909, 400. A in Azc PB 5. StPierre 12. Etcham 213. JE Ber 14n. Iratz 

126. JEtchep 59. Lf ELit 89. 

� (Adj.). "(Subst. et adj.), guerrier, belliqueux" Dv. � Solon batek ifiñi tu Athenesen legeak, / Spartea Gerlarian 

Likurgusek bereak. EZ Man I 17. Ez baitzen bere jitez gerlaria. Ardoy SFran 46. 

gerlaritasun. "Qualité de guerrier" Dv. 

gerlate (AN, L, BN, S ap. A; SP, Dv, H). � Tiempo de guerra; guerra. � Izurriteak, gerlateak eta berze goitiko 

adbersitateak. Lç Ins A 4v. Bañan nola gerlatetan soldaduen furiak / berzetarik hill baititu nahi buruzagiak. EZ 

Man I 73. Haren serbitzatzea gerlate gaitzean, tribulamenduen eta persekuzioneen artean. SP Phil 492 (He 499 

gerlako). Agertu zuen bakean zuhurtzia bezanbat gerlatean animo. Lg I 203. Etzela agerturen gerlate hartan. Ib. 

203. Setiatuak gabeaz, / izituak gerlateaz (1780). BertsZB 122. Biriatu berritan yarri gerlatean. Hb Esk 30. 

Gerlateetan xahutu da arbola frango. Dv Lab 307. Beldur izan behar du / gerlate aundier. Bordel 152. Humbe-n 

gelditu ziren, urrunagoko nekhe eta gerlatearen beldurrez. Prop 1906, 104. v. tbn. Brtc 146. Laph 169. 

gerlati (SP, Dv, H, A). � Guerrero, marcial; pendenciero. "Qui suit la guerre" SP. "Qui est d'humeur guerrière. 

Aire gerlati (He), air guerrier" Dv. � Amoltsu eta bakezko zirenak egiten baititu kruel eta gerlati. Ax 352 (V 

233). Gizon gaixto, odol-isurle, gerlati, maliziati. Ib. 164 (V 110). v. tbn. SP Imit IV 10, 2. Iakiteaz bere buru 

gerlatiaren eta bihotzdunaren largatzen. SP Phil 400. Ongi zakien, nahi zuenean, kitatzen bere aire gerlatia eta 

fierra. He Phil 404. 

gerlatsu. "Bellicosior annus, urthe gerlátsua, gerlaz bethéa" Urt III 286. 

gerlatu. "Guerroyer" SP. 

gerlazale (Urt, H). � "Bellicosus, [...] gerlazálea, gerla zale dena" Urt III 285. "Qui aime le combat, la guerre" 

H. � Aire eta mendi gorek ihardasten aradaz / eta mundua izitzen gerlazale armadaz. EZ Man II 53. 


mende. 

620


gerli (L, B ap. A; SP, Lar, H), gerle (Foix ap. Lh). �1. "Pus. Gerlia dario" SP. "Podre" Lar. "Suero, líquido 

poco espeso que sale de las heridas" A. 

�2. gerle (L-côte ap. A), girli (AN-gip ap. A; Lar, H). "Baba" Lar. "Baba del niño" A. � Idia kolpez erortzen 

denian eta gero ahua makhurturik gerlia ta arrapoa ahotik dariola. MarLi 266. Ahotik gerlia dariola. Ib. 263. 

�3. (BN ap. A; VocBN, H). "Gomme" Dv. "2.º zumo, líquido que sale imperceptiblemente de un árbol o de un 

fruto. [...] 4.º goma" A. � Igitariek igitaiak muntegian garbitu zituten gerlia kentzeko. 'Gomme'. Or Mi 40. � 

Illea ebaki ta gerlia aztarrenatu; bikiak bestek ez omen diñate gerli bera. Or QA 45. 

�4. "(L, S), legaña" A. 

- GERLI-BIDE. "Conduits salivaires, girlibideak" T-L. 

- GERLI-JARIO. "Babeo, girli-jarioa" Lar. "Girli-iarioa. 1. écoulement de bave. 2. baveux" H. 

- GERLI-OIHAL. "Girli-oihala, bavette, linge pour recevoir la bave" H. 

gerlinga. v. garlinga. 

gerlingin. "Catapulta, [...] alkaboza, gerlingiña" Urt IV 296. 

gerlitsu. �1. "1. qui est plein de pus. 2. qui est de nature à en produire" H. � gerletsu. "Séreux" T-L. �2. (BN 

ap. A; Dv). Gomoso. �3. girlitsu. "Qui jette beaucoup de bave" H. 

gerlitu (H), gerliatu (Lar). �1. "Podrecerse, hacerse podre" Lar. "Devenir purulent; jeter du pus" H (que corrige 

sobre gerlia-). �2. girliatu (Lar, H). "Babosear" Lar. 

gerlitza. "Amas de pus" H. 

gerlos. � Guerrero, marcial. � Eztelarik [...] gerlan eta gerlako gauzetan halaber gerlosagorik. ES 399. 

gerloski. v. garloski. 

german. � Germano. � German zaharren sinestean. Mde Pr 372 (v. tbn. 207). � (Antepuesto a un sust.). � 

German gizeli batzu. Mde Pr 248. � Alemán. � La Motte-Fouqué German idazlearen kondaira. Mde Pr 270 (v. 

tbn. 311). 

germanara. � Lengua germánica. � Baltara eta Slaviara, Germanara. Mde Pr 211. Ipar-germanarazko 

hizkelkiak. Ib. 208. 

germaniar, germandar. � Germano. � Germandarren mitologian. JMB LEItz 96. Germaniarren gandik 

Europako legorra zaintzeko. Mde Pr 248. Naiz germandar, naiz galitar. Ibiñ Virgil 33n. � + jermaniar. 

Alemán. � Zeñek libradu Austriar eta Jermaniarrak / artu zituen ainbeste tunda latzetatik? AB AmaE 436. 

Poltergeist-ezko gertariak ("iratxo zarategile" esan nai du germaniar hitz horrek). Mde Pr 337. 

germaniko. � Germánico. � Herri germanikoen ahozko literatura. MEIG IV 62. 

germanotasun. � Germanicidad, carácter germánico. � Egungo ingelesaren germanotasuna zalantzan jartzen 

dutenak. In MEIG VI 29. 

gernu (AN, L, B, BN; SP, Urt III 422, Lar, Dv, H, VocB), garnu (V; Lar Sup, Añ, H). Ref.: A (gernu, garnu); 

Bon-Ond 140; Izeta BHizt. � Orina. � Emazte baten gernuaz eta ur-isuriaz. Ax 409 (V 267). Idiaren gernu 

bera. Mong 591. Haren gernuak usain gaiztoa du. Ib. 589. Etzen [...] harrasiari gernua ixurtzen duenik 

geldituko. Dv 1 Sam 25, 34 (Ol pix-egillerik). Gernua da abereek heian ixurtzen duten ura. Dv Lab 166s. Astogarnua. 

Azc PB 78. Igortzen omen zakoten beren gernu (urine) zikina. JE Bur 14. Sagardoak [...] gernua edo 

usuria eragiten du. Ayerb EEs 1916, 15. Gernua nolako duzu? FIr 160. Gernua aztertu arazi nion. Lab EEguna 

67. Gernua (pixa) garbitzeko. Or Eus 59. En DFrec hay 2 ejs. de gernu. v. tbn. Arti MaldanB 208. Garnu: Osk 

Kurl 106. Erkiag BatB 36. 

- GERNU-HARRI. "Urolithe" T-L. 

- GERNU-BELAR (AN-larr ap. VocNav). Hierba de efectos beneficiosos para la vejiga. 

- GERNU-DEBEKU (AN-5vill, L, B; Dv). Ref.: A; Izeta BHizt; Gte Erd 264. Retención de orina. "Gernu 

debekutik operatu dute (AN-5vill)" Gte Erd 264 (s.v. prostatatik; en otras zonas txixakotik). 


mende. 

621


- GERNU EGIN (garnu e. Añ). Orinar. "Mear" Añ. � Utziozu [abreari] gernu egitera. Volt 157. Ur emaiten 

duela [mandoak osinari] gernu egitean. O Pr 643. 

- GERNU-ERAGILE. "Diurético" Lar. 

- GERNU-ETXOLA. "Vespasienne" T-L. 

- GERNU-JARIO. "Gernu iarioa, polyurie, incontenence d'urine" H s.v. iarioa. "Polyurie" T-L. 

- GERNU-ONGARRI. Abono a base de orina. � Gainetik ematea ongarri xehea edo gernu-ongarria. Dv Lab 

205. 

- GERNU-ONTZI (garnu- V ap. A), GERNUNTZI (Dv � A). Vejiga urinaria. � Pusigia edo garnu-onzija. Mg 

PAb 87. 

- GERNU-TUTU (L ap. Lh; T-L). "Urètre" Lh (s.v. tutu) y T-L. 

- GERNU-ZIRI. "Candelilla, calita que abre la vía de la orina" Lar. 

- GERNU-ZORRO. "Vessie" T-L. 

- GERNU-ZULO. "Purot, minda-zilo, gernu-zilo" T-L. 

gernukara. "Urineux" Dv. "Gernukarako, urineux" Ib. 

gernuntzi. v. GERNU-ONTZI. 

gernura (H), garnura (Lar, H). � Orina. 

gernuratu (H), garnuratu (Chaho). � Orinar. 

gernutu (Lar, Añ, H), garnuatu (Añ). � "Orinar" Lar y Añ. 

gernuztatu. "Comictus, [...] gernuztatua, gernuztaturikakoa" Urt IV 432. 

gero (gral.; Lcc, Volt 49, Mic 6v, SP, Ht VocGr 428, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; 

Bon-Ond 171; Lrq /géo/; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 31, 238. �1. Después, luego, más tarde. � Tr. 

General en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 2088 ejs., más 78 como sustantivo. � Ni lehenik eta gero 

amoros oro galdu da. E 223. Gero berriz has zedin irakasten itsas bazterrean. Lç Mc 4, 1. Oi bear leuke / efini 

korrejidurik / lenaengo, ta gero juzgadu. Lazarraga 1195r. Eroan ditu ango jauna eta andrea, / bata leen, gero 

bestea (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 76. Gero errezadu bear dogu. Bet 4. Nola gero erranen baita. Ber Trat 98v. 

Igra]z[ria ekarri beza leen; gero guziok aita orri eragingo diogu (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124. Barkha 

hunen burjesa duk ene Aita eternoa, / ni nauk gero buruzagi haren hurrenekoa. EZ Man I 30. Orai 

perseberantziaren donua eta gero azken finean arimen salbamendua. Ax 473 (V 306). Eztezan gero ediren 

sobera pena eta difikultate. Tt Arima 68. Gero burreuek haren salan / billuzirik azotatu. Gç 85. Besa berak nola 

jakan / leen da gero etorri. BBizk 1. Zer heltü zen gero? Bp II 71. Eskuarak bere lehenbiziko mendean, eta gero 

ondoan ere beharren zituenak. ES 101. Oraiñ zillar, gero urrekolore dutenak. Lar SAgust 9. Gero jinen diren 

gaizetzaz [...] alagrantzia hartzia. Mst III 30, 2. Bein Loiolan, gero Madrillen. Mb IArg I 51. Askok au gero 

juramentuaz seguratu zuten. Cb Just 23. Gero mintzatu zitzaion Sauli hunela. Lg I 289. Geró izatekó bizitza 

sekulákoa. LE Prog 126. Zeinbat esankizun geldituko dira gero kezkia emongo dabeenak? Mg CO 6. Emendik 

etorri zan gero Noeren aserrea. AA III 376. Bainan gero, Jainkoari osoki eman zitzaionean. Dh 191. Gero aur 

bat artu eta erdian ipiñi zien. Lard 409. Belhaunikatzen zen gero, eta oren osoak belhauniko iragaiten zituen. 

Laph 191. Sentimentuz sei gautan len egin ezarren, / gero aste osoa ein eban lo baten. AB AmaE 302. 

Napoleserat eta gero Malthako islarat joaiteko geian. Ip Hil 10. Urpean orain da aizean gero. Ag Kr 31. 

Berehala behar dauztatzue laburtu eta gero antolatu. Barb Sup 43. Gero, [...] horra hila eta ehortzetaliarrak 

eraisten Athoro gainetik. Const 30. Jainkoa zan aurrena, gero Euskalerria. Or SCruz 15. Gero? Hotz ez denean, 

bero. Zerb GH 1936, 224. Etxe banakak; gero, bata bestearen urrengo, lerrokada luzeetan. Erkiag BatB 125s. 

Beste misionest batzu, gero, urrunago joan ahal ziten. Ardoy SFran 317. Asi zaite mukizu auei bidea erakusten, 

gero lotsagabekeriak jasotzeko. NEtx LBB 139. Maizago eta ugariago hasiera hartan gero baino. MEIG VI 77. 

�2. (Gèze, H). (Precedido de part. más instr.). Después de. "(Conj.) après que" Gèze. v. ezkero. � Tr. 

Documentado por primera vez en Dechepare; su uso casi desaparece desde mediados del s. XVII (v. infra 

GEROZ (c)), para revitalizarse desde aprox. 1930, en autores meridionales, gralmte. guipuzcoanos. Encontramos 

-az gero en una canción vizcaína del s. XVII y en Gamiz. � Bizi eta hilez gero. E 89. Ezkonketako edadea deut, 

/ ogei urtean elduzkero. Lazarraga 1190r. Zure begiok eskusizkero / banago katigaturik. Ib. 1171r. Gure anaia 

eginez gero (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 113. Hitzak erranez gero. Mat 131. Kalizan ardoa konsagratus gero. 

Ber Trat 8v. Ezen eztu ahantziren deusik adituz gero. EZ Man I 134. Behin aztura hartuz gero, trebatuz gero, 

anhitz gauza egiten da. Ax 91 (V 62). Hura galduz gero zertako / hemen, ala gaitz-beha nago? O Po 48. Ikusiaz 

gero zeu, ene eguzkia. (Canción vizcaína citada por Oihenart). ConTAV 5.1.3, 86. Halako gaitzari garaituz gero. 


mende.


SP Imit III 53, 3 (Mst garhaitüz [...] geroz, Echve y Pi ezkero). Ondo refreskatuaz gero / ifini jukatzera. Gamiz 

228. Nekhatuz gero hoiñbertze. Gy 153. Erdi beino lein, erditian eta erdiz gero. CatR 11 (CatAe 10 erdias geros, 

CatSal 11 erdiz geroz). Irakatsiz gero eitzi dei bordalgiua. Mdg 143. Oharpen hau idazten hasiz gero. Mde Pr 

187. Hura igaranez gero. Arti Tobera 262. Ni illez gero. Vill Jaink 87. Izena aipatuz gero, zertarako besterik 

esan? MEIG II 125. v. tbn. FIr 185. Ldi BB 30. TAg Uzt 17. Etxde JJ 48. Osk Kurl 83. 

� Si, en caso de. "Munduan barna ibilliz gero, anitz ikasi liteke (V-m, G-azp, B)" Gte Erd 136. � Ordea, 

prometatuz gero obligatzen dute konseillu hauk? Mat 151. Uste baitugu, izena jakinez gero, gauzaren izana ere 

ezagutzen dugula. Mde Pr 372. Au da ordena, onartuz gero, nai ta naiez Ordenatzaillea onartu bear. Vill Jaink 

182. Arduraz landuz gero nai dukezunera erakarriko dituzu. Ibiñ Virgil 83. Literatura aldetik begiratuz gero. 

MEIG III 147. 

� (Con una forma conjugada). � Piarres ezkondu zanez gero. Etxde JJ 117. Beingoan lurrean tinkatu ta aizeak 

ere egari ditutenez gero. Ibiñ Virgil 90. 

� (SP). (No precedido de vb.). Después de, desde. � Egundaiñoz gero. Ax 6 (V 3). Iru illabetez gero. Aran SIgn 

86. Ogei eta bat segundoz gero. Tx B I 190. Iru urtez-gero. Ldi IL 135. Euriz-gero dakuskun zeru-arte diña. 

Laux AB 31. Amabost arraun-ukaldiz gero. Or Eus 398. Ezpai zitun aurreko igandeaz gero ikusi. TAg Uzt 235. 

Zortzigarrengo gizaldiz gero. Basarri 8. Aurtzaroz gero. Zait Plat 90. Izerdiz, malkoz, nekeaz gero, / ur eta 

zugaitz-unea. Gand Elorri 167. Ile batzuz gero. Osk Kurl 38. Arakistainez gero, zurrumurru zital bat barreatu 

da. MEIG III 44. 

� (Precedido de -raz). Una vez llegado a; una vez que. � Eta hartaraz gero emaztea ere komunzki airatzen [...] 

da. Ax 350 (V 232). Zergatik hala bere meneraz gero etzituen bere etsai Argiboak desegin? Ib. 29 (V 17). Haren 

gainean lazatzeraz gero, deus onik eztiteke izan gutaz. Dh 49. Fede oneraz gero. Gy 62. Maiatziaraz gero. Mdg 

138. Horretaraz gero, ordea, murritzagorik ere hel daiteke belarrietara. MEIG VI 140. 

� (V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B ap. Gte Erd 238 y 136). (Precedido de participio más (e)ta). Después de. � Tr. 

Usado al Sur desde Lazarraga, es de uso frecuente entre los vizcaínos, y algo menos usual, y más tardío, en los 

guipuzcoanos. A menudo ta aparece escrito unido al participio precedente. � Eben atseden eta gero / joan 

zatezke, kaballero. Lazarraga (B) 1201vb. Etorri zanean Ama Birjinari bein agur eginta gero berrionak ematera. 

CatBurg 25. Zartu ta gero. Mb IArg II 271. Aita gurea esan ta gero. Cb CatV 109. Egin da gero. Mg CO 248. 

Elexakoak artu ta gero. Añ EL 2 61. Alderdi au guzia ibillita gero, Jerusalenera itzuli zan. Lard 502. Urteak 

igarota gero. Aran SIgn 54. Zeure egikerak eskini eta gero. Itz Azald 203. Jai egun guztia igaro ta gero, biotza 

gosean eroian etxera. Ag Kr 58. Gau baten, apalduta gero. Kk Ab I 103. Il ta gero. Ldi IL 154. Itxaso t'antzira 

ikusi ta gero. Or Poem 525. Arrangura-unea gainditu ta gero. Erkiag Arran 93. Larogeitamar kilometro trenean 

ibillita gero. Anab Aprika 35. Itxaroten egon da gero. Alzola Atalak 121. Elizakoa eginda gero. NEtx LBB 46. 

Marinelek eta kanta zitzaten, buruz ikasi eta gero. MEIG IV 65. 

� (Precedido de ablativo). � Aurreko gauerdiko amabietatik gero. Itz Azald 161. 

�3. (G-azp, AN-gip, B, BN-lab ap. Gte Erd 135; SP, Gèze). Ya que. "Naizenaz gero, puisque je suis" SP. 

"Puisque" Gèze. v. ezkero (3). � Tr. Documentado al Norte en los ss. XVI y XVII, más tarde es muy escaso 

hasta aprox. 1930; a partir de ésta época se encuentra en autores guipuzcoanos y alto-navarros. En éstos la forma 

usual es -(e)nez gero, frente a -(e)naz gero de los septentrionales. En Dechepare, Lazarraga y Etcheberri de 

Ziburu (Man I 137) y Harizmendi hay además ejs. sin instrumental. � Haren ama ziren gero. E 77. Ene penea 

dakusun gero, / arren, berba bat esazu. Lazarraga 1143r. Ezin ase zenaz gero odol presunarenaz. EZ Man I 107. 

Guztiok zaraten gero / Kristoren adiskide. Hm 192. Hartan barrena garbitasun guziko ithurria hain maiz 

sartzen denaz gero. SP Imit IV 11, 6. Hire ogia denaz gero. Gç 109. Denaz gero hazkarrago / higuiñtza bera ere 

baiño. Gy 131. Dakizunez gero munduan gizon geiago ere badirala. Arr GB 80. Aren bila zabiltzanez gero. FIr 

149. Aoa zabaldu zutenez gero. Ldi IL 67. Aldendu bear dedala esan didazuenez gero. TAg Uzt 124. Egiteko 

baduzunaz gero. Mde Pr 107. Zeru-lurrak betetzen dituzunez gero, al zaitute idukitzen? Or Aitork 11. Ain zaldun 

ibiltari jatorra danez-gero. Berron Kijote 170. Formaz ari garenez gero. MEIG VII 99. 

�4. (V-gip, L, S; SP, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. (Sust.). Futuro. "Suite, avenir" Gèze. 

"Nihork ez dezake geroaz ihardets" Dv. "Geroan dit ene untsa izateko ustea (Sc), tengo en el porvenir la idea de 

tener mis caudales" A. "Geroak erranen du, el tiempo lo dirá (L)" A EY III 342. Cf. infra GEROAN. � Zeure 

gero hartara laster egiten duzu. Ax 125s (V 83). Geroak, bego. Saug 47. So eztagoena geroari, deiez dauko 

goseari. O Pr 407. Ez fida banoki geroaren gainean. SP Imit II 9, 4. Zeren ez bai dakit gerorik izanen dudan. 

Brtc 180. Lehen hori iragana / berriz ez itzultzeko / eta gero-ren mentura / ez da gure meneko. Monho 104. 

Badakitza orai eta geroa. Hb Egia 13. Geroaren jakitia. Ip Hil 144. Geroak ekarri behar duena dekarla. HU 

Aurp 221. Geroak erranen nork eginen duen amor. JE Bur 116. Gaztia ez dü geruak izitzen. Const 25. Osuan 

baña nago, nai oneitan Jauna? / Geruan...? Joko auxe jokatu biarra. "En el Después?". Laux BBa 130. Auzi au 

geroak ebakiko du. Ldi IL 111. Geroari jaramon barik. Eguzk GizAuz 160. Geroa, alferraren leloa. Zerb GH 

1936, 224. Lena, oraiña ta geroa. Or Aitork 324. Erri baten geroa. Vill Jaink 161. Hire geroaren jabe haiz. Larz 

Iru 104. Geroari, mundu huntako geroari buruz. Ardoy SFran 309. Gerorik gabeko asmoa. Ugalde in MEIG IX 

55. Hizkuntzaren legeak [...] ez daude geroan, aldi igaroan baizik. MIH 85. 

v. tbn. Gy 16. CatS 2. Zby RIEV 1909, 228. Arb Igand 37. Azc PB 159. StPierre 38. Barb Sup 76. Ox 67. 


mende. 

623


Etcham 127. Iratz 132. Zait Sof 194. Mde Pr 327. Etxde JJ 35. Zerb Azk 85. Txill Let 94. JEtchep 61. Erkiag 

BatB 119. Osk Kurl 16. BEnb NereA 238. Matx Gazt 82. NEtx LBB 232. Uzt Sas 184. Xa Odol 13. Azurm HitzB 

45. Casve SGrazi 170. 

� "Suceder, geroa artu" Añ. Cf. gerartu. 

�5. (gral.; Añ). Ref.: A; Asp Leiz2; Gte Erd 204, 282. "Pero, con interrogante, riñendo, reprendiendo, bai, 

ostera, gero" Añ. "Te advierto que. Hay una fórmula popular para responder a quien abusa del gero en esta 

tercera acepción. --Gero... --Otz eztana, bero (Vc)" A. "Etorri gero! a ver si vienes... (porque si no...)" Asp 

Leiz2. "E! ia gero! (G-azp), kontuz gero! (AN-5vill), begira, gero! (G-azp, AN-gip), ez gero erori! (G-azp, ANgip), 

joko zaitut, gero (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 204. � Ez gero nere ondoren ibilli, asko ibilli oi diran bezala. 

AA II 185. Kontu gero... Echag 224. Ara gero... emen esan bear dituk ire faltak konfesoreari bezela. Sor Bar 56. 

Kontuz artu gero. Urruz Urz 31. Kose Kusto, gero biyar gero ezaix etorriko gero Ipestarrera. A BGuzur 111. 

Kontu gero nerekin, bestela... Iraola 65. Ez nuk gero batere trenpian hire ihakintzak yasaiteko. Zub 50. Begi- 

Txikiya, gezurrak dirala / ez gero oiek pensatu. Tx B I 233. Begira, gero! Or Mi 104. Berriketa gutxi gero neri. 

Alz Burr 21. Asto huni ez gero erran, othoi: Lanari, ene astoa! "De grâce, n'allez paas dire à cet âne". Barb Leg 

65. Buruba erdibi egingo dauat nik, gero! Otx 146. Ez, gero, begiei ta zeuen naikundeari geiegi siñets! Ldi IL 

52. Esan dizudalako ez gero arritu. Ir YKBiz 62. Biar bertantxe bear det, gero [...], zure erantzuna. TAg Uzt 62. 

Lepoa bihurtzen deat gero! Zerb Azk 40. Alperra, ez gero gabe onera etorri. Anab Poli 114. Ez etorri gero bat 

edo bati bizkarra berotu barik! Bilbao IpuiB 56. Khontuz gero Bilbon galdu barik! Osk Kurl 82. Ez nezakela 

kexaraz gero! Larz Iru 90. Baña neurritik kanpora / ez gero emen asi. Uzt Noiz 32. Sarrera debekaturik dago: 

kontu gero! MEIG IX 102. 

v. tbn. Xe 238. Ill Pill 16. Inza Azalp 23. Lab EEguna 83. Lek EunD 28. Munita 115. JAIraz Bizia 119. Etxde 

AlosT 50. SM Zirik 56. NEtx LBB 93. 

�6. Pues (en oraciones interrogativas). "¿Pues que?, zer bada?, zer gero?" Añ. � Egia da; eta zer da gero? HU 

Zez 72. Zein da Anjel ori geo? Ag Kr 33. Ze kartzela gero? Kk Ab I 17. Zer da gero? StPierre 11. Zer gero? Alz 

Ram 31. Gatzez ala altzeiruz, zer da gero? Lf Murtuts 23. Hain errukarri ote zen gero? Mde Pr 184. Ba al 

dakigu, gero, ezer ontan? NEtx Antz 14. Zer dakizula zuk, gero, guk eztakigunik? Erkiag Arran 142. Zoratu egin 

ete yako gero? Bilbao IpuiB 22. Mistiku al da gero? Or in Gazt MusIx 36. Maitasunak ba ote duke iñoiz 

neurririk gero? Ibiñ Virgil 35. Nork, gero, jauna? Berron Kijote 210. Zinemak, ixpilu (zeren ixpilu gero?) 

izateari utzirik. MEIG I 170. v. tbn. Barb Sup 7. Anab Poli 129. Akes Ipiñ 34. 

�7. Ciertamente (usado grlmte. en oraciones exclamativas). "Orrek asko daki gero!!, ¡¡cuidado que sabe mucho 

ése!! (Vc)" A EY III 271. � Arrritzeko gauza da gero. Apaol 28. Segura zuten, eta zalu gero... berenen aditzea! 

HU Aurp 113. Guzurra dirudi gero. Ag AL 65. Andie da gero! Kk Ab I 71. Geldi-geldi! Geu be gixonak gara 

gero! Ib. 82. Ez da gero batre gaizki toki hau! Barb Sup 159. Ez naiz gero ni asko arritu. Basarri 140. Ederrak 

gero! Arti Tobera 269. Goiko erloju ori zuzen dabil, gero! Vill Jaink 40. Ez dakizu zuk gitxi, gero! Erkiag BatB 

72. Bethi erran dut gero! Larz Iru 120. Makurra, gero, nere zoria! NEtx LBB 116. Are gutxiago egilea -nolakoa, 

gero!-- hilik dagoenean. MIH 171. 

v. tbn. Alz Ram 37. Muj PAm 8. Altuna 15. Lf Murtuts 27. Etxde AlosT 15. Mde Pr 73. Bilbao IpuiB 175. 

JEtchep 98. Osk Kurl 107. Uzt Sas 349. Berron Kijote 213. 

- HANDIK GEROETARA ERE. Todavía, también más tarde. � Kaleetan ez ebillen ez, lagun andirik. Baiña 

andik geroetara bere, gabontz, mozolo ta saguzar banakaren batzuk ba ebiltzan ibili. Erkiag Arran 49. 

- HANDIK GERORA, H. GEROETARA, H. GEROETAN. A partir de entonces; después. � Eta andik gerora 

jendia juaten zan bata bestiaren leian ugarte artara. Bv AsL 84. Andik geroetan, zerbait obeto ei egoan. Erkiag 

Arran 158. Eta andik geroetara, Txanton ire aita laztanak esan yeustanan euk asmau eikeana. Ib. 108. 

Biajantiak alde-ta andik gerora be ziñuan berekautan. SM Zirik 115. Andik gerora, artu ditu burdiñakiok beste 

txatarreru batek. Erkiag BatB 154. 

- HANDIK GEROXEAGO. Al poco tiempo. � Andik geroxeago etorri ziran Eleizara. Ub 101. Andik 

geroxeago [...] begiratokian ipinten ziarduela. Aran SIgn 57. Andik geroxeago, Zumaiako lekaimetxe batera 

joan zan. TAg Uzt 315. 

- HAU DELA GERO. "(S, Eskual 1352), et puis... voilà" Lh. 

- GEROAGO (V-ger-arr-gip, G-azp-goi, AN-gip; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; Gte Erd 31. 

a) Más tarde. "Posteriormente" Lar y Añ. � Tr. Documentado al Sur desde Capanaga (precedido de baino, v. 

infra); al Norte no lo encontramos hasta dos siglos más tarde (cf. sin embargo en la expr. geroago (eta) ...-ago, 

usada ya por Leiçarraga, o geroagoko en Haramburu). � Mutillak geroago aparte dijoazela. Cb Eg III 362. 

Etorri zan geroago Apostolo onen aurrera Safira. Mg CC 120. Geroago jaioa banaiz. VMg 2. Geroago eman 

zuan amar Aginteen legea. AA II 104. Ta geroago / dator bina yatera. Zav Fab RIEV 1909, 28. Gure zikoitza 

zenean geroago haratu. Gy 88. Geroago esango dan bezala. Lard 506. Hastean abarra zinduen; gero phaldoa, 

geroago zur meharrak. Dv Lab 332. Ber gisan geroago Anna d'Autrixak. Ip Hil 24. Orreik gauzok geroago 

erabagitekoak zirean. Ag Kr 200. Geroago itz egiten zien Patriarka eta Profetai. Goñi 95. Orain ez, geroago. 

Alz Ram 81. Geroago artalde baten yabea bilakatua. Zub 65. Gero beste batera, ta geruago aragoko batera. 

Otx 91. Beste bide bat asmatu nai izan da geroago. Ldi IL 138. Gerogo... lotsaren zizta. Or Eus 399. Geroago 


mende. 

624


ethorri ziren patriarkak. Zerb IxtS 13. Geroago aztertzeko utziak. Zait Plat 147. Geroago aaztu nebana. Gand 

Elorri 71. Geroago bizi geranok, mendeen sail luzeagoa ezagutzen dugunok. Vill Jaink 178. An artu, ona ekarri 

ta geroago ara sakabanatu. Erkiag BatB 154. Geroago agertu zitzaigun bete betean. MIH 291. 

v. tbn. JJMg BasEsc 118. Laph 109. Arr GB 148. Sor Bar 71. Bv AsL 158. Elzb PAd 6. Azc PB 279. Itz Azald 

79. Echta Jos 196. Kk Ab I 86. KIkV 52. KIkG 34. Inza Azalp 28. Lab EEguna 103. Laux BBa 142. Ir YKBiz 109. 

JMB ELG 119. Eguzk GizAuz 8. Zait Sof 118. Munita 65. Etxde JJ 270. Mde Pr 234. Bilbao IpuiB 257. Akes 

Ipiñ 8. Arti Ipuin 58. Anab Aprika 62. Onaind in Gazt MusIx 146. Ibiñ Virgil 49. Xa EzinB 49. 

� (Con término de comparación explícito, o con cuantificador). "Poco después, zerbait geroago" Lar y Añ. 

"Amabost egun geroago etorri zan (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 42. "30 segundo geroago [heldu] 

(V-arr-m)" Ib. 279s. � Tr. Muy poco usado al Norte. El cuantificador aparece en caso instrumental en Iztueta, 

Lardizabal, Duvoisin, Zabala (Gabon 92), D. Aguirre (Kr 62), Orixe y T. Aguirre (Uzt 79). � Nai eguerdia baño 

leenago edo geroago. Cap 58. Gizonaren laguntzarik orduraño eta askoz geroago ere artu bageko aitzondo 

ezadetsu oetan. Izt C 2. Era onetan bi milla urtez geroago ere zirauan. Lard 21. Belhar meta, batzuetan 

laugarren eguneko, bertze batzuez hainitzez geroago, berotuko da hainbertze, non eskuak meta barnean ezin 

iharduki baitezake. Dv Lab 126. Geiena loratu zan kazkarabarra bañan geruago. Sor Bar 29. Ordu bete 

geroago izango zan. Ag AL 62. Zerbait geroago, arrigarrizkoak zirean aizearen inddarra ta itxasoaren aserrea. 

Echta Jos 80. Egun batzuk geruago juan zan bere errira. Kk Ab I 75. Ogei kolpez gerogo itzuli da Uitzi. Or Eus 

149. Hilurrena bera agertzen zaio, hil ordu berean edo, zenbait aldiz, ordu edo egun batzu geroago. Mde Pr 

340s. Bi urte geroago agertu zen liburu bat. Zerb Azk 59. Zergatik [...] ain geroago artaz zerbait egin? "Tanto 

post [...] aliquid ex ea facere". Or Aitork 160. Jaio ere, ordu erdi bat geroago egingo intzan i. NEtx Antz 17. 

Ordu erdi geroago [...] ibiltalditxo bat egitera urten eben. Bilbao IpuiB 102. Au baiño geroago asiak. Vill Jaink 

10. Tesis delakoa zortzi urtez geroago [...] aurkeztu nuen. MIH 368. 

v. tbn. Apaol 80. Itz Azald 161. A Ardi 85. Eguzk GizAuz 68. Etxde AlosT 19. Zait Plat 8. Osk Kurl 98. Ibiñ 

Virgil 33n. Alzola Atalak 148. 

� (Precedido de ablativo). � Etorri jakon santubari arik geruago. Mg CO 172. Gauerditik ordu batzuk geroago. 

Itz Azald 162. Andik geroago zabaldu zan [...] yazoera ori. Kk Ab II 166. 

� (Precedido de part. más (e)ta). � Zartu ta geroago / bertsoetan asi. EusJok II 132. Aitagandik jakin eta urte 

batzuk geroago. Alzola Atalak 148. 

� Zeinbat geroago / ainbat eukan gorputzak / indar gitxiago. Azc PB 283. 

b) (H). Posterior. � Dator Aita eta Semiagandik, eta alanbere ezta txikijago, ez geruago, ez gastiago eurak 

baño. Astar I 97. 

- GEROAGOAN (Dv (G)). "Plus tard, dans la suite" Dv. � Asieran erraza dana, gatxa dala geruaguan. Mg CO 

113. On Franzisko Mendozakoa, geroagoan [...] Kardenal izan zana. Aran SIgn 61. Malentxo moja sartu zanetik 

amabost egun geroagoan gaude. Ag G 350. Ariotarrak ere --geroagoan beintzat-- [...] jainkoizuntzat eduki 

zuten. JMB ELG 76. Galdetzen du geroagoan sar litekeenez. Mde Pr 102. Naio nuen etorri / balitz geroguan. 

Uzt Sas 193. 

- GEROAGO BAINO GEROAGO ...-AGO. Cada vez más. � Geruago baino geruago txaarrago izango da. fB 

Ic I 4. 

- GEROAGO ERE. a) En lo sucesivo también. � Geruago bere izango da denporia isteko. JJMg BasEsc 162s. 

Geroago be olako langille-batzak [gremioak] izan dira ta gaur be badagoz. Eguzk GizAuz 80. Eta geroago ere 

maiz berritzen da gugan lillura au. Vill Jaink 127. � De nuevo. � Geroago ere irten zan. Lard 423. Kapera 

hori geroago ere aipatzen dut nik pertsu batzuetan. Xa Odol 88. b) Al final. � Geroago be buruko miñak baño 

besterik eztautsala ekarriko. Eguzk GizAuz 49. 

- GEROAGO ETA ...-AGO (V, G; H), GEROAGO ...-AGO (Lar, Añ, Lecl). Ref.: A; Gte Erd 63. Cada vez más. 

"(De) rocín a ruin, geroago txarrago" Lar y Añ. "Geroago ta urreago, geroago ta urrunago [...] (V-m), fórmulas 

que emplean los chicos al buscar cosas ocultas por otros" A EY III 348. v. GERO ETA ...-AGO. � Tr. 

Documentado desde Leiçarraga tanto al Norte como al Sur. Con (e)ta no aparece hasta el s. XVIII, aunque desde 

esta época es con diferencia la forma más empleada; construcciones sin (e)ta siguen apareciendo en autores 

septentrionales y vizcaínos. � Harzazko proposa geroago aitzinago hedatzen zen. Lç Lc 5, 15 (tbn. He y Dv; Ol, 

Ker, IBk e IBe gero (e)ta). Geroago fortifikatzenago zen. Lç Act 9, 22. Non geroago urruntzenago, galtzenago 

eta errebelatzenago baita. Ax 78 (V 52). Biziko da ene arima / geroago sainduago. Gç 105. Geroago eta 

gehiago Jainkoa maitatzera. He Gudu 32. Geroago ta ikara andiago zuen. Cb Eg II 202. Geroago eta 

beldurrago zen. Lg I 281. Geroago eta areago. Brtc 179. Bada orregatik ere, aek geroago ta gaiztoago. Ub 71. 

Geroago ta estuago zerabillen. Mg CC 182. Geruago errazago esango dituzula. Mg CO 183. Geroago ta 

deungeagoak. Añ NekeA 238. Geroago eta geiago gogortzea. AA I 432. Geroago hobeki gogortzerat. Dh 95. 

Desamarra zazu geroago eta gehiago. JesBih 448. Geruago ta onbide edo ejenplu geijago. Ur MarIl 100. Egiñ 

nahiz geroago / irabazi gizenago. Gy 49. Geroago eta gorroto geiago zion. Lard 34. Geruago eta gozo gütiago. 

Ip Dial 49. Itxasoa zan geroago eta asarreago. Apaol 57. Geroago azkarkiago. HU Aurp 149. Gerogo ta 

illunago. Or Mi 65. Geroago argalagotuz doa lerroa. JE Ber 93. Alaba bethi geroago eta gaizkiago zoan. Barb 

Leg 134. Geruago arrittubago nauko. Otx 153. Etorkizuna geroago ta argiago ikusiaz. Erkiag Arran 160. 


mende. 

625


Geroago eta nahastutzenago zitzaizkion. Arti Ipuin 68. Geroago eta gorago aurkitzen gera. Vill Jaink 181. 

Geroago ta bizimodu eziñagoa. NEtx LBB 67. Geroago eta zabalduago dator. MEIG IX 122 (en colab. con 

NEtx). 

v. tbn. Mih 10. LE Prog 112. VMg 62. Dh 65. JJMg BasEsc 225. MarIl XXI. Jaur 143. Bordel 83. It Dial 49. Dv 

LEd 131. Arr GB 117. Sor Bar 25. Bv AsL 55. Jnn SBi 9. Elzb PAd 44. Elsb Fram 61. Prop 1893, 100. A BeinB 

79. HU Aurp 152. Azc PB 292. Moc Damu 30. Ag AL 107. Mdg 137. Iraola 73. Kk Ab I 21. EusJok 60. Ox 59. 

Altuna 36. Alz Ram 104. Enb 107. FIr 138. TAg Uzt 56. Zait Sof 195. Mde Pr 208. Etxde JJ 121. Txill Let 115. 

Bilbao IpuiB 147. SM Zirik 7. BEnb NereA 42. MAtx Gazt 21. Ibiñ Virgil 78. Alzola Atalak 42. Etxba Ibilt 477. 

Geroago ...-ago: CatLav 363 (V 175). AB AmaE 432. Echta Jos 139. A Ardi 47. Enb 129. Altuna 110. Kk Ab II 

17. And AUzta 96. 

� (Sin suf.). � Geroago gutituz doazila. JE Bur 46. 

- GEROAGOETAN. "En tiempos posteriores" A Morf 668. 

- GEROAGOGARRENEAN. Más tarde. "(V, ms.), más adelante, a luego" A. "De allí a un largo rato. Agertu zan 

Manu geroagogarrenean eta" Zam Man 41. � Lelengoak esaten dira gauzea ordu berean egin bearra danean; 

bigarrenak barriz [eikezu, eikedazu...] geroagogarrenean egin bearko danean. Añ EL 2 7s. Andik muskarren 

lurraldera jo eben, eta geruagogarrenian [...] mitxeletienera. Otx 58. Ointxe lepuan, gero sorbaldan, urrenguan 

besuan eta geruagogarrenian edo kokotian edo bernan. Ib. 160. 

- GEROAGOKO. "Postérieur. Geroagoko egunetan" Dv. � Lehenbiziko harzetik harat [...] geroagoko guziak. 

Harb 459. Urrengo ta geroagoko konfesioetan. Mg CC 115. Geruagoko denporetan. Mg CO 100. Bata bestea 

baño lenagokoa edo geroagokoa izan baga. Itz Azald 25. Eztirala idatzi eun urte geruagoko euzkeldunentzako. 

Kk Ab I 4. Poliri bost urtez geroagokoa ageri. Anab Poli 13. Geroagokoak be ezteudie besterik egin. Akes Ipiñ 

27. Geroagokoa baitugu [...] izen ori. Onaind in Gazt MusIx 151. Boskarrena baiño geroagokoa. Ibiñ Virgil 31. 

Bere garaiko eta geroagoko beste edozein idazle. MEIG VI 163. v. tbn. Zub 77. Mde Pr 230. Zait Plat 52. Gazt 

MusIx 163. 

- GEROAGOKOTZAT UTZI. "(He), laisser pour plus tard" Dv. 

- GEROAGORAKO. Para más tarde. � Erakutsi oiek esan diteke zuzentzen zirala Jesus bera bizi zan 

arterañoko; baña geroagorako ere eman nai izan ziezten. Lard 394. Ezkontza gogorik edo geroagorako 

ustantzarik. Echta Jos 48. Ori geroagorako utzi! Zait Sof 198. v. tbn. Bilbao IpuiB 110. 

- GEROAGORAT IGORRI. "Renvoyer à plus tard" Dv. 

- GEROAGOTXEAGO. "Geróautxiau (V-ger), un poco más tarde" Holmer ApuntV. 

- GEROAGOTXO. "Poco después, geroagotxu" Añ. 

- GEROAGOTXOAGO. Poco después. � Ezer ezpaitut irabazten dudanik geroagotxoago edanda [edabea]. Zait 

Plat 107. 

- GEROAK GEROKO. "Egik eginbide dena, geroak geroko, fais ce que dois, advienne que pourra" Dv s.v. 

gerorako. 

- GEROAN. En lo sucesivo; en el futuro. Cf. supra (4). � Ustez xede onetan, nahiz herriari / geroan kausirazi 

orai zer den berri. Hb Esk 104. Ezagut daiteke aratxe bat zer izanen den geroan. Dv Lab 251. Gurekin izanen 

dela orai eta geroan ere bai. Jnn SBi 145s. Behin tzarrarendako bazterrerat utzi artzainetarik ez omen zen 

bihirik geroan oneratzen. JE Bur 11. Gazte danik bazian geruan azkarki üken zian erraitekuaren hastapena. 

Const 38. Ez zitzaion, geroan, holakorik galdatu behar gure Aitaxori! Barb Sup 176. Baitezpadako baitira bethi, 

eta izanen geroan. Ox 68. Familia eder bat / geroan hazteko. Etcham 220. Asieran ez-ezen, geroan ere. Or QA 

162. Haurra geroan zer bilakatuko zen. Mde HaurB 37. Geroan bere lortuko badot / ondiñokarren jakiñ ez. 

BEnb NereA 245. Hala dadila geruan / ondokuen bihotzetan. Casve SGrazi 166. v. tbn. Laux BBa 128. Mde Pr 

129. Txill Let 105. � Luego. � Geroxago bigarrena, / geroan hirugarrena. Etcham 203. Geroan, intziri miña. 

Or Poem 554. 

- GERO ARTE (V-ger-m-gip). Ref.: Etxba Eib; Holmer ApuntV; Gte Erd 157. Hasta luego (fórmula de 

despedida). � Gero arte Batista. Sor Bar 58. Agur, gero arte. Ag AL 75. Gizonak, geroarte. A Ardi 48. --Baita, 

arrasteira arte ba. --Bai gero arte. Kk Ab II 65. Agur, ba, gero arte. Enb 140. Gero arte orduan. Lab EEguna 

114. "Gero arte" esanaz. TAg Uzt 89. Eskarrikasko ta... geroarte. Etxde JJ 34. Agur. Gero arte. Izeta DirG 116. 

v. tbn. Moc Damu 26. Iraola 61. Ill Testim 5. Alz Ram 85. NEtx Antz 47. Alzola Atalak 68. Erkiag BatB 181. 

� Gero arteko agur bat eginik [...] seme-anaiai. Bv AsL 150. 

- GERO ARTEAN (-tien V-ger ap. Holmer ApuntV). Hasta luego (fórmula de despedida). � Eta, gero artean, 

esan zion. Cb Just 70. Agur gero artian / bizirik banago. Uzt Sas 357. 

- GERO-ASMATZAILE. Adivino. � Parisen bada berrogei eta hirutan hogoi gero-asmatzaile, gutiz gehienak 

andreak. Egunaria 1897, 2 (ap. DRA). 

- GERO-ASMO. Proyecto para el futuro. � Zuriñeren gero-asmo-lore irukoitzak ere, bata bestearen ondorik 

geundu. Erkiag Arran 178. 

- GERO BAINO. Cada vez más. � Karraxiak gero baño larritzen ari ziran. Ill Testim 27. 

- GERO BAINO GERO ...-AGO (G-azp ap. Gte Erd 63). "Gero baino gero deungago, cada vez peor" A Apend. 

� Gero baño gero gogotikago bera maitatzeko. Mb JBDev 252. Gero baño gero ziarduten ots andiagoak egiten. 


mende. 

626


Lard 130. Gero baiño gero euskalzaleagotu zaizala. A in Mg PAb (ed. 1899), pról. Medel gero baino gero 

ikasgarriago nuen. A Ardi 59. Gero baño gero langille geiago. Eguzk GizAuz 61. Gero-baño-gero egur geiago 

bear da. Munita 71. 

- GERO DA BIHAR. a) "No hay prisa, tiempo quieren las cosas [...] (V-ger)" A EY III 327. "Con el tiempo se 

aclaran las cosas [...] (V-ger)" Ib. 342. b) "Gero duk bihar (BN), menace réfléchi" Lander (ap. DRA). 

- GEROEN BATEAN. Después de un tiempo. Cf. geroenean. � Geroen batean / organuak soiñuz / Fuga bat 

asten du. "Luego de un rato". Or Poem 517. 

- GERO ERE (Lar, Añ, H, A Apend), GERO BERE (Lar, Añ, H). a) Al final. "(Por fin y) postre" Lar. "(Al) fin" 

Lar y Añ. "(Al) cabo y al postre" Añ. � Hartu duten plazer oro orduian [erioa dauginian] iragan date; / 

bekhatuia gelditzen da penatzeko gero ere. E 87. Trata zazue Iaunaren / Semetxoa emeki, / gero ere sentituren / 

du dolorerik aski. EZ Noel 79. Ekharri zenduen, gero ere, behar zen erremedioa. Ax 8 (V 4). Zetabea berri deno 

holtzeko, gero ere saguaren hortzeko. O Pr 435 (tbn. en Saug 68). Gero ere mututua ta galdua ibilliko da. Mb 

IArg I 243. Gero bere nos edo nos [...] urten eragin deutsagu uriti Lucio Catilina. Mg PAb 214 (VersBasc 12 

azkenik). Alperrik dabilzala egun batzubetan; gero bere jausiko diriala. Mg CO 281. Zaute, zaute, gero ere 

elkarrekin bizi bear dezue. AA I 604. Gero bere ez dabe ezer atera. Zav Fab RIEV 1907, 532. Gero ere etortzen 

da ogeita amar egunak betetzen ziran gaua. Arr May 42. Gero ere, zuen mutill ori Azkarragara badator, etxean 

geldituko dira gure puskak. Ag G 37s. Ta gero ere atera zan nik / merezi baño obia. Uzt Sas 204. 

v. tbn. Cb EBO 24. Gco I 436. Bordel 139. Alz STFer 128. Azc PB 295. Enb 107. Tx B I 113. Markiegi in Ldi IL 

9. Munita 69. Gero bere: Astar II 135. 

b) Ciertamente. � Gero ere eskerra du itzultzeko presunak / zeñak ez baititu urtan akhabatzen egunak. EZ Man 

II 157. Alaintso! gero ere errain die mutikoek balakatzen utela, hainbeste floka, xingola, edergailu eta yauntzi 

ederrekin. Zub 105. Zer gauza gero ere! Or QA 198. Zer dio, gero ere, begi-iduri ori galtzea, entzun-iduriz edo 

bestez gogoratzen badugu? Ib. 136. Sosa... Sosa... ez gituk gero ere goseak hilen. JEtchep 81. Badu iturrixka 

hunek gero ere zonbait basur botarik, ur garbi ixurtzen hasi artean. Xa Odol 37. � Gero ere ostatu ttipi zonbait 

baditake ospitale inguru hortan? JEtchep 82. 

c) En lo sucesivo también. "Gero ere horrela egingo dute horiek (AN-gip-5vill)" Gte Erd 271. � Burdin hekin 

seinaleak gero ere egonen dira ene oinetan. SP Phil 308 (He 309 oraino). Jaungoikoaren izketa Paradisuan, ta 

gero ere, Hebreoz izandu zala. Cb EBO 6. Neskatillatan garbi ta honestia izan dana gero bere garbi ta leijala oi 

da. JJMg BasEsc 123. Arbola zer haizeri baitzagoen xerthatzean, gero ere haize berari egon behar da. Dv Lab 

382. Jardun zuan gero ere ttunttun jotzen. Mok 7. Aurtzaroan eta gero ere. Or QA 46. Etzuela gero ere lan onik 

eginen. "À l'avenir". Ardoy SFran 129. Hortara zuzendu zituen gero ere bere ahaleginak. MEIG VIII 70. 

v. tbn. Mb IArg I 94. Hb Esk 179. Lard 261. Laph 84. ChantP 104. Zab Gabon 53. Jnn SBi 17. Echta Jos 240. 

Ag G 247. EusJok 24. Kk Ab I 21. Inza Azalp 90. Munita 109. Zerb Azk 78. Zait Plat 10. JEtchep 73. And AUzta 

89. BEnb NereA 195. Gazt MusIx 8. AIr in Izeta DirG 13. Larz Iru 66. Xa Odol 123. Mattin ib. 337. 

� De nuevo. � Direnak oro aurretik ere izan dira eta gero ere itzuliko dira. Mde Pr 328. Gero be miñak 

altxatuko deust. "De nuevo". Gand Elorri 164. Gero ere joatekoa zala onelako ta alako tokitara. Anab Aprika 

30. Hobe duzue lekuan bertan / gero're saiatutzea. Mattin 123. 

- GERO ETA ...-AGO (AN-5vill ap. Gte Erd 63). Cada vez más. "Progressivement, gero-ta-gehiago" T-L. Cf. 

VocNav: "Después y más, cada vez más (Aézcoa, Estella, Monreal, Romanzado)". v. GEROAGO ETA ...-AGO. 

� Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII. En vizcaíno sólo encontramos algún ej. moderno. � Emenda 

zezan haren populua gero eta gehiago. Lg I 321. Gero eta gehiago umatzen hari dutela. Elzb PAd 64. Gero ta 

ejenplo obea emanaz. Arr May 117. Jesusen amodio hori gero eta handiago zohakola. Jnn SBi 79. Urtetik 

urtera, gero-ta gutiago. HU Zez 211. Ojuak gero ta alderago. Alz Ram 88. Gero eta urrez ta zilarrez gabeago. 

FIr 135. Aren ospea gero ta geiago barreiatzen ziyoan. Ol Lc 5, 15 (Ker, IBk e IBe gero (e)ta ge(h)iago; Lç, He 

y Dv geroago eta). Egunkaria gero ta bertago, gero ta ditekenago dakusgu. Ldi IL 149. Gero ta aisego eultzia 

bira. Or Eus 341. Boza gero-ta-gehiago altxatuz. Lf Murtuts 13. Gero ta murgiltzenago. Mde Pr 372. Gero ta 

gogo guttiago duzu laneko. Izeta DirG 104. Gero ta ugariagoak. Vill Jaink 26. Entzulea gero eta eder goseago 

dela. Xa Odol 57. Gero eta hobeto ari zela. MIH 351. 

v. tbn. Elsb Fram 88. Lap 43 (V 24). Prop 1892, 94. Arb Igand 29. HU Aurp 167. AzpPr 111. CatJauf 23. Ill Pill 

15. StPierre 32. EusJok 129. Barb Sup V. Inza Azalp 133. Etcham 164. Zub 117. Lab EEguna 107. Lek EunD 50. 

Ir YKBiz 96. EA OlBe 76. Zerb IxtS 13. Zait Sof 18. SMitx Aranz 169. Etxde AlosT 12. Anab Poli 104. Erkiag 

Arran 159. Basarri 149. Gand Elorri 206. Osk Kurl 146. Gazt MusIx 7. Salav 22. Ibiñ Virgil 98. Uzt Sas 163. 


� (Sin -ago). � Gerria gero-ta okertuaz. Anab Poli 92. 

- GERO ETA GERO. a) Cada vez más. � Baiña gero eta gero usatzen eta trebatzen dira. Ax 91 (V 61). Gero 

eta gero, zenbatenaz eta gehiago egonen baitira, hanbatenaz barrenago sarthuko. Ib. 362 (V 239; v. tbn. 491 (V 

317)). b) (ta V, G, R ap. A; Añ). "(Al) fin", "(al) cabo y al postre" Añ. � Harpetarik lekora etxoletan egon zirela 

[...]. Gero eta gero etorri dire etxeak. Zerb Azk 9. � "Long temps après" H. 

- GERO ETA GERO ...-AGO. "Gero ta gero obeto aditzen det, oigo cada vez mejor" (G-to). � Bekhatorea ere 

gero eta gero [...] bere aztura gaixtoetan barrena sartzenago da. Ax 78 (V 52). Lehenbizian sentikor, eta gero 


mende. 

627


eta gero gutiago. Ib. 106 (V 71). Gero ta gero geigo. JanEd II 112. 

- GERO ETA GERO ERE. a) Continuamente; en lo sucesivo también. � Gero ta gero bere deituten zaituzala 

bere grazija edo lagungarri bizkorrakaz. Mg CO 104. Gero ta gero ere lanak eman ziozkan Ordenari onek, eta 

naigabia pranko gure Aita-lenari. Bv AsL 199. Esaten zuten gero ta gero ere. Urruz Urz 12. Gero ta gero ere 

etzala nunbait Txanton leenera biurtuko. Erkiag Arran 95. b) "(Al) fin de, al acabar de, gero ta gero bere" Añ. v. 

GERO ERE. � Zein gero ta gero bere bideaz askaturik eta albaitinkaka arnasea bete ezinik eldu zan 

Kalbariora. Añ EL 2 221. Gizajoa il da gero ta gero be. Zam Man 42. 

- GERO ETA GEROKO. Muy posterior. � Nola Michel Chourio gero eta gerokoa baita, 1817an hil zenaz 

geroz. Zerb Azk 62. 

- GEROETAN ERE. Al final. Cf. supra HANDIK GERORA. � Geroetan be, aal dauanak, esan oi dan lez, 

Prantzian be, karabia egiten daki ta! Erkiag Arran 159. 

- GERO ETA SARRIXE. "(S-saug), tôt ou tard" Lh. 

- GEROGARRENEAN. Al final. � Lenengotan urruntxu aldendu ixan arren, gerogarrenian eurak edan eben 

etxealderantz etorri ziran atzera. Otx 157 (v. tbn. 172). Gerogarrenean, txalupetxeko atean agertu zan. Erkiag 

Arran 57 (v. tbn. BatB 156). 

- GEROKO (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Lar, Añ, Dv, H). a) (Adnom.). De después, posterior, futuro; de para 

después; (lo) futuro. "Después, el de después o el siguiente" Lar. "(La) futura de algo" Ib. "Gerokuak ez eban 

estutzen, alperrik esan kristaua zala" Etxba Eib. � Oranokoak igorri'tu oro buluzkorririk / eta eztute gerokoek 

hantik eskapatzerik. E 25. Khentzen du beraz lehena, gerokoa ezar dezanzát. Lç He 10, 9 (en las demás 

versiones bigarren). Geroko benturan utzi gabe. Ax 77 (V 51). Ezkaitezilla beraz gu ere gerokoan fida. Zeren 

geroko hartan [...]. Ib. 77 (V 51). Gerokoa, hobe ustezkoa, nahiago dut on oraikoa. O Pr 190. Aitzineko 

tentazionea geroko konsolazionearen seinale ohi da. SP Imit II 9, 7. Oxala ezpanu griñarik geroko gauzez. Ch 

III 39, 2 (Mst gero jin behar dien gaizer). Oraingo bizitzaren doatsutasuna ta gerokoaren ustea. CatBurg 46. 

Lenbiziko saioak onelakoak diranean, esan biezatet, gerokoak nolakoak izango diraden. Lar, carta a Mb 278. 

Beren ill-denbor illunean ta geroko sekula guzian. Mb IArg I 61. Zuk zure buruari agintzen diozun denbora 

gerokoa. Brtc 176. Geroko [biar] obiaguaren penzudaan egonaz. Mg PAb 125. Gerokoak arrituten dau. Añ EL 1 

26. Oen geroko bizitza. AA I 482. Geroko dotrinako isten dot. fB Ic I 87. Geroko berriak emango zituela. Lard 

156. Ez dira gerokoagatik hari. Dv Lab 334. Geroko egün batez. Ip Hil 49. Zoriontasun lurreko eta gerokoari. 

Itz Azald 109. Orai eta geroko ontasunak oro. JE Bur 133. Geroko haurrendako / behar diren amak. Etcham 

183. Egon gabetandikan geroko peskisan. Auspoa 63-64, 72 (ap. ELok 418). Abereak gerokoaren ardurarik 

eukiten eztakie. Eguzk GizAuz 92. Geroko asmo geiago gabe. ABar Goi 52. Geroa garbi ikusten duen mediumak 

ez du geroko bezala ikusten. Mde Pr 329. Ez dala gerokorik, ez lengorik. Or Aitork 324. Geroko amets orrekin. 

Vill Jaink 182. Campionen lehenbizi hartako eta geroko ideiak. MEIG VI 81. 

v. tbn. Harb 471. Lg I 197. Gco I 423. LE Ong 33v. Dh 121. JJMg BasEsc 147. Zav Fab RIEV 1909, 35. AstLas 

55. Bordel 106. Ur MarIl 12. Hb Esk 173. Laph 129. Bv AsL 149. AB AmaE 386. HU Aurp 220. Sor Bar 57. Ud 

138. Azc PB 306. Ag Kr 187. A Ardi 127. Ill Testim 4. Inza Azalp 136. Enb 182. Laux BBa 140. JMB ELG 78. 

TAg Uzt 52. Iratz 119. Zait Sof 178. SMitx Aranz 22. Munita 32. Etxde AlosT 43. Lek SClar 108. SM Zirik 41. 

Txill Let 118. Akes Ipiñ 5. Bilbao IpuiB 148. Arti Ipuin 49. JEtchep 81. Gand Elorri 137. And AUzta 124. Osk 

Kurl 211. Erkiag BatB 125. BEnb NereA 182. MAtx Gazt 12. NEtx LBB 18. Uzt Sas 61. Xa Odol 337. Berron 

Kijote 150. 

� (Con -tsu-, de valor aprox.). � Ez zuten horrela uste bere garaiko eta gerotsuko batzuek. MEIG VI 86. 

� (SP, Lar, Añ, H). (Pl.). "Gerokoak, les descendants" SP. "Posteros", "venideros" Lar y Añ. 

� (Mala) consecuencia; secuela. "Zalditik erori da, bainan ez duke gerokorik" Lh. � Gertha baititake 

lehenagoko zauri batek bere gerokoa izaitea. Lf Murtuts 38. Naiago zun milla bider leikidea ta bere emazte 

berbera erail eta gerokoak lepo gaiñean artu. Etxde JJ 185. Oto-gidariak [...] bisai besoak erre ditu... Halere, 

ez duke gerokorik. Herr 20-2-1958, 2. Hilarrietan norbeit trenputxartu da, zorionez gerokorik gabe. Herr 1-2- 

2001, 4. 

� (Precedido de instr.). � Iaikiz geroko dohañez ditutzun esker pillak. EZ Man II 33. Bataiatuz geroko bekatu 

orien barkamendurako. Ub 207. Arritzen nintzan zein luze ioan zan ene ogeita bat urtez gerokoa. Or Aitork 144. 

� (Precedido de (e)ta). � Jesu-Kristo illda geroko urte baten. Mg CC 252. Ilda geroko Biztutzea. Lard 408. 

Pake-aldi onetatik asita geroko ogeita lau bat urtean. Ib. 505. Leturia ezkondu ta geroko illabete batzutan. Txill 

Let 76. Ura juanda geroko presak. Uzt Sas 253. 

� (Precedido de gen.). � Garaipen onen geroko ogei urteetan. Lard 126. 

� (Precedido de ablativo). � Autortuten asi zanetik geroko pekatu ilgarri guztiak. Itz Azald 142. Azkenengo 

konfesinoetik geroko pekaturik ez daukanak. Ib. 134. Oingo eleixe au dagoanik gerokoa ala eleixe au 

egitordukoa dan guk eztakigu. Akes Ipiñ 15. 

b) (S ap. Lrq; SP, Dv, H). Para después. "Geroko begira egoitea, regarder à l'avenir" SP. "Ez khexa geroaz; bego 

geroa geroko" Dv. � Dagigun penitenzia geroko begira egon gabe. Harb 134. Obratzea zaiku falta, hura geroko 

egotzten dugu. Ax 48 (V 31). Testamentuaren eginkizun ori geroko bereala egizu. Cb Eg III 227. Zeruba gura 

dabenak / geroko logratu. DurPl 105. Geroko luzetu dituenak. Añ MisE 179. Debekatua dago geroko jokatzea. 


mende. 

628


AA II 75. Ezta ardurarik arzen geroko aurreratuteko. Astar II 90. Jesusek, geroko begira egon gabe, deabrua 

kendu zion. Lard 391. Jainkoaren deia nihoiz entzuten banuen, bota geroko. Dv LEd 229. Geroko atxikiz [sosak] 

Probidentziari gaitzi lakioke. Laph 57. Geroko gorde bere indarrak. Kk Ab I 98. Gezur aundiyak naspillatuta / 

egiyak geroko altxa. Tx B I 266. Geroko egin zituzten amets ederrak. Lf Murtuts 45. Gaztigua geroko utzi 

beharrez. Ardoy SFran 119. Geroko azi onaren ereiteko. "En vue de l'avenir". Ib. 195. Beti geroko agindu. Uzt 

Sas 201. 

v. tbn. Gco I 424. Echag 249. Ur MarIl 16. Gy 85. Hb Esk 184. Bordel 200. Ud 134. JanEd I 92. Inza Azalp 45. 

FIr 141. Laux BB 130. Or Aitork 222. Etxde JJ 240. Arti MaldanB 218. Vill Jaink 61. Osk Kurl 199. BEnb 

NereA 190. 

� (Precedido de instr.). Para más tarde de. � Emaztetarik apartatzea hain zeikan gaitz eta gaitzi, ezen bere 

othoitzak ere hetzaz geroko, ethorkizuneko egiten baitzituen. Ax 52s (V 34). 

� (Con cuantificador). � Onela, andere gaixo aren poza, askoz geroko iragarria, bertan poz gertatu zan. Or 

Aitork 71. 

- GEROKOAK GERO (Dv), GERO GEROKOAK, GEROKOA GERO (vEys (G), H), GERO GEROKO. a) Lo 

que tenga que ser, será (con el sentido de 'no nos preocupemos por el futuro'). � Mandoa nerea dek, / gerokoa 

gero. It Fab 28. Dirade langilleak [erleak], / dira kontuzkoak, / ez digute esango: / Gero gerokoak. Ib. 167. 

Egizak egin behar dukana; gerokoak gero. Laph 13. Gero zer izanen den, nork daki? Gerokoa, gero... Lap 5 (V 

4). Beinik bein jaia ondo irten dedilla ta gero gerokoak. Lab EEguna 107. --Biharkoa ba, jauna, bainan gero? -- 

Gerokoak gero, jaun mera! Lf Murtuts 24. v. tbn. Etxde JJ 111 (gero gerokoak). Eskutitza botatzera noa, ta gero 

gerokoak. Txill Let 46. v. tbn. Zait Plat 118 (gero geroko). Baginjoazen bada ta gerokoak gero. Anab Aprika 34. 

Orain oraingo, gero geroko (B). 'Egiteko guziak zein bere tenorean'. Inza NaEsZarr 2185. Gaiak [...] ongi 

hautatu behar genituzke [...]: oraingoak orain, eta gerokoak gero. MEIG IX 24. b) Más tarde se verá. � 

Gerokoak gero; ez dugu zeren orok segurik espantu handirik egin. HU Aurp 145. Hoik oro oraino deus ez, 

hastapen bat baizik, berek diotenaz. Gerokoak gero. HU Zez 155. c) Luego pasa lo que pasa; luego pasó lo que 

pasó. � Baña ez nion nere adimentuari bear ainbat jaramonik egin, eta gero gerokoak. Txill Let 41. Ez bide 

dakite, gerokoak gero, Frantziako kondairaren 1789 urteari 1868 dagokala Espainian. (Interpr?). MIH 374. 

- GEROKO ALDIAN (Dv). La próxima vez. � Joan zen hitz emanik geroko aldian hobeki eginen zuela. Prop 

1880b, 181. 

- GEROKOAN. "En adelante" Lar. � Konfesio-ondo gerokoan len bezain arin, nagi ta gaizki dabilzanak dira. 

Mb IArg I 95. Orduan ongi irteten dana, gerokoan ere ongi irtengo da. AA III 455. Ez gerokoan orrelakorik 

egin. Etxde AlosT 29. Gerokoan oben ez egiteko. Or Aitork 219. Argatik ez duzu gerokoan Abram izena izango. 

Ol Gen 17, 5 (Urt, Dv y Bibl gehiago, Ur emendikan aurrera, Ker aurrerantzean). v. tbn. Aran SIgn 68. Berron 

Kijote 42. 

- GEROKO BATEAN (G-to ap. A; H; g. baten V-m ap. A). "Un jour dans la suite (Mb)" H. "Algo después" A. 

� Neskiak, seina eginda, bialdu eutsan seina geroko baten Marinori. fB Ic II 232. v. tbn. SMitx Aranz 77. 

- GEROKO BATEZ. "(L), algo después" A EY III 277. 

- GEROKO GERO. Dilación, demora. Sg. Lecl "encore après". � Etzela izango gehiago denborarik, 

akhabatuko zirela geroko gero guztiak. Ax 166 (V 112). Ezta ia gehiago geroko gerorik, luzamendurik eta ez 

ephetan ibiltzerik. Ib. 53 (V 34). Gerokogerorik gabe yauzi egiñen du ithotzen edo suan denari esku emateko. 

Atheka 62. 

- GEROKO GEROAN. En adelante, en la posteridad. � Andizuren eta ospe ekarri diote geroko geroan. Zait 

Plat 122. 

- GEROKO GERORAKO. Para el futuro. � Ooletan pintaturik, geroko gerorako. Berron Kijote 42. 

- GEROKOTAN (G-to ap. A; H). "Gerokotan eman (G-to), dar al fiado" A. 

- GEROKOTZ (Lar, H). a) Para después. "(Para aquí y para delante de) Dios, oraingotz ta gerokotz" Lar. v. 

GEROKOTZAT. � Gerokotz ere nota bedi. Harb 159. Utztea gerokotz purgatzera [bekhatuak]. SP Imit I 24, 2. 

Fruituak gerokotz begiratu. SP Phil 222 (He 224 gerokotzat). Gerokotz utzten dute. ES 179. Penitenzia egiteko 

gerokotz bethi egonez. CatLav 278 (V 138). v. tbn. Monho 104. Zby RIEV 1908, 209. b) (H). Al final. � Bide, 

behin xuxen iduri dien bat, bena gerokotz heriuala gidatzen diena. AR (ap. H). Hegalik gabe gora / ezin joan 

airetan, / eroriak gerokotz / hor daude errekan. Zby RIEV 1908, 766. Erratea baino errexago da asmatzea 

gerokotz zer heinetan ziteken birjina saindu haren gorputza. Jnn SBi 175. 

- GEROKOTZAT. a) Para más tarde. � Fruituak gerokotzat ere konserbatu. He Phil 224. Ifernuan dauden 

arima gehienek gerokotzat xederik hoberenak zituzten. Dh 121. Gerokotzat bego geroa. Zby RIEV 1909, 228. v. 

tbn. HU Aurp 46. Garaitikoa gerokotzat aginduz. JE Bur 119. b) Para lo sucesivo, a partir de ahora (entonces). 

� Gerokotzat erreberri egundaino baino zinkiago [...] xedeak. Dh 58. Gerokotzat osoki finkatzea [...] zerbitzu 

gozoan. Ib. 199. Zeren hautsak lehenbiziko udan belhar ona ekharrarazi ondoan, gerokotzat lurra idortzen 

baitu. Dv Lab 308. 

- GEROKOZ. a) Para lo sucesivo. � Errenonziatzen düzüt orai gerokoz [...] Satanen ponper. UskLiB 103s. � 

Para luego. � Gerokoz ez du balio mintzatzea, behar bada iñoiz eginen ez diren gauzak edo ametsak gertatzen 

aal bailirake. Satr in Alzola Atalak 126. 


mende. 

629


b) (S). Ref.: A; Lrq; Gte Erd. Al final, al fin. "Enfin, après attente" Lrq. "Gerokoz agertü düzü (S)" Gte Erd 243. 

� Barur egon unduan berrogei egünez eta berrogei gaiez, gerokoz gosetü zen. Ip Mt 4, 2 (Lç finean, He 

ondoan, Dv y Ur gero, Echn azkenekotz, Ol e IBk azkenean). Zunbat nahi lüzaz [...] sento egon den [...] heriuak 

gerokoz plegatu deikü. Lh in Const 14. 

- GERONTZEAN. En adelante. � Gores zaitzagun. Ezin / esan gerontzean / Aitaz niork ezer ez / dakila lurrean. 

Or BM 88. 

- GERORA. a) En adelante, en lo sucesivo. Cf. HANDIK GERORA. � Iguk bethi gerora hire zerbitzuan hobeki 

enplegatzeko grazia. Lç ABC B 5r. Huts xipiaz antsikabe den arima, gerora / antsikabe egiten duk noizbait 

handiagora. EZ Man I 17. Dakitelako galtzen badute era edo okasio ura, ezingo duteela ezer gerora. Mg CC 

212. Geratu jakon laster gerora otziturik [aoa]. AB AmaE 135. Gerora ezta emen agertu. Ag Kr 223. Gerora 

poliki-poliki ikasten joango gera. NEtx Nola 6. Oiñordekotza, gerora, berari zegokion. Etxde JJ 215. Gauza ez 

da batere / gerora errazten. Uzt Sas 192. v. tbn. Gy 14. SMitx Aranz 139. 

� Más tarde, luego; al final. "Con el tiempo, más tarde. A zan zittala, gerora oso gozatu zan" Etxba Eib. � 

Gerora asmau ebeela gizonak erri batubak egitia. Mg PAb 149. Aserrakor, sutsu ta miñarinekuak euki lei 

gerora damukizuna. Ib. 60s. Irakurri nituenean gerora ipui onak. VMg XI. Gerora zartzan egon baño besterik 

ezin duenean. Ib. 30. Ifernuan ez da gerora hoberik uste. Dv LEd 222. Lenengo arreta andiagaz [...]; gerora, 

errukiz beterik. Ag AL 50. Gerora [...] ikasi nitun emengo gorabera pozgarriak. Ldi IL 134. Lenen aldian 

zigorraldi zenbait artu bazitun ere [...], gerora, esanekoa izaten ikasi zun. Etxde JJ 182. Gerora moruak ia 

Españi osoa meneratu zuten. Manzi GPatroi 89 (ap. DRA). Gerora damutzea / alperrikan degu. Basarri 149. 

Lenbizi ikara eragiten dio anima guziari, ta gerora samurrerazten. "Luego". Or in Gazt MusIx 40. Gerora jakin 

aal izan zan. "Después". Berron Kijote 137. 

v. tbn. CrIc 101. Zav Fab RIEV 1907, 539. Echag 255. Azc PB 152. Iraola 123. Ldi UO 47. Aitzol in Ldi UO 6. 

Txill Let 118. Zait Plat 12. Anab Aprika 39. Ibiñ Virgil 33. NEtx LBB 16. 

� (Precedido de (e)ta). Después de. � Alako batean, etsita gerora, zerbaiten zantzua urrutira. NEtx LBB 98. 

b) + GERUALA. Al futuro, a un tiempo posterior; para luego. Cf. supra (4). � Gerora nehork utziten duiana. 

Saug 47. Gerora ezin luza ditekeien gauzarik bada. SP Phil 464 (tbn. He 469). Ützi gabe geruala. UskLi 276 

(ap. DRA). Bethi gerora igortzen dugu harri ofritzea. Jaur 347. Gerora begira ez egotea. Arr May 179 (tbn. 

gerora begira en Ag G 198, Tx B II 187, Eguzk GizAuz 43, MIH 350). Gerora luzatzeka. Ldi BB 70. Gerora adi 

beti. "Mirando al Después". Laux BBa 130. Agoz-ago "omen"ka gerora bialduz. "Haciéndola pasar a la 

posteridad". Or Eus 100. Begira zagun "gerora". EA OlBe 99. Ekar dezokek bainan ez utzi gerora. Xa Odol 202. 

Ongi pentsatu behar litzake gerora gabe nola joka. MIH 110 (tbn. gerora gabe en Etxde JJ 166). 

- GERORA EMAN. Prestar. � Gerora emanagatik estaike tira yago emana baño, ta yago ermatea da usura 

(199). LE-Ir. 

- GERORA ERE. En adelante, en lo sucesivo. � Iñoiz ez det ikusi / iñon onenbeste, / eta gerora ere / ez ikusi 

uste. Echag 186. Orrela ez izanenean, gerora ere motel, geza, txikia izango degu asterokoa. Ldi IL 75. Bere 

saioak gerora ere hobetzen aritu zen Mendiburu. MEIG V 97. 

- GERORA ETA ...-AGO. Cada vez más. � Gerora eta geiago maitatzen nauela. Ill Pill 11. 

- GERORAGOAN. "Más tarde (V-ple)" A Apend. 

- GERORAINO. (Precedido de instr.). Hasta después de. � Ebanjeliotik Kredoa erranez geroraino. SP Phil 139 

(He 142 Kredo ondoraiñokoan). 

- GERORAKO (V-gip, G-goi, BN-arb ap. Gte Erd 268; Dv). a) (Adverbal). Para después. "Arbola hori 

landatzen dugu gerorako izan dezagun itzala (BN-arb)" Gte Erd 268. � Gerorako irabanz andiak egitea. Mb 

IArg I 224. Gerorako neurri onak arzen ezpaditugu. Ib. 214. Itxi daiogun oni gerorako. Mg PAb 53. Etzaku 

emen galazoten gerorako biar doguna gordetia. Astar II 261. Egiñ zuten beraz patu gerorako. Gy 61. Etxeko 

gauza guziak gerorako zuzentzen. Arr GB 12. Zeregiña gerorako edo urrengorako utzi. Ag G 347. Gerorako lan 

egiten. Lab EEguna 84. Gerorako bego. Or Poem 529. Makurretatik bear da ikasi gerorako. Vill Jaink 20. 

Gerorako etzala ezer gelditzen. Uzt Sas 19. Hitzak gerorako erein. MEIG III 123. 

v. tbn. Echag 89. Izt C 241. Lard 413. Dv LEd 230. Bv AsL 204. Itz Azald 115. Lek EunD 17. Aitzol in Ldi UO 

8. Eguzk GizAuz 153. Munita 106. MAtx Gazt 66. NEtx LBB 77. Berron Kijote 28. 

� Gertaerok ain urrun, ain gerorako uste zituanez. Erkiag Arran 59. � Izen auxe artuko dut gaurtik gerorako. 


b) (Adnom.). "Destiné au temps suivant" Dv. � Gerorako biziera antolatu. ArgiDL 131. Gerorako agintza bat. 

Mde HaurB 99. Gerorako errukiz beterik. Ib. 73. Lehen sotik susmatu baitzuen gerorakoa. Ib. 34. Gerorako 

asmoak. MIH 157. 

- GERORANTZ. a) Más tarde. � Naiko larri ta estu samar ibili zan; gerorantz, baiña, zerbait itxura obea eban 

aren taiuak. Erkiag Arran 169. Beartsuago izan zan, jantruke-ta egon zalako lenengoan. Gerorantz, ostera [...] 

eukitsuago da. Erkiag BatB 152. b) Hacia el futuro. � Ezta atzera begira beti egon bear, gerorantz baiño. 

Erkiag Arran 159. 

- GERORAT (Dv), GERUALAT (gerulat S ap. Lrq). a) Más tarde. � Hastetik erretiramenduan lakhet baduzu, 

gerorat maitatuko duzu. "Postea". Ch I 20, 5 (SP gero). Ez dezakete izan esperanza [...] tormentak gutituko edo 


mende. 

630


eztituko direla gerorat denbora hainitzen ondoan bedere? CatLav 73 (V 45). Hura untsa begiratzen badüzü, 

gerualat maithagarri zaikezü. Mst I 20, 5. Izan zuen gerorat bertze ume bat. Lg I 307. Hark eragin zuen 

Samariako hiria, gerorat Israelgo erresumako hiri buruzagia izan zena. Ib. 347. Seinale onetako aratxe urrixa 

erosten duenak, gerorat izanen du esnaldun ona. Dv Lab 251s. � Al final (?). � Baina gero ondoan eta gerorat 

ja gorphutzean nausitu denean [...] ezta erraz haren sendatzea. ES 180. � En adelante, en lo sucesivo. "Dans la 

suite" Dv. "Par la suite" Lrq. � Hori hala izanik ere hatsarrian, gerualat bethi hertüz juanen dira. Mst XXI. 

Beranxe auhendatzen / ene haurkeria. / Batbederak hargatik / gerorat guardia. In Michel LPB 345. 

b) (Dv, H). Al futuro; para el futuro. "Orain egin ditakeena ez da gerorat utzi behar" Dv. "Gerorat behaturik, 

ayant songé, pris garde à plus tard" H. "Gauden gerorat, estemos hasta después (Darric)" DRA. � Ezetare 

gerualat igor zure salbamentia. Mst I 23, 5 (SP ez luza [...] ethorkizunera, Ch ez zazula urrun egor). Gerorat 

konbertsionearen egortzea. Brtc 177. Beti gerorat uztea / konbertitzea. Monho 112. Bethi gerorat gibelatu 

dutelakotz osoki Jainkoari ematea. Dh 121. Ez beraz gerorat egon. Dv LEd 212s (tbn. gerorat egon en Bordel 

200). Eztezagun gerorat igor lan hortan hastea. Jnn SBi 17. Aintzinetik zertako / ez beha gerorat? Zby RIEV 

1908, 761. 

- GERORAT ERE (H). En adelante, en lo sucesivo. � Orduan hartzen duen bidea, plegua eta usantza edukitzen 

du gerorat ere. Ax 86 (V 59; tbn., con alguna ligera modificación, en ES 181). Gerorat ere atxiki zizin debozione 

handi bat. AR (ap. H). 

- GERORIK GERO ...-AGO. Cada vez más. � Gerorik gero andiagotuten ezpadira. Añ LoraS 32. 

- GEROTAN EMAN. "Gerotan emon (V, msOch) [...], dar al fiado" A. 

- GEROTARIK. Figura en SP, sin trad. 

- GEROTIK. (Precedido de instr.). Cf. Or Aitork 320: Ua ere aiñ azkar doa gerotik lengora, donde gero parece 

estar usado como sust. � Urrun ibilliz gerotik bihurtu zen. SP Phil 307. � Bena orai, hats har unduan, 

irazarriaren gerotik, ene miserikordien argian sendo zite. Mst III 30, 1 (SP tormentaren ondoan, Ch tenpesta 

gelditu denaz geroztik; H traduce "après, à la suite de la tempête"). � "Depuis" SP. � Beldürrez [...] lehen 

plazer egiten zeizün gaizak [...] gerotik desplazer egin dizazün. Mst III 11, 2. 

- GEROTIKAKO. Figura en SP, sin trad. 

- GEROTIK GEROAGO ...-AGO. Cada vez más. � Zure berthute handiak / gerotik geroago / zergatik baitire 

eder / eta arraitsuago. EZ Eliç VII. 

- GEROTIK GEROKO. � Gerotik geroko luzamentuetan ebillela, eldu jakon bere eriotzako ordua. Añ MisE 

236. 

- GEROTIK GERORA(T). a) (Con o sin -ago). Cada vez más. � Gerotik gerora abanzago zaitezten. Lç 1 Thes 

4, 1 (He y Dv geroago eta gehiago, Ol areago, Ker oraindiño, IBe gero eta gehiago, Bibl gero ta hobeki). 

Haurrén kontua egunetik egunera augmenta eta multiplika dadin [...] gerotik gerora bere grazietarik eta 

dohainetarik parti diezen. Lç Ins E 5r. Altxatzen dire eta karestiatzen gerotik gerora. Volt 258s. Zeren gerotik 

gerora gau eta egun zure eskuak gaztigatzen baitninduen. "Die ac nocte gravata est" (Ps 31, 4). Harb 323 (Dv 

dorphetu). Ezta egiten baratxe, gerotik gerora, aitzinatuz eta aitzinatuz [...] baizen. SP Phil 21 (He 20 geroago 

eta gehiago). Gerotik gerora gehiago zeruko sekretuen ezagutzerat. Ch III 1, 1 (SP geiago eta geiago, Mst untsa 

beno untsago). Othoitz dezagun othoi argi gaitzala gerotik gerora. CatLav 377 (V 182). Haren aiphua hedatzen 

zen gerotik gerora. TB Lc 5, 15 (Leon hedatuz baitzoan). Hastetik 26 Serora Uropatik jarraiki zitzaizkoten, eta 

gerotik gerorat, 31 behin, 82 geroztik eta azkenekotz 119. Prop 1906, 204. v. tbn. Lg II 71. Mih 142. AA III 585. 

b) (SP, Dv (-rat)). (Andar, etc.) retrasando. "Gerotik gerora luzatzea, retarder de plus en plus" SP. "Gerotik 

gerorat darama bere zorren pagatzea" Dv. � Egiteko guztiak egunetik biharrera, presentetik ethorkizunera eta 

gerotik gerora luzatzen dituena. Ax 44s (V 28; v. tbn. 453 (V 295), 565 (V 362)). Luzatzez geroti gerora 

egitekoak, ardiesten du nehor herioak. O Pr 527. Komunione saindua gerotik gerora gibelatu. SP Imit IV 10, 4 

(Ch gibelatzen, Mst gerualat igortia). v. tbn. Tt Onsa 54. Gerotik gerora utzi dut idaztea. Txill Let 114. Batasun 

bidetik, gerotik gerora ibili gabe, gogotik eta deliberatuki abiatzea. MEIG VII 163. 

- GEROTZAT. Para luego. � Afera baten gerotzat uztea ez dela bazterrerat uztea. Ardoy SFran 119. 

- GEROXE. Un poco más tarde. � Zenbait istori alai eman ta geroxe. Or Eus 115. Guziak isil, geroxe kanta. Ib. 

417. Aiek yoan eta geroxe dator yauregi-barrutik Eletere. Zait Sof 15. v. tbn. Etxde JJ 233. 

- GEROXEAGO (G-azp-goi, AN-gip-5vill, B; Lar y Añ; geroxago AN-ulz; H; geroxigo S). Ref.: Lrq 

(gero); Iz Ulz (geroxago); Gte Erd 259. Un poco más tarde; al poco tiempo. Cf. supra HANDIK GEROXEAGO. 

v. gerotxoago. � Tr. Usado desde mediados del s. XVIII; no se documenta en textos vizcaínos. Geroxeago es 

general en textos antiguos. A partir de mediados del s. XIX hay, casi sin excepción, geroxeago al Sur y geroxago 

al Norte. En DFrec hay 29 ejs., meridionales, de geroxeago, y 5, septentrionales, de geroxago. � Geroxeago 

ikhusiko dugun bezala. He Gudu 156. Jaten hari den aldian [...] bai ta geroseago ere. Mb IArg I 302 (97 

geroise-). Oraixoo edo geroxoo. AR 16. Besteak dioe geroxeago au gertatzen dala; besteak berrogeigarren 

egunean. AA II 118. Hastean lothu zen gaitzki, / geroxeago hobeki. Gy 268. Egun au, edo geroxeago edo 

lentxeagoko beste bat. Arr May 139. Haste hartan eta geroxago ere behaztopa frango eginik daude. HU Aurp 

153. Oraiñ gañeko ta geroxeago galtzalle. Ag G 127. Geroxago, muthiko gazte paregabea egin zenean. Barb 

Sup 145. Azkar nai dek urreak ertetea... geoxeago ori, geoxeago. Lek EunD 38. Askoz beranduago ez, bañan 


mende. 

631


geroxeago. Ugalde Iltz 53. Geroxago entzunen hut. Larz Senper 72. 1972-an edo geroxeago. MIH 375. 

v. tbn. Mih 14. Dv Lab 323. Aran SIgn 50. HU Aurp 142. Goñi 107. Ill Testim 8. A Ardi 108. Cont 13. Alz Ram 

100. Or SCruz 8. Lab EEguna 114. Ldi IL 30. Ir YKBiz 254. TAg Uzt 177. Zait Sof 152. JAIraz Bizia 48. Etxde 

AlosT 77. Mde Pr 146. Txill Let 55. Anab Aprika 82. Izeta DirG 72. MAtx Gazt 45. NEtx LBB 261. Lf in Casve 

SGrazi 10. Geroxago: Laph 135. Prop 1876-1877, 81. Elzb PAd 38. Elsb Fram 90. Lap 384 (V 175). Inza Azalp 

44. Mdg 152. StPierre 23. Ox 198. Or Mi 77. Zub 118. JE Ber 9. Etcham 203. Zerb IxtS 83. Ardoy SFran 205. 

Xa Odol 79. Lf in Casve SGrazi 15. 

� Más tarde. � Hiru mende geroxago. "Trois siècles plus tard". Ardoy SFran 142. 

- GEROXEAGOKO. a) Inmediato. � Berehalako ona ikhusten ez badugu, gutiak begiratzen gare 

geroxagokoari. Dv Lab 314. Geroxagoko dantza. Or Eus 347. Geroxagoko paperetan. Zerb Azk 34. 1876, 

ordukoek eta geroxeagokoek erabat, ia 1900 arte, foruen heriotz-urtetzat hartu zutena. MEIG VI 52. b) Para un 

poco más tarde. � Ez dakigu hagitz ongi zeren beharrean garen berehalako batean eta zeren premian 

geroxeagoko. MEIG IX 29. 

- GEROXEAGORA. Algo más tarde. � Geroxogora, gure lur doakabe onetan, inpernuko ego beltzak bere suaziak 

erein zituan. M.A. Iñarra Ezale 1897, 274b. 

- GEROZ (G ap. A; SP, Gèze, Dv). a) Desde entonces, en adelante; después. "Depuis" SP. Sg. Azkue 

"enseguida", trad. no del todo exacta del "ensuite" de Gèze. � Tr. Mucho menos frecuente que en otras 

acepciones. Al Norte se documenta en Dechepare, Leiçarraga y algunos autores suletinos; al Sur lo emplean, ya 

desde Beriayn, autores guipuzcoanos y alto-navarros (entre los vizcaínos sólo encontramos algún ej. moderno). 

� Orai egun batetan zenaudela pensetan, / hanbat zuzaz amoratu, geroz nuzu penatan. E 187. Zu, anderia, ama 

zira birjinarik Ieinkoaren / eta geroz erregina zeru eta lurraren. Ib. 105. Samuelez gerozko Profeta guziék, eta 

geroz profetizatu duten guziék. Lç Act 3, 24. Leen Iaungoiko baizik etzinadena, geros zaradela gizon ere. Ber 

Trat 57r. Bana kanbiatu da / geroz izarretara. O Po 37. Ez lehen, ez geroz. Tt Onsa 16. Geroz ill artean bizitu 

zen Francisco Fernandez garbiro. Mb IArg II 334. Ez dagokit geroz zure semearen izena. "Jam". (Lc 15, 19). 

AA III 525. Itzkuntza au emen sartu zan, eta geroz badirau. Lard 11n. Denbora haietan eta geroz ere. Const 35. 

Ez adilla geroz orrengana sartu. Ir YKBIz 248. Geroz gertatuak ikusi ondoan. MEIG IX 63. v. tbn. Bp II 124. 

Ub 56. Bv AsL 153. Arr May 64. Or Eus 313. BEnb NereA 175. 

b) (AN-5vill, BN-ciz-arb-lab, S; Gèze, Dv, H). Ref.: Lrq; Gte Erd 135. (Precedido de forma conjugada más - 

(e)naz o -(e)nez). Ya que. "Geroz [...] puisque" Gèze. "Hola mintzo denaz geroz [...], puisqu'il parle ainsi" Dv. 

Azkue da tbn. la forma yeroz que aparece en SalabBN, sin duda errata: cf. en el mismo autor gero Mt 8, 23, ib. 

13, 6, ib. 21, 30, etc. � Tr. De uso general al Norte; al Sur sólo lo encontramos en algunos autores guipuzcoanos 

y navarros desde mediados del s. XIX. Sin instrumental (con el suf. -(e)n) lo usan Etcheberri de Ziburu (Man I 

124) y Harizmendi. Los meridionales lo emplean con -(e)nez (salvo algún ej. de -(e)naz en Bv AsL 130 o FIr 

143). � Badarik ere bera Augustogana apelatu denaz geroz, deliberatu dut harengana igortera. Lç Act 25, 25 

(He y Dv, nola [...] bai(t), Ker y Ol ezkero, IBk e IBe -ez gero). Ezen aitzinetik erran duenaz geroz. "Car après 

avoir dit en premier lieu". Lç He 10, 15. Manatzen duzunaz geroz alda dadin mundutik. EZ Man II 90. Guzia den 

geroz Iaunaren ohoreko. Hm in Harb e) 4r. Errege zenaz geroz. Ax 423s (V 274). Ene faltak duenaz geroz / 

gurutze hori landatu. Gç 136. --Jesüs-Kristek batheiatü beharra ziana? --Ez, hura saintütarzüna bera zenaz 

geroz. Bp II 28. Jainkoa lekhu guzietan denaz geroz. CatLav 27 (V 21). Arbuiatu duzunaz geroz Jainkoaren 

hitza, Jainkoak gaitzetsten zaituela. Lg I 272. Badü Aita bat, denaz geroz Aita eternalaren Semia. CatLan 37. 

Aurkhitzen ditudanaz geroz ene baithan hortako marka guziak. Jaur 118. Gogo hunez jarraikiren dizüt, 

etzütüdala eñhetzen ikhusten düdanaz geroz. Ip Dial 48 (tbn. Dv; It ezkeroz, Ur ezkero). Zietan mintzo denaz 

geroz zien aitaren izpiritia, eta ez ziek. SalabBN Mt 10, 20. Aitzina ethorri naizenaz geroz, ikhusten duzu 

ez nabilala gaztigu horren ihes. Laph 115. Orren ona zeranez geroz. Arr GB 29. Hainbertze gosta behar izatu 

zaionaz geroz. Jnn SBi 31. Lur beraren umeak direnaz geroz, zuzen berak dituzte. JE Bur 51. Debruaren 

beharretan girenaz geroz edo haren beldur. Lf Murtuts 18. Ez dautatenaz geroz eman nahi nihaurek hartuko 

diat! JEtchep 113. Ain goiz jeiki bear nuanez geroz. Anab Aprika 68. Berrogoi ta bi urtez gure artzain gisa / 

egon zarenaz geroz. Xa Odol 131. Diakronista horietakoa beti izan naizenez geroz. MEIG VII 107. 

v. tbn. (Sólo para autores meridionales): Bv AsL 208. FIr 184. Zait Sof 112. 

c) (Ht VocGr 347, Lecl, Gèze, H). (Precedido de part. más instr.). Después de. "Dès qu'il dit, hark erranez geroz" 

Ht VocGr 347. "Après [...] que" Gèze. "Ilasgeros, después de la muerte" LE Doc voc. Lecluse y Gèze parecen 

referirse a este uso. � Tr. Ampliamente usado al Norte, aunque en menor medida que en la acepción de "ya que". 

Al Sur sólo lo emplean, desde finales del s. XVIII, algunos pocos autores, la mayoría de ellos navarros y ninguno 

vizcaíno. Hay algún ej. de -tuaz (bateiatuas geros en CatAe 54); con participio sin instrumental en Hb Esk 73n, 

Arb Igand 91 y Ardoy SFran 181. � Letra haur ezkiribatuz geroz enzun dut duk de Umena ere hil dela. (1595). 

FLV 1993, 449. Gurutzean hilez geroz. Mat 207. Iaunak bere ganat deithuz / geroz zure senharra. EZ Noel 155. 

Hirur aldiz abisatuz geroz emenda ezpadadi. Harb 440s. Gortia jaikiz geroz bilauaren razoinak. Saug 21. Behin 

adinean aitzinatuz geroz, eztitutzu errazkiago manukortuko. ES 181. Zelüko izatiaren eztitarzüna gozatüz geroz. 

Mst III 23, 5 (SP dastaturik, Ch dastatu ondoan, Ol y Pi ezkero, Leon jastaturik). Bataiatuz geroz bekatu 

mortalen bat egin duanarentzat. Ub 209. Hori gaiza ezagütia da jakinez geroz lürra dela gatzez, sofrez eta beste 


mende. 

632


holako gaizaz betherik. "Dès qu'on sait". Ip Dial 120. Turkoek Rodese hartuz geroz, itsaso guzia beretu dute. 

Laph 60. Buruan hartuz geroz etzezakela barka. JE Bur 11. Behin abiatüz geroz. Const 16. Sainduek, zeruan 

sartuz geroz ere, ez dutela lur huntan bakerik. Ardoy SFran 314. Aro berria hasiz geroz pasa dira urteak. MEIG 

VII 36. 

v. tbn. (Sólo para autores meridionales): Añ CatAN 46. CatB 57. CatSal 11. Legaz 39. Or Eus 288. Zait Sof 112. 

SMitx Aranz 190. FIr 187. Izeta DirG 51. 

� Una vez que. � Bainan Maiana, bidean izanez geroz, joan zen halere aintzina Errekan-bordarat. Lf Murtuts 

52. Jana, edana eta loa izanez geroz, zer behar duzue gehiago? Larz Iru 48. 

� (Precedido de -t(z)eaz). � Azeri nausiak sinetsi zuen. Mutil fidel eta ernenak erraiteaz geroz araiz! JEtchep 

33. 

� (Precedido de -t(z)eraz). Puestos a, una vez que. � Zaldia igortzeraz geroz, ez ginuen pegesa batekin igortzen 

ahal! Lf Murtuts 42. 

� (Ht VocGr, Lar, H). (Con instr., precedido de sust., adv., dem., etc.). "Depuis quand, noizez geroz" Ht VocGr 

411. "(Para) agora [...] onezgeroz" Lar. "Atzo ezgeroz" Ib. s.v. de, juntándose a tiempo. Sin instr. encontramos 

egundaino geroz en Joannateguy (SBi 134). � Hiri hartako gizon denbora luzez geroz deabrua zuen bat. Lç Lc 

8, 27. Egundanoz geroz. Tt Onsa 3. Zoin Jinkoak bethiz geroz hügü [...] baitütü. Bp I 103. Gauherdiz geroz jan 

edo edan gabea. CatLav 246 (V 125). Elizak iraun dia bethi Jesü-Kristoz geroz? CatLan 54. Uholdeaz geroz. Dv 

Gen 9, 28 (tbn. Bibl; Urt -en ondoan). Urte batzuez geroz. Aran SIgn 18. Mirakuilu hortaz geroz, denbora guti 

zuten bizitzeko. Jnn SBi 71. 1870ez geroz aiphatua. JE Bur 25. Oraiz geroz. Ox 78. Etxalte hoberenetarik bat 

izan da sekülaz geroz. Const 15. Jainkoak daki noiztiez geroz. FIr 163. Aurtzaroz geroz. Or Eus 252. Arestiz 

geroz. Zait Sof 59. Etxeparez geroz, silaben kontua izan da neurkeraren muina. MEIG IV 93. 

v. tbn. CatLuz 37. UskLiB 94. Arch Fab 151. Gy 321. CatS 78. Bv AsL 92. CatJauf 61. Barb Sup 21. Anab 

Aprika 99. 

� (Precedido de -raz). Una vez llegado a. � Haraz geroz ezta redenpzionerik. Tt Onsa 90. Arrazoinaren 

adineraz geroz. Brtc 67. Phena hetaraz geroz ezta libratzerik. Etch 654 (tbn., con ligeras variaciones, en Bordel 

189). Pariseraz geroz, hango lagunek beretzen zutela. HU Aurp 175. Huntaraz geroz, bertze batzu bagine bezala 

egin bagindeza? Barb Sup 183. Garatialaz geroz etzien Santa Graziako garden beldürrik. Const 31. 

� (Dv). (Precedido de -rat). Una vez llegado a. � Filistindarren eskutarat geroz. Lg I 257. Hein baterat geroz, 

gizonak ez du onik. Hb Egia 62. Hartarat geroz. HU Zez 30. Adimenduzko adinerat geroz errezebitzen. CatJauf 

106. Oi zer esker nasaiak / hunat geroz doazkitan bihotzari gaindika! Iratz 123. Hautarat geroz, segura zuten 

basa-abere gaixtoenen ezagutza egitea. Zerb IxtS 98. 

� (Precedido de (e)ta). � Bekatu egin ta geroz. Ub 11. Meza asi ta geroz ere erausian daudela. AA I 530. 

� (Precedido de ablativo). "De aquí adelante, emendik geroz, geroztik (AN)" Aq 886. "(De allí) adelante, andik 

geroz" Añ. � Bere eskutarik largatu zutenetik geroz. Lg I 300. Destierro kontarik geroz. CatR 7. Ordutik geroz 

jende asko juaten zitzaien. Bv AsL 68. Hain ziren zure begiak / haurretik geroz eztitu. Iratz 167. 

d) En caso de que. � Dakielarik deebriareki pakto egiten diela, edo iakinez geroz bekatü handi bat dela. FPrS 

25. Zure Semearen izenean galdatuz geroz, zer eginen ez duzu zuk, Ama ona? Dv LEd 143 (Cb Eg II 77 eskatu 

ezkero). v. tbn. Zub 26. Zuk nai izanez-geroz. Zait Sof 123. Aal izanez geroz, noiznai jaten zuan. Anab Poli 14. 

Frantzian aski barna sartuz geroz, haizu ziren arrotz horiek egoiterat. Xa Odol 172. Gehiagorik ere aurkituko 

genuke, ongi bilatuz geroz. MEIG VII 121. 

� (Precedido de -(r)ik). � Dirutzaren eunetiko laua emanik geroz, urtetik urtera, irabazi-ondarrik balitz. Ldi IL 

98. 

� (Precedido de -t(z)eaz). � Gaizkian ez ebiltzeaz geroz / ez da gaiztoa mingaña. Xa EzinB 81. 

e) "(AN-5vill, L), por consiguiente" A. � Zer gizon da zuen artean duena ardi bat, eta baldin au erorzen den 

zulo batean larunbat egunean, eztion edatuko eskua eta atrako zulotik kanporat? Zeinbat yago bada eztu balio 

gizon batek ardi batek baño? Geros zilegi da itea ongi larunbat egunan. (Mt 12, 11s). BOEanm 1300 (Lç, He, 

TB, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe beraz; Ip, SalabBN arren, Echn bada, Ur ala bada, Ur (V) alan bada, Dv 

hargatik, Hual kala bada, Samper segun kori). 

- GEROZAGO. Más tarde. � Ara bildu ziren gerozago, edatera, Kelemen eta Gergori Aita Sainduek. Or Mi 

137. 

- GEROZ (ETA) ...-AGO. "Geroz geiago, cada vez más (G-goi-to)" A EY III 348. � Ibilliko giñake geroz 

geiago geren Legeko bidez. Mb OtGai III 282 (Azkue traduce "en adelante"). Geroz aulago ta malarrago. Ayerb 

EEs 1914, 201. Sorgin-afaria dator geroz urbillago. Or Eus 60. Neure burua berotuko nuke geroz eta geiago. 

Txill Let 67 (v. tbn. 30). Gizonaren bizitza geroz laburrago. Auspoa 105, 120 (ap. ELok 419). Geroz eta 

galtzenago. Azurm HitzB 53. Geroz ta gizatasun gutxiago. Uzt Sas 341. 

- GEROZ GERO. Cada vez más. � Geroz gero labur. 'Como empequeñeciéndose'. Gand Elorri 188. 

- GEROZ GOITI (BN-baig ap. A; Dv). a) Ya; desde entonces. � Bada gerozgoiti eztira bia, bainan bai haragi 

bat. HeH Mt 19, 6 (tbn. Dv; He gaurgoro, Ip geroztik). b) (Dv, H). "Donc" Dv. � Geroz goiti Iainkoaren Semea 

zara? HeH Lc 22, 70 (He beraz). 

- GEROZKO (SP, Dv). a) (Precedido de instr.). Posterior a. "Bekhatutan gogortuz gerozkoa da" SP. "Berri hori 


mende. 

633


zu ethorriz gerozkoa da" Dv. � Samuelez gerozko Profeta guziék. Lç Act 3, 24. Eta halako bekhatua --gogortuz 

gerozkoa-- erraiten da Spiritu Sainduaren kontrako bekhatua dela. Ax 98s (V 68). Hunialat ützüliz gerozko 

urthiak. Mst I 23, 2 (SP geroztiko urtheak, Ch konbertitu direla dituzten urtheak). Denbora joanez-gerozko 

damua ta negarra. Ub 156 (tomado casi litm. de Ax 595 (V 383)). Erituez gerozko nahasturia. FIr 184. Fabraz 

gerozko katalana. MIH 394n. Errenteria hazten eta zabaltzen hasi zitzaigunez gerozkoak. MEIG IX 41. Orduz 

gerozkoa. Ib. 41. � (H). Posterior. � Gerozko bere ager-aldietan. Mb IArg I 339. Gerozkoak ere itzatüren 

dirade. Egiat 167. Gerozko denboretan ere aritu izan dira. AA III 408. Mendi oparo oei zor die gerozko bere 

izaera gozatsua. Izt C 32. Gerozko lareun urtean. Lard 118. Oraingoa guztiz obra gerozkoagoa da. Aran SIgn 4. 

Gerozko damurik gabe jokatu nai izatea. Txill Let 40. Gerozko beste argitaraldi askoei. Gazt MusIx 73. Gerozko 

"estrukturalismoak". MIH 194. b) Despues de ello. "Jorik khendu duzu etxetik, gerozko ez uste izan itzuliko dela, 

vous l'avez chassé de la maison après l'avoir battu, dès lors ne pensez pas qu'il revienne" Dv. 

- GEROZKOAN (G ap. A; H). a) En adelante; posteriormente. � Eta gerozkoan beti-beti berari jarraitzeko 

asmo biziarekin geratu ziran. Lard 386. Batzuek gerozkoan zalanzan jarri zuten. Aran SIgn 52. Gerozkoan, 

guztiok dakigu edo erraz iger dezakegu. MEIG III 44. b) (En la expr. orduraño gerozkoan 'hasta entonces'). � 

Orduraño gerozkoan gure Jaunak bere errukionez erakutsi ziona. Aran SIgn 29. 

- GEROZKOETAN. En adelante. � Gerozkoetan etzioten Dabidi joaten utzi. Lard 204. 

- GEROZKOTZAT. Para el futuro. � Ez gerozkotzat [haurrek] behar duten guzia, ez; bainan hastapena, erroa. 

HU Zez 147. 

- GEROZTANIK (Añ, H; gerozdanik H; geroztenik H). Desde entonces. "Después acá" Añ. � Galdu zuen argi 

ark oso ibiltea, eta geroztanik bakan dabill izarretan. Lar SAgust 11. Bataioan artu zuena, eta geroztanik bera 

serbitzera agindua dagoena. CatBurg 10. 

- GEROZTIK (G, B, BN, S, Sal, R; Volt 9, SP, Urt I 7, Ht VocGr 347, Lar, Aq 857 (AN), VocS, Añ, VocBN, Dv, 

H; gerozti S), GEROZTIKAN (H). Ref.: A; Lrq. a) A partir de entonces, en adelante, en lo sucesivo; después. 

"Depuis" SP y VocS. "Después acá" Lar y Añ. "Depuis lors. [...] ne se dit que pour le temps passé" VocBN. "Hori 

geroztik gerthatua da, cela est arrivé postérieurement" Dv. "Geroztik kalako lanik etzakala egin (Sal)" A. � Tr. 

De uso muy frecuente al Norte, ya desde Leiçarraga, y en proporción algo menor entre los guipuzcoanos; en 

textos vizcaínos sólo encontramos algunos pocos ejs. modernos (Erkiag Arran 114, Gand Elorri 113). � 

Geroztik [...] enegana ethor zedin. "Depuis". Lç Act 22, 12. Geroztikan idekia dago Parabisua. EZ Man I 129. 

Geroztik esparanzaz hazi / dut neure maitakaria. O Po 42. Geroztik munduak hura akometatzen zuenean etzuen 

trabu garabik. SP Phil 124. Bainan, geroztik, bertze hitzkuntzek zeinek bere izenak hartu zituzten. ES 390. 

Geroztik zer mudanza izatu da han? CatLav 417 (V 199). Galdua naz ni geroztik eternidade guzi-guzirako. Mb 

OtGai III 20. Jesu-Kristok geroztik agertu duen botherea. Lg I 198. Geroztik berak dirade arimaler jauzten. 

Egiat 256. Geróstik gaude segúro, datorréna datorréla: ezperén, kálte dá ta peligro. LE Ong 21v. Geroztik 

diosala ere etzion gogotik egiten. AA II 111. Ideki zaindan ene arimako begiak, eta geroztik ez nuen batere 

dudatu. MarIl 72. Zeñari geroztik itsaso illa deritza. Lard 21. Segur da geroztik bizitze hobea eramanen dudala. 

Dv LEd 228. Geroztik eztira arren biga, bena aragi bat bera. Ip Mt 19, 6 (tbn. Leon; Lç gehiagorik, He 

gaurgoro, Ur onezkero, Dv y HeH geroz goiti, Ol arrezkero, IBe aurrerantzean). Geroztik adiskide aundi agertu 

zana. Bv AsL 175. Geroztik anitz urtez elgarrekin lan berean aritzen gira. HU Aurp 157s. Ez nintzan haren 

izenaz orhoituko, aitak ez balaut geroztik aiphatu. JE Bur 19. Asko ikusia naiz, geroztik, nere bizitza luzean. Ag 

G 209. Deskantsuan bizi da geroztik. Barb Sup 40. Berezitasun au [...] geroztik ere ondo zaindu zuten. JMB ELG 

24. Geroztik apika egin diñat egaldi aundiagorik. Or QA 51. Geroztik, [...] Larrunen izan da oraino ermitau bat. 

Zerb Azk 45. Urtziaren izena aaztua izan da geroztik. Vill Jaink 22. Geroztik, zer bideak etzituen eginak! Ardoy 

SFran 213. Lelo hori atertu gabe entzun daiteke geroztik. MEIG VI 68. 

b) (Lecl, Dv, H). (Precedido de instr.). Desde que, después de que. "Goan denaz geroztik, depuis qu'il est parti" 

Dv. "Hilez geroztik" Ib. � Tr. Al Sur sólo lo hallamos en textos guipuzcoanos del s. XX. Con -(e)naz lo emplean 

Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu (Man II 94), Haramburu (342), Mihura (49), Etchahun (268), Goyhetche, y 

entre los meridionales T. Aguirre (Uzt 17) y Txillardegi (in MEIG I 260), ambos con la forma -(e)nez. Etcheberri 

de Ziburu lo emplea en alguna ocasión (Man I 119) con part. sin suf. de instrumental. � Baina fedea ethorriz 

geroztik, ez gara gehiagorik pedagogoren azpian. Lç Gal 3, 25. Sarthu naizenaz geroztik eztuk ene oinei pot 

egitetik gelditu. Lç Lc 7, 45 (IBk -tuz geroztik; He sartu denetik hunat, Dv sarthu denetik, Ol y Ker sartu 

danetik, IBe sartu naizenetik). Franziako berririk nik ezin jakin dut zure señoriari gastigatuz geroztik. (c. 1597). 

FLV 1993, 464. Desondratu baituzue argiratuz geroztik. EZ Man I 86. Ni zuri hanbatetan emanez geroztik. Harb 

375. Sanktifikatuz gerostik. Gç 118. Zainak hedatu eta egotziz geroztik. ES 396. Jesu-Kristok fundatu zuenaz 

geroztik orai artean. CaLav 57 (V 37). Haren bihotza zurearekin bat egiñez geroztik. Mih 68. Gorphütz bat eta 

arima bat Birjina Maria gloriosaren sabelian hartüz geroztik. CatLan 36. Aphezküpütüz gerozti. Etch 606. 

Zuenaz gerostik sehaska kitatu. Gy 310. Behin trebatuz geroztik. Dv Lab 247. Gauza horiek erranez geroztik, 

urtheak eta urtheak iragan baitire. Elzb PAd 11. Rusoak erhautsiz geroztik. JE Bur 116. Athea idekiz geroztik. 

Lf Murtuts 6. Arratsak bazterrak ilunduz geroztik. Ardoy SFran 63. Euskal literatura hasi zenez geroztik. MIH 

83. Hitz egiten ikasiz geroztik. Ib. 239. 

v. tbn. SP Phil 253. INav 135. Ch I 13, 3. Monho 72. AstLas 45. Hb Esk 107. ChantP 326. Bordel 201. Elsb 


mende. 

634


Fram 75. Zby RIEV 1908, 287. Arb Igand 144. A Ardi 60. Ox 77. Etcham 35. Iratz 13. Zerb Azk 111. Etxde JJ 

139. Anab Poli 119. 

� (Volt 2, Lar, H). (Con instr., precedido de sust., adv., dem., etc.). "(De un año) acá, urte batez geroztik" Lar. 

"(Para) ahora ya, onez geroztik" Ib. � Zeinei erakutsi ere baitu bere burua bizirik bere pasioneaz geroztik. Lç 

Act 1, 3 (tbn. Dv; He -ren ondoan, Ker nekaldi-ostean, IBk e IBe -ren odoren). Egundaiñoz geroztik. Mat 54. 

Hirur hogoi urthe baino geiagoz geroztik. SP Phil 145. Jondoni Marthiako Bestaz geroztik. CatLav 359 (V 173). 

Samuelez geroztik ondoren-ondo mintzatu diren profeta guziek. He Act 3, 24 (Lç Samuelez gerozko). Batasun 

hortaz geroztik. Monho 130. Nitaz geroztik, harat ganak, hek ere, badire bertze zonbait. Barb Leg 134. Orduz 

geroztik. Or Eus 411. Eraneunez geroztik ez degu jan. Anab Poli 64. Harez geroztik. MEIG III 87. v. tbn. JesBih 

389. Zby RIEV 1908, 606. JE Bur 14. TAg Uzt 162. Zerb Azk 95. Mde Pr 158. 

� (Precedido de -ra(t)). Después de llegar (ir, venir, etc.) a. � Hura zerurat geroztik / lurrean egona. EZ Man II 

196. Errexago da etxean bakharrik egotea ezen ez kanporat gerostik bere buruaren ungi begiratzea. Ch I 20, 2. 

Mundura gerostik / zuen lehen aldikotzat / ikhusten omen zaldi bat. Gy 273. v. tbn. Hb Esk 101. 

� (Precedido de ablativo). "De aquí adelante, emendik geroz, geroztik (AN)" Aq 886. "(De allí) adelante, andik 

geroz, [ge]roztik" Añ. 

� (Precedido de -raz). Una vez llegado a. � Eta hortaraz geroztik, zerk urrunduko du bekhatutik? Dh 51. 

Orduan, fraiden eskuetaraz geroztik, adio arthaldea. Elzb PAd 73. Mattiuren eskuraz geroztik pilota, / deuser 

beha hobeki ez daiteke josta. In Zerb Azk 112. 

c) (Dv, H; gerozti S ap. Lrq). Ya que. � Tr. Con participio en lugar de forma conjugada sólo se documenta en J. 

Etchepare. � Gorputza eta bizitzea ezarri dituenaz geroztik. Mat 297. Saindu dohatsuak gure ararteko direnaz 

geroztik. EZ Man II 191. Gauza hauk hunela direnaz geroztik. Ax 83 (V 57). Laudorio emaillen eginbidea denaz 

geroztikan [...] mintzatzea. ES 155. Ontasun guziak zure ganik heldu direnaz gerostik. Ch III 40, 4. Zeru-lurren 

jabea / zarenaz geroztik. Monho 72. Ez duenaz geroztik deusere galdetzen. Hb Esk 127. Marketsa zenaz geroztik 

xakur hura [...] nekez zitakela loth ardier. JE Bur 19. Ur mota berak izanez geroztik han eta hemen [...] nolaz ez 

zuken gutartean laketago. Ib. 156. Bekatuaren herrestoa kentzen ahal zuenaz geroztik. Ardoy SFran 201. 

v. tbn. Harb 16. SP Phil 34. Arg DevB 130. Gç 60. CatLav 230 (V 117). UskLiB 51. Dv Lab 142. Elzb PAd 62. 

Arb Igand 91. Iratz 185. In SMitx Aranz 226. Barb Sup 82. 

d) (Dv, H, A). Por consiguiente. "Donc" Dv. "An eongo da geroztikan [= 'beraz']" (G-bet). � Berari zor zioat / 

nere osasuna, / geroztik uste diat / derala laguna. It Fab 46. Geroztik bigarren izen hori trufa liteke. Hb Egia 

130. Arrotzetaik [kobratzen 'tuzte tributoak], erresponditu zuen Pedrok. Jesusek erran zion: Geroztik humeak 

libre dire. Echn Mt 17, 25 (Ip arren, Hual kola bada, Samper segun kori; en las demás versiones beraz). Nai ta 

naiez au da, geroztik, Eleiza. Inza Azalp 91. Serora-gei zonbait? dautazu eginen: Ez [...]. Hiruak hiru sintsa, 

geroztik? Are gutiago. JE Ber 67. Geroztik billebaiketa ori yai-egunez egin baditeke [...] nik yaia autsi nuela 

diozue, gizon osoa sendatu nuelako? Ir YKBiz 314n. 

e) En caso de, si. � Alde gisa batetarik / konsideratuz gerostik. Gy 193. Jendiak farra egingo luke / jarriz 

geroztik begira. Tx B I 123. Bidak maitatuz geroztik elgar, bakarzka zendako bizi? Xa Odol 211. � (Precedido 

de -t(z)eaz). � Heriotzeko orena / ez ahantz burutik, / segurragorik ez da / sortzeaz geroztik. Bordel 108. 

Ostatuetan berant egoiteaz geroztik, hobe laiteke miletan Bezperetara sekulan ez ethortzea. Arb Igand 144. 

Hiltzea segurra dugu / behin sortzeaz geroztik. Xa EzinB 44. 

- GEROZTIKAGO (Dv). Desde más tarde. � Bizkitartean obra saindu hori, gorago aiphatu dugun moldean, 

geroztikago abiatua da. Prop 1876-77, 339. 

- GEROZTIKAKOAN. En adelante, en lo sucesivo. � Eta geroztikakuan kristau garbi ta ona izandu zan. Bv 

AsL 221. 

- GEROZTIK APAL. Desde entonces. � Ez baitzuten ohoin heiek saria baizik bildu! / Geroztik aphal behingo 

ziren omen ixildu. Ox 187. 

- GEROZTIKO (SP, sin trad.), GEROZTIKAKO (H). (Adnom.; precedido de instr.). Posterior a. "Gure herrirat 

bihurtzeaz geroztikakoa da" H. � Hainitz urthez geroztiko botuaren ondoan. SP Imit I 11, 5. Undar konfesioniaz 

geroztikako bekatiak. CatLan 150. Apaizaren Komunioaz geroztikakoa. AA II 47. Gau-erdiz geroztikako lehen 

oilar-kantua. Barb Leg 25. Ezkonduz geroztiko urtetan. Etxde JJ 162. Cisneros Kardinalaz geroztikoa. Lek 

SClar 120. � (Precedido de -(e)n). � Hainitzek kondatzentuste Iainkoa gana itzuli diren geroztiko urtheak. SP 

Imit I 23, 2 (Ch konbertitu direla dituzten urtheak, Mst ützüliz gerozko, Ol onbidera-ezkeroko). � (Precedido de 

ablativo). � Letrango billera artatik geroztikakuak. Bv AsL 159. Ordutik geroztikako guztian. Ib. 178. 

� Posterior. "Ez da geroztikako berririk, il n'y a pas de nouvelle postérieure" Dv. "Geroztikakorik nehork eztu 

iakin" H. � Iskiribuak gazteagoak eta geroztikakoak direla. ES 100. Geroztikako asiki guziak. Hb Egia 142. 

Geroztiko, Italian sartu bitarteko gauzarik eztakigu argiro. Bv AsL 133. Haur denborako eta geroztikako zenbait 

hitztorio. Elzb PAd 10. Geroztikako zenbeitekin nahastekatuak. JE Bur 8. Hezur xuxentzen bazakien, geroztikako 

edozein Daunatuk baino hobeki. Barb Sup 171. Erro onen gaiñean eraiki izan dira geroztikako aurrerapenak. 

Vill Jaink 156. Geroztikako berri aundirik. Uzt Sas 54. Gaztarokoak dira, ez geroztikoak. MIH 245. 

Barandiaran jauna izan dugu geroztikakoek gidari. MEIG III 56. 

v. tbn. Lab EEguna 93. JMB ELG 64n. Mde Pr 218. Geroztikako: HU Aurp 110. CatJauf 27. Zerb Azk 75. Etxde 


mende. 

635


JJ 27. MAtx Gazt 27. Uzt Sas 54. 

- GEROZTIK HONA. Desde entonces ahora. � An arkitzen da [gorputza] geroztik onara. Mb IArg II 302. 

Geroztik hunat hanbat aldiz komuniatu dut. Dh 220. Geroztik hunat irauten du. JesBih 388. Geroztik hunat 

pasatzen dixit / bihotzian zonbait pena. Bordel 65. Geroztik hunat asko gora-behera gertatu dire. HU Aurp 54. 

Geroztik hunat ez baita deus baldi nezakenik. JE Bur 110. Nahiz geroztik hunat euskarazko Imitazione hoberik 

moldatu den. Zerb Azk 60. Geroztik huna nai bezala / ni senarrak ibilki nau. Mattin 99. Geroztik unat gure 

Españian / ez degu plagarik falta. Auspoa 97, 53 (ap. ELok 451). Geroztik hunat eduki nauzu / zure geriza 

goxoan. Xa Odol 83. Zer aldatu da geroztik hona? MIH 231. 

v. tbn. Geroztik hunat: Dh 220. Bordel 65. Arb Igand 62. JE Bur 110. Ox 161. Etcham 198. Zerb Azk 60. Auspoa 

97, 53 (ap. ELok 451). Xa Odol 83. 

- GEROZTIK HONAINO. Desde entonces ahora. � Geroztik oneraño / dabil alarguna. Tx B 29. 

- GEROZTIK HONUNTZ. Desde entonces ahora. � Gaur zeñek esan geroztik onuntz / egiñ dizkigun kaltiak. 

Auspoa 63-64, 251 (ap. ELok 451). Geroztik onuntz sortu geranak. Auspoa 79-80-81, 285. 

- LEHEN EDO GERO, LEHENTXEAGO EDO GEROXEAGO. v. lehen. 

� Etim. Para las posibles etimologías (ge- + aro; ge- + suf. -ro), v. FHV 413. 

geroalatu. v. geroratu. 

geroaldi. � Futuro. � Nahiz orainaldi, nahiz geroaldiari detxekotela. Mde Pr 329. Lenaldi luzea, ots, eun urtez 

len; geroaldi luzea berebat eun urtez gero. Or Aitork 318. Ala erakutsi bear zidan gero-aldi maltzurrak. Alt LB 

93. 

geroenean (G-goi ap. A; Aq, Añ, Dv). �1. Al final; al fin, por fin. "Al que después de mucho trabajar se deja 

vencer, decimos: ibilli ta ibilli, ta geroenean erori (G, AN)" Aq p. 63. "Al fin de, al acabar de" Añ. Azkue trae 

además "(V, Añ), a luego", aunque en Añibarro --tanto en su dicc. como en sus obras-- sólo lo encontramos con 

el significado de 'al final'. � Geroenean ere sentenzia bata edo bestea eman bear bazat. Cb Eg II 113. Baña 

geroenean ere [...] eldu zan Jerusalen galtzeko denbora. Ub 111. Geroenean, erregutu Jangoikoari. Añ EL 1 16. 

O kaltegiñ zitala! Erori aiz geroenean. VMg 37. Emen nator bada geroenean ere zugana. Jauregui 242. Lot 

berriz ere leiatu zitzaien, eta geroenean berekin eraman zituen. Lard 20. Geroenean ere Jenobeba asi zan 

hitzegiten. Arr GB 107. Ikasi du geroenean jakiteko bildur zana. Mok 19s. Arekin konpiantza artuko zula, ta 

geroenean il egingo zula. Or SCruz 79. Guziak logaletu ta geroenean lokartu egin ziran. Ir YKBiz 417. v. tbn. Izt 

C 166. Aran SIgn 93. A Ardi 63. Etxde JJ 229. Txill Let 118. 

�2. En adelante. "Après, dans la suite" H. � Deusik deusek ez ditu geroenean bereiziko. Mde Pr 142. 

Geroenean ez da iñola aragidun bat ere onelako ugolderen uretan itoko. Ol Gen 9, 11 (Urt y Ur ge(h)iago, Dv 

gaurgero, Ker barriro, Bibl berriz). Bazuen ["kolaboratzaile produktuaren fama"], baina ez dakit geroenean 

iraun duen. MEIG I 258. 

- GEROENEKO. "(G-to), lo más recientemente" A. 

- GEROENENGO. Ultimo. � Ze bear bada, berau izango dozu zeure bizitzako geroenengoa. Añ EL 2 79 (EL 1 69 

gerorengoa). Geroenengo oraziñoak. Ib. 127. Eta leen [konfesiñorik] egiñik badozu, egizu geroenengorik 

onakoena. Ib. 28. 

- GEROENERAKO. Al final. � Geroenerako, zezena kemen bageturik erori zakean lurrera. Izt C 251. Bañan 

geroenerako egin giñan biok adiskide mami. Ib. 231. 

geroenez. � Al final. � Hautzaz haziko dena da / geroenez piztuko. EZ Noel 121 (la enmienda no 

es segura). Etzenduen beingoan ikasi; baña geroenez, eurai iñardun ta ekiñaz, maisu egiñak zagoze. Añ LoraS 

88. 

geroengo. v. gerorengo. 

geroenik. � Al final. � Eta geroenik Zure Bakarraren mendeko eta ez giza-aginpidearen bearreko, Zure iduri 

ta antzera berritu zenun. Or Aitork 421. 

geroi. v. gerok. 

gerok (G, AN, L-sar, Ae; Lar, Añ, Dv (G), H (G, L s.v. guhaur)), gerauk (AN-araq), giok (G-nav), gerook. Ref.: 

A; EI 222. � "(Nosotros) mismos, gu gerok" Lar. "Nosotros mismos, gerok" Ib. "Geroni (G), a nosotros 

mismos" A. v. gerau, geroni, geror, gerorri. � Tr. Usado por autores guipuzcoanos, alto-navarros y, hasta 

principios del s. XIX, tbn. por septentrionales (casi todos ellos labortanos). Las formas con suf. de declinación 


mende. 

636


que se documentan son: erg. gerok, dat. geroi, gen. ge(r)on. En DFrec hay 2 ejs. de gerok y 9 de geron, todos 

ellos meridionales. En Or Aitork 307 gerok parece ser ergativo de gerau. � Baldin gu geure gaixtakeriez gerok 

apartatzen ezpagara. Harb 264. Gure gerok zeure zerbitzo sainduan gogor eta begira gaitzatzu. EZ Eliç 350. 

Hargatik gabiltza bada orai gerok ere asaldatuak. Ax 439 (V 286). Gu gerok hazi garen herriko hitzkuntzaz 

mintzatzen. ES 393. Jainkoa amatzea, ta lagun urkoak gerok bezala. CatBurg 34. Hau bera da guk gerok ere 

ekusten duguna. Mb IArg I 374. Gerok geren borondatez egiten deguna. Ub 153. Ordean gaixtakeria / gerok 

obratzen dugu. Monho 106. Zeren ezin gerok ganik alderatu genzake [etsaia]. Añ CatAN 60. Non arkituko degu 

gu gerok baño eskergabe andiagorik? AA III 346. Zenbat bider [...] ez gera egoten gerok ere illabete osoetan 

ezer artu gabe! It Dial 30 (Ur geu geurok, Dv gerorri, Ip gihaur). Guk gerok aditu diogu esaten. Lard 446. 

Geron pekatuak ezagutu. Arr GB 137. Agertu diegu [...] geon esker ona. Bv AsL 127. Geron etxea, geron odola, 

geron jatorria maite oi degun erara. Etxeg EEs 1916, 117. Etsaiak ez ta geronak! Or SCruz 89. Gerok esan 

bearko / koxkor banari. Tx B III 36. Eztet uste iñork guk gerok idazleok baño eskubide obea dunik. Ldi IL 148. 

Lenbiziko iruak Yainkoari dagozkio, beste lauak geroi. Ir YKBiz 129. Eziko genituzke gerôk agindurik. Or Eus 

146. Geron burua gordetzeko. NEtx Antz 16. Geona den errua, geona. EgutAr 28-12-1960 (ap. DRA). Gu gerok 

ere engaiñatuak bizi gera. Vill Jaink 143. Gerongandik sortutako haurrik ezin ager genezakeen artean. MEIG 

IX 101. 

v. tbn. Echag 256. Aran SIgn 105. Ud 140. EusJok II 22. Urruz Zer 116. A Ardi 110. EusJok 99. KIkG 39. Inza 

Azalp 104. Jaukol Biozk 53. TAg Uzt 220. Zait Sof 155. Etxde AlosT 9. And AUzta 108. Gazt MusIx 7. Geo-: 

Lek EunD 35. EA OlBe 98. 

geroka. v. ORAIN-GEROKA. 

gerokeria. � Dilación, retraso, demora. � Zuzenbidearen gerokeriak. Amez Hamlet 85. 

gerokoka (Dv, H). � (Dejando, etc.) para luego. "Gerokoka iokhatzea, parier à condition qu'on paiera plus tard" 

H. � Hunek eskutan zuena gerokoka ez largatu. Gy 47. Gerokoka egonez, [...] aro ona iraganen zaitzu 

eraintzak egin gabe. Dv Lab 202. � (Uso sust.). � Gaurtik biharrera gibelaka, ixtika ibili gabe, gerokoka 

galgarri bati egon gabe. Dv LEd 200. 

gerokokari (Dv � A). � "Celui qui a l'habitude de promettre, de remettre à un autre temps. Pagatzaile gaixtoa, 

gerokokari" Dv. 

gerokondoan. � En adelante, en el futuro. � Hauta zazue, gerokondoan urrikirik eztukezuen bezala. ES 179. 

gerokoño. � Poco después. � Eta gerokoño, bozkarioan, bere senarra ikustean ohean zabal-zabala [...] bere 

baitan dio. Zub 43s. 

gerokotu � Ahorrar. � Gurasoek nekez gerokotu sosekin kanpoan erosi etxe txipi batean. Mde Pr 146. 

geron. v. gerok. 

gerone-. v. geroni. 

geronez. � Por nuestra propia naturaleza; por nosotros. v. gerez. � Ez gerok geronez zerbait asmatzeko ere gai 

geralakoan. Ol 2 Cor 3, 5 (Ker geurez, IBe neurez). Gu geronez gerana, ots, gure etorrizkoa. Or QA 172. 

- GERONEZKO. Natural, propio de nuestra naturaleza. � Geronezko ezetasuna ba degu baño minkatza ta 

garratza da. Or JBDei 1919, 365. 

geronganatu. � Hacer nuestro. � Uri, gaztelu [...] gudarozte, jauregi, agure-batzar [...] guziyak geronganatu 

ditugu. J.M. Tolosa EEs 1913, 207. 

geroni (G-bet, B, L-sar-ain; Dv, H (G, L; s.v. guhaur); geonek AN-5vill), geone (L-sar), geuni (-nik ergat. ANgip; 

-nek ergat.? AN-5vill), gueni (L-arcang). Ref.: A; EI 222. � Nosotros mismos. "Geronekilako, qui est avec 

nous, notre compagnon" Dv. "Geronen, notre" Ib. (� A). "Geronek (L-sar), nosotros mismos" A (que no aclara 

si se usa sólo en caso ergativo o tbn. en absoluto). v. gerok. � Tr. Los testimonios antiguos son septentrionales 

(no suletinos); a partir de finales del s. XIX hay tbn. ejs. guipuzcoanos. Las formas con suf. de declinación que 

se documentan son: erg. geronek, dat. geroneri, geroniri, gen. ge(r)onen. � Ez dugu geronek nahi mehatxatuak 

izan. Ch I 16, 3 (SP geurok, Mst gihaurk). Geroni gure buruen kontra altxatzen garenaz geroz. He Gudu 37. 


mende.


Alegera gaiten geroni ere. Jaur 361. Erakhusten derauku geroneri. Ib. 112. Geronek gure buruen punitzeko. Ib. 

177. Azienda gu geroni bezain minbera dela. Dv Dial 68. Guk geonentzat diña eziñ bildu. Sor Bar 22. Gugeronek 

zer egin dugu. Jnn SBi 135. Jainkoa geroni baithan kausituko dugu. Arb Igand 149. Geroniri zer 

gaztigu merezitzen eta zer zorion galarazten dauzkigun. Dih GirLeg (ed. 1897), 106. Geronek bai, ekin bear izan 

genion ibillari. Ldi IL 43. Bañan... gu geroni zer izan gera? ABar Goi 43. Ez dezagun ba guk ontan geronen 

bururik geiegi estutu. NEtx Nola 6. Geronezko argitasunak. Or QA 128. Zenbat aldiz ez dugu geronek De 

Lancre famatu haren izena aditu! Zerb Azk 93. Geronekin daukagu pekaturako griña. Etxde JJ 229. Kanpotar 

danak ala diote, / ezta geronek esana. Basarri 69. Geronen txilborrari begira egon ohi garenok. MEIG III 103. 

v. tbn. Mih 92. MarIl 82. Alz Ram 84. Anab Aprika 32. Geo-: JanEd I 101. 

geronzale. � Partidario(s) de lo nuestro. � Gu geronzale gerala (esan beza obeki erderaz) eta berok guzienzale 

dirala. Or EG 1950 (11-12), 50. 

geror (Ht Gram 56, Arch Gram 27, Dv, H (G, L; s.v. guhaur)). � Nosotros mismos. "Nous-mêmes" Dv. En 

Arch Gram 27 aparece geror para el caso absoluto y gerork y gerorek para el ergativo; en Ht Gram 56s. geror / 

gerorrek, gerorrekin, etc. 

geroratu (Urt I 445), geroalatu, gerualatu. � Diferir. � Lehia zite erremediuaren hartzera, eta hobeki edirenen 

zira eziez lüzaz gerualatürik. Mst IV 10, 4. Zertako geroalatü nahi düzü zure detse huna? Ip Imit I 22, 5 (SP 

bihar arteraino luzatu, Ch luzatu egunetik egunerat, Mst biharümeniala igorri, Ol y Pi biaramoneratu). Zure 

gaizkabidea geroratu. Ol Imit I 23, 5. Gizakumeren bat iltzeko gertu izaki, apur bat geroratzeaz onturrerik 

izango al luke? Zait Sof 52. 

gerorengo (V-ple-arr-oroz ap. A; Añ, H), geroengo. � Ultimo. v. GEROENENGO s.v. geroenean. � -- 

Kristaua Juizioa etorri dekionean zertara dago obligadurik? --Geroengo fina bilatzera. CatAnz 2. Menturaz 

berau izango da zeure bizitzako gerorengoa. Añ EL 1 69. Gerorengoa [konfesiñoa] egin zenduanik onakoak. Ib. 

24. Auxe ameneko izango da gerorengo urtea. Añ LoraS 13. � Por última vez. � Examinedu ondo konzienzie, 

geroengo ondo konfesadu zanereanik. VJ 10. � (Añ � A). "Novíssimos [...], gerorengoak" Añ. "Postrimerías, 

novísimos del hombre" Ib. 

- GERORENGOTIK HONAKOA. "Gerorengorik onakoa, (le temps écoulé) depuis lors jusqu'ici (Añ)" H. 

geroroz. � En adelante. � Ezta geroroz izanen neretzat ez graziarik, ez sakramendurik. Dh 119. Ifernua duk 

geroroz nere egoitza. Ib. 157 (v. tbn. 113). 

gerorri (G, L-côte (-eo-)), gerorre, gehorrek (erg.), gegorri (B). Ref.: A Morf 648; EI 222. � Nosotros mismos. 

En Ht Gram 56s, gerorrek, gerorrekin, etc. corresponden al caso absoluto geror. v. geroni. � Tr. Documentado 

en algunos autores de los ss. XVIII y XIX. Las formas con suf. de declinación que se documentan son: erg. 

gerorrek, dat. gerorriri, gen. gerorren, gerorrien. � Gerorrek ez ditugu gureak uzten. Ch I 16, 2 (SP geurok). 

Gerorrek nahi ez badugu. He Gudu 150. Gehorrek haren ahotik entzun dugunaren ondoan. Lg II 265. Gerorri 

ezkaitezkela zorigaitz hetarik altxa. Dh 240. Gu gerorrien etsai gare. Ib. 251. Gerorriri zer nahi iduri ditekegun. 

Ib. 253. Gerorrek bilhatzen ez dugunean. Jaur 107. Gerorre pharatzen gaizkonean. Ib. 108. Gerorrek baiño 

hobeki. Gy 142. Gure gerorren onetan hari gara. HeH Lc 17, 10n. Ez gare gerorri hilabethe osoak deusik hartu 

gabe egoten! Dv Dial 30 (It gerok, Ur geu geurok, Ip gihaur). Zertaz jazar gerorren buruei. Dv Lab 293. 

gerotar. v. gerotiar. 

gerotasun. � Posterioridad. � "Gero" zan olerki-kutsuaren mamia, eta gerotasun orretatik zetorren mamia. 

Txill Let 94. 

gerotiar (A). �1. Demorador. � Gerotiarren pitzgarriak. Ax (ed. 1864), 231. Gizona beti gerotiar, gerokoak 

geroko gogotik uzten. JE EuskG 240. �2. gerotar. Futuro, posterior. � Gau-egunetan ogeita lau ordu ditu. 

Lenak, besteak gerotar ditu. "Ceteras futuras habet". Or Aitork 319. 

gerotu. "Retardar" Añ. 

gerotxoago, gerotxuago (Añ). � "Poco después" Añ. v. GEROXEAGO. � Tr. Documentado en textos vizcaínos 

desde comienzos del s. XIX. En DFrec hay 4 ejs. de gerotxoago. � Batzuk amargarrenian, ta beste batzuk 

gerotxubago. JJMg BasEsc 21. Gerotxubago, alkarregaz izan ezin da, apartau diriala. fB Ic III 328. Gau-erdia 


mende.


baiño gerotxuago. A BeinB 85. Abeslari taldea: gerotxoago Oidipu ta Antigone. Zait Sof 109. Erdu orain ta 

gerotxoago joango zara. Erkiag Arran 122. Lehentxeago nahiz gerotxoago. MEIG IX 134 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Ag AL 154. Echta Jos 292. Altuna 36. Enb 134. SMitx Aranz 95. Akes Ipiñ 25. Alzola Atalak 140. 

Gerotxuago: Kk Ab I 120. Eguzk GizAuz 20. Bilbao IpuiB 226. 

� Miñutu batzuek gerotxoago. NEtx Antz 139. Pare bat urte gerotxoago. NEtx LBB 54. 

- HANDIK GEROTXOAGO. Al poco rato. � Andik gerotxoago, gazteen joera plazara izaten da. Erkiag Arran 

37. v. tbn. And AUzta 43. 

- HANDIK GEROTXOAGORA. Al poco rato. � Andik gerotxoagora, zirkin andiagoak egin ebazan Peruk. 

Bilbao IpuiB 182. v. tbn. SM Zirik 93. 

gerozkioz. � Desde entonces. � Ain dira aldatuak gerozkioz. Zub 18. 

gerpa (SP, Dv y A, H), kerpa (SP � Dv y A), gerba (H). � "Cordon de chapeau" SP. "Au fig. cordon de 

chapeau" H. 

gerpe (Lar, H). � "Manteo, paño interior de mujer" Lar. 

gerra (V-gip, G-azp; Lcc, Lar, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 263. � Tr. Propio de la tradición 

meridional, se documenta desde Lazarraga; su frecuencia disminuye desde principios del s. XX. Acompañando, 

o como explicación de guda o gudu lo encontramos en Astarloa (II XII), Iturzaeta, Urruzuno, Inza, Lizardi, 

Eguzkitza e Iraizoz. � Guerra. "Pelea", "guerra" Lcc. AxN explica erróneamente garri (430) por gerra. v. gerla. 

� Jakingo dozu eze ni bidaldu nabela batalla eta gerratako jainkoak. Lazarraga 1153v. Gerrea espa bakea, 

gustia da enea. IC II 426. Villarreal de Urretxu, beti gerrea darraizu. RG A 33. Andra ederra etsean gerra. RS 

131 (tbn. RG B 14). Izan bagea gerra uts. RIs 47. Lagun esteio gerrara. BBizk 23. Gerra atara duazan soldadu 

gustiak. ZBulda 12. Publika bidi gerra kruela. Acto 201. Prestaturik arkitzen etziran gerrarako. Mb IArg II 300. 

Iru urteko gerra bizia, tormentu ta martirio modu gogorrak pasatu zituen. Cb Just 40. Gorroto, errierta, / auziak 

ta gerra. GavS 32. Bizi geran bitartean, guda edo gerra degu barrengo ta kanpoko gure etsaiakin. Ub 149. Alan 

gerra zelan bakiak ditube euren muga, eskubide ta legiak. Mg PAb 217. Etsaiarekin eremuan izan zuan gerra ta 

pelea. AA III 546. Gure bizi gustija gerra bizi bat bada bere. Astar II 278. Amontarrakiko gerra bukaturik. Lard 

193. Bere senarra gerrara joan zitzaionetik. Arr GB 22. Andikeriagaiti / dira beti gerrak. Azc PB 273. Guda edo 

gerra artezean. Itz Azald 100. Carlosen gerran. Mdg 138 (cf. GERRAN). Gerra nausian alemanak ezebela 

garbitu? Kk Ab II 33. "Kanpo eder, etxian gerra" esaten eban nire senarra zanak. Otx 162. Europako guda (edo 

gerra) aundia. Ldi IL 161. Errien gerra-gosea. Or Eus 208. Gerra sasi ta elortegiai. Munita 14 (cf. GERRA 

EGIN, GERRA EMAN). Azken gerra hontan. Mde Pr 289. Europan izan zan gerra ondorian. SM Zirik 48. 

Gerra txarren bat etorriko da / mundutarrok bakantzera. Basarri 133. Gerra giro onek, errezeloa ta susmo 

txarra errez pizten ditu. NEtx LBB 80. Gerrak aittu, baño ikusi ez (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1045. Gerra 

badakar, gerra gorria izango du berak ere. MEIG III 117. 

v. tbn. (Sólo para autores del s. XX): Urruz Zer 54. Inza Azalp 122. Mok 14. Tx B I 103. Eguzk GizAuz 24. Lek 

EunD 140. Etxde JJ 106. Txill Let 126. Akes Ipiñ 25. Arti Ipuin 47. And AUzta 152. Anab Aprika 7. Salav 52. 

Lab SuEm 200. Uzt Sas 124. 

- GERRA HARTU. Emprender la guerra. � Filisteo gogorrak artu ebeen gerria Israeltarreen kontra. JJMg 

BasEsc 175. 

- GERRA ATERA. Estallar la guerra. � Uztailaren 18an gerra atera zen. Anaitasuna 29-5-1977. 

- GERRA-AURRE (V-gip ap. Elexp Berg). (En casos locales de declinación). Tiempo de anteguerra. � Gerraaurrean 

eta gerratekoan orrek artu dun joerarekin. Or SCruz 141. Gerra aurreko gertakizuna da. Ugalde Iltz 59. 

Gerra aurretik ondo idazten ebenak orain be ondo idazten dabe. Ker in Alzola Atalak 128. Gerra aurreko 

"zigiluak". MIH 368. Gerraurreko urteetan. MEIG VIII 43. 

- GERRA-AURREKOAN. En el período de anteguerra. � Gerra aurrekoan, egia da, galduan zebilen oraindik 

euskara. MEIG VIII 43. 

- GERRA-BATZAR. a) Consejo de guerra (juicio). � Bestela auzi laburra ta gerra-batzarrea eratuko zituala 

ta. Or SCruz 61. b) Junta de guerra, junta militar. � Asi zan bidean bere aiekin Gerra-Batzarre nagusia ta diruzaia 

aurretik bialtzen zitula. Or SCruz 94. 

- GERRA-DENBORA (g.-denpora V-gip ap. Elexp Berg). Tiempo de guerra. v. gerrate. � Eta gerra-denboran 

/ ezer ez izanik. It Fab 65. Soldadua, gerra-denporan, beti egoten dan zur, gertu eta prest. Itz Azald 186. Kezka 

orrekin ibili nintzan nere gerra-denbora guztian. Salav 78. 

- GERRA EGIN. Luchar, guerrear; (con dat.) luchar contra, hacer la guerra a. "Guerra hacer" Lcc. "Guerreador, 

gerra egiten deuena" Ib. � Arren, zatozke ene oera, / beti ze egidazu gerra. Lazarraga (B) 1180vb. Elkar arturik 

egin diote gerra [Kristo Jaunari]. Mb IArg I 343. Antioko Erregeari gogortu ta guda edo gerra egin zioenak. Ub 

56. Aragiaren kontra gerra egiteko. AA III 272. Dituzu anaiak / gerra egin naiak. It Fab 202 (tbn. en Aran SIgn 


mende. 

639


216). Ala gerrarik etzitekela egin. Or SCruz 110. Bere buruari gudu (gerra) egingo lioke. Ir YKBIz 162n. Gaur 

analfabetismuari gerra egiten zaion garaian. Vill in Gand Elorri 11. Nik ez dut uste gerrarik egin daitekeenik 

inor frentean egon gabe. MEIG IX 68. 

v. tbn. Mg PAb 218. Gco II 31. Astar II XIII. fB Ic III 307. Echag 164. Lard 451. Bv AsL 165. Apaol 37. Arrantz 

105. Etxba Ibilt 478. 

� Egin diote gerra, ta ger bizia. Mb IArg I 343 (gerra bizia egin tbn. en Cb Just 31). Beti egin biar dogun gerra 

santuba. fB Ic II 262. Egiten deust gerra ain bizija. Astar II 139. Etsai gaistuak gerra miñ asko / ta zauri egin 

deutsue. AB AmaE 12. Gerra santu hura egiten zuten kristauen alde. Arr May 174. Gerra gogorra ta eriogarria 

egiten baitiote. Or Mi III. v. tbn. Gco I 447. Bv AsL 32. 

- GERRA-EGUN. (Pl.). Tiempo de guerra. � Gerra egunak elduta bere. Mg PAb 217. 

- GERRA EMAN. Luchar, hacer la guerra, guerrear; pelear, reñir. � Jesu-Kristo ta bere jarratzaleai eman 

gerra. Mg CC 129. Aren bizilagunari ez diola gerrarik emango. AA II 165. Gerra emanez garbitasunaren 

kontra. AA III 486. Deabruari eta munduari gerra emango dien lege andia erakusteko. Lard 393. Zergatik gerra 

eman ziguten / arrazoi-bide txarrian. Tx B I 105. v. tbn. Ub 56. Arr May 64. Ill Testim 29. Or QA 84. And AUzta 

117. 

� (Con determinantes). � Zenbat gerra ematen dituzten. Mg CC 224. Emon eutsan infernuko arerijuak gerra 

ain estuba. Mg CO 194. Gerra gaizto au eman zutela / au da bostgarren urtia. Tx B I 106. Ez zen hemen bi 

forma baizik irakurtzen: nuan eta nuen. [...]. Besteek, nuin eta horren kideek, gerra gutxi eman dute hemen. MIH 

80. v. tbn. Bilbao IpuiB 165. 

- GERRA ERAKARRI. Incordiar, atacar. � Izugaria izandu zan, etsaiak artarako zirikaturik, eskrupulo edo 

artukitzak, konpesiotik oña arturik, erakarri zioten gerra. "Fue grande, pue, el ímpetu de los escrúpulos". Aran 

SIgn 26. 

- GERRA-ERASO. Ofensiva bélica. � Ondarribiako gerra-eraso ezagunak izan ziren urtean. MIH 237n. 

- GERRA-ETXE. Fuerte. � Turkiatarren gerra-etxea ondatuta. Anab Aprika 19 (v. tbn. 86). 

- GERRA-ETXETXO. Dim. de gerra-etxe. � An zegoan gerra-etxetxoa zaitzera. Or SCruz 102. 

- GERRA-EZKUTU. Escudo de guerra. � Zeñetatik egozan dingilizka milla gerra-ezkutu. Ur BulaAl 31. 

- GERRA-GIZON (H). Soldado; militar. � Camilo gerra gizonakaz eguan tokira. Mg PAb 217. Seieunda 

geiago milla gerra-gizon. Lard 109. Topatu zuan gudatar bat, gerra-gizon bat. Bv AsL 31. Zaldizko gerragizonak 

ederki jantziak. Goñi 110. Idea aundiko gerra-gizona [Petaiñ]. Tx B III 21. Zenbait kapitan eta gradurik 

gabeko gerra gizon. MEIG II 106. 

- GERRA-IRABAZTE. Victoria bélica. � Obe da gizontsu burdinia erabilli, ta emotia eurai gerra irabazte 

gora, odoltsu ta damugarrija. Mg PAb 207. 

- GERRAKO. De guerra, militar, bélico. � Mortero deritzan gerrako arraz-modu bat. Mb IArg I 255. Gerrako 

gizonak. Ib. 197. Itxi gura badeutsazube gerrako burdina zorrotzari. Mg PAb 206. Gerrako denboran. AA I 538. 

Gerrako juan etorri, lanza, espata, zauri eta erijotza artian. Astar II 33. Gerrako tronpetari soñu-eragin zion. 

Lard 128. Gerrako bere soñekoetatik erantzi zanean. Arr GB 95. Gerrako lege eta neurriak. AB AmaE 450. 

Gerrako ontziko jeneralak. Iraola 51. Gudontzijak (gerrako-barku) ibilli ebiltzan. Kk Ab I 85. Gerrako gastuak. 

Or SCruz 34. Gerrako gai guziak. Lab SuEm 196. Emen agintzen dezutenak ez / gerrako asmorik artu. Uzt Sas 

125. Gerrako gauzak. Berron Kijote 146. Gerran, gerrakoak. MIH 368. v. tbn. fB Ic III 326. Ud 80. NEtx LBB 

329. 

- GERRAKOAN (AN-araq). "Durante la guerra" A Morf 123. � Dana dala, gerrakoan gerrakoan bezela. Ba 

zegoan gerra egin-bearra. Or SCruz 80. Urruti zegoala ere, gogoan zeduzkan, eta gerrakoan eztago esanbearrik. 

Ib. 14. 

- GERRA-LAGUN. Compañero de armas. � Berorrek eta berorren gerra-lagunak egin deuskubezan mesediak. 

Astar II XIV. 

- GERRA-LAN. Arte militar. � Onezaz ostian guda edo gerra-lanen apurrik jakin baga. Astar II XII. 

- GERRA-LEGE. Ley marcial. � Armak utzi nai izan etzitutenai [...] Serranok eskañi egin zien gerra-legez 

ariko zituala. Or SCruz 35. Gerra legearen azpian. Arti Tobera 275. 

- GERRA-MODU. Tipo de guerra; estrategia militar. � Irakatsirik onei ze gerra modu egin biar jaken 

Franzesai. Astar II VIII. Bere buruz etzan gauza nere gerra-moduari antzemateko. Or SCruz 141. Bildu zitun 

Santa Cruzek bosteun mutil, eta gerra-modua erakutsi zien. Ib. 51. 

- GERRAN. En guerra; en tiempo de guerra. Es particularmente frec. la expr. gerran ibili. � Zurekin beti gerran 

baño / obe dot zubaga bakea. Acto 269. Zu arzaia ta hura gerran oitua. Mb IArg I 349. Betiko gerran ebilli 

bearra. Mg CC 188. Prestatu [...] etsaiarekin gerran asitzeko. AA III 546. Gorputza ta arimia beti dagoz gerran 

euren gurarijetan. fB Ic II 253. Ez gerran, ez pakean. It Fab 208. Gerran bizi. Lard 34. Ipiñi zituzan gerran. AB 

AmaE 444. Infernua abiatzen da gerran santuarekin. Bv AsL 40. Aren aitaren kontra gerran ari izan zanak. Or 

SCruz 16. Ez ain eskasak geradelako / gerran edo gudaritzan. Tx B II 55. Bataz edo besteaz gudan, gerran ibilli 

zan beti. Eguzk GizAuz 17. Napoleonekin gerran ibillitako mutillek. Vill Jaink 129. 

v. tbn. Añ LoraS 152. Astar II VIII. Arr GB 13. Aran SIgn 215. JanEd II 10. NEtx Antz 106. Akes Ipiñ 11. Anab 

Aprika 86. Salav 80. Uzt Sas 125. 


mende. 

640


� Obea degu gerratan baiño / bizi umore onian. Tx B 223. 

- GERRA-NAHI. a) "Guerrero" Lar. b) Ansia de guerra. � Orrela sortu zan aren biotzean gerra-naia. Or SCruz 

22. Ongi gerra-naiean zeudenan. Or QA 79. 

- GERRA-ONDO. (Con suf. local de declinación). Tiempo de posguerra. � Gerra ondoko urteotan. MIH 292. 

- GERRA-ONTZI. Buque de guerra. � Gerra-ontzi arinak elkarri atzaparka. MEIG I 177. 

- GERRA-OSTE (V-gip ap. Elexp Berg). (En casos locales de declinación). Tiempo de posguerra. � Gerra 

ostean gauza onik egin dogun? Ker in Alzola Atalak 128. Gerra ostian kartzelatik urten barri zan sozialista. SM 

Zirik 124. 

- GERRA HOTZ. Guerra fría. � Bero-bero ibili zen luzaroan gerra hotza. MIH 375. 

- GERRARAKO. (Adnom.). Militar, bélico; de, para la guerra. Cf. supra ejs. de gerrarako 'para la guerra' (no 

adnom.). � Emon nitubana gerrarako bidiak. Mg PAb 202. Gerrarako gai ziranak. AA II 5. Dabiden gerrarako 

argia. Lard 204. Gerrarako asmoetan. Or SCruz 21. Gerrarako tresnak. Salav 56. Giputz-bizkaitarren arteko 

elkarren gerrarako lehiaz. MEIG V 79. 

- GERRARA-NAHI. Ansia de guerra. � Non nai zebillen gerrara-naia biztuz. Or SCruz 55s. 

- GERRA-SARI. Reparación de guerra. � Betiko gerra-saria, / bi zaldi gazte, lau ankak zuri. Or Eus 207. 

- GERRA-SOINU. Toque de guerra, ruido de guerra. � Orduan Joabek gerra-soñua jota, igeslariai jarraitzeari 

utzi zion. Lard 200. Alde guzietatik gerra-soñu, zalaparta eta iskanbilla besterik etzetorren. Arr GB 12. 

- GERRA SORTU. Estallar la guerra. � Gerra bat sortzen bada, gure etsaietara joan ez ditezen. Lard 64. 

Zeruan sortu da gerra. Bil 90. Zori gaiztoko gerra zibilla / sortu zalako meriyo. Tx B II 52. 

� (Fig.). � Zu zerala mediyo / sortu ziran gerrak, / ez dizkidazu egiñ / aziyo ederrak. AzpPr 52. Era ontantxen 

sortutzen dira / mundu onetako gerrak, / berriro ere gu Lizasori / gaude erantzun bearrak. Uzt Noiz 93. 

� (Trans.). Provocar la guerra (sdos. prop. y fig.). � Zenbait gizonek mundu onetan / sortutzen dituzten gerrak, / 

ni ixillikan neguan baña / daude deklaratu be'rrak. Uzt LEG I 233. 

- GERRA-SORTZAILE. Que crea conflictos. � Ongi konturatzen zirelako, noski, batasuna emazte ederraren 

irudiko dela, etxean gerra sortzaile. MEIG IX 63. 

- GERRA-TOKI. Campo de batalla. � Mutil-saldoentzat gerratoki bikaña zala. Or SCruz 66. Bien nai ez 

bardiñak / nabe gerra-toki. Gand Elorri 159. 

- GERRA-TRESNA. Arma o pertrecho de guerra. � Gerra-tresnak zekaztenai lagun egiten. Or SCruz 42. 

- GERRAZ. Por medio de la guerra. � Indirañoko erreinu guziak armaz ta gerraz beretu. Mb IArg I 387. � En 

guerra. � Naiz bakez, naiz gerraz edo noz, / zur-alde gura dot bizi. AB AmaE 153. - GERRA ZIBIL. Guerra 

civil. � Zori gaiztoko gerra zibilla / sortu zalako meriyo. Tx B II 52. 

gerra-aldi. v. gerraldi. 

gerradi. � Guerra. � Era artako gerraditik libratzearren. Aran SIgn 27. 

gerragin. �1. Soldado, guerrero. � Marte gerragina ondreetako. fB Olg 141s (v. tbn. 145). Munduko agintari, 

errege, gerragin, aberats ta indartsu guztiak. fB Ic III 293. �2. Motivo de guerra, de pelea. � Dirubak eurak ta 

aziendia izango dira orduban etxe atako gerra ginak. fB Ic III 353. 

- GERRAGINAN. Haciendo la guerra. � Zergaitik bizi diran oneek illunpian, / zeruko argiari sendo gerra 

giñan. AB AmaE 347. 

gerragintza. �1. Oficio de guerrero, trabajo de hacer la guerra. � Txito entzute andikuak [...] gerra-gintzaan. 

fB Ic I III. Mundubak kontetan ditu andi asko, bai bere jakiturijan, bere lege gintzan, bere gerragintzan, bere 

eukijan. fB Ic II 286. Abelegandik asi intzana gerra gintzan. AB AmaE 174. �2. Guerra. � Ze gerragintza 

andija jausi zan geure gainera Adanen pekatubagaz. fB Ic II 264. 

gerralari. v. gerrari. 

gerraldi (Lar), gerra-aldi. �1. "Campaña, expedición" Lar. � Gerra-aldi beretik ongi ateratzen den erregek. 

Mb IArg I 387. Izandu zituen irur-ogei ta amar ger-aldi Alemaniko herejeekin, Constantinoplako Turkoekin. Ib. 

196. �2. Tiempo de guerra. � Erakusten dio bere soldaduari gerrako lana, ger-aldia datorren aldian egin 

dezan bear den gisan. Mb IArg I 347. 

gerrari (Lar, Añ, H), gerratari (Lar), gerralari. �1. Soldado, guerrero. "Guerreador" Lar y Añ. "Arcabucería, 

gerratari alkabuztunak" Lar. � Gerrari karguduna ta errege andia zen Saul. Mb IArg I 349. Azken gerrariak 

edo soldadu utsak. Ib. 348. Dabid Erregea baño gudari edo gerrari andiagoa. Ub 58. Siriako Erregeren 

gerrariari gertatua. AA III 500. Arako gerrari andi Fabiori jarraitu. Astar II XII. Erreinuko gerrari guziak 

arturik. Lard 73. Zaldizko eta oñezko gerrariak. Arr GB 12. Gerrari leial. Aran SIgn 15. Erromatar gerrari bat. 

Camp EE 1882a, 34. Euskaldun gerralari zar batzuk. Ag AL 23. 


mende. 

641


v. tbn. Bil 165. Bv AsL 117. AB AmaE 354. Or SCruz 87. Akes Ipiñ 25. 

� Zazpieun gurdi amarna gizon gerrarirekin. Lard 190. 

� "Campeador, gerrataria, garaitaria, lat. bellator fortissimus" Lar. 

�2. (Lar, Añ), gerralari (V-gip ap. Etxba Eib). Belicoso. "Guerrero [...]. Erromatarrena, kasta gerralarixa" 

Etxba Eib. � Jangoikoak gura gaituala gerrariak, ez ollotu-bildurtiak. Añ LoraS 171. v. tbn. Astar II V. Erabaki 

zuan gure Santuak konde gerrariarengana joatia. Bv AsL 32. Orretariko arerio ta / etsai aiñ gerralaria. AB 

AmaE 424. Gure España gerraria. Ib. 438. Emen Europan txakur gogor bat / nola zan gerrari agertu. And 

AUzta 117. 

�3. "Bélico" Lar. 

- GERRARI-APAINGARRI. Ornamento militar. � Lau kutxa urre-galoe eta gerrari apaingarriz beterik. Astar 

II X. 

- GERRARI-BURU. Jefe militar. � Kartzela zain nere adiskide aundi bat zegoan: Enparan, gerrari-burua [su 

grado era teniente coronel]. Or SCruz 93. 

- GERRARI-SAIL. Grupo de soldados. � Gerrari-sail bat eta Apaizburu ta pariseuen morroiak artuta. 

"Cohortem". Or Io 18, 3 (Ol gudamutil sail, Ker gudari-talde, IBe gudutaldea). 

- GERRARI-TALDE. Grupo de soldados; ejército. � Gerrari-talde galant bat bertatik bidaldu zuen. Aran SIgn 

8. Gerrari-talde osoarekin lagundu bear zitzaiola. Or SCruz 137. 

gerraridi. � "Batallón", "cohorte" Lar. � Gerraridiko kapitainari. 'Tribuno cohortis'. TB Act 21, 31. Augusta 

deitzen zen gerraridia baten [sic] ehuntaria. 'Cohortis Augustae'. Ib. 27, 1 (Ol gudalsail, Ker gudasail, IBe 

gudatalde). Erromatarren gerraridi luzeak. Arr EE 1882c, 554. 

gerratari. v. gerrari. 

gerrate (V, G, AN; Lar, H). Ref.: A Morf 165; Asp Leiz (aizeak); Gketx Loiola; Elexp Berg. � Guerra 

(refiriéndose a una en concreto); tiempo de guerra. "Guerras grandes, tiempo de guerras" Lar. "Asonada de 

guerra, gerrate otsa" Ib. "Azkeneko gerraten aizeak saldu nittun" Asp Leiz. "1. Tiempo de guerra. Cubako 

gerratean il zan. 2. Acción bélica. Gerratean ibillita nago ni" Gketx Loiola. � Erabakiaz pake denporan bere 

oñean egon bear duan soldadeska eta gerratean geitu bear duana. EConst 45s. Juan dan gerratian il zana. Sor 

Gabon 57. Gerrateko urte bat edo beste. A Ezale 1899, 9a. Karlos kintoren gerratea zan. Urruz Zer 51. Aittuko 

dituzue gerrateak edo gudaldiak eta gerraten zurrumurruak. Inza Azalp 81. Ameriketara aldegin-ezkeroko bi 

gerrateak. Mok 14. Arekin gerrate osoan ibilli zan mutil aietako batek. Or SCruz 77. Armetan pasa zuan / lengo 

gerratia. Tx B II 218. Karlisten lenengo gerratian. Kk Ab II 171. Azken gerrateak ondo egiztatu du. Vill Jaink 

181. Anai-arteko gerratea lertu zan. NEtx LBB 66. Errusiakin finlandiarrak euki eben gerrateko gorabera 

negargarriak. Alzola Atalak 95. Azken gerrateko ixpiazkoaren gorabeherekin. MEIG I 191. 

v. tbn. MSIgn 349s. Jaukol Biozk 16. JAIraz Bizia 22. Gand Eusk 1956, 208. Bilbao IpuiB 42. SM Zirik 38. Akes 

Ipiñ 11. Zait Plat 8. Anab Aprika 12. Izeta DirG 49. Salav 80. Lasa Poem 95. 

- GERRATE-AURRE. (Con suf. local de declinación). Tiempo de anteguerra. � Gerrate aurreko urtietan. 


- GERRATEKOAN. Durante la guerra. � Gerra-aurrean eta gerratekoan orrek artu dun joerarekin. Or SCruz 

141. 

- GERRATE-ONDO, -OSTE. (En casos locales de declinación). Tiempo de posguerra. � Gerrate-ostean 

Maroton egiunea aintzat artu ezebalako. A in Azc PB 5. Gure gerrate ostean. Alzola Atalak 140. Navarro 

Villosladaren gerrate ondoko Amaya. MEIG VI 77. 

gerrati (Lar, Añ, H). �1. Belicoso. "Guerrero [...], lat. bellicosus" Lar. � Marcial, de aire militar. � Bigote 

gerratiak. Otag EE 1882c, 511. �2. "Campaña, el campo del ejército, gerratien etzauntza, egondea" Lar. �3. 

"Capitán de mar y guerra, ontzi gerratiko Kapitana" Lar. 

gerratu (Lar), gerreatu (Lar, Añ). � Guerrear. � Gerratzen ikusi naiak onara ekarri zaitu. Lard 164. 

gerratzaile (Lar, Añ), gerreatzaile (Lar). � "Guerreador" Lar y Añ. 

gerrauntze. v. gerruntze. 

gerrazale (Lar, H). � Belicoso. "Guerrero" Lar. � Zerren gerra zaleen / tronpetaren otsa. AB AmaE 354. 

Gerra zale dan arroputzari. Basarri 32. Ez naiz gerrazalea, ezta alderatzeko ere. MEIG I 187. 


mende. 

642


gerrazur. v. GERRI-HEZUR. 

gerreatu. v. gerratu. 

gerremusiara. v. gurrumuseara. 

gerren (AN, B, L, BN, S, Ae, Sal, R; Volt 57, SP, Ht VocGr, Lar, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H, VocB), 

kerren (AN-5vill-ulz-olaib, B, L, Sal, R, kh- BN-mix; Aq). Ref.: A (gerren, kerren); Bon-Ond 163; Lrq; 

VocNav; Iz Ulz (kerréna); Izeta BHizt (gerren, kerren). �1. Asador. "En casa del herrero, cuchillo de palo. 

Arotzaren etxean kerrena txotxez (AN). Kerrena es asador" Aq p. 63. v. burduntzi. � Tr. Con -a 

orgánica se documenta en Oxobi (113) y Zerbitzari. � Gerrenzuri (Azpeitia, 1348 [mod. Gerrantzuri]). ApV 

275. � Errena, kerhena [?] edo gerrena. Saug 126. Kuisinan humilki gerrenaren biratzen. SP Phil 379. Gerren 

biratzen hari zaitezen. He Phil 385. Kerren batean sarturik tostatzen inguraka labe batean (321). LE-Ir. Bildots 

baten / gerrenean birakatzen. Gy 240. Athera zazu fileta gerrenetik. ECocin 30. Antzara bat gerrenean. Elzb 

PAd 76. Ez zuten harmatzat burdin sarde, aihotz, gerren edo lantza herdoildurik baizik. Elsb Fram 118. Gerrena 

bezen xut. StPierre 20. Gerren punta baino xorrotxagoak. Barb Sup 87. Gerrenian erdia ezartera. Const 25 (tbn. 

en Etxde JJ 21, que copia erróneamente gerrenan). Gerren handi batetan zikiro laurden baten erra-erazten. Ib. 

34. Debruaren gerrenerako bipildua dela. Lf Murtuts 14. Dezakenak dezake puzkerra gerrenian sartu (B). 'Al 

duenak egin dezala diozun ori'. Inza NaEsZarr 2012. Arotzein etxian, kerrena zurez (B). Ib. 1978. v. tbn. HerVal 

169. Or Eus 359. Kherren: "Agorrilaren erdian" (ap. DRA). � "Estoque" A DBols. � Haren gorputza funditu 

beharrez gerren mehe batzuekin. Jnn SBi 175. Eian zoinek erreko dion bertzeari burua tiroaz; edo zoinek 

sartuko duen bertzea gerrenean! HU Zez 22. Bere makila ferratuari giderra kendu dio, eta burdin-gerren 

zorrotzaz [...] zapartarazi dauzkigu. JE Ber 70. � "(S; Eskual 1436), baïonnette" Lh. � Pica. � Lepua muztü 

zieian [...] eta büria gerren baten phüntan lanthatürik, kharriketan gainti erabili. Mde Pr 50. � Estaca. � 

Egizak burdin gorriz suge bat eta gerrena baten puntan landa-zak lurrean, orok ikusteko menean (Num 21, 8). 

Zerb IxtS 41s (Ol y Ker tantai). 

�2. "(L-ain), (animal) de vientre muy hundido" A. 

�3. "Gerrenak (S; Foix), mobiles (charp.)" Lh. 

- GERREN-ZIXTA. "(S; Eskual 1436), coup de baïonnette" Lh. 

gerrendu, gerrentu. �1. Ensartar en un asador. "Gerrentu, espetar. Gerrent-zazu" Arch ms. (ap. DRA). �2. (Dv 

� A). "(Fig.), devenir mince, effilé" Dv. �3. "Gerrentu (R), erizarse los pelos" A. 

gerrentara (L ap. A; Dv). � "Cantidad de carne que puede caber en el asador" A. 

gerrentze. v. gerruntze. 

gerrero, gerrier. � Guerrero. v. gerrari. � Estütük aisa erhaiten / gü bezalako gerrierak. Xarlem 277. Heben 

diat Ferragus / gerrier famatia. Ib. 262. Lekobide zan euskalduntarra, / gerrero izugarriya. Tx B II 55. Gure 

aurreko gerrero zarrak. Ib. 32. 

gerrestu (V ap. A). �1. Nombre de un tipo de chaqueta. "Un vestido" A. � Txapel bat buruban, gerrestuba 

gorputzian. Mg PAb 43. Lenengo alkandoria, bigarren jake zuri bat, ta gañetik gerrestuba. Ib. 117. Gerrestu 

edo iake andia ta amilla edo iakea azkatuta otzituko zanen bildurrez. A Ezale 1899, 37a. �2. "(G-to), vencejo, 

atadura de las haces de trigo" A. � "Según un aldeano de Izpaster, es la misma faja" A. v. garrestun. 

gerrestun (BeraLzM), garrestun. Neol. de AG formado, a imitación de erastun, de garri 'cintura' y estun 'aro, 

anillo'. � "Garrestun (cinto, cinturón)" AG 1015 (n. 3). "Gerrestun, ceñidor, cinturón" BeraLzM. � Eraztunak, 

orratz-galezkorrak, gerrestun-bearriak, burdiñorizko orratz eta jostorratzak. JMB ELG 74. 

gerretze. "Militairement, gerretze molde" VocS. 

gerri (V-ger-ple-och-m-gip, G, AN-mer, L, BN, S; Lcc, SP, Urt I 78, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, 

H, Foix ap. Lh, VocB), garri (V-ger-ple-arr-oroz; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A (gerri, garri); Bon-Ond 140; Etxba 

Eib; Iz ArOñ, To, UrrAnz; Holmer ApuntV; Elexp Berg. 

� Tr. No hallamos ejs. suletinos. En vizcaíno, gerri es al parecer más frecuente que garri. En DFrec hay 20 ejs. 

de gerri y 2 de garri. �1. Cintura; zona lumbar. "Cintura", "riñones en plural" Lar. "Rein" Arch VocGr y Gèze. 

v. gerrialde, gerruntze, gerrondo. � Gerriko dageau. Lazarraga 1144v. Gerrian gerrikoa eder. Ib. (B) 1205rb. 


mende. 

643


Gorhua garrian, ta gogoa kirolan. RS 63. Gero arzen du zinta zeñes erzitzen baitu gerria. Ber Trat 11r. Ifiñirik 

bi eskuak gerrian. EZ Man I 107. Eta gerriaren ere lerdentzeko, bortitzki hersten zela. Ax 516 (V 332). Zeinegaz 

eta lotuten dan gerriti Sazerdotea. Cap 138. Badaitso gerrirano [adatsa]. O Po 38. Bañan hunen gurutzea / 

emazue gerrietan. Gç 78. Gerria duzu mea. Gamiz 227. Lotzen du bere gerrian [...] esku-oial bat. Mb OtGai II 

256. Besoak gerrian ifiñi. Cb EBO 42. Ezpata bat gerrian. Lg I 278. Gerriko lokarriak. CrIc 148. Ondo mardua 

dauka bere gerrija. Mg PAb 192. Gerriraño lokaitzatua [zaldia]. VMg 47. Erabilli garrian ule latzezko soka 

moropildu bat. Añ EL 1 43. Neurtu makillia eureen gerrijan. JJMg BasEsc 116. Gorputz liraña zuen, / gerriya txit 

mea. It Fab 39. Behiñ andreier madama, / gerri luxe-lerden-duna. Gy 208. Toaja batekin gerria lotu zuen. Lard 

439. Batek gerrira jasoa zuen / bere gonaren egala. PE 44. Ni makurze ez arren lurreruntz gerria. AB AmaE 

284. Athorra dute gerrian xamar petik ageri. Arb Igand 42. Gerrirainoko jauntziak xehakatuak. HU Aurp 47. 

Garriak meiak. Azc PB 151. Garririk oñetara burdinkateak ebazala. Echta Jos 107. Koipea kendu ta gerria 

bigundu arte. Ag G 168. Gerriko zintak. Barb Sup 9. Zaiak estekaturik goraxko gerrian. Ox 163. Gerrittik 

makurtu ta buruba erasten eban. Altuna 11. Gerriak soka luze batez inguratuak. Zub 77. Gerria makurtuz [...] 

dantza lizunak ari zitun. Or Mi 132s. Gerria biurraldikatuz. TAg Uzt 231. Herriko muthila, atabala gerritik, 

berri izigarriaren oihu egiten ari. Lf Murtuts 7. Besoetatik edo gerritik loturik. Mde Pr 189. Belaunetararteko 

edo gerrirarteko edo besaperarteko uretan. Erkiag Arran 25. Bere seme-aziak gerria borobilduta. Ugalde Iltz 

48. Gerriraino buluzia. Ardoy SFran 188. Askotan bai ederki / nekatu gerriak. Uzt Sas 96. 

v. tbn. DurPl 85. fB Olg 139. Izt C 494. Hb Esk 181. Bil 36. Laph 34. Bordel 170. ChantP 124. Aran SIgn 21. 

JanEd I 71. Xe 180. Bv AsL 50. Elzb Po 190. Urruz Urz 16. Elsb Fram 83. Alz STFer 117. Goñi 27. Iraola 43. 

JE Bur 9. Ill Pill 31. Arrantz 108. EusJok 68. Inza Azalp 15. Etcham 98. Tx B II 32. FIr 146. Kk Ab II 98. Lek 

EunD 12. Ldi UO 42. Ir YKBiz 283. EA OlBe 111. JAIraz Bizia 43. Etxde JJ 27. Anab Poli 93. Arti MaldanB 

205. Basarri 84. Zait Plat 41. And AUzta 94. Osk Kurl 161. Gazt MusIx 91. MAtx Gazt 37. Salav 103. Berron 

Kijote 55. Garri: A CPV 712. Otx 105. 

� "Ez ikhara, indarra izanen duzu gerrirako, ne tremblez pas, vous aurez la force pour ceinture" Dv. 

� Perímetro, cinturón (de la tierra). � Barriro esi daigun ludijaren gerrija. Laux BBa 140. Ez nau arritzen, 

lurraren gerri, / Elkanoren "Vitoria"-k / miretsi emen munduak. SMitx Aranz 98. � Ecuador. � Lekaro zabal 

lurraren gerri, / ondardi kixkal eriogarri. "Hacia la cintura del mundo, anchurosos desiertos". Ldi BB 138. 

� Ez da bazterrik Euskalerrian / ez dunik onako berri. / Nonaitik datoz euskal-semeak / Aloñaren gerriz-gerri. 

SMitx Aranz 75. 

�2. "Corsage" SP. � Cinturón. v. gerriko. � Beraz, bere gerriarekin urkatu zen habe batetik. Arti Ipuin 69. 

�3. Centro (?). � Badituzu agian aiek ainbat giarreko olerki-gai naroak ere, baña yaulkiaren piztugarri dituzu, 

ez esanaiaren gerri. Markiegi in Ldi IL 8. 

�4. (V-m-gip, G; Aq (R)), garri (V-ple-arr-oroz). Ref.: A (gerri, garri); Etxba Eib; Iz ArOñ. "Tronco del árbol 

hasta las ramas" Aq 765. "Pedazo de tronco de árbol" A. "Zugatz aren gerrixa, bost gizonen artian artu eziñ" 

Etxba Eib. � Beraren gerriko loditasuna ezin iritsi dutela. Izt C 136. Utzirik aizkorak pago gerrietan sartuta. 

Apaol 64. Lurrean dauden zuaitz-gerriak. Ag G 92. Lertxun luze ikaragarrien gerri zurailak. Or Mi 117. 

Berrogei oin ba-zitun gerri soillak. TAg Uzt 35. Gerri zuzenekoa da ta adar sendoak ekartzen ditu. Munita 44. 

Arte-gerriaz makilka. "Con el tronco de una encina". Berron Kijote 86. Adarrak kendu edo gerria zuritu. BasoM 

102. v. tbn. Gand Elorri 193. Zubill 106. NEtx LBB 368. Azurm HitzB 63. � Aldendu gaitezan adarretatik eta 

guazan gerrira. Kk Ab I 13. 

- BIZKARREZ GERRI. � Bizkarrez gerri erakusten du / Maitederren gerrikoa. De espaldas a cintura". Or Eus 

179. 

- GERRI-BIGUIN. De cintura flexible, ágil. � Oñarin ta gerribigun, / zume ta aritza zirudin. NEtx EEs 1927, 

15. � Mintzaera ugari, zeatz, bere gisako, arin eta gerri-biguiñaren jabe. In Etxde 16 Seme 7. 

- GERRI-BIGUINTASUN. Agilidad. � Gure mutillak ezaunak dira / gerri-biguintasunean. Or Eus 419. 

- GERRI-EDER. a) De hermosa cintura. � Andre gerri-eder, Otsanbelako. Or Eus 62. � Gerria berriz... artatik 

dizu / Gerrieder izenondo. Or Eus 86. b) Gordo, barrigón. � Bere izerdiz ugazaba gerrieder ta okitu biurtzen 

dauana. Erkiag BatB 150. 

- GERRI-HEGAL. Ijada. � Ukabillekin gerri-egalak estutu bear izan zituan. "Ijadas". Berron Kijote 226. 

- GERRIETAKO MIN. "El dolor de cintura" Iz Ulz s.v. gerráuntzia. v. GERRIKO MIN. � Gerrietako 

miñarekin gizon gaztea zenbait denboran makurturik. AA III 384. 

- GERRI-HEZUR, GERRAZUR (V-m ap. A). Hueso de la cintura. v. GERRIKO HEZUR. � Gerrezurrean 

eskuz jo. Or Eus 172. Gerri-hezurra hirutan apurtu zaionak. Arti Ipuin 55. 

- GERRI-GERRIAN. "Neguaren gerri-gerrian (V-m), en lo más crudo del invierno" A. 

- GERRIKO HEZUR. Hueso de la cintura. v. GERRI-HEZUR. � Zuk bere bazenduke / egingo bearra, / eta 

ondo nekatu / garriko azurra. Zav Fab RIEV 1909, 37. Beti ebillen ondo jantzirik eta obeto apaindurik, zuzen da 

lerden, garriko azurra austeko bilddur baga. Echta Jos 206. 

- GERRIKO MIN (V-gip; H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Lumbago, mal de costado" Etxba Eib. v. 

GERRIETAKO MIN. � Onenean Jaungoikoak gerriko miña Donearen bitartez kenduko ziolata. Ag G 182s. 

Garriko miña edo eukan, antza. Bilbao IpuiB 110. Neri ainbeste gerrikomin ekartzen zizkidaten jorraketa aiek. 


mende. 

644


EgutAr 1961, Jorraila, 1 (ap. DRA). 

- GERRIKO SAKELA. Bolsa que se llevaba en la faja. � Gerriko-sakeletik dirua kendu. And AUzta 72. 

- GERRIKO UHAL (Dv), GERRIKUAL (Lar). "Cincho" Lar. "Gerriko uhal, ceinturon, baudrier" Dv (s.v. uhal). 

v. gerriko. � Askaturik bere gerriko ubala. Ill Pill 31. Joanesek kamelu-ilezkoa zuen jaunztura eta gerrikouhala 

larruzkoa. Leon Mt 3, 4 (Lç, He, TB, Ur, Ip, Ker e IBk gerriko, Dv uhal, Ol itoltza). Gerriko ugela azkatu. 

Osk Kurl 162. 

- GERRIKO UMORE. "Garriko umurea (V-ger), pleuresía, puntada" Holmer ApuntV. 

- GERRRIKO UZTAI. "Ceinturon, gerriko uztaia" H (s.v. usteia). 

- GERRI-LODI. De cintura gruesa. � Jagi zan atso gerri lodia. Ag Kr 13. � De tronco grueso. � Errozabal, 

gerri lodi, lepoker, buru orritsu. Ag G 208. Gerri lodi, sustar zaintsu, / lur bati lotuak beti. NEtx LBB 254. 

- GERRI-LUZE, GERRI-LUX. De cintura larga. � Andreier gerri-lux. Gy 244. 

- GERRI-MAKO. Con la cintura doblada. � Orpo-gaiñean jarririk ipurdi-mazala [...] / gerri-mako, lepa-kupi, 

minbera azkazala. Or Eus 59. 

- GERRI-MEHE. De tronco delgado. � Gero kañabera antzeko piñu gerri-merik nai ez badezu. Munita 60. 

- GERRI-MOTZ. De cintura corta. � Augaitik gerri-motzak gura izaten dabez gizonak emaztetzat (V-och). A 

EY I 244. 

- GERRITIK. (Cortar, etc.) por la mitad. � Arbola gerritikan moztu zuten. Arr. � (Con reduplicación intensiva). 

� Non da ausi zuen gerri gerritik gure Pagotzarra. VMg 80. Telegrafuen ariyak gerri gerritik bi zeladore ebaki 

ditu. Iraola 116. Azkora-kirtena garri-garriti zati bi ein yakon. Akes Ipiñ 33. Arrek gerri-gerritik moztu 

ninduelako. Zubill 146. 

- GERRITIK BEHERA. De cintura para abajo. � Txori gangulak garritik bera dindilizka dandarrez 

eroiazalarik. Otx 156. Gerritik bera elbarri arkitu zuten. NEtx LBB 99. 

- GERRITIK GORA. De cintura para arriba. � Gerritik gora etzuan ezer, eta orrek iraun-arazi zion bizirik. A. 

Zavala in Goñi 15. Gerritik gora larru-bizi. Anab Aprika 31. v. tbn. Osk Kurl 129. Gerritik gora motz, ankaaldeak 

luze. Berron Kijote 111. � (Con -ko, adnom.). � Gerritik gorako erropak kendu. Anab Aprika 38. 

- GERRI-TXORI. "Agateador norteño" MItziar Txoriak 138. � Gerritxoria zerbait mokuan duala, zugaitz 

gerrian gora Ingurubelean zeak. MItziar Txoriak 137. � "Gerri-txori illun, agateador común" MItziar Txoriak 

138. 

- GERRI-UHAL. "Ceinture de cuir" H (s.v. uhala). 

- GERRI-ZABAL. De tronco ancho. � Iru intxaurrondo gerri-zabalen itzalpean. Mok 11s. 

- GERRIZ BEHEKO. (Adnom.). De cintura para abajo. � Gerriaz beeko soñekoak moztuta. Lard 190. 

- GERRIZ BEHETIK. Por debajo de la cintura. � Gerriz betik omen zizkiyon / golpe gaiztuak tiratzen. EusJok II 

144. 

- GERRIZ GORA. De cintura para arriba. � Erantziz / gerriz-gora guzi. SMitx Aranz 120. 

- GERRIZ GORAGO. Más arriba del tronco. � Erro batên, tantai bi / gerriz gorago bereizi. Or Eus 171. 

- GERRI-ZILAU. "(V-m), de cintura hundida. Etxe gerri-zillaua, casa cuyo caballete está hundido hacia el 

medio. Abere gerri-zillaua, animal de espinazo algo hundido hacia el medio" A. 

gerrialda (V-m ap. A), gerrigalda (Zubiau Burd), garrikalda (V-arr ap. A). � "Las dos mitades de la goa, bola 

de hierro candente recién sacada del horno" A. "(Caro Los Vascos), mitad de goa sin mango" Zubiau Burd. 

gerrialde. �1. Cintura; zona lumbar. � Eldu [...] nik gerrialdetik. "De la cintura". BorrB 405. Eria ganzutzen 

duela begietan, belarrietan [...] ta gerri-aldean, edo bekatu-bide guzietan. Ub 214. Gerrialde luzea daukan 

emakumeak eztau umerik izango (V-och). A EY I 244. Zumea bezela biguntzen dute gerrialdea. TAg Uzt 80. 

Gerrialdea ta gonak urdin illunezko oialez. Etxde AlosT 77. � Ecuador. � Lurraren gerrialdera beroak kenduarazi 

zizkien Europako neguak jantzi-arazi zizkien soiñeko berogarriak. NEtx LBB 33. �2. Tronco. � 

Gerrialdeko mamiñ errea oso agirian. Ag G 208. Artoarengana dijoa nekazaria ta gerrialdeko orri txigortuak 

banaka kimatu. TAg Uzt 290s. 

gerrialdi. � Momento central. � Eguerdiko amabien kanpaiak ots astunez iragarri eben egunaren gerrialdia. 


gerriatze. v. gerruntze. 

gerrier. v. gerrero. 

gerrigalda. v. gerrialda. 

gerrikatu (BN, S ap. A; SP, Lar, VocBN, Dv, H). � Ceñir(se). "Ceindre, se ceindre" SP. "Serrer cette partie du 


mende.


corps par le corset, le gilet, la ceinture, etc." VocBN. � Gazteago inzenean, gerrikatzen inzén [...]: baina zahar 

adinean, hedaturen dituk eure eskuak, eta berzek gerrikaturen au. Lç Io 21, 18 (tbn. He, LE y TB; Dv tinkatu, Ol 

gerrikoa yantzi, Leon gerrikoa [...] ezarri, Ker lotu [...] gerria, IBk e IBe lotu [...] gerrikoa). Eta harturik 

lonjera bat, gerrika zedin harzaz. Ib. 13, 4. Zien gorpitzak onsa gerrikaturik iduki itzazie. Tt Onsa 75. Gerrika 

zazu zure arroba. He Lc 17, 8. Bürdüiñ khatia batez gerrikatü zian khorpitza. SGrat 8. Aien-belar zar biurriak 

zintzilikariz gerrikatzen zituten [lizar eta lertxunak]. Or Mi 118. Jantzita ere [galtzak] gerrikatzeko / bi eskuz ezin 

balia. Or Eus 372. 

gerrikera, garrikera (V? ap. A). � "Cintura del vestido, pantalón o saya" A. 

gerriko (V, G-to-nav, AN, Ae, S; Lcc (s.v. desçeñir), Volt 59, SP, Urt I 17, Ht VocGr 337, Lar, Añ, Lecl, Arch 

VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh, VocB), garriko (V; Deen II 109, Añ). Ref.: A (gerrriko, garriko); A 

Morf 122; Lrq; VocNav; Iz ArOñ, To, Als; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Cinturón; faja; ceñidor. "Ceñidor", 

"cincho", "cíngulo" Añ. "Abanet" Urt I 17. Cf. tal vez Açaguerrico, nombre de una pecha recogida en el Fuero 

General de Navarra (TAV 2.2.13, 53). v. gerruntzeko. � Eta zen Ioanes beztitua kamelu biloz, eta larruzko 

gerriko batez bere gerrunzean inguru. Lç Mc 1, 6 (tbn. He, Ol, Leon e IBe; TB, Dv e IBk uhal).Gerrian gerrikoa 

eder. Lazarraga (B) 1205rb. Tunika bat bere gerrikoarekin. Harb 452. Zerdazko gerriko bat. Ax 481 (V 311). 

Xapeleta ekharriko duzu gerrikoan. SP Phil 548. Gerrikoa lotu ezazu, eta abarkak jantzi itzatzu. Lard 503. 

Larrüzko gerriko bat ekharten zian. Ip Mt 3, 4 (tbn. Ur (G); SalabBN zintura, Echn faxa, Hual y Samper korrea, 

Ol itoltza). Belhar luze eta latz batzuez egiten du gerriko bat. Laph 37. Ontzakoak gerrikoan sartuaz. Apaol 101. 

Eta errainetan burdinazko gerriko bat dena punta zorrotzez bethea. Jnn SBi 91. Bi gerriko sedazkoak. JE Bur 

146. Kortxozko gerrikoa dabillen igarilari berriak. Anab EEs 1919, 154. Tirogaiez betea zuen gerrikoa. FIr 138. 

Erorian daukazu gerrikoa. Anab Poli 18. Txapelak barrukaldetik daroian ugalakin gerriko bat egitia. SM Zirik 

116. Apaizen ornamentuak: Txanoa (amitoa), garrikoa (zingulua). EgutAr 19-11-1963 (ap. DRA). Galtzak zuri 

eta gerrikoa gorri. MIH 310. En DFrec hay 6 ejs. 

v. tbn. Volt 247. Lg I 364. Echag 61. Izt C 254. Hb Esk 187. Arr GB 96. EusJok II 88. Bv AsL 194. Urruz Urz 

32. Elsb Fram VI. Bv AsL 194. Arb Igand 42. Moc Damu 19. Kk Ab I 17. Ag Kr 59. A CPV 266. Alz Ram 133. 

JanEd II 111. Barb Sup 130. Eguzk RIEV 1927, 436. Tx B 116. Or Mi 46. Etcham 126. Zub 115. Ir YKBiz 39. 

TAg Uzt 80. Etxde JJ 173. Zerb Azk 62. Mde Pr 165. Erkiag Arran 43. Zait Plat 76. And AUzta 38. Osk Kurl 

199. Berron Kijote 224. Garriko: A BeinB 51. Azc PB 117. Kk Ab II 14. Otx 157. 

� Taparrabos. v. gerripeko. � Iosi zituzten elkharrekiñ fiko ostoak, eta beretzat gerrikoak egin zituzten. Urt 

Gen 3, 7 (BiblE estalki). Bereala arturik / arbolen ostoak, / egin izan zituzten / biak gerrikoak. It Fab 219. 

Gerriko bat egin zuten phiko hostoz. Zerb IxtS 10. 

� (Fig.). En gral., cinturón, lo que rodea. � Pagadiak, belardiak eta sagastiak bitxiztatzen due legor-erri oien 

gerriko apaña. TAg Uzt 93. Ustai antzeko izar-gerrikoa ageri baita amabi izar-mordorekin. Or QA 189. Mundugerriko 

deritzaionaren izar-mordoak. "Zodíaco". Or in Gazt MusIx 20. Artaldea gerriko / dula bere alboan. "De 

su hato ceñido". Ib. 94. Bigarren eta irugarren gerriko tartian. 'Estrado' (AN-larr; comunicación personal). 

� Zaldi-gerrikoak estutzerakoan. "Cinchas". Berron Kijote 218. 

�2. "L'endroit du corps autour duquel on la met [la ceinture]" Lrq. 

- GERRIKOA EGIN. "Cortar en toda la circunferencia la corteza del árbol para que se seque" Iz ArOñ. v. 

gerrikotu (2). 

- GERRIKO-DANTZA (AN-ulz-erro). Ref.: VocNav; CEEN 1970, 184. Nombre de una danza en la que se 

saltaba una faja. 

- GERRIKODUN. (Lo) que tiene cinturón. � Lilietan auts-kiman ari ziran erle maratz langille urrezko 

gerrikodunak. Erkiag Arran 10. 

- GERRIKOPE. (En casos locales de declinación en sing.). Zona de debajo del cinturón, de la faja. � 

Garrikopetik gaiñibeta ikaragarri bat argitaratuaz. A BeinB 56. Garrikopeko gaiñibetea. Ib. 86. 

- JAUNGOIKOAREN GERRIKO (G-azp-bet-nav). Ref.: Bähr ArcGip 397; Iz Als; Ond Bac. Arco iris. 

"Jangeikuan gerrikú, el arco iris" Iz Als. "Jangoikuen-gerriko" Ond Bac. 

gerrikotu (V, G ap. A). �1. Ceñir. �2. "Quitar la corteza del árbol en forma de cinturón para que se seque" Asp 

Leiz2. v. GERRIKOA EGIN. 

gerrikotxo. � Dim. de gerriko. � Soñeko pitxien azpian, gerrikotxo, zilizio latz bat. Bv AsL 90. 

gerrilla. � Guerrilla, línea de tiradores. � Altxatu fusillak, / prestatu gerrillak. MSIgn 344. 

gerrilotu. � Ceñir(se). v. gerrikatu. � Gaztea ziñanean, zerorri gerrilotzen ziñan [...]: baña zartuko zeranean, 

eskuak luzatuko dituzu, bestek gerrilotuko zaitu. Lard 476. Gerri-lotu nahi duen bere barneko zerbaiten aurrean 


mende. 

646


tenk. MEIG IX 134 (en colab. con NEtx). 

gerrimeatz. v. garrameatz. 

? gerrint. � Gerrint handi batentako / zütit ezagützen. Xarlem 116 (el ed. duda entre gerrier, Guérin y 

gerrient). 

gerrintzi. v. gerruntze. 

gerriondo. v. gerrondo. 

gerripeko (Dv, A). � Taparrabos; falda o túnica de cintura para abajo. "Tunique depuis la ceinture pour couvrir 

les cuisses, le perizoma de l'Écriture" Dv. � Oharturik buluz-gorriak zirela, josi zituzten piko hostoak, eta egin 

zituzten gerripekoak. Dv Gen 3, 7 (tbn. Ol, Ker y Bibl; Urt gerrikoak, Ur mantalak). Gerripekoa belaunetaraiño 

goratu eta latsa zear igaro zan. Sabiag Y 1933, 424. 

gerriratu. �1. "Arregazar, azitu, magalak gerriratu" Lar. "Sofaldar, alzar las faldas" Ib. "Enfaldarse" Ib. �2. 

Ceñir(se). � Tori, eta gerriratu ezazu zere gerri sendo ortan traketa onen ubalak. Ill Pill 31. Sartu eban atzera 

ta gerriratu eban. Or Tormes 73. Urrillo-belarra gerriratzeko garaia da. 'Se ceindre'. Or Mi 72. 

gerriste. "Cintura de calzones o pañetes, gerristea (G)" Aq 370. 

gerritxo. � Dim. de gerri. � Ibilkeran [...] kulunkatzen zaio gerritxo zumea. TAg Uzt 6. Kulunkatzen due 

[artoak] gerritxo lerdena ta burualdeko lorea. Ib. 146. 

gerriztura. "(G-bet), pedazo que se le echa disimuladamente a un vestido corto" A. 

gerrondo (V-gip ap. Iz ArOñ), gerriondo. � Cintura. � Berak ere lotu du Peru / besape ta gerrondoan. Or Eus 

171. Esku atsegiñez kiribildu du arek besoakin gerriondotik. TAg Uzt 59. � Nagiak gerriondoa zurrundu izan 

bailio [pagadiari]. TAg Uzt 78 (v. tbn. 152). 

gerruntze (BN-baig, Sal; SP, Aq 1129, Gèze, Dv, H), gerruntza (G-to; Lar, Añ, H), gerrontze (B, Ae; SP (sin 

trad.), -nz- VocB), gerrauntze (AN-ulz), gerrentze (S, R-uzt; O-SP 286, Foix ap. Lh), gerrentzu (S), gerrintzi 

(AN; H), gorruntze (G-goi). Ref.: A (gerruntze, gerruntza, gerrontze, gerrentze, gerrintzi); A Aezk 293; Lrq; 

Satr VocP; Iz Ulz (gerráuntzia); Izeta BHizt (gerrontze). �1. Cintura; zona lumbar. "Lomo" Lar y Añ. "Riñones 

en plural" Lar. "Derrengado, gerruntzak autsia" Ib. "Partie du corps depuis l'aisselle jusqu'au défaut des reins" 

Dv. "Gorruntze, cintura" SMuj. v. gerri. � Tr. Laphitz y J. Etchepare (Bur 156) lo emplean en plural. � 

Larruzko gerrikoa bere gerrunzean inguru. Lç Mt 3, 4 (TB y Echn errain, Dv, Ol, Ker e IBk gerri). Bira zuen 

gerrunzeak gerrikatuak. Lç Lc 12, 35. Seigarrena, luxuria: gerrunzean. El 13. Lotzen du bere gerrian edo 

gerrintzian esku-oial bat. Mb OtGai II 256. Gerrentzialadrano zen hartan ehortzi. Egiat 160. Egon beti 

zingillaturik gerruntzeak, ta tortxa itxekieki eskuetan (260). LE-Ir. Larruzko gerriko bat bazakharzan 

gerruntzean. HeH Mc 1, 6 (He gerrian). Nere beatzik txikiena nere aitaren gerruntza baño lodiago da. Lard 217. 

Gaizki erraileari gerruntzetan barna gogotik sarthuko zion [ezpata]. Laph 22. Khen lezan gerrentzetik bürdün 

khatia. SGrat 8. Hausten gerruntze konkortua. JE Ber 79. Gerruntzea lokarriz estekatzen du. Ol Iob 12, 18 (Ker 

gerri). Landerraren izerdiak gizentzen ditu aen gerrontzeak. Erkiag BatB 145. v. tbn. Barb Sup 37. Zub 43. Or 

Eus 32. Iratz 24. Gerrontze: Berron Kijote 174. 

� Zona de los órganos de generación; (fig.) linaje, estirpe. � Haren [Dabiden] gerrunzeko fruktutik, haragiaren 

arauez, Krist suszitaturen zuela. "Reins". Lç Act 2, 30 (He y TB odoletik, Dv sabeleko fruitutik). Abrahamen 

gerrunzetik ilkhi izan badirade ere. Lç He 7, 5. 

� Ingle. � Gerruntza bidutzi zaunkariz inguratuta. "Candida succintam latrantibus inguina monstris". Ibiñ 

Virgil 49. 

�2. (AN-5vill, BN-baig ap. A; Urt IV 200, Dv, H), gerrontze (L-ain ap. A). Corpiño; corsé. Cf. gorontz. � 

Kuirasa bat, erran nahi da, gerrontze-kara bat gorphutzean. Lg I 278. Ene gerruntze hunek ez nahi joan 

barnera! Barb Sup 20. Ainbesteko kaltea egiten dieten gerruntze edo kortse txar oiek. EEs 1925, 103. Gerruntzgona-txamarrak 

josi eutsazan. Otx 125. � (H), gerriatze (Ae ap. A Apend). Cinturón; faja. "Ceinture, dont on se 

ceint. Burdin gerruntzeak, les ceintures de fer" H. � Zuzentasuna izanen da haren gerruntze eta fedea haren 

gerriko. "Cingulum lumborum [...] cinctorium renum". Dv Is 11, 5 (Or MB 52 gerruntzeko; Ol y Ker gerriko). 

Gerrontzean ezpata esegi. "Talabarte". Or Tormes 73. � "Cuirasse. Burdinazko gerruntzea, cuirasse en fer" Dv. 


mende. 

647


� "Gerrontze (L-ain), chaleco de hombre" A. � "(R-vid), cierta almohadilla que las mujeres ponen sobre las 

caderas para evitar que caigan las sayas, o también por fantasía. Gerruntzea emaztekiek ezarten dei soinaren 

ondarretik anken anditako ta kotak eztian apal eror (R-vid)" A. 

�3. gerrintze. "Tronco del árbol hasta las ramas, gerrinzea (R)" Aq 765. 

�4. (AN-ulz-erro-burg ap. Echaide Nav 141). Riñón. � Odola loditzen delarik, gerruntzeak gaixtatzen dira. Lf 

Murtuts 37. Arras eri izan nauk; gerruntze bat kendu daitaie. Egunaria 1958, Agorrila, 7 (ap. DRA). 

- GERRUNTZE-GILTZA. "Gerronzegilza, articulación del rosario (hueso)" VocB � A. 

- GERRUNTZE-JUSTA. "Corsage" T-L. 

- GERRUNTZEKO MIN. "Mal de la région lombaire, lombago" H. 

- GERRUNTZETIK GOITI. De cintura para arriba. � Ttipoi batez gerruntzetik goiti jauntzia. JE Ber 30. 

gerruntzedun. "Cuirassier" Dv. 

gerruntzeko (H), gerrontzeko (VocB (-nz-), A). � Cinturón. � Aren gerruntzekoa zuzentasuna diteke, ta aren 

gerrikoa zintzotasuna. "Cingulum lumborum" (Is 11, 5). Or MB 52 (Dv gerruntze, Ol y Ker gerriko). 

gersti (SP � Dv, H y A), gertsi (H). � "Anse de vaisseau" SP. 

gert (V-gip ap. Etxba Eib). � (Estar, etc.) preparado, dispuesto. "Nai dozunian urten deigun gert nago" Etxba 

Eib. � Bazkaritxua polito / gert eukiten yok. Enb 151. Bertan uso-zain / azeri zar bi / erailteko gert. Ib. 171. 

Gert-gert banoa baselizara. Onintza in Onaind MEOE 1033. 

gerta. v. gertatu. 

gertaberritu. � Hacer que vuelva a suceder; representar (una obra de teatro). � Gerta-iduri au gertaberritzen 

diñagu kristauak. Or QA 59. Zergatik ioten zidaten txalo aundiagoa nik [Iunoren esaera] ua gertaberritzean, 

nere adiñeko lagun guzieri baiño? Or Aitork 32. 

gertaberritze. � Repetición de un acontecimiento. � Ez al dakizun nola ieki zaizkion gertaberritze ori dala-ta? 

Or QA 154. 

gertabide. �1. Preparación. � Gai aundi oetarako gertabiderik zuzenena or, ejerzizioetan dago. JBDei 1919, 

302. Gerorako gertabide bat izaki orain artean egin zuten guztia. Mde HaurB 90. �2. Acontecimiento, evento. 

� Igarle orrek, bada, denak dakizki; diranen, ziranen eta ditezkenen gertabideak oro. Ibiñ Virgil 115. 

gertaera (G, AN ap. A; Lar, Añ, H), gertaira. � Acontecimiento, suceso, evento; relato de un acontecimiento. 

"Aventura", "caso, suceso", "evento", "incidente", &c. Añ. AxN explica kasu (263) y exenplo bat edo elhe bat 

(469) por gertaera. v. gertakari. � Tr. Propio de la tradición meridional desde principios del s. XIX. En DFrec 

hay 87 ejs., meridionales. � Txit onak dira ejenplo edo gertaerak Fedea sendotzeko. Mg CC 204. Gorputz ta 

arimeko gatx ta gertaera txarretarik. Añ EL 1 118. Bere pasio eta eriotza santuaren historia edo gertaera 

miragarria. Gco I 213. Testamentuko gertaerak. It Fab 215. Miragarrizko gertaera onen bidez. Izt C 12. Entzun 

beste gertaera labur bat. Ur MarIl 36. Gertaera ikaragarri onek negar andiak eragin zituen. Lard 92. Gertaera 

gaizto onetan zuk kulpa gutxi badezu ere. Arr GB 30. Gertaera zarrak kontatuaz. Zab Gabon 40. Bestelan 

gertaerau entzun baño ez dago. AB AmaE 237. Baserri batean iruditzen da gertaera. Moc Damu 4. Nik badakit 

gertaera polit bat, neure aitaitari entzuna. Ag Kr 84. Gertaera aien lekua ekustera. Goñi 93. Euskaldunak 

eukela gertaera aren errua. Echta Jos 145. Esaera bixiak, gertaera zorrotzak, ateraldi parreragilleak. Muj PAm 

7. Kezketan nindukan gertaera orrek. Ldi IL 84. Entzun ta ikusi zituzten gertaera guzi oiengatik. Ir YKBiz 23. 

Gertaira zarren jakin-paperak. SMitx Aranz 104. Zuen gertaera alaia telefonoz jakin degunean. NEtx Nola 27. 

Gertaera auek astean, begira ta iaso buruak, zuen zeruratzea urbil baitago. Or QA 203. Izenak eta deiturak ez 

dute gertaerarekin zer ikusi haundirik. Mde Pr 175. Gertaerok ain urrun, ain gerorako uste zituanez. Erkiag 

Arran 59. Etzuten ahantziko gertaera itzal aren eguna. Zait Plat 12. Bart-arratseko gertaera. Izeta DirG 33. 

Autobusarekin pasatako gertaera au. Uzt Sas 159. Kristau-artistek, sinboloak utzi eta gertaerak hartu zituztenez 

gero gaitzat. MEIG I 75. 

v. tbn. Bil 123. Aran SIgn 62. Bv AsL 124. Arrantz 79. PE 133. Otag EE 1882c, 511. EE 1884b, 78. Sor AuOst 

100. Alz STFer 110. A BGuzur 117. Etxeg in Ag AL 7. Urruz Zer 57. Ill Testim 26. JanEd II 130. Inza Azalp 99. 

Eguzk RIEV 1927, 423. FIr 141. Kk Ab II 10. Lab EEguna 61. ABar Goi 24. Munita 128. JAIraz Bizia 93. Etxde 

JJ 134. SM Zirik 119. Txill Let 56. Basarri 155. Arti Tobera 283. Anab Aprika 76. Vill Jaink 70. Gazt MusIx 67. 

MAtx Gazt 72. Salav 24. Alzola Atalak 101. Berron Kijote 141. 


mende. 

648


� Misterio (del rosario). � Errosarioko amabost gertaerak (M.A. Iñarra, 1892). JFlor. 

� Exito. � Beren azken-urtetako gertaerarik aundiena izandu zan Madriden. A. Pagoaga Itzald II 143. 

� Fenómeno. � Izadia, gizakumea, gizartea: ona emen iru gertaera, Jainkoa gabe ezin uler ditezkenak. Vill 

Jaink 186. Ordena, ukatu ezin diteken gertaera bat dugu. Ib. 55. 

� "Casualidad" Etxabu Ond 117. 

- GERTAERA DA. La cosa es (que), da la casualidad. � Ondo pagatzen badiyot, aterako niok estuasunetatik. 

Bañon gertaera da len zor dizkatala txanpon batzubek! Sor AKaik 119. 

? gertaetu. v. gertatu (6). 

gertagai, gertgei. �1. Que puede convertirse en. � Bizi zite zure adiskidiareki egün batez zure etsai gertgei 

baliz bezala. Egiat 213. �2. Aventura. � Gertagaien bila, diotenez, dabiltzan zaldun ibildari orietarik iñori ere 

(Quijote IX). AIr RIEV 1928, 599 (Anab Ib. 608 adurretarakoak, Or RIEV 1929, 6 eldetara, Ldi Ib. 207 

zorigerta-billa). 

gertagarri. �1. "Gerthagarria, qui peut arriver" H. �2. (T-L). Suceso, acontecimento. "Contingent, 

gerthakizun, gerthagarri" T-L. v. gertakari. � Gerthagarri hortarik bil irakaspena. Ox 95. �3. Preparatorio 

(?). � Egun bakoitza, urrengoaren [...] mailla gertagarria da. Erkiag Arran 30. 

gertagauza. � Hecho real, que ha acontecido. Cf. Or QA 150: Neri gerta-gauzetaz 'de las cosas que me 

sucedieron'. � Beraz, Genesis gerta-gauzaz ari da. Or QA 107. Ageri ez dan Iainko ori ez da gerta-gauza; baiña 

guk nolabait gerongan gertarazten dugula esan diteke. Ib. 155. 

gertagi. � Fenómeno. � Gertagi au izadi legeen araupian egongo da. Zink Crit 19. 

gerta-iduri. v. gertirudi. 

gertaira. v. gertaera. 

gertaizun. v. gertakizun. 

gertakaitz (Lar, H). � "Contratiempo" Lar. 

gertakari (G-to ap. A; Ht VocGr 330, Lecl, H; -th- L, BN ap. A; Dv, H). �1. Acontecimiento, suceso, evento; 

eventualidad. "Aventure" Ht VocGr y Lecl. "Aventura" Lar. "Événement" Dv. "Caso fortuito (HeH)" A. v. 

gertaera. � Tr. Documentado desde el s. XVIII en autores septentrionales y guipuzcoanos; entre los vizcaínos 

sólo encontramos algún ej. moderno. En DFrec hay 72 ejs., 11 de ellos septentrionales. � Baldiñ fermu bazaude 

munduko gerthakari guzietan. Ch III 38, 2 (SP gertatzen diren guzietan, Mst zer nahibeita gaizaren heltziari). 

Gure urkoen gertakari latzak ta argaltasunak pazienziaz eramatea. CatBurg 31. Zeiñak onera itzul-arazten 

baitditu gerthakari ondikozkoenak. He Gudu 96. Nor bere gisa mintzo zen gerthakari handi hartaz. Lg II 178. 

Gerthakari gaixtotik Jainkoak / gaitzan iduk bere goardan (1798). BertsZB 132. Zenbait gerthakari gaxtoz bere 

onthasunak galtzen dituztenean. Dh 207. Gizon askori entzun izan nioten gertakari au. Izt C 252. Gertakari 

andiren bat izan zala. Lard 462. Nola gerthakari txarraz nihor guti orhoit baita. Dv Dial 66 (It doakabeaz, Ur 

zoritxarrakaz, Ip dohakaitzaz). Areisti artan aditu genduen gertakari probetxugarria. Arr EE 1882a, 101. 

Holako gertakari bat ororentzat etsenplu delakotz. HU Aurp 126. Bizi huntako gertakari handietarik batekin 

bekoz-beko aurkitzen direnean. JE Bur 167. Hauxe da gerthakaria! Barb Sup 125. Uste zuten bi gertakari oiek 

batean agituko zirala. Ir YKBiz 406n. Nehun ere ez bezalako gerthakari bat gerthatu zatekela. Lf Murtuts 18. 

Zer biziera ilaun, gertakari gabekoa berea! Mde Pr 149. Gertakariak agertu ditut / ezin atxikiz gorderik. Mattin 

56. Txekoslovakiako gertakariak. MEIG VIII 37. 

v. tbn. Gco II 3. Jaur 164. Gy 275. Prop 1876-1877, 113. Jnn SBi 5. Elsb Fram 96. Zby RIEV 1908, 85. Lap 20 

(V 12). Arb Igand 101. CatJauf 59. Prop 1906, 14. Ox 197. Cont 39. AIr RIEV 1928, 599. Or SCruz 81. FIr 157. 

Zub 43. JMB ELG 13. EA OlBe 67. Othoizlari 1954, 13. Lek SClar 132. Zerb IxtS 7. Txill Let 93. Erkiag Arran 

197. Arti Ipuin 24. Osk Kurl 35. Vill Jaink 45. Onaind in Gazt MusIx 157. Larz Senper 118. Ibiñ Virgil 115. 

Ardoy SFran 107. Xa Odol 68. Uzt Sas 298. 

� "Gerthakariak hala emanik, par l'effet du hasard" Dv. 

� Fenómeno, acontecimiento (natural, humano, etc.) habitual o repetitivo. � Errana da marinelek edo itsasoan 

dabiltzanek gertakari bat askotan ikusten dutela. [...] iduri zaiote [...] lurra hurbil ikusten dutela. Lap 43 (V 24). 

Telepatia delako gertakari bakun horrek. Mde Pr 323. Izadiko gertakari ezezagunak. Vill Jaink 31. Unean 


mende. 

649


uneko gertakari eta gauza natural guziek. PPer Harrip 78. Zinemak asmatutako gertakaria ote da heriotza? 

MEIG I 172. Iparraldeko (ala eguzkialdeko) euskalkietan gureetan baino biziago ageri den gertakari hura. 

MEIG VI 154. 

� Misterio (del rosario). � Lenengo gertakaria: Jaungoiko-Semearen Gizakundea. KIkG 80. 

�2. Drama. � Azkalar gertakariaren (drame) aintzin solasa. Iratz 42. 

- GERTAKARI ON. "Gerthakari on, suceso, éxito (Darthayet Manuel 346)" DRA. 

- GERTAKARIZ (-th- Dv, A). Por casualidad; por accidente. "Othe zinuke gerthakariz ogi soberarik?" Dv. � 

Eritasunez, ala gerthakariz edo akzidentez? He Phil 49 (SP 47 kasuz). Baldin gerthakariz, herrarik eta 

etsaitasunik gabe, horietarik zerbait egin badu [eskuaz jo]. Dv Num 35, 22 (Ol alabearrean, Ker uste bagarik, 

BiblE ustegabean). 

gertaketa. �1. Acontecimiento, suceso. � Eiztari bat bere egite edo gertaketak kontatzen asi zan. EgutTo 1918, 

18 (ap. DRA). Lenagoko gertaketak berriztatzen ditugun ezkero. TAg Uzt 10. � Aparición, manifestación. � 

Katie King-en bete zen beste gertaketa bat ezagutzen da, Nepenthes, Denmark-eko ikertzale batzuei agertua, 

Helade zaharreko andragoi bat zela alegia. Mde Pr 334. �2. Preparación. � Arrantzu-aldirako oi diran 

gertaketak egiñaz. Erkiag Arran 21. Biaramonerako jai gertaketan ziarduen guztiak. Ib. 30. Azkenengo 

gertaketak antolatzera. NEtx LBB 48. � Disposición. � Bulko edo irudibide bakoitzaren bilbean eta gertaketan, 

arreta gutxiz lan egiten duena. Zait Plat 116. 

gertaki (Urt, Lar). � "Accidens, gerthakia, hazarra" Urt I 77. "Azar, caso que embaraza y estorba" Lar. � 

Anécdota. � Kontatzen nere gazte-denborako gertakiyak. Etxeg EE 1885b, 369. 

gertakizun (Añ, Dv, A). � Tr. Documentado en la tradición meridional. En DFrec hay 98 ejs., todos menos uno 

meridionales. �1. Acontecimiento futuro. "Acontecimiento [...] si es evento" Añ. "Événement, ce qui peut 

arriver. Gertakizunari begira zaudelarik, pendant qu'ils attendaient l'événement" Dv. � Orra [...] gertakizun 

lendanik nik zuei agertua, ta gertatzen den aldian erne ta kontu ta ez beldurtu. Mb IArg I 348. Nizaz hitzegiten 

zuen Eskritura Santuko profeziak edo gertakizun guziak osatu ditut. Gco I 261. Idazle oiek gogo-urritu eztitezen, 

ta gertakizun ari aalik ongien bidea ukatu naiez asmatua da. Ldi IL 98s. Teseu beste ez bedi gelditu, 

gertakizunak yakiteko. 'Lo que va a suceder'. Zait Sof 151. Beste ta beste geroko eginkizun, gertakizun eta 

itxarokizun. "Futuras actiones et eventa et spes". Or Aitork 254. Ez ditugu gertakizunak aurretik iragarri nai. 

Txill Let 76. Gertakizun txarretan sartuko baituzue zuen burua. Vill Jaink 82. 

� (Lo) que va a ocurrir. � Putzu gañean arinki dabilzanak eta gertakizunera begiratzen ez dutenak. Mb IArg I 

247. Neuk ere ez dakit gertakizuna. Txill Let 107. 

� + gertaizun. (No ref. al futuro). Acontecimiento, suceso; relato de un suceso. � Gertakizun edo parabol egoki 

batekin esan. Mb IArg I 210. Gertakizun bera adirazten zuen pinturazko iduri bat. Aran SIgn 96. Alik eta 

gertakizun au ondo aztu zan arteraño. Zab Gabon 77. Zubi ontako gertakizunak izkribuz ezartzea. EE 1882a, 

129. Iragoriko denporetako gertakizunak. AB AmaE 183. Euskalerriak bere kondairan duen gertakizunik 

aundiena da. Etxeg in Ag AL 6. Bere buruko irudittu ta era-aldiak gertakizunak bezala saldu. Inza Azalp 95. 

Bizitza ta gertakizun guziak. "Vida y milagros" (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 600. Genesis ez zala yo bear 

gertakizun. Or QA 105. Inkesta bat izanen zela bezperako gertakizunagatik. Mde HaurB 106. Gerra aurreko 

gertakizuna da. Ugalde Iltz 59. Egun artako gertakizun guziak. Izeta DirG 125. Gertakizuna baezpako errialde 

batean, gaur egunean. Lab SuEm 165. Ez gendun geiago entzun karlisten gerrateko gertakizunik. Alzola Atalak 

66. Beste zenbait gertaizun, izen aundikoak. Berron Kijote 205. 

v. tbn. TAg Uzt 273. Etxde JJ 231. Erkiag Arran 178. Bilbao IpuiB 249. SM Zirik 49. Osk Kurl 211. MAtx Gazt 

90. Gazt MusIx 66. NEtx LBB 117. Uzt Sas 138. 

� Circunstancia. � Edo lagun artian arkitzen zalako, edo beste gertakizun batengatik. Bv AsL 28. 

� Fenómeno. � Otoitzaldian gerta oi diran zenbait gertakizun bitxiri zer izena eman. Or QA 166. Gertakizun 

guztiak lege itsu ta baitezpadako batzuen arabera gertatzen direla. Vill Jaink 31. 

� Experiencia (?). � Bakotxak dugun gertakizunaz / kantuz behar dugu ari izan. Xa EzinB 113. 

� Argumento (de una obra). � Film honen gertakizuna gexa xamarra da. MIH 325. 

�2. (-th- Dv, H). (Adj., usado sólo como predicado). "Possible, qui peut arriver" Dv. "Qui est à arriver, qui n'est 

pas encore arrivé" H. � Adiarazi balitzaie gertakizuna zela hau. Mb (ap. Dv). Beti gertakizun baita, ta bakoitzak 

gertarazi bear baitu bere barnean, mendez mende. Or QA 59. "Galdegaiaren" eta aditzaren artean etena, 

ixilunea, gertatzen dela edo gertakizun dela, bederen. MEIG VI 145. Hor gertakizun eta bigarrenean ezinkizun 

dena [ebakidura]. Ib. 152. 

�3. Preparativo, disposición; preparación. � Elexakuak emon eutsoezan gizajuari, ilteko gertakizunak egin be 

bai. Kk Ab II 49. v. tbn. Txill Let 23. Gertakizunetan ebillela. Erkiag Arran 106. Auteskundeetako gertakizunak 

aurrera yoiazan. Erkiag BatB 83. Eguraldi onerako gertakizunak lasai asko egin ditzake. Ibiñ Virgil 75. 

- GERTAKIZUN-HARI. Argumento (de una obra). � [The power and the glory-ren] gertakizun-aria. NEtx EG 


mende. 

650


1955 (5-12), 111. 

gertakizuntxo. � Dim. de gertakizun. � Orain aste ta erdi-inguruko gertakizuntxo bat jakin-araziko dizut. A 

Ardi 76. 

gertakor (Añ, H). � "Inminente" Añ. "Qui peut facilement arriver" H. 

gerta-koxka. � Episodio. � Gerta-koxken bilduma. "Episodios". MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). 

gertakune, gertakun. � Suceso, acontecimiento; relato de un suceso. � Didoren gertakuna eratzeko. "El 

episodio de Dido". Zink Crit 22 (v. tbn. 55). Gertakune neketsuak aurrera ta ondora eldu dakiguzanean. Erkiag 

Arran 165s. 

gertakuntza (G ap. A; Lar Sup, Añ; -th- Ht VocGr 428, H). �1. Suceso, acontecimiento; relato de un suceso. 

"Suceso", "caso, suceso" Lar Sup. � Nai nuke Jauna enzun ejenplo edo gertakuntza bat. Mg CC 224. 

Gertakunza guziz izugarria! AA II 195. Arduraak, pozkarriak, ibilerak eta gertakuntza on guztiak. Añ EL 2 93. 

�2. Preparación; preparativo. � Lan aundi ortarako ez gertakuntzarik, ez eretirik, eta bururik ere ez dedalako. 

PMuj Y 1934, 167. Gudari-biltze, lerrokatze ta gertakuntzak oro, aren menpeko tartean egiten baitira. Amez 

Hamlet 23. Ez dago, agian, gure eskuan amaika bideren mugarik, ez gure asmo soilletan gertakuntzen 

oiñarririk. (Interpr?). Erkiag Arran 150. 

gertaldi (V, G, AN ap. A; Lar, Añ, Dv, H; -th- S ap. Lh; Dv). �1. Suceso, acontecimento; caso, ocasión. "Caso, 

ocasión", "caso, suceso", "caso, coyuntura", "acontecimiento" Lar. � Halako gerthaldietan ezagutzak gogora 

detzaken guziak erran ziotzaten. "En pareille rencontre". Birjin 489. Hen borogia ükhen eztienek die zorthia 

gaitzago zeren eta gerthaldiak igaranez probetxürik ezpeitie egin. Egiat 251. Ikasi eban ziñatutea bere gertaldi 

gaisto guztietan. Añ MisE 4. Arestiko gertalditik laster, Jainkoak Abrahami emandako itza bete zan. Lard 22s. 

Ala ere gertaldi askotan pekatu mortala edo beniala dan ezagutzen, txit gaitz da. Arr CDoc 219. Santuaren 

bizitzako gertaldirik bikañenak. Aran SIgn III. Gerthaldi gaistoetan ixil egoitia. Ip Imit III 28, 1 (SP ordu, Mst 

batzarre; Ch gerthatzen zaizkigun gaitzetan). Ill ondorengo zenbait gertaldi. Bv AsL 412. Gertaldi bat bardiña 

jazoa berari. AB AmaE 292. Gero Dalmaziako Gobernadoria eta Alemaniako Enperadore katolikoa abisatü 

zütien gerthaldi izigarri horrez. Ip Hil 138. Gertaldi andi batean ezpada. Ag AL 30. Jakin ebazanean arek 

gertaldiak (suceso). Echta Jos 75. Gertaldi auek igaro zirala urte batzuek badira. Ag G 222. Berak bere begiez 

ikusitako gertaldi bat. Lh Itzald II 107. Islandiar mutiko biren gertaldiak. PMuj Noni tít. Onelako gertaldiren 

baterako ez izanik. Berron Kijote 53. � (Lar, Añ). Ocasión, oportunidad. "Caso, ocasión, coyuntura" Lar. "Azar, 

caso" Añ. � Eta Goiak, gertaldiak eta zorionak lagundu ez bazidaten. "El caso" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 

609 (Or RIEV 1929, 7 alabear, Ldi Ib. 208 abagune). � Acto (en una obra teatral). � Bigarren gertaldiko 

agerkideak. Ort Oroig 13. Laugarren gertaldia. Larz Iru 98. Joka-lekua: lehen gertaldiko hura bera. Ib. 120. � 

Escena. � Arizalea, bere erraitekoak erran-eta, bere bazterreko lerro hartarat itzultzen da eta han dago 

gertaldiak dirauno. Lf in Casve SGrazi 13. 

�2. Relato de un suceso, de un acontecimiento. "Exemplo" Lar. "Cuento, acaecimiento" Añ. "(S; Foix), 

anecdote" Lh. � Gerthaldi batzü adiskidegoaz edireiten dügü kondaira zaharretan. Egiat 218. Onetarako, egi 

au baieztuteko ejenplo ta gertaldi adigarri asko ta miragarriak idoro ditekez; baña nik oraingoan eztot bat 

baxen ekarriko. Añ GGero 161. Istoria edo gerthaldia. Ip Hil 30. Etsaitasun ori agertzeko iru gertaldi dakarzkit. 

Munita 25. Huna gerthaldi edo etsenplu bat. Etcheb MGaric 21 (ap. DRA). 

�3. Ejemplo (a seguir). Cf. supra "exemplo" en Lar. � Gazteroak, gerthaldi gaistoek ta kidari txarrek die 

laister soldadoaren arima galtzen. Egiat 179. Gerthaldi honik erakhusten. Ib. 256 (v. tbn. 267). Ib. 267. 

Predikuak, gertaldi onak. Legaz 37. 

- GERTALDITZAT (Lar, Añ). "(Por) exemplo" Lar y Añ. � Egintza batzuek eginez, gertalditzat, bekatuen 

damua. Legaz 19 (v. tbn. 20). Gertalditzat limosna egitea, Jaungoikoaren gogoko gauza da. Kortazar Serm 305. 

gertaleku. �1. Escenario, lugar donde se desarrolla un relato, una obra de teatro, etc. Cf. au gertatu-lekua 'el 

sitio donde ha pasado esto' en Or Mi 104. � Sekula [ipuin-berria] idazten ba dut, Indian baitate gerta-lekua. 

Mde Pr 82. Ipuin edo elebarri onen gertaleku, Lekeitio ta bere mugak dira. Erkiag Arran 5. Unai-kanta onek ere 

ba-du bere gertaleku emana. Onaind in Gazt MusIx 153. Erkiagaren Lekeitio, gertaleku atsegina izanik, sugerik 

gabeko paradisua da. MEIG II 101. � Gerta-lekuan bi antzeztoki: bata egon-leku ta gela; ta aruntzaxeago 

Biedermann jaunaren etxeko ganbara. Lab SuEm 165. �2. Lugar donde se hacen preparativos. � [Alderdi] 

bakotxaren gertaleku ta abiak bere, asterakoan beintzat, alkarrizkatu ta oiñarriak ipinteko, baztertxu bi, denda 

bi. Erkiag BatB 80. �3. Escena. � Bigarren gerta-lekua. Lab SuEm 176. 


mende. 

651


gertaliski. � "Anécdota (neol.)" A DBols. � Iñun diran barre karkaixak egin zituen, uste-uste bagako gertaliski 

axe ikusita. Erkiag BatB 30. 

gertalitz. � Baña, berela, asierako "ba" gertalitzaz bigarren aapaldiko ariari eltzen dio berriro. (Interpr?). 

Gazt MusIx 67. 

gertamen (-th- Dv � A). �1. Acontecimiento, suceso. v. gertapen. � Oro harritu eta ukituak ziren 

gerthamenaz. Hb Egia 45. Ez da nihon ikusi holako gerthamenik. Ib. 143. �2. "Acusación, salaketa, salakera, 

gaiz gertamena" Lar. 

gertantza (-thanza BN?, L?, S? ap. A � SP; H (-thantza)). � Avatar, accidente. "Gerthanza, accident" SP. � 

Haren ganik eztu apartatu behar kontrakozko gertanzak gatik. "Contraria accidentia". SP Imit III 5, 8. 

[Aflikzione] hek berekin eta bere ondotik dakhazketen gertanzak eta kasuak gatik. SP Phil 191 (He 193 

akzidentak). Ene biziaren gerthanza guziak. "Événements". SP POB 75. 

gertantzo. � Novela. � Gertantzo (neol.) edo novela bezain atsegiñez irakurri ditezke. Ldi Y 1933, 84. Ipui ta 

gertantzo (novela) lizunkeriz yosiak. Ldi IL 51. 

gertapen (Lar, Añ, H (+ -th-)). � "Acaecimiento", "aventura" Lar. "Acontecimiento" Añ. v. gertamen. � 

Gaztelara juan zan gertapen billa. "Aventuras". Otag EE 1882c, 477. Gertapen onek lekaretxeko gustijak ixutu 

euzan. AG 1526. Gertapenen aldi ta lurralde beretan bizi danak. "Acontecimientos". Zink Crit 55. Eliza, elizjai, 

erromeri, edo oiekiko ospetsu dan gertapenaren edesti labur t'ederrena. EEs 1920, 85. Gertapen zoriontsu 

au, Jainkoa lagun, Urrillaren 15an [...] izango da. NEtx Nola 36. Jan eta ordü dükegü / ziekilan berrikatzeko, / 

gure gerthapen ororen / untsa untsa ikhusteko. Casve SGrazi 36. 

gertaratu. � Preparar(se). � Noizipeiñean marrajoren bat edo beste ere arrapatzeko gertaratzen ziran. Elizdo 

EEs 1925, 248. 

gertarazi, gerta-arazi, gerta erazi. �1. Hacer resultar; convertir en, hacer. � Ene progotxukotz gertharaz 

dezazuntzat [tentazionea]. "In bonum mihi convertas". Ch III 29, 1. Üskararen irakurteko üsantxa gabiak gaitz, 

phenus, eta gogo gabe gertha eraziren diala egin-bide horren konplitzia. Mst XXI. Bizitze hunak gertha erazitzen 

dü gizona zühür Jinkuaren eretzian. Mst I 4, 2 (SP y Ch egiten). Haren odola ta heriotzea alfer gertha-arazten 

dituen [...] ondoan. Dh 230. Amaikatxo alegin eta lerren egin ditu giza-adimenak, dana bat eta bakar 

gertarazten. Zait Plat 45. Maizterrak eta nekazariak norbere eskuko ta norbere buruen iabe gertarazi zitezen. Ib. 

9. � Hacer que suceda, que esté presente; hacer que exista. � Han zuk profeten errana / zinuen gertharazi. Zby 

RIEV 1908, 410. Iainkoa begiz bezala gugan gertarazi nai izatea; ez, ordea, Bera guri begiz bezala gertatzea. Or 

QA 167. Iesukristo gure barnean gertarazi egin bear dugu, ez iduritaratu. Ib. 160s. Orain bertan eztana 

gertarazten astea. Zait Plat 44. Gizon ainitz eta agitz bat eginik, gizon aundia gertarazten omen da. Ib. 5. � 

Representar. � Olakoak gertarazten iaioena, Augustin. Or Aitork 31. �2. Hacer encontrarse. � Hortakotz 

gertharazi zuen aperiko azpian Simeon profetarekin. Jnn SBi 41. 

gertarazte, gertaerazte. � Acción de hacer suceder, de que algo se haga presente. � Noan orain bi gertarazte 

oriek adieraztera. Ageri ez dan Iainko ori ez da gerta-gauza; baiña guk nolabait gerongan gertarazten dugula 

esan diteke. Or QA 155 (153 gertaerazte). 

gertari. �1. Ejemplo. � Nai dituzu irakurri gertari edo ejenplotxo batzuek, Bizkaiko amaitu ta Gipuzkoako aitu 

bat dirana jakiteko? A Ezale 1899, 11b. �2. (V, G ap. A Morf 143). Suceso, acontecimento. v. gertaera, 

gertakari. � Alboko kristalerian Gipuzkoaren gertari aundienetako bat jartzea. Ayerb EEs 1915, 292. 

Baztertxu ontan gertari guztiz iakingarria gertatu da. JBDei 1919, 278. Antzerki-gertaria Tebeko bakaldunyauregiaren 

aurrean yazotzen da. Zait Sof 159. Zertako aipatzen dizut, beraz, oinbeste gertari? Or Aitork 303. 

Kontatzera noakizuen gertari au. NEtx Antz 136. Jazoera gogor ta gertari gordiñak. Erkiag Arran 160. 

Olerkariak arnasa apaltzen du etxe-gertari xalo batez poema bukatzeko. Ibiñ Virgil 42. Geurok geure begiz ikusi 

ez genituen gertari eta pertsona ugariren berri sakon zuena. MEIG VIII 88. v. tbn. A Itzald II 73. Ldi IL 66. 

Mde Pr 170. Gazt MusIx 65. � Fenómeno. � Araugaindiko gertari adigaitz zenbait. Mde Pr 342 (v. tbn. 340). 

Uste bageko gertari onen zergatikakoak gizonek bere baitan dituzte. Zait Plat 83. Garaun eta bizkarmuinean 

gertatzen diren gertari ezkutuagoak. MEIG VI 116. 


mende. 

652


gertaritxo. � Dim. de gertari. � Alkarren arteko gertaritxo bat edatsiko det. A Itzald II 72. 

gertaritza. � Historia. � Bazirudian aren gertaritza ere berria bear zuala. "Historia" (Quijote IX). Ldi RIEV 

1929, 207 (AIr RIEV 1928, 599 kondaira, Anab Ib. 608 edestia). 

gertasun. � Disposición. � Irixten da gogo-gertasun egokia [...] lankizun batzuetatik bestietara leunki 

aldatzeko. Zink Crit 9n. 

? gertatatu. � Convertirse en, hacerse. (Es probable que gerthatatzen esté por gerthatzen, y se trate, por tanto, 

de gertatu, q.v.). � Zunbatenaz lüzazago hari mus emaitera ihur laxatzen beita, hanbatenaz flakiago egün oroz 

bere beithan gerthatatzen da. Mst I 13, 5. 

gertatoki. � Escenario, lugar donde ocurre algo. v. gertaleku. � Elebarriño onen gertatoki edo jazolekuaren 

ertzak eta mugak. Erkiag Arran 12. 

gertatu (V-ger ap. A; Lecl). � Tr. La forma de part. gerta se documenta en algunos autores meridionales: V. 

Moguel, Añibarro (que usa gertako como forma de futuro), Iturriaga (Fab 143), Beovide (AsL 117), Soroa (Bar 

47) y Zabala (Gabon 80) en el s. XIX, creciendo su uso desde aprox. 1930, gralmte. en los autores de mayor 

preocupación por el léxico, aunque no falta en algunos de estilo más popular (p.ej. en Salav 24). En todos ellos, 

excepto en Añibarro, alterna con la forma más usual gertatu. En DFrec hay 1085 ejs. de gertatu y 2 de gertau. 

�1. Resultar, quedar. "Devenir" Lecl. "Bedeinka gerta deilla deutsan lurra (V-ger)" A s.v. zerutar. � Tr. 

Atestiguado al Norte desde Dechepare, su frecuencia disminuye desde principios del s. XVIII; en textos 

guipuzcoanos, aunque se documenta ya desde Ochoa de Arin, es usual sobre todo a partir de la tercera década del 

s. XX; tbn. se encuentra en Beriayn y en la ed. de Azkue de las poesías de R.M. Azcue. � Jendek irrigarri gerta 

ezkiten. E 197. Ni gerthatzen bainaiz zure haur. Mat 272. Guregatik bitartekozale gerta ditezen. Ber Trat 19r. 

Faber, Laynez eta Iaius / ez azkenak gerthatu. EZ Noel 175. Ararteko on gertha zakizkit. Harb 100. Etzara 

beldur izanen kondenatuetarik bat gertha zaitezin? Ax 142 (V 93). Hek guztiak alfer gertha ditezin. Ib. 135s (V 

89). Errege gertaturik. O Po 9. Saintiago gertha ditian. FPrS 19. Bekhatü mortaletan hilzen direnak zer 

gerthatzen dira? Bp I 54. Maria aurdun gertatu zalarikan ere. OA 28. Azkenerat enganatuak gerthatu dire. Ch 

III 15, 1. Mereximentü handitako gerthatü düzü [karga]. Mst III 18, 2. Israeldarrak aitzindaririk gabe gerthatu 

ziren. Lg I 205. Antzu eta illurtu gertatzen direanentzako. Izt C 169. Gizona estraputan gerthatzen denean. Dv 

Lab 158. Berrogei urte orain zituen / gertatu balitz bizirik. Xe 370. Zuzentasuna biar genduen, / gertatu gera 

biyurri. PE 139. Ez balitz gutaz urrikari / gerthatu Jainko Semea. Zby RIEV 1908, 207. Izorra gerthatüren zira. 

Ip Hil 70. Tximista onegaz suturik / gerta zirean itsurik. Azc PB 213 (Ur PoBasc 418 gelditu). Moltsa huts 

gerthatu. Ox 154. Beraz xapeldun nor gertatu den / orai erran nahi nuke. Etcham 240. Buru-berotze oro alperalperrikako 

gertatzea. Ldi IL 168. Ez nintzan aitaren eraille gertatuko. Zait Sof 95. Iñor bere begiko gertatu 

ezkero. Etxde JJ 39. Alargun gertatu. Mde Pr 173. Lur gose gertatu nintzan. Or Aitork 52. Nola gure haurreko 

adixkidetasun goxo hura amodio baten hastapen eta erroa gertatu den. JEtchep 66. Da atzenian gertatzen gera / 

ezer ikasi gabiak. Uzt Sas 253. Euskal arimaren mintzabide gerta dadin. MEIG III 118. 

v. tbn. SP Phil b 2v. Tt Onsa 175. Gç 106. Dh 46. Gy 63. JMB ELG 99. MAtx Gazt 83. Ibiñ Virgil 43. 

� (SP, Dv). (Con -t(z)era). Ocurrir. "Gertha diteke ongi hiltzera" SP. "Gerthatzen bazare erran behar izatera, 

s'il vous arrive de devoir dire" Dv. v. infra (2). � Eta azkeneko bihia / pasatzera gerthatzean, // Zertan othe 

lizate, Jauna, / ene eternitatea? Gç 174. Gertha balite biak elkharrekin bidean joaitera. ES 392. Sakrifikatzaile 

bat yautsterat gerthatu zen bide beretik. TB Lc 10, 31 (Dv gerthatu [...] yaustera; Lç enkontruz [...] iauts zedin, 

He gerthatu zen [...] iragaten, Oteiza gertatu zan [...] pasatzen zala, IBe gertatu [...] hain zuzen). Behinere 

gerthatzen bazare belharra hezeegirik sartzera. Dv Lab 122. Anbat gerta niteke / partida galtzera. Tx B I 199. 

�2. (V-gip, G, AN, B, Sal, R; Lar, Mg Nom, Añ, Lecl, H; -th- L, BN; SP, Urt I 77, Gèze, Dv, H), gerta (G, L; 

Añ (V)). Ref.: A (gerta, gerthatu); Etxba Eib; Iz Als; Gte Erd 7, 37, 54, 83, 235. (Empleado en 3. a pers.). 

Ocurrir, suceder. "Acontecer", "gerta, [...] 3.º caber en suerte, corresponder" A. � Tr. De uso general entre los 

autores guipuzcoanos y septentrionales, aunque con menor frecuencia en los suletinos, donde parece ser menos 

usual que heltü. En textos vizcaínos, antes de finales del s. XIX, sólo lo encontramos en Añibarro; en el XX, si 

bien es bastante usado por Echeita o los eibarreses San Martin y T. Etxebarria, es muy escaso en los demás. � 

Eta gertha zedin konparazione hauk akabatu zituenean Iesus iragan baitzedin handik. "Advint que"; 'factum est'. 

Lç Mt 13, 53 (Ur (G) gertatu zan [...] joan zan). Gertha badadi eriden dezan hura. Ib. 18, 13 (He, TB, Dv, Ur 

(G) y Echn gerta(tu); Ip agitzen, Ol agian, Leon hala-beharrez). Ezen eztuk gerthatzen Profetarik batre hil dadin 

Ierusalemetik lekhora. "Il n'advient". Lç Lc 13, 33. Desgraziarik asko egun oros gerta baitakikegu. Ber Trat 

109v. O Iaun noblea, egun da / gerthatu egietan / iudu gaixtoei errana / zeure predikuetan. EZ Noel 113. 

Badakizu gaixtaginei hala gertatzen zaiela. Harb 141. Gerthatu zaitzun faltaren estaltzeko. Ax 168 (V 114). 

Zure ahala egin behar duzularik hala gerta eztadin. SP Phil 94. Beldur nizu zuri eta niri gertha dakigun Faraon 


mende. 

653


erregeari bezala. Tt Onsa 32. Gertha daiteke eginen duten [penitenzia] Jainkoaren graziarekin batean, bainan 

hori gutitan arribatzen da. CatLav 64 (V 41). Ezin gerta dakioke gauza gaistorik. El 96. Auxe bera gertatu 

zitzaion San Agustiñen argiari. Lar SAgust 6. Aintzinago baiño pena gehiago, gertha daiteken bezala, egiten 

badarotzute. He Gudu 116. Erregeen egunean agi-gertatu zen gertatuko zela Jainkoak esanik zedukan guzia. Mb 

IArg I 159. Horrela gertha baledi. Lg II 283. Zer gertatü zen Jesü-Kristo hilzian? CatLan 45. Zer gertatu zan 

horduan Ama Birjiñagan? Ub 64. 

� (ss. XIX y XX). Bere bitartez gerta dirian mirari [...] muga bageak. Añ EL 1 214. Gerta zitzaionaz azturik. 

VMg 98. Elkarri barkatzea gertatu diran utsegiteak. AA I 575. Orai artean ardura gerthatu zaut graziari ez 

ihardestea. Jaur 145. Guziak isildu zituen gauza bat gertatu zan. Lard 389. Hau bera gerthatzen da iguzkiarekin. 

Dv Dial 110 (tbn. It e Ip; Ur jazoten). Fortuneak esanik gertauko jatala. AB AmaE 230. Bada, gertatzen da 

erostun batek edo besteak galdetzia. Sor Bar 104. Sen Franzes Solanoren bizitzian hori gerthatürik irakurten da. 

Ip Hil 81. Gure aldaretan zer den egun oroz gerthatzen. Arb Igand 92. Zer gertau (suceder) jakan Ermokenegaz. 

Echta Jos 64. Gizonaren urhats, aztura, [...] lehen gertatuen xuritze (l'Histoire), esku-lan [...]. JE Bur 98. 

Kuntatzera zer gertatzen zen. Const 30. Jainkoak nai duena gerta dadin. FIr 149. Asi dira bada paper oiek 

azterkatzen, ta leengo txekotarren poema yator batzuk izatea gertatu da. Ldi IL 163. Gertatutakoa beti ta beti 

gogoraturik zauria berritu. ABar Goi 70. Hortik gertha ditake minez eta dolorez konkortzea. Lf Murtuts 37. 

Gertatuko dena haren gain! Zerb Azk 102. Besterik ere gerta zitzaion Kartagon ikasle nula. Or Aitork 140. Joxe 

Etxeberriatarrari gertautakoa da. SM Zirik 47. Gerta baititeke gauza bat berez txarra ez izatea. Zait Plat 33. -- 

[...]. Izpiritua duela eri, dio, gorphutza baino gehiago. --Gertatzen dena da... 'Baliteke'. Larz Senper 114. 

Bizitzea gertatu zaigun egunon ezaugarri nabarmena da. MIH 279. Gerta daitekeena da. MEIG VIII 103. 

v. tbn. (Sólo para autores vizcaínos): Kk Ab II 113. Bilbao IpuiB 251. Erkiag BatB 69. Alzola Atalak 66. Etxba 

Ibilt 461. 

� (Con -t(z)era). � Presenteko kofesioan deusik ahanztera gerthatu bazait. Harb 195. Baldin halaber 

mendekatzera eta eskuen odolztatzera gertha badakie. Ax 280 (V 187). 

�3. (G-azp; -th- L, BN, S; Arch VocGr, VocBN, Dv, H), gerta (gral.). Ref.: A (gerta, gerthatu); AtSAc 39; Gte 

Erd 288. Encontrarse, hallarse; caer por, aparecer. "Trouver par hasard" Arch VocGr. "Trouver, se trouver, se 

rencontrer ensemble" VocBN. "Elkharrekin gerthatzera heldu bazare berriz" Dv. "Zeruan gerta deilla (V-geroroz-m), 

que se encuentre en el cielo, que santa gloria haya" A. "Elgarreki gertatu dira (BN-arb) [...] batera 

gertatu omen ziren (G-azp)" Gte Erd 288. � Tr. Más frecuente al Norte; al Sur se emplea a menudo en la expr. 

zeruan gertatu. � Salbatua gertha dadin [ene arima] dohatsuen artean. EZ Man I 39. Otsoa non aipa, han 

gerta. "On le rencontre". O Pr 385 (tbn. en Saug 55). Noiz ere gertatu bainaiz gizonekin, gutiago gizon bihurtu 

naiz. SP Imit I 20, 2 (Ch y Mst izan). Baldin gerthatzen bazare Chegoanchisko aldetik. INav 135. Armadan 

gerthatzen zela Elisea. Lg I 368 (v. tbn. II 291s). Saint Domingo Saintia / han gerthatü zenin. Xarlem 1527. Ill ta 

bereala gertako da arimea Jangoikoaren Adizain ta Judizioan. Añ EL 1 28. Gerthatu zen aphezpiku batekin 

karrosa berean. Hb Egia 29. Idi erostekotan gerthatzen zarenean. Dv Lab 235. Erregutzen det aien animak / 

gerta ditezen zeruan. Xe 376 (v. tbn. zeruan gerta(tu) en Ag G 234, Arrantz 145, NEtx Nola 51, Etxde AlosT 43, 

Salav 21, Uzt Sas 130, Mattin 115, Balad 231 y MEIG VIII 79). Orrela andre-gaiarekin gertatzen danian mutillgazteak 

ur-aparra bezela ibilli bear du diruba. Moc Damu 27s. Euskaldun guztiok an gertau gaitezala. Ag AL 

184. Erri batean gertatu omen ziran bost menpekoekin. Or SCruz 68. Zeruaren erdiyan / gertatu dedilla. Tx B 

100. Bazkariten gertatu bainintzan harekin Lekorneko dakizun etxe batean. JE Ber 35. Bertolda eritxon 

baserrittar bat gerta zan aren jauregijan. Otx 11. Ander illtzeko garaiean gertatutako lekaimetako bat. JAIraz 

Bizia 98. Gazte jaseko bat ondoan gertauten danean. Erkiag Arran 110. Arratsalde batean gertatu giñan 

emakume prantzes bi ta ni. Anab Aprika 54. Kristorekin gerta nadin. Or in Gazt MusIx 38. Gertatzen giñan leku 

guztietan egiten nuan ori. Salav 84. Gero zakurra ere gertatu / zen erbiaren parrean. Xa EzinB 120. Egunen 

batez gertatzen bada / Gurutzetako partian. In Uzt LEG II 82. Apaiz bat gertatu zen hain zuzen bide hartan 

behera. IBe Lc 10, 31. Nor geure aldian eta tokian gertatzen gara. MIH 227. 

v. tbn. Brtc 214. Etch 336. Laph 87. Ox 82. Const 31. Etcham 239. Mde Pr 54. Ibiñ Virgil 45. 

� Gazte saldo bat, aldiz, gelditu ditake karrikaren gainean, lanaren aiduru, lanik ez gertatuz. JE Bur 209. 

� (Trans.). Hacer encontrarse. � Jaungoikoak zeruan gertatu dezan. Zab Gabon 68. 

�4. Hacer que resulte, hacer que sea. � Hartarakotz halakoa gertha zazu orena / zeña ene bizitzeak behar baitu 

azkena, // non enetzat gertha dadin eme iuiamendua. EZ Man I 136 (Harriet traduce: "rendez son heure, son sort 

semblable"; v. la nota del ed.). Aditua othoi gertha nazazu. EZ Man II 54 [= 'haz que sea, resulte escuchado, 

atendido']. 

�5. Disponer, proporcionar. � Gerta zaizkiotzu [Erregeri] mirabe ta aldamen menak, bere biotzaren erakoak. 

Lar Fueros 8. 

�6. (V-ple-och-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg. Preparar. "Preparar la comida" Elexp Berg. En 

Lar Sup se encuentra "guisar, gertaetu", probablemente inducción errónea a partir de un sust. vbal. gertaeta-. � 

Tr. Documentado en textos meridionales desde principios del s. XIX. � Euki ezkero modako jantziak, zegaz 

aragiak estaldu edo zabaldu eta janariak gustora edo aukera [por aukeran?] gertatubak. msOñ 109r. Mikaelak 

onezkero gertatuko zuan afariya. Apaol 26. Txerrientzat zerbait gerta dezagun. Ag G 28. Txintxarri-jotze on bat 


mende. 

654


gertatu bear zan. Ib. 301. Mando bat gertau. Kk Ab I 77. Bijar gaberako dantza pollita gertau dau. Altuna 31s. 

Otordua gertatu. Munita 105. Gertatu zuten urkamendia. Etxde JJ 177. Lanbreabeko etzanderea, gertau andaiserea. 

Akes Ipiñ 29. Teatro Amayan gertau eben jai aldi bat. SM Zirik 84. Azientzako lurrak gertetan. BEnb 

NereA 230. Garmendiak gertatzen eban orrialde bat, euskal-gaiez beterik. Alzola Atalak 76. Gertau eutsen katujana. 

Ib. 53. Gertau eban zigorra gatz-uretan beratuaz. Etxba Ibilt 470. v. tbn. A Ardi 115. Enb 199. Bilbao 

IpuiB 190. Erkiag BatB 132. 

� (V-gip; Lar), gerta (V-ple-oroz-och-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Iz ArOñ; Elexp Berg. Disponerse, prepararse. 

"Prevenirse" Lar. "Vestirse y acicalarse. Prepararse. Etxoin puxkat, oinddio gertatzeke nago ta" Elexp Berg. � 

Zelan gertauko da komulgatzeko? Kristiñau Dotriñako (1889), 18 (ap. DRA). Aurreneko Meza ematera 

gertatzean. Ag G 334. Berealaxe atondu (gertatu) nintzan lanerako. A Ardi 125. Lotarako gertau (prestu) zan. 

Altuna 12. v. tbn. Enb 32. Eliz-gizon izateko gertatzen ari diranen artean. Munita 32. 

� Estar provisto. � Zer deuskun dinot, baldin bagagoz / ogi ardaoz / gertaurik urdai ta babaz, / zezin, arto ta 

gaztañaz? AB AmaE 368. 

�7. Avenirse a, estar dispuesto a. � Fraillia ez zan gertau artara, bere relijiñoko legiak debekatzen zetsela ta 

mezede ori egitera. Etxba Ibilt 464. 

�8. (Sust.). Acontecimiento; relato de un acontecimiento. � Gertatu bat edesten zaigunean. Zink Crit 48. 

Gertatu polit bat esango dizut. Ldi IL 110. Ontati igarri, gertatu ori / ez dala gezur nâstua. Or Eus 302. Gai 

onixe buruzko gertatu gogoangarri bat. Lek SClar 141. Ba al nekien, ordea, atzoko gertatua? Txill Let 68. 

Gertatu uts ortatik, ezetz atera. Vill Jaink 94. 

- EZIN GERTATUZKO (-tha- Dv). Imposible, que no puede ocurrir. � Non garen guzien erhautsetaratzea ez 

bailitake ezin gerthatuzko. Prop 1899, 108s. 

- GERTA AHALA GERTA. Pase lo que pase. � Argi eta garbi mintzatzea --gerta ahala gerta-- zer den ere 

erakusten digu. MEIG III 118. Itzulpenak zirt edo zart, gerta hala gerta (a cara de perro, gaztelaniaz esaten den 

denez). MEIG VI 122 (en la ed. orig., Eusk 1979, 162 gerta ala gerta). Plazan iraungo dugu, gerta ala gerta. 

MEIG IX 33. 

- GERTA GERTA. "Suceda lo que suceda" Asp Leiz2. 

- GERTARIK GERTA. Pase lo que pase. � Beinere, gertarik gerta, ezin pratika dezakena (Urdax, 1827). ASJU 

1993, 602. 

- GERTATU-BEHAR, GERTA-BEHAR. (Lo) que tiene que ocurrir. Cf. Mb IArg I 220: An agi-gertatu 

beharrak dira 'allí tienen que ocurrir'. � Hoik gerthatu beharrak ziren, profeten arabera. Hb Egia 90. Gertabearra 

gerta zanean, / beste biderik ez neukan. Or Poem 542. Aldian aldika gure etorkiari berez datozkion gerta 

bear oriek. Or Aitork 236. Berez gertatuko lizaizueke gerta-bearra. Zait Plat 104. 

- GERTATURIKO. (Hecho) real, sucedido. No incluimos aquí ejs. como mendian gertaturikoa 'lo que pasó en el 

monte' o gertaturiko guztia 'todo lo que pasó'. � Gertarikoa da. A Ezale 1897, 16a. "Kanposantuko izara 

zuriduna". Gertaturikoa ei-da. Etxean entzunikoa, neure gazte-denporan. Alzola Atalak 149. "Manuxepa ta 

Enrike". Gertaurikoa. Ib. 149. 

- GERTATZEN DENA GERTA (BN-lab ap. Gte Erd 136; -th- Dv). Pase lo que pase; de cualquier manera. � 

Gertatzen dena gerta, guhaur gelditurik ere, etsaiari buruz, ez dugu zeren izi. HU Zez 124. Gertatzen dena 

gerta, beren gogoetak ontsa eginik, biek boza eman dute freren eta seroren alde. HU Aurp 144. Bortz sei 

urtheren buruan, gertatzen dena gerta, etxerat itzultzeko. Larz Iru 58. � (Con una forma conjugada en el 

segundo término). "Gertetan dana gertetan dala (V-gip, G-goi-azp)" Gte Erd 136. � Oro nahas-mahas uzten 

dituzte, gerthatzen dena gertha dadiela. Dv Lab 275s. Gertatzen dana gertatu dedin / ez dago eskubiderik. 

Basarri 64. 

- ZER GERTA. a) (Tener miedo, etc.) de lo que pueda ocurrir. � Zuen etxia dago irruti, / birian zer gerta izan 

bildurti. Bil 78. Lêngoaz gain zer-gerta, ba du neskak bildur. Or Eus 36. b) Al azar, a la aventura. � Ainziradiz 

aintziradi goaz, zer gerta. Or Mi 132. Arrixkatu beharra zegoen, zer gerta... "Me arriesgara a la aventura". 

MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). c) Por si acaso. � Onentzaroz, zer gerta, ditute erriratu / enborrak: 

legorteak ez detzan gogortu. Or Eus 145. Biamonean zer gerta an doa / urrutia arrapagale. Ib. 326s. 

- ZER GERTA AHALA. De cualquier forma, de todas las maneras. � Fraileak ziren orduan zer gerta ahala 

galduan irteten zirenak. MEIG VI 68. 

- ZER GERTA ERE (AN-ulz, BN-ciz; -th- Dv). Ref.: Inza Eusk 1926 (3-4), 9; Gte Erd 136a. ) Por si acaso, por 

lo que pueda ocurrir. "Zergertaere ongi bizitu zen (AN-ulz), quien vive prevenido vale por dos" Inza Eusk 1926 

(3-4), 9. � On da bethi liburua eskuan idukitzea zer gertha ere. CatLav A 5r (V 6). Zer gerta ere, komunio santa 

arzeko zauden aldian, ar zazu zere bekatu guzien onezko damua. Mb IArg I 190. Zer gerta ere, ez ukatu oriei 

[...] lagunz oriek. Ib. 254. Egon bear du albait ikuskiñean zer gerta ere. It Dial 71 (tbn. Dv; Ip zer hel ere). Zer 

gertha ere daie idiek agiñtzen sekretua. Gy 89. Bakean utzi zuten, zer gertha ere hatik begia haren gainean 

atxikiz. Laph 47. Bear bada eta zer gerta ere [...] bortz zizpa eta okeri doazkon zerak banatu zabezten. FIr 138. 

Hobe zuela zer gertha ere mirikuaren ganat joaitea. Lf Murtuts 37. Zer gerta ere, orain napar oiek etortzerako, 

ekarri bear diagu gurdi bat alpapa. Salav 58. Buruzagi ordain Aita Barzee kartsua zer gerta ere ezarririk. 

Ardoy SFran 257. Poltxak ongi aski ornituak zeramaztela, zer gerta ere. Berron Kijote 50. 


mende. 

655


v. tbn. HU Zez 21. Lab EEguna 105. Or Eus 343. Anab Poli 49. Erkiag Arran 137. 

� Gain hartan zer gertha ere, alfotxetan ezartzen ditut [...] Gure Herriaren ager-aldi guziak. Barb Sup 13s. 

b) De cualquier modo, de todas formas. � Etorkizunean, gure arteko norbaitek Platonen idaztiak [...] euskeraz 

eskeiniko dizkigu [...]. Zer gerta ere, nai izatekoa lizake, Platonen berri lekarken zenbait idazti izan ledin. Zait 

Plat 2. Zer gerta ere [...] irakaslea galdu zueneko, [...] txibistarik gotorrena autsita zegoen. Ib. 12. 

- ZER GERTA ZAIN, ZER GERTAREN ZAIN. Esperando a ver que ocurre. � Babeseraño labaindu naiz zer 

gerta zai. Etxde JJ 45. Kanpoko muturrean jarri ta zer gertaren zai. Anab Poli 35. 

- ZER-GERTAKO. � Bere lan-jokotan asmatzen duen zer-gertako istilu-lekuetan. "Extensión azarosa". MEIG 

IX 126 (en colab. con NEtx). 

- ZER GERTATUKO (ERE). Por si acaso. � Inguruko bidean, bada ezpada, zer gertauko, albomutil erazko ta 

aiutuak izatea. Erkiag BatB 22. Eskolarantz ez, zer gertauko bere. Erkiag Arran 55. 

- ZER NAHI GERTA. a) Pase lo que pase. "Zernahi gertha, en tout cas, quelque chose qu'il arrive" Dv. � Zer 

nahi gerta, jende onik ere ikusten dugu han hemenka zokoetan. HU Aurp 105. Gure lehia da, gure zuzena eta 

gure xedea, zer nahi gerta. Ib. 212. b) Por si acaso. � Huts edo kausi, zer nahi gertha, Ellandek errana egin 

zuten beraz hiru egunez. "À tout hasard". Barb Leg 135. 

gertatze. � Fenómeno. Cf. VocS: "Occurrence, goiatatzia", tal vez error por gertatzia. Cf. tbn. Or QA 167: 

Iainkoa guri begiz bezala gertatze ori. � Izadiko gertatzeak nola gertatzen diren etzekiten. Vill Jaink 30. En 


- GERTATZE-LEGE. Condición de realización (de un fenómeno). � Fenomenu partikular bakoitzaren kausa 

urbilla, edo obeki esateko, gertatze-legeak (condiciones de realización) jakitea. Vill Jaink 30. Fenomenuen 

gertatze-legeak argitu. Ib. 35. 

gertgei. v. gertagai. 

gertirudi, gertiduri. �1. "Novela; litm. 'imagen de lo sucedido, suceso simulado'" A Ardi 152. � R. M. a Azkuek 

arteka-marteka egindako gertirudia. A Ardi III. Pequeñeces bere gertirudi aitatua argitaratu zuanean. Lh Itzald 

II 103. Edestiak, ipuñak, kondairak eta gertiduriak ditue atsegiñen. TAg GaGo I. �2. + gerta-iduri. 

Representación, imagen (?). � Gerta-iduri au gertaberritzen diñagu kristauak, zeruko ta ipernuko aingeru oiek 

aurrean dauzkagula. Gaizki esana zegon "gertirudi", beti gertakizun baita, ta bakoitzak gertarazi bear baitu 

bere barnean, mendez mende, gizaldien azkeneraño. Or QA 59. 

gertiruditxo. � Dim. de gertirudi. � Gertiruditxo onen aitabitxi izatea. A Ardi V. 

gerto. v. 1 gertu. 

gerto. v. 1 gertu. 

gertoi. � "Trance" Lar. � Gertoia estua izanaz bere. Iza EE 1881a, 183. Gertoi txit gogor onetan zer egin bear 

degun. Otag EE 1881b, 108. 

gertoki. v. gertuki. 

gertsi. v. gersti. 

1 gertu (SP (-th-) � A, Ht VocGr 424, Aq 552, Dv, H (-th-)). �1. Cierto, seguro. "Sûr" SP. "Cierto, firme y 

constante, gertu: au gertu da [...] (AN)" Aq 552. � Gauza segura eta gerthua da [...] ezen hark bere Aitaganik 

inpetraturen duela. Lç Adv *** 3r. Testimoniaje segurez eta gerthuz deklaratu. Ib. ** 4r. Il bear baituket nik? 

Bai, gertu date. (Poesía navarra citada por Isasti). TAV 3.1.19. Ethorkizuneko ere egin gerthu agintza [= agintza 

gerthua]. EZ Man II 8. Zurekin adiskidetzeko erremedio gerthua. Harb 193. Gerthu da eta zerorrek ere badakizu. 

Ib. 130. Fin gaitz egiteko seiñale gerthua. Ax 194 (V 130). Eztela heriotzea bezain gauza segurik, eta orena noiz 

izanen den bezain guti gerthurik. Ib. 55 (V 36). Zein gauza gerthua eta segura den zeruko graziaren 

idukitzekotzat munduko itxurapenari ihes egitea. SP Imit III 45, 5 (Mst segür, Ol eskier). Agian baita da lerro 

horretan hitz gertu eta segur bakarra. MEIG V 87. v. tbn. EA OlBe 12. Etxde JJ 44. Arti Tobera 280. 

� (Uso adv.). Con seguridad. � Gure misiyo santu / biyotz-biyotziyak, / burura ditu gertu / geren siniskaiak. 

(Interpr?). Ud 94. Orduan jakingo genduke gertu asko. Lek SClar 110. 

� Firme; fijo. "Firme, gertua (AN)" Aq 552. � Pisu aundirik eztauka baña / gorputzez ain da gertuba. EusJok 

II 89. Honek prezio gertua pagatzen zuela zekien. Arti Ipuin 56. � "(AN-larr), bien afianzado" A. � Kargak 


mende. 

656


aundiyak eman, / premuakin lotu, / saltorik egin gabe / egongo da gertu [zaldiya]. Noe 63. 

� (Con izan). Estar seguro. "Cierto, firme y constante, gertu: au gertu da, ni gertu naiz (AN)" Aq 552. � Hunez 

gerthu garelarik. Lç 2 Cor 5, 14 (TB segurantza dugularik, Dv hau baitadukagu, IBk e IBe jakinik). Menturaz 

banerreikioke, gerthu banintz Jainkoak hori nere ganik galdatzen duela. Birjin 200. 

�2. (V, G, BN-baig; Lar, Mg Nom, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 136, 262. (Estar, etc.) dispuesto; 

(estar, etc.) preparado. "(A) punto, dispuesto, prest, gertu" Lar. "(A la) vela" Ib. "Apercebir, gertu euki" Ib. 

"Pronto, aparejado" Lar y Añ. � Tr. Usado por autores meridionales; aunque se documenta ya en Refranes y 

Sentencias, es bastante escaso hasta principios del s. XX. En DFrec hay 75 ejs., meridionales. Con complemento 

en caso alativo (en lugar de los habituales -rako o -tzeko) lo hallamos en RS y Mirande (HaurB 6). � Totakoxe 

mirabe prestu, gauza gitxietara gertu. "Aparejada para pocas cosas". RS 306. Ekix nago gertuago inox baño 

gudurako. Ib. 331. Eta gertu eguanian, aurrez aurre arpegi emon eutsen Franzesai. Astar II XIII. Zer edo zer 

esateko gertu ta ernai. A BeinB 42. Bere borondatea egoan errime, sendo eta gertu, bere Aita Betikoak prestau 

eutsan kalizea edateko. Itz Azald 201. Agintzen zizkioten gauza danak egiteko gertu. Ag G 133. Edozetarako 

gertu. Kk Ab I 94. Jaiari noiz asiyera emongo gertu. Otx 36. Baserritarra [...] eztegu oraindik ugari ta egunero 

irakurtzeko gertu. Ldi IL 71. Atsa (gogoa) gertu baitago, aragia ordea makal (Mt 26, 41). Ir YKBiz 469 (Ker 

gertu; Lç pronpto, He atzar, Ur prest, Dv, Echn erne, Ip zalhe, Ol pizkor, IBk bizkorra, IBe gartsu). Zernai bere 

alde egiteko gertu negon. ABar Goi 55. Leiuan zagoz gertu. Laux AB 22. Gertu al-zerate? TAg Uzt 137. 

Adixkideen nago zain gau ta egun gertu. Mde Pr 307. Gertuago bainago Eneasen utsegiñak eta olakoak 

aanzteko, irakurten eta idazten aanzteko baiño. "Paratior sum". Or Aitork 27. Erne eta gertu lana egiteko. Izeta 

DirG 63. Eskillaretan beera lagun egiteko ei ebillen gertuen. Erkiag BatB 11. Zer nai gauza leporatzeko gertu 

nagola. Lab SuEm 184. Hemen naukazue, beraz, gogo onean edo txarrean etorria, zernahitarako gertu. MIH 

309. 

v. tbn. A Ardi 69. Alz Txib 87. ArgiDL 43. Inza Azalp 123. Enb 184. Eguzk GizAuz 103. EA OlBe 93. Zait Sof 

143. SMitx Aranz 45. NEtx Antz 147. Lek SClar 103. Etxde JJ 71. Anab Poli 112. Bilbao IpuiB 261. Akes Ipiñ 

14. And AUzta 149. Osk Kurl 57. BEnb NereA 105. Ibiñ Virgil 51. 

� (No ref. a personas). (Estar, etc.) preparado. "Bazkaixa gertu dago" Elexp Berg. � Afariya gertu danean 

ekarri zan oneraxe. Apaol 27. Jatekoa gertu eta prest imintea. Itz Azald 93. Zazpiretako dana zegoan gertu. Ag 

G 228. Dana gertu eguan zorijoneko subak egitteko. Altuna 75. Kaiola gertu daukanarentzat, / uraxen bai dek 

txoria! Enb 169. Gertu ipiñi eskopetia. Kk Ab II 30. Sarea neukan gertu. Lab EEguna 114. Nik gertu daukatzuet 

yaurgoa. Ir YKBiz 436. Maia gertu egongo da. ABar Goi 33. Azitegiko lurra gertu eduki. Munita 41. Begiak 

bizkor, sareak gertu. BEnb NereA 149. Erantzuna gertu neukakean. NEtx LBB 126. 

v. tbn. A Ardi 112. Alz Ram 22. Or Eus 90. Eguzk GizAuz 68. Anab Poli 112. Osk Kurl 174. 

� (Como adj. pleno). � Egogi Matxini mantua, ta ez afari gertua. "Cena aparejada". RS 160. 

� Presto, dispuesto. � Argatik zuek ere zaudete gertuak: zeren ez dakizuten orduan, gizonaren Semea etorriko 

da. Ur (G) Mt 24, 44 (Ker gertu, Ol gerturik; Lç, He, Ip, IBk e IBe prest, Dv goait, Echn erne). Esangiña ixaten, 

barriz, gertuba. "Pronta". Otx 22. Oraingo neskatilla kirol-zaleak oi diranetarikoa, gertua, ausarta, bipilla, 

edozertarakoa. Erkiag BatB 74. Gaurko zenbaiten lanak [...] gertuagoak omen dira gure herriaren gogoa 

hondatzeko lantzeko baino. MIH 361. � Berbazko erasoaldi luzeak aiñako iskillu eragikorrak eta gertuak 

zituan. Erkiag BatB 20. 

�3. (V-gip, G; H). Ref.: A; Iz Als (ankutsín); Elexp Berg; Gte Erd 156. Cerca. "Gertúbo báloó..." Iz Als s.v. 

ankutsín. "Azkoititik gertu dao (G-azp)" Gte Erd 156. � Tr. Documentado en textos de dialecto guipuzcoano. Se 

emplea con complemento en ablativo, excepto Guerrico que usa genitivo (cf. tbn. gen. en Iztueta y Campión, en 

GERTUAN, GERTURA y GERTUTIK). � Zenbat eriotzaren gertuago anbat naigabetuago eta turbatuago 

arkitzen da. Gco II 90. Izen berpereko baserri-etxea gertu daukalako. Izt C 101. Bildu ziran San Pedro guzien 

Burua, gertuena izaten ziran beste Apostoluak, Apaizak eta [...] ikasle zarretatik ere asko. Lard 510. Bi adar 

zorrotz oiek gertu ikusi ezkero. Urruz Zer 134. Eguzkia baño milloika leguaz gertuago dagoala guregandik. Inza 

Azalp 33. Bi akolito gazte-gazteak / gertu zituan berekin. Tx B I 43. Ziran alkargandik gertu. Ib. 192. 

Ikaslêngana joana? Emen diteke gertu. Or Poem 543. Elburua gertu jotzea. Txill Let 122. Izakirik urrutiena, eta 

denpora berean gertuena. Vill Jaink 24. Errenteritik gertuago dago. Salav 26. Ortik gertu dezu erri ori. NEtx 

LBB 82. v. tbn. A Ardi 36. JAIraz Bizia 69. AIr EuskIp 10. � (Adj.). Cercano, próximo. � Okasio edo peligro 

gertu edo urrean jarten. Gco II 61. 

�4. (S ap. A; Dv, H, Foix ap. Lh). Suceso, acontecimiento fortuito; ocasión. "Événement" Dv. "Hasard, 

accident" H (aunque todos los ejs. que citan ambos son de gerthuz). "Gerthu onari, iletik loth adi (S), a la buena 

ocasión agárrale del pelo" A. "(S; Foix), hasard, cas fortuit, accident" Lh. � Zer nahi agi dakigün nahigabe eta 

gerthü gaisto. Ip Hil 127. Oraiko gerthü huntan. Ib. 135 (v. tbn. 97). � (El) azar. � Haren kausa ezta zentzua, / 

baiña bakharrik gerthua. "Le hasard". Gy 197. Eta horrela ukhan zuen, gerthuaren drolea! / diruak berea nola, 

sokak bere yabea. Ib. 119. 

�5. gerto. "(AN-gip-5vill), recto, formal" A. 

�6. Cuerpo de una tela. "Gerthü badü (S; Alth RIEV 1911), (cette étoffe) a du corps" Lh (aunque lo que 

encontramos en Alth in Lander RIEV 1911, 599 es "gerthü, esku oneko oihal bat"). 


mende. 

657


- GERTUAGOAN. Más cerca. � Zeruak ere gertuagoan / dagola dirudi askoz. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 69. 

- GERTUAN (V-gip, G-azp-nav; H). Ref.: Iz UrrAnz, Als (gertuban); Elexp Berg; Gte Erd 156. Cerca. � 

Arabako Probinziaren gertuan. Izt C 112 (v. tbn. 106). Silotik gertuan zegoalako. Lard 119. v. tbn. Zab Gabon 

105. An gertuan zegoan txara baten. Apaol 73. Oean, eri bat; oen gertuan, apaiz bat. Camp Ezale 1897, 268a. 

Aientzat dena gertuan dago. Etxeg EEs 1911, 133. Donostiatik gertuan. MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). 

- GERTU ASKOAN. Muy cerca. � Gertu askoan geneukan Santiago Carrero jauna. MEIG I 75. 

- GERTU-GERTU. (Intensivo de gertu). � Galtzeko dagoz gertu gertu ta prest biziak. AB AmaE 461. Beti 

zerbait egiteko gertu-gertu dagolarik. Zait Sof 19. 

- GERTU-GERTUAN. a) "(V-ger-ple-arr-oroz-och), casi casi, a punto de, muy oportunamente" A. b) Muy 

cerca. � Gezurraren abantailak [...] ezin ukatuzkoak dira, gertu-gertuan eta eskumenean dauzkat; kalteak, 

berriz, oso urruti ikusten dira. Vill Jaink 86. 

- GERTUKO (G ap. A). Próximo, cercano. � Pekatu mortalaren gertukoak; eta aiñ gertukoak batzuek, nun ezin 

argiro ezagutu ditekean mortalak edo benialak diran. Gco II 16. Baldin ez balu aide gertukorik. Ur Lev 25, 26 

(Dv ahaide hurbilik). Ta ez gertukoak bakarrik, baita ere Araoz [...] ta beste auzotegietakoak. Ag G 34. 

- GERTURA. "(G), a un punto cercano" A. � Idiazabalko Erriaren gertura. Izt C 114. 

- GERTURIK. v. gerturik. 

- GERTUTIK (H). De cerca; por cerca. � Gertutik ikusi bazuen ere promisioko lurra. Gco I 129. Plazaren 

gertutik igaroaz. Izt C 96. Zer gertutikan ikusi duan eriotza. Apaol 60. 

- GERTUZ (A; -th- SP, Urt Gram 414, Dv, H). a) Ciertamente. � Nihaurk ere gerthuz maite bazitut. E 199 (v. 

tbn. 223). Gertuz ongi ari zara. Volt 263. Nik, zupertuz, / badut gertuz / maitasarre zugana. 'Certainement'. O Po 

3 (Azkue traduce "por ventura"). Gertuz gauza gorez mintzatzeak eztu nihor egiten saindu. SP Imit I 1, 3 (Ch 

egiaz, Mst egiazki, Ol noski, Leon zinez). Begitarte gerthuz amolsuak, baina garbiak. SP Phil 400. Gerthuz ezin 

ukha daiteken gauza da. He Phil 298. b) (-th- Dv, H). Por casualidad, casualmente. � Baiña hementxet Aneta / 

gerthuz behatztopatzen da. Gy 15. Batzen ditu gerthuz ohoiñak bidean. Ib. 286 (v. tbn. 18). Astoaren gainean, 

jarria gurbilduz, / amatzera zoaken emazte bat gertuz. Ox 64. 

- GERTUZKO. Casual; ocasional. � Jende ez-ezagutuak edo gertuzko ezagunak. Mde Pr 99. Moldegaizki, 

ordea, gertuzko gaiztagin batek bezala. Ib. 157. 

� Etim. De lat. certum. 

2 gertu (V, G; Añ, H). Ref.: A; Iz ArOñ. � Tr. La forma habitual del sust. vbal. es gertutze- (gertute- en los 

vizcaínos); sólo encontramos gertze- en Eguiateguy y, en alguna ocasión, en Lizardi (IL 77). En DFrec hay 22 

ejs. �1. Preparar, disponer. "Aprontar" Añ. "Disponer, prestar" A. v. gertatu (6). � Gertu edo prestadu ezkero 

geure bijotza. Astar II 253. Txilintxuen ordez arranak Elizan gertu bear izango doguz. A BeinB 68. Gosalduteko 

gertuta dauke / [...] berakasopa. Azc PB 118. Gertutzen da ludi atzipekor oni agur egiteko. Garit Usand 54. 

Jesuseri lurperatze egokia gertu edo prestatu. Inza Azalp 71. Euskal jaierako zere burua gertu bear dezula. Lab 

EEguna 99. Neure tresnatxubak gertuten. Otx 182. Yai bikain aiek gertutzeko. Ldi IL 135. Zuk gerturiko suoñazeetara. 

Or Aitork 115. Itsasontzi aundi bat itsasorako gertutzen ari ziran. Anab Poli 35. Dana gertuten 

ebillen. Bilbao IpuiB 258. Uelga bat gertu bear zala. Ugalde Iltz 46. Gertuko deutsaz paperak. Erkiag BatB 203. 

Gertu zizkion ianariak. Ibiñ Virgil 50. Gertuko dugu [...] euskarazko [almanaka] bikain bat. MEIG I 205. 

v. tbn. Enb 111. Zink Crit 4. Laux BBa 130. JMB ELG 42. Eguzk GizAuz 68. TAg Uzt 121. Zait Sof 66. Gand 

Elorri 91. NEtx LBB 51. 

� Prepararse; disponerse. "Zelan gertu edo preparadu biar zarian [...] (Astar)" H. � Moises berrogei eguneko 

barubagaz gertu edo prestatu zan legia artuteko. Astar II 247. Aurretik ongi gertu-ta. ArgiDL 10. Gertu adi, 

urira juan biar yuagu-ta. Otx 141. Gertu adi eriotzarako. Bilbao IpuiB 49. Jexteko gertu zan. Ugalde Iltz 32. v. 

tbn. TAg Uzt 260. Erkiag BatB 184. Ibiñ Virgil 35. 

�2. Ocurrir, acontecer. � Egiazki gerthü zena. Egiat 272. Zaudian zer gerthüren zen hantik aidürü. Ib. 159. � 

Resultar. � Güzien desohore gerthü direnetarik. Egiat 277. Errege zena atzo, herrestan egün gertzen. Ib. 167. � 

Aparecer. � Heia egia zenez zereioala igaran gaian alhaba maitia gerthü. Egiat 173. 

- GERTU-BIDEAN. En preparación. � "Exploración de los dólmenes de Gorriti" (gertu-bidean). In JMB ELG 

106. 

- GERTU ERAGIN. Hacer preparar. � Mando-andea gertu eragijezu otseñai. Otx 181 (v. tbn. 85). 

- GERTU-LAN. Preparativo. � Egunkariarekiko gertu-lanak gaurtik, nere aburuz, nola asi diteken azalduaz. 

Ldi IL 72. 

gertualdi. � Apresto, arreglo. � Txirringutsa bere tegian utzi, zor ebana ordaindu, soiñekoai gertualdia egin 

[....] eta [....] joan zan. Erkiag BatB 77. 

gertuarazi. � Hacer preparar. � Aurren jaia ta abar gertuarazi bear dira. Lab EEguna 87. 


mende. 

658


gertude. 

� Seguridad, certeza. � Behar zinduke ukhan zerbait gerthude seroratasunerat deitzen zaituela. Birjin 163. 

Menturaz banerreikioke, gerthu banintz Jainkoak hori nere ganik galdatzen duela; indazu zuk zerorrek gerthude 

hori. Ib. 200. 

gertuera (Lar, H). � Preparación. "Aprontamiento", "preparación" Lar. � Ain debozinoe baga, ain gertuera, 

prestaera edo preparazinoe gitxigaz. Astar II 235. Zelako gertuera edo prestatasunagaz [...] eldu biar dan 

Jaungoikozko Aingeruben janarija artutera. Ib. 229. Jaunartze ospatsua egiteko gertuera. ArgiDL 126. Egun 

batzutako gertuera eskatzen du. Ib. 125. En DFrec hay 4 ejs. 

gertugabe, gertubage (Lar). �1. "Desapercibido" Lar. �2. "Desapercibimiento" Lar. 

gertugabeko. "Incertain" Dv. 

gertukatu (Lar Sup, H). � "Guisar" Lar Sup. 

gertuki (Ht VocGr 424, A (s.v. gertu); -th- SP, Dv, H), gertoki (Aq (AN)), gertuzki (vEys). � Ciertamente, 

realmente; con certeza, con seguridad. "Apuradamente, ciertamente" Aq 989. � Ala Iuduén ber da Iainkoa? ala 

ez Jentilen ere? gerthuki Jentilen ere. Lç Rom 3, 28 (He y Dv segurki). Eta adimendu gerthuki seguratuaren 

abrastasun guzian. "En toutes richesses de certitude d'intelligence". Lç Col 2, 2. Iakiteko gerthuki. EZ Man I 22. 

Baitakigu segurki eta gerthuki hil behar dugula. Ax 65 (V 42; en He Phil 49 gerthuki eta segurki). v. tbn. O Po 

51. Ez gerthuki, eztiot emanen. "Non assurément". Birjin 55. Ni galda nezozu, eta gero gerthuki ni zurea naiteke. 

Dv LEd 146 (Cb Eg II 79 seguru). 

gertukiro, gertokiro (Aq (AN)). � "Apuradamente, ciertamente" Aq 989. 

gertura. � Seguridad, certeza. � Oraino etzuen bukatu ber-othoitza, non sentitu baitzuen ber-arimaren zolan 

gerthura bat bezala entzuna zela. "Assurance". Birjin 140. 

gerturatu (G ap. A). � Acercarse. � Eta gerturatzen zala erretzen etzalako mirari andi ura ikustera. Gco I 114. 

Gerturatzen da eguna / nazioen liga edo alianza / da ikusiko deguna. Iparg 354. Nere aita ta ama ere gerturatu 

dira Azpeitira. Moc Damu 14. v. tbn. A Ardi 24. Muj PAm 74. Elizdo EEs 1925, 215. Etxde AlosT 62. 

gerturik. �1. Ciertamente. � Emen dago gerturik / erioa eta bizia: / elizak erraten digu / bata nola bertzea 

(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 115. �2. (BN-lab ap. Gte Erd 136). (Estar) dispuesto; preparado. � Alan sapatugau 

baten doa / senargei ona gerturik / ardao ta guzti lagunanera. Azc PB 117 (en Ur PoBasc 303 armaturik). 

Dantzara ointxe deituko neuke / gerturik baldin balego. Enb 180. Beraz, gerturik egon zuek ere. Ol Mt 24, 44 

(Ur (G) gertuak). Artzeko gerturik nago orain. Otx 85. Erdi gerturik egozan andik aldegiteko. Erkiag BatB 56s. 

Gerturik bear du garaia urbiltzen denean. Ibiñ Virgil 97. Gerturik baitago Margaita argitaratzeko behar dena 

emateko. MEIG I 233. v. tbn. Ldi IL 170. Zait Sof 21. Basarri 31. BEnb NereA 85. Lab SuEm 199. � (Estar, 

tener, etc.) preparado (no ref. a personas). � Txuri-erdia gerturik neukon, arek eskua luzatu baño len, ordez 

emoteko. Or Tormes 17. Zuentzat gerturik dagoen yaurgoaz. Ir YKBiz 421. Miztoa beti gerturik dute. Etxde JJ 

178. v. tbn. Bilbao IpuiB 204. MEIG II 106. � (Tener) decidido. � Iñori ezertxu bere adierazo bage, gerturik 

eukan zer egin. Erkiag BatB 95. 

- GERTU-GERTURIK. Muy dispuesto. � Bestelako ziorik ez aztertzeko gertu-gerturik nengokean. Zait Plat 87. 

gertutasun. � Preparación. � Zelako gertutasun, prestatasun edo preparazinoia eruan biar daben komulgetara 

doianak. Astar I 160. � Disposición. � Begi-erabilkizunetan beraganako gertutasuna antz-eman nairik. Etxde 

JJ 109. Bere anima aitortza on bat egiteko gertutasunean somatu zun. Ib. 221. Bere azken egunak eskean 

bukatzeko gertutasunez zegon. Ib. 273. 

gertutu (V-arr-oroz, G ap. A; Lar, Dv, H). �1. Disponer, preparar. "Aprontar" Lar. � Non nai dezu gertutu 

dezazugun jateko Paskoa? Ur (G) Mt 26, 17 (Lç y Dv aphain, He prepara, Ip adela, Echn, IBk e IBe presta(tu), 

Hual y Samper disponi, Ol y Ker atondu, Or antola). Autu eta gertutu zuen asieratikan eta mendeak baño 

lenagotikan bere seme bakarrarentzat ama bat. Ur BulaG 504 (BulaAl 2 prestau). Ai! baña gaiztuak daukez 

billatuak, / eta gertutuak, / lendanaz lurpietan nun egon lekuak. AB AmaE 344. Prestatu edo gertutu zion Jaunak 

bere bizi-lekua. Inza Azalp 44. Aitak neri [yaurgoa] gertutu didan bezala. Ir YKBiz 436. � Prepararse. � Gertutu 

ziran tronpetak jotzeko. Ur (ap. Dv). Españiako [laisterkari] onen guziak / bai pulamentuz gertutu. Basarri 97. 


mende. 

659


Orain gertutu, preparatu egin bear dezu alegin guzian. MAtx Gazt 66. En DFrec hay 18 ejs. 

�2. Asegurar. � Eta gerthutzen zaitut, nere izaba guziz ona, mundua geroroz deus etzautala izanen. "Je vous 

assure". Birjin 55. Nork gerthutu dautzu 'barneko moldean' delako hori aski dela. Ib. 61. Gerthu edo segura 

zezakela Bathaioko grazia osorik ta garbirik zadukala. Ib. 585. 

? gertza. "Sombra" Lar Sup. Se trata tal vez de una errata por geriza, que Larramendi pudo encontrar en RS 371 

y 495. 

gerualatu. v. geroratu. 

gerun. v. geun. 

geruza. "(V-gip), capa ligera, cubierta delgada. Sats-geruza bat, una capita de estiércol" A. 

gesal (G ap. A; Añ), gezal (G-azp ap. A). �1. Agua de mar; agua salada. "Kresala esaten deutsagu Bizkaian ur 

gaziari. Badakit obeto legokela gezala esatea" Ag Kr 5n. v. kresal. � Gersalzaha, una rega (1025). Arzam 254. 

Nostra uinea in Guissalza (1084). Ib. En Guessalaga (1100). Ib. Hereditatem de Guessaliuarr (1212). Ib. � 

Eliseo Profetak Jerikoko gesala edo ur gazitua gatza bertan botarik gozotu eban. Añ NekeA 231. Gezala galanto 

iruntziaz. Ag Kr 211. Euskal-itz zar ta berri artean gezaletan bezela igari ta ito-zorian. Ldi, carta a Orixe, 25-3- 

1928 (ap. DRA). Gesal zabaletan, gure egarria asetzeko zuk yalkiarazi zenun iturri [...] osasungarria. Or Mi 

131s. Gezal mugagabez bide ginyoazen. "Inmensidad salobre". Ldi BB 164. Itxas-gezalak. TAg GaGo 36. Iñork 

gogo baleza bizi gezalean, / sar dedilla txalupan nerekin batean. SMitx in Onaind MEOE 1048. Adan ederretik 

erori ez balitza, ez zan aterako aren sabeletik itsas-gesala. "Salsugo maris". Or Aitork 400. Gesal zelaiak utzirik 

/ eldu legorrari. NEtx LBB 353. v. tbn. P. Etxeberrria EEs 1928, 25. Mde HaurB 65s. 

� (BN, S ap. A; VocBN, Dv, H), gezal (L, BN, S ap. A). Salmuera. "Sel fondu ou l'on tient les viandes salées" 

VocBN. 

� "Gezal [...] (G, BN, S), salitre, nitro" A. � Gezal-urez edo zikinkeria garbitu bearra du [matsak] bizkor 

irauteko. Or JBDei 1919, 366. Zure birikak bear-bearreko duten gezalaz (salitre) eta mendiko aize guriaz ase 

dittezen. Etxde AlosT 55. Gezalez janik ditu hormak. Mde Pr 107 (v. tbn. 109). 

� "Gezal [...] (G arc., S), agua sulfurosa" A. 

� "Gezal (G-to), agua que echa el queso" A. 

� (V-gip ap. Iz UrrAnz; H). (Adj.). Salado; salitroso; (agua) mineral. "Ur gesala, eau minérale, eau épaisse" H. 

"Lo salado" Iz UrrAnz. � Sartu zituan lanpernok ur gezalagaz ordurako sugañean egoan topiña baltzean. Ag 

Kr 142. Zabaldi gesalean ba zetozen eriosuar irureun ta geiago zezen. 'La plaine salée'. Or Mi 48. v. tbn. EA 

OlBe 73. Eriotzaren usain gesala. 'Salitroso'. Azurm in Gand Elorri 145. 

�2. (G; Lar, H), gezal (G-to). Ref.: A (gesal, gezal); Iz To. "Aguacha de tumor, grano, divieso" Lar. "Ichor, 

materia tenue y sutil que arrojan las llagas" Ib. "Pus" A. "Gesala dariola, que le mana agua (a la herida)" Iz To. 

� Zeriozkan zorna eta gesal zikiñak tella puska batekin kentzen zituela. Lard 256. 

�3. (AN-larr-erro, B, L-ain, BN, R ap. A; VocBN � Dv, H). Nieve medio derretida. "Boue provenant de la fonte 

de la gelée" VocBN. � Egun guziuan egon da elurrari dunba-danba; gesal bateki kariketan, ez baizaiteken 

kristia¸)k erkin. Mdg 137. � "Deshielo" Satr VocP. � "(L-ain), lodazal" A. 

�4. "(G-to), jugo de la carne" A. "Líquido de la carne. Aragi puske horren gesala haundie da" Izeta BHizt. 

�5. (V-gip, L-ain), gezal (V-arr-och, B). Ref.: A (gesal, gezal); Iz ArOñ. "Gezal [...], 7.º ligera capa de nieve, 

costra superficial" A. "Paño del cristal" Ib. "Corteza. Lurgésala, la corteza de la tierra, la tierra mejor [...]; eduúrgesala 

dao, una capita delgada de nieve [...]. Eztauko gantzik, gésal batzuk besteik, se dice del cerdo flaco" Iz 

ArOñ. 

�6. "(B), lechada de cal" A. 

�7. Ungüento. � Sorginen urin bereziaz [...] bethea zen eltzea. Urin-gesal harekin torra eta torra, gantzutzen 

dire bi emaztekiak. "Onguent". Barb Leg 141. 

�8. (S-saug), gisal (S). "Auge à saler (le porc, etc.). Var. gisal" Lh. 

�9. "Lo soso, lo que está sin sal, lo que está desalado" Iz UrrAnz. 

�10. "Gezala, agua dulce del río en la confluencia con el mar" Etxba Eib. 

- GESAL-BELAR. Salicor. � Laisterka zelaieko gesal-belarra aztakatzen dute. 'Les salicornes'. Or Mi 50. 

- GEXAL. (Forma con palat. expresiva). "(G-to), enclenque, persona de poca energía" A. � Azkarra nintzan, 

danen bear nintzan; gexala nintzan, antxe bizi nintzan (G-goi). Inza EsZarr 147. 

- GEXAL-MEXAL. Débil. � Gexal-mexal eguzkia terraletan. I. Otamendi in Onaind MEOE 1085. 

� Etim. Para su posible origen en un préstamo (lat. aquae sal), v. FHV 560. 

gesaldu (G, AN, L, BN; VocBN � Dv, H), gezaldu (BN), gisaldu (L-sar). Ref.: A; A EY III 275; Lh; Satr VocP 


mende.


(gesal); JMB At (gisaldu). �1. Derretirse (la nieve, el hielo); llenarse de nieve derretida. "Bideak gesalduak dira, 

les chemins sont devenus boueux" H. "Orma gezaldu, derretirse el hielo" A EY III 275. � Gezaldurik da izotza. 

Zait Gold 105. �2. Disolver. � Arno izpirituan gesalduz eta ithoz [liliak]. JE Bur 88. [Itsasoak] bere ur gaziaz 

zafratuz emeki-emeki gesaltzen ditu [arkaitzak]. JE Ber 79. � (Fig.). � Gesalduak ditugu etsaiak bertatik. Loram 

114. Diru-kezka eta buru-hauste guziak othoitzean gesalduz. Lf ELit 324. �3. "Devenir mûr, produire du pus, 

devenir purulent, parlant d'un abcès, d'une plaie" H. �4. "Saler de l'eau, la saturer de sel" H. �5. (V-gip ap. Iz 

UrrAnz), gezaldu (BN ap. A). Desalar. 

gesale. �1. "(BN) saladero, depósito de salazón" A. �2. "Gezale, pozo de nieve derretida" A Apend. 

gesaltze. �1. "(S; Foix), 1.º dégel. 2.º débâcle" Lh. �2. "Marinage" T-L. 

gesi (V-m ap. A), gesu (V-occ ap. A), gexi (V-ger ap. A), gexu. � (Usado en la expr. gesi bat 'un momento'). 

"Luego, de aquí a poco [...] (V) gesibaten" Añ. "Tiempo inmediato, momentos después. Gesu baten, dentro de 

poco, muy en breve" A. "Momento futuro. Gesi baten, dentro de poco (Mg PAb)" Ib. � --Ze ordu da bada? -- 

Gesi baten zortzirak. Mg PAb 115. Gesi bat arte isten zaitu: I.J.A.-k. Ezale 1897, 178b. Egon ardura barik, gesu 

baten etorriko da Peru. Zam Man 42. Gexu baterako iztiari luze eretxita. Otx 149. Gustijok lur bigurtuko gara 

gexu baten. Ib. 54. 

- GESIKO. "Gesuko (V,...), inmediato" A. 

gestera. v. geztera. 

gesteratu (S ap. A). � Castrar animales. v. kerestatu. � "(Sal), castrar las colmenas, quitar la miel a la abeja. 

Erleak gesteratu txugu (Sal)" A. 

gestero. "(S), cabrón castrado" A. 

gesto. v. gaizto. 

gesu. v. gesi. 

getari(a). "Atalaya en que se hacen las señas por humos" Aizk. Parece tratarse de un intento de explicación 

etimológica del topónimo Getaria; cf. Lar: "Fumante, keeztaria, getaria, kegillea". Gavel (RIEV 1924, 554n) lo 

relaciona con el gasc. guetari "guetteur" o "poste de guet". 

getozka. "(msLond), verdolaga (Bot.)" A. 

gettu. v. gehitu. 

getu. v. gabetu. 

getxo. v. 1 ketxo. 

getxokaran. "(msLond), ciruelas claudias (Bot.)" A. 

geu (V, G-azp-goi; Lar, Añ, Dv (V), H). Ref.: A; EI 222; Elexp Berg. � "Nosotros, tras gu guk, geu, geuk" Lar y 

Añ (que para "nosotros mismos" dan gerok y geurok). "Mismo [...] nosotros, gu geu" Ib. "Nosotros mismos" A. 

v. geur. � Tr. Propio de la tradición vizcaína y de uso prácticamente general en este dialecto; tbn. se encuentra 

en Ochoa de Arin y, desde finales del s. XIX, en algunos otros guipuzcoanos. Con el tiempo --especialmente 

desde mediados del s. XIX-- parece aumentar su empleo sin carácter intensivo (i.e., sin pertenecer al foco de una 

oración, sin ser resaltado por oposición, etc.), que sí conserva en los ejs. no vizcaínos modernos. Precedido de gu 

(guk, etc.) sólo lo encontramos en Arrese Beitia (AmaE 83), Lizardi, Txillardegi (Let 138) y Basarri (in Uzt Noiz 

40), en este último sin concordar en caso el primero con el segundo. En DFrec hay 81 ejs. � Proximoa [ametan] 

geu legez. Bet 11. Gura dau geuk bere satifazidu daigun beragaz. Cap 63. Biortu egizuz geugena 

miserikordiesko begiok. VJ 14. Geuk geren zordunai barkatzen diegun bezela. OA 1. Onek guri on egitea gura 

doguna legez geuk bere egiten deustegula. Cb CatV 49. Ez geuk edaateko, baña bai emoteko iñor badator. Mg 

PAb 104s. Ez deutsku inos bere itxiko, geuk berari isten ez badeutsagu. fB Ic I 74. Ezteuskuz kenduko geuk nai 


mende. 

661


ezpadogu. Astar II 234. Aberiak geu lakuak dira. Ur Dial 54 (It, Dv e Ip gu). Geuk edo geure lekuan gero 

egongo dirian Aita Santu Erromakoak. Ur BulaAl 21 (BulaG 528 guk). Goazen geu ere zer ote dan. Apaol 123. 

Eztogula guk iñor biar: geu gara gu naikua. A BGuzur 147. Biztuten doguzala geugan ontasunerako gurari 

sutsuak. Itz Azald 61. 

� (s. XX). Geu izan gara geure gogamena egin nai izan dogunak. Echta Jos 183. Geldi-geldi! Geu be gixonak 

gara gero! Kk Ab I 82. Ezin ixan ebala lorik egin geugattik. Altuna 80. Negar-zotinka gagoz geu ta zure Ama. 

Enb 58. Zorijona eskubetara yatorkunian geuk ezagutu ezik. Otx 79. Gu geu izateaz ez gaiteala lotsa. Ldi IL 

136. Geuk ere bidez iguriki baitezakegu horrelako mirakulu bat. Mde Pr 205. Zatoz geugaz. Erkiag Arran 122. 

Baso orreitan geuk sartuko landarak be ba-dagoz. Akes Ipiñ 26. Geuk entzun dogu. Ker Io 4, 42 (IBk e IBe 

geuk; Lç geurok, He y Dv geronek, LE geurék, EvS gihauk, Ol gerok, TB y Leon guhaurek). Ikusi duguna, 

ordea, geuk ikusi dugu. MEIG I 64. 

v. tbn. (Para textos no vizcaínos): Ag G 190. Alz Bern 78. NEtx Antz 45. Txill Let 100. Etxde JJ 71. Basarri 175. 

Zait Plat 129. 

- GEUTARA. "Geu geutara, nosotros solos (V-ger-ple)" A EY III 337. 

geu. v. 1 gau; geun. 

geuganatu. �1. "Apuntarnos a nosotros" Lar. �2. Conseguir, lograr (nosotros); apoderarnos. � Españarrak 

geuganatuta daukagun itxaserri batera. Echta Jos 188. Gurutzeko Opariaren irabazki ta ordañak geuganatzeko. 

KIkV 93. 

geugandu. � Conseguir para nosotros. � Artu Tarifa, eta artu Kalpe, geugandu biak, / edo kiskaldu, erre ta 

austu, alako uriak. AB AmaE 443. Grazia galdurikoa barriro geuganduteko. Itz Azald 134 (v. tbn. 180). Geure 

indar eta alegiñez geuganduten doguzanak. Eguzk LorIl 6 (ap. DRA). Euskerak galdu daben indarra / zigur, 

astiro-astiro, / geuganduko da, maitasun garbiz / guztiok lan ein ezkero. BEnb NereA 94. 

geukeria. � Egoísmo (ref. a la 1. a pers. pl.). � Emengo adiskidetasuna [...] geukeriz lizunduta izan oi da. Ibarg 

Geroko 42 (ap. DRA). 

geun (V-ple-arr-oroz-och ap. A), geu (V-arr ap. A), gaun (V-ple-arr ap. A), guen (A, que cita RS). �1. Telaraña. 

� Guenak [, tal vez errata por gueunac] sagua askatzen ta eullia oratzen. RS 298. Gaur Zearrotzara 

doanak eztau aurkituko zaar-usaiña ta geuna baiño besterik. A Ezale 1897, 281b. Geunetan jausiriko eulijak, 

zelan mismaua uxatu? Otx 32. � (V-ger-ple-or ap. A; Lar, H), geu (V-ger-arr ap. A). "Floxel, tamo", "pelusa" 

Lar. "Tamo, que se forma en las junturas de tablas, en los rincones, etc.", "tamo, pelusa, moho" A. � Geuna edo 

lizuna kendu. Ezale 1897, 168b. � gau (V-ple ap. A). Moho. �2. (V-ger-oroz; Mg Nom, H), gerun (V-gip). 

Ref.: A; Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57; Etxba Eib (geruna). "Catarata, nube de ojo" A. � Zure 

entendimentuaren begiak geun andiarekin illundurik daude. Mg CC 254 (v. tbn. 161). Begija badago garbija ta 

geun baga. Mg CO 238. �3. gau. "La bruma, gaua, a diferencia de gaba, la noche (V-m)" A EY III 254. �4. 

"Nata de la leche" Zubk Ond. 

geundu (V, G ap. A; H). �1. "Cubrirse de cataratas (los ojos)" A. � Beren begiak geundu edo illundu bidiz 

gauza onik ekusi ez dezen. Mg CC 252. Euren arimetako begi lausotu ta geundubetan. Mg CO 22. Geundurik ete 

daukadaz begiak? Ag Kr 208. �2. geutu (V-arr-oroz ap. A). "Enmohecerse" A. � Zuriñeren gero-asmo-lore 

irukoitzak ere, bata bestearen ondorik geundu, urdindu, ximurtu ta idortu egin ziran. Erkiag Arran 178. � 

"Ponerse muy maduro" A. 

geuni. v. geroni. 

geur. � Nosotros mismos. v. geu; cf. geurtxe. � Erabilten gaitu ilabetean / bere tripearenzat errastruan; / 

geur, barriz, tiri-taio konbentuan. Lazarraga (B) 1182vb. Gere betiko kondenazioa geurk gere buruari 

erakarteko. Gco I 417. Gere buruaren borrero gogorrak geur izatea. Gco II 43. Gure lagunaren animako 

kalteak geiago sentituko ginduzke geuri egiten dizkiguen bidegabeak baño. Ib. 50 (seguramente dat. de geur, no 

de geu, pron. que no utiliza nunca). Besteren begiak maiz aski geurk [...] ikusten ez ditugunak ikus ditzake. 

MEIG VIII 111. 

geur. v. gaur. 

geure (V-gip ap. Elexp Berg; Urt IV 101, Lar, Añ, Dv (V), H), geuren (A), gauren, gouren. �1. Nuestro. v. 


mende. 

662


gere. � Tr. Documentado ya en Lazarraga; es de uso general entre los vizcaínos. Al Norte es frecuente en los 

autores labortanos del s. XVII y principios del XVIII (más adelante sólo encontramos ejs. en Haraneder, 

Goyhetche, J. Etchepare y Mirande); entre los alto-navarros lo usan Beriayn, Elizalde y Lizarraga. En textos 

guipuzcoanos, además de Ochoa de Arin y Apaolaza, lo emplean algunos autores del s. XX. Hay geuren en los 

alto-navarros (en Lizarraga junto con algún ej. de geure), en Ochoa de Arin (tbn. junto a geure) y más 

modernamente en Orixe y Salaverria; tbn. se encuentra en Añibarro (CS 65), aunque en el original (MisE 57) 

aparece geure. Gouren aparece en un texto amescoano, gauren en CatAe, y gaure en una canción de Amorebieta 

recogida en EY IV 124 (aunque en la versión de CPV 653 se lee geure). Es usado como anafórico (es decir, con 

el antecedente en caso ergativo, absoluto o dativo dentro de la misma oración) por Lazarraga y por los autores 

septentrionales y alto-navarros, pero los vizcaínos y guipuzcoanos, ya desde los primeros textos, lo usan sin estas 

restricciones (v. Eusk 1980, 431-446). � Geure atzean guk darabilgu / mundua katigaturik. Lazarraga 1159r (cf. 

gure ib. 1152v, 1159r, 1159v, 1165r, 1169r, 1201r, siempre en contextos no anafóricos). Dalako geure argia. 

Bet 3. Iainkoari geure bekatuez barkamendu eskatzera. Mat 308. Oneristen dugula geuren Iauna. Ber Trat 90r. 

Zuek zaituztegu guarda / geure saihetsekoak. EZ Noel 158. Baldin gu geure gaixtakeriez gerok apartatzen 

ezpagara. Harb 264. Barkhatu zerakun geure anaiak. Ax 329 (V 218). Sinisetan dot [...] Iesu Kristo aren seme 

bakotx geure iaunagan. Cap (ed. 1893), 5. Zu zaitugu geure Iaunzat / Ahalaz defendatzen. Hm 73. Bide bi itzi 

euskun geure eskuan. CatAnz 4. San Ignazio geurea. BBizk 35. Geure baithako gauzak. ES 170. Aita geurea, 

zeruetan zaudena. OA 1. [Konsiderazio on ura bera] ifeni dagigula [...] geuren kontzientziako examina egitean 

bertan. Ib. 129. Hark egiten gaitu [...] mezprezagarri geure begietan. Ch III 5, 7. Orain da geure eriotzako 

orduan. Arz 21. Eman dazaguzu egu geuren egunorosko ogia. El 5. Mesfida gaiten geure buruaz. He Gudu 171. 

Geure arerioetarik libradu gagizuz. Cb CatV 4. Adoretze[a] Jangoikoa gouren gorputz da arimoki. (Améscoa 

Baja, s. XVIII). FLV 2004, 538. Iñoren begijan badakusku edozein samar; geureetan abe andi bat bere ez. Mg 

PAb 153. Geure bekatuen biotz-damu bizi bat. Añ EL 1 227. Geureas etsiturík. LE Ong 40r. Amau biar dogu 

geure izatia. fB Ic I 78. Geure erregu ta lan onak. Ur MarIl 120. Frantsesek geure buruak daduzkagu net handi. 

Gy 124. Gauren buruak bezala [onestea]. CatAe 52. Bat izan geure uste, eretxi, / gogo eta asmuetan. AB AmaE 

14. Geure seme bat balitza bezela. Apaol 67. Zeñen lepotik? Geuretik, geuretik. Ag Kr 174. Ez dituguia 

alabainan bakotxak geure aho, begi, sudurrak? JE Bur 89. Euzkadi geuria da-ta. Enb 61. Geure itxaso gogorra. 

Laux BBa 136. Geure erriari, geure izaerari, geure izkuntza biguñoni maiterik agertzea. Ldi IL 133. Geure 

baitarako mintzagaiak izatea. Txill Let 23. Geure erriko kanta zaarrak diñoana. Erkiag Arran 124. Geure irudi 

bat ikusi dogu / irudi samin orretan. Gand Elorri 141. Bai, berbetan berbetan, geure arire gu gero. Alzola 

Atalak 93. Geure ondoan ez ezik, geuregan daramagu heriotza. MEIG I 193. 

v. tbn. (Sólo para textos no vizcaínos): Arg DevB 133. Ag G 261. NEtx Antz 97. Mde Pr 129. Or Aitork 296. 

Basarri 74. Geure kabuz: Zait Plat 127. And AUzta 154. Uzt Sas 34. Geuren: LE Ong 47r. Or Aitork 133. Salav 

25. 

� Geure izatearen zatirik barrenena, geureena, zein ote dugu? MIH 16. 

� (En casos de declinación derivados de geure). � Geuretzat bezala haren alderakotzat ere gobernatuko gara. 

Mat 124. Dugu bakea [...] geureki, eta geuren proximo laguneki. Ber Trat 42v. Daramagun geurekin ere. Ax 

241 (V 161). Geuretzat bear dogun guztia. Cb CatV 106. Geuretzat daukazan ondasunak. fB Ic I 49. Geuretzat 

itxirik. Azc PB 315. Josetxo geuretzat artu genduanik arrezkero. Echta Jos 277. Zeure garbitasuna / geuregan 

ixuri. Laux BBa 110. Geurekin batean. Ldi IL 138s. San Migel eta Andre Maria / nola geurekin daukagun. And 

AUzta 155. Hemengoena eta geurekikoena hizkuntza denez gero. MEIG VIII 84. 

�2. (V-gip ap. Gte Erd 247). (En casos locales de declinación). En (a, de, etc.) nuestra casa. "Geurera doa" A 

Morf 484. � Nor edo nor baletor geurera. Mg PAb 104. Auxe dago geurean. A BeinB 44. Egoala geurean / 

beste iaietan lez. Azc PB 258. Erdu geurera! Echta Jos 179. Datorkidala geurera (V-ger). Balad 135. Zer 

deritxan geurera datorkigun mutil bana-banako Kermani? Erkiag Arran 110. Etxeberri medikuak, bide berrien 

froga etxean baizik egin ez zuelarik, geurera [= 'a nuestra región'] etorri zitzaigun. MEIG VI 55. 

- GEURE-GEURE. (Con reduplicación intensiva). � Bekhatuak eta bekhatuzko obrak baititugu geure geureak 

eta gerok eginak. Ax 112 (V 74). Al ixan baneu, geure-geure esakunak baño enittuzan nik ezarriko. Otx 7. Ez 

baita "besterena", geure-geurea baizik. MIH 222. 

- GEUREKITIAN. A nuestro modo. � Geure maurtubetan geurekittian gu bixi ixaten iztia. Otx 142s. 

- GEUREZ. v. geurez. 

- GEUREZ GAINE(TI)KO. Sobrenatural (con ref. expresa a la 1. a pers. pl.). � Zer da damu zerukua edo geurez 

gainekua? CrIc 155. Da birtute Jangoikozko edo geurezgainetiko bat. Ib. 121. Geurez gainetiko doe bat. Ib. 123. 

geureganatu (Lar), gereganatu (Lar, H), gerenganatu (Lar). �1. "Adherirse a nosotros" Lar. "Recurrir a nos" 

Ib. �2. (Urt II 357, H), gereganatu (H). Conseguir (nosotros), hacer nuestro, apropiarnos. "Attirer à nous, 

gagner quelqu'un. Azkenean elhe gozoz emeki gereganatu ginuen [...]. Beharrak gerenatuko zaituzte, le besoin 

vous amènera à nous" H. � Gure aurrekoetatik gereganatu genduen anziñako aserretasuna. "Heredamos". Otag 

EE 1882c, 476. Nairik gerenganatu, / indar galdu lenak, / lotan jartzen ditugu / nekeakin penak. RArt EE 1889b, 

233. Gure zoriontasun galdua berriz gerenganatzeko. Ill Testim 21. Al zan bezela bizimodua / bakoitzak 


mende.


gereganatu. Uzt Sas 119. Laster aski eta muzinik gabe gereganatu genuela [metafora hori]. MEIG I 213. 

Mailegatzeko eskubidea ezker-eskuin eta zuzen-bihurri mugarik gabe geureganatua dugunez gero. MEIG VI 

186. Geureganatuak eta etxerakotuak ditugunak [hitzak]. Ib. 61. 

geureganatze. � Apropiación (por nosotros). � Aspaldi nabarmenduak dira, gure artean ere, bi joera horiek. 

Bata, geureganatze aldekoa, argiro azaldu zuen aspaldixko Txillardegik. MEIG VII 182. 

geuregandu (Lar, Añ), geregandu (Lar, H). �1. Recobrarnos, recobrar el conocimento. �2. Apropiarnos. � 

Euren dontzellak katigu dagoz ene mendean, / euren gloriak geuregandurik danak goaz. AB AmaE 437. Eguzki 

ori besarkatu, geuregandu eta geuretu nai dogu. Ibarg Geroko 10 (ap. DRA). 

geurek (AN-5vill ap. EI 222). � Nosotros mismos. Sólo encontramos ejs. alto-navarros y en caso ergativo (cf. 

geurok). � Zeinek geiago deseatzen baitu gure ondasuna guk geurek baño. Ber Trat 91r. Eztúgu geurék nai 

geurén salbázioa? LE Ong 47r. Ezi geurék aitu-dúgu. LE Io 4, 42 (Lç geurok). 

geurekoi (A Morf 209). � Egoístas (ref. a la 1. a pers. pl.). � Zeruan maitasunak ez dau geurekoi erdoi ta uger 

izpirik izango. Ibarg Geroko 42 (ap. DRA). 

geurekoitasun, gerekoitasun. � Egoísmo (ref. a la 1. a pers. pl.). v. gerekoikeria. � Ondo alare ezagutu zuan 

liburu onen egilleak gaur eguneko kristauen gerekoitasuna. F. Labayen in Munita 8. Geurekoitasuna dogu lege. 

Ibarg Geroko 61 (ap. DRA). 

geurekor. � Autónomo (ref. a la 1. a pers. pl.). � Ezkara gu izan geurekorrak eta askatuak, geure gurariz da 

geuk ipiñiriko zerzelada batzukaz, Españiaren laguntzat, ez mendekotzat, jarri giñan artean? Ag Kr 95. 

geurekortasun. � Autonomía (ref. a la 1. a pers. pl.). � Baña itxi daiogun alde batera euskaldunen 

geurekortasun da askatutasunari. Ag Kr 96. 

geuren. v. geure. 

geurendu. v. geuretu. 

geurendu. v. geuretu. 

geuretakotu. � Ganar para nosotros. � Denbora iragana reskatatzen eta geuretakotzen dugu. Ax 167 (V 113). 

geuretar. � (Lo) que es de los nuestros. � Geure-geurezkoa dogu geure ta geuretarren azi-orraziak yakin 

gurea. In Akes Ipiñ 3. Arantzazu barria / orratx munduari, / geuretar et'orotar, / ur aunditan, aundi. Gand 

Elorri 56. 

geuretu (Lar, Añ, H), geretu (H), geurendu (Lar), gerendu. � Hacer nuestro, apropiarnos de. � Ardietsten eta 

geuretzen ditugun giristiñosko bertuteak. He Gudu 90. Zer aterako degu mundu guzia geretuaz, anima galtzen 

badegu? Mg CC 193 (CO 290 geuretubaz). Tira ba! Beintzat geuretu dogu aurtengo lapikokua. Kk Ab I 65. 

Bera gerentzeko egiñal guzia egiten degula ta, gerok uskur eragiten diogula. Elizdo EEs 1929, 173. [Jainkoaren] 

zoriona gerendu nai badegu. Ib. 176. Jesusen miñak / ark bezela geuretzeko. SMitx Aranz 157. v. ej. de Ibarg 

s.v. geuregandu. Izen propioak salbu, hobe baita hauek (geuretuak ez dituguino) dauden daudenean uztea. 

MEIG VII 192. 

geuretzakotu. � Hacer nuestro, apropiarnos de. � Nai batzuk nai besteak asmau ta egin dabena geuretzakotu ta 

egikerara eroan bearra dago. Belaus LEItz 107. 

geuretzakotze. � Conquista (acción de hacer que algo sea nuestro). � Unibertsitatearen geuretzakotze hori 

erdiesteko. In MEIG IX 32. 

geurez (Vc ap. A). � Por nosotros mismos; por nuestra naturaleza. v. gerez. � Gu geurez itsubak gara. Mg CO 

31. Ibilliko gariala ezkontzagiñen geurez. JJMg BasEsc 253. Geuri geurez etorten jakuzan legez gurari oneek 


mende. 

664


premina orduban. fB Ic II 252. Geurez ezer ezak gariala. fB Ic III 263. Ez gariala duin geurez pensamentu ontxu 

bat bere eukiteko. Astar II 256. Ori ezin egin al ginaike guk geurez. Itz Azald 147. Geurez ezagutzen dugu gauza 

onak egin bear dituguna. Zait Plat 85. Geurez zerbait asmatzeko be gauza garalakoa ez, gero. Ker 2 Cor 3, 5 

(Lç geurorganik, Ol geronez). Gogo onez eta inork behartu gabe, geurez hartu behar. MIH 41. 

- GEURE-GEUREZKO. (Intens. de geurezko). v. ej. s.v. geuretar. 

- GEUREZKO. Particular, propio de nosotros. � --Zeinbat pekatu mueta dira? --Dira bi, jatorrizkua, ta 

geurezkua edo bakotxarena. CrIc 109. � (V ap. A; Añ). "(Nuestro natural) propio" Añ. "Razón natural [...] 

errazoi geurezkoa" Ib. "Natural, innato en nosotros" A. � Errazoi edo argi geurezko edo naturalaz. Añ MisE 

160. Geurezko gurari errubaga ta garbi oneek. fB Ic II 257. Pobriak bizigarrija gura izatia geurezkua da, 

naturalezazkua da. Ib. 257. Geurezko genituen eskubideak, ez ziren [...] etxeko hizkuntzaren alde erabiliak izan. 

MEIG VI 51. 

geurok (V-ger-ple, AN-erro; Añ, Dv (V)), gourok. Ref.: A; EI 222. � Nosotros mismos. "Amor propio, 

geuroen, geren, gerekiko amorioa" Añ. � Tr. Hallamos la var. gourok en un texto amescoano. En Lizarraga de 

Elcano sólo lo hallamos en caso absoluto (cf. geurek), aunque aparecen ejs. de ergativo en la mayoría de los 

restantes autores. Se documentan, además, gen. geuron, dat. geuro(r)i. � Ezen geurok enzun dinagu. Lç Io 4, 42 

(He y Dv geronek, LE geurék, EvS gihauk, Ol gerok, TB y Leon guhaurek, Ker, IBk e IBe geuk). Geurón kontra 

tharritatzen. Lç Ins D 1r. Obeditu behar ditugula geurok baiño zaharragoak. Mat 113. Guk geurok Iainkoaren 

legearen kontra egiten. Ib. 163. Lagun gaitzatzue lagun geurok moian utziez, / ez baduzue gogorik zeuek 

irabaziez. EZ Man I 122. Badakit gu geurok gabe zu gabe baino hobeki garatekela. Harb 140bis. Geurok geure 

indarrez ezin erdiets dezakeguna. Ax 365 (V 241). Hark gu egin, ez gu geurok. Hm 85. Prestutasun hura geuron 

baitan ezagut dezagula. SP Phil 221. Gourok baino geio diranak edaden. (Améscoa Baja, s. XVIII). FLV 2004, 

538. Guk geuroi zor izatea zerbait a zoriontasuna. Añ LoraS 193. Onestengaitu obéki ezi geurók onestengáren. 

LE Ong 45v. Zenbat bidar [...] ez gara egoten geu geurok ill osuetan ezer artu baga! Ur Dial 30 (It gerok, Dv 

gerorri, Ip gihaur). Guk geurok Oiartzungoaz gañera ezagutzen degu beste bat. Lek SClar 108. Berak egin 

gaitu, ez gu geurok. Or Aitork 331. Geurori egitea nai ez duguna besteri ez egitea. Ib. 33. Geurok desira 

genezakean baiño zuzenago. Berron Kijote 93. Gurasoen eta geuron zabarkeriak. MEIG VII 61. Guri geuroi. 

MIH 373. 

geuronez. � Por nosotros mismos. � Guk geuronez ulertu ta ezagutu ezin doguzanak. Añ MisE 169. 

geuror. � Nosotros mismos. � Ez sufizient garelakotz gure buruz zerbaiten pensatzeko, geurorganik bezala. Lç 

2 Cor 3, 5 (He gere baitharik, TB guhauren baitharik, Bibl gure ganik). Erideiten bagara geuror ere bekhatore. 

Lç Gal 2, 17. 

geurtxe. � (Intens. de geur). Nosotros mismos. � Ene laztana, solas daigun / geurtxeok biok bakarrik. 

Lazarraga 1172r. 

geurtz (SP � A; -rz A, Dv, H). �1. El año que viene. "Geurtzko ogia, le blé de l'année qui vient" SP. "Iragan 

urthea deitzen da iaz, oraingoa aurthen, eta heldu dena geurz" EZ Eliç XXV. � Aurtendanik geurz-dara anhitz 

eki eta euri. O Pr 56. Aurten haurrak haz, geurz ileak ilaz. Ib. 57. Xazkoaren adin, geurzkoaren bardin. "De la 

taille de celui qui naîtra d'ici à un an". Ib. 480. Geurtz (datorren-urtean) an bien izena bai âl du bordatzen. Or 

Eus 102. Sarak geurtz seme egingo dizu urtaro ontan. Ol Gen 17, 21 (Dv bertze urthean, Ker datorren urtean, 

BiblE urtebete barru). 

�2. (Sust.). "Geurtza, l'année qui vient" SP. 

� Etim. Sobre la posibilidad de que urtez, instr. de urte, forme parte de la palabra, v. FHV 413. 

geuso, keuso (V-m ap. A). �1. "Nube de ojos" A. v. lauso. �2. (V-ger ap. A), keuso (V-m ap. A). "Tamo, 

tundizno, pelusa de telar" A. 

geusotu, keusotu (V-m ap. A). � "Anublar los ojos" A. 

geutar. � Paisano (nuestro). � Iñor ori geutarra edo ingurukoa bada [...] arpegiak illun samar ipinten dira. Ag 

Kr 202. � "Correligionario nuestro" A DBols. "Geutarra aizala ta naiagok [...] (V, Alt)" A EY III 317. � 

Geutarren ostatuban. Enb 177. Geutar eztiranai. Ib. 177. Gora geu, ta geutarrak! Erkiag Arran 50. 

geutarteko. "Pariente nuestro" A Apend. 


mende. 

665


geutu. � Hacernos con, apropiarnos. � Geutu daiguzan noizbat saguak / geure buruak. Azc PB 45. 

geutu. v. geundu. 

gexantxa. v. gezantxa. 

gexi. v. gesi. 

gexo, gexto. v. gaixo, gaizto. 

gexu. v. gesi. 

geza (V-gip, G, AN, L, Sal, R; SP, Lar, Añ, Dv, H), gaza (V; Lar, Añ, H), gasa. Ref.: A (geza, gaza); Iz ArOñ, 

To (gazie), R 307; Etxba Eib (gezia). �1. Insípido, soso; (agua) dulce. "Insulso, "dulce, no agrio", "soso" Lar y 

Añ. "Insípido" Añ. � Tr. No se documenta en la tradición suletina. En DFrec hay 6 ejs. de geza. � Hala ezin 

ekhar dezake ithurri batek ere ur gazi eta geza. Lç Iac 3, 12 (Ol, Ker e IBe geza; He, TB y Dv ezti, IBk gozo). 

Ur hetarik batzuk dira gazi eta bertzeak geza. Ax 215 (V 143). Phereka zazue idia [...] ganz gezaz. Mong 592. 

Nai adiña ur gez on. Mb IArg II 279. Manteka gezaa gatz gabea (Berastegi, 1763). ETZ 129. Ainbeste iturri 

geza. Izt C 103. Gatza egitan bada geza. Hual Mt 5, 13 (Lç gezat badadi). Gazia aldago ura edo geza dago? 

SBaroj CancB I 4, 51. Urgaziaren ondoren gezarekin bustitzen dira. Anab EEs 1919, 85. Ur gasa-gasatik 

urteniko arrain gazittubari. Otx 130. Berak bazkaria geza. "Su comida no era enjundiosa". Or Eus 422. Gazia 

Zuk artu zenun, neretzat utzi geza. Or Poem 539. Nire deserriko mahats geza bigunak. Arti MaldanB 191. Koipe 

gazea lez urtuten yoiat. Erkiag BatB 198. v. tbn. JanEd I 88. AB AmaE 91. Tx B I 202. � Agua dulce. � Gezak 

eiozko bisutsa. Ldi UO 46 [= 'la bruma tejida por el agua dulce'?]. � (V-gip, G, AN-5vill; Lcq 84), gaza (V-gip). 

Ref: A; Etxba Eib; Iz ArOñ (gazía), UrrAnz, Als; Caro CEEN 1969, 224; Elexp Berg. "Dulce, hablando de 

manzanas" A. "Sagar gezaat, una manzana no ácida" Iz Als. � Sagar gezak, orratio, ez dira ain arduratsu 

erabilli bearrekoak. TAg Uzt 279. � (H), gereza. "Pris substantivement, pomme douce" H. "Gereza, reineta roja 

(manzana)" Darric (ap. DRA). 

� (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar, Añ, H), gaza (Lar, Añ). Simple, tonto; soso, sin gracia. "Camueso, insensato, simple" 

Lar. "(Es un) ave fría este hombre" Ib. "Zonzo" Lar y Añ. "El desganado, apático" Iz ArOñ. � Txistua joaz [...] 

geza ta parregarri, enparantzako guztiai gogait eragiñ arte. Ag EEs 1917, 203. Gaiak, bai, gaiak egokiak dira; 

baña egostarin eta gazaegi dagoz-ta, ipuin bikañak daukaguzanik ezin esan daikegu. Eguzk LEItz 28. Ain geza ta 

belaxka da [idaztia]. TAg GaGo 52. Aiekin ez dute gaur afaria geza. "La comida de hoy va a tener su salsa 

(literaria)". Or Eus 364. Ango mutillak, Juana, auzorako ditun onak; baña etxerako ura baño gezagoak. NEtx 

Antz 43. --[...]. Geza naun. --Ator! Nik gazituko aut. NEtx LBB 269. Gaiak erabiltzeko moduaz kanpora, geza 

iruditzen zitzaidan. MEIG V 103. 

� Disminuido, rebajado. � Pisuan ta neurrian gazago ta laburrago emon. Añ EL 2 151. 

� Tibio, templado, suave; débil, sin fuerza. � Añ ixill ta geza ikusirik. Ag G 326. Gerora ere motel, geza, txikia 

izango degu asterokoa. Ldi IL 75. Ez degu bear geza-epelak, / bai beroak eta gaziak. Auspoa 132, 69 (ap. ELok 

55). Gizartekeri gaza oneik. Eguzk GizAuz 82. Askozaz be gazeagoa da: Marx-enaren ondoan ur-epela dala 

esan geike. Ib. 73. Euskerea ez ete doa gaur makalduaz, zimelduaz, kolorea galduaz, gaza-geldo-motx eta indar 

barik geldituaz? Vill in Bilbao IpuiB 8. 

�2. (Lar), gaza (Lar). Insipidez. 

�3. "Gaza dagoz oraindiño, están verdes todavía (V-ger)" A EY III 347. 

- EZ GAZI EZ GEZA, GAZI-GEZA. v. gazi. 

- GEXA. (Forma con palat. expresiva). Soso, sin gracia. � Hain dira garbi --eta halaz ere ez gexak--, bizi eta 

egokiak [ipuiak]. MEIG II 97. Film honen gertakizuna gexa xamarra da eta gexak dira bertan agertzen 

zaizkigun lagunak. MIH 325. � Apático. � Bidelagun gexa xamar honen gorabeherak. MEIG III 92. � "Eguzki 

gexia, txepela dago / indartsua (G-azp)" Gte Erd 87. 

- GEXA-MEXA. Tibio. � Etzinduzkeet gexa-mexa ikusi nai katolikutasunean, ez "arraxoika", onaño bai ta 

arago ez. SMitx Unam 117. 

- GEZA ETA GAZIAK TRAGATU. Dar crédito sin excepción, sin discriminación. � Geza eta gaziak tragatu / 

dituztela notiziak. Auspoa 68-69-70, 129 (ap. ELok 360). 

geza. v. gezi. 

gezabeltz (Lcq 84, A). � "Manzana negra dulce" A. 


mende. 

666


gezagarri. "(Lo que sirve para poner algo o a alguno) insulso" Lar. 

gezage. "(Es un) ave fría este hombre" Lar. 

gezagorri (G ap. A; Lcq 84). � Variedad de manzana roja. "Geza-gorri (G), jauda colorada" A s.v. sagar. 

gezagozo (Lar, Añ, H, A), gazagozo (V ap. A; Añ). �1. Camuesa, variedad de manzana. � "Camueso, el árbol" 

Lar. �2. (H). (Adj.). (Agua) dulce, (fuente, etc.) de agua dulce. � Iturri osasungilleak eta edari gezagozo garbia 

ematen dutenak. Izt C 77. Ur garbi gezagozo ona. Ib. 98. Itsasoari lagarik emengo ibai andi gezagozokoetara 

izokiak duen joera. Ib. 203 (v. tbn. 104). Iturri iori gezagozoa. Aran SIgn 85. 

- GEZAGOXO (Lar, H). "Fada, camuesa pequeña" Lar. 

gezagozotu (G ap. A). � Hacerse dulce (el agua). � Egur bat, zeña urera bota, eta urak gezagozotu ziran eta 

Israeltarrak nai anbat edan zuten. Lard 74. 

gezakeria. "Chose insipide, fade. Yanharietan gezakeriarik etzaut lakhet" H. � (Fig.). "Utz nazazu gezakeria 

hoiekin, laissez[-moi], ne m'ennuyez pas avec ces fadeurs, ces fadaises" H. 

gezal. v. gesal. 

gezamin (G, L, BN-arb), gazamin (V). Ref.: A (geza, gezamin, gazamin); Iz ArOñ (gazamiña). � Variedad de 

manzana agridulce. "La manzana dulce, picante (?), amarga (?)" Iz ArOñ. � Erreten sagar mueta asko, berazak, 

gazaminak, urtebetiak, domentxak. Mg PAb 104. Badu zamora-sagarra [...], gezamiña [...] ta orla beste asko. 

Sor Bar 30. 

gezantxa (Lar), gexantxa (Lar). � "Babieca", "insulsillo" Lar. "(Es un) ave fría este hombre" Ib. 

gezarotsu. � Dulce, no picante. � Piper me pizkor ta gizen gezarotsuak. Izt C 155. 

gezatasun. � "État, condition de ce qui est insipid, fade" H. � (Fig.). � Xamurtasun neurri gabeak baditu bere 

arrixkuak, eta ez nola naikuak. Gezatasuna, uzkeritasuna, beste askoren artian. J. Artetxe Y 1933, 83. 

gezate (G ap. A; SP, H), gezati (vEys, H). � "Sorte de pomme. Gezate gorria" SP. "Manzana dulce" A. � 

Sagarra eder gezatea / gerriyan ere ezpatea / Domenjon de Andia / Gipuzkoako Erregia. Izt C 494 (versos que 

Iztueta da como contemporáneos del personaje). 

gezatu (V-gip, G, AN, L, BN; SP, Lar, Dv, H), gazatu, gasatu. Ref.: A; Etxba Eib. � Desalar(se); perder el 

carácter salado. "Desalar", "desazonar un manjar" Lar. � Zuek zarete lurreko gatza: eta baldin gatza gezat 

badadi, zerzaz gazituren da? Lç Mt 5, 13 (He, Ur, Dv, Ol, IBk e IBe gezatu, Ker gazatu; Ip gatzozten, Hual 

egitan [...] geza). Edatekorik etzuten aldian gezatzen zien ur gazia. Mb IArg I 270. Alan bere ezinda sekula 

tripea / gasatu, dakalako makallauz betea. AB AmaE 328. Geronezko ezetasuna ba degu baño minkatza ta 

garratza da; argatik gezatu ta goxotu bearrak gera. Or JBDei 1919, 365. Gatza gezatu (moteldu) badadi, zertaz 

gazituko duzue? Ir YKBiz 255. � (Fig.). "Alelarse" Lar. � Templarse, perder virulencia. � Langille ta ugazaben 

arteko burrukea pizka bat gazatu arren. Eguzk GizAuz 44. Sozialismoa bigundu ta gazatu nai leukienak be badagoz. 

Ib. 82. � Desnaturalizar(se). � Hedatu, bai, hedatu behar dira [kantak], baina gezatu eta urardotu gabe. 

MIH 155. 

gezatxo. � "Insulsillo" Lar. � gazatxu. Algo rebajado, algo disminuido. � Beti emon daroa neurrian ta pisuan 

gazatxu. Zav, sermones manuscritos (ap. DRA). Zuk gazatxu arazuak / munduan ondo egoteko. (Interpr?). Zav 

Fab RIEV 1907, 97. 

gezazuri (G ap. A; Lcq 84), gaza zuri (V-gip ap. Iz ArOñ). � Variedad de manzana blanca. "Geza-zuri (G), 

gezeta-zuri (G-to), jauda blanca" A s.v. sagar. "La (manzana) muy dulce y blanda" Iz ArOñ. 

gezeta-zuri (G-to ap. A). "Geza-zuri (G), gezeta-zuri (G-to), jauda blanca" A (s.v. sagar). "Abaleia ta espurua ta 

gezeta zuria dira sarrik gozoenak (G-to)" Ib. (s.v. sagar). 


mende. 

667


gezi (AN-erro ap. A; Ech 60r, SP, Lar, Dv, H), geza (AN, L ap. A (que cita tbn. a Is)), ezi (Ech 60r). � Dardo, 

venablo; flecha, saeta. � Tr. Su empleo aumenta notablemente a partir de mediados del s. XIX. En DFrec hay 16 

ejs. � Baldin abre batek ere mendia hunki badeza, lapidaturen da edo geziaz iraganen da. Lç He 12, 20 (TB 

dardo). Gaixtoaren gezi suz eraixeki guziak. Lç Eph 6, 16 (Dv, Ol, Ker, IBe y Bibl gezi; He tragaza, IBk azkon). 

Bide artati iramo badot / zure kalera gezirik. Lazarraga 1195v. Ez nigana iramo / zeure gezia. Ib. (B) 1173vb. 

Artuko dot esku batean gezia (Endechas por Martín Bañez). "Dardo". TAV 3.1.9. Bere arma gezi barriakaz. 

"Dardo" (Escrituras de Andramendi). Ib. 3.2.9. Herioa hor heldu duk eskuetan gezia. EZ Man I 25. Hasta 

duenari diok arthikitzen gezia. Ib. 44. Ill zuten berak gezia edo saetakin. Izt C 454. Iru gezi edo ezten artu zituen, 

eta biotzaren erdian sartu ziozkan. Lard 200. Izanen da harrika lehertua, edo geziz zilhatua. Dv Ex 19, 13 (Bibl 

gezi). Zorrozten ditu aizkor eta geziak Gorbeako aitz eta arrietan. Camp EE 1882a, 68. Inguru guztietatik 

iaurturiko eun gezi ta geiagok iosi-iosi eginda. Ag AL 164. Gal-autsa beorren sudurretara unan ustaietik gezia 

bezala. Or Mi 104. Aren [piztitzarraren] bizkarreko ezkatak eta geziak ikara ematen dute. 'Écailles et des dards'. 

Ib. 136. Gallurrera igoa dugu Iguzkia, / nondik yaurtiko zutago gezia. Ldi BB 118. Sagar-aleari gezia 

yaurtitzeko. Goen Y 1934, 90. Gizaldi danen begiak, / zureganako geziak, / zuregan daude josiak! SMitx Aranz 

107. Bein baiño geiago Xalbaten biotza gezi batek erdibitu zun. Etxde JJ 228. Indartsuenak du azkon hau 

jaurtiki: / zoritxar haatik! Galgarri bait da geza / beste edozein baiñoago. Mde Pr 306. Gezi bero ta ziztada 

goriak jaurtitzen eutsazan lurrari [eguzkiak]. Erkiag Arran 7. Dafniren uztai-geziak autsi zenitunean. Ibiñ Virgil 

37. Guda-arku ta gezitan famatuak. Berron Kijote 199. Ezten-kaku eta gezi-adarrez tinkatzen delarik. "Ramos de 

picas, garfios y dardos". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. BBizk 14. Zink Crit 61. Otx 99. JMB ELG 72. Laux AB 99. EA OlBe 68. Zait Sof 190. Arti MaldanB 195. 

Gazt MusIx 137. Lasa Poem 77. 

- GEZI-MUTUR. Punta de flecha. � Kaskaka suarriz egindako gezi muturrak. Arzdi LEItz 85. Gezi-mutur 

sardekatua. JMB ELG 40. Gezi-mutur alde batez miztotua. Ib. 40. 

- GEZI-ONTZI (g.-untzi Dv � A). Carcaj. � Haren gainean krinkaka hari da gezi-untzia. Dv Iob 39, 23 (BiblE 

geziontziak). Zure iskilluak, gezi-ontzia ta ustaia artuta. Ol Gen 27, 3 (Dv y Bibl gezi-untzi, Ker gezi-ontzi; Urt 

fletxatoki, Ur fletxategi). Iente aiek eztabiltza nagi gezi-ontziak aldean daramazkitenean. Ibiñ Virgil 85. 

- GEZI-ONTZIDUN. (El) que lleva carcaj. � Persitar gezi-ontzidunen urbillean. Ibiñ Virgil 113. 

- GEZI-SESKA. Caña para hacer flechas. � Gezi-seskak biltzen zituzten batez ere. Ibiñ Virgil 64n. 

- GEZI-UZTAI. Arco. � Nere ezpataz eta gezi-uztaiz amortarrei irabazi nien bazterraldea. Ol Gen 48, 22 (Ker 

gezi-ustai; Ur, BiblE uztai, Dv balazta). Baiña, gezi-ustaia tente geratzen yake. Ker Gen 49, 24 (Urt balesta, Dv 

balazta, Ur, Ol, BiblE uztaia, Bibl arranbela). 

� Etim. Se tratará probablemente del continuador de un término indoeuropeo atestiguado en diversas lenguas 

(cf. p.ej. lat. gaesum) y frecuente en la onomástica céltica y germánica. Lo que no está claro es si la palabra, cuya 

-i es en todo caso anómala, procede directamente de una lengua céltica o si ha sido tomada del latín, rodeo que 

han seguido con seguridad otros celtismos vascos. La e --en vez de ai-- de la primera sílaba favorecería la idea 

de una mediación latina, si se puediera excluir la posibilidad de una monoptongación temprana en algunas hablas 

célticas. 

geziari. v. gezilari. 

geziatu (Lar, H). � "Asaetear", "flechar" Lar. 

gezika. � A flechazos. � Arrika edo gezika illa izan bearra da. Ol Ex 19, 13 (Ker gezika; Ur saetaka). 

gezikada (Lar, H). � "Saetazo" Lar. 

gezikatu. � Asaetear. � Gezilariek mindu, gezikatu eta gorrotu dute. Ol Gen 49, 23. 

gezilari, gezitari (Lar, H), geziari (H). � "Saetero" Lar. � Baita Poib gezilariari ere. Zait Sof 62. Gezilariek 

mindu, gezikatu eta gorroto dute. Ol Gen 49, 23 (Ker y Bibl gezilari; Urt fletxa-tiratzaille, BiblE arkulari). Ango 

gezilari, uztailari, burrukalari, lasterkari-ta. Zait Plat 72. 

gezitu. � Asaetear. v. gezikatu. � Leun gezitu naroe / zeru-izpi urrezkoak. Onaind MEOE 733. 

gezitze. v. gerezitze. 

geziztatu. � Asaetear. v. gezikatu. � Zure maitez biotza geziztatu zenigun. Or Aitork 213. 


mende. 

668


gezna (Lar Sup, H, BeraLzM). � "Mensaje" Lar Sup. "Mensaje, aviso, embajada" BeraLzM. � Jaunaren 

geznarijak / poz-geznea ekarri dausku. AG 2418. Senarraren geznea entzunik. Otx 48. Gezna eder ori nere kiza 

artu bear izan nun. 'Misión'. Zait Sof 168. Igorri diozun geznari erantzuki. 'Recado'. Ib. 121. Gezna (misión) zail 

batek Alostorrera narakar. Etxde AlosT 42. Ez da geznaz gu estutzez aspertzen bere aitak galdu ta gure anai 

azkarrak irabazitako lurralde aiek eskatuz. Amez Hamlet 23. 

- GEZNA-ETXE. Embajada. � Igarobideen landola, gezna-etxea. "La oficina de pasaportes, la casa de la 

embajada". Zink Crit 61. 

� Etim. Para la posibilidad de que se trate de una mala lectura (guezna por mezua), v. SHLV I 372 y FDA 103. 

geznari (BeraLzM). Neol. creado por AG en 1896, de gezna 'mensaje' y -ari. � Mensajero, heraldo. � Jaunaren 

geznarija / dantzubebak, zorijontsubak! AG 2419 (v. tbn. 2418). Goiko geznariak poztu dituzu. R. Errenderi 

"Josuren Negarrari" (ap. DRA). Jesusen Biotz deunaren Geznarian (mensajero) argitaldu zuan. JBDei 1919, 

162. Nire gela-leiora usotxu geznari / alai bat etorri da. Enb 132. Betiaren begi, / Yainko-geznaria, / belardi 

beltzeko / loreño txuria. Ldi UO 18. Maitasun-Legeak ludian geznari / gure Erriko mendi-tontor bakoitza. Tene 

Muxika in Onaind MEOE 851. Berri galgarrien geznaria iñori ez baitzaio maitegarri. Zait Sof 168. Ez egidazu 

igorri / gaurgero geznaririk. Onaind in Gazt MusIx 204. 

v. tbn. Altuna 15. Otx 67. Goen Y 1934, 92. EA OlBe 16. SMitx Aranz 174. NEtx Antz 67. BEnb NereA 138. 

geznazai (Lar Sup, H). � "Mensajero" Lar Sup. 

geztera (V, G-to, BN-lab, Sal, S, R; SP, VocBN, Gèze, Dv, H), eztera (V, AN-gip-erro, B, L-ain, BN-baig, S; 

SP, Lar, Añ, Dv, H), estera (L, BN; Deen I 312), deztera (V-och, G-azp-to-bet), destera (V-gip), gestera (SP), 

geztara (Lar Sup), guztera (SP). Ref.: A (deztera, estera, eztera, geztera); Lrq; Iz ArOñ (destéra), UrrAnz 

(destería); Etxba Eib (desteria); Garm LexEV 261, 262. �1. "(Piedra de) afilar", "(piedra de) amolar", 

"aguzadera" Lar. "Muela, piedra" Lar Sup. "Piedra aguzadera, rotativa, de afilar" A. "Desteri edo zorroztarrixa, 

Eibarko lantei guztietan" Etxba Eib. � Eztera arriñatu. HerVal 230. � Piedra rotativa (en general). � 

Lurrontzigintzako deztera. JMB ELG 71. �2. "Eztera [...] 2.º (BN-ad), acequias profundas a donde llega el agua 

en pleamar" A. �3. "Eztera, todo el complejo de canal, pequeña presa, salto, piedra de afilar, edificio donde se 

trabaja" Asp Leiz2. 

gezterarri, ezterarri (AN-larr), geztera-harri (BN-lab), eztera-harri (B), desterarri (V-gip). Ref.: SM EiTec1 

(desterarri); Etxba Eib (dester arrixa); Asp Leiz2 (ezterarri); Izeta BHizt (eztera-harri). � Piedra de amolar. 

"Piedra de amolar casera movida mediante un pedal" SM EiTec1. "La piedra movida por el salto llamado eztera" 

Asp Leiz2. 

gezteratu (VocBN, A), ezteratu (AN-larr ap. Asp Leiz2; Lar), dezteratu (PMuj). � Afilar, aguzar. "Pulir, 

desgastar, hasta afilar el hacha. No es propiamente afilar" Asp Leiz2. � Aiztoaren zorroztasunaz dezteratua 

idazkera. TAg GaGo 70. Orain soilduago, iñausiago ta dezteratuago dator [olerkaria]. TAg Y 1933, 25. 

gezto. v. gaizto. 

geztoki. v. 2 gaiztoki. 

gezur (G, AN, L, BN, S, R; Volt 94, SP, Urt I 509, Ht VocGr, Lar, VocS 137, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, 

Dv, H, VocB), guzur (V; Lcc, Mic 7v, Lar, Añ, Dv, H), gizur (V-gip, G, S; Lar, H). Ref.: A (gezur, gizur, 

guzur); Lrq; Etxba Eib (guzurra); Iz ArOñ (droga), To, R 394, 400, UrrAnz (gizúrra), Ulz; Holmer ApuntV; 

Elexp Berg (gizur); Gte Erd 238. � Mentira, falsedad. "(No hay tales) carneros, gezur utsa da" Lar. "Mentira", 

"calumnia", "embuste", "falsedad", &c. Añ. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma 

propia de la tradición vizcaína es guzur, que tbn. aparece en el alavés Lazarraga. Hay gizur en Noe (77) y en San 

Martin (Zirik 28). En DFrec hay 77 ejs. de gezur y 8 de guzur. � Ezen gezurti da [deabrua] eta gezurraren aita. 

Lç Io 8, 44 (tbn. gezur en todas las demás versiones). Nik orain diot inox ez zala / ipuitzarrik , guzurrik. 

Lazarraga 1195r. Erranen duela gezur bat yori kalterik eztatorkola. Ber Doc 143v (cf. GEZURRA ESAN). 

Ebaren alaba miserableak gezurrari garraizka. Harb 229. Gezurtiak bere gezurra egiatzat iragan eta salduko 

badu. Ax 514 (V 331). Begiratu baga guzurra ala egia dan. Cap 95. Ametsa eta gezurra biak bat dira. Tt Onsa 

106. Gezurrak erraten zarozkidaten. Gç 45. Dalarikan ere gezurra guziz txikia. OA 148. Orobat zaio baliatzea 

gezurraz edo egiaz. Ch III 30, 3. Egiarik bagekoak, ipuiak eta gezurrak. Lar SAgust 4. Gezurra ganik egia 

berezteko. He Gudu 59. Guzurrik batere asmatu baga. Acto 212. Egiaren eta gezürraren orano ezagützen 

dakiana. Mst III 55, 2. Andia bada gezurretik norbaiti etorzen zaion kaltea. Mb IArg I 263. Sinhets-arazi zioten 


mende. 

669


gezurra. Lg I 196. Gezurra baizik etziran itxura gaiztoko Jainkoak. Ub 36. O gezur madarikatua (224). LE-Ir. 

Ustekabean gezur txiki bat esatea. Gco II 16. Ongi esan zanari aurpegi gaistoa ipiñiaz, gezurra eransiaz. AA III 

559. Gezur xumeak, medisentzia arinak. Dh 140. Ez guzurrik erantzun. fB Ic II 179. Eztot inos guzurrik eregi. 

Astar II 187. Elizaz kanpo ez da enganiorik eta gezurrik baizen. Jaur 115. Kleitua galtzeko eregi ta asmau 

deutsuen guzurra. Ur MarIl 30. Esau zala esatean, gezurra zeriola. Lard 33. Egiaren itxura dakharren gezurra 

da. Laph 177. Eztu gezurrak baliyo. Xe 233. Guzur asko errian dala zabalduten. AB AmaE 252. Liberté, Égalité 

eta Fraternité: / Ah! hiru gezur hoiek egiak balite! Zby RIEV 1909, 230. 

� (s. XX). Txurikerietan ta gezur goxoak esaten. Ag G 220. Baninduaien kantatzera, / oro gezurren erraitera 

(B). A CPV 671. Gezur eta herrak lehertua. StPierre 33. Jakintsuek hedatzen dute gezur frango. Ox 156. Gezür 

harek ez dialarik besterik ihuri ere okerrik egiten. Const 20. Besterik esatea gezurra litzake. Or Mi 91. Gezur 

galantak esanaz. Tx B I 212. Guzurra iruntsi erazoteko. Otx 135. Marx-en eretxi au guzur garbia dala edonok 

daki. Eguzk GizAuz 48. Gezurra edo dudakorra dela jakiñeraziz. Etxde JJ 17. Gezur edo egia-erdiak zituen 

esaten. Mde Pr 178. Ezta guzurra, kontxo! Erkiag Arran 144. Erdia baiño geiago guzurra. Bilbao IpuiB 199. 

Gezur-adierazten ari izan nakizukela al deritzazu? Zait Plat 132. Sartu nai dizkiguten gezur borobillak. Vill 

Jaink 148. Gezurra da hartuta berekin ereman zuela. Ardoy SFran 109. Gezurra esan nuen etxean: ni baño 

lenago kalean (AN-larr). Inza NaEsZarr 286. Gezurrik gabe esan daiteke gutxi idatzi zela. MEIG VII 69. 

� Guzurrak buztana labur. RS 59. Gezurra aisago arrapatzeko ezi ez maingua (Sal). A. Hatsa ere gezurra du 

(BN, S, R). Ib. (tbn. en AN-ulz, ap. Inza NaEsZarr 1877). Gezurrak buztana labur (L). Ib. 

� (Como primer miembro de comp.; v. infra más compuestos). � Hau gezur-harrobia [Azkain]! / Beti da 

idekia. Monho 52. Gezur-estalkin ipintzen dan Jauna. AA II 29. Gezurrak eta gezur hedatzalek egungo egunean 

duten baino kreit gutiago [lukete]. HU Aurp 113. Gezurtia bezalako gezur-iresle guti da. Lf Murtuts 9. Gezuraulkian 

eseri nintzalako. "In cathedra mendacii". Or Aitork 214. Gezur-estalkia. "Tegimentum erroris". Ib. 27. 

Nere lengo gezur-ibillerak. Ib. 76 (56 gezur-alegi). 

� (En compuestos en los que equivale a 'falso' o 'postizo'). "Perjurio, gezurzina" Lar. "Guzurragiñ (V-m), 

dientes postizos" A. "Guzurrule (V-m), peluca, pelo postizo" Ib. "Gezur-iraki (Sal, R), gezur irakin (BN-baig), 

hervor falso de agua que tiene en el fondo ceniza, salvado u otra cosa" Ib. (tbn. guzurrirakin (V-m)). 

"Guzurristar (V-m), pierna postiza" Ib. "Gezur-ortz (R-uzt), dientes postizos" Ib. "Guzur negar, lágrimas de 

cocodrilo. Guzur-barri, noticia falsa" A Apend. "Gezür-ahalke (S; Foix), fausse honte" Lh. � Onetarako guzurardaoak 

/ kanpotik ekarten dira. Azc PB 78. Guzur-ule baltzakaz / kokota apaindurik [astoa]. Ib. 53. Guzuriakintsu 

lotsa bakoak. Ib. 311. Parrezka, kiñuka, gezur-eztulka. Ag G 170. Ezin-antzak eta guzur-alegiñik asko 

erabillirik. Kk Ab I 99. Male Dollor-ek ortzikan gabe / zar itxura duala-ta / juan da naiez Donostiara / gezurortzak 

jartzera. EgutTo 20-12-1919 (ap. DRA). Gezur-lotsa galduko dezute ta sinismena sendotu. ArgiD 39. 

Izenez edo gezurrizenez idazle bakoitza izendatu bear banu. Or EEs 1927, 249 (v. tbn. gezur-izen en Etxde JJ 

161). Tutik etzun erantzun gezur-apaiz arrek. Or SCruz 80. Guzurtia zala, ta guzur-buldeak ekazala. Or Tormes 

107. Ondo irabazia dauko, guzur-testigu izan da ta. Ib. 111. Gezur-iduri ['ídolo'] guziek yausten dire aldarean 

beira. Or Mi 135. Gezur-maitasuna ta irrika bizia. Ib. 33. Anka ordez gomazko guzur-anka eder bat ipiñi 

eutsoela. Kk Ab II 34. Begik estaldu dautzuz... guzur-zapi baltzaz. Enb 58. Kukuai urten yakoz guzur-ziñaldari / 

neguak eruanak an zazpi gautxori. Ib. 179. Otoi au egin arte / gezur-yainko goriari. Ldi UO 41. Beren bear 

guziak yainkordeai, gezur-yainkoai yakin-araziz. Ir YKBiz 129n. Gezur-jaurti eginda. Or Eus 32. Naparroa bat 

ezagutzen dut / gezur-mugaz an-emendi. Ib. 196. Egia esan, benetako jakintza baño guzur-jakintza obeto dirudi. 

Eguzk GizAuz 16. Biotzak eragindako pozaldiaren gezur-irudi egiñaz. Etxde AlosT 49. Ez eta, bederen, 

gaiztakeriak berekin dun gezur-ederraren itzalik ere. Or Aitork 46. Gezur-eskola artan aintzinatu ez nezakela 

etsirik. Ib. 117. Gorputzezko idurikizun baitziran: gezur-gorputz. Ib. 61. Ez gezur-ziñik egin. Ib. 398. Gezuritxurak 

lotan naragite egizkoak esnai baiñon aruntzago. Ib. 278. Emengo zorigaitza iguin eta ango gezurzoriona 

maite. Ib. 113. Baal-en gezur-igarle asko. Or QA 121. Hil-bildur deithu gezur-minaz / gizendak eri 

ziradela. Mde Po 64. Gezur-aitzeki bat asmatu. Etxde JJ 108 (v. tbn. guzur-atxaki en Enb 150). Gezur-ziña egin 

badio. Ol Lev 5, 22 (Ker guzurrezko ziña, Bibl gezurrezko zina). Ondoan errautsa, edo zaia, edo orrelako 

edozer daukaken urak gezur-irakina izango duenez, garai artako irakina ere gezur-irakina ote zan? Zait Plat 53. 

Ala naun ik gezur-itzez / zoratzeraiño irakin. NEtx LBB 241 (v. tbn. gezur-itz en Or Eus 61). Ez nabil horien 

gezur-ametsen premian. MEIG IX 100. � Guzur-uledun bati. Azc in Ur PoBasc 379. Gezur-agindun apaiz 

burutxuriak. A Ardi 47. 

� (H). Errata. � Atera zituban guzur ta borroe asko [...] inprentatik [liburutxuak]. JJMg BasEsc (ed. 1845), 3. 

� "En terme de jeu, cassade, renvoi" Dv. 

- GEXUR. (Forma con palat. expresiva). � Ori guxur biribilla da. Eguzk GizAuz 12. Gexur eta gezur zonbaiten 

erditik, huna egia: [...]. Herr 10-9-1959, 2. 

- GEZUR-AITOR EGIN. Declarar en falso. � Ni ondatzearren gezur-aitor egin dezaikezute. Etxde JJ 70. 

- GEZUR-ANPOR. "Guzur anporra, se dice en Eibar para significar una mentira grande. Anporra elípticamente 

significa lo mismo. Aren guzur anporrak sinistuko dittuanik..." Etxba Eib. 

- GEZUR-APAINTZAILE. Hipócrita. � Mandataria añ palso eta gezur-apañtzallea. Arr GB 91. 

- GEZUR-ARKA. "(G-to), mentiroso" A. 


mende. 

670


- GEZUR-ASKA (guzurraska A). a) "Desde un gezur-aska hasta la tobera" Lar Cor 79. "Guzur-askia" Mg PAb 

134 (en una lista de términos de una ferrería). "Metida [la rueda] en un cajón [...] asca perpendicular o 

guzurrasca (Juntas Generales de Guipúzcoa, 1806)" Garm Olag 123. "Cierto aparato de herrería" A (que cita Mg 

PAb). "Abrir [...] los agujeros de las guizurrascas" L.M. Ecenarro BAP 1975, 357. b) "Guzurraska (V,...), 

mentiroso" A. 

- GEZUR-ASMATZAILE. Mentiroso, que inventa embustes. � Gezur-asmatzalle palso. Arr GB 141. 

Sektarioak eta guzur-asmatzallak. Itz Azald 208. Gezur-asmatzailea zuzenbideak ioko baitu. Zait Plat 35. 

- GEZUR(RA) ATERA. Resultar mentira. � Itsuaren igarkizuna etzan guzurra atara. Or Tormes 31. Alde ta 

aldi oro siñesten dena ezin diteke gezur atera. Vill Jaink 28. 

- GEZUR BELTZ. Calumnia. � Izketa zuriak eta gezur beltzak. Or SCruz 108. Bigarren odeia Zotzune gañean 

kokatu zinan bel-beltza. Izena Gezur-beltz. Beste izenik etxun gurean latiñez calumnia dan orrek. Or QA 75. 

- GEZUR-BOTO. Voto amañado. � Emakumeak bere, izaten ziran geroago, guzur-botuak eta indar-tratuak, 

onen nai aren alde eratuten [...] ekienak. Erkiag BatB 81. 

- GEZUR-EGIA. Chisme, habladuría. � Gezur-egiak batu / ta lagunai banatzea. A CPV 189. 

- GEZUR EGIN. Mentir. � Zeure berthutearen multzutasunean, gezur eginen deratzute zeure etsaiek. Ax 204 

(V 137). Húme gaixtoek gezúr indiotéla. LE Ong 106r. Geren buruari gezur egingo giñioke. Inza Azalp 146. 

Jaungoikoak axekatzen du gezur egitteko edo engañatzeko. Ib. 148. Ez diezu gizonei gezurrik egin, Yainkoari 

baño. Ol Act 5, 4 (Lç gezur erran). � + GEZURRA EGIN (L-ain ap. A; Dv). Defraudar, fallar. "Faltar a la 

palabra, no presentarse a la hora" A. � Limosnaren azaroak estio beñere gezur egiten eraikizaleari (136). LE-Ir. 

- GEZUR-ELE. Cuento, leyenda. � Gabeko amabietan lixiba jotzen zuten sorgiñena, ta beste onelako gezur-ele 

zar koipatsuak. Ag G 139s. 

- GEZUR-ESALE (gezur-erraile S ap. A; SP, Dv, H; guzur-esale H). "Gezur-errailea txainkia beno aisago 

atzeman (Sc), el mentiroso se coge antes que el cojo" A. � Gezur-errailea ez da itzuriko. Dv Prov 19, 5. 

- GEZUR ESAN. v. GEZURRA ESAN. 

- GEZUR ETA ABAR. a) Mintiendo, engañando, inventando. Cf. ETA ABAR. � Deabru ark gezur eta abar... 

beti ni txar egin. Apaol 120. Leporatu beidaz, guzur da abar, miiñak emonala ta geiago. A BeinB 72. Asi ziran, 

guzur da abar, astiñaldirik lotsagarrizkoenak. Ag Kr 173. Edesten edo kontetan, guzur ta abar, itxasuaz-andiko 

gauzak. Kk Ab I 52. Guzur ta abar barriketa utsean diardue. Eguzk GizAuz 7. Gauza erreza da gezur ta abar 

gure neskatxa onetako bat itxutzea. JAIraz Bizia 60. Guzur eta abar, iñork baño obeto eitten zetsan arek gustua 

bere senar itxuorri. Etxba Ibilt 475. Zikin aute gezur d'abar. NEtx LBB 253. � Guzurra eta abarra, onegaz 

kenduten deutsube biarren dozubena. Astar II 38. � Au ta, nok aturetako? / Ez bada: guzurra, abarra: / ilgo 

yonagu ollarra. (Interpr?). Zav Fab RIEV 1907, 96. b) (Uso sust.). � Zuaz eurakgana zerbait itandutera, 

eranzuten deutsube urrengo burubak emon deijuena, guzurra eta abarra, onegaz kenduten deutsube biarren 

dozubena. Astar II 38. Guzurra ta abarra asmaurik zelan bait. AB AmaE 245. Egirik ezin danean, guzurra ta 

abarra, egiantza emonaz, ugari erabilli. Eguzk GizAuz 88. Gezurrez eta abarrez beterik baitaude. Or Aitork 185. 

� Alperrik orain guzur-abarrak. Enb 60. 

- GEZUR-ETXAPE. "(G-azp), mentidero" A. 

- GEZUR-ETXE. "(BN-ciz), mentiroso" A. 

- GEZUR-EZPATA. "Guzur espada, espada de madera" A Apend. 

- GEZUR-GEZUR. Intens. de gezur. � Eta gezur-gezurra, ots, besterik badiok. Berron Kijote 105. 

- GEZUR-GIZONTXO. Muñeco. � Denda eder baten aurrean biboliña joten egoan guzur-gizontxo bati barrez 

barrez begira. Ag Kr 190. 

- GEZUR-GOIAGA. "(G-to), tirante, solera, viga sobre los muros de la casa constituyendo la base del tejado" A. 

- GEZUR-ITURRI. "Gezurriturriya, el manantial que brota en días de lluvia y luego se seca" Iz To. 

- GEZUR-HIZKETAN. Murmurando, propalando mentiras. � Ez bezate iragan denbora gezur hitzketan. Urt Ex 

5, 9 (Ol berrikeri gezurtsurik aditu). 

- GEZUR-JABETZA. Propiedad ilegítima. � Lapurretaz eskuraturiko guzur-jabetzarik eztagoanik eztiñogu. 

Eguzk GizAuz 146. 

- GEZUR-JANTZI. Disfrazarse. � Guzur-iantzita doiazalako / auzora ioten ateak. Azc PB 361. 

- GEZUR-JARIO, G.-DARIO. Mentiroso. � Txori guzur-dario lotsa galdukua. Enb 179. Zertara deitu dut nik 

gezur-jario ori? Lek EunD 40. Zure itzak, zure laztanak, azalekoak ziran, otzak, gezur-jariozkoak. Etxde JJ 76. 

- GEZUR-KONTARI. (Con vbs. como ibili, etc.). (Andar, etc.) contando mentiras. � Gezur kontari dabil / au 

munduz mundu. AzpPr 43. Juan Jose ari zera / zu gezur kontari. Ib. 74. Ura gezur-kontari / etzebillen noski. Tx 

B I 159. � (Como adj. pleno). Embustero. � Gaizto ta inbustero, / gezur kontariya. Imaz Auspoa 24, 143. 

- GEZUR-LEGE. Ley amañada. � An ezingo da inor galtzeko / guzur-lege bat erosi. Azc PB 310. 

- GEZUR-LEKU (Añ + guzur-l.). Mentidero. 

- GEZUR-MAHAI. Mentidero (?). � Or illunetan guzur-maietan iarrita errementariak au ta bestea esaten. 

Ezale 1898, 339a. 

- GEZUR-MAINA (SP, sin trad.). Fingimiento. � Nola [...] eztuten elkhar maite itxura falsoz eta gezur-mainaz 

baizen. SP Phil 67. 


mende. 

671


- GEZUR-MERKE. "Guzur-merke, mote que se da al que fácilmente inventa o lanza mentiras, patrañero (Vger)" 

DRA. 

- GEZUR-OLA. Fábrica de mentiras, de chismes. � Leaburuko etxe bakoitza gezurrola aundi bat da egungo 

egunean. A Ardi 33. 

- GEZUR-ONTZI (L, S, Sal, R ap. A; H, ZMoso 69; g.-untzi SP, H, Foix ap. Lh; gizur-untzi S ap. A). Mentiroso. 

� Aingeruak ixilltzen du Sathan gezur-untzia. EZ Man I 53. Gezur-untzi bat dela, ez duela sos berriek zilhar 

baino egia gehiago. Hb Egia 142. 

- GEZUR-OTZARE. "Mezuak egiteko bi kirtendun saski beltz itxia (gezur-otzara) (V-gip)" Urkia EEs 1930, 28. 

� "Guzur otzareaz errekadutan, ir a hacer recados falsos" A Apend. 

- GEZURPEAN. a) Por medio de la mentira (de). � Billa zitzatela gezurti bi ta orien gezurpean illeraz zezatela 

Naboth. Mb IArg I 263. b) Mintiendo, engañando. v. GEZURREAN. � Mugazaiak gezurpean atzeman 

eztezaten. Ldi IL 42. 

- GEZURRA BIRIBILKATU. "(S; Const), façonner une excuse" Lh. � Behar ükan zian gezür bat biribilkatü 

bere büriaren garbitzeko. Const 20. 

- GEZURRA DIRUDI. Parece mentira, es asombroso. � Damak berriz neri, / gezurra dirudi! / osiñez pagatu / 

lorezko zor ori. Bil 56. Gezurra dirudi, paper txar oiek bati ez diyotela utzi biar bizitzen. Iraola 127. Gezurra 

dirudi, baño gezur irudiko egi asko gertatzen dira. Ag G 125. Gezurra zirudik Mendaron jaio ta ainbeste jakitea. 

Urruz Zer 134. Gezurra dirudi mutil txotxolo orren burutik orrelako gauzik sortu biar zuenik. Alz Txib 95. 

Gezurra dirudi [...] aitortzeko ainbestetaraño lotsa. Ldi IL 49. Gezurra dirudi [...] oraindik egiteko geneukala. 

Ibiñ Virgil 22. --[...]. Gezurra dirudi! --Zerk dirudi gezurra? --Bi begi euki ta geiago ez ikustea. NEtx LBB 137. 

Horrenbeste gauza eder, iduri luke gezurra. Xa Odol 339. Ni ere, gezurra dirudi baina, hemengo semea naiz. 

MEIG VIII 24. 

v. tbn. Sor Bar 69. Kk Ab II 184. TAg Uzt 232. JAIraz Bizia 37. Txill Let 101. Erkiag Arran 67. Bilbao IpuiB 

267. Vill in Bilbao IpuiB 6. SM Zirik 84. Arti Ipuin 56. 

� Gezurra dirudin gauza. JAIraz Bizia 112. Gezurra dirudina [...] Luisek alde aundia kentzen dio Ibaneri itzurrenean. 

Or in Gazt MusIx 22. � Ez dugu Peru, gezurra badirudi ere, J.J. Rousseau-gandik oso urruti sortua. 

MIH 167. 

- GEZURRA EGIN. v. GEZUR EGIN. 

- GEZURRA ESAN (Lar; guzur esan Lcc; gezurra erran Lar, Dv; guzurra esan Mic 7v, Lar, Añ, H; gizurra 

esan Lar; gezur erran S ap. Lrq; SP, Ht VocGr 384, Gèze, H). Mentir. � Tr. Gezur esan (erran) se encuentra 

sobre todo en textos septentrionales y alto-navarros, más en los más antiguos (aunque ya en éstos, p.ej. en 

Leiçarraga o Pouvreau, puede alternar con gezurra e.). Cf. A Morf 745: "Yo siempre he oído [...] gezurra esan". 

� Gezurra erraiten dugu. Lç 1 Io 1, 6. Eztrauek gizonei gezur erran. Lç Act 5, 4 (He erran gezurra, TB y Dv 

gezurrik erran, Ol gezurrik egin, Ker guzurrik esan, IBk e IBe gezurra esan). Eta ez guzurrik ere esan. Bet 10. 

Gezurra nesan Getarian, ni itxean ta ura atarian. "Mentira dije". RIs 44. Gezur erraten duena. Volt 257. Ez 

gezurrik erran. Ber Doc 88v. Ezen gezur errateko trebea du mihia. EZ Man I 55. Gezur erraitea, elkharren ez 

sinhestea. Ax 250 (V 168). Eguzkiak ezin esan lei guzurrik. Mic 12r. Guzurra esaten dabenak. Cap 52. Peril da 

nihork gezur erran dezan. SP Phil 356. Ez gezurrik erranen. Gç 214. Ezteia iagoitik sori gezür erraitia? Bp I 

101. Gordetzea [egia], baña gezur esatea ez. Mb IArg I 265. Guzurra esan neban mendijan, neu baño leenago 

zan errijan. Mg PAb 123 (tbn., con pequeñas variaciones, en AB AmaE 243 y Erkiag Arran 150). Jaunaren 

Espirituari gezurra esateko. Lard 486. Gezurra erran diozula. Hb Egia X. Enian uste erraiten ziela Aitunen 

semek gezürrik (Cantar de Bereterretxe). ChantP 212. Gaizki nai duen batek / gezurra esan du. Xe 287. Gezur 

erraitea da bere ustearen kontra mintzatzea. CatJauf 85. Ainbeste geiegizten, irudintzen eta gezur-esaten bere 

begiz ikusi duanak. Zink Crit 67. Gezur erran niro, sekulan holakorik jan dudala erran baneza. Barb Sup 22. 

Mundu onetan pizkorragorik / gezur esaten zu baño. Tx B 230. Gezur esanaz. Ol Mt 5, 11 (Lç gezurrez). 

Eztautsezu gizonai guzurra esan, Jaungoikoari baño. Eguzk GizAuz 15. Zertarako gezurrik esan? TAg Uzt 283. 

Ez niz hiltzerakoan gezur erraiten hasiko. Lf Murtuts 50. Guzurra esango eustan ba? Bilbao IpuiB 95. Naizena 

naiz; ezin gezurrik esan. MEIG IX 110. 

v. tbn. Volt 203. SP Phil 157. Arz 44. El 58. Iraz 43. Brtc 66. Ub 182. Xarlem 283. VMg 73. Añ CatAN 39. AA 

III 526. fB Ic II 171. Astar II 63. CatB 47. It Fab 85. Gy XII. Arr GB 73. Goñi 38. KIkV 71. KIkG 58. ArgiDL 26. 

Muj PAm 63. Tx B I 133. Ir YKBiz 325. Or Aitork 315. Vill Jaink 82. Azurm HitzB 65. Gezur e.: CatLan 97. 

CatAe 46. CatSal 47. CatR 47. CatS 51. Or Aitork 113. (Con partitivo): Mat 116. CatBurg 30. Cb CatV 42. Añ 

EL 1 137. CatLlo 7. CatLuz 5. Etch 82. CatBus 25. Legaz 7. Sor Gabon 35. Ag AL 73. CatUlz 7. Ur MarIl 100. A 

Ardi 77. Itz Azald 111. Iraola 113. Zub 70. Ldi IL 135. JEtchep 73. Osk Kurl 136. BEnb NereA 252. MAtx Gazt 

95. Ibiñ Virgil 23. Uzt Sas 111. 

� (SP, Lar, H). "Gezurra diok, tu as menti" SP. "Mentís" Lar. "Guzurra dinozu (no guzur dinozu), miente usted" 

A Morf 745. � Tr. No encontramos ningún ej. con el sust. indeterminado (excepción hecha, claro, del partitivo). 

� Egia zioat Kristean, etzioat gezurrik. Lç 1 Tim 2, 7. Gezurra diola. Ber Doc 143r. Edo zuk diñozu guzurra, 

edo bai herloxuak. Mic 12r. Ixilik dagoenak eztio gezurrik. O Pr 630. Badarik ere gezurra zioen. SP Phil 356. 

Guzurra dinozube dirauskuzunian eztozubela ezer sentietan. Astar II 140. Nik ez dut ezkon minik, gezurra diote. 


mende. 

672


ChantP 124. Errozue [...] nere partez goraintzi eta gezurra diola. HU Zez 195. Eztiñot nik guzurrik. Ag Kr 137. 

Ortan gezurra diozute. Vill Jaink 88. Gezurra nioke nerau ere artega nabilela aitortuko ez banu. MEIG VIII 

112. 

v. tbn. Lar Fueros 169. CatBurg 30. Cb CatV 43. Mg PAb 48. VMg 60. Gco I 449. Legaz 30. AB AmaE 103. A 

BeinB 58. Goñi 42. Alz Bern 75. Balad 168. ABar Goi 70. Or Aitork 330. Zait Plat 129. Erkiag BatB 10. Ardoy 

SFran 320. 

- GEZURRA ESANARAZI. Hacer mentir. � Halakoei eritasunaren eta tormentaren indarrak gezurra erran 

arazi deraue, eta prometa arazi konplitzen eztutena. Ax 206 (V 138). 

- GEZURRA ETA ABARRA. v. GEZUR ETA ABAR. 

- GEZURRAGAZ. En falso, mintiendo. v. GEZURRAREKIN. � Ea iuramentu egin daben guzurragaz edo 

dudan dagoala. Cap 93. Ezarri eutseen Susanari guzurragaz arrika illtia merezidu eban pekatuba. fB Ic II 162. 

Guzurragaz eginiko juramentuba. Astar II 57. v. tbn. CatLlo 39. CatBus 24. Neure konfesore guzurragaz 

engañau nebanaren aurrian. Ur MarIl 37. Guzurragaz txarto esan egizu, bada zerbait geratuten da. Itz Azald 

207. 

- GEZURRAGAZKO. Falso. � Justiziaren aurrian egin ezpadabe guzurragazko juramenturik. Mg CO 27. 

- GEZURRA IZAN (trans.; g. ukan Lh). "Gezurra du, il ment" Lh. � Ez, jauna, gezurra du. HU Zez 61. 

- GEZURRAK IRTEN. Ni hablar, nada de eso. "Guzurrak urtengo dotso, pues no saldrá con la suya (V; Alt)" A 

EY III 334. � Norbere buruari ezer opa ez, eta millaka duro bestentzat utzita iltzeko?... Gezurrak irten dio! 

NEtx Antz 104. Guzurrak urteko dautzu! Erkiag Arran 124. Aren asmoa, nere adorea galtzekoa zan; baiña 

gezurrak irten dio! NEtx LBB 117. --Ik, nobeletara jo bear uke. --Gezurrak irten dik! Ib. 113. 

- GEZURRAK ZURITU. Mentir. � Gezurrak zuritu, ta ala zirala zekitenek ontzat eman. "Plura mentirer". Or 

Aitork 134. � Murmurar. "--Zer ari gera? --Guzurrak zurituten (V-arr), mar-marka" Inza EsZarr 168. 

- GEZURRAREKIN. En falso, mintiendo. � Zergatik daukan peligro gezurarreki juramentu egiteko. El 51. v. 

tbn. Legaz 25. Gezurrarekin artu / dituzu neurriyak, / kanpora zabalduaz / etxeko berriyak. AzpPr 42. 

Gezurrarekin ez du baliyo / dantzatutzia mingaña. EusJok II 137. Gezurrarekin eman dituzu / ausuntu 

izugarriyak. Tx B I 245. 

- GEZURRAREN GAINEAN. En falso (ref. gralmte. a los juramentos). � Zina egin behar dela ezin bertzez 

[...], ez gezurarren gaiñean. Mat 110. Gezurraren gainean hala nihor desfamatzea. Harb 173. Juramentu 

gezurraren gainean, eta egiaren gainean premiarik gabe egiten duten guziek. Brtc 57. Juramentu sarritan egiten 

det [...] batzuetan egiarekin, besteetan gezurraren gañean. AA II 28. Egin dot juramentu / guzurren ganean (Vm). 

A CPV 485. v. tbn. Ber Doc 143v. Ax 263 (V 176). OA 148. CatB 43. CatUlz 28. 

- GEZURRAREN GAINEKO. Falso (juramento). � Egiten ditubela guzurraren gañeko juramentubak. Mg CO 

27. v. tbn. Añ EL 2 136. 

- GEZURRA SARTU. Mentir, engañar. � Ez bada iñori gezurrik sartu. VMg 57. Jainkoari gezurra sartu nai 

izan ziola. Lard 485. Eztezakigu gezurrik sartu. Inza Azalp 26. v. tbn. Enb 93. 

- GEZURREAN. (Hallar, atrapar, etc.) mintiendo. � Behin gezurrean frogatuz gero [...] etzaie handik harat 

halakoei sinhesterik emaiten. Ax 266 (V 178). Guzurrian artuten bagaitu. JJMg BasEsc 58. Apheza behar duela 

gezurrean atzeman. Laph 221. Lekhukoak mintzatzen / abiatzen dire; / gezurrean aurkituz / bai ixilzen ere. Zby 

RIEV 1908, 213 (v. tbn. gezurrean atzeman en StPierre 35). � Mintiendo; en falso, falsamente. � Zin gezürrian 

egitia. Bp I 90. Guzurrian ibiltia. fB Ic II 228. Haren nortasunaz gezurrean estaliz, hila bera agertzen dela 

iduriazi. Mde Pr 345. 

- GEZURRETAKO. Falso, mentiroso. � Zortzigarrenak ez izateko / gezurretako testigu. Uzt Sas 217. 

- GEZURRETAN (G ap. A; guzurretan V ap. A; gizurretan V-gip ap. Elexp Berg). Mintiendo; en falso, 

falsamente. � Gezurretan ibilli zirala. Lard 369. Bizi direalako beti guzurretan. AB AmaE 243. Gezurretan 

badabill. Sor Bar 105. Iñor gezurretan salatzea. KIkG 58. Galde ni gezurretan ari naizenentz. Or Mi 77. 

Gizakume gurbillak ere itzez il dirala badakit, baña gezurretan. 'Mueren falsamente de palabra'. Zait Sof 14. 

Gezurretan ari ziran izarrak alkarri. NEtx LBB 358. Gezurretan asma-ahalak zuentzat esaten dituztenean. IBk 

Mt 5, 11 (Lç gezurrez). Gezurretan zin eginez. BiblE Lev 5, 22. Gezurretan mintzatzeaz gainera. MIH 224. Ez 

dut ukatuko, gezurretan ukatuko bainuke. Ib. 192. v. tbn. Apaol 37. Ill Testim 14. ArgiDL 26. Etxde JJ 127. 


� (Hallar, atrapar, etc.) mintiendo. � Begira arrapatzen baaut / Martintxo gezurretan, / gogoango dek betiko / 

mokor ezur orretan. BorrB 16. Guzurretan iñok artuagaitik etziran lotsatuten. Ag Kr 67. Nexka gezurretan 

arrapatuta. Goñi 41. v. tbn. Etxde JJ 203. Gezurretan atzeman zuten aietan iaioak ziranek. Or Aitork 107. 

Gezurretan arrapatzen bazaituzte-ere. Berron Kijote 19. 

- GEZURREZ (B, BN, S; SP, Añ, VocBN, Dv, H; guzurrez Lar, Añ, H), GEZURRAZ. Ref.: A; Lrq. Mintiendo; 

en falso, falsamente. "Mentirosamente", "mendosamente", &c. Lar. "Perjurar, jurar falso, guzurrez [...] 

juramentu egin" Añ. � Tr. Documentado desde Leiçarraga, se usa tanto al Norte como al Sur. Con -az aparece 

en autores vizcaínos (ya desde RS), y en Guerrico, Goyhetche (136) y Orixe (Aitork 272); en los vizcaínos podría 

estar influido o tratarse de una var. de gezurragaz. � Hitz gaixto guzia erran dukeitenean zuen kontra gezurrez 

ene kausaz. Lç Mt 5, 11 (TB, Ip, Dv, Echn e IBe gezurrez, Ker guzurrez, Ur (V) guzurraz; He falsoki, SalabBN 


mende. 

673


faltsuki, Samper gezurrekin, IBk gezurretan). Edo egiaz nai guzurraz elikatuko naiz. "O con verdad o con 

mentira mantenerme he". RS 57. Gezurrez ekhar eztezan / kristauaren izena. EZ Eliç 87. Noiz mintzo den egiaz 

eta noiz gezurrez. Ax 263 (V 176). Gaixtoak gezurrez dira alegera, eta egiaz triste. Ib. 441 (V 288). Gezürrez 

edo gaizki minzatzez besteri damü egin derionaz. Bp I 102. Konfesetan dira, baña edo guzurrez edo obetasun 

baga. Mg CO 253. Guzurraz juramentu egiteko. Añ EL 


mende. 

1 129. Eskaera ori gezurraz esaten duenak. Gco I 413s. 

Norbaiti gauz itsusiren bat bidegabe edo gezurrez egotzitzea. AA I 583. Zuzen kontra ta gezurrez dakharke 

giristino izena. Dh 254s. Gezurrez bere burua garbitu nai izan zuen. Lard 168. Ez ditezke ager gezurrez 

Erromano. Hb Egia 125. Guzurraz ez daiodan nik kreiturik galdu. AB AmaE 237. Moztu darozkigute ixilka, 

gezurrez [gure zuzenak]. Zby RIEV 1909, 233. Suzanaren kontra gezurrez mintzaturik. CatJauf 85. Aurrak 

gezurrez bide okerretara eramaten. Inza Azalp 134. Batzutan gezurrez ta bestetan indarrez azpiratu-naiean. Ldi 

IL 170. Gezurrez zikhindu zuen eta preso sar-arazi. Zerb IxtS 26. Gezurrez baiño egiz poztu naiago du. Or 

Aitork 273. Gezurrez beltzatu zuten Iñaki. Ardoy SFran 137. 

v. tbn. Tt Onsa 162. Egiat 257. Monho 28. VMg 43. Etch 444. Bv AsL 59. Urruz Urz 58. Arrantz 36. Arb Igand 

150. HU Aurp 138. AzpPr 29. Ir YKBiz 118. ABar Goi 54. EA OlBe 101. Zait Sof 71. Txill Let 84. Arti Tobera 

271. Lasa Poem 63. Xa Odol 91. Guzurrez: Añ EL 1 129. fB Ic II 162. CatBus 24. Itz Azald 110. Guzurraz: Itz 

Azald 112. Enb 79. 

� (Con adj.). "Gezur hutsez ari da (BN-arb)" Gte Erd 157. 

- GEZURREZ AURRERA. Mintiendo. � Eiñ dute sarrera / gezurrez aurrera. AzpPr 83. Ez geiago ibilli / 

gezurrez aurrera. Auspoa 140, 40 (ap. ELok 258). 

- GEZURREZKO (SP, Lar, Dv, H; guzurrezko V-gip ap. Etxba Eib; Añ, A Apend). Falso. "Perjurio [...] 

gezurrezko juramentua" Lar. "(Caballeros) andantes, ipuñetako edo guzurrezko zaldunak" Añ. � Gezurrezko 

mirakulurekin. Lç 2 Thes 2, 9 (TB falso; en las demás versiones gezurrezko). Ez [...] aithor gezurrezkorik. Harb 

210. Ezizal' ohaidekari / [...] Ez gezurrezko iakile. O Po 53. Ez eta gezurrezko humiltasunik. SP Phil 207. 

Haragiaren gezurrezko konsolazione guziak. Ch III 26, 3. Anbeste Jainko gezurrezko ta irrigarriri. Lar DT 

LXXXII. Gezürrezko üdüripenetzaz ingana gitzan. Mst III 30, 3. Gezurrezko esanak. Cb Eg II 84. Itxurazko eta 

gezurrezko ama. Lg I 327. Gezurrezko lekukotasuna. Ub 181. Lurreko ondasun uts guzurrezkoen guraria. Añ 

EL 1 97. Gezurrezko juramentu-gilleak. Gco I 413. Musu gezurrezko bat. AA I 419. Gezurrezko adiskide baten 

exenpluak. Dh 230. Susanari guzurrezko pekatuba jaso eutseen agura zaarrai. fB Ic II 162. Profeta gezurrezko 

edo falsoakin. Lard 385. Onhets ez detzaten gezurrezko solasak. Dv Ex 5, 9 (Ur gezurrezko; Ol gezurtus, Bibl 

gezurti). Txarra eta guzurrezkoa zala. Ur BulaAl 12. Bere-biziko negar gezurrezkuakin. Bv AsL 136. Gezurrezko 

libertate bat. HU Zez 111. Alper bidebageko / ta guzurrezkorik [zinik]. Azc PB 22. Irakatsi guzurrezkoak. Itz 

Azald 54. Negar musiñgak eta guzurrezko zotiñak. Ag Kr 183. Gezurrezko korkoxa jarri nuben. Alz Txib 106. 

Gezurrezko eleiza dela Aurkalariena. Inza Azalp 95. Guzurrezko subak (su artifizialak) egin biarko ziran. Altuna 

75. Gezurrezko agiriz datorrela. Ldi IL 43. Bizi berri baten gezurrezko agintza. Mde HaurB 13. Aspaldiko edo 

gezurrezko gizon aien ezbearretan. Or Aitork 54s. Iduri gezurrezkoa. Txill Let 76. Gizurrezko izen ori. SM Zirik 

56. Gezurrezkotzat jotzen dituzte bi eskola oien iritziak. Vill Jaink 100. Regoyosen lauko-faltsuak, guzurrezkoak. 

Alzola Atalak 139. Erazte hori gezurrezkoa edo --garbi baino zehatz hobe-- sinbolikoa dela. MEIG I 159. En 

DFrec hay 11 ejs. de gezurrezko y 2 de guzurrezko. 

v. tbn. VMg 73. Izt C 209. Hb Egia 121. Arr GB 138. JanEd I 55. Legaz 24. Aran SIgn 103. Prop 1882, 177. AB 

AmaE 114. Elsb Fram XI. Lap 127 (V 59). Goñi 86. Ill Testim 21. StPierre 35. KIkG 28. ArgiDL 58. Ir YKBiz 

349. Zerb IxtS 38. SMitx Aranz 22. Zait Plat 61. NEtx LBB 134. Lasa Poem 71. Berron Kijote 130. Guzurrezko: 

Mg CO 57. JJMg BasEsc 98. Astar II 59. CatBus 23. Kk Ab I 44. KIkV 61. Enb 131. Otx 19. Akes Ipiñ 28. Etxba 

Ibilt 486. Guzurrazko: Añ EL 2 136. 

� De mentira (pecado). � Etziran judatar gogorren aldi onetako bekatu guziak; egin zituzten gezurrezko zenbait 

ere. Mb IArg I 263. 

- GEZUR-HUTS. Falso. � O lurreko banidade zoro ta gezur utsak. Cb Eg II 210. Illun guzur utsa / da askoren 

poza. AB AmaE 346. Beste bide gustiak / guzur utsak dira. Enb 91. Ainbeste ipuin gezurruts siñestera beartu. Or 

Aitork 132. Pake gezurruts, jendarte galkor. "La falsa paz". Gazt MusIx 117. 

- GEZUR-UZTARRI. "(L-ain), palo que se ata a los cuernos de un par de bueyes para hacerles viajar" A. 

- GEZUR-ZALE (H + guzur-z.). Embustero, aficionado a mentir. � Guzur zale bati. Mg CO 36. Guzur-zaleak 

berenagaz urtetearren asmautako guda bat. Ag AL 21. Ezkara guzur-zale. Enb 93. Igarle txarra ta guzur-zalea. 

Eguzk GizAuz 64. Neska hezurzalea bada ez da gezur zalea. Mde Pr 70. Besteen gauzekin zaleegiak dira ta 

baita gezurzaleak ere. Anab Aprika 86. 

- GEZUR-ZULO. Mentiroso, embustero. Cf. Or Aitork 215: Gezur-zulo galgarri artara, "in illam foveam 

perniciosissimi erroris". � Naiz gezur-zulo izan, / naiz bentsu, egi esale. EA OlBe 102. Nori sinistu bear zionat, 

iri txalburu gezurzulo orri? Etxde AlosT 27. 

- GEZUR-ZUN. Buscando la mentira. � Aizekeria nuan maite ta gezur-zun nindabillan. Or Aitork 219. 

- GEZUR-ZURI (Sal; g.-xuri R-uzt; gizur-zuri L-ain). Ref.: A (gezur-zuri, zuri). a) Falso, mentiroso. � Erkin 

zitan gezur xuri. 'Me has salido falso'. MEst Ezka 268. Asmakerian yaioa da, gezur-zuria, lilluratzaille ta 

zoragarria. Zait Plat 154. b) Mentira. � Odeiaren izena Gezur-zuri, gezurra zuri baita, Euskalerrian esana. Or


QA 75. Gezur zuri alperrok sasi-iakitun batentzat egokiagoak lirakela. Or in Zait Plat 103. 

- GEZUR-ZURIKETA. "Guzur-zuriketan dabiz, andan murmurando (V-arrig)" A EY III 315. 

gezurbide. � Engaño. Cf. Or Aitork 185: Ene gezur-bideak oro "circuitus erroris mei". � Xalbatek agurtu zitun 

bere adiskideak Engrazik asmatutako gezurbidez. Etxde JJ 206. Aburuok gezurbide zuriz eta kako-mako ugariz 

agertzen aleginak egiten zituen Gorgiak. Zait Plat 123. Ta gezur-bidez bein dirua kentzeko alegiñak. NEtx LBB 

116. 

gezurgabe, guzurbaga. � Verdadero, sin mentira, sin engaño. � Aozko konfesinoe garbi, estalki ta guzur bagia. 

Mg CO 9. Zu gozoago zakidan, gozotasun gezurgabea, gozotasun doatsu ta segurua. Or Aitork 37. 

- GEZURGABEKO. Verdadero, auténtico. � Naparroa-ardao guzurbakoak / gorputza dauko ta indarra. Azc 

PB 79. 

gezurgin. � Mentiroso. � Badira ere gizon gezurgiñak. EEs 1916, 148. 

gezurkeria, gezurreria. � Mentira; hipocresía. � Bazterretako gezurkeria, egite makhur, aztura arrotz eta 

gaxtoak. Arb Igand 19. Egia gezurkeriz estalirik. Etxde AlosT 58. Munduaren norkeri ta gezurkeria begietara 

zitzaion. Etxde JJ 221. Xurikeria eta gezurreria guziak bazterrerat utziz. Ardoy SFran 110. 

gezurketa. � Cúmulo de mentiras. � Bai, baña niondík / aurkitzen eztúte / nola kondenátu, / ezin ere dúte / 

gezurkéta konformátu. LE Kop 90. 

gezurkizun. � Apócrifo. � Leloren kantua gezurkizun bat izanarren. Etxde EG 1956 (7-8), 17. 

gezurkor (AN-erro). Figura, sin trad., en EI 328. 

gezurmendi, guzurmendi. � Mentidero. � Eta kalera joan zan arratsaldean, erriko guzurmendietan ea ezer 

albista barririk entzuten ebanentz. Erkiag BatB 99. 

gezurño. � Dim. de gezur. � Gezurño zonbait erran behauzu / adoratzale orori. Bordel 69. Eta ondarrik 

gezurño hau, niniak uste gabetarik klixk ilhuntzen zauzkitzula. JE Bur 92. 

gezurpetu, guzurpetu (V ap. A). � Desmentir. � Oraingoan guzurpetuta geratu da arako zarrai askotan entzun 

izango zeutsena. Ezale 1899, 84b. 

gezurreria. v. gezurkeria. 

gezurtakizun. � (Lo) que se puede desmentir. � Hona erraz gezurtakizun den ustekaria. MEIG VII 31. 

gezurtamen, gezurtapen (Dv � A). � Desmentido, refutación. "Action de démentir" Dv. � Eztala gure 

Euskera gauza andi, mee, goi diranak adirazteko. Ona bertan guzien gezurtamena, zure libru Euskeraz ain 

garbiro moldatuan. Lar, carta a Mb 278. 

gezurtamendu. � Desmentido. � Berek egin zezaten gezurtamendua. Lf ELit 228. 

gezurtaratu. � Engañar. � Egiya berbera da eta ezin gezurtaratu gaitu. Elizondo KristPE 177 (ap. DRA). Nere 

burua ordea gezurtaratu nai dudanean. Txill Let 23. Ez da maitemiña bakarrik gezurtaratzen duena. Ib. 118 (v. 

tbn. 81). 

gezurtarazi (H). � Desmentir. � Kontra mintzatuko diren guziak gezurtarazitzeagatik. Gç 46. Sehi herbal 

baten hitza aski izan zen dizipulu haren fermutasuna kordokatzeko eta haren gezurtarazteko. Lg II 263s. 

gezurtari (BN-arb ap. Gte Erd 45). �1. Mentiroso. � Gezürtarien kapitaña. Egiat 250. Ezen gezurtaria da, eta 

gezurraren aita. TB Io 8, 44 (Lç gezurti). Funditzeko gezurtari maltzur [...] garaitzak galarazi dituztenak. Prop 

1893, 115. Gaizki egileak eta gezurtariak sustengatzen. Prop 1906, 92. v. tbn. Michel LPB 376. 

�2. Engañado. � Gezurti gezurtari aien aurka. "Deceptos deceptores". Or Aitork 155. 


mende. 

675


gezurtatu (S; SP, Urt Gram 398, Lar, Añ, Gèze, Dv, H, VocB), guzurtatu (-au V; Lar (+ -adu), Añ), gizurtatu 

(Lar). Ref.: A (gezurtatu, guzurtau); Etxba Eib (guzurtau). �1. Desmentir; contradecir. "Desdecir", "desmentir" 

Lar. "Probar la mentira" VocB. "Berboak izenetarik atheraiak, [...] hala nola gezurtatzea, urreztatzea" ES 101. � 

Berzela du Kristauaren gezurtatzen deitzea [= Kristauaren deitzea gezurtatzen du]. EZ Man I 3. Nihork eztu hura 

[ene iuieamendua] gezurtatuko. SP Imit III 46, 4 (Ch ganbiatuko). Fede hura ez dezagun gezurta gure akzionez. 

CatLav 422 (V 200). Gezurtatzen dituzula Erdaldunen ta Euskaldunen usteketa txarrak. Lar, carta a Mb 277. 

Nola arpegia agertu etsai bere aragi zaleen esanak gezurtatzeko? VMg 4. Guzurtauko ditu mundutarreen ames 

zoruak. JJMg May 92. Faraonek denbora artan erreinuan bazituen sorgin edo gaizkin batzuek, Jainkoaren 

mirari egiazkoak gezurtatu naiez. Lard 68. Bere eskeñi eta esan guziak gezurtatu zitzaiozkala. Ib. 533. Badituzte 

hain egiaren itxura handiak, non ezbaita nihor gai [irakuspen] hekien gezurtatzeko. Hb Egia 55. Mingañak egun 

bat opa, eta biotzak barrunbean gezurtatzera guzia biurtzen dan bitartean. Antia Ezale 1899, 2a. Guzurrezko 

zalakuntza lotsagarriak guzurtatzen ezpaebazan. GMant LEItz 64. Juduak zabalduko zuten gezurra gezurtatzeko 

bidean. Inza Azalp 76. Gezurra zirudik e? [...]; alere, kantak dion bezala gertatu. Ez duk au gezurtatuko dunik. 

Or Mi 9. Euroen uste guztiyak guzurtauta gelditu ziralarik. Kk Ab II 160. Agintzak ez ditut gezurtatu nai. Zait 

Sof 148. Gaiztoek eta xarrek ahatz-erazi, gezurtatu nahi daukuten Gazteen Lur irrikatu hartara. Mde HaurB 94. 

Berak zerbait entzun zun eta neri etorri zitzaidan galdezka. Nik ezin izan nion gezurtatu. Etxde JJ 253. Gertaera 

oiek eztute nere esana gezurtatzen. Vill Jaink 181. Begiak gezurtatzen zuten aoak ziotena. NEtx LBB 149. Ezin 

egizta ez gezurta daitekeen esaldi batek ez du ezer adierazten. MIH 89. En DFrec hay 12 ejs. de gezurtatu y uno 

de guzurtatu. 

v. tbn. Ir YKBiz 525n. TAg Uzt 14. Guzurtau: CrIc 53. Enb 47. Otx 88. 

� (Con aux. intrans.). � Egun-oro [eskolak] alkarren kontratzen eta gezurtatzen dirade. Lar SAgust 10. 

� Desmentir (a una persona). "Hitz batetik bertzera bere burua gezurtatzen du" Dv. � Gezurtiak zer du 

meritatu? Egia derranean gezurtatu. O Pr 191. Gezurtatzen banau, galdua betiko nere egiteko guzia ta nik 

esaten dudana. Mb IArg I 259. Ukhatzen zituen bere lagunaren erran guziak: gezurtatzen zuen bere solas 

guzietan. Lg I 327. Behinere zure buruba gezurtatu gabe bethi ibilli izan ziñen Jinkoak irakatsi zarozkitzun 

bidetan. Mih 15. Nai du gezurta dezadan nere burua? (221). LE-Ir. Ezin gezurtatuko gaitu. Ur Gen 38, 23. 

Gezurtatuba nai nuke atera, bañan uste det denbora gutxiko gizona dagola. Sor Bar 53. Gezurtatuko ditut erriko 

atso zar berritxu guziak. Urruz Urz 60. Ez othe du Jerusalemeko populuak haltoki Apostolua gezurtatuko. Lap 

309 (V 141). Paula, egizalea zan ta, egia esan oizuan miñez bada ere; baño gezurtatzera bezela etorri zitzaion 

Peru Odolki illuntze batean. Ag G 173. Ezton [egija]! da laster guzurtauko aut. Kk Ab I 69. Idazlea ezin 

gezurtatu dezateken gizajoak. Zink Crit 67. Jaungoikoa guzurtau nairik, lurraz zerua egin nairik ba-dabiltz. 

Eguzk GizAuz 191. Ark ez du erantzunen zorrik etzula, salatzaille maltzurrak auzitan gezurta ez dezan. "Ne 

convincatur et obtineatur ab accusatore". Or Aitork 240. Eta zinetan poztuko nintzateke Caracastik datorkigun 

euskal ikasbide honek gezurtatuko banindu. MEIG III 63. 

v. tbn. Echve OngiB 48. Hb Egia 140. Zait Sof 179. 

� (Con aux. intrans.). Resultar desmentido. � Zeñari erantzuten diodan, gezurtatzeko beldur bage, ezen [...] 

egiten dituztela ogei milla arkume. Izt C 174. Jaunaren errukimentuan zuen uste osoak sinisterazotzen ziola 

gañerakoen ondamenetik gordea izango zala; eta etzan gezurtatu. Lard 21. 

� "(Vc), chasquear" A (que cita el ej. de Mg PAb). � Guzurtaubak geratu ziriala, ogi biguna erakutsi ta 

emonaz birzaiz eginiko balz ta jangatxa. Mg PAb 125. 

� (Con aux. intrans.). Quedar decepcionado, quedar chasqueado. � Etziran, bada, gezurtatu bera esleitu 

zutenak! Izt C 416. Astoa abiaurik kortatik arrantzaz, / guzurtau zan bertantxe gorriturik lotsaz. (Interpr?). AB 

AmaE 244. 

�2. Engañar, mentir. "Mentir, prometer una cosa y hacer otra" VocB. � [Satanasek] gezurtatzen gaitu 

engañatziagati. (Aralar, 1833). ETZ 190. Ezen gezurrezko lekhukoak ene kontra jaiki dira, eta gaixtakeriak bere 

burua du gezurtatu. "Mentita est iniquitas sibi". Dv Ps 26, 12. 

� (Con aux. intrans.). Engañarse. � Nere gaiztakeria berez gezurta ez dedin. "Ne mentiatur iniquitas mea sibi". 

Or Aitork 14. 

- EZIN GEZURTATUZKO. "Irrécusable" T-L. 

gezurtatzaile (Lar, Dv). � "Desmentidor" Lar. 

gezurte, guzurte. � Engaño, mentira (?). � Eztakutsu onetan, / ene semea, / munduaren egina / ta guzurtea? / 

Asko agindu / ta barriz emotean / labur gelditu. Zav Fab RIEV 1907, 98. 

gezurtegi (Añ), guzurtegi (Lar, Añ), guzurtei (V-gip ap. Etxba Eib). �1. "Mentidero. Trinketeko kafia, ez zan 

guzurtei txikiña" Etxba Eib. �2. Cúmulo de mentiras. � Orrako berban berbango guzur tegijori, guztiok ta 

bakotxa diriala pekatubak. fB Ic II 175s. Utsetik gezurtegiraño joateko etzara txarrak zuek. Ag G 112. 


mende. 

676


gezurtero (V-gip, G-to-azp), gizurtero (V-gip), gezurter (S). Ref.: A (gezurter); Garate 1. a Cont RIEV 1930, 

155; Iz To (gezurre); Elexp Berg (gizurtero). � Mentiroso. 

gezurti (G, AN, L, BN, S, R; SP, Deen I 430, Urt I 478, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H, VocB), 

guzurti (V; Lcc, Mic 7v, Lar, Añ, Dv, H), gizurti (V, S; H). Ref.: A (gezurti, guzurti); A Morf 172; Lrq; Iz To 

(gezurre), Als; Etxba Eib (guzurtixa); Asp Leiz2 (pote); Elexp Berg (gizurti); Gte Erd 45. � Mentiroso. 

"Embustero", "mentiroso" Lar y Añ. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 6 ejs. � 

Ezen gezurti da [deabrua] eta gezurraren aita. Lç Io 8, 44 (TB gezurtaria; en las demás versiones gezurti). 

Gezurti baten arma. Volt 241. Berze honlako gauzarik asko demonio gezurtiak inbentaturikakoak. Ber Trat 54v. 

Gaitzetsten gizon gezurti / eta barren falsoak. EZ Eliç 300. Egiati zirenak egiten dira gezurti. Ax 351 (V 233). 

Baleztari gaiztoa, gezurti. Saug 46. Gezurtiak zer du merezi? Egia erraitean ez sinhetsi. O Pr 191. Gezurtien 

ezpainetan. Hm 125. Iakile falsü ezizala, ez iagoiti gezürti. FPrS 14 (tbn., con ligeras variaciones, en Bp I 47, 

CatLan 14 y CatS 7). --Bekhatü handi deia zin gezürrrian egitia? --Bai, hori da Jinkoaren gezürti egin nahia. Bp 

I 90. Hala nola gauza eztirenen berriak ekhartzen tuena baita mandatari gezurtia. ES 382. Gizonak oro dütüzü 

gezürti. Mst III 45, 3 (tbn. SP y Ch). Profeta gezurti anitz. Mb IArg I 368. Salatzalle gezurtiak. Cb Eg III 336. 

Esta gizon, benzait prestua, gezurti dena (220). LE-Ir. Agura guzurti bijak. fB Ic II 162. Gezurti frogatua. Gy 

115. Engañatzen zebilzan gizon gezurti batzuek. Lard 509. Gezurti zar bat bezela. PE 88. Alfer-gezurti bat da. 

Jnn SBi 93. Ura ezagutzen eztudala esan baneza, gezurtia nintzake. Ir YKBiz 327. Iduri luke gezurtiak nehor 

baino sinetsgaitzago behar lukeela. Lf Murtuts 9. Sasi-sendalariak ez dira denak gezurti eta lapurrak. Mde Pr 

343. Saindu gezurti ta iruzurti aieri. Or Aitork 116. Zoazi zu gezurtien [...] ixilarazterat! Ardoy SFran 138. 

Azpijaneko guzurti agertu al izatia. Etxba Ibilt 487. Gezurtie, audoo (agudoago) arrapatzen duk maingue baño 

(AN-ulz). Inza NaEsZarr 986. 

v. tbn. Harb 387. Lg II 268. Egiat 262. Ub 88. Monho 42. VMg 37. Gco I 453. AA II 21. AstLas 52. It Fab 229. 

Izt C 189. Dv LEd 157. Hb Egia 8. Laph 177. Zab Gabon 66. Sor AuOst 102. Elsb Fram 170. Zby RIEV 1908, 

763. Arb Igand 106. AzpPr 28. CatJauf 17. JE Bur 194. Ayerb EEs 1913, 72. Urruz Zer 86. Alz Bern 79. Zink 

Crit 42. Inza Azalp 47. Ox 54. Barb Leg 68. Lek EunD 40. Tx B II 18. Ldi IL 164. Zait Sof 148. Etxde AlosT 26. 

Vill Jaink 120. NEtx LBB 247. Uzt Sas 335. Berron Kijote 160. Guzurti: Astar II 186. AB AmaE 236. Ag Kr 

115. Enb 62. Otx 19. Eguzk GizAuz 176. Erkiag Arran 152. Bilbao IpuiB 205. 

� (No ref. a personas). "Afeites [...] apaingarri gezurtiak" Lar. "Hur, heltzaur gezurtia, noisette, noix vide, qui 

trompe" H. � Fiñean mihiari emok guardia, ezten gezurti. EZ Man I 12 (tbn. en Ub 171). Hersturetarik sortzen 

den penitenzia maiz dela alfer, faun, falso, gezurti. Ax 207 (V 139). Anhitz solas bano, gezurti, arin. Hm 197. 

Hitz gezurtiez enganatuak. ES 382. Mundua gezurtia eta banoa dela. Ch III 20, 4. Etsaiaren bake hau bake 

gezurti galgarria da. Mb IArg I 301. Dan legez uts guzurtia konfesiñoa. Añ LoraS 30. Gezurtia da orien 

orazioa. Gco I 449. Ezpillu guzurtia! Zav Fab RIEV 1907, 95. Bere agintza gezurtiez. Dv LEd 116. Amaika 

iskanbilla ta esamesa gezurti banatu. Aran SIgn 92. Fama gezurti batzu. Prop 1876-1877, 25. Inbernuko illunpe 

guzurtia. AB AmaE 343. Jansenisten irakaste gezurtiak. Arb Igand 109. Ipuirik gezurtienak. Etxeg in Muj PAm 

23. Papertzar orren / guzurtijaren aurka. Enb 93. Ezpain gezurtiak. Zerb IxtS 58. Iakite gezurtiaren izenetik. Or 

Aitork 402. Sasi-egiztabide gezurtiz adierazi. Zait Plat 152. Ele gezurtiei kasu egin gabe. Bibl Ex 5, 9 (Ol 

gezurtsu). 

v. tbn. Cb Eg II 169. VMg 74. Vill Jaink 91. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 246. Guzurti: Mg CO 173. Astar II 170. 

- GEZURTI ANPOLARI. "Guzurti anpolarixa, mentiroso, de mentiras grandes" Etxba Eib. 

- GEZURTI EGIN (Lcc guzurti e.). Desmentir (a una persona). Cf. supra el ej. de Belapeyre. � Baldin erran 

badezagu ezen eztugula bekhaturik egin, gezurti egiten dugu hura, eta haren hitza ezta gutan. "Nous le faisons 

menteur". Lç 1 Io 1, 10 (tbn. He, TB, Dv, Ker, IBk e IBe; Ol gezurtitzat Bera darakusgu). Barkhamendu eman 

diazakedazu izterbegiak gezurti egitea gatik eta ni zure iduritako kreatura zeuretzea gatik. Harb 256. Hura 

gezurti egin ustez kendu zuten gurutzetik aren gorputz illa. Mb IArg I 291. Maitasun-lege bi auengatik 

gogoeman zula siñesten ezba dugu, Iainkoa gezurti dagigu. Or Aitork 367s. 

gezurtiero. "Gezurtiéra, mentirosa; gezurtiéro, mentiroso" Iz R 400. 

gezurtika. � Acusando de mentiroso. � Segurki gezurtika ez dezakegu jazar. "Mendacii arguere nos non 

potest". Dv Gen 38, 23 (Ur ezin gezurtatuko gaitu). Hori hala ez bada, nork jazar dizaket gezurtika, eta ene 

hitzez nork niri iratxik Jainkoaren aitzinean? Dv Iob 24, 25 (Ol gezurtitzat salatu, Ker guzurtatu). 

gezurtitu, guzurtitu. � Convertir en mentiroso. � Gaiski esaliak [...] logrerututen ditu kaballeruak, 

guzurtituten ditu predikadoriak. fB Ic II 191. 

gezurtoki (Lar, Añ), guzurtoki (Añ). � Mentidero. � Guzurra Iesukristo ta guzurtokiak zuen Elizak. Ag AL 44. 


mende. 

677


Poztu gaizan, ba, guzurtokitik / urten daulako egijak. Enb 58. 

gezurtsu. � Falso, mentiroso. � Berrikeri gezurtsurik aditu ez dezaten. Ol Ex 5, 9 (Dv y Ur gezurrezko, Bibl 

gezurti). 

gezurtto. � Dim. de gezur. � Igortzen dautzut, herri maitia, / gezurtto batzu, hau da egia. Arch Fab 7. Eta 

gezurtto batzu ere erran. HU Aurp 64. 

gezurtu, guzurtu. �1. Engañarse. � Zetako ain argiro guzurtu ta engañetan zara? Añ LoraS 31s. �2. 

Convertir(se) en mentira. � Beetik ikusiriko ezgauzatxu onei goitik begiratu al bageutse, zeinbat egi elitzakiguz 

guzurtuko? A BeinB 67. Egiaren argia gezurtua. "Vuelta en mentira". Berron Kijote 157. � "Desmentir" A (que 

dice tomarlo de Dv, aunque en éste sólo aparece gezurtatu). � Alperrik ibilliko da esan dodana guzurtu gura 

daben gizona. Canala Jesucristo 76 (ap. DRA). 

gezurtxo (Lar), guzurtxu. � Dim. de gezur. "Mentirilla" Lar. � Gezurtxo batekin hori sinisterazo nai izandu 

digu. Lar DT CCIV. Guzurtxuren bat. Mg CO 35. Gaitz andi bageko gezurtxoak. Gco II 17. Esan daizula 

guzurtxu txiki bat. Astar II 63. Jolaseko gezurtxo bat. MAtx Gazt 50. 

gezurztatu (H), gezurstatu (BN-baig ap. A). � Desmentir, contradecir. v. gezurtatu. � Erho batek bezala [...] 

guztiak gezurztatzen dituen, desohoratzen dituen. 'Acusa de mentirosos'. Ax 280 (V 187). Karitate bat konstanta, 

zeina ez baita behin ere gezurstatzen. MarIl 161. Fedea izaitea eta haren gezurstatzea gure obrez. Jaur 393. � 

"Assimulare, itxura egin, gezurztatu, disimulatu" Urt II 474. 

gi. v. 1 giri. 

1 gia (SP (giya) � A). �1. "Anca, cadera" A. � Sorbaldaz zabalak eta giaz meak. Etxde Egan 1961, 96. �2. 

(G-azp-goi-to, AN-araq; gixa V-gip), gi. Ref.: A; Iz ArOñ, To. "Dermis, capa inferior de la piel que 

inmediatamente cubre los músculos y la carne. Se usa con la significación de 'hueso' en algunas locuciones. 

Giako miña, dolor de huesos. Gia besterik eztauka orrek (G, AN)" A. "El nervio de la carne" Iz To. "Azazkalgixaan 

sartu xat, entre la uña y la carne" Iz ArOñ. Cf. 2 giri. � Olio tantoa zabalkorra dan bezelaxe, edari 

xirristadak gorputz barruko gi me biguñ guziak maistrekatu egiten ditu. Ayerb EEs 1916, 15. �3. "(G-to), 

membrana rojiza interior del parpado" A. �4. "(Gc), vástago" A. �5. "(G-to), ingle" A. �6. Ordurarte etzekien 

zer zan uztarria. / Etzion ere moztu adarraren gia. "La punta de las astas". Or Eus 359. 

2 gia. "Gia (S), giara (S), chaleur de la jument et de l'ânesse" Lh. v. 1 giri. 

gia. v. gida. 

giadore. "Guía o guiador" Lcc. 

giakate (V-m ap. A). � Cadena del arado. "Cierta especie de cadena" A. � Bertan esango deutsudaz euren 

izenak, ta dira: aria bere gija katiaz ta areskubaz. Mg PAb 148. 

giako. "(msLond), giaco (bot.)." A. 

giamentu. � Camino, guía. � Guk pakia nai degu / ez gerrarik emen, / zarrak eman ziguten / giyamentuan len. 

Xe 399. 

gianoi. v. giranoi. 

gianso (R-vid-uzt), yanso (R-uzt; Aq 46 (ianso; R)), janso (R-uzt), giaso (R-is), jantzu (R). Ref.: VocPir 329; A 

(gianso, janso, jantzu, zumail); Iz R 290, 307. �1. "Tocino" A. "Lur-ileko gramatto ulunetan jansoa ta lukainkak 

itxikitan tugu, zumail egon tean, en los cuartos oscuros del piso llano solemos tener tocino y chorizos, para que 

se conserven frescos" (R-uzt) Ib. (s.v. zumail). VocPir trae guianso con una interrogación sobre la -u-. 

�2. janso. "(R-uzt), cerdo muerto" A. 

- GIANSO-AZPI. "Janso-azpi, jamón" A. 

- GIANSO-ALME. "Janso-alme, pecho de cerdo" A. 


mende. 

678


- GIANSO GORRI. "Giaso gorri, magro" Iz R 307. 

- GIANSO-LEPAKI. "Janso-lepaki, lomo del cerdo" A. 

- GIANSO ZURI. "Giáso xuri, graso" Iz R 307. 

giao. v. gehiago. 

gihar (A), giharra (V, G, AN, L; SP, H; giarra Lar, Añ H), ginhar (Dv), giñar (AN-gip-araq, L-sar), iñar (AN- 

5vill, B, BN; VocB), inhar (H), ginharra (det.; SP (in m.), H), giñarra (Urt Gram 10 (giñh-), A), giharre (Vgip, 

S, R; giar- Lcc, H), ginharre (BN-mix, S), giñarre (L), ginharri (BN-baig), gearre (Sal), gierre (Mic 7v, 

Añ (V)), ginherre (BN-baig), gidarra (V-gip), gier (G-nav (+ gierra)), gierri (AN-ulz), gigarra (V), giger (Vple), 

gizarra (V-gip), igerri (AN-ulz), iñer (B). Ref.: A (giarra, giarre, gigarra, giñar, giñarre, ginherre, gearre, 

iñar); Zam Voc (giarra); Iz Als (giyer), UrrAnz (giarría), Ulz (gierri), ArOñ (gidxárra), To (giyarrea); Etxba Eib 

(gizarria); Izeta BHizt (iñerra); Elexp Berg (giarra, giarre). (Las refs. de los lexicógrafos son muchas veces 

dudosas con respecto a la -a constitutiva). � Tr. Documentado en autores meridionales y septentrionales (no se 

encuentran ejs. suletinos). La forma más empleada al Sur es giar, mientras que al Norte dominan las formas con 

-n(h)- (no en Axular, que emplea giharra). En DFrec hay 8 ejs. de gi(h)ar y uno de giharre. 

I (Sust.). �1. Magro; músculo. (Sentidos prop. y fig.). "Magra cosa" Lcc. "Giharra, à chair vive" SP. 

"Ginharriko, qui est du maigre. Ginharriko alderdia, la côté du maigre" Dv. "Au fig. chair vive, endroit 

sensible" H. "Chair musculaire, maigre, sans mélange de gras" Ib. "Maigre de viande" Ib. "Magro; xingar iñar, 

tocino magro" VocB. "Carne viva, lo magro de la carne" A. "Argala baña gogorra, dana gizarria zan ba a 

gizona" Etxba Eib. "Hunek eztu urinik dena iñerra da. Iñarra gantzik gabea" Izeta BHizt. "Xinger-iñerra, parte 

magra del tocino" Ib. Cf. hirugihar. � Gizonak berreun ta amar hezur ditu eta bosteun giar. EgutTo (ap. DRA). 

Harzazu xingar freskoa, gizena eta ginarria. ECocin 10. Lehoin bat jauregitik athera zen behin, / --ginharrian 

erraki, gizenetik urin-- / moldez behar zuela bazkari bat egin. Ox 129. Xingar ginarri xafla ederrak. Zub 90. 

Bete ditzadan argiz begiok, / eten zain-giar lotuegiok. "Músculos". Ldi BB 110. Besoko, ixterreko eta 

zangarreko ginarri batzu gelditzen dira ezinduak. JE Med 104. Giñarri zail mehe batez egina da ["le 

diaphragme"]. Ib. 64. Ginarri-xafla mehe batzuek lotzen dute Adamen konkorrari. Ib. 54. Orrek ere erakutsi du 

abertzale biotza galtzairua baño zallagoa dan giarrez egiña dala. Ldi IL 167 (v. tbn. Markiegi ib. 10). Giarrak 

eta lokezurrak. "Músculos y articulaciones". Etxde Itxas 157. Ez zan argala, lodia gutxiago: giar utsa zan. Anab 

Poli 17. Nikanor-ek berak egunkariak saldu, eta arek jasotzen zituan koipe ta giarrak? Erkiag BatB 91. Giarrak 

geldi egonaz galdu egiten dira. Vill Jaink 140. Batzuk gizena izaten dute / eta zuk dezu giarra. Uzt Noiz 116. 

Landare onen egosia guztiz garratza duzu, ta edan ezkeroz, muxin, parista, keiñu ta giar-zimurduak ezpainertzean. 

Ibiñ Virgil 53n. � Bertze nehun ez zitzaikun hor bezala gorputza airostuko, odola berotuko, ginaraldartea 

indarretan jarriko. Herr 24-9-1964, 4. v. tbn. Or Eus 78 (giar). � Axolatuago zan ni garbitasunera 

eragiteaz, [...] ots, griña likitsa ta arriskutsua giñare [sic] bizian ebakitzeaz. Or Aitork 42. � "Jamón, 

urdaiazpikoa, gierrea, giarra" Añ. "Gearre (Sal), jamón" A. 

�2. (S), giharra (G-azp, L), ginarri. Ref.: A (giharra); Gketx Loiola (giarrak); Gte Erd 54. Fibra, nervio. 

(Sentidos prop. y fig.). "La fibra más delicada, la parte más sensible del cuerpo" A. "Giarrak eten, enervarse, 

perder el vigor. Giarra guziak etenda gelditu ziran" Gketx Loiola. � Au bera egiten due askok Jaunaren 

itzarekin giarreraño igarotzen bazate. AA III 423. Bertsuok eta antzar-jokuaren giarra Orixeren Euskaldunak 

poematik atera ditugu. Etxde JJ 205n. Bere bidez biziaren giarra ausnartzeko gauza egiten ba nau, betor ordu 

onean erotasuna. Txill Let 36. Izpirik ez zaiagu geiago gelditzen larrutik ginarreraino amodioak beretu ez 

daukunik. Herr 18-1-1962, 4. Orixe duzu Platonek erakutsiaren giarra ta muina. Zait Plat 109. Alkar ezagutze 

onek ez deutsa kalterik egingo euskeraren giarrari ta euskaldunen izakerari. SM Zirik 6. � Eskual-ginarri, 

hemen lodixago, han mehexago den hura orotan bardin zail eta gogor. HU Aurp 215. 

� Fuerza. "[Eleberriaren gaiak] badu giarrik (S)" Gte Erd 54. � Bizkitartean hedatzen dute [izarrek] argia 

lurreraino. Bertzetarik hartzen balituzte ginharrak, ez letzakete gu ganaino hel hain urrundik. Hb Egia 40. 

Karitatea zeruko ginharra da. Ib. 94. Benetako euskaldun osoaren berbeteak zelako giarra ta mamin gizena 

daukon jakiteko. Vill in Bilbao IpuiB 8. Edozeiñek daki nolako giarraz idatzi zuen gure Unamunok gizonaren 

bizi-nai orren gaiñean. Vill Jaink 110. Erdarazkoek izan zuten beti garra eta giharra. MEIG VI 78. 

�3. giharra (V, G), ginharri (Dv), giñarre (L, BN), iñar (AN-5vill, B, BN), ginharru (S; Foix ap. Lh). Ref.: A 

(giharra, giñarre, iñar); Lh (ginharrü). "Cœur du bois" Dv. "Leño propiamente dicho, parte central del árbol, 

cubierta de liber, albura y corteza" A. "Iñar, parte [...] dura del leño" Ib. "Ginharria, zuhamu-bihotz sendoa" 

Alth in Lander RIEV 1911, 599. � [Zuhamu zaharretan] hari dire luzeki pipia zainharrak / iharrarazten arras 

dirauten ginharrak. Hb Esk 235. Makila gorrail lerden hazta ttipiko bat, mizpira ginharriz. JE Bur 145. Makila 

bat mizpira ginharrizkoa. Ib. 127. Ekartzalliak ere bastante / tatxa badauka berekiñ, / ez dakit nola deskuidatu 

dan / giyarra duben orrekiñ. EusJok 94. v. tbn. Tx B III 129. Bere zura giar utsa da ta oso iraunkorra. Munita 

54 (v. tbn. 39). v. tbn. Etcheb MGaric 145 (ap. DRA). � "Giharri (S; Foix), cœur, moelle" Lh. � "Gearre (Sal), 

parte más fuerte del lino" A. 

II (Adj.). ginharri (L-ain ap. A; Dv), ginharre (A), gierre, giarri. (Aplicado tanto a cosas como a personas). 


mende.


Fuerte, vigoroso, robusto. "Ginharri (adj.), se dit d'un homme vigoureux dont les chairs sont fermes et 

musculeuses. On dit aussi harri ginharra de la pierre dure qui est en masse et non en couches" Dv. "Ginharre, 

fornido, calificación que se da a un hombre vigoroso, de carnes firmes y musculosas" A. v. gihartsu. � Gizon 

ginharri xut ile xuri bat. JE Bur 130. Ezagut-errexak dira begitartetik, mintzotik, ibileratik; lerden, ginarri eta 

zail. JE Ber 86. Gaurko irakurleen agoak idazkera giarra eskatzen dau. TAg GaGo II. Kalerik ez ageri, / baratza 

dago tarteka; / beso giarrez yotzen / al duzu arrika. Ldi UO 37. Orok daramate etxeko antza; bai edertasunez, 

bai euskera giarrez. Aitzol in Ldi UO 8. v. tbn. TAg Uzt 47. Or dezu, irakurle, gizon mozkote, baño gierria. 

NEtx Antz 136. Auxe da leku giarra, / ixiltsu eta goitarra, / otoitzerako azkarra. Gand Elorri 54. Eta irazan 

indarra somatzen baduzu, / beste izaki baten beharra, / maitasun lehertze giharra. Lasa Poem 90. Bere 

idazlanak beti izan dira gihar, zorrotz eta trinkoak. MIH 333. � Olerki oiek, nere iritzirako, giar-giarrak dituzu, 

ta biotz-indar bikain batek eragiñak. Or BM 10. 

� Ez gare jende giñhar, ez deusentzat saltatzen diren hoitarik; bainan, zauriaren gainean eskua pausatzen 

daukutelarik, guk ere atx! egiten dugu. Herr 5-10-1961, 2. 

� "Intxaur giarrea, nogal rojizo" A Apend. 

� (Uso predicativo o adv.). � Xirriparen bazterrean / eder zagon zuhaitza: / erroak barna lurrean, / adaskaz 

aberatsa, / burua zaraman gora / giar eta ostotsu. Eskualdun Kantaria 116 (ap. DRA). Lerden, indartsu, besoak 

zaiñar, / gorputza, berriz, giarri. "Magro". Or Eus 388. Gauzak sakonago ta giarrago aztertu ezkero, ordea, 

besterik uste zuen Sokratek. Zait Plat 123. Beuren barren-miñak oiukatzen ditute, xamur ta giar. Onaind in Gazt 

MusIx 150 (v. tbn. 155). 

- GIHAR-KIZKIN. Célula nerviosa. � Giar-kizkiñ batzuk luzez 3'tik 10 zm.-rañokoak dira; baña begi-utsez 

ikusi eziñak dituzu, xe ta meiak baitira. Zait RIEV 1933, 62. 

- GIHARREAN UKITU (AN-gip-vill ap. Gte Erd; Lar, Añ; giharran u. SP), G. JO (Lar, Añ, H). "Giharran 

ukitua, zaurtua, touché au vif" SP. "(Dar, herir en lo) vivo, giarrean ukitu, jo" Lar y Añ. "Giarrean yo dezu" H. 

"Giñarrin ukitu zun itz arekin (AN-gip-vill)" Gte Erd 122. � Sobera zaudela errea, zaurtua eta giharran ukitua. 

Ax 323 (V 214). Beste batzuek gustoz entzuten ditue dotrinarik zorrotzenak ere giarrean ukituak izan ditezen 

artean. AA III 422. Noiztandik ona izaten asten da gizona? Ezbearrak gigarrean ukintzen dionetik. Ayerb EEs 

1912, 178. � Zure giar-giarrean ukuitu zaituela. AA III 244. � (giharra ukitu). � Jaunaren itzak giarra ukitzen 

dienean sumintzen dira. AA III 423. 

giara. v. 2 gia. 

giarbolatxo. "Viscum in quercum agnascitur, giarbolatxoa haritzari sortzen zaio" Urt I 447. 

gihardun. "Musculeux, ginhardun" T-L. v. gihartsu. 

giaren. "(AN-araq), arador" A Apend. 

giari. � (El) que cultiva. Cf. giatu. � Eurak dira erella, / lino gijarijak, / eunla eta jostun / ta gorularijak. Mg 

PAb 147. 

giari. v. gidari. 

giharki, ginarki (H -nh-), giharreki (Sc ap. A), inarki (B ap. A; SP -nh- � H). � "Inharkitik nahi dut, ez 

gizenetik, je veut du maigre et non du gras" SP. "Ce qui est tiré du maigre d'une viande. Emadazu niri inharkitik, 

etzaut lakhet gizenkia" H. "Trozo de carne magra" A. 

giharño, ginarriño. � Dim. de gihar. � Goraxago ginion plaka lotua dela tutuari ginarriño batzuez. JE Med 

55. 

giharra, -rre, -rri. v. gihar. 

giarraba. v. ginarreba. 

giarraukida. v. ginarreukide. 

giarraukida. v. ginarreukide. 


mende. 

680


giarre. "(V-ger-och, G-goi), rencor, amargo recuerdo" A. 

gihartsu, ginhartsu (T-L), giharretsu, ginharritsu (T-L). �1. Fuerte, musculoso. "Râblé", "musculeux" T-L. � 

Bost gizon giartsu zama aundi banakin bizkar gaiñean mendian gora dijoaz. Etxde JJ 44. Urde mehats 

ginharritsua dute nahi. Egunaria 13-1-1961 (ap. DRA). � (Usos figs.). � Bizkaiera giartsu-egokia oi darabil. 

Ldi IL 88. v. tbn. Etxde JJ 96. Prediku ederra, bihotz hunkigarria, eskuara ginarritsu eta loretsu batean aise eta 

ozenki emana. Herr 10-9-1959, 4. Lagunarterako antolaketa zuen bere irakas-gairik beinena ta giartsuena. Zait 

Plat 119. Ez nabil literatura utsa egiten, gai gotor eta giartsu bat azaltzen baizik. Vill Jaink 11. Bost neurtitzeko 

aapaldi onek, "lira"-k alegia, giartsu oi du esakuntza. Gazt MusIx 65s. Gizonak du predikatzen mortuetan / 

ganbelu narruzko hitz giartsua. Azurm HitzB 42. 

�2. (Ref. a la madera). Cf. gihar I (3). � Zura gizen gutxikoa du, giarretsua. Arotzak oso pozik erabiltzen omen 

dute. Munita 91. Lurrera / makurturik / laborarien sustrai / giartsu zorrotza. Azurm HitzB 66. 

�3. (G-to ap. Iz To), giarratsu. De mucha carne magra. � Erosi eban asto gaztia, / ogei bat urte ondo betia, / 

giarratsua, / lukainkarako aukerakua. BEnb NereA 48. 

gihartu. �1. Condensar. � Laburtu ta giartu-bearrak, orraatik, illuntasunera darama maiz. TAg Y 1933, 24. 

�2. giarratu. (Part. en función de adj.). Fibroso. � Bere eskuak badagoz bere giarratuak, / zintzo derautse 

beranduraño goruetan. AB Olerk 432. �3. giarretu, giñartu (Asp Gehi). "Hacerse, crecer del todo, desarrollarse 

el árbol del todo" Asp Gehi. � Bere zura lenengo urteetan gizena ta beraa; giarretuta oso ona ta iraunkorra. 

Munita 79. Bere zura onenetakoa, giarretua bada. Giartzeko urteak bear ditu; giarretu gabea, papera egiteko 

ona. Ib. 84. 

gihartza, ginartza. � Conjunto de fibras, músculos. � Soin xumeko haur batzu dira, xuhurki haziak itxuraz, 

bainan xailak beren ginartza mehean. JE Ber 29. 

giaso. v. gianso. 

giatu (giau Vc ap. A; Dv (V)). � Preparar, aderezar; cultivar, arar, preparar la tierra. "Gijau, preparar, amoldar 

alguna cosa como la tierra para sembrar, el lino para hilar" Mg PAbVoc. "Gijauba, labouré. Onduen gijauriko 

lurra, la terre la mieux labourée" Dv. � Olaok bere giadu bite ondo. 'También esas herrerías se aderecen bien'. 

fJZ 99. Ereiten dogu lina-azija lur ondo gijau ta azaro onekuan. Mg PAb 138. Kukusturik dagozan lino gijaubak 

daruez barriro txarrantxara. Ib. 139. Errazago esaten da zelan gijau biar diran soluak, gijeetan diran baño. 

JJMg BasEsc 18. Onduen gijauriko lurra da ziatuen daguana. Ur Dial 61 (It, Dv e Ip landu). Neure Maria dabil 

goizerik / intxaur-saltsea gietan. Azc PB 91. Soluan ostera, oñik ipiñi bez, bertan-bera itxi, ez giyau, ez 

mokillausi, ez sastu, ez yorrau, ez ezebez. Kk Ab II 144. Euskalerrian beti / ibarrak giatzen / mendi orlegietan / 

ardiak larratzen. Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

giatu. v. gidatu. 

giaur. "(R-uzt), acordarse" A. Es evidente que, a pesar de la trad. de Azkue, difícilmente puede tratarse de un 

participio; quizá esté relacionado con guartu 'ohartu'. 

gihaur. v. guhaur. 

1 gibel (AN, L, BN, S; SP, Ht VocGr, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), bigel (AN-5vill), kibel (Lar Sup, 

H). Ref.: A; Bon-Ond 153; Lrq; Iz Ulz; EAEL 10; Gte Erd 128. �1. Parte trasera; espalda. "Le derrière" SP. 

"Envés" Añ. "Parte posterior" A. "Gibel, opuesto a begi. Eguzkibel y eguzkibegi" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 

350. "Gibel, lomo y parte zaguera. En Vergara traducía erróneamente un músico mendigibelean como 'entrañas 

de monte', donde era difícil viviera nadie" Garate 6. a Cont BAP 1949, 358. � Tr. De uso general en todas las 

épocas en los dialectos orientales. Es tbn. muy abundante en la documentación medieval. En textos 

guipuzcoanos y vizcaínos anteriores al s. XX se documenta en RS (kibel) y en Mendiburu y, en el s. XX, en 

autores de léxico cuidado. En DFrec hay 34 ejs., 22 de ellos septentrionales. � In montem campario nomine 

Bagibel (953). Arzam 255. Illam uineam que est in Mendiguibel (1080). Ib. 255. In erret ihera guiuelea (1150). 

Ib. 255. Guviel [sic] alde ychussia. Ib. 255. Issassguiuel (Irache, 1198) Lac VM 38. � Unzi gibela hausten zen 

bagén botherez. Lç Act 27, 41. Kibel ekatxari, bular aldionari. RS 239 (cf. infra GIBEL EGIN). Hura dute 

bidean lekhaio bezala, / gauaz diote zaintzen zizailu gibela. Hb Esk 218. Etxe-gibelez etxe-gibel, landaz landa, 

gathu zehatu bat bezala sartu ninduan etxera. Elzb PAd 24. Ganbarako athe gibelari beha. Arb Igand 43. Gune 

bat uspel dago eta hil; gibela arras tzarra du [plazak]. JE Bur 27. Sanson zenak bezala, ez othe zuen lepho- 


mende. 

681


gibela, xara beltz bat iduri, alimaleko ile batzuz estalia? Barb Sup 145. Motho adardun histu batek gordetzen 

dio buru-gibela. JE Ber 30. Bere xixparen gibelaz kaskoa arrailtzen dio Mazondori. Zerb Azk 102. Txalupa 

baten gibel borobila. Lasa Poem 63. 

� Trasero. � Gero urratsa nuen ikasten / gibela firurikatuz, / gerria mehe tinkatuz. Etcham 98. 

� Detrás (de). "Detrás, a espaldas. Comunmente no se usa en Eibar, que se vale de su sin. oste, ostia. Oiz 

mendixan gibel Zenarruza" Etxba Eib. v. GIBELEAN. � Erasotzen ba-zioten, errez ezkuta zitekean zugaitzenbor 

lodienaren gibel. NEtx Antz 145. 

� (Como primer miembro de comp.). "Gibel bero batsu, quelques chauffer cul" SP. � Frantzian aspaldiko 

urthetan egin tiela lege... erlijionari aitziko gibelgogoz eta jatzarkuntez... ezin ukhatia da. ArmUs 1893, 2 (ap. 

DRA, que traduce "aversión, animadversión"). Gibel-gogorik, ez eta gibel-xederik gabeko leialtasun bat halakoa, 

non deus ez baitzuen gordetzekorik. HU Aurp 107. Denbora aitzina beitoa, jenter eta gaizer gibel-sorik egin 

gabe (S). Eskual 20-6-1913 (ap. DRA). Ez zuela gibel-asmorik. Mde HaurB 75. Hori deitzen dute gibel-soa. [...] 

Lehen pasatu den gertakaria orai agitzen balitz bezala emaiten dute ikusliarren bixtarat. Lf in Casve SGrazi 17. 

v. tbn. Zait Plat 83. Ibiñ Virgil 102. � (Con susts. concretos). � Otoaren gibel-alkietan. JE Ber 96. Arontzakoan 

lagun, ez aundi, / gibel-egoaize epela. Or Eus 390. 

� Ezi bihotza, zu beti hala / ikusiz gibel zauztadala, / hotzarriturik orai hil-hila, / hoboro nitan eztabila. 'Vous 

me tournez ainsi toujours le dos'. O Po 15. 

� (Delante de vb., significando 'volver a'). � Begir'ezan nik gibel galthatü artio. Mde Pr 123. Neskenegunean, 

arren, gibel eman izadazu. Ib. 60. Gibel ützül adi eta etxera goatzen. Ib. 124. 

�2. Zaguero. v. 2 gibeleko, gibelari. � Botak bai erreferak, / marrak bai gibelak, / han dituzte agertzen / nork 

bere ahalak. Zby RIEV 1908, 92. 

�3. (Lh). Tímido, retraído; retrasado. "Timide, gibel" Lh Eusk 1919-20, 82. (Es muy probable que se trate más 

bien de alat. gibela; cf. ATZERA (c) y GIBEL(A) EGON). � Eskalduna ez balitz den bezen gibela, / hetan den 

gatza luke bilduren bertzela. Hb Esk 123. Nehor guti ere lur-lanetan gu bezen gibela denik. Dv Lab X (ed. 1892; 

ap. DRA). Bainan gelditu banintz uzkur ta gibela, / segur naiz pindar hura ilaunduko zela. Xa Odol 119. � 

"Gibel-aire bat badu, litm. tiene así un aire de retraído" A EY III 342. � "Qui est en retard" VocBN. � "(S), 

huraño, arisco" A. 

- AITZIN-GIBEL. v. aitzin-gibel. 

- ESKU-GIBEL. v. esku. 

- GIBELA(T) (AN-ulz ap. Iz Ulz; gibelat B ap. Izeta BHizt; Volt 8, Lar, Añ, H; bigela AN-5vill ap. Gte Erd). 

(Hacia) atrás. "À reculons" Volt 8. "Retroceder, gibelat etorri" Lar, Añ. "Gibela duayé, va atrás" Iz Ulz. "Ez 

aintzina ta ez bigela, ortxe dago (AN-5vill)" Gte Erd 122. v. GIBELERA. � Abiatu berri hartan, maiz behatzen 

du gibelat, utzi duen bizitze presturat. Ax 107 (V 71). Ene semea, eztuzu gibela goan behar. Ch III, 32, 2 (Mst 

gibeltü). Ahalkatua eta gorritua, bethi gibela erretiratzen baita. He Gudu 159. Eitzazü gibelialat lürreko 

zühürtzia. Mst III 32, 2. Itzuli zela gibelat edo atzera. Mb IArg I 269 (gibelialat ützüli en Xarlem 255). Utzi 

ginuenian / Tolosa gibela, / segur da bihotzian / pena ginuela. Bordel 46. Egundaiño nihork eztu, sobraz gibelat 

utzi. Gy 113 (cf. infra GIBEL UTZI). Itzulirik gibelat buruz. Jnn SBi 145. Gibelat so egin gabe. Iratz 125. 

Joaitian bezin asto / jin nintzen gibela. Mattin 17. Zurea beti aintzina, / gibela enea, / ageri du etzirela / herriko 

semea. Xa EzinB 109. � Cf. supra (3). � Ikhus-azue garela / hastean bezain gibela. Gy 189. Liburu Saindueri 

buruz arras gibela gare. Othoizlari 1957, 113. � "Gibelat egitea, aller (faire) en arrière, reculer" H. � "Adv. 

loin. Ikhusirik egun hura gibela zela, ayant vu que ce jour était loin" H. 

- GIBELAGO. Más atrás. � Gibelago gelditzen bada. EZ Eliç XXVII. Aitortzen dugu Lavigerie kardinalea 

mintzatu zenean gauzak orai diren baino gibelago zirela. HU Aurp 54. Berriz abiatzen gira zalu, hura bethi ta 

gibelago gu ganik. JE Ber 90. � (Con suf. -xe). � Aphezaren ezkerreko aldean, hura baino gibelaxeago. CatLav 

462 (V 215). Oinez zioan bi aitzindarien erdian, hamar bat soldadu gibelaxagotik. Hb Egia 25. Nik, gibelaxago 

gelditua nindagon lekhutik, ikhusten ditut orduan sasitik atheratzen. Elzb PAd 52. Gibelxago utzi dugu karrikan 

ertor-etxea, bertze aldetik. JE Ber 99. Alde guzietarat behatu zuen eta gibelxago, sasian adarrez lothua, ahari 

bat ikusi. Zerb IxtS 20. 

- GIBEL-AITZIN (H). Detrás y delante. "Le derrière et le devant, tous les côtés, toutes les faces, sens devantderrière" 

H. v. aitzin-gibel. � Irestearekin, sudur-barnetarat gibel-aitzin lanhotzen da pindarka. JE Ber 28. 

Berrogoita-hamar metra luze, lau estaia, gibel-aintzinean egiazko bi dorre edo gaztelu ttipi. Ardoy SFran 152. 

- GIBEL-HAIZE. "(L-sar), pedo, cuezco" A. � Exeritzerakoan, [...] gibel-aize zaratatsua urten yakon 

atsotxuari. Abeletxe GaziG 20. 

- GIBELAKOAN. De regreso, de vuelta. � Gibelakoan zuen erre Iruñea / eta asaldan eman menditar semea. 

Hb Esk 57. 

- GIBEL-ALDE. v. gibelalde. 

- GIBEL-ARRAUN. "Godille, gibelarrau, kudea" T-L. 

- GIBEL-ATE (H). a) "Porte de derrière, porte échappatoire, excuse, dissimulation. Uzkitzu gibel-athe hoiek" H. 

� Gibel-atherik gabeko gizona. Herr (ap. DRA). b) "Syn. de gibeleko athea, et moins usité dans le sens propre 

de celui-ci" H. 


mende. 

682


- GIBEL-HATS. "(S-bas), zullón, pedo sin ruido" A. 

- GIBEL-ATZIRIKO. "(Sal), posterior" A. 

- GIBELAZ, GIBELEZ. (Con dat.). De espaldas a. � Jainkoari gibelaz jarririk, deabruari eman hatzaiola. Dh 

186. Gibelez Mariari dagola. Barb Sup 158. Arrosako eliza, bixkar baten gainetik zelaiari gibelaz dagona. JE 

Ber 11. Bere etxeñoari gibelaz. Ib. 51. Aldakaitz dirau muño-gañean itxasoari gibelez. TAg Uzt 10s. � "Gibelaz 

ere, sans le voir et sans preuve (je le devine sans le voir et sans preuve)" Lrq. � "Gibelaz (BN-mix), en contra. 

Gomak aitzinan dagokikana, gibelaz jar eztakikan" A. 

- GIBELAZ ITZULI (Dv), GIBELEZ I. Dar la espalda, abandonar. � Orduan gibelaz itzul zekién Iainkoa, eta 

abandona zitzan zeruko gendarmeriaren zerbitzatzera. Lç Act 7, 42 (He itzuli, TB itzuri, Dv aldaratu). Gibelaz 

itzultzen zaika Iainkoari eta begitarteaz kreaturari. Ax 575 (V 369). Eni hitzeman eta gibelaz itzuli. ChantP 150. 

Beren herriari eta mintzaiari gibelez edo sahetsez itzuliak. HU Aurp 214. Diruari baizik ez dute eskerrik; eta 

hura eskuratuz geroz, itzul gibelaz, bertze aldi arte. HU Zez 35. Ihardets ditake Platonek ez duela nahi izan 

zahar hoieri gibelaz itzuli den gutienik. Lf in Zait Plat XX. 

- GIBEL-BEGIRATU. � Dana dala, gogoa betikoa da gibel-begiratuz (retrospective). Zait Plat 70. 

- GIBEL-BELDUR (L, BNc ap. A; Dv, H). a) Miedo, recelo. "Desconfianza" A. � Ezagutuz ezkinabiltzala gure 

onaren ondotik, behatuko zitzaizkigula lañokiago eta gibel-beldur handi-handirik gabe. Prop 1894, 20. Ezarri 

dugu hemen eta egun berriz ezartzen lañoki den gutieneko gibel-beldurrik, ez itzulikarik gabe. HU Zez 20. 

Gaiztakeriak berekin baitu gibel-bildurra, Salomonek diona. Or QA 71. b) (H, A). "Desconfiado" A. 

- GIBEL-BELDURTASUN. "Esprit de méfiance" Dv. 

- GIBEL-BELDURTI (SP, Dv, H, A). Desconfiado. "Gibel-beldurtia da maliziatia" SP. � Gaixtoa bethi da 

gibel beldurti, eta gogan behartsu. Ax 432 (V 281; v. tbn. 448 (V 292)). Behartu zen mandarinen eta xinatar 

gibel-beldurtien amarruarekin gudukatu. Prop 1897, 274. 

- GIBEL-BELDURTIKERIA. Desconfianza, recelo. � Gure bidariak gibelerat itzultzen ikhusiz, bere gibelbeldurtikeriak 

berriz hartzen hasi zituen. Prop 1899, 170. 

- GIBEL-BELDURTITU. "Devenir méfiant, ombrageux" Dv. 

- GIBEL-BELDURTU (Dv � A). "Concevoir des craintes sur les suites d'une affaire" Dv. 

- GIBELEAN (AN-egüés, B; Volt 10, Lar, Añ, Gèze (-ian)), KIBELEAN (Lar). Ref.: Izeta BHizt; Bon-Ond 166. 

Detrás (de). "Atrás" Lar y Añ. � Tronoaren inguruan laur animal begiz betheak aitzinean eta gibelean. Lç 

Apoc 4, 6. Aitzinean badu nondik lot, baiña ez gibelean. Ax 153 (V 101). Bi zorro nausi handiak ezari dikuzu; / 

Bata gibelian / Bestia aitzinian. Arch Fab 185. Beharri gibelean. Hb Esk 182. Sasi-gibelean. Elzb PAd 45. 

Burregoa ari zaiolarik bizkar gibelean bi eskuen estekatzen. HU Aurp 47. Büstana gibelin dü zakhürrek bezala. 

Xikito 9. Phareta beltz hen gibelian hirotzen zirela. Mde Pr 49. Haurrak etxe gibelean. JEtchep 19. Aurrean 

Baztan daukazu, gibelean Erro alde. Xa Odol 261. Arizale guziak oihalaren gibelean egonen dira eta zoin bere 

aldian agertuko. Lf in Casve SGrazi 12. Partizipioa edo partizipio itxurako ajutu hori, laguntzailearen aurretik 

doa, gibelean egon beharrean. MEIG VI 155. 

v. tbn. (Sólo para autores guipuzcoanos y vizcaínos): Or Mi 62. Laux AB 92. TAg Uzt 229. Zait Sof 186. NEtx 

Antz 152. Vill Jaink 165. 

� Bere martiritzaren gibelean, bere hasarrearen gibelean, arima oso beltz bat ezkutatzen da. Arti Tobera 282. 

- GIBEL EGIN (SP). a) Dar la espalda. v. GIBEL EMAN. � Kibel egiok ekatxari. RS 466. Gibel egiok 

ekaitzari. O Pr 192. Gibel-egin atiari, bai, eta aurrekera barik, atze-atzeka sartu. Otx 56. b) (Dv, A). 

"Retroceder" A. � Ez aintzin ez gibel egiteko eran. Or Aitork 111. 

- GIBEL(A) EGON (Dv). Estar remiso, retrasado; estar alejado. "Tarder" Dv. � Hauk guztiak zuk ezarri tutzu, 

Aita, hunela, / laudorio eman gabe nor dagoke gibela? EZ Man I 15. Haserre zarenean, zaren beldur, zaude 

gibela, eztagizula orduan gogoak diotsun gauzarik. Ax 299 (V 199). Zer laiteke nitaz, oraino uzkur banindago, 

oraino gibela banindago? Brtc 249. Arrainik larrienak gibel egon ziren hastean; bainan hek ere bere asmu 

sainduez bildu zituen Franzizkok. Laph 212. Eskual-herrian, aldiz, lagungo hoitaz bezenbatean gibel gaude 

oraino. Eta, itxura guzien arabera, gibel egoitekotan. JE Bur 200. 

- GIBELEKO (AN, L, BN, S ap. A; Lar, Añ, Dv). (Adnom.). Posterior, de atrás. "Trasero" Lar. "Gibeleko aldea, 

la partie, la côté de derrière" H. Cf. 2 gibeleko. � Eta hura unziaren gibeleko aldean zetzan lo. Lç Mc 4, 38. 

Harturen duzue hirur untza turmentina eta hura haur baten eskuaz idiari gibeleko aldetik sar diozozue. Mong 

590. Gure hutsak gibelekoan [zorroan] ditugu ezarten, / Besteren hutsak aldiz aitzinekoan ekharten. Arch Fab 

185. Xutik hadi gibeleko bi zangoen gaiñean. Gy 42. Baratze gibeleko elhorri zuria. Elzb Po 184. Aldarearen 

gibeleko erretaula handiaren zati margoztatuak. JE Ber 23. v. tbn. TAg Uzt 191. Altzineko aldeala leku pixka 

bat sukaldetako eta gibleko aldiala etzontzia lo egiteko. ZMoso 34. Antziñekuak nolako, gibelekuak alako (AN- 

5vill). Inza NaEsZarr 1618. � Bistan da latinetik mailebatuekin silabaren bokal-aitzinekoetan behar zituztela 

izan istilurik garratzenak euskaldunek, ez bokal-gibelekoetan. MEIG VII 179. � "Maliziarik gabe [...], gileko 

bortarik gabe (BN-ciz), orrek ez du gibeleko aterik, xaloa da (BN-arb)" Gte Erd 217. 

- GIBELEKOZ AITZIN(A). De espaldas. "Gibelekoz aintzina jarrie (B), [...] gibelekoz aintzin jarria da (BNarb)" 

Gte Erd 275. 

- GIBEL(A) EMAN (SP, H). Dar la espalda. "Munduari gibela emaitea, tourner le dos au monde" SP. v. GIBEL 


mende. 

683


EGIN. � Zuk gibela demazuna nola baita galduia. E 75. Bere guthiziéi gibela emaiten drauelarik. Lç Ins B 2v. 

Bere egitekoei gibela emanik, loa galdurik. Ax 357 (V 237). Egundaino nihork aditu othe du [...] gibela eman 

dioela Kristoren bikarioari? ES 122. Gauzak ar ditzagun diran bezela, ez dezaiegun egiñei gibel-eman. Ldi IL 

57. v. tbn. Etxde JJ 11. Oni gibela emanik, Darwinen epaiarekin gelditu zan. Vill Jaink 17. Nekez hartuko dugu 

elkar, elkarri gibela emanik gabiltzaino. MIH 373. � Nihaurenak gibel-emanik. 'En négligeant les miens 

propres'. O Po 50. 

- GIBELENGO. "Ultimo" Añ. 

- GIBELERA(T) (-era AN-egüés, B; -erat Dv), GIBELARA (SP). Ref.: Bon-Ond 166; Izeta BHizt. a) (Hacia) 

atrás; (dejar) de lado. "Gan zaite gibelera" Izeta BHizt. � Baina utziten dituzue gibelera Iainkoaren iujemendua 

eta karitatea. "Derrière". Lç Lc 11, 42 (Dv e IBk bazterrera(t)). Aitzinerat, gibelerat, saihetserat edo norat nahi 

den beha dagoela. Ax 468 (V 304). Beha eztagoena aitzinara, lerra daite gibelara. O Pr 77. Azkain gibelera utzi 

ginuenean. Elzb PAd 35. Maiz gibelera behatzen du, bihotzak min egiten dio. Arb Igand 28. Urhats ttipi bat egin 

zuen gibelerat. JEtchep 116. Gutiak ziren gibelerat itzuli eta gehienak preso zauden. Ardoy SFran 249. Ez diot 

inori gibelera begira geldi dadin eskatzen. MEIG VIII 54. 

v. tbn. (Para autores guipuzcoanos y vizcaínos): TAg Uzt 68. Or Aitork 152. Anab Poli 110. 

� Bereziki Eskual-herrian oro gibelerat gauden tonto batzu girela derasatelakotz. HU Zez 119. 

b) De nuevo ('volver a'). v. atzera, harzara. � Jainkoari eman diotzat; ez ditzazket gibelerat har; ez dut 

gibelerat hartzeko ez dretxorik, ez gogorik. Laph 197. Orizue gibelerat zuen arnoa! "Je vous rends votre vin!". 

Barb Leg 143. Ezin eskuratu zuen gibelerat. Ib. 140. Ez, ez zira gibelerat ethorriko! Larz Iru 106. Ihesi joan zen 

jende gaixoa, eta gibelerat jin zelarik, bazterrak nola fundituak kausitu! Ardoy SFran 172. Eta behin emanik, 

egundaino gehiago gibelerat ez hartu. Ib. 283. 

c) "Gibelara, non exposé au soleil" Lh. v. gibelai. 

- GIBELERA(T) EGIN (BN-arb ap Gte Erd; Dv). Volver hacia atrás, retroceder. "Reculer, rétrograder" Dv. 

"Auzia hasi orduko gibelerat egin zuen (BN-arb)" Gte Erd 274. � Humiliatzen da batere lotsatu gabe eta 

gibelerat egin gabe, pertseberatzen du. Jaur 112. Izerdia beheiti jauts laiteke eta arbolak gibelerat egin lezake 

aintzinatu behar bidean. Dv Lab 356s. Urrats bat behar baino aintzinago edo gibelerat egiten duena, galdua da! 

HU Zez 22. Heien zakur artzanorrek gibelerat egin zuten, erausi eta erausi. Barb Leg 124. v. tbn. JEtchep 48. 

- GIBELERA(T) ERAGIN. Hacer retroceder. � Hamar ezpadak ezteroie ürrhats bat gibelerat eraginen. Egiat 

255. 

- GIBELERAKO. (Adnom. de gibelera). "Gibelerako bidea, le chemin de retour" Dv. 

- GIBELERAKOAN (Dv). A la vuelta. "En se retirant" Dv. � Gibeleratekoan, thira biraka ibiltzen dute 

soldadoek. Laph 66. Bidea labur iduritu zitzaioten gibelerakoan. Barb Sup 166. Pullita ahal baitzen 

gibelerakoan! Barb Leg 145n. 

- GIBELETI(K) (AN-5vill-egüés, BN-arb; SP, Urt I 8, Lar, Añ, H, VocB; bigeletik AN-5vill; gibeleti S). Ref.: 

Bon-Ond 166; Lrq (gibeleti); Gte Erd 128, 288. Por detrás. "Atrás de" Lar. "À la suite, par derrière" H. 

"Gibeletik jorratzen ari da (BN-arb)" Gte Erd 128. "Gibeletik aztalak jaten ari dira (AN-5vill), bigeletik aztalak 

jan nahi zition gaizki erranez (AN-5vill)" Ib. 128. "Zerbaiten bigeltik dabille ori (AN-5vill)" Gte Erd 288. � 

Osorik, othoi, iagiteko zuk idazu bidia, / izterbegiak eztagidan gibeletik irria. E 249. Gibeletik eztarraio / 

soldadu harmaturik. EZ Noel 88. Beste txarkeri-bekatu ta deshonrak isilka ta atze-gibeletik bezala egiten 

zaizkanak dira. Mb IArg I 260. Koki saldo bat gibeleti. ChantP 318. Gizon hori gibeletik ikhusiz iduritzen 

zitzaidan ez zela saratarra izan behar. Elzb PAd 4. Azkenean, ororen gibeletik gelditu nintzen, zango batekin 

ezin jarraikiz. StPierre 18. Ordu berean, athe gibeletik heldu, entzuten dute boz bat. Barb Leg 24. Mendigibeletik. 

TAg Uzt 107. Haren gibeletik ibilia zen neska gazte baten ixtorioa. JEtchep 51. Zango puntetan zaizko 

/ etorri biphilik, / aizkora eskuetan / ixil gibeletik. Larz Senper 102. Zer? Eskualdunak gibeletik... hor ere? 

Ardoy SFran 12. Aitzinetik ederki, eta gibeletik autsiki (BN-baig). Inza NaEsZarr 2418. 

v. tbn. (Para autores guipuzcoanos y vizcaínos): Ldi UO 29. Etxde JJ 95. Osk Kurl 212. Ibiñ Virgil 73. 

- GIBELETIKAKO. "Qui vient de derrière" Dv. 

- GIBELEZ AITZIN. Al revés. � Eskuratzen ahal dituen puska-muska guziak ezartzen ditu azpikoz goia, 

gibelez-aintzin, nehork ezin berezizko heinean. EGAlm 1895, 43 (ap. DRA). 

- GIBEL-JALE. v. gibeljale. 

- GIBEL-KARGA (S ap. Lrq; H). a) "Arrière charge, opposé à aitzin-karga" H. "(Charge) dont le centre de 

gravité est trop en arrière" Lrq. v. ATZERA-KARGA. b) "Qui répugne à quelque chose. Hañ ekharri gaiza 

ederren ikhusteko, hañ gibel-karga gaiza aphalen besarkatzeko (Mst)" H. 

- GIBEL-KORDA. Segunda intención. � Gibel-kordarik gabe erraiten daukuzu ez zarela kontent ditutzuen 

buruzagiez. Herr 18-15 [sic]-1916 (ap. DRA). 

- GIBEL-MASTA. "Mât d'artimon" T-L. 

- GIBEL-OLDAR. "Réaction" T-L. 

- GIBELTXEAGO. Un poco más atrás. "Bigeltxigo (AN-5vill)" Gte Erd 259. 

- GIBEL-UHATX. "(S), pet, vesse" Lh. 

- GIBEL UTZI. Dejar atrás, dejar de lado. � Gibel oraikoz üzten dügülarik [...] Jesüs-Kristen doktrina luzaz eta 


mende. 

684


barnago. Bp I 21. Norat hintzan ihes jina, / gibel utzirik atsegina, / hegaztina? Ox 171. Utzirik gibel eme bero'ta 

/ gizon mozkorren multzoak. Mde Po 80. 

- GIBEL-ZULO. "Gibel-zilo (Sal), eufemismo para designar 'el ano'" A. "Eskua olioztaturik eta gatza barnean 

dela gibel-zilotik anka-kurutzealartio sartzen beitzaie ta ongarri ta zikin guzia eskuz elki" Ib. (s.v. erraietako). 

2 gibel (gral.; Lcc, IC 443r, Volt 80, Mic 7r, SP, Deen II 125 (gebila), Urt Gram 19, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, 

H, VocB), bigel (AN-gip). Ref.: VocPir 280; Bon-Ond 140; A (gibel, bigel); Lrq; Iz Als, To, Ulz, ArOñ, R 307; 

Etxba Eib; Elexp Berg. � Hígado. "Gibelera jo deutso gatxak (V-m)" A (s.v. gibeleratu). Cf. VocNav: "Bigel, 

hígado". � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Gibel es la única forma atestiguada. En DFrec hay 

12 ejs. � Gibeleko on dana areko gaxo. RS 141 (lo recogen tbn. RIs 45 y Aq 48). Estomaka agertutik bele 

erroiak gibela / ausikitzen lioela eta altxatzen okhela. EZ Man I 101. Baditu urdaila, hertzeak, sabela, bihotza, 

biriak; izan ere behar ditu gibela, barea eta geltxurrinak. Dv Dial 24 (It, Ur, Ip gibela). Xerri gibela. ECocin 10. 

Bestiak berriz bota biar zituan gibelak abotik. Kk Ab I 9. Zure gibela / edo dago gaxorik / edo da ustela. JanEd 

II 146. Ez eguan ar asko bere gibelian. Enb 181. Gibelak beaztuna berez dakarren lez, garunak be gogaia 

alantxe ei dakarre. Eguzk GizAuz 47. Urdalla goxatu, gibela igurtzi, eztul bakoitzean sudurzapiari begiratu 

odolik ote zegon... JAIraz Bizia 26. 

v. tbn. Mb IArg I 317. Mg PAb 89. Gy 69. Hb Egia 132. AB AmaE 259. Echta Jos 307. Iraola 71. Ag G 186. A 

Ardi 43. Noe 116. Muj PAm 77. Or Mi 104. FIr 175. Zerb IxtS 62. Etxde JJ 205. Arti MaldanB 220. And AUzta 

122. Erkiag BatB 56. Ibiñ Virgil 50. ZMoso 63. Uzt Sas 54. 

� (V, G-azp-goi, AN-gip-larr, Sal, R; Lar, Añ, H). Ref.: A; Inza Eusk 1928, 236; Etxba Eib; Gte Erd 138. "(Es 

de valiente) pachorra, gibel andikoa" Lar. "Gibel onekua, de buena pasta o cachaza" Mg PAbVoc. "(Buena) pasta 

de hombre, gibel onekoa, gibel zabala, gogo onekoa, gibelondoa" Añ. "Au fig., flegme, au sens de caractère 

flegmatique" H. "Cachaza" A. "Esanak esan bere gibelarekin gelditu duk (AN-larr), ¡Qué cachazudo es!" Inza 

Eusk 1928, 236. "Frescura, tranquilidad. Orrek daukan gibela! Andria urkatzen lanian eta bedori tabernan" 

Etxba Eib. "Orrek deuka gibela (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 138. � Tr. Documentado fundamentalmente en 

autores meridionales del s. XX. � Gizonaren gibela! Lard (ap. H). Gibel andikoa. A BGuzur 117. v. tbn. Echta 

Jos 74. Gibelak euki biar ixaten dozak errimiak basterrera urteteko. Kk Ab I 17. Bide-baztarren bat arkitzen ote 

zun, iges egiteko. Gibela bear du! Or SCruz 46. Eskerrik asko lasai xamarra / dadukatela gibela. In Tx B III 58. 

Egoarririk, eramapenik eta gibelik asko bear baita, euskeltzaleak txintik atera gabe euskeraren igesari begira 

egoteko. Ldi IL 68. Ikus, Iauna, ikus, gibel aundiz, oi bezala, gizasemeek iztun zaarren legeak nola dituten 

gordetzen itzetan eta silabetan. "Patienter". Or Aitork 33. Promesak aundi baña / betetan ez dausku, / gibel 

aundikua dok / gure anai Praisku. BEnb NereA 214. Bi egun auetan, iñorekin itzik egiteke naukate, baiña nere 

gibel ederrari eskerrak, patxara ta giro ederrean iraun det orain arte. NEtx LBB 116s. Gizon patxarosoa ta 

gibel aundietakoa Lorentzo. Alzola Atalak 57. � I beintzat ez au gibelak galduko. NEtx Antz 17. 

� Gibel gaizto ta demontretakua zan, eta bada-ezpadakuan, aizto luze bat gerrikuan erabilten eban. Kk Ab I 31. 

- GIBEL-HANDI (V-gip, G, AN). Ref.: Inza EsZarr (gibel-aundi); Etxba Eib; Elexp Berg (gibelaundi). "Fresco, 

tranquilo, despreocupado" Etxba Eib. � Bai, zu beti Gibel aundi; esan liteke Martiñez aztu zerala. Zab Gabon 

34. v. tbn. Osk Kurl 184. Alper gibelaundi'yori, tabernan ibilliko zeñien zu gaur be, aiñ berandu etorteko! 

Alzola Atalak 57. Zein gibel-aundia aizen! Ez aiz ustelduko! (G-nav). Inza NaEsZarr 140. Etzekiñat non 

pukatzeko asmoa iziin dun gibelaundi zerri onek (AN-gip). PPer FLV 1987, 190. � Txakurrak, pozkerian 

dabilkiola, eramaten dio aragia, Gibel-andik pensatu ere gabe alako gauzarik. Urruz Urz 24. 

- GIBEL-ANTORNA. "Gibel-anthorna: gros viscère: undertxia" H (s.v. anthorna). v. ondeste. 

- GIBEL-ANTSI. Nombre de cierta afección hepática. � Sendotzen ditu: idorreria, sabelako gaitzak, gibelantsiak, 

sueria, jan-neke, mingrena, zipoteria. GAlm 1951, 46. 

- GIBEL-HARRI. a) "(V, G, AN, Sal, R), piedrecillas del hígado" A. "Batzuk gibel-arri esaten dabe gaizdun 

gibelen arriagaitik" Ezale 1897, 421n. b) "(V-och-m), piedra de arroyo, canto rodado" A. "Gibel-arri [...] 

Otxandio-aldean, erreketan egoten direan arri leun gibel-taiukoei esaten dautse" Ezale 1897, 421n. Cf. 

GILTZURRIN-HARRI. � Gibel-arriz beterik egoan! Ezale 1897, 421b. c) "Gibelarri (AN-araq), hígado" Satr 

VocP. "Gibelarri, higadillos de cordero. Gozuak jartzen die gibelarrixak saltsan, ardao-zuri puxkatekin" Elexp 

Berg. d) "Gibelarriak (BN-baig), asadura (en la matanza)" Satr VocP. (Es posible que en los apartados c) y d) se 

trate de variante de gibel-errai). 

- GIBEL-BELAR. "Gibel-bedar (msLond), hepática noble (bot.)" A. 

- GIBELEKO. (Adnom.). "Del hígado" A. Cf. 1 gibeleko. � Gañera gibeleko gatxa ta kuntzurrunetakoa be ba 

ei daukaz. Ag Kr 135. Bizi ondo, baña gibeleko gexoak neketuten nau sarritxo. Echta Jos 312. Iru egunian 

egondu naiz oyian gibeleko miñez. Iraola 126. v. tbn. Uzt Noiz 63. 

- GIBEL-ERRAI (V, AN, L, BN, R-uzt; Lar, Añ, Dv, H; gibelarrai G, L; gibelerrain T-L; bigelarrai AN-gip). 

Ref.: A (gibel-errai, gibelarrai, bigelarrai); EI 124. Tripas, entrañas. "Asaduras del animal, conjunto de sus 

entrañas, corazón, hígado, bazo, pulmones" A. "Fraise d'agneau" T-L. v. 1 errai; GIBEL-HARRI (c, d). � Ondo 

garbitu eta ipintzen da atea kazuela batean; [...] au guzia ongi berotua dagoenean, botatzen zaizka gibelerraiak. 

Cocinan 13s. Bazterrerat ezarriak zauzkaten hekien gibel-erraiak, gure ustez aztiarentzat. Prop 1891, 205. 


mende. 

685


Bulharrak ere errotik / trukesez zaizko khenduak [Santa Graziri], / gibel-erraiak barnetik / kanporat dilindatuak. 

Zby RIEV 1908, 418. Gibel-errai ta erre-egosiak, /[...] usu ta arin garbi dituzte. Or Eus 160. Aspaldian 

gizenduko nitun zeruko miru guziak yopu orren gibelerraiez. "Offal". Amez Hamlet 80. [Zauritik] gibel-erraiak 

jarioka izan. Berron Kijote 97. 

� "(Sc), pulmones" A. "Poumon (S)" Lrq. 

� (S ap. Lh; Arch VocGr). "(Foix), foie" Lh. 

- GIBEL-GARBI. "Hombre falso, gizon gibelgarbia, sabelzuria" Aq 1395. 

- GIBEL-KOLORE. "Gero, a beste irugarrena rapidua dok eta gibel-koloria emon biajakok ondo iraotzeko" SM 

EiTec1 (s.v. iraotu). 

gibeladura. � Retraso, dilación. v. gibelamendu. � Ethorri naiz gibeladurarik gabe. TB Act 10, 29 (He trikatu 

gabe, Dv deblauki). 

gibelagarri. "Propre à éloigner, à détourner, à faire reculer" Dv. 

gibelai. �1. "(S), (endroit) non ensoleillé où le soleil arrive tard. Güne gibelaia düzü" Lh. v. GIBELERA(T) (c). 

�2. "(S; Foix), versant nord" Lh. 

gibelaka. v. gibelka. 

gibelakor. "Moratoire, adj." T-L. 

gibelalde (B, L, BN, S; Añ, Dv, H, VocB, A). Ref.: Lh; A EY III 407; Izeta BHizt. � Parte trasera; espalda; 

trasero. "Espalda" Mg Nom 66. "(Parte) posterior" Añ. "(L, BN, S; Foix), croupe" Lh. "Gibelaldea milikatzea 

aski, kurri abiatzeko (L)" A EY III 407 (acertijo del sello de correos). "Zer duzu gibelaldean? Etxearen gibelalde 

hortan dago" Izeta BHizt. � Okhasinoa kopetan [...] illetsu da, eta xerlotsu, baiña garhaitean, garzetan, gibel 

aldean, motz, soil, garbal, karsoil eta ille gabe. Ax 153 (V 101). Nihori potegin behar duenak gibelaldean, eztu 

irabazirik luzatzean. O Pr 700. Zaragollen gibel aldia oihal hobez egin dezen. Etch 303 (versión Lrq). Abereen 

azpiak izan behar du galtzadatua, ixuri guti batekin gibel-aldera. Dv Lab 217. Itsasoaren indarrak ordean 

urratzen zuten gibelaldea. "Puppis vero solvebatur". Dv Act 27, 41. Elkharri gibel aldea erakusten. Elzb PAd 

53. Gibel-aldetik zion / sendi usteldura. Zby RIEV 1908, 764. Hemen jauzi, hanxet gibelaldea larrutuz herrestan. 

HU Zez 138. Etzako huni ageri gibel-aldea baizik, zamalzainaren gibel-aldeari lothua. JE Bur 141n. Hilak 

gibelaldea hotz. Zerb GH 1936, 227. Ez fida emazte ederrari ez mandoaren gibelaldeari. Ib. 223. Gibelaldea 

biribil eta tinki ibili. Herr (ap. DRA). Kondenatua alderen alde zilatzen dute zurezko ziri batekin, haren punta 

gibelaldetik, atzekaldetik sarreraziz. Mde Pr 78. Gibelaldean, urruti, dagoen oihala da. MEIG IX 94. 

v. tbn. ES 113. Bordel 78. ChantP 308. Jnn SBi 115. StPierre 28. Ox 31. Barb Leg 137. TAg Uzt 153. Etxde JJ 

173. Ardoy SFran 183. 

- GIBELALDERAKO. "Qui se dirige vers le derrière" Dv. 

- GIBELALDETIKAKO. "Qui vient du derrière" Dv. 

gibelalderatu (Dv, A). � "Ir hacia atrás" A. 

gibelaldi (Dv � A). � "Gibelaldi ou gibelataldi, reculade, mouvement en arrière" Dv. 

gibelamen. � Retraso. v. gibelamendu. � Bai eta gerthatuko nihorek amestu ere ez zituzkeen bezalako 

gibelamenak. Prop 1897, 10. 

gibelamendu (L-ain ap. A; SP (sin trad.), Ht VocGr, Dv, H). �1. Retraso, aplazamiento, dilación; molestia, 

obstáculo. "Reculement" Ht VocGr 415. "Retardement" Ib. 418. � Tr. Documentado en autores labortanos y 

bajo-navarros. � Luzamenduak bilhatzen dituena, gibelamendutan dabillana. Ax 71 (V 47). v. tbn. Arbill 125 

(III 48, 11). [Jainkoa] zeiña gauza guziek obeditzen baitute gibelamendurik batere gabe. Ch I 25, 10 (SP laster, 

Mst berhala). Salbamenduari gibelamendu ekhar diozoketen gauza guzietarik. Lg II 187. Gibelamendurik izatu 

ez balitz, hemen ginitazkeen jadanik bigarren aldiko. Dv Gen 43, 10 (Ol, Bibl y BiblE (h)ainbeste luzatu). Buru 

batetik aitzinamendu bezenbat bederen gibelamendu baitugu bertzetik. HU Zez 115. �2. Atraso. � Bere 

gibelamendu guzien-gatik ezen, aithortzeko da jendekia dohakabe hauk ez dutela fedearentzateko urhuntasunik. 

Prop 1896, 112. �3. "Renvoi, remise, ajournement. Gibelamendutik gibelamendura auzia nahasten baizen ezta" 

H. 


mende. 

686


gibelapen. � Retraso. v. gibelamendu. � Parisetik abiatu eta, bidean, karrosako tinboia eta bertze zerbait 

hautsirik, izan zuen bigarren gibelapen handi bat. Elsb Fram 90. Oren baten gibelapena. Ib. 88. 

gibelarazi (L ap. A; Urt II 411, Dv), gibelerazi, gibelterazi (S ap. Lrq), gielarazi. � Hacer retroceder, hacer 

apartarse de algo; hacer cambiar de idea. "1.º hacer recular. 2.º disuadir de un proyecto a alguien" A. � Gaitzen 

gibelatzeko [erran behar zaio] Iainkoari arren gibela zazu etc. sainduari, gibelarazi zazu etc. EZ Man II 189. 

Gure bekhatietarik gure gibel eraziteko eta haren borondate saindiaren konpli eraziteko. Tt Onsa 157. Batbederaren 

bere eginbidetik gibelarazteko. ES 195. Munduko lan eta borroka salbamendutik gibel-araz 

detzaketenak. Lg II 144. Tribaillü Jinkuaren zerbitxütik aunhitz gibelaazten gitüzten güziak. CatLan 88. 

Jerusalemerat juaitetik ezin gibelarazi zuten español batzuek. Laph 58. Bere bisitaren ariaz gibelaraziko othe 

ditu Bezperak? Arb Igand 127. Uste dute gibelaraziko nautela... Ez dute ezagutzen or duten beren mera berria... 

Larz GH 1955, 29s. Ez nindun, ordea, gibelerazten, bai berantarazten. Or Aitork 205. Bandalak eta Zuebak, / 

bosgerren mente hastian, / zütien gibelerazi / eüskaldünek alkharrian. Casve SGrazi 24. 

v. tbn. CatLav 197 (V 101). LE Doc 47. MarIl 109 (gibela a.). Prop 1895, 134. Ardoy SFran 123. Gibelerazi: 

Bp I 129 (gibel e.). Ox 28. Ibiñ Virgil 109. In MEIG VI 25. Gielarazi: EZ Eliç 234. 

gibelarazle (Dv), gibelterazle (S ap. Lrq), gibelaraztale. � "Celui qui fait reculer, qui détourne d'un projet" Dv. 

� Gibelaraztale bat bada: dirua. GAlm 1937, 87 (ap. DRA). 

gibelari. � Zaguero. Cf. gibeldari. � Batzuek aintzinetik, / bota eta airetik; / bertzeak gibelariak / handiak. 

Mattin 59. 

gibelarrai. v. GIBEL-ERRAI. 

gibelataldi. v. gibelaldi. 

gibelatsu. � Receloso. � Astoa hiruretan gelditu zen angerua ikusirik, gibelatsu bezala. SP Phil 322 (He 323 

gibelat ixti bezala). 

gibelatu (AN, L-ain, BN; SP, Lar DVC 237, Añ, VocBN, Dv, H), gibeletu. Ref.: A; Bon-Ond 156. � Tr. 

Documentado en textos septentrionales (salvo en autores suletinos que emplean gibeltü) y navarros. Se encuentra 

tbn. en Lizardi y Villasante. En DFrec hay 2 ejs. v. atzeratu, 1 gibeleratu, 1 gibeldu. �1. (Aux. trans.). 

Retrasar, apartar, retraer, disuadir; evitar. "Retarder" SP. "Postergar" Añ. "Ethortzetik gibelatu du, il l'a dissuadé 

de venir" Dv. "Faire reculer, rétrocéder" H. "2.º (msLond), postergar. 3.º diferir, retardar la ejecución de un 

proyecto" A. � Iangoikoa ganik gure arimen salbamendua gibelatzen duten trabu guztiei garaitzeko indarra. 

Mat 302s. Ohoiña zerk gibelatzen du, gibelatzen denean, ebastetik? Ax 570s (V 366). Iaki baten gibelatzea 

bertzearen hartzeagatik. SP Phil 320 (He 321 aldaratzea). Bi egun galdu ditut zeñek gibelatu bainaute orai 

artean. (Vera, 1676). FLV 2006, 265. Lanaren difikultatek edo gaitztasunak gibelatzen edo geldi arazten 

bazaituzte zuen bidean. CatLav A 3v (V 4). Superstizionez bekhatu egiten dute zenbait hitz suerteren berthutez 

[...] etxeak edo berze zerbait erretzetik gibelatu uste dutenek. Ib. 108 (V 60). Egizu, o Ama amultsua, egun 

egiten dudan komunioneak gibela nazan gaizkitik. Brtc 72. Neguko hotz handietan jaikitzea gibela diteke bortz 

orenak eta erdietaraino. Dh 48. Zuk baratzen eta gibelatzen ninduzun. Dv LEd 137 (Cb Eg II 74 eragozten ta 

gelditzen). Deusek ez du gibelatu etsaia. HU Aurp 122 (203 gibeletu). Aphezak eskua gibelatu duenean ahoa 

hetsi behar da eta Ostia Saindua iretsi. CatJauf 117 (v. tbn. gibelatu para el mismo contexto en CatLuz 38). 

v. tbn. EZ Man I 13. Harb 447. Hm 194. Arg DevB 153. Ch III 58, 5. ES 117. He Gudu 132. Lg II 287. Mih 65. 

Monho 72. MarIl 13. Jaur 146. Gy 283. Laph 92. Prop 1876-77, 8. Jnn SBi 78. Larz Iru 142. Ardoy SFran 297. 

Mattin 79. 

�2. (L-sar, Sal ap. A; Volt 112, SP, Urt I 452, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Dv). (Aux. intrans.). Apartarse, 

retraerse, retirarse, alejarse, atrasarse. "Reculer" SP. "Retroceder" Lar. "Revenir en arrière" H. � Bañan hargatik 

etziren / batere gibelatu, / aitzitik eskua zuten / haurretara hedatu. EZ Noel 76. Sutik gibela, okhasionetarik 

aparta, etsaietarik ihes egin. Ax 291 (V 193). Uste duzun bezala ikusten baduzu guti aitzinatu edo gibelatu 

zarela. SP Phil 511 (He 518 gibelatu). Zer ez dugu egin behar sekulan akhabatuko ez den zori gaitzetik 

gibelatzeko? Jaur 123. Trebetasun handiegietarik behar dela gibelatu. Dv Imit 15 (ap. A). Ikusi baitegu otseña 

eztala esanetik gibelatuko. Ldi IL 42. Bainan hi hemen ikustearekin gibelatu dira. JEtchep 95. Azken ondorioa 

atera bear den orduan, ortxe gibelatzen dira. Vill Jaink 148. 

v. tbn. SP Imit IV 10, 3. He Gudu 120. Lg I 221. JesBih 471. Zub 122. JE Ber 45. Zerb Azk 90. 

� (Part. en función de adj.). � Jende gibelatua, deusik ezin adiarazia. HU Zez 122. Ez baitziren segurki 

gibelatuenak beren elizarentzat duten atxikimenduaren erakusteko. Ib. 131. � Atrasado. � Barastarrak dire 

irletako gibelatuenak eta makhurrenak. Prop 1911, 44 (ap. DRA). 


mende.


�3. "Tarder. Gibelatzen dute, ils tardent" H. 

�4. (B ap. Izeta BHizt; H). "Retarder, en parlant d'heure, d'horloge. Orenak gibelatzen du, l'horloge retarde" H. 

"Erleju hunek gibelatzen du" Izeta BHizt. 

- EZIN GIBELATUZKO. "Qu'on ne peut empêcher, dissuader, renvoyer. Bidaia hori gehiago ezin-gibelatuzkoa 

da" Dv. 

- GIBELATU-NAHI. "Désireux de reculer. Gibelatu-nahia, aintzinerat egin behar izan du, désireux de reculer, 

il a dû avancer" Dv. 

- GIBELATUXE (L-ain ap. A; Dv). (Forma con suf. xe, de valor aprox.). "Gibelatuxe zenean ihesari eman zen" 

Dv. "Un poco separado" A. 

gibelatzaile (SP (sin trad.), Dv). � "Celui qui détourne de faire" Dv. v. gibelzale. � Gaitzen gibelatzaillea. 

Tristeen konsolatzaillea. EZ Man II 192. Beraz, etzara zu ere zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile 

izatu. 'Tampoco tú has desmerecido del cristianismo de tus mayores'. Ax 8 (V 4). 

gibelatzapen (-ltz- Dv), gibelatzepen. � Retraso; molestia. "Retardement provenant du fait de quelqu'un. Ce mot 

diffère de son synonyme gibelamendu en ce que ce dérnier ne fait allusion à aucune opposition" Dv. v. 

gibelamendu. � [Soberbiak] zenbat tranpa ez dekarra kontutzaletan, zenbat injustizia eta ebasko 

gobernazaletan, zenbat zor eta gibelatzepen etxeetan eta familietan? (Zugarramurdi, 1875). ETZ 301. 

Gibelatzapenik gabe, laster egina izan den hezur hura, hezur mehea, baina zinez gogorra eta azkarra. Gatxitegi 

Laborantza 138 (ap. DRA). 

gibeldari (BN ap. A; VocBN � Dv, H), gibelari (SP (sin trad.), H). � (El) que va (viene...) detrás. "Retardataire, 

qui tarde" H. "Tardío" A. Cf. gibelari. � Antekristo noizbait ere berzen gibeldaria / ethorriren da enganoz 

guztien nausia. EZ Man I 64. 

gibeldegi (SP � A, Dv), gibeldei (BN-lab ap. Lh). � "Parte posterior de la casa" A. 

1 gibeldu (L-sar, B, Sal), gibeltu (S, R; Arch VocGr (gibeltzea), Gèze, Dv (S), H), bigeltu (A Apend). Ref.: A 

(gibeldu, gibeltu); Lrq /gibelce/; Izeta BHizt. v. gibelatu. � Tr. Documentado en textos suletinos (siempre 

gibeltü) y en Etchamendy (gibeldu). �1. (Aux. intrans.). Apartarse, alejarse, atrasarse, dejar (de). � Hel-helez 

egon naizenean / etzitzauzte hurbiltu, ez heltu / aitzitik zitzauzte gibeltu. O Po 48. Gibel zite zihauren 

boronthatetik. Mst III 12, 4 (SP itzul zaite). Zure kofesorak ikhus dezan berthütian aitzinatü ala gibeltü zirenez. 

UskLiB 80. Goihenetx ahalketürik gibeltü zen. Const 41. Ihiztari jauna zen / jauzian gibeldu / eta urzoa aldiz / 

airian partitu. Etcham 169. v. tbn. Tt Arima 40. Bp I 118. Egiat 223. Mercy 8. 

�2. (Aux. trans.) Apartar, disuadir. � Üskaraz onsa ezin mintzatziaren penak gibel etzitzen, ez herabezti. Bp I 

20. Bihotza gastatzen deikü eta huntarzün ezinago handitik gibeltzen gütü. Mst III 42, 2 (SP gibelatzen, Ch 

hastantzen). Behar gira orano begiratü Jinkuaren zerbütxütik gibeltzen gütien beste oküpazionetarik. CatS 46. 

Ene bekhatiek lotsatzen nizie eta zureganat hüillantzetik gibeltzen. Ip Hil 237. � (Aux. tripersonal). � Gibeltzen 

deikü ifernia. UNLilia 18. 

�3. "(G-to), esconderse" A. 

2 gibeldu. "(V-ger), espesarse demasiado (un líquido) a consecuencia de tenerle sobrado tiempo al fuego" A. 

gibelegile (Dv (gibel-e.) � A). � "Cobarde, quien retrocede cuando debería tenerse firme y dar la cara" A. 

1 gibeleko (V-gip). Ref.: A EY IV 244; Elexp Berg. � Enfermedad del hígado. "Gibelekoa uratsaz eta gazuraz 

osatuten da (V-gip)" A EY IV 244. "Gibeleko, gibeleko gaitza, hepatitis (?). Gibelekuakin ei dago aspalditxotik" 

Elexp Berg. Cf. GIBELEKO (s.v. 2 gibel). � Bai gizona, uste-uste barik estuasuntxo bat euki juagu, gibelekua 

dala-ta. SM Zirik 34. Gibelekoa daukanarentzat, ezin da okerragoa [arraultza]. MAtx Gazt 56. � Jolasak berez 

geienak onak dituzu; gizakia, ordea, gibelekoarekin, jatorrizko pekatuarekin jota egon. MAtx Gazt 56. 

2 gibeleko. � Zaguero. Cf. GIBELEKO (s.v. 1 gibel). � Berri-berritan entzunak ditut / gizon batzuen erranak, / 

Etxemendi ta Haran direla / gibeleko hoberenak. Mattin 59. 

gibelengo (AN ap. A � Añ). � Ultimo. 

1 gibeleratu (L, AN, BN, S ap. A; Lar DVC 237, Añ, Dv, H). �1. Recular, apartar(se). "Atrasar" Añ. 

"Détourner, écarter, éloigner" H. v. atzeratu, gibelatu. � Handik apur bat gibeleraturik, eta berriz plomua 


mende. 

688


hundarrera egotzirik, eriden zezaten hamaborz braza. "Reculez". Lç Act 27, 28. Nahi duzu gehiago, gaizki bizi 

direnak, / biziotik gibelera detzagun sarrienak. EZ Man I 14. Osterak (ioan-etorriak) egiteko gogoa gibelera 

(atzera) zezaiokean Sokraterekin egoteko nai biziak. Zait Plat 12. � Ene iratxoetan iharrenak enekin neramazkin 

/ zazpi-urte-geroz gibeleratuak. Lasa Poem 66. �2. Volver, regresar. � Goportara bat eltzekari emaiten ahal 

diozu, gibeleratzen delarik, artho xigor onarekin. Barb Sup 76. Zonbait irri goxo eta obra on eginik gibeleratuko 

zirezte, moltsa arindua, bainan bihotza zorionez bethea (BN). Herr 9-13 [sic]-1959 (ap. DRA). 

2 gibeleratu. "(c...), pasar al hígado, p.ej. alguna enfermedad. Gibeleratu egin jako (Vc)" A. 

gibeleratze. � Retroceso. v. atzerakada. � Nafarroan, ostera, hurrengo mendean gertatuko omen da 

gibeleratze nagusia. In MEIG VI 35. 

gibel-errai. v. GIBEL-ERRAI. 

gibelesta (V-gip ap. Iz ArOñ), gibirista (V-gip ap. Iz ArOñ). � "La lazada" Iz ArOñ. v. begizta. 

gibeletu. v. gibelatu. 

gibelgorri. "Russula integra. Udazkenien ateratzen da. Gorri iluntxoa" Satr UrdSet. "Ahuntzak eta ardiek 

gehienik jaten dituzten zizak: gibelurdina, gibelgorria, xixetak eta ointuek" Ib. (s.v. xixeta atxapardunak). 

gibeli. �1. "(G-goi), carne fresca de vaca o buey" A. �2. "(G-goi), bacalao" A. 

gibel-izter. "(G, Sc), solomillo" A. 

gibeljale (AN-5vill, L, BN, S; SP, H). Ref.: A; Inza EsZarr 176 (gibel-jale). �1. "Gibel ialea, qui mord par 

derrière, traître" H. "Murmurador" A. � Gibel-jale eta errankizun dunak ongi obratuz mespreza zatzu. ES 199. 

Etzaite salatzaille, ez eta gibel-jale (Lev 19, 16). Or MB 292. Beti izango degu, mingain-zorrotz, gibel-jaleren 

bat [...] izen garbiak zikinduz, ziri ta miri asiko zaiguna. Loidi 223. Inoiz bekaizkoa gibel-jalearen atzaparretan 

eroria. MEIG IV 119. �2. "Detractor, difamador" A. 

gibeljoko. "(L-ain), jugarreta" A. 

gibelka (B ap. Izeta BHizt; Dv), gibelaka, bigelka (AN-araq ap. A Apend). � Hacia atrás, retrasando(se); de 

espaldas; con dificultad. "À reculons" Dv. � Zuhurrek askotan, iduri langosta, / kurritzen dute gibelka. Gy 270. 

Zergatik, bada, galtzeko zorian, gaurtik biharrera gibelaka, ixtika ibili-gabe, [...] etzare egun beretik ethortzen 

salbamendurako bidera? Dv LEd 200. Jesusek erran orduko "ni naiz" gibelka goan eta lurrerat erori ziren. Dv 

Io 18, 6 (Lç gibelerat zitezen, He abiatu ziren gibelerat, LE atzerá joan, Ol atzeratu). Elgarren ganik hurbilegi 

direla kausiturik, gibelka urruntzen dira biak. Barb Sup 94. Argiari gibelaka nindagon eta argitu-gauzeri, 

aurpegiz. Or Aitork 98. Gazte andana bat sano eta azkar zoan, bainan uzkur eta gibelka ezkontzari ihesi. Herr 

23-3-1960 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Gibelka zoan mintzatuz, gibelka, beldurrez ithoa... JEtchep 114. 

- BESO-GIBELKA. v. beso. 

gibelkari (L-ain, Sal ap. A; Dv, H). �1. "Qui va par pas en arrière, rétif" H. "Retraído, abstencionista, remolón" 

A. �2. "Au fig. qui est difficile à faire obéir. Haur gibelkaria" H. 

gibelki (SP (sin trad.), H). � "Manger consistant en foie. Gibelkiz hazten ohi da aztorea" H. 

gibelkoi (S; H), gibeloi (S). Ref.: A (gibelkari); Lrq (gibeloi). � "Qui aime à se tenir en arrière" H. "Retraído, 

abstencionista, remolón" A. "Timide, gibeloi" Lh Eusk 1919-1920, 82. v. gibelkari. 

gibelkoikeria, gibeloikeria (S ap. Lh). � (Foix), timidité" Lh. 

gibelkoitasun. "Disposition naturelle à se tenir en arrière" H. 

gibelkor. � "(H), rétif" Lh (pero no lo encontramos en Harriet). � Gibelkor eta etsigarri, hots, ezin hurbildua, 

bere baitan hetsia. Lf ELit 75. 


mende.


gibelkortasun. "(H), disposition à reculer, à être rétif" Lh (pero no lo encontramos en Harriet). 

gibel-lur. "(msLond), centaura" A. 

gibelmai (Aq 664, A). � "Mayal, llaman en Navarra la primera madera sobre que estriba el eje del molino" Aq 

664. 

gibelmin (L, Ae, Sal, S, R; Gèze, Dv). Ref.: VocPir 281; A. �1. "Fiel" Gèze. "Hiel" A. "Animosidad, rencor" Ib. 

Leiçarraga (Decl a) 7v) da gibelmina como equivalente suletino de behazuna. � Amaren bularrakin batera 

artzen dute bata bestearekiko gibel-min ori, jatorrizkoa dute eztabaidarako joera. Sorarrain Lili 93. Juno 

zitalaren gibelmiñetik igeska. Onaind EG 1956 (5-6), 103. Obro ellu eintzaten da eztiaz ezi ez gibelminaz. Herr 

(ap. DRA). �2. "Gibel-min, maladie au foie des moutons" H. "Gibel-min, maladie du foie (S)" Lrq. 

gibelmindu. � Enfadar, poner de mal humor. � Esaidazu, otoi, zerk zauritu edo zerk gibelmindu zun urtzien 

erregiña, giza-seme leial ta errukitsuari ainbat oker ta zori gaizto arrerazteko. Onaind EG 1956 (5-6), 103s. 

gibeloi. v. gibelkoi. 

1 gibelondo (Sal ap. A; Dv). �1. Consecuencia, efecto, resultado. "Comme ce mot est pris ordinairement en 

mauvaise part, on l'emploie au fig. dans le sens de déboire. Egiteko horrek gibelondo txar zerbait izanen du, 

cette affaire finira par quelque mauvais résultat. Gibelondorik baizen ez ditut bildu munduan, je n'ai recueilli que 

des déboires dans le monde" Dv. � Lagunen aldetikako nahigabeak ta gibel-ondo txarrak eztiki ta 

penitentziazko izpirituz hartzen eta jasaten ditutzu? Dh 454. Begira, Adamek jan zuen sagarraren gozoa zeinen 

laster iragan zen, eta gibelondoa zenbat eta zenbat urthez kharats gelditu. Dv LEd 118 (Cb Eg II 62 ondorea). 

Oi bekhatuaren gibelondo garratza! Ib. 111. Bozkarioz nigar egiten du Aita Iñaziok, ikhusi baitu obra horren 

gibelondo salbagarria. Laph 246. Etzakiat zer gibelondo ukanen duen ene solasak. JE Bur 95. Badakigu, 

bertzalde, zer gibelondo ona duten hemengo urek. JE Ber 75. �2. "Médisance, calommnie, diffamation dont on 

poursuit quelqu'un" H. "(L), desdén" A. � Pairatuko dut hunelako edo halako gibelondo, erdeiñu eta mespresio. 

He Phil 33s. �3. gibel-ondo (H). "Proprement derrière et proche de quelque chose" H. � Lagünaren gibel 

ondotik, hark egin dien, baina ezagütia ezten, gaitza erranez kometitzen den bekatia. CatLan 97. Proximuaren 

ohoria haren gibel-ondotik herrestatzen dutenak. AR 444. �4. (BN-baig, Sal, S ap. A; VocBN, H). "Sujet 

d'accusation, chose à son désavantage q'on a dans ses antécédents" H. "Conducta buena o mala. Gibelondo huna 

du mitil horrek" A. �5. "(BN-baig), constancia. Gibelondo handiko gizona" A. 

2 gibelondo. �1. "(Buena) pasta de hombre, gibel onekoa, gibel zabala, gogo onekoa, gibelondoa" Añ. v. 2 

gibel. �2. "(BN-baig, Sal, Sc), constitución del cuerpo" A. 

gibel-ore. � Foie gras. � Oteletan ez da deusen eskasik dirudunentzat, izan dadin "caviar" fresko ala gibelorhe. 

Herr 25-7-197 [sic] (ap. DRA). Aitzina, aitzina goatzan, gibeloria erdollatzen beita, goiz edo berant. Herr 

11-9-1958, 3. 

gibelori (V, G, AN ap. A), gidelori. � "Nombre de cierta seta" A. Cf. gibelurdin. � Ontoak, gibelurdiñak, 

gibeloriak, guretoak, urrizak. Lar Cor 61. v. tbn. Izt C 2 (137 gidelori). 

gibel-perretxiko (V-m ap. A Apend). � Carbonera (Russula cyanoxantha). v. urritx. 

gibelsko. � Dim. de 1 gibel. � Maiatza: hastetik fresko. Erditan denbora ederra, ondoreat uri, bazterra 

gibelsko. EskLAlm 1897, 19 (ap. DRA). 

gibeltu. v. 1 gibeldu. 

gibeltxa. � Menditik faltatia da miga bat gorria, [...] bi beharri gibeltxaki --adar zabala juare batekin--. Herr 

1-10-1959, 3 (DRA traduce "algo retrasado"). 

gibeltxo. "Higadillo" Lar. 


mende. 

690


gibeltxorrotx (AN-gip ap. Garbiz Lezo), gieltxorrotx. � "Es una manzana que termina en punta, muy parecida a 

la pera. Es muy agradable" Garbiz Lezo 116n. � Urtebiya, gezamiña, giel txorrotxa edo mutur luzia (oso ederra 

da jateko bañan du azal lodiya), udare-sagarra. Sor Bar 30. 

gibeltza. � Sakona. Egutera. Gibeltza. Laiotza. Izt C 234 (en una lista de nombres de tierras y productos de 

agricultura). 

gibelurdin (V-gip, G, AN, B; Lar, Lcq 181, Dv, H), giberurdin (Añ), gidelurdin. Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ; SM 

EiSet; Satr UrdSet; Elexp Berg. �1. "Hongo" Lar. "Nombre de cierta seta" A. "Russula heterophila" SM EiSet. 

"Russula Cyanoxantha" Satr UrdSet. "Seta de color hígado y otros tonos, muy apreciada" Elexp Berg. Cf. 

gibelori. � Tr. Documentado en textos guipuzcoanos. En DFrec hay 2 ejs. � (Para un ej. de Larramendi v. 

gibelori). Ontoa, ontiba, guritoa, gibelurdiña, gibeloria. Izt C 47 (en una lista de setas; 137 gidelurdin). Santa 

Cruzen burua diru ordez eskatu zutenean, gibelurdiñek bezain ugaritu ziran ispiak. Or SCruz 79. Gibel-urdin 

goxoak bere garaian billatzeko, zoaz pagadietara. Munita 46. v. tbn. Ag G 3. Monzon Urrundik 197. Uzt Sas 

133. BasoM 81. �2. "(V-gip), cómodamente" A Apend. 

- URRITX-GIBELURDIN. v. urritx. 

gibelzale (S). � Que impide; que aparta de. "Qui recule" Lrq. v. gibelatzaile. � [Eskümükatü berhezi dira] 

elizak, eliza gizonek, edo haiek nahi dütien arrandantek bere honak goza eztitzen [=ez ditzen] gibelzaliak. FPrS 

26. 

giberri (V-m ap. A; Añ, H). �1. "Giberrija, ganado lanar, ovejas, carneros, cabras, etc." Mg PAbVoc. "Cabrío" 

Añ. "Animal, bête" H. "Ganado lanar de cualquier edad" A. � Daukaguz larogei giberri: irurogei ardi, aari bi 

ta zortzi auntz. Mg PAb 109. Baña bear da gezurra / neretzeko giberria. Mg in VMg 94 (v. tbn. giberri en la 

misma fábula Zav Fab RIEV 1909, 33). Beiak eta giberriak nola zaitu. Ibiñ Virgil 69. � Aragi egosia, usaia ere 

berri; / [...] artatik sartu ditu lau libra giberri. "Vaca". Or Eus 369. �2. "(V-ger-arr-oroz-och), cabrito de más de 

un año. En V-m designan con el nombre de giberri todo ganado lanar que no ha padreado" A. 

giberrita. "(V-m), ganado menor" A Morf 208. 

giberurdin. v. gibelurdin. 

gibesta. v. kibista. 

gibili (V-ger-m ap. A), kibil (V-ple ap. A). � "Lazada" A. "Hebilla" A Apend. v. gibelesta. 

gibirista. v. gibelesta. 

gibiten. v. begiten. 

gibizta. v. begizta. 

gibiztin (V-m-gip ap. A (s.v. gibili)), kibisten (V-gip ap. A (s.v. kibil)), kipustun (V-arrig ap. A), kibeste (Vgip). 

� "Lazada" A. v. begizta. 

gibo. v. 1 jibo. 

gida (Volt 65, SP, Lar, Añ, H), gia (Lar, Añ, H), kida (Lar, Añ, H), kide (Añ). �1. Guía, director. "1. guide qui 

conduit une personne et lui montre le chemin. 2. guide, qui dirige, conseille, conduit dans la vie" H. v. bidari, 

gidari. � Tr. Documentado en textos septentrionales, y al Sur en Lazarraga y Cardaberaz. En el s. XX sólo se 

encuentra en Zerbitzari. En DFrec hay 3 ejs. � Iesus Krist Iauna gida eta begirale duten fidelenzat. Lç Ins B 7v. 

Konpañiatzat tristurea / askotan legez arturik, / giatzat barriz benturea. Lazarraga (B) 1181rb. Hauta zazu gida 

bat millaren artetik dio Abilak. SP Phil 19. Ezen badakit neure ezdeustasunaren meditazionea Zeruko gidatzat 

baliatuko zaitala. Arg DevB 175. Harturik haren exenplia zure gida eta zure mirail. Tt Onsa 48s. Gure ajütazale 

dateke gure gida eta aitzinetiko izan dena. Mst III 56, 6 (Ch gidari, Ol aurrelari). Gure bideko gida, lagun ta 

kapitan edo burua. Cb EBO 35. Jesüs gure gida eta bizia. UskLiB 17. Goizan tie igorten olha-pen behera, / 

artzañ-hor gaixua gida eman eta. Etch 346. Zizeronek erran du: / legia gida har zazu. Zerb Azk 105. 


mende. 

691


v. tbn. Harb VII. EZ Eliç 210. Gç 37. CatLav 284 (V 141). AR 116. Gy 306. ChantP 332. UNLilia 8. Lap 14 (V 

9). Zby RIEV 1908, 412. 

�2. (Urt I 192, H). Dirección, mando, gobierno. "Direction, établissement" H. v. gidaritza. � Haren gidan eta 

haren kargian direner. Tt Arima 74. Maita obeditzea eta bertzeren gidaren azpian izatea (tít). Ch I 9. Ez duzu 

kausituko egiazko bakerik aitzindari baten gidaren azpian humillki ematen ez bazare. Ch I 9, 1 (SP manuaren, 

Mst goberniaren). Gida ona denean, etxeak irauten. Hb Esk 190. � Hemen ere, gure eskuara ari du frantsesak 

ithotzen eta gure gida guzia ari da erdaldunperatzen. Herr 2-2-1961, 1 (DRA traduce "nueva generación"). 

�3. gia. Guía, libro de indicaciones. � Bere probintziko / gia egin zuen, / moldatu euskaldun / kanta-tegia. AB 

AmaE 115. 

�4. (H). Rienda. � Naiz zaldizkoak, zeiñ oñezkoak, giak galduta, / itsumendiak oso eukazan opillduak. AB 

AmaE 449. Esku ezkerraz badauzko hunek gidak, eskuinaz zaharoarekin joiten duelarik. JE Bur 141n. 

�5. (H), gia (R ap. A), kida (L ap. A � Lcq 41). "Branche supérieure d'un arbre qui en forme le sommet, et 

semble amener le reste des branches après-soi" H. "Vástago o renuevo que sale de la yema (L)" Lcq 41. 

"Renuevo, primeras ramas que brotan de la tierra" A. 

- GIDA-HEDE, G.-UHAL. Rienda. � Eldu zion, bada, gida-edetik Rozinanteri [...] eta belasoroan gora abiatu 

ziran. Berron Kijote 215 (v. tbn. 202, 206). Gida-ualari eragiñaz, aruntz zuzendu zuan Rozinante. Ib. 57 (v. tbn. 

210). 

gidagarri. � (Lo) que guía, conduce. � Hek eztirade legearen egiazko deklarazione baizen, zein ezpaitirade 

haren obedienziatik gure harzaragarri, baina hartara gidagarri. Lç Ins E 1v. � "Administrativus, egingárria, 

usagárria, gidagárria" Urt I 192. "Administrandus, [...] gobernagárria, gidagárria" Ib. 194. 

gidago. � Dirección. v. gidaritza. � Zer bihotzmina ukan zuten Compiegneko komentuan hango kofesorgo eta 

gidagoa ezinbertzez kendu ziotelarik bere buruzagiek. Zerb Azk 55s. 

1 gidail (IC 447r, SP (-illa), Lar (-alla), H), gidal (Lcc), gidaila (L-ain, BN-baig-ciz, Sal, R), kidail (A Apend), 

kiral (AN-larr), kirail. Ref.: A (gidaila); Inza RIEV 1928, 153. � "Pierna" Lcc. "Pantorrilla" Lar. "Os de la 

jambe, tibia" H. "Patas o piernas posteriores de cuadrúpedos" A. "Kiral-luze, flaco y de largas piernas" Inza 

RIEV 1928, 153. "Kidalla, pierna, pata (trasera). (Lapurrak auntz ebatsiari) loturik besoak ta kidallak, paratzen 

du soñean" LE-Ir. "Garra, gidall" ZMoso 68. � Gizon onak dei egin da lotu eben [txakurtxoa] gidaletan. 

Lazarraga 1197v. Gidal bi, gidal gozoagorik eztira jamas ikusi! Acto 344. Bronzezko izterra, burdinezko gidallaztala 

ta lurrezko oña. Mb IArg I 97. Aren kidallak marmolezko pilareak, urrezko zimenduen gañean inak. Echn 

Cant 5, 15 (Dv zangarrak). Belhauna handi eta makhur gidailak. ChantP 86. Ale fripuak, / apho gidail salduan! / 

Dolütü behar zaizie / hartü duzien jestua. StJul 163 (ap. DRA). Mal gobierno den etxea, asto kirallako eltzea. 

(AN-5vill). Inza NaEsZarr 1591. Ustekabekorik, ardi bati gidall bat autsi zakon. ZMoso 53. 

- GIDAILEZ. "Gidaillez (Sal), zangoloteando. Gidailez ta uztar-ostikoka ari da mando kori (Sal)" A. 

2 gidail. � Guía, conductor. � Bihotztoiki ari da orotan, legia dü gidail. Egiat 255. Berze argirik eziez 

egiarena, ta fama hona baizik begien aitzinian gidail. Ib. 255. 

gidaila, gidal. v. 1 gidail. 

gidamen. � Guía, dirección. v. gidamendu. � Giristino doktrinaren gidamena. CatLan 18. Berak gidatzen 

gaitu, eta haren gidamenaren azpian ez da deus beldurtzekorik. Jaur 169. Utz gaiten Izpiritu Sainduaren 

gidamenera. Ib. 399. 

gidamendu (SP, H), gidamentu. � Guía, dirección, gobierno. "Direction donnée ou reçue" H. � Haren 

Spirituaren gidamenduz egiten ditugun obra onak. Lç Ins G 5r. Bekatoreen salbamendua, iustuen bozkarioa eta 

errebelatuen gidamendua. Mat 282. Hauta zazue gidari bat, zeinaren gidamenduz zuen bihotza eta gorputza 

saindukiago konsekra ahal diotzotzuen Iainkoaren Maiestateari. SP Phil 424 (He 428 gobernuaren azpian). 

Lehen gidamendia eta lehen eskola emanen dute bide hontan. Tt Onsa 14. [Parte ükheitia] bere aita espiritüalen 

gidamentietan. Bp I 115. Fidantza oso batekin eman ziotzan bai bere bihotza, bai bere arimaren gidamendua. 

Laph 135. 

gidar. v. gider. 

gidarazi (Urt III 204). � Hacer llevar, guiar. � Hartarakotz errespetuz arka gidarazia, / eta beldur etzirenak 

lurrerat egotzia. EZ Man II 91. 


mende. 

692


gidarazle, gidarazitzaile. � Guía, conductor. v. gidatzaile. � O Iongoiko, hedoiaren gidarazitzaillea, / ene 

gañean iduki zazu begi ernea. EZ Man II 111. 

gidari (V-gip, G, AN, L, BN-arb, S; SP, Urt I 192, Lar, Añ, H), giari (V-m), kidari (AN, L; Lar, Aq 1276, H). 

Ref.: A (gidari, giari, kidari); Lrq; Etxba Eib; Gte Erd 260. � Guía, conductor, director. "Adalid" Lar. 

"Guiador" Añ. "Aren sentimentuak dituzte gidari (G-azp), mendian artzaina dute gidari (BN-arb)" Gte Erd 260. 

v. bidari (2), gida, gidatzaile, gidoin (2). 

� Tr. Gidari es la forma más general, que aparece en los autores septentrionales junto con kidari, y en los 

meridionales con giari (tbn. gijari, giyari). Kidari se documenta en Axular, Lizarraga de Elcano y Eguiateguy. 

En DFrec hay 67 ejs. de gidari. 

� Itsuén gidari aizela. "Conducteur". Lç Rom 2, 19 (He, TB, IBk gidari; Dv bidari, Ol itsumutil). O, zuzia, 

erran zioten, / zaren gure gidari. EZ Noel 64. Erakuslerik eta kidaririk gabe. Ax 36 (V 22; 420 (V 272) gidari). 

Hirur erregeak, edo magoak, eman zitzaizkon bideari; izar arraiotsu hura zutelarik bere gidari. Lg II 113. 

Konfraria asestitüren da jaun direktor edo gidariaren [...] ehortzetala. Mercy 35. Espiritu Santuak markatzen du 

apaizaren anima eta egiten du Jesusen artaldeko giarietatik bat. AA I 553. Berbera jarten da euren buru, 

gordetzalla ta gijari egiñik. Ur MarIl 22. Bat eskola gidari Baionan higatzen. Hb Esk 144. Torilletik atera / 

zuten lendabizi, / bei zar bat giyariya / bandera ta guzi. Xe 204. Bitartean, ni, ororen gidaria, ene kontzientzia 

azterzearekin ohartzen niz zoin erho izan naizen. JE Ber 97. Hori zioten bestalde irlandar populuari aholkatzen 

orduko gidari abertzaleek berek. Mde Pr 238. Igande arrats batez, arnoa nausi eta gidari. Zerb Azk 89. 

Poemaren nondik norakoa, ari gidaria. Vill in Gand Elorri 9. Ondo kostauta, sartu eben idiskoa illetxera, aren 

jabe ta gidariak. Erkiag BatB 51. Oinkadak zuzen emateko gidari ta zuzendari on bat bear dezu. MAtx Gazt 93. 

Egia beti izan daitela / bizi-bideko gidari. BEnb NereA 206. Idazleek, gidari baitira, beti herriaren aurretik joan 

behar dute. PMuj in MEIG I 93. Txara tapitu horretan gidari dabil Etxaide eta bere senaz baliatu behar nahi eta 

ez biderik zabalduko badu. MEIG II 128. 

v. tbn. Mat 293. Volt 151. SP Phil 424. Arg DevB I. Gç 188. ES 141. Ch III 56, 6. CatLav 37 (V 26). Mih 104. 

Monho 32. Gco II 79. JesBih 413. MarIl 74. It Fab 201. Izt Po 138. Gy 230. Lard 98. Balad 244. Hb Egia 128. 

Bordel 178. Noe 61. Aran SIgn 113. Elzb Po 183. Bv AsL 70. AB AmaE 114. EE 1885b, 546. Jnn SBi 157. Lap 

265s (V 121). HU Aurp 117. Ag AL 13. Zby RIEV 1908, 204. Goñi 108. StPierre 17. EusJok 88. Inza Azalp 86. 

Ox 58. Kk Ab II 170. Etcham 217. Alz Ram 99. Ldi IL 154. Ir YKBiz 400. EA OlBe 12. Etxde JJ 247. Or Aitork 

108. Txill Let 131. SMitx Aranz 49. Anab Aprika 35. Vill Jaink 9. Gazt MusIx 173. Ibiñ Virgil 55. Ardoy SFran 

207. NEtx LBB 38. Xa Odol 339. Uzt Auspoa 10, 88. Lf in Casve SGrazi 12. Giari: Izt C 509. EusJok II 30. AB 

AmaE 439. Urruz Zer 122. Giyari: Noe 62. PE 122. Arrantz 123. Kidari: LE Prog 108. Egiat 179 (kidarri). 

� Conductor (de un vehículo). � Oza eta Ahio, Abinadabeen bi semeak, ziren orgaren gidari. Lg I 300. 

Zalburdiaren gidariari labetakoa bialdu diogu. Alz Ram 122. Beribilen gidariek. JE Ber 45 (71 beribil-gidari). 

Fiat txiker bat etorren bidean beera errirantz, eta oi zalako soiñu durunditsua jo eban, arako gomazko puxika 

biribillari, gidariak marruskaldi latza egiñaz. Erkiag BatB 87. 

gidarigo. � Dirección. v. gidaritza. � Compiegneko kofesorgo eta gidarigoaren brixtakean. Zerb Azk 57. 

gidaritasun. � Dirección, gobierno. v. gidaritza. � Umeak dituen alhargunak, haren antzearen eta 

gidaritasunaren beharrean daudenak, [...] ezin utz detzake niholatako maneraz. SP Phil 419 (He 422 

gobernuaren). 

gidaritza. � Dirección, gobierno, mando. v. gidaritasun. � Beharrezkoa izan zen [Zeruko Argia-ren] gidaritza 

Ondarribiara eramatea. MEIG I 117. Nahiago zuten, dirudienez, gidaritza eskasa inolazko gidaritzarik eza 

baino. MEIG VIII 95. Ez baitira guti izan prestatzen ari diren liburu eta idazlanetarako gidaritza bila hurbildu 

zaizkigunak. Ib. 95. En DFrec hay 20 ejs. 

- GIDARITZAPE. (En casos locales de declinación en sing.). Bajo... la dirección (de). � Azken urteotan, erdimendeetako 

kornubitar testuak oro publikatzen hasi dira, Morton-Nance delakoaren gidaritzapean. Mde Pr 258 

(v. tbn. HaurB 95). Patxi Altunaren gidaritzapean. MEIG IV 112. 

gidarra. v. gihar. 

gidatu (S; Volt 95, SP, Urt I 193, Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, H), giatu (V-gip; Lcc (-adu), Añ), kidatu (AN, L; 

Lar, Aq 861, Añ, H), kiatu (Izt). Ref.: A (kidatu); Lrq; Etxba Eib (giau). �1. Guiar, conducir, llevar. "Guiar, 

kiatu" Izt 57. "Guider, servir de guide à quelqu'un, lui montrer son chemin" H. "Giau, guiar. Gurasuen zeregiña, 

umiak azi eta onera giau" Etxba Eib. v. 1 bidatu. � Tr. Documentado en todos los dialectos (en vizcaíno sólo en 

Añibarro y Kirikiño). No hay ningún ejemplo de roncalés con este significado (v. infra (4)). Emplean kidatu 


mende.


Axular, Etcheberri de Ziburu, Harizmendi, Lizarraga de Elcano, Iztueta y Aresti. Giatu es desde Lazarraga 

bastante frecuente en autores meridionales donde tbn. se documenta gidatu (Cardaberaz y Guerrico emplean 

ambas). En DFrec hay 30 ejs. de gidatu. � Posible da itsuak itsua gida ahal dezan? "Puisse mener". Lç Lc 6, 

39. --Andraetan diskreziorik / ez dala uste al dozu? --Bai, baia daben zenzutxo ori / gaxki daroae giadu. 

Lazarraga 1175r. Neure begiok giaduko dot / tristezea dan errira. Ib. 1146v. Aideok deseatzen dabe / leku onera 

giaetan. Ib. (B) 1201rb. Nigana gia eztezazula / sekula zeure barkea. Ib. (B) 1164vb. Ierusalengo hirira / xuxen 

ditu gidatu [izarrak]. EZ Noel 65. Zuhurki konseilla, kida, goberna eta burutan athera. Ax 5 (V 2). Ezta 

zuhurtziarik zure argiaz ezpada gidatua. Ch III 14, 2. Gietu zuela Spiritu Sanduek desierto atera (Ororbia, 

1758). ETZ 92. Ifernurat gidatzen duen bidea. Brtc 140. Ara giatu zituan juduak eta erakutsi zien nor zan Jesus. 

AA I 419. Esan diteke erazeki ta sutu zirala, eta amoriuaren indarrak gidatuko zituala. Bv AsL 163. Bertzeak 

oro gidaturik, alargun gelditu bera, 40 urteko alaba hunekin. HU Aurp 183. Zeruko bidetik gizon guztiak giyau 

eta zuzendu bear dituzan argi-zuziya. Itz Azald 170. Nai badituzu artu / onrak eta famak / giatuko zaituzte / aitak 

eta amak. Balad 230. Errosariyua giyetako izentau eben euretaiko bat. Kk Ab II 169. Beiak gidatzeko 

Florentinok daraman akullua ikusiko da. Alz Ram 100s. Bere Fiat ederra Bilboko kaleetatik kidatzen zuen 

artean. Arti Ipuin 76. Erregeek, udaberriz, erle-mulko berriak gidatuko ditutenean. Ibiñ Virgil 108. Ez gaitu 

intuizio argiak gidatuko. MEIG VIII 104. 

v. tbn. Volt 177. Mat 334. Harb 264. Hm 67. Tt Onsa 177. Gç 189. SP Phil 79. Arg DevB 213. INav 85. ES 164. 

CatLav 146 (V 75). He Gudu 103. Mst III 58, 3. Cb EBO 9. Lg II 114. Mih 105. CatLan 74. AR 386s. Monho 

130. Xarlem 826. Gco I 460. Añ MisE 51. Dh 117. JesBih 448. UskLiB 28. Jaur 127. Etch 606. Gy 229. Hb Esk 

175. CatS 99. Aran SIgn 20. Elsb Fram XI. Lap 20 (V 12). Ip Hil 87. UNLilia 13. CatJauf 81. Etcham 183. Zerb 

IxtS 51. Txill Let 137. Anab Aprika 24. Larz Iru 26. Gazt MusIx 173. Ardoy SFran 242. Xa Odol 340. Berron 

Kijote 57. Giatu: Cb EBO 62. GavS 33. Gco I 460. JanEd I 22. Xe 159. AB AmaE 181. Goñi 115. MEIG IX 139 

(en colab. con NEtx). Kidatu: EZ Eliç 226. Hm 228. LE Ong 133v. Izt C 463. 

� Aithortzen dute orok, herri gidatzeko, / ez ditekela kausi hainitz hobeago. Hb Esk 102. 

� (Part. en función de sust.). � Iudizio jeneralean ere aingeruak darama bere kidatua iudiziora. Hm 229. 

�2. (H), giatu. Guiarse. "Ilhunbean ezin gida bazaite" H. � Iauna, zeuregaña gida / bedi othoitz enea. EZ Eliç 

268. Errebelatuko dire [...] presuna zuhurren eta iakinsunen argitz ezpadire gidatzen. Ch III 7, 2. Bere buruz 

gidatzen dena urrikalgarri dela. Lg I 202. Au ongi egiteko, gia zaite, ez zere burutik, baizik konfesorearen 

iritziarekin. AA I 403. 

�3. + giatu. Dirigirse, acudir. � Gidatuko zarete gure etxera behar duzuenaren izaiteko. Mong 594. Jakin 

dezan norengana biar deben giyatu, menturaz nai balu egin billete oien jabe. Bil 93. 

�4. Enviar. � Azken kartan erran naun gisa gidatan daud zerxkobait gore uskaratik berorren 

gobernioarentako. Mdg 147. Ez dakid ala ez nion ikasi, ala antze zren; guartuz nuana gisa, fanen naz gidatuz. 

Ib. 149. 

� Etim. De rom. guidar. 

gidatzaile (H; -aille SP, Urt I 192; -alle Lar, Añ), giatzaile, kidatzaile (-alle Lar, VocCB), gidatzale, gidazale. � 

Guía, director. "Jefe, caudillo, el que manda o gobierna" VocCB. v. gidari. � Haur da lur prometatura gure 

gidatzeko kapitain eta gidazale Iehosuach fidela. Lç Adv ** 7v. O, entrepresa sainduen xuxen gidatzaillea, / 

arren, othoi, fineraño gida zazu enea. EZ Man II 37. Gure iaun arxapezküpü, apezküpü, erretor eta beste arimen 

gidazale oro gatik. FPrS 18. Profeta eta patriarka / gure gidazale handiak. Xarlem 794. Gidatzalle argia / dijoa 

aurretik, / Belengo portalera / bide zuzenetik. Echag 199. Aplikatua zakolarik indulentzia osoa aphez 

kongregazioneko gidatzaleaz. JesBih 402. Buruzai eta giatzallerik etzeukaten. Lard 134. En DFrec hay 3 ejs. de 

gidatzai(l)le. � (Lo) que lleva, conduce (a). � Egiazki fraide hun baten bizitzia khürütxe bat düzü, bena bai 

pharadüsialat gidazalia ere. Mst III 56, 5 (SP paradisura gidatzen duen gurutzea). 

gidatze. � Dirección. � Erran nahi da, osoki sumetitzen naizela haren izpirituaren eta haren Elizaren manuei, 

maximei, gidatzeari. JesBih 432. 

gidazale. v. gidatzaile. 

gide. v. geide, kide. 

gidelori. v. gibelori. 

gider (AN, L, BN, Ae, S; SP, Urt II 128, Lar, Arch VocGr, Dv, H), gidar (BN-mix, Sal; Chaho), kider (AN, B; 

H), kidar (G-nav, B; VocB), gier (H), kier (H (khierra s.v. gider)). Ref.: A (gider, gidar, kider, kidar); Lrq; 

ZMoso 69; CEEN 1969, 223 y 1970, 223; Echaide Nav 179; Izeta BHizt. �1. Mango, asa. "Manche de couteau, 

giderrak ganibeta egin" SP. "Clavicula, mahasti giderra" Urt V 203. "Kindar [sic], asa, mango, agarradero" LE- 


mende. 

694


Ir. "Mango grande" A. "Mangos de azadas (aitzun kiderrak), mangos para layas (laia kiderrak), [...] y mangos de 

hacha (aizkor kiderrak) [AN-burg]" AEF 1926, 9. "Kanpotik eskulekua darama: kiderra (AN-5vill)" Garm EskL 

I 100. "Sega kiderra hautsi zitzaiten" Izeta BHizt. v. kirten. � Tr. Documentado en textos orientales y en Orixe. 

En DFrec hay 6 ejs. de gider y uno de kider. � Behar zituen [kandelerak] sei gidar, birazka ilkhiko zirenak hek 

zaduzkan zuraren bi basterretarik. Lg I 156. Haritz-adar bakhar baten / utz dezan arren hartzerat / egiteko bere 

harmari gider bat. Gy 290 (v. tbn. 289). Han hari zuan, yo eta yo, sagardearen giderraz. Elzb PAd 45. Oso-osoa 

eta bete-betea zela ikusirik, hartu zuten bi giderretarik. HU Zez 58. Golde-nabarraren gider gainean. Barb Sup 

148 (v. tbn. 78). Heldu zira, heldu zira, jaun kurrierra, / fier fierra, / eskuan daukazularik giderra... Ox 206. Beti 

hura lengo kiderretik, adiarazteko nola batek jarraikitzen dion oitura tzarreri. FIr 160. Eskuz txukatuz, iguzten 

dute / biko sardearen kidar. Or Eus 309 (312 kider). Arotzaren etxian zurezko kiderra (AN-5vill). Inza NaEsZarr 

1643. Hitzari hel biezaio irakurleak nahi duen giderretik. MEIG VIII 35 (v. tbn. III 77). v. tbn. HerVal 141. Elsb 

Fram 79. JE Bur 58. Lf Murtuts 38. 

� Zioten oraino gizon buru handikoa zela eta legetako itzulian gider on eta txar guzien berri bazakiela. Prop 

1900, 209. 

� Itza bere kiderrakin. 'Itz ori egia dela erakusteko bear diren ageriekin' (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1206. 

� (Fig.). Llave, mando, poder. � Beren eskuko dituztela kargu guziak, gako edo giltza eta gider guziak. HU 

Aurp 59. Lau urtetarik behin bazuketen arrotarrek gizon lanjeros hari gider guzien kentzeko parada ona. Ib. 

130. Komerzioko ala industriako giderrik hoberenak aspaldiskoan jadanik frantsesek galduak dituztela. JE Ber 

72. 27 urte ditiat eta aita-amek uzten zauztaie etxaldearen giderrak. Mattin Herr 5-12-1963 (ap. DRA). Gizonak 

manatzeko ohorea; baño emazteak kiderra (B). Inza NaEsZarr 2155. 

� (vEys, H, A, Lcq 33). "Pedúnculo de frutas" A. "Se dice gerezi-kiderra al cabo de las cerezas" Lcq 33. � 

Gero emaiten tuzu laur libera gerezi, giderrak eta hexurrak khendurik. ECocin 49. � "Kider-luzia, equivale a 

manzana de pedúnculo largo" Lcq 86. 

� "Hiderra, manivela" Deen I 436. 

� "Axari-kiderra (AN-ulz), el murciélago" Iz IzG. 

�2. (H). Guía, director. "Guide, qui dirige, conseille" H. v. gidari. � Etxean ez badute haurrek gider onik, / guti 

aitzinaturen eskolan egonik. Hb Esk 167. Sinhetsi behar dute orok badutela gauzek bere nausi eta giderra. Hb 

Egia 2. Hura zen ororen berozale, hura ororen gider. JE Ber 66. 

giderdun (Urt II 127, Lar, H). � (El) que tiene el mando, la dirección. "(Cosa con) asas" Lar. "Qui a un manche, 

une anse, une poignée, un pédoncule" H. � Apez lana da teknikako giderduneri erakustea "Jainkoaren bidea". 

Larz Othoizlari 1965 (nº 41), 11. 

giderreztatu (Dv � A). � "Enmancher, mettre une anse" Dv. 

gidertxo (Urt, Lar). � "Ansula" Urt II 128. "Asilla" Lar. 

gidoin (SP, H). �1. Estandarte. "Guidon, enseigne" SP. "Guidon, bannière, étendart. Celui qui porte le guidon" 

H. � Guztietarik hauta zak Iesus Kristen gidoiña. EZ Man I 8. Erregen iauregia inguratuten daben ormatzaregal 

batean Napar-erriko gidoina edo bandera ikusi genduan. Ezale 1897, 117b. �2. kidoin (Lar Sup). Guía, 

jefe. AxN explica kidoin (139) por gidari. v. gidari. � Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria egin zen 

deabru, eta deabru guztien buruzagi, kidoin eta kapitain. Ax 139 (V 92). Salbatzaillearen ama ona, / zeruan 

sartzeko kidoina. Hm 177 app. �3. "Guidon de bicyclette" Lh. 

gidoindun. Figura en SP, sin trad. 

gielarazi. v. gibelarazi. 

gier. v. gihar; gider. 

gierrain. "(G-nav), asador" A. v. gerren. 

gierre, -rri. v. gihar. 

gieten. "(G-to), hernia" A. 

gietz. "(R-uzt), ajado" A. v. ihetxe. 


mende. 

695


gigarra, giger. v. gihar. 

gigilurritz. v. gingilurritz. 

gigotso. "(Lc, BNc), hombre rústico, semisalvaje, huraño" A. Para su origen a partir de gizotso (q.v.), v. FHV 

293. 

gihitei. v. igitai. 

1 gila (-ll- V-ger-m ap. A), kila (-ll- Lar, Añ, Dv). � Quilla de barco. "Carina, quille" Dv. � Xalupa irauli gabe 

gillaz gañera. EZ Man II 155 (v. tbn. 131). Tirabira badabilla / untziak agertzen gilla (1798). BertsZB 98. 

Dijoaz kaietik, / bultzeaz killa, / Pedroren ontziaren billa, / beti bultzeaz killa. It Fab 203. Oraiñ igoten genduan 

killa gañera, oraiñ karelera jatzi, gañean ezin egonda... Ag Kr 91. Jira-bira egiten badu zure ontziyak, eta 

tillape edo killari elduaz zaudela, zeru ta ur tarteko bakardadean, zer egingo dezu? EEs 1918, 158. Kaia 

gainean txalupa zahar bat, beltza, kilez gora. Lasa Poem 83. � Zorigaitzez, heien (arbolen) adarrak eskale 

baten besoa iduri, larrutuak. Eta zenbait, aro gaixtoak eta gaitzak iharturik han daudela, kilak xutik. Eskual 26- 

2-1909 (ap. DRA). 

2 gila (-ll- V-ger; -ll- SP, Urt, H), kila (-ll- S; -ll- SP). Ref.: A (killa); Holmer ApuntV. � "Quille. Gilletan 

haritzea, jouer aux quilles" SP. "Astragalus, gilletako jokoa" Urt II 508. "Gillaketan haritzea, jouer (faire) aux 

quilles" H. "Gilla-joko, juego de bolos" DRA. 

v. birla. � Baziren, ontsa orhoit baniz, birla edo killa bi mota. Herr 18-11-1965, 3. 

3 gila (AN-gip-ilzarb, BN; -ll- Aq 1278, VocBN, Deen I 510 , Dv, H). Ref.: A (gilla); Bon-Ond 150. �1. 

Guinda. "Guigne, sorte de cerise" H. "Cereza negra" A. v. 1 ginda. � Aranak, gillak, sagarrak eta pagoezkurrak. 

Bera EEs 1915, 215. �2. (gilla AN-5vill ap. Lcq; H). "Guindo" Lcq 77. "Guignier, arbre qui porte les 

guignes" H. � Mendietan badire zugatzondo asko, sagarrak, udareak, gillak eta aritzak. Bera EEs 1915, 227. 

gilabe. "Gillabe (AN-gip), cadenas de la boya" A. 

giladi (-ll- Aq 1279, H). � "Guindalera" Aq 1279. "Lieu complanté de guigniers" H. 

gilagai (-ll- DRA), kilagai. � Material para hacer quillas. � Zerren gañera munduko mintegia landare okerrez 

betea dagoan eta killagai gutxi dan. AA II 226. 

gilagain, kilagain (-ill- Hb ap. Lh). "Contre-quille, carlingue de vaisseau" Lh. 

gilaka, kilaka (-ill- Hb ap. Lh). � Jugando a los bolos. 

- GILAKAN. "Killakan (S, Chaho ms.), jugando a los bolos" A. 

gilakari, killakari (Chaho ms. ap. A), killakai. � Jugador de bolos. v. birlakari. � Killakaiak, Urruxtoiko! / 

Kartakaiak, Larroiko! GAlm 1960, 23. Duela zonbait urte nun nahi ikus zitazken birlakari edo killakariak. Herr 

18-11-1965, 3. 

gilamari. v. gilamatzaile. 

gilamatu. "Acepillar, según la diversidad de cepillos se dice diversamente, garlopatu, gillamatu, junteratu, 

molduratu" Lar. 

gilamatzaile. "Acepillador, gillamatzailea, gillamaria" Lar. 

gilape (S; Foix ap. Lh), gillapi (S; Foix ap. Lh). Ref.: Giese CasaS 8; Lh (gilape, gillape, gillapi). � "Gilapía, se 

trata de la parte más baja del tejado" Giese CasaS 8. "Sablière, pièce de charpente sur un mur; corniche sous le 

toit" Lh. � Ihunezko graneko hutxak, bojapiak, gilapiak eta xokho-mokho guziak ikherturik deuse eztie 

edireiten. GH 1931, 109. 

gilar(re), -arri. v. ginarra. 


mende. 

696


gilartze. "Babador, erdoiala, lerdeuna, gilartzea" Lar. 

gilba. v. gilbo. 

gilbea (det.). "(G-goi), centella, chispita" D. Irigoyen Notas manuscritas al Dic. de Azkue (ap. DRA). 

gilbeltz. "Guinda negra" (AN-5vill). 

gilbera. v. kilibera. 

gilbin (AN-5vill ap. A; Lcq 73 (gilbiña det.)). � "Cicerula, galbana" A. 

gilbo (G-goi ap. A), gilba (G-azp ap. Gketx Loiola), gelbo (G-goi ap. JMB At). � "Hilacha, pelusa. Gilboz bete 

zait soiñekoa" A. "Pelusa" JMB At. � Zirkilluak gelboaz arindu. (Interpr?). EEs 1912, 219. � "Gilbo, copo" 

Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. � "Gelbo, arista que el viento lleva" JMB At. 

gilboka. "Elurra asi zan gilboka ta matazaka (G-to), comenzó a nevar a copos y copiosamente" Inza Eusk 1928, 

233. 

gilbor (V, G, AN; Zam Voc), bilkor (Aq sg. A). Ref.: A; Iz To. �1. "Panza" A. "Bilkor (AN; Aq), abdomen" Ib. 

(pero en Aq 179 sólo se encuentra con el significado de "sebo"). � Gilbor ori ederto ipiñi ei dok gaur. A Ezale 

1897, 270b. Gilborrean sartu. JAIraz Bizia 17. Neure gilborra asetu arte / ugatza emonaz ganoso. BEnb NereA 

43. Orain lan gabe bete nai dogu / gilborra eta boltsia. Ib. 218. v. tbn. "Atso txarraren kuziña" (ap. DRA). --Eta 

guk ez degula lanik egiten uste al dezu? --[...] Ire gilbor aundi orrek ezetz ziok. Ataño TxanKan 11. � (Fig.). � 

Kale luze ta estu bateko gilbor aldean dagoan etxe zaar ezain aundi batean. Erkiag BatB 184. �2. "(V-ple-arroroz), 

jiba" A. �3. "(V-och), grupa del ganado" A. 

� Etim. Relacionado sin duda con bilgor; para su posible relación con zilbor, v. FHV 296. 

gilbor. v. 1 bilgor. 

gilbortsu. � Panzudo. � Pardel gilbortsuon begira. Erkiag BatB 29. Bide zabalean gora, errenka ta puzka, 

"Faun" automobil gilbortsu biribilla etorren. Ib. 44. 

gilbortu. � Engordar. � Ziskua gilbortuteko. Erkiag BatB 137. 

1 gilda. � "Gildak euren kontura lanean diarduen langille batzak baño besterik eztira" Eguzk GizAuz 80. � 

Egikizun andiagoetarako be gilden antzeko langille-batzak antolatuko balira ainbat obe. Eguzk GizAuz 80. 

2 gilda. "Gildí, la cereza, bi gilda" Iz Als. v. 1 ginda. 

gildar (A), gilder (V-arr-och ap. A). � "Grano pequeño de la piel" A. 

gileko. v. GIBELEKO. 

gilen-peske. "1º martin-pêcheur; 2º au fig., un homme mince, au longues jambes" Lrq. 

gilgil. �1. "Bombylius, pitxer lepho hertsi, edatean gill gill gill egiten duena" Urt III 372. �2. "(V-gip), muy 

lleno" A. �3. "(B), gordísimo" A. �4. "Vivir en la abundancia, gil-gil bizi (G)" A EY III 238. 

gili. "(V-m), piltrafa (?), cierto pedazo de la carne" A. 

gilibera. v. kilibera. 

gilidura. "Gilidura (barneko), dégôut qui provoque un soulèvement d'estomac" H. 


mende. 

697


gilin-gilin. "Onomatopeya del sonido del cencerro" LE-Ir. v. dilin-dalan. � Ertxi zue [falea] arkan giltzapean, 

baña arkatik oroat beti gilin gilin (209). LE-Ir (s.v. fale). 

gillen. Para el "ente mítico" gillen y gillen-zoluak, etc. en AN-gip, v. BAP 1967, 79s. 

gillenpesker (S-saug; Foix ap. Lh), gillenpeske (S). Ref.: A Apend (gillenpeskera); Lrq; Lh (gillen-pesker). � 

"Airon, amiamoko" A Apend. "Martin-pêcheur" Lrq. "Héron" Lh. 

gilli. v. kili. 

gilloi. "(Crex crex), guión de codorniz" MItziar Txoriak 40. 

gillori. � Mirto. � Ezta gillori (mirtu) itsas-ertze zalerik ere. Ibiñ Virgil 110. Alkidek lertxuna maiteen, Iakuk 

matsondoa, Venus ederrak gilloria. Ib. 53 (v. tbn. 51). 

gillotina (T-L), gilotina. � Guillotina. � Robespierre kruela / gillotinan da finatu. Monho 64. Kendu zioten 

bizia plaza agirikoan gillotinaren azpian. Izt C 378. Erromako kadira gilotina bat zen hiru mendez. Hb Egia 91. 

Gillotiniaz gorriak zuri / ebagi arren samia, / orain zeruan gozetan dozu / martiriaren koroia. AB AmaE 190. 

Gillotina bat kolpe bakhox hogoi eta hamar bururen ebakitzekoa. Elsb Fram 125. Gillotina. (Tít.). EskLAlm 

1892, 9. Erreko dugu burregoa, erreko dugu gillotina, eta beharbada Montbrisoneko hiri guzia! HU Aurp 46. 

Gillotinaz lepoa neurtzeko ere badiat naikoa esku. NEtx Antz 141. Zuek "gillotina" merexi duzue. Izeta DirG 78. 

Urkamendia edo gilotina gutxietsirik, gizonak laurdenkatzen zituzten aldi eder haiekin ametsetan. MIH 321 

(gillotina en Egan 1955 (3-4), 56). 

gillotinatu (T-L). � Guillotinar. � Hirur hogoi eta bi egun Robespierre, haren nagusia baino lehen, gillotinatu 

zuten. Elsb Fram 85. Gizon bat behar die gillotinatu. EskLAlm 1892, 9. Bi anaia izigarriak gillotinatuak izan 

ziren. Arb Igand 80. 

gillunkeria. � (Interj.). � Zaldiaren azantza intzutiarekin, berehala jelostu zen haren gibeletik zabilan norbeit 

zaitekela. Gillunkeria! GH 1932, 210. 

giltizini (-a Lh), glizini (Michel LPB 144). � Llave (en el habla de los gitanos vascos). v. giltza. 

giltsa. v. giltza. 

giltsatu. v. giltsu. 

giltsu. "Plâtre, gypse, igelsua. Gilsatzea [sin trad.]" SP. v. igeltsu, kisu. 

giltxaur. v. eltzaur. 

giltxori (Lar, Izt C 199), gilxori. � Gulloría. "Gilxori, cogujada (ave)" Arch ms. (ap. DRA). 

giltxurdin, -txurrin. v. giltzurrin. 

giltza (V-arr-gip, G-azp-goi-to-nav, AN-gip-egüés-ilzarb, Sal, R-is; Mic 7v (gilsea); (det.) IC 443r, SP, Urt V 

203, Ht VocGr 340, Lar, Deen II 26, Añ, Lecl, Arch VocGr, H), giltz (V, AN, B (gilz), BN (+ gilz), R, S (+ gilz); 

VocBN, Gèze, Dv, VocB), giltze (V-ple-arr-oroz-och, G, AN-ulz-olza; Añ (det. giltzea)), kiltza (V-gip; Lcc 

(kilzea)). Ref.: A (giltz, giltze); VocB (giltz); Lrq /gilc/; ZMoso 68; Iz Ulz (gíltze), Als (giltzí), IzG, To, UrrAnz, 

ArOñ (giltza, kíltza), R 307; Holmer ApuntV (giltz); Etxba Eib; Gte Erd 166; Elexp Berg. 

� Tr. La forma giltz se encuentra en textos meridionales y en Eguiateguy. Hallamos kilza en Lazarraga. �1. 

Llave. Leiçarraga (Decl a) 7v) da giltza como equivalente suletino de gakhoa. "Gakhoa, gilza, la clé" Arch 

VocGr. "Clef d'une porte, d'une serrure" H. "Gíltsa" Giese CasaS 9. "Kiltza-bako zerraillia" Iz ArOñ (s.v. 

igartekua). v. gako. � Tr. De empleo general, aunque poco frecuente en autores labortanos y bajo-navarros, que 

emplean sobre todo gako. En DFrec hay 48 ejs. de giltz (+ giltza, + giltze). � Zeure aoan dozu agiri / an ez 

dozuna kilzarik. Lazarraga 1201r. Gilza porra andiaen jabe zan. (Milia de Lastur). TAV 3.1.5, 76. Iesus zeruko 

athea. / Zeruko giltza. EZ Man II 194. Au da zeruko atearen giltza, mesede guzien sillua. Cb Eg III 214. 


mende. 

698


Kapitüla ezak hiria / eta gilzak errenda. Xarlem 1235. Ez daukat giltzik, etxeko-andriak gorde daruaz. Mg PAb 

71. Zarratuko dot irakurtzau urre gorrizko giltze bategaz. Añ LoraS 46 (44 giltza). Entregau eijeezuz zeure 

arima ta biotzeko giltzak. JJMg BasEsc 74. Argi bat eta giltza-mordollu andi bat eskuan artu. Arr GB 141. Har 

kanpoko giltza. "Recouvrer la liberté". Hb GH 1929, 86. Giltz txiki bategaz idigi eben narru zorrotxua. Kk Ab II 

76. Zeru-yaurerriko giltzak zuri emango dizkizut. Ol Mt 16, 19 (Ip, SalabBN, Samper, Hual, Echn, Ker, IBk 

giltzak; Lç, He, TB, Dv gakhoak). Oe-adarretik eskegitta idoro zittuzan jauregiko giltzak. Otx 83. Etxe artan 

ikusia zegoen zeiñek zituan giltzak... giltzak eta galtzak! NEtx LBB 122. Nahi duenaren jabe denak ez du 

gehiago giltza beharrik. MIH 250. 

v. tbn. LE Ong 37v. AB AmaE 130. HerVal 148 (gilza). Iraola 13. Alz Ram 107. Barb Sup 134. Or Tormes 65. 

Giltza (det.): EgiaK 90. Tt Arima 36 (gilza). O Pr 87. Ub 77. VMg 13 (giltzen). AA III 493. fB Ic III 304. Izt C 

225. Gy 312. Lard 405. Xe 186. Ud 27. Sor Bar 37. Apaol 102. AzpPr 96. HU Aurp 59. EusJok 171. JanEd II 

114. Inza Azalp 92. Ox 178. Jaukol Biozk VIII. Enb 209. Tx B II 152. Etcham 39. Ir YKBiz 275. Mde HaurB 38. 

Etxde JJ 52. Basarri 44. Bilbao IpuiB 233. Gand Elorri 10. MAtx Gazt 88. BEnb NereA 128. Uzt Auspoa 43, 

113. Giltze: Akes Ipiñ 13. Giltz: Mb IArg I 204 (gilz). Egiat in MEIG I 231 (gils). Balad 94. Ag G 339. A Ardi 

142. Laux AB 30. SMitx Aranz 99. Anab Aprika 86. Erkiag BatB 45. 

� Familia da gizartearen atea eta asiera. [...] Familiaren giltza, berriz, ezkontza. Vill Jaink 154. Mattin, zu atzo 

arte irriaren giltza. Xa Odol 166. 

� Zerraturik kofretan gilzaren pian. Tt Arima 110s. Gari ta artuak daukadaz giltz baga ganbara zabalian. Mg 

PAb 93. Ez zinduen bada hobe idukitzea etxean, / giltza segur baten pean. Gy 88. Giltz aren azpian Valenciako 

gorde-yaki guztiak bai legozan, untze batetik esegita egozan kipulak baiño egon ezta. Or Tormes 39. 

�2. (Vc ap. A; Añ (V)). "Sien, sienes" A. � Ume bat giltzetatik oratu ta goratuaz auxe esaten ddako: Orio ala 

berakatz? (V). "De las sienes". A EY IV 299. 

�3. (Lar, Añ, H), giltz (V, G, AN, BN, R; Gèze, Dv), kiltza (V-gip). Ref.: A (giltz); Iz ArOñ 149, 179. Juntura. 

"Articulation" Gèze. "Junturas, artejo, articulación de huesos, del tallo de plantas. Belhain-giltz (R), articulación 

de los dedos. Besainku-giltz (R), articulación del codo. Azpigiltz (Sal), articulación de la nalga" A. "Mokórkiltzia, 

el hueso redondo saliente del pernil, mokórgiltzaak" Iz ArOñ. v. erraingiltz, HEZUR-GILTZA, SOIN- 

GILTZA. � Gau ta egun bere giltza edo juntura guzietako oñaze guzizkoak daramatzi. Cb Josefa 177s. 

Guntzurrunetako giltzak askatzen zitzaiozkan. "Compages renum". Ur Dan 5, 6 (Dv gerruntzeko giltzak). 

Zezenak behar dü bizkarra zabal, lephua lodi eta giltzak llabür. Ip Dial 92s (It giltzak, Ur giltz laburrak; Dv 

yunta motzak). Etzait ezurrik giltzetatik askatu. Or QA 173. Lau anken azken-zatiak euren giltzetarik auzi, ebagi 

ta erauzi eutsazan arakiñak. Erkiag BatB 56. 

� "Lepoko kiltza-kiltzati ebai tta eruan dau" Iz ArOñ (s.v. kíltza). 

� "Sutura o coyuntura de diversas partes del tallo monocotiledón, gilza" Lcq 40. 

�4. giltz (V, G, AN, L-sar), kiltza (V-gip). Ref.: A (giltz); Iz ArOñ (kíltza). "Zubi baten erdi erdian azkenengo 

ipinten dan arriari giltza esaten dautse euskaldunak. [...] Giltz ori kenduezkero, zubi guztia beera iausiko 

litzateke" Ezale 1897, 55b. "Llave, última piedra que cierra un arco" A. "La clave de un arco o bóveda" Iz ArOñ. 

v. giltzarri. � Arri errebusatu zeina fabrikazaliek, kori bera xin zen izaitra anguluaren giltza. Hual Mt 21, 42 

(Ip, Samper giltz-harri, Ol, Ker, IBk, BiblE giltzarri). Bere lekuban zubiyaren giltza ipiñiyaz. EE 1882a, 131. 

�5. (G-goi), giltz (V-gip; FSeg). Ref.: A (giltz); Iz IzG. "Compuerta en un saetín o cauce de molino" A. "Giltza 

bat, una compuerta del canal del molino para vaciarlo" Iz IzG. 

�6. (Lar, H). Clave, quid. "Clave para entender alguna cifra" Lar. � Gernikako arbola / euskeraren giltza. Ud 

40. Butariaren joko / latz eta borthitza... / maiz horren eskuan da / partidaren giltza. Zby RIEV 1908, 93. 

Bakoitzak bere aukerak eskatzen elkar artzeko, ta ortan zegoan giltza. Or SCruz 109. "Nil igitur mors est" 

poemaren giltza. Mde Pr 370 (v. tbn. 271). Iakin-zaleak izanik, eskuetan zeukaten Pitagorak-eta auzi guziak 

erabakiteko giltza. Zait Plat 71. Esaera onen giltza. Vill Jaink 110. Metodu berri orrekin zenbat ezkutuen giltza 

ta adibidea etzen azkenik zabaldu! Ib. 34. Hemen dagoela deritzat aspaldi bila nenbilen Garoa-ko pasarte haren 

giltza. MEIG VI 154. 

�7. giltz (A Apend). Vuelta. "Giltz, vueltas de andarines" A Apend. � Giltz eta bira. "A vueltas y más vueltas". 

Or Eus 341. Iru giltz eman zitiola Elizari, ta irugarrenean beste mundukoek eraman zutela. Or QA 110. Ua ere 

ez litzake egun, ordu betean eguzkiak giltz osoa eginen balu. Or Aitork 327s. 

�8. (Lar). Llave, manivela, mando. "Llave de fuente" Lar. � Alboan ur-txurruxtari ematen diot giltza. Or Poem 

543. Asi ziran bonberuak euren ur-odiak eskuetan [...]. --Edegi giltzak aguro!, agindu eban alkateak. Erkiag 

BatB 13s. Illunabarrean zuk argi-giltzari eragin diozu ta bonbilla piztu da. MAtx Gazt 22. Argi-indarrik ez dezu 

sortu. Moztuta zegon tokian alkartu, baizik, giltzari eragiñaz. Ib. 22. Gaseko giltza zabalik utzi dezala. Lab 

SuEm 173. Oñetakorik gabe argi-giltzari emanez itzaltzen du. Ib. 175. Aldiro-aldiro aldatzen eta aberasten ari 

den hizkuntza hori jakitea, argiaren giltza non dagoen jakitea bezalaxe da. MEIG I 112. 

� "Tecla y registro de instrumentos musicales, piano, órgano, etc. Giltzak jo, teclear" DRA. 

�9. (V-m ap. Onaind EEs; H), giltz (V-gip ap. SM EiTec1). "Dans les arts, les instruments, machines, etc., ce qui 

sert à ouvrir, fermer, serrer, détendre, etc. Clef de dentiste, hagin atheratzaileen giltza" H. "Giltza, biurrikoak 

estutzeko berau baño oberik ez da errez aurkitzen (V-m)" Onaind EEs 1931, 201. "Giltz, lantegiko 'llave' edo 


mende. 

699


'llave-inglesa'-ri esaten diote, baña zarrak bakarrik darabilte. Giltza bai dala benetan biar-biarrezkua tallarrian. 

Giltza ona bada, soltatze-txu gogorren daozen torlojuakpe" SM EiTec1. � Ingles giltz bat erakutsi zidan, 

gizonik altuena baño luzeagoa. Osk Kurl 126. Burdiña-negarrez beteriko artaziak, giltz ingelez ao bakoa... 

Ainbat eta ainbat erreminta zaar. Erkiag BatB 21. 

�10. (V-gip, G-azp-nav). Ref.: Ond Bac 400; Iz Als, IzG, ArOñ, UrrAnz. Clavo. "Puntapaxa: los clavos 

modernos; los antiguos giltza" Ond Bac 400. "Azpigíltzak, los clavos que se meten en los extremos del eje del 

carro para que no se salga" Iz UrrAnz. v. iltze. 

�11. "Resorte. Giltz asko joten dakian gizona (V)" DRA. 

- ADAR-GILTZA, HANKA-GILTZA, HEZUR-GILTZA. v. adar, hanka, hezur. 

- GILTZA-BIHUR. Vuelta de llave. � Etzoaztela, emakume berandutarrak, eliz utsera, iru giltze-biur emanera 

alki gañean bekokia duzutela loak artzera. 'Fermées à triple tour de clef'. Or Mi 77. 

- GILTZA-EGILE. "Giltzgillea, serrurier" SP. "Claviarius, [...] giltzagillea, giltza egillea" Urt V 203. 

- GILTZA EMAN. a) Dar la llave, cerrar con llave; dar fin. � Ija orduba da lotsarizko sail oni giltza emotekoa. 

fB Ic II 84. Bada-ezpadan giltza emon eutsan atiari. Otx 150. Agoartean zerabilkien izketaldiari giltza emanaz, 

osaba Martinen eta Malentxoren zai oinkadak geldiagotu zituen aurreko bidari biak. TAg Uzt 302. b) "Erlojuari 

giltza emon, dar cuerda al reloj (Vc)" A EY III 270. 

- GILTZA-HEZUR. a) Columna vertebral. � Sorbaldan kolpatua izan da eta giltz-ezurra hautsi zaio. Herr 10- 

4-1958 (ap. DRA). b) "Nudillo, gil(t)zezurra" Deen I 126. 

- GILTZA-GAKO (gilz-gako L-ain ap. A). Llave, piedra que cierra la bóveda. 

- GILTZA-HITZ. Palabra clave. � Ez dago urrutira joan beharrik Txillardegi eta Peruren giltz-hitz nagusia 

aurkitzeko. MIH 337. Estilistika berriak maiz aipatzen ditu mots-clés direlakoak, euskaraz giltz-hitzak (giltzharriak 

bezalatsu) esan genitzakeenak. Ib. 337. 

- GILTZA MAISU. Llave maestra. � Gurutze Santua da neretzat zeruko atearen giltza maisua. Cb Eg III 309. 

- GILTZA-MIHI. "Gilz-mii (G-bet, R-uzt), lengüeta de cerrojo" A. 

- GILTZA-MOTZ. "Capona, sin ejercicio, v.g. llave capona, giltzamotza" Lar. 

- GILTZAN. "Bajo llave. Aberats entzuna izan arren, giltzian aren etxian ogixa" Etxba Eib. 

- GILTZA NAGUSI. "Llave maestra" Lar. 

- GILTZA-ORRATZ. "Kiltzá-orratza, el imperdible" Iz ArOñ. 

- GILTZA-HOTS, G.-SOINU. Ruido de llaves. � Zure gerriko giltza-soiñua / emendixe dut aditzen. Or Eus 

143. Entzun bitez giltza-otsak eta norbaiten marmarra... NEtx LBB 170. Giltza-otsa isterakoan. Ib. 170. 

- GILTZA-UZTAI. "Llavero en que se juntan [las llaves], giltzuztaia" Lar. "Giltza-usteia, v. gakhusteia" H. 

- GILTZAZ, GILTZEZ ITXI (vEys), HERTSI, ZERRATU. Cerrar con llave. � Mutil, itsi egizu atea gilzaz. Mic 

14v. Infernuko portalia haienzat egonen da iagoitikoz gilzaz zerraturik. Tt Onsa 90. Atea barrendik giltzaz 

itxirik. Apaol 79. Atea giltzaz itxia. Or Tormes 67 (77 giltzez itxi). Galerazita daukate txabola-ataka giltzaz 

ixtea. JMB ELG 66. v. tbn. EA OlBe 68 (giltzez itxi). Ixillaren urrezko giltzaz ezpaiñak ertsi dizkie. Zait Sof 136. 

� (giltzagaz). � Agureak alde-egin eban, atia giltzagaz ondo itxitta gero. Altuna 104. Giltzagaz itxia. Or 

Tormes 37. 

- GILTZA-ZULO (V-gip, G-nav; giltz-zulo V-gip). Ref.: Iz Als (giltzazulú); Etxba Eib (giltz zulo); Elexp Berg. 

Ojo de la cerradura. "El cerrojo" Iz Als. � Zelatean da adi geldittu zan ate-ondoan, giltz-zuloan batean belarria, 

bestean begia ebazala. A BGuzur 119. Ateko giltza xilotik. Zub 39 (tbn. en AIr EuskIp 81 giltzaxilotik; Akes Ipiñ 

28 giltze-zulo). Ate-morrolluan giltz-zulua billatzeko. SM Zirik 37. v. tbn. Osk Kurl 22 (giltz-z.). Gehienoi 

atsegin zaigunez giltza-zulotik zelatan egotea, egon gintezke hemen adi-adi. MEIG I 144. 

- SOIN-GILTZA. v. soin. 

giltzabia (det.). "Sobrellave" Lar. 

giltzadun (Lar, Añ), giltzdun (V-gip ap. Etxba Eib), giltzedun. �1. "Llavero, el que las tiene [las llaves] a su 

cargo" Lar. "Giltzduna, encargado de las llaves. Giltzduna lelengo agertu biar dana lanteira" Etxba Eib. � 

Aingeru, lagun kirmen zintzoak, / gure malkoen giltzedunak. A EE 1900a, 471. 

�2. giltzdun. (Lo) que tiene llave. � Gilzatzen dute diru gelako atea, bai ta eskal-burukoa ere gilzduna bada 

eskalburua. Mb IArg I 313. 

giltzadura (-lz- B ap. A; VocB (-lz-)). � "Llave, piedra que cierra la bóveda" A. v. giltzarri. 

giltzagain. "(G-to), íleon, un hueso de la cadera" A. 

giltzagile. v. GILTZA-EGILE. 

giltzagur. v. eltzaur. 


mende. 

700


giltzain (Sc ap. A), giltzai (Lar), giltzazain (S ap. A; Urt V 204, Lar, Añ, Arch VocGr � Dv, H), giltzazai (Lar, 

Añ, H). �1. Portero, conserje. "Ama de llaves" Lar y Añ. "Llavero, llavera" A. "Tesorero de una sociedad" Ib. v. 

giltzari, giltzera. � Ez dezaket asma nola jainkoak egin zaituen zeruko giltzain (Baiona, 1909). FLV 1972, 200. 

Gizonok ezkera giltzain izateko jaioak. A Ardi 142. Jon Doni Petri, zeruko giltzaina. Barb Sup 133. Gaur zeruko 

giltzaia Kristogana pozez egatu zan. EgutAr 1957, 28 (ap. DRA). 

�2. (BNc ap. A; Arch VocGr, Gèze). Sacristán. "Klabera, giltzaina, le fabricien" Arch VocGr. "Marguillier" 

Gèze. "Sacristán, mayordomo de la iglesia. Urtaldizka etxeko jaun ezkonberriak izaten dira giltzain, etxetiarrik 

ez (BN-baig)" A. v. sakristau, klaber. � Giltzain edo sakristau ohi bat, bere kargua galdua. Prop 1905, 271. 

Herriko erretorak bazakien Pette etzela jiten ahal elizalat giltzaiña bezain ardura. Eskual 10-1-1913 (ap. DRA). 

Erranik izan da Haritchabalet bere giltzain, beretter eta kantatiarekin juan zela Drundala. Const 30. Denbora 

hartan Santa Grazian elizako giltzaina Berriets zen. Ib. 35. Giltzaina edo sankristaua. Lf Murtuts 7. 1920etik 

aintzina, bere nahitara "giltzain" jarri zen elizan. Lf ELit 257. Elizan Mañex jaun mera giltzain gisa jaun 

erretoraren mutil. Ib. 258. 

giltzaingo. � Oficio de sacristán. � Bere kargua galdua, [...] hura giltzaingoa galdua. Prop 1905, 271. 

giltzaketa. � Erdi-hausitako giltzaketa hauen zati bakoitzak. 'Engranajes'. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). 

Ez egitura-giltzaketarik, ez hutsune-eraketarik. 'Ni armazón'. Ib. 124. 

giltzaldi. � Vuelta. v. giltza (7). � Zintzarriaren giltzaldi oro / tintin bakar bat emaro. Or Eus 319. 

giltzape (V-gip; Lar, Añ, H; giltzpean V-gip; giltzabean msOch ap. A Apend, H (V)). Ref.: Etxba Eib 

(giltzpian); Elexp Berg. � (En ines.). Bajo llave; en la cárcel. "(A buen) recaudo" Lar. � Tr. Documentado en 

autores meridionales y en Goyhetche. En DFrec hay 15 ejs. � Ertxi zue arkan giltzapean (209). LE-Ir (s.v. fale). 

Ze ugazaba-andrak gorde ez daruaz gilzpian okela, urdai ta bestelango gauza asko? Mg PAb 71. Halere eztu 

zeren fidatu sobera, / non ez luken eman giltzapean bera. Gy 312. Giltzapean sartu naute / poliki-poliki. Iparg 

342. Ogia giltzpean euki. Ag G 246. Gaisoak giltzepean gau ta egun isil-isilik iduki dauzkagu. A EEs 1916, 301. 

Gilzpian ipiñi. Kk Ab II 168. Goien sar egin baitu / Eurik Eguzki giltzapean. Ldi BB 110. Itxi egidak abo ori 

giltzapian lez eta ezegik geiago idegi atzera etorri artian. Otx 142. Baño lapurretan egiteagatik giltzapean euki 

dute. Anab Aprika 45. Pozik gorde zituan paperok giltzapean. Erkiag BatB 92. Au ikusi bitartean bada, euki zazu 

zure ostatuko giltzapean. Berron Kijote 83. Famili galtzeak eta giltzapean egoteak ireki diote zauri izkutua 

ariman. MEIG I 159. 

v. tbn. Astar II 179. Sor AKaik 134. Goñi 41. KIkG 65. Alz Burr 38. TAg Uzt 266. Zait Sof 174. Or Poem 552. 

Etxde JJ 127. Arti Tobera 288. Osk Kurl 198. Izeta DirG 44. Or in Gazt MusIx 92. Alzola Atalak 102. NEtx LBB 

367. Giltzpean: Azc PB 257. 

� (Con determinantes). � Isilka ta gilzape berean idukitzen zuen gogoak ematen zion aldian edateko bere zato 

ardoa. Mb IArg I 294. Aren begikun gozoa! / burni-tartetik giltzape beltzean sartzen. Ldi BB 28. 

� (Con -ko, adnom.). � Gilzapeko bere gauzak, ondasunak eta diru zituenak galzeko beldurrez. Mb IArg I 204. 

Giltza gordetan dan artian giltzpeko gauzak gordeta dagoz. fB Ic II 243. � (Sust.). Preso. � Pazko-jaietan 

giltzapeko bat askatu oi zun, erriaren gogara (Mt 27, 15). Or MB 339 (TB presunera, Dv presoner, Samper reo, 

Ol baitegiko, IBk preso). 

� (Con otros sufs. locales de declinación). � Mirabe arek giltzapera bidaliko zaitu. Ir YKBiz 286. Giltzapera 

nindôla esku lotuak burniz. Or Poem 547. Aietako norbait erori bazedin, burni gabeko giltzape artara 

sarrerazten zuten. Or QA 58. v. tbn. Anab Poli 28. Eraman zazue giltzapera. Izeta DirG 124. Giltzape horretatik 

ezin irten ez ezaguera bidez, ez lurreko maitasun bidez. MIH 18s. 

- GILTZAPE-ALDI. Tiempo de reclusión. � Etzun illabete pare batetik gorako giltzape aldirik egin oraingo 

ontan. Etxde JJ 194. 

giltzaperatu. � Encarcelar, meter bajo llave. v. giltzapetu. � Piarres giltzaperatu zutela ikusirik. Etxde JJ 169. 

v. tbn. Anab Poli 29. 

giltzapetu (H). � Encarcelar, meter bajo llave. v. giltzaperatu. � Alegrian atzeman zuen Zumalakarregik 

O'Doyle bere etsaien burua, ta amar eun gizon il ondoren, giltzapetu zuen. Bera EEs 1915, 228. Ala ta guziz ere, 

illabete pare batean giltzapetua euki zuten. Etxde JJ 195. Emen naukazue giltzapetua ta galderaz josia ta itoa. 

NEtx LBB 116. � (Part. en función de sust.). � Giltzapetuaren askatasuna. Anab Don 39. Joan zan, giltzapetuok 

ikustera. Alt LB 51. 


mende. 

701


giltzari (SP, Ht VocGr 340 (-lz-), Lar, Añ). � Portero, (el) que lleva las llaves. "Clavier" SP. "Llavero, llavera" 

Añ. v. giltzain. � Aita Jainkuak egin banindu / zeruetako giltzari, / azken orduan jakingo nuke / atea nori iriki. 

Canc. pop. v. tbn. A EY II 243. Zeruko Giltzari dogunaren bezpera. Erkiag Arran 23 (v. tbn. 34). Jente oso 

pobrearen etxeetan eztago atezairik, eztago giltzaririk. Arti Ipuin 79s. � Ta nori ez atsegin negu-giltzarion 

[enaron] elduerea, arako biñan biñan agertzen yakuzanean. Erkiag Arran 191. 

giltzarrapo (BN-mix, S ap. A; Gèze, H), giltzarropo (S ap. Lrq), giltz-sarrapo (S ap. A), giltz-zarrapo (S (Foix) 

ap. Lh). � "Candado" A. "Serrure" Lrq. 

giltzarre. "(BN-mix), caso fortuito" A Apend. 

giltzarri (V, G, -lz- B, L-ain; VocB (-lz-)), giltz-harri (T-L), kiltzarri (V-gip). Ref.: A (giltzarri, gilzadura); Iz 

ArOñ (kiltzáarrixa). � Piedra angular; base fundamental. "Llave, piedra última que cierra un arco, calero" A. v. 

giltza (4). � Etxe-egilek bazterrialat ezarri harria, izan da giltz-harritako harturik. Ip Mt 21, 42 (Samper 

giltzharri [sic], Ol, Ker, IBk, BiblE giltzarri; Lç kantoin buru, Echn kantoiñ harri, Hual anguluaren giltza, Leon 

harri-buru). Pedro bera jartzen du etxe onen giltzarritako. Inza Azalp 92 (v. tbn. 99). Etxe egiten zuek baztertu 

harria orai giltz-harri egina. Egunaria 1959 (Urtharrila), 4 (ap. DRA; tbn., con ligeros cambios, en Ker EMeza 

60 (ap. DRA)). Gizartearen giltzarria gara, mundua sustengatzen duen oinarria. Arti Tobera 273s. Oiñarri zaar 

gain, iñoizko gogo- / aro bat nai dau giltzarri. Gand Elorri 55. Erabateko aditza, mintzaidea ahotan hartzen ez 

duena, orain arte eta beti euskal aditzaren giltz harri izan dena. MIH 389. [Unibertsitatean] dagoela, nolazpait 

ere, gure irakaskuntza osoaren giltzarria. MEIG IX 26s. 

giltzatu (G, AN, B (-lz-), BN, S, R; VocBN (-lz-), Gèze, Dv, H, VocB (-lz-)). Ref.: A; Lrq. �1. Cerrar con llave, 

guardar bajo llave. � Gabaz gilzatu ta trankatua uzten dute itxeko sar-bide guzia. Mb IArg I 313 (v. tbn. 300). 

Agindu zion konfesoreak, atea barrendik giltzatzen zuanean, etzegiola giltza kendu. AA III 493. Mendien 

behereko erroetara jautsi naiz, lurreko hersgailuek giltzatu naute bethiko. "Concluserunt me". Dv Ion 2, 7. 

Aberats zikhoitz batek / metaka diruak / bethi oso zaduzkan / kutxan giltzatuak. Zby RIEV 1908, 764. Arduraz 

kutxea giltzatuta. Or Tormes 45. Atea itxi ta giltzatu ondoren. Mde HaurB 36. Ataka irekia uzten duelarik nahiz 

ateak giltzatu. MEIG VII 32. � (Part. en función de adj.). � Gela gilzatuaren gisakoa zen Jesusen obi hau. Mb 

IArg I 275. � Encerrar (sentidos prop. y fig.). � Lotsak giltzatzen dizka / mingain ta aoan, / danak esango ditu / 

moxkortutakoan. JanEd II 113. Horrelakoen egile-argitaratzaileak eroetxean giltzatu ez zituztenez gero. MEIG 

IV 124. �2. (G, AN, B (-lz-), BN, S, R; VocB), kiltzatu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (kíltza). "Cerrar un arco 

colocando la última piedra. Neronek giltzatu ditut laurogei karobi gutxienez (G-to)" A. "Kiltzáitten da, se cierra 

el arco o bóveda" Iz ArOñ. � Etziyon utzi zubiya giltzatzen egilleari. EE 1882a, 131 (v. tbn. 132). � "(S), se 

fixer au sol. Harriak hasi tützü giltzatzen, les pierres ont commencé à se coller au sol" Lh. �3. Bere "Ingude" 

batzuek, elkarren artean giltzatutako eta pitzatu haundiz zulatutako arteak gogora dakarzkite. "Encajados". 

MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 

giltzatxo (Urt V 203). � Dim. de giltza. � Saiaturik bada, ezin xehetasun guztiak gogoan eduki. Giltzatxo 

batekikoa ahaztu zaio oraingoan. MEIG I 128. 

giltzatzar. � Aum. de giltza. � Giltzatzar erdoitua. Etxde AlosT 52. 

giltzatze. � Acción de cerrar con llave. � Zertako dirala uste dezu orrenbat itxe gilzatze ta trankatze? Mb IArg 

I 313. 

giltzaur. v. eltzaur. 

giltzazain. v. giltzain. 

giltze. v. giltza. 

giltzera (Añ, Dv (s.v. giltzazain)). � Ama de llaves. v. giltzain, giltzero. � Non zan orduan giltzera zar 

juiziozko Monika ondo azitzen zuena? Cb Eg III 365. Baña juake atera / giltzera andria, / an da esturia. Mg PAb 

100. Giltzera neskatxa ebilli zan batetik ta bestera gauzeen billa. VMg 13. � (Como segundo miembro de 

comp.). � Da bildur ta ikara / juan ez dedin ara / etxe giltzeria. Mg PAb 100. Amaseiko bateko / abadegiltzerak, 

/ burutsuak ostuten / dotrina-paperak. Azc PB 323s. 


mende. 

702


giltzerdi. � Media vuelta. Cf. giltza (7). � Begi-klixka batez negurtuak ditut millakan eremu; / giltzerdi 

neregan, eta beste klixkaz buka dut inguru. "Doy media vuelta". Or Poem 526. 

giltzero, giltzeru (Añ). � (El) que cuida las llaves. "Llavero, llavera" Añ. v. giltzera. � Ames gozo guztien / 

ateko aingerua / munduko zorionak / dauken giltzerua! Azc PB 337. 

giltzorde. "Giltzordea, v. gakhordea" H. "Fausse clef" T-L. 

giltzpe. v. giltzape. 

giltz-sarrapo. v. giltzarrapo. 

giltzurrin (G, AN-gip-ulz, B, L, BN-baig, R; IC 447r (-lz-), Dv), giltzurrun (G, AN-egüés-erro-ilzarb-olza, Ae, 

Sal; Lar, Añ (G), Bon, IC 447r (-lz-), H), giltzurdin (G, AN, BN, R-vid), gultzurdin (G-goi), gultzurdun (Gazp), 

gultxurdun (G-azp), gultzurrin (G-goi-nav), gultzurrun (Gèze, Dv (S)), guntzurrun (V-occ-gip, G-azp (+ 

guntxurrun), S; Lar, H), gultxurrin (B), geltzurrin (G-nav, L; Dv, H (+ geltzurrein)), geltxurrin, geltzurrun (H), 

gintzurrun, giltxurrin (AN-gip, B, BN-baig; VocB (-lxu-)), gintxurin (S; Foix ap. Lh), giltxurdin (G-bet), 

gizurdin, kuntzurrun (V, G (?); Añ (V), Dv), beltzarrun (R), beltzurrin (R-uzt-is), beltzurrun (R), beltxurin (Ruzt), 

buntzurrun (V-gip), bultzurrun (G-nav), untzurrun (V-gip; H). Ref.: VocPir 283; A (beltxurin, beltzurrin, 

geltzurriñ, giltzurrin, giltzurrun, giltxurrin, gultxurrin, gultzurdin, guntzurrun, kuntzurrun); Lh (gintxürin); Bon- 

Ond 238; Satr VocP (giltxurrin); Ond Bac (bulzurrun); Iz Ulz; Als (bultzurrun), UrrAnz (guntzurrúna), ArOñ 

(buntzurrun, guntzurrune, kuntzúrrunak), To (giltzurdiñe); Echaide Nav 141; Izeta BHizt (giltxurrine); Etxba Eib 

(untzurrunak); Elexp Berg (guntzurrun). �1. Riñón. "Untzurrunak odola garbitzeko ofiziuan dittugun organuak 

dira" Etxba Eib. � Tr. De empleo general. Las formas con gil- parecen ser las más extendidas. En DFrec hay 2 

ejs. de giltzurrun. � Iakinen dié eliza guziék ezen ni naizela gelzurrunak eta bihotzak examinatzen ditudana. Lç 

Apoc 2, 23 (He gelzurriñak, BiblE giltzurrin, Ol giltzurrun; TB errainak, Dv barneak, Ur (V) erraijak). 

Errezebitu det zure gilzurriña, txit zuen gusto ederra (Donostia, 1761). (Interpr?). ETZ 114. Ganzutzen ziran len 

giltzurriñak baña utzi zan au egitea. AA I 537. Salsa badu koipean / ondotxo egiña, / guztiz gozoa baita / aren 

gizurdiña. Izt Po 62. Izan ere behar ditu gibela, barea eta geltxurrinak. Dv Dial 24 (It giltzurriñak, Ur 

kuntzurrunak, Ip gültzürrünak). Zer erran haukien beso, azpi [...], giltzurrin, bare eta birikaz! Hb Egia 132s. 

Otsoari ezkapatu zitzazkan tripak giltzurinetarik. Mdg 170. Sagardoak gultzurdiñak garbitu, maskuri edo puxiga 

bizkortu eta gernua edo usuria eragiten du. Ayerb EEs 1916, 15. Gultzurrunak eran orrek galdutzen ditu. IArt 

Itzald II 52. Bildotx giltxurrinak, oillasko eta sasoineko hegaztin yaki hautak. Zub 90. Burutik naasten ezpadire 

giltzurrinetik edo biotzetik mainguka dabiltza. FIr 175. Giltzurrunetan min bizi bat sentitu zuen. Arti Ipuin 28. 

Minduak daukaz bizkar, gerri, kuntzurrun aldeak Erkiag BatB 188. Pardix zanga latz, ginzurrun gorri, gibel 

beratx. ZMoso 63. 

v. tbn. Izt C 96. Ag G 186. Or Eus 230. Giltzurrun: LE Ong 67r. Ol Gen 35, 11. Giltxurrin: JE Med 52. 

Kuntzurrun: Mg PAb 89 (kunzurrun). Ag Kr 135. Giltzurdin: Noe 120. PPer FLV 1987, 193 (AN-gip). 

Giltxurdin: JAIraz Joañixio 28. Guntzurrun: Erkiag BatB 56. Kk Ab I 22. Gunzurrun: Mg PAb 86. 

�2. giltxurrin. (Interj.). � Ez zaude tratalari txarra. Giltxurriña! Alz Burr 38. 

- HARRI-GILTZURRIN. v. harri. 

- GILTZURRIN-HARRI (geltzurrin-h. L ap. A � Dv; giltxurrinarri AN-gip, B ap. A; VocB (-lxu-); 

gultxurrinarri B ap. A; giltzunarri G-to ap. A Apend). "Geltzurrin-harri (L), se dit de la plus dure des roches" 

Dv. "Piedras de arroyo" A. "Gultxurrinarri, guijarro" Ib. "Canto rodado" A Apend. Cf. Zerb Azk 33: Borda 

hortatik goraxago behako bat eman nahiko diogu Giltxurrin-Harria delako harrokari. Cf. GIBEL-HARRI (b). � 

"Giltxurdin arri, mármol" (AN-5vill). 

giltzurrintxo, guntzurruntxo. � (Dim. de giltzurrin). Riñón. � Guntzurruntxo biak. "Duos renunculos" (Lev 4, 

9) Ur in BOEg 222 (en la ed. de 1859 giltzurrun). 

giltzurrunki (Lar), guntzurrunki (Lar). � "Riñonada, guisado de riñones" Lar. 

giltz-zarrapo. v. giltzarrapo. 

gilzurun. v. galzurin. 

gima. v. 2 kima. 


mende. 

703


gimalet, -melet. v. ginbalet. 

gimitria (SP � Dv y A). � "Hitz bati hainitz gimitria emaitea" SP (sin trad.). "Commentaire" Dv. "Symétries" 

Darric (ap. DRA). Azkue leyó erróneamente gimitsia, que después recogió tbn. Lhande. 

� gimitsia. v. gimitria. 

gimnasi(a). � Gimnasia. v. jimaztika. � Gimnasi-inarkunetan ziarduten, soinez sendo litezen. Zait Plat 8. Ez 

dut goizero gimnasi saiorik egin behar. MIH 253. Gimnasi antzeko ariketa. Ib. 148. 

gimnosofista. � Gimnosofista. � Gimnosofista zerizten iende batzuek. Ax 32 (V 19). 

gimurzi (R ap. A), girmuzi (R-vid ap. A). � "Reverso" A. "Gimurziara, al revés" Ib. v. gurrumuseara. 

� Etim. Podría tratarse de un cruce de *gainber con algún continuador de inuersum (cf. inprensu, inprentzu 

'revés'). 

gin. v. 1 jin. 

gina. v. 1 ginda. 

ginar (?). � Tiruli eta Pardo, biak montañesak, giñarrean sartzen eztira errezak (V-m). "No son fáciles de ser 

metidos en el yugo". A EY III 351. 

ginar. v. ginarra. 

ginhar. v. gihar. 

ginarra (V-ger-ple-m ap. A (giñarra)), ginar, gilar (BN; Dv (BN-mix, S), Lcq 114 (gillarra det.)), giñarre, 

kilar (-ill- V-gip), kilarra (V-gip; -ill- V-gip), killarri (Arzdi Plant1), gilharre (Lecl), gilharri (S; -ila- H), 

gindarra (V-ger), kiñar (V-ger-m). Ref.: A (gillar, gindarra, giñarra, kiñar); Lh (gilharri); Elexp berg (killar). 

� Brezo. "Unas matas espesas de brezo [...] llamadas en la lengua vascongada ginarrak" IC II 412. "Erica, 

brezo" Arzdi Plant1. "Brezo. Urbixan, gero ta killar geixao dago" Elexp Berg. "Ointxe dao killarria loran" (Vgip). 

v. ainar, inar. � Abetxubak dira beste oneek: [...] masusta txikarra, gisatsa, giñarria, saratsa. Mg PAb 

188. Itxuski edo ginarria ate ostian ifini ezkero ezin an sorginik sartu leitekiala. Astar II 41. Gorozti ta giñarren 

batzuk. Ag AL 108. Ota, giñarra, elorri, arantza ta ostantzeko larrak. Kk Ab II 16. Bedar, giñarra, sasi ta zume, 

/ su bardin baten erasoz. Gand Elorri 195. 

- GINARRA-ESKOBA. "Escobón de brezo. Killareskobiakin garbitzen da ganbaria" Elexp Berg. 

- GINARRA-ITXUSKI. "Escobón de brezo" Elexp Berg. 

- GINARRA LATZ. "Giñar-latza (V-arr) v. giñarra" A. 

ginharra, -rre. v. gihar. 

ginarreba (S (giha-); Volt 57, SP, Lar DVC 241, H), giarraba (Añ, H, A), ginarraba (V-ger-ple-arr; Mic 9r, Añ, 

H), ginerreba, giñerraba (V-ple-arr-oroz), giarraua (Lar DVC 241 (+ ginarraua), H), giarrauba (H). Ref.: A 

(giharreba, giñarraba); Zam Voc (giñerraba). � "Suegro" Mic. "Suegro o suegra" A. "Zaragia osorik, 

giñarrebea ordirik (V-ger)" Ib. Cf. aitaginarreba, amaginarreba. � Eraman zezaten lehenik Anasgana (ezen 

Kaifasen ginharreba zen). "Beau-père". Lç Io 18, 13 (He aitaginarraua, TB aitinarreba, Dv aitaginarreba, EvS 

aitagiharreba, Ol aitagiarreba). Kaifasen ginharraba. EZ Noel 95. Ea ofensarik egin deusteenz gurasoai, 

giñarrabai, sazerdoteri edo elexakori. Cap 97. Nere senarra, nere giarraba, nere suia, nere humea ta etxean 

ezkonzaz edo serbitzurako sartu zaidana. Mb IArg 229s. � "Ginarrabaren zaldia il (V; msOch 81), se dice de 

quien está murriático" A Apend. 

- GINARREBA-EMAZTE. "Belle-mère" SP. 

- GINARREBA-GIZON (SP). "Giñarreba gizona, beau-père" SP (Azkue trae giñarrebaemazte, 

giñarrebagizon). v. GIZON GINARREBA. 

ginarreukide (Lar), giarraukide (Lar, H), giarraukida (H). � "Consuegro" Lar. 


mende. 

704


ginharri, -rru. v. gihar. 

ginhaur. v. guhaur. 

ginhaurri. v. inurri. 

ginbail, ginbal, ginbel (A DBols). � Sombrero. "Ginbel decían los antiguos (v. JJMg BasEsc 86) por un 

sombrero de forma hoy desusada" A DBols (no encontramos el ejemplo de Moguel). v. txapel. � Tr. 

Documentado únicamente en autores meridionales del s. XX. � Badirudi, kokotzian bizarra eta ginballa edo 

kasketia buruban jantziezkeroz, euzkeraz itz egitiaz lotsatu egiten dirala euskaldun asko. EgutTo 29-7-1921 (ap. 

DRA). Ginballako lumak. EEs 1928, 18. Ezko-ginbaila. 'Chapeau de toile cirée'. Or Mi 46. Zenbetek arro 

biderik-bide lili-urdiña eta txirritta ginbalan erabili ete ebezan! Laux Euzk 1930, 363. "Levita" ta ginbail 

ederrik badu etxean. Lab EEguna 115. Japoniar jantzian, beren lastozko ginbail zabalakin. Anab Don 131. 

Buruan ingizko ginbail aundi bat dula. Ldi IL 18. Ginballa, soñeko ta oñetakoak beltzak. JAIraz Bizia 34. 

Ezkerreko eskuan kapela edo ginbailla artu oi dau. Erkiag Arran 36. v. tbn. Mde Pr 100. Anab Aprika 55. Osk 

Kurl 107. Lab SuEm 191. 

- GINBAIL-KENTZE. Reverencia, saludo. � Nik, eskua estutuz gañera, izugarrizko ginbail-kentzea egin nion. 

Anab Aprika 56 (tbn. en Anab Don 131). 

ginbailtxo. � Dim. de ginbail. � Provenza-erako ginbailtxoa. Or Mi 99. Lastozko ginbailtxo bildua buruan. 

TAg GaGo 23 (v. tbn. Uzt 6). 

ginbalet (G-azp, AN-gip, BN; SP, Deen II 58 (ginbalita), Urt II 323, Lar, Añ (G), Arch VocGr), pinpalet (L, 

BN-baig; Lar, Dv, H), ginbelet (V, G-to), gimalet (V; Mic 5v y 9v), gimelet (Añ (V)), binbalet (S; Hb y Foix ap. 

Lh), bingalet (AN; H (s.v. ginbalet)), kinbelet (V-m). Ref.: A (binbalet, bingalet, gimalet, ginbalet, ginbelet, 

kinbelet, pinpalet); Lrq /binbalét/; Etxba Eib (ginbelet). �1. "Taladro", "barreno" Mic. "Barrena" Lar. 

"Ginbaleta, bingaleta (Is), tarière, avant-clou" H (tbn. Azkue (s.v. bingalet) cita a Isasti, pero no lo encontramos 

en RIs). "Barreno pequeño" A. "Ginbeleta, au untza edo biurriko txikiak ol baten sartzeko zuloa egiten erabilli oi 

da (V-m)" Onaind EEs 1931, 201. "Pinpalet xilo (Hb), trou fait avec le foret" Lh. "Vrille" Lrq. � --Ze 

erramienta biar da arotzijarako? --[...] Laatrua, ginbaleta, eskoplua, zurmalluba. Mg PAb 152. Ginbeleta 

urrezkoa bada ere, akatsduna bada, eziñ zurik zulatuko du. Ezale 1899, 77b. Baziran sugurrak barbariñak 

ziruritenak eta legortzian gelditzen ziranak ginbaletakin zulatuta bezela. Iraola 137. Sotoan, pinpaletarekin 

barrika xilaturik, edan eta edan arizan ondoan. "Avec un vilebrequin". Barb Leg 144. Pinpaletaren, giderrik 

gabeko pinpalet baten, idurikoa da. JE Med 131. Bekanikazko binbaletakin eta tiro arhin eli batekin. Herr 4-4- 

1957 (ap. DRA). � (Adj.). Agudo, penetrante. � Behatzen dio jaunak begi pinpalet batzuekin. JE Ber 71. 

Burdin-karrotik beha, begitarte zorrotz, pinpalet! SoEg Herr 7-8-1958, 1. � Eskualdunak dion bezala: "ipurdia 

pinpalet". SoEg Herr 14-13 [sic]-1961 (ap. DRA). Eta, ohepetik ateratzen ikusi zuten Pelo... Pelo artzaina, 

burua apalik eta gibel-aldea pinpalet. GH 1971, 348. 

�2. binbalet (S; Dv, Foix ap. Lh), binbale (S). Ref.: A (binbalet); Lrq /binbalé/. "Mecha de la vela de resina" A. 

"Mèche d'une bougie, d'une chandelle. Bimbalet est une forme fautive" Lrq. 

ginbaletatu (Lar, Añ, H), pinpaletatu (H), gimeletatu (Añ (V, G, AN)), bingaletatu (H s.v. pinpaletatu). � 

"Taladrar" Lar y Añ. "Percer avec une tarière" H. 

ginbaleztatu. "Taladrar" Lar. 

ginbela. "(G-azp), capitel rústico" A. Cf. ginbail. � Gañean tupikizko ginbel bat bost ukarai luze zutoiak 

zeukan. Ol Ier 52, 22 (Ker kapitel). 

ginbelet. v. ginbalet. 

1 ginda (V, G, AN, L, Ae, Sal, R; Lcc, SP, Añ, H), kinda (V-im [?], G-azp), dinda (Lh), girda (SP), gina (H), 

gine (vEys). Ref.: A (ginda, kinda); VocPir 675; Bon-Ond 150. �1. Guinda. "Cerise aigre" SP. "Guigne" H. 

"Dinda, cerise de qualité grosse et noirâtre" Lh. v. 3 gila, gindoil, 1 ginga. � Garcia Quindaburu (1360). 

Arzam 302. � Ginda, gozo dala min da. RG A 7, B 41. Billostu arren gindaz beterik dagoan arbola bat, ikusiko 

dozue urrengo urtean garauz beterik. Añ LoraS 19. Noiz eta ere gindak arrimatu beitituzu unzietan estal zaitzu 

siroparekin. ECocin 50. Gure baratzan ginda / ondu ezta ta mina / gure kalean daude / iru dama linda. Balad 

205. 


mende. 

705


�2. (Lcc, Añ, H s.v. gila). Guindo. "Guinda, fruta y árbol" Añ. v. 3 gila (2). � Eztagoan legez gindarik aretx 

gindatik jaioten eztanik. Añ LoraS 18. 

- GINDA ANPULU. "Garrafal, guinda: (c) ginda anpulua" Añ. v. GINGA ANPULU, GEREZI ANPOLAI. 

- GINDA GARRATZ (V, G ap. A; kinda garratz V-m ap. A). "Cereza agria" A. 

- GINDA GORRI. "Kinda gorri (V-m), guinda roja" A. 

- GINDA ZURI. "Kinda zuri (V-m), guinda blanca" A. 

2 ginda. "Pelota muy bombeada (BU VocPel)" DRA. 

gindadi. "Lieu complanté de guigniers" H (s.v. gila). v. giladi. 

gindalatz. "(G), cereza de árbol bravío" A. v. gingalatx. 

gindalesa. "(V-m), guindaleza, cabo grueso y redondo, colchado de cuatro cordones, por lo regular, que se lleva 

en los navíos para diversos usos" A. 

gindanobi. v. indandobi. 

gindarra. v. ginarra. 

gindatu (Lar, H). � "Guindar" Lar. "Guinder, hisser" H. 

gindax (SP, O-SP 228, Dv y A), gindatx (H). �1. "Piège à chiens et renards dans les vignes, au moyen duquel 

on les étrangle" H. "Gindatxaren mihia, piège, languette de ce piège qui, touchée, fait que la machine joue et se 

détend" Ib. "Armadijo. Gindaxaren mihia, lengüeta que mantiene abierto un armadijo o cepo" A. �2. (vEys, A, 

T-L), kindax (Lc ap. A), gindatx (H). "Espèce de treuil servant à hisser des fardeaux" H. "Potro, máquina de 

madera que sirve para sujetar el ganado para poder herrarle" A. "Kindax, polea" Ib. "Grue, machine" T-L. � Bi 

burdin-bideak trabatuak ziren eta Tarbetik behar ukan dute gindax bat ekharrarazi bagon horien altxatzeko. 

Herr 16-10-1958, 2. En DFrec hay 2 ejs. de gindax, septentrionales. 

gindoil (SP, O-SP 228 � A, H). �1. "Grosse guigne" H. "Guinda" A. v. 1 ginda. �2. "(O-SP), pédoncule" Dv 

(no lo encontramos en O-SP con ese significado). 

gindoiltze (SP; -lz- O-SP 228 � A), gindoltze (H). � "Gindoltzea, guigner à gros grains" H. "Guindo, árbol que 

produce guindas" A. 

gindola (Chaho, H). � "Guindal, guindoule, machine à hisser des fardeaux" H. 

gindondo. "Griottier, ginda-ondo" T-L. "Gindondo, guindo, árbol que produce guindas" DRA. 

ginebra. � Ginebra (bebida). � Ginebra edarigaillu lurrezkoak ur goriz beterik. Erkiag Arran 158. 

ginherre. v. gihar. 

ginerreba. v. ginarreba. 

1 ginga (G ap. A; IC 442v, Lar, H). �1. Guinda. "Garrafal, guinda, ginga anpuluak" Lar. "Guigne, cerise" H. 

"Ginga, guinda, cereza agria" A. v. 1 ginda. � Zozo aseak gingak igi. Lar (s.v. tordo). Ez aldin utziko amak 

gingak jaten. AA II 30. Dulze legor piska bat edo gingak inguruan apaingarri ipiñiaz. Cocinan 52. Egunero 

jantzi bat eun berriz egiña, / gaur askotan bezala ginga-margo ziña. Or Poem 533. v. tbn. Echag 174. Izt C 154. 

�2. (Lar � Lcq 77, H (s.v. gila)). Guindo. "Guindal" Lar. � Era berean ginga edo gerezi gañetan gañean 

jartzen dirala gaizki dirudian eran, mutillak begira daudela. AA II 120. 

- GINGA ANPULU, G. ANPOLAI. "Garrafal guinda, ginga anpuluak" Lar. v. GINDA ANPULU, GEREZI 

ANPOLAI. � Ginga anpolai gizen gizenak guziyak kontuz landuak. Iraola (ap. DRA). 

- GINGA-EDARI. Licor de guindas. � Ginga-edari onekin agoa ezatuko diat. 'Agriotat'. Or Mi 69. 


mende. 

706


2 ginga (G-to ap. A). � "Zénit. Eguzki-gingan, en lo más caluroso del sol" A. v. gingabegi. � Udako eguerdiz, 

sargori miñean, / iguzkiak, gingan, dario su ta gar. Zait Gold 18. Eguzki biribil-diztikorra ortzi-erdian yarri ta 

bero-gingak erre oi dun garaia. (Interpr?). Zait Sof 172. Gingan eguzkia. "El sol está en el cénit". Or Poem 529. 

Argi-iturri nagusia kiskalgarri, gingan egoan, udako egunik beroenak eldu ziralako. Erkiag Arran 105. Bere 

animarentzako atsedenbide ta bere izan-izatearen ginga du olertitza. Gazt MusIx 168. 

3 ginga. � --Ai, au txardina! Oraingua! --Zenbatean dezu? --Amar zentimuan, azkena, andria: begira zer 

ginga! EgutTo 1921 (Lotazilla), 30 (ap. DRA, que traduce "ganga"). 

gingabegi. � Cénit. v. 2 ginga. � Goienean, txinpartaz ziarduan eguzkiak gingabegian. Erkiag Arran 121. 

gingadi (Lar, H). � "Guindalera" Lar. 

gingalatx. Figura, como G, en Azkue, quien lo remite a ginga. 

gingil (S), dindil (B, L-ain). Ref.: A (dindil); Lh (gingilla). �1. Colgante. "Colgajo, péndulo" A. "Pendeloque" 

Lh. v. 1 girgil. � Ertzak urre gingill eta txingolaz ingurutuak ditu. EEs 1912, 61. Gorri daukez gingillak / idijon 

burkoialak! Laux AB 28. Mortxil-dindil gorriak arratz-apaingarri. Or Eus 12. Zillar-dindillaz atea eta / 

urregorrizko giltzea. SMitx Aranz 73. 

�2. (AN, BN-baig; Lar (gingillak), H (gingilla det.)), gingila (G (-ll-), AN-gip, R-uzt), gangail (V-ple-arr-oroz), 

gaingil (G-to, AN-gip). Ref.: A (gingil, gangail); A EY IV 244; JMB MitV 407; CEEN 1972, 29. Escrófula. 

"Seca" Lar. "Écrouelle, goitre" H. "Ciertas hinchazones o infartos del cuello" JMB MitV 407. v. gangailen (1), 

girgil (4). � Gingillak sendatzeko iru bat gatz ale artu, berakin zinatu eta asnasa batean esaten da: [...]. A EY 

IV 246. � "Gangail, cierta erupción cutánea" A. 

�3. (G-to, L-ain, BN-ciz-baig, Sal ap. A; H), gingila (Dv (s.v. gangaila)), kinkil (BN-baig ap. A), dindil, 

ddinddil (L-sar ap. A), gangaila (L-ain, BN-mix, Sal, S, R-uzt ap. A; Lecl, Dv, H (gangaila det.)), gaingaila (Ruzt 

ap. A). Uvula; lóbulo; prolongación de la carne. "Gangaila ou gingila, luette; lobe de l'oreille; barbe du coq. 

Pour mieux distinguer, l'on dit souvent aho-gaingaila, luette, beharri-gangaila, lobe" Dv. "Au pl. gingillak, 

appendices, au nombre de deux, que portent les chèvres au-dessous du menton" H. "Glándulas colgantes de la 

cabra" A. � Gona-mots, gingilla-luze. Ezale 1898, 343a (acertijo de la campana). Barbera jiten den artin, egin 

ahalak oro egin erendatzeko, bi erhi züntzür zolala heltüz, edo gingilla lüma batez gillikatzez. Alth Bot 5s. 

Muxturragaz gingilla ikutu eustan. Or Tormes 29. Ahotik eria sartuz, eta gingilaren gibelerat heldu deneko 

kakolatuz goiti. JE Med 15. An Zaldibiko Okerra --agoten belarri, / dindil aundiak eta sudurra ere larri--. "De 

grandes lóbulos". Or Eus 15. � "(BN-mix), cresta del gallo" A. 

- GINGIL-LORE. "Escrofularia" DRA. � Hori baita untzian lo egiteko, gingila-lore gisa, soketan dilindaka 

dagoen [...] ohea. Prop 1909, 89. 

gingileria. � Conjunto de adornos, quincallería. v. girgileria. � Kathedraletik ekhar arazi nituen ornament, 

bandera, ziren edergailu guziak. Bertzalde han bereko jendeek obratu zuten zer nahi gingilleria. Prop 1880b, 

368. 

gingilizka. v. dingilizka. 

gingilkara. � Omiasainduz asten dituk Bausko neskatxak, zaku ta zorro, oliaran gorrixka ta gingilkara 

betetzen. 'Vermeilles ou amygdalines'. Or Mi 4. 

gingilurritz, gigilurritz (PMuj). � Almendro. v. AMANDA-ONDO. � Oliondo tartean begira nabari, 

matsondo ta gingillurritz lerroak. 'Amandier'. Or Mi 4. 

gingirri. "--Zer da gingirrie? --Sudur-barruko azkurie" Gketx Loiola. v. dindirri. 

1 gino (Vc ap. A (giño)). � (Con ines. y precedido de rel.). En la medida que. "Giñoan, en proporción. Al daigun 

giñoan, en la medida (proporción) que podamos. Usaiña daben giñoan ondo egitekoa bada (V-ger), si es 

beneficioso en la proporción que tiene olor" A. � Tr. Documentado, hasta el s. XX, sólo en autores vizcaínos. � 

Emon zertxubait, bakotxak al daben giñuan. Ur MarIl 3. Emon egidazu bear dodana albait geien zu ametako, 

edo beinik bein ofendidurik zaukadazan beste ta giñoan. Ur Bisit 97 (ap. A). Nire erritarren lege zarra 

adierazoko dot al dodan giñoan. Ag AL 139. Ikusi daigun al daigun giñoan. A BGuzur 116. Al dagikian giñuan 

lan egin. Otx 98. Badakigu, zana ez dan edo dana ez zan giñoan, il eta iaio egiten dala. Or Aitork 310. Erorikoa 


mende. 

707


aundiagoa dan ginoan, durundua gogorragoa. Zait Plat 34. v. tbn. Eguzk GizAuz 153. Ibiñ Virgil 64. 

� Egin aal giñoan yo zizun yo bekoki zabalez bide ortan gora. Markiegi in Ldi IL 10. Jatekoa ta jaztekoa beti 

osatu dugu, sabela ase ta nun-nai txukun agertzeko giñoan. Etxde JJ 76. Okotz luzexka, sudurra onen giñoan. Ib. 

215. 

� "Dangiño (V-oroz-arr-ger), dangiñoan (V-ple-ger), caerse de bruces, haciendo ruido" A. � Blaust! lurrera 

dangiño edo luze luze iausi zan arpegiz gora. A Ezale 1897, 315a. An jausi zan luze, zan giñoan, lurrera 

Nikanor gizajoa. Erkiag BatB 29. 

� (Como sust.). "Proporción" A. � Aipurik txurienak jaioterriarentzako izaten ziran bezela, Euskalerriarentzat, 

aldiz, asma-alik beltzenak. Giño ortan jo bear guk, Aimeric Picaud pelegriño aserreak euskaldunentzat ditun 

itxuskeri ezagunak. SMitx Aranz 152n. 

- GINOKO. (Adnom.). � Zeinek [Jangoikoak] artuko badeust berba alper baten kontu estua, estuago artuko 

deust nire erruz galduten dan lauziri giñokoa. Añ LoraS 163. Zure giñoko lantxo bat eman bear dizut ta ark 

sendatuko zaitu. Lab EEguna 64. Zeren giñoko edota zein esteritako lapurretak egin ete zituan Zorriztok? Erkiag 

BatB 23. 

2 gino. "Giño (S), pretensión, orgullo" A. 

? ginoi. "(V; msOch), rizos" A. Cf. Añ: "Rizo del pelo, jiroia ". 

ginper. v. binper. 

gintxirri. "Gintxirrixa, (el) tocino frito" Iz ArOñ. 

gintxurin, -tzurrun. v. giltzurrin. 

giñar. v. gihar. 

giñarra. "(V-m), reflejo pequeño de peces en el agua" A Apend. 

giñarre. v. gihar; ginarra. 

giñatu. v. geinatu; keinatu. 

giñerraba. v. ginarreba. 

giñol. � Giñol. � Noranaiko "giñol" bi irasteko 1.500 Lko. Ldi IL 121. 

giok. v. gerok. 

gipe. "Dépression, rabaissement, abattement, humiliation (Lar)" H (Lar trae "depresión, gipetzea" y "deprimir 

gipetu"). 

gipetu. v. gipe. 

gipida. "Ahorro" Lar. 

gipida. v. gupida. 

gipul(l)a. v. tipula. 

giputz (V; H (s.v. iputz)), giputx (V), kiputz (V), kiputx (V), iputz (H). Ref.: A (giputx, kiputx); Iz ArOñ 

(kiputzak); Etxba Eib (giputz). �1. Guipuzcoano. (Hay testimonios en que la palabra se ref. a la zona de habla 

guipuzcoana). "Llama el vizcaíno al guipuzcoano: giputz labaiña, giputz uger uts, que no son de fiar los 

guiputzes" Lar DT XXIX. "Iputz-apezak napar-istupez atorra, napar-apezak iputz-istupez atorra (AN-larr)" A EY 

III 365. "Kiputzak, Ixkixio aldekuak: Segura, Gabiri, Mutiloa [...]" Iz ArOñ. "Kiputz ipurzurixak" Ib. 

"Giputzanian eiñ genduan zuk diñozun afarixa" Etxba Eib. "Giputzen itza zurezko giltza" DRA. Cf. VocNav: 


mende. 

708


"Guipuche, -cha, despectivo. Guipuzcoano [Zona N.O.]. También dicen lipuche". Parece que tradicionalmente y 

en la lengua hablada, giputz es nombre que dan a los guipuzcoanos los que no lo son, o al menos no lo son de 

habla, pero que ellos no dicen de sí mismos. v. gipuzkoar. � Tr. Documentado en todas las épocas en los 

dialectos meridionales. Las formas con k- se encuentran en algunos textos vizcaínos (hay tbn. un ej. de Orixe). 

En DFrec hay 15 ejs. de giputz. � Eximinus Ipuça (1218). Arzam 282. Maria Bela Uxor Orti Ipuça (1277). Ib. 

282. � Gomizek asko lagunik, / zabal arabaarrik, / giputz hondo ederrik, / bizkaitar urduri gogorrik. TAV 

3.1.7. Agur, Gandara jauna, giputz labaiña. Lar, carta a Gandara 161. Eta ze opizijo dau kiputz orrek? Mg PAb 

164 (CC XIV giputz). Euskera egiten dezu dala giputzen, dala bizkaitarren gisan. VMg VII. Euren izkeratik 

danak kiputzak ei irudijen. Kk Ab I 115. Ni giputz gaiztoa naizela, eztedala giputz-izenik merezi? Or SCruz 14. 

Gu, giputzok, ezezik, bazan an ale bat edo beste Bizkaia ta Naparroatik. Ldi IL 46. Kiputxentzat be, zalantza 

bage, bizkai-bizkaikoa baño ulerterrezagoa izango da. SM Zirik 6. Ederki, giputxak olakoari! Erkiag BatB 71. 

Sagarra jan zuelako gau hartan akelarrean agertu omen zen neska giputxa. PPer Harrip 17. Ezin agin diezaioke 

bizkaitar bati gipuzkeraz mintza dadin edo giputz bati bizkaieraz. MEIG VII 77. 

v. tbn. TAV 3.1.5, 77. Azc PB 301. Enb 208. A Y 1934, 7. SMitx Aranz 212. Mde Pr 55. Osk Kurl 23. Kiputz: Or 

Eus 249. Egan 1964, 48. 

� (Ref. a la lengua o dialecto propio de Guipúzcoa). � Giputz garbi garbia billatu bear da Giputz erdian. Mg 

CC XVI. Errazago egiten zaie bizkaitarrai aditzea Kardaberazen itzkera giputz utsekoa, Mendibururen giputznaparra 

baño. Ib. XIII. Bizkaitarrai atsegin dakioe kiputz itz egitea. Egan 1964, 49. Nahiz Lapurdikoa 

[euskalkia], adibidez, giputzaren kide hurbilagoa izan hizkuntzalari batentzat bizkaitarra baino. MIH 109. 

Morfologia, hizkuntzaren muina, giputza dugu, eta giputz baino giputzagoa batzuetan. Ib. 348. Giputznafarreraren 

arteko neurria eta erdi aldeko bidea. MEIG V 104. � Deritxat, nor edo nor dendatuko dela giputz 

euskeran imintera. Mg CO 294 (III kiputz euskera). I-n ordez giputz-izkerantzean [...] J esaten dai. A Gram 17. 

Giputz-izkuntza eta bizkaiera. JMB ELG 97s. Ni giputz aditzaren alde nago argi eta garbi. MIH 124. Badirudi, 

[...] ez zela orduan giputz hizkeran al orain bezala erabiltzen. MEIG VI 163. 

� (En construcciones como giputz-bizkaitar, giputz-nafar...). � Maiz aski baterago gatoz hitzetan giputzbizkaitarrak 

giputz-lapurtarrak baino. MIH 109. Ez dakit ezer nik XVII. mendearen azken alde horretan giputzbizkaitarren 

artean sutan omen zeuden borroka horiez. MEIG V 72. Honen antzeko beste bat, amaina 

"alguacil", badakar Azkuek giputz-nafartzat, nondik hartua ez dakit. MEIG I 228. 

� "Kiputz, variedad de manzana" Garate 1. a Cont RIEV 1931, 155. "Kiputza, especie de manzana que se da en 

Mañaria" Eusk 1931, 763 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

�2. + kiputz (V-gip ap. Iz ArOñ). (Con sufs. locales en sing., con o sin -alde, ref. a Guipúzcoa o a la zona 

dialectal de habla guipuzcoana). "Kiputz aldekua, de hacia Guipúzcoa: de Cegama, Segura, Idiazábal, Mutiloa, 

Gabiria, Cerain" Iz ArOñ. "Or kipútzian" Ib. "Kiputz-aldera esaten da, se dice en la zona de habla guipuzcoana" 

Ib. 150n. � Giputzean ikusi ditugu on guzien lotsagarriz. Lar Cor 184. Mondragon saka Gatzagan jaiki, / bota 

kiputzera bola. And AUzta 155. 

�3. "Preguntó: --Zelan dagoz garixak? Y un viejo casero le contestó: --Giputzak, jauna, giputzak. Replicó 

Altuna: --Zer esan gura dau giputzak? [...] --Buru ariñak" EAlde 1922, 7 (ap. DRA). "Se da este nombre [kiputz] 

a las mazorcas de maíz que no han formado el grano o han formado muy pocos granos" Iz ArOñ. "[Las mazorcas 

sin formar grano], kipútza ugari xaok" Ib. (s.v. arto-kirtena). 

- GIPUTZEZ. En dialecto guipuzcoano. v. GIPUZKERAZ. � Dasadazu lenengo nire liburutxo "Bizkaya por su 

independencia"-en euzkerazko zatija ez bizkattarraz ez giputzaz daguala. AG Euzk 1936, 75 (ap. NeolAG s.v. 

ipuzkera). Ez noia agintzera urrengokoa nungo euskeran egingo dodan, bear bada kiputxez. SM Zirik 7. 

- GIPUTZ-TXORI. "Chelidon urbica: elaia (V), iputz-txuri (G-goi-to)" Arzdi Aves 161. 

gipuzkera, kipuzkera, giputzera, giputxera, ipuzkera. (Neol.). Gipuzkera e ipuzkera formados por AG, a partir 

de (G)ipuzkoa y era 'lengua' (v. NeolAG). � Dialecto guipuzcoano. v. giputz, gipuzkoera, gipuzkoar (2). � Tr. 

Documentado en el s. XX en textos meridionales. En DFrec hay 23 ejs. de gipuzkera y 2 de gipuzkoera. � Gaur 

argittaltzen dogu gipuzkeraz izkelbijauta be. AG 2404n. Gazi-gezak (ipuzkeraz) (tít.). AG 1625. Bizkaiko 

edozein aldetakuak, berialaxe ikasi ta erabilten ei eben gipuzkerea (Gipuzkuako euzkerea). Kk Ab I 115. 

Giputzera, zerbait beste izkelgietatik geituz, Euskalerriko izkera izatea nai nukelako. A Ardi VI. Bizkaiera, 

gipuzkera, lapurdiera, guziak dira euskera, ta euskera eder. Ldi IL 112. v. tbn. Etxde JJ 145n. Osk Kurl 16. 

Egan 1964, 48. MIH 385. MEIG II 104. � Ona gipuzkera osotuan. Etxde JJ 113n. v. tbn. Osk Kurl 12. Azkueren 

gipuzkera osotuaren aldeko jende asko eta asko Azkueren legeen kontra ibili zen jendea izan zen. MEIG IX 79. 

- GIPUZKERAZ. En dialecto guipuzcoano. v. GIPUZKOARREZ. � Leintz-ko erri guziak Gipuzkoakoak dira. 

Baña ez dute giputxeraz egiten. In Loram 6. Gipuzkeraz itz egiten duten erriak (itsaso ta erdi-aldekoak) Iruñan 

zuten beren gotzaina. A Y 1934, 7. Ona bertsuok gipuzkeraz jantzita. Etxde JJ 5n. Gure ardandegietako 

bertsulariek be bertsuak kipuzkeraz lorrintzen ekin daroatse. Egan 1964, 49. Gipuzkeraz mintzatzen delako, 

seinalagarri, ez Gipuzkoan jaio eta bizi dela bereizteko. MEIG IX 150. v. tbn. Or Eus 111n. Alzola Atalak 91. 

- GIPUZKERAZKO. (Adnom.). � Gipuzkerazko esakera asko. Osk Kurl 28. 


mende. 

709


gipuzkeratu. � Traducir al dialecto guipuzcoano. � Ona bertsuok gipuzkeraturik. Etxde JJ 11n. Gipuzkeratzea 

Manuel Lekuona apaiz jaunaren eskuetan utzia izan da. MEIG III 95. 

gipuzkoano. � Guipuzcoano. v. gipuzkoar. � Alabes eta bizkaino, / gu gera gipuzkoano. Xe 411. Gipuzkoano 

eta naparrak / denak anaiak gerade. EusJok 149. Nere etorreraz naiz / gipuzkoanoa. Mattin 41. 

gipuzkoar (BeraLzM), gipuzkoatar, kipuzkoar, gipuzkotar, ipuzk(o)ar, ipuzkotar. �1. Guipuzcoano. v. giputz. 

� Tr. Gipuzkoar y gipuzkoatar son las formas más generales. Sólo hay un ejemplo de kipuzkoar (Egan 1964, 

49). � Gipuzkoarrok sartu dira / Gazteluko etxean. TAV 3.1.1. Obeto erakutsiko dizute estudio ta eskola gabeko 

emakume bik: bat gipuzkoarra, bestea bizkaitarra. Cb EBO 41. Bizian ta illean gipuzkoatarrak / alkarri 

laguntzeko txit dira leialak. Izt C 242. Batzarrak / autu zindun / ipuzkarren / Zai Deuntzat. AG 2404 (2404 

ipuzkoar, que sg. NeolAG puede tratarse de una errata; 1625 gipuzkotar). Eztago iñon gipuzkoatarrak 

bezelakorik! Ag G 105. Mutil ori gipuzkuarra da. Kk Ab I 108. Errana baita bazter guzietan, gipuzkoarrak 

direla eskualdunen artean larrienak. JE Ber 46. Zu, gipuzkoar artaldearen / artzai jatorra izana. Basarri 41. 

Sagardotegi gipuzkoarrak. Ib. 156. Laurok gerade gipuzkoarrak, / laurok euskaldun garbiyak. Uzt Noiz 62. 

Gipuzkoar bat nahiago dut / Norteko frantzes bat baino! Mattin 44. Aski egin zuten gipuzkoar horiek (gehiegi, 

zenbait gipuzkoar zintzoren ustetan) besteri amore emateko. MIH 392. 

v. tbn. It Fab 206. Gy IX. Goñi 17. EusJok 68. Etxeg in Muj PAm 17. Anab RIEV 1928, 610n. Or SCruz 120. Tx 

B 220. Enb 58. Alz Ram 48. Ldi IL 7. JMB ELG 77. SMitx Aranz 190. And AUzta 133. Salav 103. Ardoy SFran 

20. NEtx LBB 5. Xa Odol 331. PPer Harrip 17. Gipuzkoatar: EConst 5. Aran SIgn 113. AB AmaE 378. AzpPr 

52. EusJok II 155. And AUzta 133. 

�2. + ipuzkotar. Dialecto guipuzcoano. v. gipuzkera. � Euzkelgi ipuzkotarra. AG 1058. Iruñarrak gipuzkoarra 

ikasten. Zub 104. 

- GIPUZKOARREZ. En dialecto guipuzcoano. � Gipuzkoarrez eskutiztu. A Ezale 1897, 65b. Biar, 

gipuzkoatarrez zerbait egiten badot, badakit Gipuzkoako izkuntzearen utsuneak billatuko ditudana. Ag Kr 8. 

gipuzkoartasun. � Cualidad de guipuzcoano. � Ara emen nola zuen Pernandok, amezketarrak, gure 

Pernandok, gipuzkoarrak, erakusten digun itz gutxitan, bere gipuzkoartasuna. Etxeg in Muj PAm 26. 

gipuzkoatar. v. gipuzkoar. 

gipuzkoera. � Dialecto guipuzcoano. v. gipuzkera. � Gipuzkoera ala zein izango dan euskaldunak alkarulertzeko 

euskalkia. Belaus LEItz 117. Noz edo bein Mikoletak gipuzkoerea darabil. Eguzk RIEV 1930, 477. 

- GIPUZKOERAZ. En guipuzcoano. � Salgai eztegu arkitzen gipuzkoeraz bat bakarrik ere. Inza Azalp 5. 

Gipuzkoeraz egin ala gure bizkaitarren kutsuduna egin erabagi naian ibilli nintzanean. SM Zirik 6. Artetik esan 

behar dizut bertso auek egin ala gipuzkoeraz jarrita daudela. Xa EzinB 60. � (Con -ko, adnom.). � Geienian 

gipuzkoerazko liburuak eskeintzen deutsaguz gure inguru oni. SM Zirik 6. 

gipuzkotar. v. gipuzkoar. 

gipuztar, giputztar. � Guipuzcoano. v. gipuzkoar. � Adiskideak! Gipuztarra dezute tratalaria, ez erbestekoa. 

Lar Cor 152 (v. tbn. 184). Nafartar, giputztar, espaindar ta edozein beste aldetan ilzen diran guziei. Mb IArg I 

73. Zeren billatzera / gipuztarrak joan giñan / Gaztel aldera? It Fab 206s. Bale arrapatzalle azkar ta zintzoak, / 

gipuztarrak ziraden lendabizikoak. Izt C 208. Anaiak gara laburditarrak, / zuberotar ta naparrak, / anaiak baita 

gipuztarrakin / arabar ta bizkaitarrak. Enb 122. Gipuztarrak Anibal buruzagiaren gudari omen ziran. EgutAr 

1958 (Ilbeltza), 9 (ap. DRA). 

girakea (det.; Lar Sup; -ke Lh). � "Inquieto, girakea" Lar Sup. "Inquiet, mécontent" Lh. "Inquieto, girakea, 

ondo dago. Egun ere ume egonezin eta iperloka bat ikusten dugunean auxe ume gerakie esan oi dugu Bizkaian" 

Ibiñ Egan 1962, 279. v. geraka. 

giranoi (BNc, Sc ap. A; T-L), gianoi (Sc ap. A). �1. "Esófago" A. � Zolak baditu bi xilo: bat, zintzurrari 

beheiti birietarakoa; bertzea, haren gibelean, giranoiarena. JE Med 49. Zintzurra, beraz, aitzinean, giranoia 

haren gibelean, bat hatsarendako, bertzea jan-edanentzat. Ib. 64. 

�2. gianoi (H). "Pomme d'Adam" H. 

- ZINTZUR-GIRANOI. v. zintzur. 

girapo. "Girapua, molleja de las aves. Girapua eta egaztixan barruak, ipiñizuz piparrekin" Etxba Eib. 


mende. 

710


girbin. v. binper. 

girbitza (V-ple). "Zati txikia, ezpala" X. Kintana Iker-10, 1997, 153. "Girbitza bat gelditu da hor" Ib. 153. 

"Egur girbitzaz beterik itxi dau lurra" Ib. 153. 

girbun. v. binper. 

girda. v. 1 ginda. 

girgika (Sc ap. A; T-L s.v. coin). � "A las cuatro esquinas, juego de niños" A. 

1 girgil (SP � H y A). �1. Cinta. "Ruban" SP. � Lên il dudan lepa-zuti / ikusi duk girgil-gorri. "Cinta roja". Or 

Eus 182. Amalau txintxil, lau kana girgil, / txirrikaz jantzi du dena. Ib. 166s. Loreak azauka, girgilak eta 

banderak hamar urhatsetarik hamar urhatsetarat, ahurka! SoEg Herr 19-5-1960, 1. 

�2. "Girgila, faux brillant" Dv. "Girgilla, ornement léger qui pend, fait comme un petit cliquetis, et brille, id. 

gargallua" H. �3. + girgila (S ap. A), kirkila (Sal, R ap. A). "Cascabel" A. "Kirkila, sonajero" Ib. � Girgil, 

arran ta txilin-otsian, / egal gustiai begira. Enb 174. Aztaletan, berriz, azpantar dotoreak daramazkite girgil 

burrunbatsuaz ornituta. Etxde JJ 204. Ene adiskidea zibuka-zabuka zebilen, txapelako girgilak dindatuz. Mde Pr 

108. �4. (G-goi), girgila (V-m), kirkila (V-m). Ref.: A EY IV 244s; Iz ArOñ. Escrófula. "Girgill, cada una de 

las bolitas que a veces cuelgan del cuello de una oveja (G-goi)" Iz ArOñ. v. gingil (2). � Kirkilak kentzeko 

laumaraiko bategaz kirkila orrek igortzi ta arnasa baten auxe esaten da: Kirkila bat eta kirkila bi, kirkilak dira 

amabi (V-m). A EY IV 244 (244 girgila (V-m)). � (V-m), kirkil (V-m), kirkir. "Cierta erupción cutánea" A. � 

Berak zekian ondoen, ziotenez, umeen arpegiko atz edo kirkirrak ateratzen. Ag Ezale 1897, 187b. 

- GIRGIL-HOTS. Sonido de cascabel. � Soilki girgil-hots bat etorri zen erantzun antzean. Mde Pr 116. 

2 girgil. "(Lc), viruta" A. 

girgil. v. gergel; gorgoil. 

girgila. v. 1 girgil. 

girgilaketa. � Honen hegaldia erantzunari ezartzen zaio, eta girgillaketak behartzen duen saiheskeran lotzen 

da. "Acuñación". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). 

girgildu. v. kirikildu. 

girgildun. � (Lo) que tiene cascabeles, colgantes. � Soineko hertsi, laukitu bat zekarren eta buruan adaritxurako 

txapel girgildun bat. Mde Pr 106. 

girgileria (L-ain, B (-ll-), BN-baig; Dv), kirkileria (-ll- L-ain, BN-lab), girgileri (-ll- B, BN-baig). Ref.: A 

(girgileria, kirkilleria); Satr VocP; Izeta BHizt. � Conjunto de adornos (peyor.), quincalla. "L'ensemble des 

oripeaux dont se couvrent certaines personnes" Dv. "Adornos extravagantes del vestido" A. "Kirkilleria, lujo" Ib. 

"Girgilleri, bisutería barata, colgantes, etc." Satr VocP. "Girgillierie, adornos extravagantes del vestido. 

Hainbeste girgilleri zertako? Hau girgillerie" Izeta BHizt. v. gingileria. � Marianak nahi baitu / hedoiak buruz 

ukhitu, / girgilleriaz eginikako / uztai erdi bat aski du (1780). BertsZB 123 (tbn. en Chaho Biarritz II 170). 

Zuhurra ez da bethi berritan estaltzen; / girgileria ez du sobera maitatzen. Hb Esk 178 (DRA cita el mismo ej. de 

Arch ms.). Bizkarrean derabiltzaten pildak ahalgegarri dire; xingolaz eta girgileriaz estaliak derabiltzate. HU 

Zez 73. Gainetik dena xingola, urre eta girgileriaz apaindurik. JE Bur 182. Kirkilleria dario alde guzietatik 

argidi oni. EEs 1912, 60. Gerriko zintak egiten ziozkan hiru inguru segurik, gorri gorria, girgileriak sahetsetik 

dilindan. Barb Sup 9. Ez naiz girgileriez / batere griñatzen. Etcham 70. Jendeak xingurriak bezala metatzen 

omen dira bide bazterretan Besta Berrietako zapur eta makilari horien ikusteko. [...] Bainan zapur eta 

gainerateko girgileoiak [sic, seguramente errata] baino gehiago agradatzen makilaria bazterretikakoari. Herr 

12-6-1956, 2. Haren aphaindura zintzoen aldean, bertzenek ergel iduri zuten. Harena urhetik, bertzerena 

girgileriatik. Larz GH 1959, 86. Etzen hor bilatu behar egungo egunean den etxe txarrenean bilatzen dugun 

girgileria eta gurikeriarik. Ardoy SFran 34. Argia ere badariote zure neurtitzek, ez ordean girgileriarik, ez eta 

itsutzeko dirdira gaixtorik. Lf ELit 339. 


mende. 

711


girgilerio. "Grille (insecto)" A Apend. 

girgilete (-ll- R ap. A Apend), girgileta (-ll- R ap. A Apend). � Argolla. � Zomait xitok ebatsi aldu axtiadraino 

girgilete korri lotruk zegon astoa (R). A Morf 425. 

girgillo (V-ger-oroz-gip). Ref.: A; Etxba Eib. �1. "Papada, dobladillo de carne bajo la barbadilla" A. 

"Girgilluak, gorduras en forma de pliegues. Generalmente en plural. Girgillo utsak zan aren lepua" Etxba Eib. 

�2. (V-gip). Ref.: Iz IzG (grigrillodun), UrrAnz, ArOñ. "Girgillo, cada una de las bolitas del cuello de las 

ovejas" Iz ArOñ. 

girgillodun (V-gip), grigrillodun (V-gip). Ref.: Iz UrrAnz (gírgillua), IzG (grigrillodune). � "Grigrillodune, la 

(oveja) que tiene bolitas carnosas pendientes del cuello" Iz IzG. 

1 girgilu (-llu G? ap. A). � "Grillo, grillete" A. � Gelditu zen lo datzala girgillu-grilloz eskuak eta oñak 

norbaitek lotzen diozkan gizon bat bezala. Mb IArg I 199. Gibraltarra gabe biziko gerade / girgilluz oñak 

lotuak. Izt Po 168. Manases atzemanik, eta girgilluz eta katez ondo loturik, Babiloniara eraman eta ziega illun 

batean sartu zuten. Lard 277. Girgilluek anketan, lepoa zepoan (AN-larr). A CPV 504. 

2 girgilu (L-ain ap. A � Dv). � "Moule plat dans lequel on met l'argile pour faire les tuiles" Dv. � Buztiña 

lenengo topau, [...] ondoren girgilluan sartu, gero moldean artu ta gero seketan larrañan utzi. AEF 1927, 90. 

girgin. v. gorgoina. 

girgin. v. gorgoina. 

gir-gir. �1. "S'emploi aussi comme syn. de dir-dir, pour exprimer une scintillation d'objets qui brillent à la 

lumière" H. v. dir-dir. �2. (Onomat. del tembleque). � Suaren izena entzun-orduko, gir gir gir egiñaz jartzen 

dira. Ezale 1897, 346a. 

gir-gir. v. kir-kir(-kir). 

girgirka. "(BNc), juego de niños que consiste en arrojar la pelota unos contra otros" A (se trata, obviamente, de 

una expr. adv., no de un sust.). 

girgirontzitxo. � Olla, puchero. � Egizu kontu eltze lurrintsu edo girgirontzitxorako dituzunetatik ari zerala. 

Ezale 1897, 356b. 

girgista (L-ain ap. A � Dv). � "Bello (irónicamente)" A. 

girgitx. �1. "(S-bas), grillo de campo o de horno" A. �2. "(S-bas), cigarra" A. 

girgoin. v. gorgoina. 

girgorra (BN-baig ap. A; T-L). � "Hablar con rr defectuosa" A. "Grasseyement" T-L. 

girgorratu. "Grasseyer" T-L. 

1 giri (L, BN, S; SP, Dv, H), gi (S). Ref.: A; Lh (gi); Lrq. � "Jument en chaleur" SP. "Estar en celo (la hembra 

caballar y asnal)" A. v. 2 gia, iel. 

2 giri. "Las venas y el sebo de la carne. Ze okela emon dotsue? Dana girixa besteik eztauka ta" Elexp Berg. Cf. 1 

gia (2). 

(giri). "Tojo, planta de la familia de las leguminosas, Genista scorpius" Baraib Voc. 


mende. 

712


girigai (Lar, Añ). � "Guirigai" Lar. 

giri-giri. � (Onomat.). "Sumergido; nadando" LE-Ir. � Nola arimarén poténzia guziak berladanik [...] 

egonendiren án gozátzen giri giri naiadiña. 'Abundantemente'. LE Doc 249. An ondaturik delizietan, nola arraia 

giri giri (333). LE-Ir. Zeruan egoin dire sanduak alegre irris, kantus, gozatzen nauten adiña ta nola nauten giri 

giri (325). Ib. Zer izain da an giri giri gozo utsean? (336). Ib. 

girikeria (Lecl, H). � "Mollesse" Lecl. "Condition mollasse d'une personne, état de flaccidité, de relâchement. 

Le mot se prend en mauvaise part" H. 

girin. � Pasión, inclinación. Cf. 1 grina. � Bedarte-ziar nabil loratxu artian, / girin bako pitxijak irrika bidian. 

Laux BBa 90. Giriñak dauken aizto-itxura / zeure irrijak, ba, metzen dittu. Laux AB 93. Emakumeok, ogenez 

kuin-kuin ta askotariko giriñaz okiturik. Ol (ed. 1958) 2 Tim 3, 6 (en la ed. de 1931, griñaz). Giriñ makurra duk 

nagikeria, ta ez nikek nai nire lagunik alperra edo nagia litekenik. EG 1959 (1-2), 55. 

giristindade. � Cristiandad. � Giristindadeko erri guzietan debotki zelebratzeko misterio andi au (Urdax, 

1827). ASJU 1993, 589. 

giristino (L, BN ap. A; SP, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H; -iño Urt IV 299, Ht VocGr 297, Lar), girixtino, 

kristino, kristio (Ae, Sal; Añ, Izt), giristione, giriztino. Ref.: A (giristino, kristiai); Echaide Nav 207. � 

Cristiano. "Kristioa, cristiano" LE Urt voc. v. kristau, kiristi, kristinau. � Tr. De empleo general en textos 

septentrionales (no suletinos) y, en la forma kristio, en navarros. Giristino es la forma más frecuente; girixt- se 

encuentra en textos de los ss. XIX y XX. Kristino se documenta en Leiçarraga y Tartas (-iño; emplea tbn. 

giristiño). Si no se trata de errata, hay un ej. de giristione en Mihura. En DFrec hay 3 ejs., meridionales, de 

giristino, y 58 (56 septentrionales) de girixtino. � Ebanjelioa eta haren ezagutzea gabe kristino ezin garate. Lç 

Adv ** 5v. Giristinoez egiten den Eliza. Mat 70 (1 , probablemente errata). Zein da kristioaren 

señalea? Ber Doc 96r. Giristino onak iaten ditu mundu hunetan bere trabailluak eta bertze munduan 

trabailluaren irabaziak eta fruituak. Ax 502 (V 324). Giristino legez bizi eztena gaizki erorteko peril agerian da. 

SP Imit I 25, 7. Egiazko kristiñoaren fedia. Tt Onsa 27 (giristiño en la misma pág.). Bathaioak egiten gaitu 

giristiño, Elizako eta Jainkoaren seme. Gç 215. Gure Obispadoko kristio fiel guzieri. (Orrio, 1750). ETZ 80. 

Erantzun bear diote gañerako kristioak edo kristauak baño zuzenago ta obeki. Mb JBDei 1919, 172. Giriztino 

leihalak hetan edireten du egiazko atsegina. Lg II 213. Handitasuna ez da zuzen bat giristione ez izateko. Mih 

93. O ene kristioak. (Sal, 1780). ETZ 165. Kristioarén izán ta izenarén gáin. LE Doc 69. Ezen zer da giristinoa? 

Izen horrek erran nahi du, Kristorena. Dh 254 (196, 223 giriztino). Giristino bat ona dut hartu / nik emaztea 

hartzean. Elzb Po 196. Argi bat hil da munduan, giristino katoliko guzien Aita. HU Aurp 132. Marabedi, 

marabedi, / haurra girixtino bedi. Ox 41. Giristino eta beste, denak hor ziren, dena oihu eta nigar. Ardoy SFran 

267s. Girixtinoek ez zuten kasik etsai handiagorik amesten. Lf in Casve SGrazi 10. v. tbn. Kristio: El 21. CatAe 

30. CatSal 19. 

� (Como primer miembro de comp.). � Zuri oraiño zordun zaitzu / giristiño herria. EZ Noel 176. Katixima 

xipia edo giristino doktrina. CatLan 5 (tít.). Kristio dotrinaren dibisioa edo bereziera. Añ CatAN 14. Haltoki 

publikatzen zuten girixtino legea. Jaur 390. Bazuela aski atsegin emanik giristino populuari. Jnn SBi 157. 

Giristino fede. HU Aurp 167. Girixtinoak haizu zirela agerian bere girixtino urratsen egiterat. Zerb IxtS 99. 

"Bozuak" etzirena giristino fraideak bezala bizi [...]. Ardoy SFran 220. Laket zuten harekin giristino erlijioneaz 

luzaz solastatzea. Ib. 220. Zuk eginik mutikontzat giristino eskola. Xa Odol 158. 

� (Adj.). � Latinez lehen skribatu duen doktor kristinoetarik batek. Lç Adv ** 7r. Bere bihotz giristino 

noblearekin. Ax 6s (V 3). Errege eta printze giristiñoen artean. Gç 53. Nola izanendá, ezpadáki doktrina 

kristioa? LE Doc 58. Soldadu giristino bat ethorri zitzaion alde-aldera. Jnn SBi 145. Hainbeste eta hainbeste 

gizon eta emazte giristino. Ardoy SFran 18. Ibili dut lan frango, langile girixtino, zindikat girixtino batasunek 

muntatzen. Larz in Alzola Atalak 117. 

- GIRISTINO BERRI. Cristiano nuevo. � Markatzen du Jinkuak giristino berriaren bihotzera abündoski 

ixurzen eta hedatzen dien grazia. CatLan 127. Girixtino berri eta kharsu heien erditik izkiribatzen zuen 

Franzizkok. Laph 218. Giristino berriei eta paganoei. Jnn SBi 135. Fedea azkarregi zen girixtino berrietan. Zerb 

IxtS 99. v. tbn. Ardoy SFran 238. 

- GIRISTINO EGIN. Hacer(se) cristiano. v. giristinotu. � Zeure idurira eta imajinara kreatu bai-nauzu, [...] 

giristino egin. Mat 311. Egin zaitez lenik kristio óna. LE Prog 118. Fagore handia egin darotzu bathaioaz 

giristino egin zaituenean. Brtc 83.Edozein erresuma bathaia zeneko, / giristino egina eskaldun guzia. Hb Esk 46. 

Sekulan joaiten bazen haren herrirat haren herritarrak giristino eginen zirela. Ardoy SFran 203. v. tbn. JesBih 

455. CatJauf 34. Barb Sup 166. 

- GIRISTINO LAGUN. Prójimo. � Karitatea da berthute bat zeiñez onhesten baitugu Iainkoa gauza guztien 


mende. 

713


gaiñetik, eta, geure Giristino laguna geure burua bezala Iainkoa gatik. Mat 101. Khen ezazu gure ganik hitz 

ergel guzira, giristino lagunaren kontrako aiphamen guzia eta berze gainerako banaloria guzia. Harb 60. 

Giristino lagunari barkhatzea. Ax 516 (V 332). Eztut giristino laguna behar nuen arauera oneritsi. "Je n'ai pas 

cheri le prochain comme je devais". SP Phil 156. Ezkira solamente obligatu behar ordian gure buriegati 

Iinkoaren othoitzera, baina orano gure kristino lagunegatik. Tt Arima 11. Zeren jaingin eta gibel-jale baitira 

bere Giristino lagunentzat. ES 197. Ikhusiko duzu maitatu behar ditutzula eta bihotzez guziak eta beregainki 

zure giristino-lagunak. Brtc 207. Horra zergatik zabilan etxez-etxe eta presondegiz-presondegi, giristino 

lagunen sokhorritzen, eta giristino berriei eta paganoei gure Erlisioneko egia sainduen ezagutarazten. Jnn SBi 

135. 

- GIRISTINOZKO. (Adnom.). Cristiano. � Giristinozko errelijionearen punturik barrenena. SP Phil 136 (He 

139 giristinotasunaren zentroa). Ahalka zaite arima giristiñozkoa. Ch III 3, 3. Giriztiñozko perfekzionea. He 

Gudu 38 (SP 11 giristinoaren perfekzionea). Nahi du xoilki xede giriztinozko batzuekin eta sainduki konpli 

detzagun. Mih 62. Urrun izatu bai naiz disposizione hain giristinozkoetarik. Brtc 203. Eraman dezagun bizi bat 

egiazki girixtinozkoa. MarIl 116. Hil ziren girixtinozko jenerostasun batekin. Jaur 390. Karitate giristinozkoaren 

obra xarmagarrietan. Arb Igand 186. Hekien presunan geroxagoko zenbat familia girixtinozkoen abiamenak! 

Prop 1906, 123. v. tbn. In Arg DevB II. Lg II 176. Dh 63. JesBih 428. 

giristinogai (Dv), giristinogei, girixtino-gai (T-L). � "Néophyte" Dv. "Catéchumène" T-L. � Itzultzen niz ene 

giristino geietara eta lau orenetako lau hogoi eta hamar batheioak eginak ziren. Prop 1876-77, 104. v. tbn. Prop 

1906, 19. 

giristinokarazko. � Cristiano. � Ama Eskolastikak ematen dio Birjiniari bizitzeko arau giristinokarazko bat. 

"Un plan de conduite Chrétienne" Birjin 67. 

giristinoki (SP (sin trad.), Dv, H (s.v. kristauki), A), girixtinoki, kristioki. � Cristianamente. "Kristioki, 

cristianamente" LE-Ir. v. kristauki. � Modugontára dibertitzen ta bedeikatzendá lána, ta trabajatzendá 

kristiokí nekazária. LE Prog 100. Giristinoki bizitzeko eta hiltzeko moldea (tít.). Brtc 1. Ni apez edo fraire 

baninz, giristinoki biziko nindeke (Urdax, 1827). ASJU 1993, 586. Nahiago zuela igande eguna giristinoki 

iragan ezenez irabazi poxi bat egin. Arb Igand 75. Haurren giristinoki altxatzeaz, haur gaixoen arimez, nor da 

mintzo? HU Zez 145 (180 girixtinoki). Behar da giristinoki bizi. CatJauf 46. Beren eginbidea xuxen bethe 

zezaten eta girixtinoki. Barb Sup 3. Beren urratsak dituztelarik xuxen-bidean ezarri, / giristinoki hezi ditugun 

ait'amen kontsolagarri. Xa Odol 289. 

v. tbn. CatLan 158. Lap 18 (V 11). Ardoy SFran 201. Girixtinoki: Arb Igand 59. Etcham 96. Othoizlari 1958, 

173. Ardoy SFran 106. 

giristinotasun (SP (sin trad.), Urt V 7, H (s.v. kristautasun)), girixtinotasun, kristinotasun. �1. Cristianismo, 

religión cristiana. v. kristautasun. � Zeren hura Kristinotasunaren lehen hatsetik bethiere eduki izan baita. Lç 

Ins B 8v. Hala guztiek egiten dutela Eliza bat eta giristinotasun bat. Mat 70s. Giristinotasunaren mindegia da 

lurra fidelez bethetzen duena. SP Phil 391 (He 396 giristiñoen sordegia). Ez da giristinotasunean deus ere 

mezako sakrifizioa baino errespetagarriagorik. Brtc 239. Ez da egia bat girixtinotasunean seguragorik. MarIl 

84s. Paganoen artetik atheratu ditu, hekiei girixtinotasunaren besarka arazteko eta gero hek fraide bilhakatzeko. 

Jaur 390. Ezkonduko haiz nere semearekin edo behar dun arbuiatu giristinotasuna. Jnn SBi 137. Jesus 

errezebitzen / denek lerro-lerro... / girixtinotasuna / zinez hor da bero. Etcham 196. 

v. tbn. CatLav 16 (V 15). Mih 5. Dh 255. Hb Egia XI. Elsb Fram 127. Arb Igand 165. 

�2. (Dv, A), girixtinotasun, kristinotasun, kristiotasun. "Cualidad de cristiano" A. � Baptismoa da gure 

Kristinotasunaren merká. Lç ABC I 7r. [Eman diazadazu] bihotzean debozinoa, herrian adiskidetasuna, 

erresuman giristinotasuna. Harb 131. Beraz, etzara zu ere, zeure aitzinekoen giristinotasunaren gibelatzaile 

izatu. Ax 8 (V 4). Lenbizikoa dá aprénsio egitean kristiotasúnas. LE Prog 106. Kristiotasúna edo fedea dá 

ziméndu. LE Doc 77. Gure girixtinotasuneko bokazioneak galdegiten duenaz geroz. Jaur 189. 

Giristinotasunarengatik ez bada, bederen gizontasunarengatik, laster aseko dela [...] ikusgarri okaztagarri 

horietaz. HU Zez 77. Eta aditzaileak ez du behar aditua errepikatu, bi sosen girixtinotasunik balinbadu segurik. 

Barb Sup 111. 

v. tbn. Dh 212. Jnn SBi 151. Girixtinotasun: HU Zez 147. 

giristinotu (SP (sin trad.), Dv, H (s.v. kristautu); -iño- Lar, Añ), girixtinotu, kristinotu. � Hacer(se) cristiano. 

"Christianar" Lar y Añ. "Se faire chrétien, rendre chrétien" Dv. v. kristautu. � Onesimo Filemonen zerbitzaria 

Paulen moienez kristinotu (tít.). Lç Philem 1. Geroxago giristinotu eta aita hori mintzatu zen erlijioneaz. Prop 

1876-77, 76. Erroma xutitu zen girixtinoturik. Zby RIEV 1908, 604. Eremu handiak girixtinotu zituen. JE Ber 

68n. Apostoluak aditzean, jendeketa handienak konbertitu ziren eta girixtinotu. Zerb IxtS 97. Begi emaiten zeiela 


mende. 

714


euskaldunak Iguzki amandreari bai eta Ilargi amandreari, [...] girixtinotu-eta ere ez baitzitzaizkon ahanzten 

ahal. Lf CEEN 1973, 124. v. tbn. Prop 1880a, 21. Prop 1906, 17. Ardoy SFran 176. 

giristinotze. � Conversión al cristianismo. � Gobernadoreak jakin zuenean soldadu hekien giristinotzea eman 

zuen manua denak hilaraz zetzatela. Jnn SBi 101. 

giristinozki, giriztinozki. � Cristianamente. v. giristinoki. � Jainkoari galdetzen zioela emazte bat, zeinarekin 

osoki giriztinozki bizi baitzitakeien. Birjin 393. 

? giriston. v. giristino. 

1 giritu (S ap. Lrq; Lecl, Dv, H, A). � "Entrer en chaleur" Dv. "Devenir en chaleur" Lrq (s.v. giri). 

2 giritu. "(BN-lab), seco, a punto de enmohecerse. Arto giritua, giritzen hasia" A. 

girixtino. v. giristino. 

girizi. v. geriza. 

giriztatu. � Ocultarse, ensombrecerse. v. gerizatu. � Zaputz bedi eguzkia, / ezkutatu illargia, / giriztatu 

izardegi / eder ori guzia. Ezale 1898, 111b. 

giriztino. v. giristino. 

girla. � Jainko errege batentzat / ah, zer buruko girla! / koroa batez egiteko, / ah, zer tromenta kruela! 

(Interpr?). Gç 83. 

girla. v. birla. 

girlanda (Lar (girlañda), H), girnalda (Lcc). �1. Guirnalda. � Baziran an lora ederrez eginiko aro edo 

girnaldak. Mg PAb 216. Presentatuko diozu Mariari lore izpiritualezko girlanda hori. MarIl 24. Arbola txit luze 

bat elizako plazatxoan lore eta girlanda askorekiñ. EE 1884b, 113. Maitetzallea samurtuten da, bai eta jantzi, / 

egiten deutsa larros ederdun girnaldea. AB AmaE 158. Agindu, neri ere, oitariko edozein lan; baita loragirlandak 

egiteko ere. Alt LB 22. Azkeneko zatian, erdiko etxe noblea, girlandaz eta galardoaz horniturik 

agertuko da. Arti Tobera 262s. Laparrak eta asunak aurtiki dira, girlandak eta arkiak, zonbeit xeila zahar ere! 

Herr 16-6-1960, 3. 

�2. (Lar, Izt C 44), girnalda (Lcq 137). "Amaranto, yerba muy olorosa" Lar. "Amaranta" Izt C 44. 

girlandatu. "Enguirnaldado" Lar. 

girlatu. v. birlatu. 

girleta. v. birleta. 

girli. v. gerli. 

girmuzi. v. gimurzi. 

girna (V-ple-m ap. A). � Greña. "Girnak ta griñak eztira bat: griñak dira oitura txarrak, eta girnak idun-ganeko 

uleak" Ezale 1897, 390n. � Buruko ulea erabilten eban nire aitak orraztuta idun-atzeti lepoan bera; zeintzuei 

esan eroikoen girnak. Ezale 1897, 390b. 

girna. v. 1 grina. 

girnalda. v. girlanda. 


mende. 

715


1 giro (V-gip, G-goi-nav, AN-ulz; Lar, Dv (V, G), H). Ref.: SMuj EEs 1921, 29; Iz Ulz, Als, ArOñ; JMB At; 

Elexp Berg. � Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 334 ejs. �1. 

Sazón, tempero. "Giro ona, buen tempero o disposición de tierra" Mg PAbVoc. "Tempero, sazón [...]. Lurrak 

giro ona al dauka?, ¿tiene la tierra buena sazón?" (G-goi) SMuj EEs 1921, 29. "El buen punto para acarrear la 

hierba, el helecho, etc. Gabian lanbrua eiñ dau eta bedarronduak eztauka giroik. Primerako girua dauka 

garuak" Elexp Berg. v. 1 aro. � Euskaldunak eztira sekañak, erriberak bai lubera gozoak, beti giro onean 

daudenak. Lar, carta a Mb 280. Ereiten dogu lina-azija lur ondo gijau ta azaro onekuan. Lurrak biar dau giro 

ona. Mg PAb 138. Badira denborak eta giroak igarotzen utzi bear ez diranak. It Dial 62 (Ur giruak; Dv aroak, 

Ip haruak). Ikasiak zeuzkan lurrean azia botatzeko aro ta giroak. Ag G 132. Alorrean, girotan lan egiten 

denean, ikusirik dauzkat askotan sei alimali gizen uztarrian. 'En temps propice'. Or Mi 90. � Artarakoxe "giroa" 

sortu arazi bear izaten da, asmoak loreztu ditezen. Ldi IL 77. � (giro egon). � Galonduak lantzeko / aiñ egon 

da giro. Enb 169. � "Temple, sazón buena o mala para algo, v.g. de cuerpo, etc. Gorputz giroa, anka giroa, de 

uno que tiene buen aire para andar" FSeg. 

�2. (V-gip, G, L; Lar, Izt C 235). Ref.: A; Etxba Eib; JMB At; Elexp Berg. Tiempo (atmosférico). "Temple" 

Lar. "Temperatura" A. "Gaur giro ederra dago plaiarako" Elexp Berg. v. 1 aro (2), eguraldi. � Bigaramonean 

ezegoan eizerako girorik. Ag AL 162. Ollagorretarako giro ederra. JAIraz Bizia 24. Oian-basoak ezetasun, giro 

atsegin eta bizitza-emalleak dira. Munita 136. Giro beratze onek, itsas-egitan eta behe-alderditan euri 

txingortsua ekarri zun. Etxde JJ 257. Margula zan argia, ta eurikara giroa. Txill Let 81. Uda berri gorrixka, 

mastiak landatzeko giro egokiena. Ibiñ Virgil 88. Udaran bai an giro ederra / iñon ederrikan bazan. Uzt Sas 37. 

Nahiago zuen giro aldakorra, Bidaso-aldeko maiz goibeltzen den zerua. MIH 273. 

v. tbn. Ur MarIl 1. Aran SIgn 86. Goñi 15. Or SCruz 71. Lab EEguna 75. Ldi BB 110. Or Eus 296. JMB ELG 16. 

Laux AB 13. TAg Uzt 262. Erkiag Arran 33. NEtx Antz 42. Zait Plat 70. Basarri 100. Anab Aprika 32. Gand 

Elorri 35. Erkiag BatB 25. Vill Jaink 63. Onaind in Gazt MusIx 154. BEnb NereA 189. NEtx LBB 73. MIH 135. 

� (giro egon). � Baldin ezkondu bear / banintz ni berriro, / bearko luke egon / denbora txit giro. Urruz Urz 101 

(ap. DRA). 

� (Fig.). � Mila huskeria gazigoxoren inguruak lanbrotzen dituen giro euritsu hori Ingalaterra aldetik dator. 

MEIG III 93. 

� (Como segundo miembro de comp.). v. ELUR-GIRO, GAU-GIRO, GOIZ-GIRO. � Sendagiñak agintzen 

zioten eran jaioterriko aize giroetara zijoala osasunean irmetu ta pijotu zediñ. Aran SIgn 75. Ostots-giroa suma 

du, orde, / suge gorriak zaiñetan. "Tronada". Or Eus 313. Erabat zetorren legor-giroa. TAg Uzt 224. v. tbn. 

Basarri 100. Negu-giroko iluntze goiztiarrean batera eta bestera genbiltzalarik. MEIG IV 112. 

� (Ref. al tiempo o disposición adecuada para algo). "Lo-giro, temps propice au sommeil" H. "Barru giro da (Gazp.. 

[...] Sukalde giro da gaur (G-azp). Lan giro txarra dago (G-azp). [...] Etxegiro da gaur (G-azp)" Gte Erd 

42. "Langiro da (G-azp, AN-gip, B)" Ib. 86. Cf. egongiro. � Bakarrik eta oiñ-giro onean aurrera jarraiturik, 

joan zan Iruña edo Panplonara. Aran SIgn 86. Andik Itziarrera sartu dira, ez noski an su-ondoan anka-zabal 

egoteko, elurrarekin su-ondo-giro bazegoan ere. Or SCruz 71. Egun on, gazteok. Jardun-giro al degu? NEtx 

Antz 42. Ordu ontan alkarrekin bagiña, nolako izketaldi-giro izango genduken! Ib. 102s. Ez dago kale-giro 

txarra. MIH 135. 

�3. Estación (del año). � Iru giro izanok, nik dei ta atozte: / nork-zeren saria ekardazute. 'Mis tres estaciones'. 

Ldi BB 130. 

�4. Ambiente, medio, atmósfera. "Giro ona ei dago Bitorixako jaixetan" Elexp Berg. "Kantatzen asi da giroa 

berotzeko (G-azp)" Gte Erd 138. � Baltzategin gurean baño giro obea du biziak. NEtx Antz 42. Bizi izan zan 

giroak urliaren ezaguera sakona gureganatuko digute. Zait Plat 28. Zirikadetarako etorkizuna, giroa ta gatza. 

SM Zirik 6. Prantziskotar eskola eta Arantzazuko giroa. Vill in Gand Elorri 12. Arimako giroak, arimako 

paisajeak kontatzen eta adierazten dira. Ib. 16. Orduko giroa ezagutu genduenoi etzaigu bat ere arrigarri egiten. 

NEtx LBB 35. Pipa erriaz a zer girua / suaren aurrian! Uzt Sas 71. Olerkariak ondoko giroarekin, 

paisajearekin, jarduten du. MEIG III 141. 

v. tbn. Txill Let 133. Gazt MusIx 68. Lab SuEm 208. Etxba Ibilt 453. Lasa Poem 90. 

� (Como segundo miembro de comp.). v. GELDI-GIRO, giza-giro, gogo-giro. � Jendeak agertzen zion 

oztasun eta eraso-giro onek Xalbati min aundia egiten zion. Etxde JJ 266. Kezkatzen ez diran izakiekiko bekaitzgiro 

bat sentitzen dut. Txill Let 24. Erri osoari alako pozantza ta jolas-giroa ezarten dautse. Erkiag Arran 33. 

Toledoko baitegian [...] irarria dagerkigu emen bere barne-giro osoa. Onaind in Gazt MusIx 151 (Gazt MusIx 

163 olerti-giro). Ez al zenduke kristau-giroa jarri nai? MAtx Gazt 102. Erdel-giroan itota azi eta ezi. Ibiñ Virgil 

22 (v. tbn. MEIG VII 167 erdal giro). Gerra giro onek errezeloa ta susmo txarra errez pizten ditu. NEtx LBB 80 

(379 eztai-giro). Euskaldun izango ziren haurrak euskal giroan euskalduntzen ziren. MEIG VII 166. v. tbn. Lab 

SuEm 198 (utopi giro). NEtx LBB 293 (euskal-giro). Azurm HitzB 27 (asperkunde giro). MEIG I 50 (bihotzgiro). 

�5. (Uso adv.). � Bada, batez ere bere erritarren artean diraute oraiñdik bizi ta giro [...] oroimen gozo eta 

jaiera iraunkor biotzezkoak. Aran SIgn 75. Zeñ eroso, sasoi ta giro-giro ai zaizkigun euskal-erriaren onra ta 

edergarri izandu ziraden bi. Ib. 202. Galanki eta dotore, / giro giro ipintzen. AB AmaE 394. 


mende. 

716


- GIRO-ALDA. Cambio de humor. � Begi zabaletan, irria nagusi: / giro-alda ain usurik ez dut ikusi! Ldi UO 

22. 

- GIRO-ALDATZE. a) Cambio de tiempo. � Basoak galtzeak, ordea, giro-aldatzea ekarri die. Munita 147. b) 

Cambio de ambiente. � Mundu guztia ari da giro-aldatze ori jasaiten. Vill Jaink 7. Orbelaundik Arantzazura 

aldatu zanean, etzuen, alde ontatik, giro-aldatze aundirik jasan bear. Vill in Gand Elorri 12. Bata eta bestearen 

artean halako giro-aldatzea [...] nabari uste dudalako. MEIG VI 75. � Ahapaldi bat beraren barruan ere gerta 

oi da iñoiz giro-aldatzea. Onaind in Gazt MusIx 153. 

- GIRO IZAN, EGON, etc. Hacer buen tiempo. � --Giro dago. --Bai, jauna, bai. Sor Bar 15. Mugiro, ez da an 

beti giro. Or Eus 61. Ostatu-terrazetan / (giro da gaur). Mde Po 91. Neguteak jotzen zituanean etzan giro goi 

aietan! NEtx LBB 93. Giro zegok hementxe! MEIG IX 103. 

� (Con eduki). � Gizajo orrek giro daukazu / itxutzen baldin bazera. Basarri 170. 

� (En oraciones negativas). (No) haber buen ambiente. "Arek zakarraldixa daukanian ezta giro izaten inguruan" 

Elexp Berg. "Polizia tiroka hasi zanian, han etzan giro" Ib. "Txatxualdixak emute zotsanian etzan giro izaten 

aren inguruan" Ib. (s.v. txatxualdi). "Ez da giro oiekin (G-azp)" Gte Erd 212. v. atsegin (1). � Golpia lijero, / 

etzeguen giro / etzeguen giro, / bentajan aguro, / ezagun zan klaro. EusJok 126. Andriaren begirakunan ez zan 

izan giro. SM Zirik 27. Ortzak zuriak erakusten zituan iñor kanpokorik joaten zanean. Etzan izaten giro arrekin. 

Salav 31. Bestela, etzan giro Benitoren ondoan. NEtx LBB 67. Onekiñ ez da giro / gaurko egunian, / berai 

buruko illeak / galdu zaizkonian. In Mattin 146. 

v. tbn. TAg Uzt 13. Etxde AlosT 42. Jaukol Ipui 32. Basarri 115. Uzt LEG II 319. Giro egon: Tx B 230. 

- URTE-GIRO. v. urte. 

2 giro (H, A). � "Sorte de, espèce de, manière de" H. "Mendiburu emplea frecuentemente esta palabra en 

sentido de 'manera, traza, especie'" A. � Ereintzen badu batek bere baratz-lur maneatuan, egiten dela azagirorik 

andiena bezain andia. Mb IArg I 209. Ekus dezazun zer bekatu-giro den blasfemia. Ib. 262. Neka-giro 

oriek garaitzen dute, dio Santuak, komunioz sendorturik arkitzen ez den bihotza. Ib. 271 (79 giza-giro; Mb IArg 

II 329 jenda-giro). Batzarre txar bat edo konzilia-giro gaisto bat. Mb OtGai II 290. Erromar, euskaldun, 

arabiar, godo ta beste jende giro arrotzetati artu ditu ezin esan beste luma. Mg PAb 197. 

3 giro (L? ap. A; Dv). �1. "Syn. de gura, envie, désir" Dv. "Sinónimo de 'gana, deseo' como substantivo" A. � 

Giroz bete dezake atsoak estea. "Con afán". Or Eus 132. Beste batzuek oi eben kemen ta burrukarako odol-giro 

berorik ez eben agertzen. (Interpr?). Erkiag BatB 88. �2. (Dv � A). "Envieux, désireux. Ez naiz jan giro. Je n'ai 

pas envie de manger" Dv. "Como adjetivo [sinónimo de] 'ganoso, deseoso'" A. Cf. odolgiro. � Logiro naiz ta 

logale (AN-5vill). A CPV 594. 

4 giro. � Hara ikhazketariek duten girua; / bonetaren kaskoan xuxen zilua. 'Voilà des charbonniers les 

splendeurs'. ChantP 94. 

giroaldi. � Buena disposición, buen tiempo. � Aspalditxoan baztertuxe baitzeukan [xixpa] eizerako betarik edo 

giroaldirik ezean. Etxde JJ 151. 

giroge (Lar, H). � "Destemplanza" Lar. "Mauvaise disposition d'esprit, d'humeur" H. 

girogetu (Lar, H). � "Destemplar" Lar. "Devenir mal disposé d'humeur, d'âme, de caractère, d'inclination" H. 

giron. � Buen tiempo. � Laño ta odeien egoetan irakurtzen zuan urrengo egunerako girona edo giro txarra. 

Ag G 4 (v. tbn. 9). 

� gironea. v. jironea. 

1 girotu (V; Lar, H). Ref.: A; Elexp Berg. �1. "Atemperar" Lar. "Devenir favorable, en parlant du temps, de la 

saison" H. "Sazonar" A (que cita a Moguel, pero no lo encontramos). "Ponerse a punto la hierba para ser 

retirada, la tierra para ser trabajada, etc. Atzo ebagittako bedarra oiñezkero girotuta dago" Elexp Berg. � Bedar 

ta landarak ezkotu ta girotuteko. Ur Bisit 108 (ap. DRA). Girotu zireanean [lukainkak] Txoleten ustez, atera 

sartagiña ta [...]. Ezale 1898, 301a. �2. Refrescar, templar. � Zer pozik daben azuzenazko lora salletan, / 

Jaunak girotzen zu lako lora eskertsua. AB AmaE 156. Zeñek girotu egingo gaitu uda errean, / garretan jagi 

egiten bada eguzkia? Ib. 168. Zure ikusteak girotzen bai du lore eskertsua! EEs 1916, 28. Amaren argi, zoruna, / 

betaxaletan / giro bezaizu / nere abesti kutuna. (Interpr?). EA OlBe 29. �3. "Devenir bien disposé d'humeur, de 

caractère, d'inclination" H. 


mende. 

717


2 girotu. "Devenir désireux" Dv. 

giroztatu. � "Sazonar, dar sazón" Lar. � Bere barrenetan sentitzen zuten barjakinde on baten bozkaria 

hedatzen zen heien solasetarat ere, eta giroztatzen zitzuten boztasun xahu batez. Birjin 90. 

girrin. � Chillido. � Lurbira datoz leitsu egaka, / girrin ta txio...! zalapartaka. Loram 89. 

girrinda. "Zumbidos de oídos (V-ger)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 350. Cf. kirrinka. 

girrindel. "Anilla que cuelga de la lanza de un carro" A Apend. 

girringola (V-m ap. A), kirrinkola (V-m ap. A). � "Carnazas y pliegues del ganado o persona" A. "Kirrinkola, 

papada" Ib. 

girrintz. v. irrintzi. 

girrintzaka. v. irrintzika. 

girtain (L ap. A; SP, Lar Sup, H; -th- Dv, H), kirtain (B ap. A; H), girtin (BN-lab ap. A (s.v. girten)), girtoin (H 

(-th-)), girtoi (H). � Tr. Documentado en autores septentrionales y en Orixe. �1. "Manche" SP. "Asa, girtaiña" 

Lar Sup. "Mango" A. v. gider, kirten. � Eztute edireiten girthaiñik, esku-tokirik, sostengurik eta ez 

konsolatzeko biderik. Ax 598 (V 385). Mikelek suma du satagina / ta, arturik sarde-girtaina, / kali du. Or Eus 

301. 

� (Fig.). � Gezurraren girthoinak etzuen balio, / Sinhestez egiteko nihoiz gaphirio. Hb in BOEl 171. 

�2. (SP, Dv (-th-)), kirtain (H), girtoin (-th- H), girtoi (Dv, H, A), girtin (A s.v. girten). "Queue de fruit" SP. 

"Pedúnculo, cabillo de las frutas; pecíolo, pezón de las hojas" A. "Gerezi-girtin, el pedúnculo de cerezas" Ib. � 

Fruitu hori hain gordoa, / girtoia aldiz hain flakoa. Gy 12. Harzaitzu gerezi onak eta onthuak, khen zoizute 

girtoinak eta hexurrak. ECocin 52s. Nahi luke loreak segitu bidean... / girtainak zertako du gelditzen lurrean? 

Elzb Po 188. Girtainetik xuxen mozten dituzte haixturrez. JE Bur 82. �3. "Au fig. tout ce qui sert à tirer parti de, 

donne occasion, fournit motif pour, prête à, donne prise pour" H. 

- GIRTAINDUN (-th- Dv � A, H), GIRTOINDUN (H + girtoidun). a) "Pédonculé, pétiolé" Dv. b) (-toi(n)dun 

H). "[Qui a] une anse, un manche" H. 

� Etim. Probablemente de *gider-t-oin o acaso, por el vocalismo de la última sílaba, *gider-ta- (de -te) + oin. 

girtin, girtoi(n). v. girtain. 

girtoin. v. girtain. 

girueta. � Veleta. � Girueta bat dorre baten kapetan ezarria. Birjin 359. 

gisa (gral.; Volt 6, SP, Urt I 23, Lar, Ht VocGr 388, Añ, Gèze, VocBN, Dv, H), gixa. Ref.: A; Iz R 297. � Tr. 

Documentado abundantemente en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. La forma gixa se encuentra en 

algunos textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 321 ejs. de gisa. Sg. Azkue (Gram 346) giza es "locución 

puramente eúskara, originada de giza 'naturaleza, modo de ser'"; y así escribe: olatuen gizako txakoliña (A BeinB 

40), begi baltz eder batzun gizan (A BGuzur 108). �1. (Sust.). Modo, manera; clase. "Il n'y a pas moyen, ez da 

gisarik" Ht VocGr 388. "Pareillement, gisa berean" Ib. 396. "Apparence" VocBN. "Ezta gisarik hobeki egiteko, il 

n'y a pas moyen de mieux faire" H. "Zenbat buru, kainbat gisa (R)" A. "Gisa berean, [...] igualmente" Iz R 297 

(v. infra BER GISAN). AxN explica thaillu (114 y 150) por gise. v. modu. � Gisa onean. fJZ 98. Bizi aphur 

hunetan / ibilli bestiturikan, / dolu gisa batetan. Arg DevB 61. Zonbat bekhatü gisa da? Bp I 52. Espiritu Santua 

ez da beti gisa batean etorzen anim guzietara. Mb IArg I 364. Kopla-gisa batzuk gozatzeko Sakramentu 

Sanduaren laudarioetan. LE Kop 137. Egin dezakegu Jaungoikoaran borondatea Zerukoen gisa beraren 

graziarekin. Gco I 416. Gure Jesus onak milla gisatara agertu du bere guganako ontasun eta amorio geiegia. 

AA I 541. Ifernuak asma-araz zetzaken thormenta gisa guziak. Dh 182. Zer gisa ederrean nauten ni paratu! Gy 

142. Gañerako zati guziak ere gisa onetan egiñak ziran. Lard 211. Bertze gisa bat idi mihiaren preparatzeko. 

ECocin 5. Eriek gaitza berbera izanik, ez dela bi eri berdinik: gisa berean, azkenetan daudenetan ere eztagola bi 

berdinik. FIr 188. Gantzukaria, usai oneko ur edo olio-gisa bat. Ir YKBiz 371n. Hitz eta aieru urriko, baina alaia 


mende. 

718


bere gisa isilean. Mde HaurB 76. � "Zer gísa du? ¿cómo está (usted)? (R-uzt)" Iz R 297. 

�2. (Lar, Ht VocGr, Añ, VocBN, H, A). (Precedido de gen. o de frase relativa). Como, a la manera de, del modo 

que. "Orren gisa (G, BN, S), a manera de ése" A. AxN explica aparailluaren arauaz (530) por prebenzioaren 

gisa. � Ohoin baten gisa altxatu zuten. EZ Noel 95. Orai erretzen aizen gisa, / bethi aizela erretzen. Gç 179. 

Itsuen gisa jo ezak emen, jo ezak or. Lar DT CCIV. Jainkoak, berari zaion gisa, erregelatzen duela. Lg I 266. 

Anka altxatu eta, / txakurraren gisa, / egiten dio batek / zar, zar, goitik pisa. It Fab 76. Ala ere nere gisa / ez da 

aberastu. AzpPr 82. Arkitu ez duanak --nere gixa-- obe du jarrai ezkongai. Lab EEguna 117. Zuri zor dizugun, 

ohore baten gisa, / otoi, har zazu. Arti MaldanB 196. Kaliak kristalaren / gixa garbituak. Uzt Sas 356. � Zuen 

hegi-muthurrak / mihise batek hila gisa, / gorde ditik elhurrak. Elzb Po 199. 

� (Tras tema nominal nudo). "Gizon gisa, courageux" SP. "Sehi gisa hartzen zaitut" H. � Kontrako guziak 

pairatzatzu gizon gisa. SP Imit III 47, 2. Bekatu mortal bat kofesatzen badu dudazko gisa. CatLuz 33. Bi urthe 

igaran ditiat Españan pelegri gisa. Etch 240. Liburu huntan hanitz gauza frantses gisa izendatuak izanen dire, 

ez dazkiulakotz eskuaraz izenak. ECocin 2. Zuhur gisa nik baitakit / labur dela bizia. Elzb Po 211s. Elizari 

jabetasun orren etekiñak lansari gixa ordaindu. Etxde JJ 20. Maixu gisa ari da emen gure Santua. Onaind in 

Gazt MusIx 154. Ondoan zuela, morroin gisa, Migel Landibar. Ardoy SFran 90. Euskal herriko seme gisa, ahal 

nezakeen neurrian, jokatuko nuela aurrerantzean. MIH 369. � Bertutetan hagitz aitzinatzenago dute, zeinak 

gizon gisago enseiatzen baitira garaitzera zer ere gaitzenik eta kontrakoenik suertatzen baitzaie. "Virilius". SP 

Imit I 25, 3. 

� (Precedido de frase relativa sin aux.). � Ezin erran gisa zuten / hura ere tormentatu. EZ Noel 169. 

� (Precedido de frase condicional). � Ikusten zan Etxe-alai, uso zuri bat erramu tartean balego gisa. Apaol 

114. 

� (Precedido de frase relativa con determinante. La oración de gisa precede a la oración principal; todos los ejs. 

son de Mendigacha). Cf. Mdg 129: Tenpra digu on, azia egin digu nai digun gisa. � Egun, xei andia diguna 

gisa, nik ere dud egun ona. Mdg 122. Ekusten diona gisa, isartan dazkad gaizak kasoak emon bage. Ib. 132. 

Guartuz nuana gisa, fanenaz gidatuz. 'En la forma que lo voy recordando, iré enviando'. Ib. 149. 

� (Precedido de -ko). � Saindu guziez, igandeaz eta gainerakoa, laudetako gisa. Hm 166. Ikusi zuanian 

zetorkiola bestetako gisa itzegitera, ezkutatu zan Santua. Bv AsL 179. Adios D. Resurreccion betiko gisa. 'Como 

siempre'. Mdg 152. Eztigu negu guziuan ekusi, kainbat elur nola orai dagona; eta egiteko gisa ere. Ib. 122. 

Elizondoko gisa emen ere egal aundiko etxeak dira. Anab Poli 86. Oraingo gisa, orduan ere jende asko biltzen 

zan Panplonan. Salav 49. 

� (En otros contextos). "Ori zer gise torri ote da añ agudo?" Iz Ulz s.v. ori. � Ene ganat bere ethorkira gisa 

bihurtu. Ch III 9, 1. Bañan kontu ori beste gisa moldatu biegu. Sor AuOst 83. Zerbait gisa moldatzen nintzan 

beti. Xa Odol 39. 

�3. (Precedido de neure, bere...). Por mi (su...) cuenta, a mi (su...) aire; de modo diferente, especial. "Beregisa, 

d'une façon particulière" Lecl. "Utz ezazue bere gisa, laissez-le à part lui, de côté" H. "Bere gisa (Sal, R), por su 

voluntad" A. "Bere gisa utzi, abandonar (AN-5vill-erro)" A Apend. "Naurekisa, a mi manera" Iz Als. "Bereise, 

contr. de beregise, beregisa, naturalmente, por sí mismo; sin intervención ajena, ni propia voluntaria. Aur ori, 

beregise erori da lizarretik" Asp Leiz2. � Bizio hau beregisa behar duzu gudukatu, eta bertzeak baiño eta indar 

gehiagorekin. He Gudu 108. Nahiago dut beraz neure gisa bizi. Laph 137. Justo Mari Mokoroak irugarren aldiz 

bere gisa euskeraz antolatua. Mok 1. Bakoitza bere gisa, susmoz bezela, baserri batera bildu giñan. Or SCruz 

65. Astoa ta Rozinante beren gisa ango belar-bazka ugaritan utzi-ta. "Dejando... a sus anchuras pacer". Berron 

Kijote 163. 

v. tbn. Ch III 13, 1. Lg I 202. Mb IArg I 302. Monho 48. Dh 71. Hb Egia 18. Sor Bar 29. Elsb Fram 182. Barb 

Leg 132. Vill Jaink 85. Larz Iru 80. Lab SuEm 208. MEIG I 109. 

� (BN-ciz, Sal, R, S ap. A), kisa (G-to-bet-nav ap. A), kiza. "Cargo, cuidado. Bere gisa dago, está a su cargo, le 

está recomendado" A. "Bere kisa dago ori, ése está a su cargo" Ib. � Nere kisa bedi gudoiala yasorik orain 

diarduten guda orren amaia. 'Que en mí esté el resultado final'. Zait Sof 117. Apolon-ek baitu bere bizkar 

etorkizunen kisa. Ib. 67. Gezna eder ori nere kiza artu bear izan nun. Ib.168. 

- HALAKO GISAN... NON. De tal manera... que. � Bainan halako gisan dire non, izpiritua nahasi gabe, 

ukitzen baitute bihotza. Hb Egia 85. Halako gisan non guziek trufan baitzabilaten. Laph 38. 

- HALAKO GISAZ... NON (H). De tal manera... que. v. GISA BATEZ... NON. � Arbola loratu gabe nahi 

lukete fruitua bildu, halako gisaz non erran baititeke hautaz: Desideria occidunt pigrum. ES 180. Itsutzen 

gaituelarik halako gisaz, non ez baitugu ikhusten. He Gudu 121. Halako gisaz molda dezagun gure egiteko 

manera guzia, non gu baithan agertuko baitire [...]. Dh 230s. Egiten da arbola bat, halako gisaz nun zeruko 

xoriak ethortzen baitire. TB Mt 13, 32. v. tbn. Jaur 147. Gy 228. Jnn SBi 45. � Molda dezadan ene bizia 

hunelako gisaz non, [...]. MarIl 96. 

- BER GISA. Del mismo modo. v. BER GISAN. � Ene abisa ere Sira / ber gisa edireiten düzü. Xarlem 103. 

Beha ene abisa zük keta elizan / nik eginen ber gisa lakhatüz eihean. Xikito 3. 

� "Berber gisa, de la misma manera (R-uzt)" Iz R 394. 

- BER GISAN (S). Del mismo modo. "Ber gisan, de la misma manera" A s.v. ber. v. BER GISA, BER 


mende. 

719


GISARA.� Gure laguna ikhusten dugunian gosez hiltzera doela, obligatu gira hari sokorri emaitera [...], ber 

gisan ikhusten dugunian gure laguna tribulazione espiritual handi batetan gure orazione honez obligatu gira 

haren sokorritzera. Tt Onsa 11. Exhortatzen dütügü ber gisan konfraiak oro, ez jagoiti mankatzez goizanko eta 

arratseko othoitziari. Mercy 31. Jinko zelükoaren izenian / aita berriz zütüt othoizen, / idola faltsien kitazera / 

ber gisan exortatzen. Xarlem 672. Orai ere phartitzen beniz zure othoitzez ber gisan / Haietzaz bizi-eraz nezazü 

malerus nizan denboran. Etch 246. Jesüs harat igaiten ikhusi düzien hura, ber gisan egün batez hantik jaiziren 

da. CatS 104. Bena mintzatzen giren bezala Jinkoaren beraren perfetzione mügagabez, gure ahalaren arabera, 

sori düzü zurez ere ber gisan mintzatzera atrebi gitian. Ip Hil VI. 

- BER GISARA, BER GISALA. Del mismo modo. v. BER GISAN. � Hala nula prinze bat zure etxen 

errezebitü behar bazünü, ezpeitzintake kontenta zure etxiaren xahatzez; bena zerbaitez orano eder beitziniro; 

bergisala zure arima behar düzü berthütez edertü, Jesüs-Kristen errezebitzeko. UskLiB 95. Bergisala hartü 

zizün kalitza bat arduareki eta benedikatürik eman ziezün. Ib. 89. 

- DEUS GISAZ. v. deus. 

- GISA BATERA. De algún modo, por una parte. � Erran zien etzela gisa batera Laphurtar mintzorik, horgo 

mintzaira Nafartar hutsa zelakotz. Zub 103s. Bizkitartean, gisa batera, hartaz dolu ere zuen. "D'autre part, 

cependant". Barb Leg 138. Frantsesa bainiz gisa batera, nola zuhau, ahalgetzen niz. JE Ber 72. Gisa baterat 

nahi nuke banintz hila, / zerurat joaiteko bakeraren bila. Xa Odol 251. 

- GISA BATEZ. De algún modo. � Hura dela gisa batez Jesüs-Kristen misterio ororen besta. CatS 107. Egia 

erran, gisa batez batere ez da harritzeko. Zerb Azk 43. 

- GISA BATEZ... NON. De tal manera... que. v. HALAKO GISAZ... NON. � Iseia zite orai gisa batez 

bizitzera, nun hiltzeko orenian lotsa beno haboro alagrantzia ükhen ahal dezazün. Mst I 23, 6. Gisa batez nun 

edirenen beitzütie [...]. Mst III 33, 1. Azkar nezazü gisa batez nun eztezadan nigar egin behar. UskLiB 12s. 

Hura da Jinkuari estekatü izatia gisa batez nun [...] biziaren ere galtzera ekharriak beikinate. CatS 43. � (Sin 

non). � Aphezek ber miraküillia egiten dizie [...], gisa batez horietarik landan ezpeita ogirik ostian ez kalitzan 

ardurik. UskLiB 90. 

- GISA GAIZKI. De mala manera. � Iuduek gure Iaungoikoa garrotatu eta amarratu zuten, baina gisa gaizki. 

Harb 453. Ezta zerrenik oihala hala eta hain gisa gaizki bilhakatzen duenik. Ax 423 (V 274). 

- GISAGOKO. (Adnom.). Más apropiado. � Nai danean ezkon buztarria askatua legokek. Beste maite 

gisagokoren baten billa jun bear. TAg GaGo 85. 

- GISA IZAN. (Intrans.; no con primera y segunda personas). "Il est à propos, gisa da" Ht VocGr 410. "Gisa 

balitz, s'il y avait convenance, s'il était à propos" H. � Gisa dea, [...] eskale batek predika dezan? Laph 92. 

Betirisantsi bertze asko / begiak itsurik darraizko; / hek ere gisa baitire harendako, / zeren diren gaixto / xoro 

edo asto. Zby RIEV 1909, 229. --Nahi zinduke trukada bat egin? --Hoin ongi, baldin gisa bazaut. Darthayet 

Manuel 374 (ap. DRA). Oi zu Baxenabarre, / eta zu Lapurdi, / gisa da dezazuen, / hots, egin biderdi. Etcham 

128. Baitirudit iñoiz, gisa dan baiñon dedu aundiago demaiodala. Or Aitork 284. � (Gisago izan). � Burulanetako 

gisago izanen zen eskulanetako baino. Lf ELit 257. � (Gisenik izan). � Hauta zazu gur-eremuan 

Jainkoari hitz eman diozun bezala bizitzekotzat gisenik zaitzun lekhua. Birjin 489. Iduritu zitzaion hura zela 

gisenik xede haren bethetzeko. Ib. 490s. --Noiz behar da drainatu? --Noiz-nahi. Neguan da gisenik. Dv Lab 

117s. 

- GISAKO. (Adnom.). (Precedido de gen. o de frase relativa). "(El que es) de mi guisa, nere gisakoa" Lar. "Hara 

beste zaldi bat hunen gisakoa" Dv. "Beste gizonen gisakoa" H. (cf. supra Tr. ej. de gizako en Azkue). Cf. gisako. 

� Harri desilatuaren gisakoak. (Interpr?). INav 84. Mirrazko present andi eder zegokan gisako bat. Mb IArg I 

160. Jakob-ren gisako biguntasunaz esan zion. Arr GB 132. Zubiari ezer kendu barik esan geinke, bere gisako 

beste umant asko dirala Euskalerrian. Ag Kr 32. Egur orri beste bere gixako egur bat josten zitzaion. Inza Azalp 

69. 

� (Tras tema nominal nudo). "Gizon gisako obra bat, action courageuse" SP. � Konseillu ona eta ez atso 

gisakoa. ES 171. Eguzki beraren argi gisako argi bat. Mb IArg 235. Mandatari gisako bat zaldi txar baten 

gañian. Bil 163. Eman zion bere pozarekin eztai gisako bazkari on bat. Bv AsL 136. Idazleen lana ereintza 

gisakoa da. MIH 121. Hutsak eta huts-gisakotzat har ditzakegunak. MEIG VI 169. 

� (Con nere, bere...). Diferente, propio, particular, personal. "Particulier, beregisakoa" Ht VocGr 397. 

"Beregisakoa, particulier" Lecl. "Halako bere gisako iaun bat da, c'est un monsieur singulier, qui a des façons à 

lui propres" H. "Beregisako (L, BN, Sc), raro, original" A. Tbn. en Lrq (beregisako) s.v. bere. � Hekien 

hitzkuntza bere gisakoa da. "Toute particulière". ES 111. Ez da populurik, bere gisako erlijione bat ez duenik. 

Lap 13 (V 9). Norbeitek erran dezake: Jende beregisakoa! Aithor dut bai, hori dela hala den gauza, bethidanik 

naizela nere gisakoa, bertze bat ere ez bezalakoa. Prop 1911, 14 (ap. DRA). Bere gisako arropa. Tx B I 187. 

Herrikoi izatera saiatu zen; haren saiatze horrek ez zuen ordea ondorio onik izan, bere-gisakoegi zelako. Mde 

HaurB 11. Gure gisako hiztegi bat moldatua ginuen. Xa Odol 37. Hizkera berezia zor zaio [poesiari], bere 

gisakoa. MIH 241. 

� (Otros contextos). � Onak ziran biak, bata bestearentzat gisakoak. Ag AL 136. Eresia otoitzerako gisakoa. 

NEtx LBB 141. 


mende. 

720


- GISALA. v. GISARA. 

- GISAN. (Precedido de gen. o de frase relativa). � Tr. Documentado en todos los dialectos. Sg. Azkue gisan y 

gisara "no se dicen" en guipuzcoano, bajo-navarro y suletino (cf. supra Tr. ej. de gizan en Azkue). � Iainkoaren 

Spiritua uso kolunba baten gisan iausten. Lç Mt 3, 16. Krutzearen gisan onela ifeniaz. OA 17. Egin zuen, 

ekusten dezun gisan, bere eskuz. Mb IArg I 178. Zergatik zabiltza zabuka ordi baten gisan? VMg 80. [Maniak] 

exekütatürik izan ditian erran den konfrariako personez oroz, diren gisan eta etxekiten dienaren arau. Mercy 43. 

Haren eskutik dathorren gisan. Dh 234. Abere basatien gisan bizi ziran. Lard 388. Esan niyon desio, / senti nuen 

gisan. Bil 70. Aiekgatikan gaude / oraiñ gauden gixan. Tx B III 63. Txorijen gixan. Enb 203. Errazago zitzaiela 

gipuzkoarrei, orain ere errazago zaien gisan. MIH 380. 

v. tbn. Cb Eg II 28. CatLan 23. Mg PAb 196. Izt C 140. Ur MarIl 16. CatS 116. Aran SIgn 81. Arrantz 32. Bv 

AsL 46. AB AmaE 283. Zab Gabon 96. Azc PB 196. Balad 231. Echta Jos 75. Ag G 11. EusJok 145. EusJok II 

30. Mdg 125. JanEd II 69. Tx B II 161. Zub 77. TAg Uzt 49. Or Poem 528. Mde HaurB 68. Erkiag Arran 187. 

Anab Aprika 34. Arti MaldanB 201. Larz Iru 116. Uzt Noiz 69. Xa EzinB 127. 

� (Precedido de -ko). � Guziak gelditzen dira jaio ziran aldiko gisan. Mb IArg I 204. Emengo gisan Indian ere. 

Mb IArg II 321. [Amar mandamentuak] Franziako gisan. Ub 170. Beste urtetako gisan. Enb 85. Nola egon zen 

plazan, / munduan geigo ez balitz / bezalako gisan. EusJok 74. v. tbn. Mdg 164. Grafia gaurko gisan aldatu dut. 

MIH 242n. 

� Ezta mintzo zurru-burruka eta nihork deus ezin ezagutuzko gisan. Hb Egia 6. 

� (Precedido de -t(z)eko). Como para (que). � Onzi txikia zerabillen luma zirudiela ta ez-bai-puntu oro 

ondatzeko gisan ta eran. Mb IArg I 193. Botza altxatu baitu etxe guziak entzuteko gisan. Laph 82. Bazkaldu 

berriak ginen, eta zenbait egunentzat ongi izateko gisan. Elzb PAd 56. Herri batetarat heldu ilhuna gabe, 

biharamunean goizik saltzen abiatzeko gisan. Arb Igand 75. [Eskallerak] jarri zituen amona xarrak / aixa 

igotzeko gisan. In Tx B III 138. 

v. tbn. Hb Egia 6. Sor Gabon 19. Lap 33 (V 19). Zby RIEV 1908, 88. Jnn SBi 24. StPierre 28. Barb Sup 86. Lf 

Murtuts 20. Xa Odol 203. 

� (Tras tema nominal nudo). � Gazteak gazte gisan behar dire jauntzi. Dh 133. Aiton seme gisan bizi nahiturik. 

Arch Fab 121. Baña gu emen deslai itxirik umezurtz gisan. AB AmaE 112. Ateko arkua miresgarriki lantua 

gótico gisan. Zub 82. Azken-nai gisan. Or BM 14. Igesi joan zan, uso lumatxuri gixan. NEtx Antz 158. Jostallu 

gisan erabiltzeko. Basarri 84. 

� (Con nere, bere...). A mi (su) manera. � Bere gisan eta maneran egiten du bere iokoa. Tt Onsa 63. Ni nere 

gisan bezala, hura ere berean igandetako arropa ederrenekin. Elzb PAd 4. Biek baitzuten, bakotxak bere gisan, 

kontrabandist aireño bat. Ardoy SFran 249. 

� (En otros contextos). � Jakin naiez zer gisan arkitzen zen Santuaren gorputza. Mb IArg II 302. Lenengo 

maitasuna gisan, Paris ezagutu duenak aaztu dezakeanik ez dut uste. Txill Let 116. Nigandik igeska gisan. Ib. 

132. Berriz jaio izan banintz gisan. Ib. 111. Ez bestetan gisan. Ib. 59. Otzikarak artuta gisan. Ib. 22. 

- GISANAGO. (Con izan). Ser más apropiado. � Denik ere gisanago zen gizon bat eta ez neskatoko bat izan 

zadin kanaila multzo haren buruan. Elsb Fram 82. 

- GISARA (R ap. A; Lar, H; gisala BNc, S ap. A; VocBN, H). (Precedido de gen. o de frase relativa). "A manera 

de" Lar. "Ebanyelioa Mateoren gisara" H. Cf. gisala. � Haur ona, Amak ez zaitu / munduan eman argira, / 

bertze haurrek bere haurrak / ematen tusten gisara. Gç 66. Ez herabeztiaren gisala. Mst III 26, 1. Aren gisara / 

mantxa bage ta osorik / gelditzen dala. GavS 13. Deus etzen hunen gogara, / ez deus, behar zen gisara. Gy 204. 

Aren gisara izan bear gera. Arr GB 85. Akuluaren gisara / egiak gure jaidura / sumintzen dauku ardura. Etcham 

191. Azkuek eta nahi zuten gisara. MIH 106. 

v. tbn. Ur (G) Gen 31, 28. Aran SIgn 74. Bil 161. Ag AL 49. Mde HaurB 88. Anab Poli 139. Arti MaldanB 205. 

Basarri 100. 

� (Precedido de frase relativa sin aux.). � Han penarazi zintuen / ezin erran gisara. EZ Noel 149. 

� (Precedido de bere). Por su cuenta, a su aire; de modo diferente. "Nor bere gisara, chacun à sa guise" SP. 

"Bego bakhotxa bere gisara egitera, qu'on laisse chacun en faire à sa guise" H. � Anhitz moldez eta diferentki 

minzatzen baitira [...]. Finean bat bederak bere gisara, anzura eta moldera. Ax 17 (V 8). Bakoitzak bere gisara 

egin nai zuan Jainko berri bat. AA II 45. Jaungoikoak bere gixara ta mirariz egin zualako. Inza Azalp 53. v. tbn. 

Ag AL 28. MEIG VII 170. 

� (Precedido de -ko). "De esta manera, onelako gisara" Lar. � Millionka ioanen dire bere herrautsetara / 

gorputzetan agertzeko leheneko gisara. EZ Man I 81. Bazkatuko du mendiko gisara gaiak agintzen dion 

moduan. Izt C 227. v. tbn. Gy 199. Sermoi batzuk egiten dira euskeraz, lengo gisara. Vill Jaink 8. 

� (Tras tema nominal nudo). � Ez dezute ikusten / ortz eta agiñak / errot-arri gisara / daudela egiñak? It Fab 

97s. � Bitara esan eta idatzi behar lirateke: euskal-jantzian eta erdal-gisara. MEIG VIII 112. 

� (En otros contextos). "De otra manera, beste gisara" Lar, Añ. � Orduan iautsi zitzaien / buruen gaiñetara / 

suaren kharrazko mihi / batzuekin gisara. (Interpr?). EZ Noel 118. Eta mundua gerora / bioa ohi gisara. Gy 14. 

Esaera dan bezela: San Markos astia, [...]; edo beste gisara: San Jorji, artuak eregiteko goizegi. Sor Bar 76. 

Jainkoaren legea / ez dute ikasi: / Gizonenez gisala / ez dira beldurti. Etcham 182. 


mende. 

721


- GISAZ. a) (Tras tema nominal nudo). � Nola nizaz, / motil-gisaz, / ziren, iraganean, / zerbitzatu. O Po 7. 

Baño gizon kristau zintzo gisaz, geiago maite zuen biotz on-onekoa zelakotz. FIr 132. � (Tras -t(z)eko). Como 

para (que). � Oatze ondoan aisa eskuratzeko gisaz utzi zuen. FIr 138. � (Con bere). "Bere gisaz, por su cuenta" 

A Apend. � Gazta urintsuak badakizue nolaz zabaltzen diren bere gisaz eta azaletik arrailatzen. FIr 158. b) 

(Con predeterminantes: beste gisaz, etc.). "De cuántas maneras, [...] zenbat gisaz?" Lar. Cf. supra HALAKO 

GISAZ... NON. � Bertze gisaz behatuko bide diozu zure bizitze iraganari. Ch I 23, 3. Zer nahi beita gisaz, 

gizonak zerbait gaixtoki desiratzen badu. "Quandocumque". Mst I 6, 1. Zer nahi gisaz, ez bide zuen, eskolako 

alkietan, galtzipurdi hanitzik higatu. Ox 190s. Hamazazpi gisaz. Zub 45. Zonbat gisaz aberastu den zurekin 

Baigorri! Xa Odol 157. c) Adecuadamente, como es debido. "Kisaz (G-to), cuerdamente, con madurez" A. � 

Gisaz konbeni lizatekin bezala. UskLiB 92 (Harriet traduce "peut-être"). Bizi dut aita, ni gisaz iagoteko. Or 

Aitork 248. 

- GISAZKO. (Adnom.). � Hitz gaizki eskiribaturik edo berze gisazko faltarik edireiten duzunean. Harb u) 4v. 

- GISENIK IZAN. v. GISA IZAN. 

gisaberritu. � Renovar. � Orrék, Jesus, enegátik / zenbat figura artzendú! / Zargáu nola beregátik / gisa 

berritzen eztú? LE Kop 151. 

� gisabide. "(G), cortesía. Boozen ontasuna eta gisabidea (Lard 177 [ed. 1887])" A, pero al menos en la ed. de 

1855 (pág. 161) se lee gizabide (q.v.). 

gisadu. v. 1 gisatu. 

gisagune. �1. Cualidad. � Hekien gisasune edo kalitate onen finkatzeko. Birjin 582. Edertasun, jujustasun, 

asko bertze gisagune ta kalitate eder, on eta prezagarri. Dh 105. Edozein arimako ta gorphutzeko gisagune edo 

kalitate on. Ib. 67. �2. Calidad, rango. � Gaizki minzo zen hari bere hutsa erakhustenn zioen, haren 

gisaguneak, zuhurtziak ta onhesguneak galdetzen zuten bezala. "Selon que la qualité de la personne l'exigeait". 

Birjin 572. 

gisaki. � Oportunamente. � Bainan egun bat ethorririk gisaki, Herodesek emaiten baitzuen bere sor eguneko 

bazkari bat [...], Herodiasen alaba sarthu zen eta danzatu zen. "Et cum dies opportunus accidisset". TB Mc 6, 

21. 

gisako (L ap. A; VocBN, Dv, H). � Apropiado, bueno, como es debido; amable. "De belle apparence, de belle 

allure, propre" VocBN. "Zure lanerako tresna hau gisakoa da, cet outil convient à votre travail" Dv. "Qui a de 

bonnes qualités, qui est honnorable" H. Cf. GISAKO. � Inozenziaren begiratzeko moien gisakoena. Mih 20. 

[Umeak] badire itsusisko / heier zaizkote gisako; / eta gisako badire, / ederrago deus ez zaie / ume gisako hek 

baiño. Gy 225. Egoitza fresko eta gisako bat. Elzb PAd 58. Misionesta, bere goan-ethorri noiz nahikoetan, ez da 

bethi gizon gisakoenekin aurkhitzen. Prop 1907, 139. Neure burua gizon gisako ikusi nebanean. "En hábito de 

hombre de bien". Or Tormes 119. Gizon hura oso gisakoa baitzen, moralitate onekoa, eskola onetan izana. Mde 

Pr 74. Ain baitzan gisakua (simpático, agradable), adeitsua eta kunplimentuz betea. Etxde JJ 84. v. tbn. Prop 

1897, 276. Barb Sup 157. Zub 49. Lf Murtuts 44. 

� (Precediendo al sust.). � Gisako etxekoandrea ez duena ez da etxetiarra. FIr 173. 

- GIXAKO. "(L, BN), persona enteramente amable (dim. de gisako)" A. � Zoin lagun goxo, gixakoekin! HU 

Aurp 217. Bi andere biziki gixakoak eta othoitzekoak. Othoizlari 1954, 13 (cf., en la misma pág., arrunt jende 

gisakoak). Infirmiertsak biziki gixakoak ditut, bethi alegera. JEtchep 99. 

gisakogoa. � Substancia. � Zertzaz ere eginik beita haren phasta edo bere gisako-gua (jakintsün batek erran 

lioienaz "sübstantia"). GH 1933, 306. 

gisakotasun. � Morala civica, erran nahi da gizakotasuna, eta honestasuna mundi huntan ongi portatzen 

jakiteko. Almanaka Berria 1885, 16 (ap. DRA). 

gisakotu. � (En la expr. bere gisakotu 'enrarecer(se), convertir(se) en extraño, peculiar'). � Euskal-mintzaira, 

Erdal-mintzairekin nahastatzerat uzten badugu, arte laburrez behin beregisakotzen eta gero suntsitzen 

ikustekoak gaudezela. Lander RIEV 1909, 654. Dathorzkigula beraz hunat, Uropa bere gisakotu hortan, arbuio 

eta laido baizik izan ez dezaketen aphez-fraile, anaia-fraide eta serorak. Prop 1911, 35 (ap. DRA). 

gisal. v. gesal. 


mende. 

722


gisala (Chaho, H). � Sin duda. "(S), probablement, apparemment" H. Cf. GISARA. � Espos horrek behala, 

süjet zian bezala, / Jaun erretorak ziala traditü gisala. 'Que sans doute M. le curé l'avait trahi'. Etch 436. 

gisari (L ap. Lh; Lar � Chaho � Lh). � "Guisador, guisandero, gisatzallea, gisaria" Lar. "Celui qui apprète, 

accommode les viandes, cuisinier" Chaho. 

gisasti (G ap. A; H). � "(VMg), retamal" A. Cf. gisats. � Gorde naiagatik buruak otatza, gisasti ta tokirik 

ezkutuenetan, arkitzen gaituzte txakurrak. VMg 30s. 

gisatasun. � Característica, cualidad. v. gisagune. � [Adiskidetasun] hunek eztu bertze zimendurik gisatasun 

sortizkoi edo faun batzu baizen. Birjin 84. Errosaliak bazituen serora bati dagozkon gisatasun guziak. Ib. 138. 

Zeren duen edertasun, jakitate edo holako zenbait kalitate ta gisatasun on. Dh 248. Bertze zenbait gisatasun edo 

kalitate onek. Ib. 239. 

gisats (Vc ap. A). � "Retama" A. Cf. isats. � Basaberak esaten jakee txikar igon baga datozanai, zelanguak 

dirian otia, gisatsa, ginarria ta beste asko. Mg PAb 187s. 

- GISATSPE. (Con suf. local de declinación). Lugar debajo de la retama. � [Aizeriak] irten zuen pozez beterik 

zegoan gisatspetik. VMg 83. 

gisatsu. �1. (Aprox. de gisa). � Entseiatzen naiz umil eta aphalgura izateko ditudan arrazoinak ongi gogoan 

hartzerat gisatsu huntan: Zer naiz nere baitharik? Dh 105. Gisatsu huntan: O aphalesgunea! O [...]! Ib. 108. 

Horren gisatsukoa zen Fermat-en galdera hura. MEIG I 128. � Denbora ederra eta hotza 7-tik eta 15-era. 

Lekhu batzuetan uriteak. Gero hamar bat egunez gisatsu bat. EskLAlm 1900, 18 (ap. DRA, que traduce por 

'pasable, aceptable'). �2. "(G?), cortés" A. � Izan gisatsu guziekin eta etxetar iñorekin. EgutAr (G) 1958 

(Uztaila), 28 (ap. DRA). 

1 gisatu (Lar, Añ), gisadu (Lcc), gisau. � Guisar. � Direala aen jateko presta, ze edozein ordutan idoro daiz 

gizonak gisadurik . "La hallará guisada". Mic 13v. Janari gaizki gisatuaz. Cb Eg II 137. Amak gisatu 

zituen [antxumeak]. Lard 32. Ollasko pare bat gisatuta illarrarekin. Sor AuOst 75. Urdai-azpi zatiakin 

gisatutako egaztiak. Cocinan 18. Eper gisatua. Ib. 40. Gero aragi gisaua. And AUzta 70. 

v. tbn. Ur (G) Gen 27, 7. JanEd I 75. Gisau: fB Olg 117. Gisadu: Astar II 70. 

� gisadu. (Part. en función de sust.). Guisado. "Guiso" Añ. � [Gula da pekatu beniala] gusto andiko gisaduak 

berariaz eragiten diranean, premiarik batere bage. Gco II 58. Oneek ez eben lizenziarik, jaietan surik, lapikorik, 

gisadurik, erre-egosirik egiteko. Añ MisE 241. Solomuzko gisadu on bat. Cocinan 22. 

2 gisatu. � "Amoldar" Lar. "Moyenner", "tracer" Ht VocGr. � [Jesus, zerúko ógia] eman zaigu bidéko otámen 

gisa guri bere amóres; án órdea gisaturík ángo gisa, agérrian, emén eméngo gisa, altxaturík. LE Urt ms. 93v. 

gisatzaile. v. gisari. 

giskil. v. kiskil. 

giso (Lar, Añ), gisu. � Guiso. v. 1 gisatu. � Eztakutsue zeinbat balio daben gisu on batek? Añ LoraS 179. 

? gisosari. "(V?, G?, msLond), hombrecillo (Bot.)" A. Se tratará probablemente de gixosari. 

gisu. v. giso; kisu. 

gita (R; Izt C 199). Ref.: A; VocPir 486. � Pato. v. ahate. 

gitargile (Lar, H). � Guitarrero. 

gitarra (Urt III 266, Chaho, Dv, H), kitarra, gitar, kitar. � Guitarra; cítara. "Gitarr-a, cithara, guitare" Dv. 

"Gitarria; vernacular: gitxarria" Etxba Eib. Cf. Lar: "Guitarra, es voz Bascongada, [...]". Cf. zitara. � Enzun 

nezan bere gitarrak ioiten zituzten gitarrarién soinu bat. "Harpes"; (Vulgata): 'in chitaris'. Lç Apoc 14, 2 (He 

githarra, Dv gitarra; TB harpa). Zeren eztiki eta ederki ukhitzen duen gitarra. SP Phil 447 (He 452 gitarra 


mende. 

723


iotzen). Deithoretara aldatu da ene gitarra. Dv Iob 30, 31. Gitarra zartxo bat da / neretzat laguna. Iparg 343. -- 

Dana dala: uste det jaun ori zurekin aserre izango dala. --Tenplatuko diogu kitarra. Urruz Urz 71 (ap. ELok 

359). Eztauka biboliñik; estarria du biboliñ-gitarra. Ag G 187. Biotza nai ase. Kitar-sabelean kuka du gordeki. 

"En el seno de la guitarra". Or Poem 532. Kitarra soinua. MEIG I 191. En DFrec hay 7 ejs. de gitarra y 11 de 

kitarra. 

v. tbn. EZ Eliç 196. Hm 99. fB Olg 32. Xe 231. AB AmaE 142. Arr GB 11. Noe 62. JE Ber 94. Enb 46. Iraola 

107 (gitar). Txill Let 133. Alzola Atalak 68. Lasa Poem 80. Uzt Sas 240. Kitarra: Mok 18. Etcham 151. Kk Ab II 

178. Otx 74. Anab Poli 53 (kitar). NEtx LBB 293. Azurm HitzB 90. 

- KITARRA-BELAR. "Kitarra-bedar" A Apend (sin trad.). 

- GITARRA-JOLE, -JOTZAILE. Gitarrista; (el) que toca la cítara. "Citharista, gitarjotzaillea" Urt V 160.� 

Gitarra joilleen soiñua bezalakoa. He Apoc 14, 2. Ezkondu zan gitar jotzalle batekin. Iraola 17. Urretxuar 

gitarra-jotzalle ta bertsolariari. Y 1933, 192. 

gitarrari (Lar, Dv, H). � Citarista. "Guitarrista" Lar. v. GITARRA-JOLE. � Enzun nezan bere gitarrak ioiten 

zituzten gitarrarién soinu bat. "Joueurs de harpes". Lç Apoc 14, 2 (Dv gitarrari; He gitarra-joille). Gitarrarien 

boza [...] ez dun adituko gehiago hire baithan. He Apoc 18, 22 (Ur (V) zitararijen boza). 

gitarratxo (Lar). � Dim. de gitarra. � [Iparragirre], bere gitarratxoarekin jendea poztu ta pixtu egiten zuana. 

Pagoaga Itzald II 127. 

git-git. "Terme emprunté au gascon guitoun-guitoun, par lequel on appel les canetons, guits, guitons" H. Cf. 

gita. 

gito. v. ijito. 

gitoar. "Gitoarra , qui vient d'Egypte, bohémien" H. Cf. ejiptoar; jito. 

gitoi (Lar, H), giton (AN-erro ap. A Apend). � "Guitón, el bribón que anda libre" Lar. "Vagabond, vaurien, 

paresseux, qui vit de quête et fuit le travail" H. "Canalla" A Apend. 

gitoikeria. "Vagabondage. Gitoikerian ibiltzea, vivre dans le vagabondage" H. 

giton. "Gitonak, jetons" SP � Chaho. 

gitotxo. v. ijitotxo. 

gitxi. v. gutxi. 

gitxiendu (Añ), gitxirendu (V-oroz-m ap. A). � "Aniñarse", "caduco, viejo, agure edo atso umetua, [...], 

gitxiendua" Añ. "Alelarse, caducar" A. Cf. gitxiren, gutxi. � Burua puskaren bat galdu edo gitxiendu egiten 

bada, bakean eroan eikiezu, ez gurasoa gitxi egin. Zav ms (ap. DRA). 

gitxienkeria. "Gitxienkeri, simplezas, chocheces de viejo. Zav ms" DRA. 

gitxigi. "Un poquitín (V-ger)" A Apend. Cf. gutxi. 

gitxi-poz. v. gutxi-behar. 

gitxiren. "(V-ger-ple-oroz-m), idiota, caduco" A. "Gitxiren guztiak izaten dira jatunak [...], todos los idiotas 

suelen ser comilones" Ib. s.v. txarriki. Cf. gitxiendu, gutxi. 

gitxirendu. v. gitxiendu. 

gitxitu. "Gitxituak (V-arrig), los menguados (de calceta)" A. Cf. gutxitu. 

gixa (V-m). "Gixi(a): fuste. Pero siempre usado en sentido negativo. Arek eztauke gixaik" Etxabu Ond 114. 


mende. 

724


gixa. v. 1 gia; gisa. 

gixagaixo, gixarajo, gixajo, gixaixo... v. GIXAGAIXO s.v. gizagaixo. 

gixakoki. � Afectuosamente, amablemente. Cf. GIXAKO s.v. gisako. � Bulta bat arras gixakoki arizan ginen 

eleketan. Jainkoa Sotoetan Herria (folletón) 58 (ap. DRA). 

gixantx. v. GIZANTX s.v. gizantz. 

gixantzera. (Neol.). Creado por AG en 1893, de gixantz(a) 'figura de hombre' y -era. � Raza. � Lau erri orrek, 

kondairetan banakuak, baña berbegikeraz, gixantzeraz ta ixakeraz anaiak. AG 168. 

gixarte. v. gizarte. 

1 gixatu. (Neol.). Creado por AG en 1897, de gixa y -tu. � Hacerse hombre. Cf. NeolAG: "Gixaztau, poblar de 

hombres" (AG 556). � Onetarakoxe Autija gixatu zan eta geure artian bixi ixan zan (Io 1, 14). AG 1464. 

2 gixatu. "Gixáu, propagarse (la hierba) Iz ArOñ (en nota a pie de página se lee: "gixau, conservarse 

mejorando"). 

gixi. v. gizi; gutxi. 

gixkaldu. v. kiskali. 

gixon. v. GIXON s.v. gizon. 

gixontxokeria. "Gixóntxokerixaak" Iz ArOñ (sin trad.). Cf. gizontxo. 

gixot (S). Ref.: A; Lrq. � "1.º hombrecillo. 2.º poco franco, de poco espíritu" A. "Homme mesquin, peu 

généreux" Lrq (s.v. gizon). � Ohart hiz arauz zuñen gozoki gixot hartaz trüfatzen hintzan. Eskual 3-1-1908 (ap. 

DRA). Gixot horrek (Lonbet jaunak) egin zütian azken tzarkerietarik bat. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA). Gizun 

bati, edo hobeki erraitera gixot bati. Eskual 11-4-1913 (ap. DRA). v. tbn. GH 1932, 509. 

gixozte. v. gizoste. 

gixuren. v. gizuren. 

giza. �1. (F. pref. de gizon). Son muy abundantes los compuestos y derivados en los que se emplea giza (gizadi, 

gizaixo, gizakume, gizarte, etc.). Hasta el siglo XX, giza aparece sobre todo en un número limitado de 

compuestos nominales (cf. el abundante uso de gizon como primer miembro de comp.). En Larramendi son 

frecuentes los neols. con giza: "Atlantes de los edificios, giza-kolomak", "antropología, giza-erako hizkuntza", 

etc. Buen número de autores meridionales modernos sustituyen gizon por giza en todos los compuestos 

nominales en los que gizon es primer término (cf. infra la versión de Mt 4, 19). "Brutal, guizaabréa" Urt Gram 

46. � Eginen zaituztet giza peskadore. Lç Mt 4, 19 (Ol, IBe, IBk giza arrantzale; EvL, Ip, Echn, SalabBN, Dv, 

Ker gizon arrantzale (arraintzari...); cf. Lç Lc 5, 10: gizon hatzamaile). Giza ustea, guztia ustel. "Las esperanzas 

de los hombres". RG A 38. Norbaitek jo baldinbadu haren gizaesklaboa [...] makhill batez. Urt Ex 21, 20. Giza 

usain puska bat. fB Olg 206. Ez bide, ez bidexka nihora ez dutenik / ezta giza oiñ arrastorik. "Les moins 

fréquentés des humains". Gy 183. 

� (s. XX). Egungo egunean oraino [...] giza-sakrifizioak egiten dituzte. Prop 1906, 110. Fedearen etsaiek nahi 

zioten misionesteri jazarri, giza-sal-erosia lagundu nahi zutelakoan. Ib. 118. Orrela aztertzen zituan Joanesek 

bere gizalandarak. Ag G 67. Suge edo obeto esan, giza-suge arek. "Culebra, o el culebro, por mejor decir". Or 

Tormes 55. Itzal yauregian giz-argia izetu. 'Humana luz'. Ldi BB 82. Sudurra, berriz, luze xamarra eta zorrotza. 

[...] Euskotarren giz-eredua. JMB ELG 64. Giza-begiari eder baño ederrago deritzaio gaztetasuna. TAg Uzt 53. 

Giza-bizitzan lorrik gabe ezer ez doa aurrerantz. Zait Sof 178. Bi giza-izen bakarrik arkitzen dituzularik, (Jesus 

ta Prantxisko). Lek SClar 116. Bere naikeri sutsua izan zen emakume giza-berogarri aren jabe egitea. Etxde JJ 

119. Ezagutu nuan beste giza mota bat ere. Or Aitork 109 (v. tbn. giza-mota Vill Jaink 32, Ibiñ Virgil 107). Orra 


mende. 

725


gizartea, giza-erlauntza ori. Vill Jaink 88. Giza-eskubideak. Ibiñ Virgil 75 (v. tbn. g.-eskubideak en Vill Jaink 

181, MEIG VIII 60). Bildurrik gogorrena, giza-bildurra (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1005. Giza kulturaren gaina. 

MIH 284. 

v. tbn. Mde Pr 189. Erkiag Arran 62. Bilbao IpuiB 176. Gand Elorri 135. Gazt MusIx 62. MAtx Gazt 21. BEnb 

NereA 240. Lasa Poem 113. 

� (Dv, que cita a Dh). (Seguido de adj. o part.). � Nihork ezkaitu ikhusten, erran zioten giza zahar-galduek. Dh 

204 (cf. gizatzar, gizagaldu). Gure giza zaharra, gure naturaleza gaxtoa zurekin batean gurutzefikatzea ta 

hilaraztea. Ib. 461. Giza ilkorrak zerura yaso bearrean. Or Mi 71 (v. tbn. giza-ilkor en Ibiñ Virgil 95). [Gajoak] 

biotza nekatua dauka, giza eroria, batere ez digu laguntzen. (Interpr?). Alz Ram 87. Giza-errukiberak nortzuk 

diranetz, ezagutzen ditute aiek. Zait Sof 113. Giza birrinduen gaua. Lasa Poem 113. 

�2. (Urt I 50). (Como sust.). Hombre. Cf. ema-. � Zeren gizak kasik bethi / baidohaz etxera ostatuetarik / tripa 

ontsa bethea. Gy 272s. Nere gizak erron zautan arroltze bat. "Mon mari". Ib. 149. Nik baño lenau irakurririk / 

jaupari eta giza lau, / jakitun askok goraldu dabe / euzkel idaztiñotxu au. Enb 139. Giza geienak dirutu bear, / 

gose asekaitz, lerzori. EA OlBe 80. 

- GIXA. (Forma con palat.). a) (Sust.). (Lo) humano. � Neurriz baña gixak eztau bixi-gura. "Lo humano que 

porto". Laux BBa 132. b) (F. pref.). � Erdu niri jarrai, eta gixa-arrantzaliaik zagikedaze. Arriand Mt 4, 19. 

Guztiek gixa-azurrez beterik agertuten ei-zirean. Akes Ipiñ 30. c) (En el comp. pl. gixa-eme; v. infra GIZA- 

EME). � Nagikerijaz aizkide diran / Gixa-emien ikasbidetzat. Enb 138. 

- GIZA-EMAKUME. (Pl.). Hombres y mujeres. v. GIZON-EMAKUME. � Giza-emakumien negar otsez. Zait 

Sof 191. Giza-emakume arteko eztitasun paregabea. Etxde JJ 40. Izerdi ta giza-emakume usaia bazan an. 

Ugalde Iltz 31. Griña au giza-emakumeak eltzen dijoazen neurrian, geitu oi da. MAtx Gazt 27. � Arraiotzinguruko 

giza-emakumeren bat ekartzen zizuten. NEtx Antz 156. 

- GIZA-EME. Varón y hembra. Cf. gizeme. � Ontan ez baita giza-emerik, ez iudurik, ez grezitarrik, ez menpeko 

ez eskuko danik. "Non est masculus et femina". Or Aitork 405. 

- GIZA-SOIN. "(Ol), cuerpo humano" Eusk 1919-20 (II), 93 (en una lista de neols.). � 

Naturalista batek esaten baldin badit neri berak eztuela uste giza-soiña zerutik jetxitako zera dela. Vill Jaink 60. 

giza. v. gisa. 

giza-ale. v. ale (5). 

giza-haragi, gizharagi. � Carne humana. � Gizharagi jale batzuen erdian. Prop 1898, 211. Hobeago zaiote 

mendi aldeko gizharagia; itsas aldeko gizonen haragiak baduela otsez arrainkiaren thepua. Prop 1901, 185. 

giza-haragijale. "Anthropóphago, giza aragi jalea" Lar. 

giza-haragiki, gizharagiki. � Carne humana. � Galdetzen nioen ene haurretarik bati, jastatu zuenez 

gizharagikia. Prop 1898, 211. 

giza-arraza, gizarraza. � Humanidad, raza humana. � Bidazti bat legez, / giza-arrazia dua aurrera. AB AmaE 

349. Gizarraza salbatzeko mundura etorri ziñana. Ant JesBi 195. Gizarraza demonioaren atzaparretatik 

ateratzeko. Arr May 130. Aren aurrera bilduko dira gizenda (giza-arraza) guziak. Ir YKBiz 421. v. tbn. Vill 

Jaink 176. 

giza-arrazoi (G-azp). � Razón (dicho, frase...) seria, formal, recta, severa (litm. 'razón de hombre'). "Orrek dana 

giza-arrazoia ibiltzen dik" (G-azp). 

giza-arte. v. gizarte. 

gizabanako. � Individuo (humano). � Entelegua, gizabanakoarena baizik izan ez daitekeena. PPer Harrip 33. 


gizabar. � Muchedumbre, gentío. � Beiñola, Jesus gizabarreri ta ikasleeri onela mintzo zitzaien (Mt 23, 1). Or 

MB 206. Emendixe ikusten dut Bizkaiko gizabarra / ango labe andietan dabilen su ta garra! Zait BGold 12 (ap. 

DRA). 

� Humanidad, gente. � Gizabarrentzat arrotzak, Yainkoarentzat, ordea, urrengo ta nabasiak ziran. "Mundo 

erant alieni". Ol Imit I 18, 4 (Pi munduarentzat). 


mende. 

726


gizabatz, gizbatz. � Gente, pueblo; estado. � Gizbatzaren gorputz-bearrizanak. GMant LEItz 66. Gizartekeriak 

gizabatza ala estadua baño beste Jaungoikorik eztazau. Eguzk GizAuz 40. Alogeren neurria gizabatz osoaren 

onak eskatzen dauan bestekoa izan bedi. Ib. 142. 

gizabeltz. � Gero, Oiartzungo Mitxelena, lên / burni-olan ari izana, / deabru gorri, gizabeltz, lana / azala aiña 

alda zuana. "Hombre negro". Or Eus 195. 

gizabete (-th- L-ain ap. A; Dv). � Medida equivalente a la altura de un hombre. "Gizon baten betea; giza-bete 

baten, gizon baten luzearen negurria adiarazteko" FIr 160. v. gizonbete. � Badira lama batzu, lau edo bortz 

gizabethe gora altxatzen direnak. Prop 1880b, 174. v. tbn. HU Zez 117. Hogoi urthe eta zenbeit hilabethe ditu 

iragan gizabethera heltzen. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). Kurpitu au lurrera bedi, ta ondatu bedi nigaz zazpi 

giza-bete. "Siete estados debajo de tierra". Or Tormes 111. Bazegoen gizon bat harkaitz erpinean. [...]. 

Gizabetea ez zuen ondo nabari, aurpegia ordea jainko batena zeukan. Mde Pr 119. � (Con -ko, adnom.). "Lausei 

gizabetheko zuloa da (BN-ciz), gizabeteko otea badago (G-azp), [...] gizabeteko elurra bazan (G-azp)" Gte 

Erd 13. � Humanidad, plenitud humana. � Auetan erdiets al izaten duelako norberak bere gizabetearen neurri 

doia. Gazt MusIx 59. Espaiñiako Pizkundearoan gizabetezko eredurik garaiena bezela. Ib. 63. Ele-jakitun arauz 

ez-baña gizabete arauz alboratzen da Bibliara. Ib. 62. Gizona, berriz, gizabetekoa da. MIH 266. Ezagutu nahi 

genuke, bere gizabete osoan. MEIG VII 69. 

gizabide (V, G, AN; T-L), gizapire, gixabide. Ref.: A; JMB At. �1. Humanidad, cualidad humana; 

comportamiento, respeto. "Conduite, comportement", "urbanité" T-L. � Non ikusten diran argiroki beraren 

egikera balioso eta gizabide andiak. Izt C 455. Gipuzkoatarren gizabidezko ondradutasun pare bageko 

maitagarria. Ib. 255. Booz-en ontasuna eta gizabidea bazekusan. Lard 161. Gizapire eskasa / nunbait iruritu. 

AzpPr 111. Ezin autortu leie, nik eguno eurakaz gizabide txarrik euki dodanik. Echta Jos 237. Illean amar 

ogerleko ta jana. Gero, zeure gizabidea ona bada, igoko deutsut zerbait illeko saria. Ib. 307. Eztaukozu 

lauzirijen gixabiderik ez adei-legerik. Otx 54. Haien azalpenak, gizabideak nahi duen araura, isilik entzun 

zituzten. Mde Pr 135. Zer zorakeri gizona gizabidez maitatzen ez iakitzea! "Diligere homines humaniter". Or 

Aitork 84. Maite [zituen] gure jendea, gure izaera, gure gizabidea. MIH 269. En DFrec hay 12 ejs. de gizabide. 

v. tbn. A Ardi 66. Ldi IL 49. Munita 115. Zait Plat 48. Gazt MusIx 61. BEnb NereA 168. 

� Civilización. � Auzo paketsu ura. Oraindik-orain eztio gizabideak (civilización) urrakizun aundirik egin ahal 

izan. Etxde JJ 237. 

�2. Humanismo. v. gizakitasun. � Amaseigarren mendean [...] kristaubide eder ori alde batera utzi nairik 

(batzuek beñipein) gizabide utsera jo zutela. Or in OrOm 287. 

�3. "Suerte, destino, carrera de la vida. Lo mismo que burubidia. Arek izan daben gizabidia, bere obran 

ondoria" Etxba Eib. 

- GIZABIDEAN. "Gizabidean ibili, portarse bien" A. � Gizon eder-eder eta atsegin-atsegin onek, gizabidean 

ibilten bazekien, noski. Eladeko gizon azkarraren berebiziko eredua, benetan. Zait Plat 39. 

- GIZABIDEZKO. Respetuoso. � Ez det ordea ikusi gure basarritarrak bezain gizabidezko uritarrik. Or in 

OrOm 288. 

gizabideki. � Amablemente, respetuosamente. � Tenpluan sartu zenean, pastoreak alaiki eta gizabideki agurtu 

zuen, gizon hura oso gisakoa baitzen. Mde Pr 74. 

gizabidetsu, gixabidetsu. �1. Respetuoso, amable. � Edonogaz gixabidetsu ta xalo agertu. Otx 150. �2. 

Humanista. � Gizabidetsu oiek ba dutela beren Prantzisko Sales-koa. Or in OrOm 287. 

gizabidetsuki. � Amablemente, respetuosamente. � Gizartean gizabidetsuki zebilen gizona, erdeinu apur bat 

doi-doi erakutsiz. Mde HaurB 8s. 

gizabidetsukiro. � Amablemente, respetuosamente. � Lehen bezain gizabidetsukiro agurtzen zuen. Mde 

HaurB 61. 

gizaburdi. v. gizagurdi. 

gizaburu. �1. Busto. Cf. top. Guizaburuaga. � Balio andiko arriarekin egindako giza-buru bat; eta sinistaturik 

Santiagorena zala, jarri izan zuten maitaro, beraren izeneko elizan. Izt C 51. �2. Cabeza humana. � Ordun 

gizaburu'at sutako autsetara eroi ementzan. JMB OC III 370. 


mende. 

727


giza-dantza. Nombre de una danza en Urdiain (v. CEEN 1970, 218). 

gizadema. "Prueba o tienta de hombres" A s.v. dema. 

giza-denbora. AxN explica belhaunekoek (249) por giza-denborakoak. v. gizamende. 

gizadi (G ap. A; Lar, H), gixadi. � Muchedumbre, gente, grupo de hombres, pueblo; humanidad, raza humana. 

"Partida de hombres" Lar. � Tr. Documentado en textos meridionales desde el siglo XIX. Lo emplea tbn. J. 

Etchepare. Prácticamente todos los ejs. del s. XX corresponden a "humanidad, raza humana". En DFrec hay 16 

ejs. de gizadi. � Ain modutan geitu eban bere gizadija, ze eldu zan eukitera zorzi milla oñezko, milla zaldizko, 

[...]. Astar II XIII. Esan zien Moisesek Israelko semeen gizadi guztiari. "Ad omnem catervam filiorum Israel". Ur 

Ex 35, 4 (Dv bilku, Ol erri osoari). Kopuratzea da errezago izarrak / [...] / gizadi argiya baño Kantabria-rena. 

Aran SIgn 214. 

� (s. XX). Mundakako gizadi guztia elizaratu zan. Echta Jos 286. Gudu-ontziak gizadi gitxi eukan. Ib. 187s. 

Gizadizko erreken antzera, etxeruntz dijoazenean. Ag G 181. "Gizadi-ikaskizun Bazkuna"-ren sustraia jarri 

zuela [gure gotzaiak]. Urreta EEs 1918, 154. Gizadia zeure gurutzearen bitartez erosi zendualako. KIkV 8 (v. en 

contextos similares KIkG 5, Ir YKBiz 19n, Arti MaldanB 228). Gixadi oro eruateko / gurenda-bidez elbururaño. 

Enb 144. Eta gixadi-buru egiñik txerrenak. Ib. 209. Gizadi guzien artean frantses gizadia badaukat lehen. JE 

Ber 72. Ori asma dauanak gizadiya asko onduko dau, gizadiyaren ongille gorenetaikua izango da. Kk Ab II 136. 

Ludian gizadia danetik. Ldi IL 72. Gizadiaren zuzentzalle izan nai dabenen elburua, estadu baketsu ta 

zoriontsua dan ezkero. Eguzk GizAuz 75. Gizona abereekin nahasi, eta gizadia abere-eremuko pizti-mota bat 

balitz bezala azaldu. Vill Jaink 64. Jainkoak, gizadia bukatu ez dedin, gizon-emakumeeri zati bereizi bana ipiñi 

die gorputzean. MAtx Gazt 21. Gu ez ezik gizadi osoa ere galduan geldituko bailitzateke. MEIG I 63. 

v. tbn. Inza Azalp 85. Enb 209. TAg GaGo 75. Or Eus 15. EA OlBe 75. SMitx Aranz 176. Mde Pr 119. Etxde JJ 

227. Txill Let 100. Zait Plat 110. BEnb NereA 191. Azurm HitzB 61. Berron Kijote 49. 

� (Pl.). Gentes, muchedumbres. � Antiguara igoniko gizadiak menditik bera jatsi ziranerako. Ag Kr 85. Nik 

sendatu ditut Paris, Londres, Berlin ta Bienan eri zeuden gizadiak. Ag G 184. 

gizaditsu. � Populoso. � Uri andi gizaditsuetatik eta baserri txiki padutarretik. Ag G 177. 

giza-ebasle. � Secuestrador. � Bugreakgatik, giza ebatsleakgatik. "Larrons d'hommes". Lç 1 Tim 1, 10 (TB 

gizon ebasle; Dv gathibuen harrapari). 

giza-eme. v. gizeme. 

giza-enda, gizenda. � Raza humana. � Lurbira guztiko gizatalde ta gizenda txikiena Andaman-go ugarte edo 

isletakoa ei da. Ezale 1899, 7a. Giza-enda [...] bakoitzak eder-era berezia dakar. Ldi IL 125. Aren aurrera 

bilduko dira gizenda (giza-arraza) guziak. Ir YKBiz 421. Lapon ala Mogol antzeko gizenden arrastoak. Mde Pr 

271. Giza-enda iakin-miñez sakona. "Genus humanum profunde curiosum". Or Aitork 400. 

v. tbn. JMB ELG 18. Zait Plat 141. Gizenda: Ibiñ Virgil 93. 

giza-eraile. v. gizeraile. 

giza-erailtze, gizerailtza (Lar gizeriltza). � Homicidio. � Gizerailtza [tít]. Ugalde Iltz 11. Giza-erailtze, 

ezkontz-auste, lapurreta. MAtx Gazt 59. 

giza-eraiteka. v. eraiteka. 

giza-erdi, gizerdi (Lar, H). � Medio hombre. "Semihombre" Lar. v. GIZON-ERDI. � Giza erdi baño geio 

zerala, / Begi-Txiki, uste badezu, / pultsuban eta karga jasotzen / igual jokatuko zazu. Tx B I 224. Onela 

mintzatu zitzaion bere semetzako gizerdi dollorrari. Etxde AlosT 102. 

giza-eskuko. � Artificial. � Apaingarri dira [palmerak], zalantzik gabe, baiñan, zertxobait ere giza-eskuko 

(artiphizialak) iduri zaizkit. Etxde Itxas 83. 

gizagabetasun. � Inhumanidad. � Noraño, bada, eldu da zuen aberetasun edo gizagabetasun zeruraño dei 

egiten duena? Mg VersBasc 14 (aberetasun sin más en Mg PAb 208). 


mende. 

728


gizagaindiko. � (Adnom.). Sobrehumano. Cf. gizapetiko. � Folklore guzietan aurkitzen ditugun gizagaindi 

edo petiko izakiak. Mde Pr 310. Gizagaindiko indarka egiten zuen Theresa hondatu zen gunera heltzekotz. Mde 

HaurB 102. � (Uso sust.). � Jenderik gehienak ordea, begirik ez du gizagaindikoak ikusteko. Mde Pr 271. 

gizagaixo (Añ, H), gizajo (V, G-bet-nav, AN-larr), gizagajo (G; Lar), gizagaiso (gral.; Lar, Aq 248), gizagaizo 

(H, Dv), gizarajo (G), gizaraxo, gizaiso, gizaixo (V, G), gizaizo. Ref.: A (gizagaiso, gizarajo), Asp Leiz2 

(gizajo); Iz Als (aita, gizarajo); Etxba Eib (gizajo); Gketx Loiola (pasara artu). � Pobre (hombre), desdichado, 

infeliz; ingenuo. Se emplea para referirse a varones; sólo Izeta lo emplea indistintamente para hombres y 

mujeres. Se encuentran además algunos ejs. en que se refiere a sustantivos en pl. o sing. colectivo, que podrían 

incluir ambos sexos indistintamente: también podrían interpretarse estos mismos como referidos sólo a hombres: 

bakit irakurle gizaxoari gogait eragingo dautsodala (Kk Ab II 68); cf. infra Cb Eg III 347 y Ldi IL 73. � Tr. 

Documentado desde mediados del s. XVIII. Es muy frecuente en los dialectos meridionales. Al Norte parece 

algo menos habitual (el primer ejemplo es de Goyhetche (32)). En los dialectos septentrionales se documentan 

gizagaixo y gizagaizo. Al Sur se emplean practicamente todas las variantes. Gizagajo (donde , tanto en ésta 

como en las otras variantes, representa la fricativa velar sorda) aparece desde la segunda mitad del s. XVIII 

(Cardaberaz, Gavon Sariac (7, , que podría interpretarse en este texto también como -gaxo), Aguirre de 

Asteasu (II 67), Arrue (GB 128), etc.); no faltan ejemplos de esta variante en el siglo XX; gizaga(i)xo ya desde 

Iturriaga (Fab 262) e Iztueta (C 164), es de uso frecuente en la tradición meridional. Gizajo se documenta ya en 

Iztueta (C 163); en el siglo XX es con mucho la forma más frecuente en la tradición meridional. Gizaxo se 

encuentra en Lardizabal y en unos pocos autores más. Gizarajo se documenta en autores guipuzcoanos (tbn. 

Erkiaga (BatB 179)); es frecuente sobre todo en autores del Beterri. Gizagaizo se documenta en Lizarraga de 

Elcano. En DFrec hay 5 ejs. de gaizagaixo, 3 de gizaixo, 4 de gizajo, 13 de gizarajo, y uno de gizaxo y gixaxo. 

En la tradición meridional se emplea siempre detrás del sust. (Bikendi gizagaxoa Or Mi 61); al Norte lo 

encontramos tanto en este orden (hargin gizagaizoa HU Zez 149; tbn. en Barb Sup 34, Etcham 63, Mde Pr 75), 

como en el inverso (gizagaixo Lukas Xa Odol 140; tbn. en Elsb Fram 146, Barb Sup 43, Const 38). � 

Gizagajoak, uda ta negu, neke ta izerdien azpian. Cb Eg III 347 (se refiere a los campesinos). Aita gizaxoak 

soñekoak urratu eta auzpez jarri zan. Lard 195. Guziyak txandaka / gizarajua dute / ibiltzen burlaka. Bil 132. 

Apaltzak apaltzak gizajo orrek, onezkero premian egongo aiz ta. Zab Gabon 52. Ordurako afusillatu zuten 

Lesakan. A gizajo gizajoa! Urruz Zer 55. Gizon ona ta piña zala, baño gizagajo siñis-errex bat. Or SCruz 87. 

Gizagaixoak gu! Handienak ikusteko gintuen. JE Ber 92. Gu bezelako txiro gizaxoei. Ldi IL 73. Erruki bat emon 

eutsan gizajoak! Bilbao IpuiB 154. Piarresek eman zizkion beren buruzagien izenak. Gizajoa dardaraka zagon 

eta emaztekiek izituak. Izeta DirG 31. Mayi gizajoari. Ib. 121. Hamaika ahalegin egin dituzte galesez niona 

ingelesez nola esaten den erakutsi beharrean gizagaxo honi. MIH 185. 

v. tbn. Bil 43. Arch Gram 89. Arr GB 89. EE 1882c, 478. HU Aurp 161. Moc Damu 23. Ag AL 145. Barb Sup 

80. Inza Azalp 18. Const 38. Tx B I 45. Kk Ab II 116. Lek EunD 47. Ldi IL 102. Zait Sof 94. Or Poem 519. Osk 

Kurl 97. Berron Kijote 166. Gizaaxo: Lek EunD 21. MEIG IV 50. Gizaajo: Lek EunD 21. Gizagaiso: A BGuzur 

115. Azc PB 137 (Ur PoBasc 346 gizagaixo). Ag AL 130. Or Eus 415. Erkiag Arran 79. Arti Ipuin 29. 

Gizagaizo: LE-Ir. Dv Lab 158. HU Zez 184. Prop 1896, 28. A Ardi 115. Barb Sup 167. Etcham 75. JE Ber 77. Lf 

Murtuts 28. Mde Pr 137. Larz Iru 104. Gizagajo: AzpPr 107. Goñi 69. Mok 19. Lek EunD 19. Arti MaldanB 

213. MAtx Gazt 97. Berron Kijote 72. Gizaiso: JanEd II 23. Or Eus 418. Erkiag Arran 105. Gizaixo: Or Eus 59. 

Gizaizo: Zub 61. Gizajo (no se incluye el s. XX): Aran SIgn 94. Bv AsL 180. Urruz Urz 61. Apaol 96. Gizarajo: 

Sor Bar 34. Iraola 26. Ill Testim 11. Muj PAm 58. Alz Ram 29. Tx B 228. ABar Goi 20. Etxde AlosT 84. Basarri 

25. Arti Tobera 286. Vill Jaink 43. Ugalde Iltz 40. Salav 70. Uzt Sas 92. Lasa Poem 74. MEIG II 68. Gizaraxo: 

Arrantz 76. Gizaxo: ABar Goi 25. Ldi in Or BM 10. Etxde AlosT 104. Mde Pr 73. Anab Poli 62. 

� (Ref. a animales). � Zezen gizarajuak / ez du indarrikan. Bil 144. Nora-ezean idisko gizarajo aundia. Erkiag 

BatB 55. v. tbn. Alzola Atalak 70. Anab Poli 103. 

- GIXAGAIXO (Añ (+ gixajo)). (Formas con palat. en el primer miembro: gixa-). "Gixáajo, cuitado" Iz ArOñ. 

� Beartsu gixa-gaisoakaz errukia erakustea. Añ LoraS 160 (MisE 77 gixagaixo). Nere biyotz koitadu / 

gixaraxua [sic] onek. Bil 135 (120 gixarajua orrek). Motrollo gixajua. Kk Ab I 43. Zer diñozun be eztakixun 

gixagaxo-gixagaxua! Otx 78. Gixakoak, zer egingo due, besteren mendian bizi badira? J.S. Jaka Euskaria I 

169n. (ap. DRA). 

v. tbn. Iraola 67. Zait Sof 93. Gixajo: Añ LoraS 175. AB AmaE 247. EE 1882c, 478. Urruz Zer 140. Jaukol Biozk 

97. JAIraz Bizia 33. Bilbao IpuiB 110. Anab Aprika 77. Alzola Atalak 65. NEtx LBB 36. Berron Kijote 62. 

Gixagaxo: Tx B I 216. Gixarajo: Salav 12. Gixaxo: Alz STFer 129. Jaukol Biozk 39. Kk Ab II 12. Otx 32. Eguzk 

GizAuz 137. Zait Sof 80. Anab Aprika 70. Gixaixo: Itz Berb I 63. 

- GIZA-GIZAJO. � Ekaitza izugarria aipatu zuan, Pinisterre giza-gizajoa il zanekoa. Anab Poli 130. 

- GIZAJA, GIXAJA. (Forma femenina). � Mikaela gizajea! Bilbao IpuiB 165. Izan eban gizajeak nok adarra 

jo. Ib. 35 (28 gixajia). 


mende. 

729


gizagaixotasun, gizaixotasun. � Calidad de infeliz, desdichado, ingenuo. � Gerorako emaztetzat eskeintzen 

dizue, baiña ez duzu izanen zure gizaixotasunarentzat. Goen Y 1934, 186. 

gizagaixotu. "Gizajotu, volverse cuitado (un varón). Andria hil jakonetik ziero gizajotuta dago" Elexp Berg. 

gizagaizkin. � (Hombre) malvado. � Borreruak zerate zuek, biotzgabeak, gizagaizkiñak. Ag G 292. 

giza-gaizto, giza-gaixto (S ap. Lh). � Hombre malvado. � Giza gaixto hark [...] bere buria miserableki galdu 

zian. Tt Onsa 55. Afrontur bat nizala, giza gaixto bat nizala. Ib. 13. v. tbn. Zait Sof 97. 

gizagajo. v. gizagaixo. 

gizagaldu, gixagaldu. � (Hombre) libertino, disoluto. � Gixagalduen eta bada-ezpadakuen aolkurik eztagikiala 

artu. Otx 98. Jokoetxeetara inguratu oi diran gizagaldu sabelzuri batzuk. TAg Uzt 173. Gizagaldu ta emakume 

galdu ariek. Ib. 174. 

giza-gazte. � Varón joven. � Ona emen giza-gazte bikain bat. TAg Uzt 11. Ni giza-gazte naiz olako gauzak 

entzuteko. Or EG 1952 (7-8), 9. [Agure] haren boz luto, erlatsuak ez zituen sentimendu atseginak ekartzen giza 

gazte baten gogorat. Mde Pr 163. 

gizagende. v. gizajende. 

gizagente. v. gizajende. 

gizagin (Vc ap. A), gizakin (R ap. A). Cf. gizongin. �1. "Mujer que cuida bien al marido" A. � Gizagiña 

esaten iake emakuma maratz, burutsu, etxe-andra, senarra edo gizona ondo artuten dabenai. Ezale 1897, 143b. 

�2. "Gizágiña, lo que contribuye al buen desarrollo del hombre. Oi ezta gizagiña, eso daña al hombre" Iz ArOñ. 

giza-giro. �1. Clase de hombre. � Jakin naiez zer giza-giro zen predikari berri hau [...]. Mb IArg I 79. �2. 

Ambiente humano. � Irlandarazko literatura bere egiazko giza-giroan ezartzekotz. Mde Pr 230. Barne-iturri 

ortatik jarion olertitzak, giza-giro naas-maas orren azalpen gorenak, [...] pilpira ideko bat ernaraz dezake. Gazt 

MusIx 61. 

gizagite. "Gizagitte (G-goi), persona desfigurada por malos tratos. Ori da gizagittea egin dutena orrekin! 

¡qué destrozo de hombre han hecho en ése!" JMB At. 

gizago. � Lizungoak biltzen ditu ara arratsero. [...]. Freud bururatu zait, eta arrazoi betea duela pentsatu dut. 

Gizagorik gabe, zer izango litzake orretzaz guziaz? (Interpr?). Txill Let 87. 

giza-gogo. �1. Deseo hacia los hombres. � Apainketa, erakeria ta giza-gogoa baizik ez den neskatx eta andreki 

arroari ere. Mb IArg I 93. �2. Espíritu (alma) humano; espíritu del hombre. � Freud-ek ordea, giza-gogoak 

beste alde bat daukala irakatsi digu. Mde Pr 347. Emakumeak orrelantxe gozandu daroe, giza-gogoak 

saminduaz. Erkiag Arran 99. Erlijioak berak, giza-gogoaren lan berezi bat den aldetik, [...]. Vill Jaink 132. v. 

tbn. Or Aitork 120. NEtx Antz 109. Zait Plat 36. 

gizagurdi, gizaburdi. � Palanquín, silla de manos. � Indiyetako aberatsak gizaburdiyetan (palankiñetan). A 

EEs 1908, 28. 

gizaguren. v. gizuren. 

gizai. � Guardia, policía. � Obe zala iñor ez sartzea, zibillak edo gizaiak ots egin arte, etxea ondo 

inguruturikan idukitzeko baño. Inza EEs 1917, 17. 

gizaide. � Homínido. � Antzina-antzinako gizaki zein gizaideen kaskezurretan. MEIG VI 113. 


mende. 

730


gizaiduri. v. giza-irudi. 

giza-hiltzaile (gizailzale Dv (que cita a LE), A), giziltzale. � Homicida, asesino. v. gizeraile. � Kain, Adanen 

semea, izan ze lenbiziko giz-iltzalea (158). LE-Ir. Giza-iltzaile koldarrak. Or Mi 62. Bide-lapur gizailtzalleak. 

TAg Uzt 19. 

giza-hiltze. � Homicidio, asesinato. � Gaizkilleen giza-iltze ta orrelako zoritxar aidetan. NEtx LBB 110. 

gizaingeru. � Angel humano. � Gizaingeru diran Muyshondt-arrak oro / emen barne ontan nigaz deramatzit. 

Or Poem 556. 

gizaintzura. � Imagen (representación) humana. � Giz-ainzur edo pintur belaunikatu bat, ezker eskuan S. 

Kristoa ta eskoiekoan arri gogor bat. Mb IArg I 96. Estatuak eta giz-ainzurak zuen urrezko burua. Ib. 97. 

giza-irudi, gizaiduri, gizirudi (H), giziduri (AN ap. A; Urt I 299), gixa-irudi. � Efigie, retrato, imagen humana. 

"Mannequin" H. � Semero Macua de Guiçairudiaga (1257). Arzam 256 (el nombre es hoy Izurdiaga). � Ez 

naz ni, ez, zion Davidek, giz idurian edo aintzuran arkitzen nazan gizona. Mb OtGai II 376. Egin zinezaten giza 

edo ema iduri edo itxura zerbait. "Imaginem masculi vel feminae". Dv Deut 4, 16. Toki guztietan gizirudiak 

(retrato) elemenian ikustea. Ag G 248. Arrimeta ganian eguan gixa-irudija ikusi eban. Altuna 12. Maritxo zutzutik 

Arroxkoren aldamenean giza-irudi bat dirudilla dago. Alz Ram 123. Erdi etzana, Inazioren gizairudi bat 

bronzaz. JE Ber 56. Dostoiewsky aipatuak margozten ditun giza-irudiak. TAg GaGo 29. Geienak abere irudiak 

izan oi dira, [...], giza-irudi-antzeko marrezlanak ere badira. JMB ELG 49. Sei lurrezko gizirudi edo muñeka. 

EgutAr 1960 (Irailla), 12 (ap. DRA). Giza-irudia edo gizonaren ideal ori ezta gisa ortakoa. Vill Jaink 92. 

Jainko-jainkosak aurrenik, hain giza-irudiko eta halaz ere hain bestelako. MIH 323 (MEIG I 68 gizirudi). 

v. tbn. Ur Dan 3, 2. Or BM 46. Txill Let 115. Zait Plat 116. Gizaiduri: JE Ber 67. Gizirudi: Sabiag Y 1934, 32. 

gizaiso. v. gizagaixo. 

giza-itxura. �1. Busto, escultura (de un hombre). � Giza-itxura bat zen gerriraiñokoa / metal edo zurezkoa, / 

eta barnean hutskoa. "Buste". Gy 315 (cf. giza 'hombre' en Goyhetche). v. tbn. ej. de Dv Deut 4, 16, s.v. gizairudi. 

�2. Forma de hombre, aspecto humano. � Ederki bereizi dituzu gizatasuna ta giza-itxura. Or QA 157. 

Baie, zer dozu, gixontxo? Giza-itxurerik be eztozu! Akes Ipiñ 32. Giza-itxurako zimu batzuk. Arti MaldanB 195. 

Giza-itxurako bi-oinetakoak. MIH 363. 

gizajale. � Antropófago. v. GIZON-JALE. � Gizajale batek besteari: --Nola senti ziñen aita-amak jan 

ondoren? Mde Pr 71. v. tbn. PMuj in MEIG I 93. 

giza-jantzi. � Ropa de hombre. � Lendabiziko giza-jantzia, lendabiziko errira jeistea, lendabiziko mendira 

igotzea. Ag G 204. 

gizajende, gizagende (Dv (AN)), gizagente (Sal, R ap. A), gizakente (Sc ap. A). v. gizonkente. �1. Humanidad; 

pueblo; raza humana. � Mantenitzea gizagéndea múnduan. LE Matr2 82. Desonra nezake gizagendea deitzeas 

gizon alakoak. LE ms. (ap. DRA). Nafarroako gizagende (Erronkarin ilagende = 'ganado lanar') mota larriena an 

dago. Soinez sendo eta lerden badire. FIr 177. Abere ta gizakentearentzat. Mde Pr 351. Munduan barrena 

abiatzen bazera, giza-jendeak aurkituko dituzu mota askotakoak: [...], Jainkoagan siñesten eztuen giza-jenderik, 

ori ez. Vill Jaink 24. Ementxe sortu dira giza-iente azkarrak: Marsitarrak [...]. "Genus acre uirum". Ibiñ Virgil 

85. Jainkoak gizajendea sortu zuenez geroztik. MEIG II 101. � "An zegoan gizajendie (G-azp), olako jende 

pillorik! (V-arr)" Gte Erd 256. �2. gizagente (R), gizakente (S). "Hombredad, calidad de hombre" A. 

gizakarazko. � Humano. � Hori dela gizakarazko bozkidantza bat bilhatzen dudana. Birjin 170. 

giza-kasta. �1. Raza humana. � Gordiana hagitz zen samina bere solasetan, eta lakhet zitzaioen maiz odol 

hotzez ta mengoarik gabe giza khastari hauzi gitea. Birjin 77. Giza-kasta ezkurrez zenean neurritzen. Gy 144. 

�2. Tipo de hombre. � Munduban bada giza kastarik, sugiak legez dabilenik: dantzarijak dira. fB Olg 139. 

Orregaitik andia zan bere famea, / zalako gizakasta bardiñik bagea, / agiñik bat ez eukan, begiak ezkelak. AB 

AmaE 233. 

gizakaxkar. � Hombrezuelo. � Eldu zan etxera, esanaz, gizakaxkar batekin burruka egin zuala, baña jipoi 

ederra eman ziola. Urruz Iru ziri 45 (ap. DRA). 


mende. 

731


gizakente. v. gizajende. 

gizakera. � Humanidad, cualidad humana. � Bere izakeraren alde burrukalari ta griñatsu onek buru ematen 

diola olerkietan nabari duen gozotasun, eztitasun eta narotasunari. Alaz ere, bere gizakeraren bi aldeok alkar 

artu ta eutsi egiten diote. Gazt MusIx 60s. 

gizakeria. �1. Humanidad, cualidad humana (con sentido peyor.). "Ruindad, acción de hombre bajo y vil" Ast 

Apol 95. � Gure akzioneak hasten ditugunean, entsaiatu behar dugu naturalezak eta gizakeriak hartan sar araz 

dezaken xede guziak apartatzera. He Gudu 69s. Jaungoikoak igorritako argiari ate-leioak itxi baizizkion, 

gizakerizko lerak ['(mala) pasión humana'] ziaro garaituta. Etxde JJ 211. 

�2. (V-ger-gip; H). Ref.: A; Iz ArOñ. Hombrada. "Gisákerixaak. Orreik estittuk gisákerixaak; umekerixaak, 

mutíkokerixaak (dittuk)" Iz ArOñ. v. gizonkeria. 

�3. Mundo (en sdo. peyorativo). � Ain gogor burruka ekinda gizakeria (mundua) aspiratu ebenak. Pi Imit I 18, 

5 (Ol gizakeri oro). Gizakeria ta gizakien ederra eukitzeko irrits tentela zugan bizi dala. "Mundus". Ol Imit III 

46, 2. 

- GIXAKERIA. (Forma con palat. expresiva). � Gizatxar bezala, gixakeri utsez ari. Zait Plat 9. Omer-ek 

azaltzen zituen iainkoak edonolako gixakeriz itsusiegi ageri baitira. Ib. 30. 

gizaketa. � Política. � Berak, komunistak diran aldetik, badute beren-biziko gizaketa edo politika. Herr 24-1- 

1957, 4. 

gizaki (V-ger-arr-och, AN-larr-ulz, B, Ae, Sal, R; H (remite a gizonki)). Ref.: A; VocPir 141; BU Arano; ZMoso 

68; Iz IzG 204; EAEL 34. �1. Hombre, ser humano; varón. "Casta de hombre" A. v. 1 gizonki. � Tr. 

Significando 'varón' se encuentra en textos navarros (Mendiburu, Mendigatxa, Inza, Orixe, Iraizoz) y en el único 

ej. septentrional encontrado (HeH). Iztueta emplea gizaki como 'ser humano' y con este significado es frecuente 

en el siglo XX. Al menos Inza y Orixe lo emplean con los dos significados. En DFrec hay 52 ejs., meridionales. 

� Gizaki eta andreki guziak. Mb IArg I 287 (v. tbn. opuesto a emazteki, emakume en HeH Lc 2, 22n, Mdg 147, 

Or Mi 128, Ir YKBiz 346). Anziñako denporan gizakiak ezkurra jan oi zutela. Izt C 153. Abereak eta gizakiak. Ib. 

160. Josef izena zuan gizakiari ezkontze-itza emanik zegoan birjiñarengana. Inza Azalp 54. [Adan eta Eba] 

gizaki guztien Aita-ama edo gurasoak. Ib. 45. Gizaki batek ez dezake beste batekin osotara barrena zabaldu. Or 

QA 137. Seme ta eme, gizaki guztiongan. Erkiag Arran 100. Gizakia bakarrik baitegu aukeramen-doaia berekin 

dun izaki. MAtx Gazt 25. Izaki eta gizaki guztiak. MIH 240. 

v. tbn. A Ardi 12. Ldi IL 125. Eguzk GizAuz 151. Zait Sof 198. Mde Pr 334. Etxde JJ 209. Ol Lev 5, 3. Onaind 

in Gazt MusIx 148. Ibiñ Virgil 55. Lasa Poem 108. 

� "Karfeta batek emaztekia ta gizakia txu, un corchete tiene hembra y macho" A s.v. karfeta (Sal). 

�2. "Nation" Lh. 

�3. "Siglo. Lengo gizakitik oná pasa da difêntzi êrra. Generación, como gizaldi" BU Arano. 

�4. Gizaki ederra (bello sexo) gorrotagarri biurtu izan zait aldizka. Etxde Itxas 87. 

gizakide. �1. Hembra (compañera del hombre). v. gizeme. � Au dá orái ezúrra nere ezurretáik ta arágia nere 

aragitík: au deitukodá Virago, gure uskarán erranbadaike gizakidea, zeren gizonagándik ártua baita. LE Matr1 

357. �2. Congénere humano. � Zer garrantzi dauka bere "gizakideek" amets zaharraren irauteak bizitze eta 

hiltze badelako sineskerian? Mde Pr 373. 

gizakijende (-gende Sal, R ap. A). � Humanidad. 

gizakitasun. � Humanismo. v. gizabide (2). � "Norbera norberarentzat, gizona gizonarentzat", auxe da 

gaueko gizakitasuna (humanismoak) gizonari eman gura deutsona. EgutAr 29-4-1959 (ap. DRA). 

gizakoi (c. sg. A; Lar Sup, Dv, H). En DFrec hay 6 ejs. �1. (Mujer) aficionada a los hombres. "Puta" Lar Sup. v. 

gizonkoi. � Emazte gizakoiak eta gizon emakoiak, presuna putanerak. Ax 357 (V 237). v. tbn. AA III 501. 

Etxekoandre gizakoi lotsagabeari. Lard 63. Zain zazu ongi alaba gizakoia. Dv Eccli 42, 11. � (Hombre) 

homosexual. � Gizakoi abominableen gatik. He 1 Tim 1, 10 (Lç bugre, Dv muthilkoi). 

�2. Humano. � Bainan ikhustate gizakoiak asma-arazi zautan itzulpide bat. "Le respect humain". Birjin 50. 

Gizakoiegia jainkozkoa izateko. Lab SuEm 166. 

�3. Simpático. � Soiñez zaparrote, lodikote, begi-baltz bizi ta arpegi gizakoia. Ibarg EG 1958, 510. 


mende. 

732


gizakote (V, G-azp, AN-ulz-arce). Ref.: A; EI 145; Elexp Berg. � Hombrachón. � Menditar gizakote narras 

baldan bat. Ag AL 127. Arrizko gizakote cíclopes deritxenik. A LEItz 134. 

gizakume (V, G, AN, L, BN-baig, R; Añ, H), giza-ume, gixakume. Ref.: A; Iz ArOñ 122; Elexp Berg. � 

Hombre (varón y ser humano); niño. "Varón" Añ. "1.º (V, G, AN), hombre, varón. 2.º (L; Hm 42), persona. 3.º 

(BN-baig, R), niño varón" A. Cf. gizonkume. � Tr. Al Norte se documenta sólo en Etcheberri de Ziburu y 

Harizmendi (en ambos significa 'ser humano'). Al Sur su uso es más frecuente; Micoleta, Mendiburu (primeros 

ejemplos documentados al Sur), Lizarraga de Elcano y D. Aguirre (G 212) parecen referirse más bien a 'niño, 

chico, muchacho'. Al menos Iturzaeta, D. Aguirre y Villasante, lo emplean tanto para 'varón' (Ag Kr 117; v. tbn. 

infra), como 'hombre, ser humano' (Itz Azald 185, Vill Jaink 165; para Aguirre v. infra). En DFrec hay 5 ejs. � 

Giza-kume guztietan, fiñean, etsaiena / Antekrist enganosa da izanen Iesusena. EZ Man I 64. [Kriaduak] dirudi 

giza kume ona. "Buen hijo". Mic 14v. Ehizi eta bai abre, / nihon diren guztiak: / Guztiz bai gizakumeok, / egin 

solas eztiak. Hm 94. Beste amen atseginzak emengo gizakume aurrak eman ditzaken atseginzak dira ta Jesusen 

amarenak Jangoiko-gizon Jesusek emanak. Mb IArg I 169. Beste gizakumerik / aurkitzen ezda / aurtxo onen 

konpañia / eztitsu onetan (antes se ha referido a José y María). GavS 14. Niri ta gizakume dirianai eginiko 

mesede neurri bageak. Añ EL 1 6. Neskatilla batek leku emon deutsee gizakumeren baten eskuka zantar edo 

akzino txaarrai. Mg CO 177 (en contexto similar JJMg BasEsc 133). Gizakume edo emakume. Gco II 60 (v. tbn., 

junto a emakume, en Itz Azald 38, A Ardi 125, Vill Jaink 131, NEtx LBB 20). Mundua gizakumez betetzeko. Lard 

10. Gazteak dira geienak, txitatxoak, gizakumeak, adimen laburrekoak. Ag G 162s. Zuaitzak beti irauten degu 

gizakumeak baño geiago. Ib. 212. Mendi aldekuak eta, beraz, larra-gixakumiak. Otx 104. Gizakume abotsa ['voz 

de varón']. NEtx LBB 174. Gizakumeari eta gizarteari dagozten jakintzak. MEIG VIII 62. 

v. tbn. LE-Ir. Ldi IL 74. TAg Uzt 251. Mde Pr 128. Etxde JJ 94. Or Aitork 408. Zait Plat 71. Erkiag BatB 202. 

Gazt MusIx 5. Etxba Ibilt 476. Giza-ume: Gy 252. 

gizakunde (B ap. Izeta BHizt; Aq 759), izakunde (B ap. A; VocB). �1. Jueves de septuagésima (tercer jueves 

antes de carnaval). "Jueves lardero, gizakunde eguna (R)" Aq. Cf. emakunde. � "Gizakunde" lên-eguna / jainko 

txikiak diguna. "El primer jueves es el de compadres". Or Eus 158. �2. (BeraLzM), gixakunde. Encarnación. � 

Jaungoiko-Semiaren Gixakundia (1896). AG 992 (v. tbn. 2372). Gizakunde edo Inkarnazioak. KIkG 17. v. tbn. 

KIkV 114. Jesukristo zure Semearen gizakundea. ArgiDL 18. �3. Humanidad; sociedad. � Gerkarrak 

gizakundean eta jakintzan erri oso aurreratuak izan zirala. Zink Crit 65. --[Maitasuna] gizakunde zaletasun bat 

besterik ez dala diote. --Gizon eta emakumeen alkarganako zaletasuna besterik ez? ABar Goi 26. Olako gogosemengatik 

eraiki dira elizak, beiñere ez gizakundezko semeengatik. Or in Zait Plat 154. Gizakunde guzia 

ziminoen aitonetarik sortua dela. Lf CEEN 1973, 131. 

gizakuntze. � Hombre, sexo masculino. Cf. emakuntza. � [Emaztea] arrazoidun izatez berdin bada ere, bere 

emakuntzez gizakuntzearen menpeko da. "Masculino sexui subiceretur". Or Aitork 419. 

gizalaba (V ap. A), giza-alaba. � Mujer. Cf. gizaseme. � Bere emaztea zan gizalaba polit, [...] da elizalea. 

Echta Jos 11. Giza alabak bezala ziren aurpegiz. Mde Pr 268. Gizaseme ta gizalabak. Erkiag BatB 134. v. tbn. 

Ldi BB 164. Zait Sof 153. 

gizalan (Gc, R ap. A). �1. Trabajo de hombre; trabajo humano. � Gelditu arteo inkapaz giza-lanendako (163). 

LE-Ir. Gizalanetan dabillen emakumeari. AA II 91. Artu daiguzun lurrak / danok bardiñian: / baña urte bete 

barru, / ez dago dudarik, / asko egongo dala / gizalan bat barik. Azc in Ur PoBasc 355 (en Azc PB 333 se lee 

lagun asko egongo da / gizalan bat barik; la modificación del ed. transforma el sentido de gizalan; parece más 

apropiado interpretar el texto como: [lur] asko egongo da / gizalan bat barik). Xoragarrizko gizalan antzeko 

batzuk. Buztin-muño batzuk, euriak bi aldetatik yanak eta iduri polit biurtuak. Or QA 50. Gizakiak eta giza lanak 

neurtzeko eta sailkatzeko bide asko daude. MIH 267. �2. (V-ger-ple ap. A), gixalan. "Peonada, trabajo que 

puede hacer un hombre. Se usa para medir tierras; está más en uso su variante gizelan" A. v. gizalur. � Iru 

gixalan yaukodaz. Laux AB 50. 

gizalandu. � (Hombre) cultivado, civilizado. � Europatar gizalandu guztien sentimenari hainbat erason behar 

ziona. Mde Pr 251. Eredutzat hartzen zituztela, gizalanduago zirelakotz edo. Ib. 212. Basatiak igarri diona, [...] 

ez dio igarri gizalanduak. Etxde Itxas 39. 

gizalantze, gizalantza. � Cultura, civilización. � Estatuak, jakintzak, irakaskintzak, hots, gizalantzaren sail 

orok [hizkuntza] hura zuela usatzen. Mde Pr 224. Gizalantze edo zibilizaziñoa. Etxde Itxas 84. 


mende. 

733


gizalasto (Lar, H). � "Bausán, hombre de paja" Lar. "1. figure d'homme rempli de paille, épouvantail d'oiseaux. 

2. (fig.), homme de paille, de nulle valeur" H. 

gizalde (Dv, A). � Pueblo, raza; muchedumbre. "Troupe, foule d'hommes" Dv. v. GIZON-ALDE. � 

Eskualdunek egiten dugu gizalde bat bertzetarik berezia. JE Bur 174. Yesus bera yartzen da gizalde aiei 

irakastera. Ir YKBiz 208n. Gizalde aundi ori asetzeko bear dan ainbat ogi. Ib. 232. [Abraham,] gizalde handi 

baten aita izanen haiz. Zerb IxtS 17. Egiptoko, Babiloniako, Kanaan eta bertze zenbait gizalde batzuen berri. 

Othoizlari 1957, 113. Poliki zoan / bide gaiztoan / gizaldea ni hiltzera. Arti MaldanB 202. v. tbn. Etcham 207. 

Iratz 180. 

gizaldeko. � Laico. � Jainkoaren gizaldean, eskual-elizan denek badute beren egitekoa, bai gizaldekoek 

(laikoek), bai apezek, bai bereziki deituek. Iratz Othoizlari 1967 (n.º 47), 23. 

gizaldi (V, G, L; Dv, H), gixaldi, giza-aldi. Ref.: A; Etxba Eib. � Generación; siglo. "Vida de una persona 

(Elgóibar)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 155 (en G-azp hay tbn. giza-aldi con el sentido de 'tiempo de la vida de 

una persona o del conjunto de personas coetáneas'). v. GIZON-ALDI. � Tr. Documentado en la tradición 

meridional. Lo emplea también Jean Etchepare. En DFrec hay 88 ejs., meridionales, prácticamente todos en la 

acepción 'siglo'. � Gurasuetati umeetara, giza aldirik giza aldira eldu dira geure denporaragino. fB 

Olg 144 (v. tbn. en contextos similares: JJMg BasEsc 142 (gizaaldi), AB AmaE 349, Mde Po 31, Akes Ipiñ 23, 

Vill Jaink 73, Erkiag BatB 153). [Azaña] guztiak daude arras illak giza-aldia [sic] bat igaro orduko. Izt C 253 

(177 giza-aldi onetan). Adangandik Noegana amar belaun edo gizaldi izan ziran. Lard 7. O gizaldi fedegabea 

eta gaiztoa! "Generación". Otag EE 1884a, 310. XIIIen gizaldiaren aurren-aldean. Arr May 168 (v. tbn. en 

contextos similares: fB Olg 172, Bv AsL 55, Itz Azald 70, Or Mi IV, Kk Ab II 164, JMB ELG 95, Eguzk GizAuz 

16, SMitx Aranz 90, Lek SClar 115, Etxde JJ 8, Basarri 12, Akes Ipiñ 11, Alzola Atalak 145). Gixaldi bi ta 

lauren (1893). AG 162. Etzan mando burdirik / gizaldi aretan. Azc PB 201. Gixaldi amaseigarren asijeran bixi 

izan zan. Kk Ab I 88. Orain eta beti, gizaldi ta gizaldietan. Amen. KIkG 35 (v. tbn. ArgiDL 109). Gizaldi edo 

jenerazione. JE Med 144. Gizaldi artako olerkaririk bikaiñenak. Or Mi III. Ija gixaldi-erdiko lotan / zure soin illa 

or datza. Enb 70. Gizaldi onek, orain bizi diran gizonak ikusiko dute guzi au gertatzen. Ir YKBiz 413n. Iru 

gizaldi ari ziran lanean Eperzelaitako soroan. TAg Uzt 265. Gizaldien arteko borrokari legezkoa deritzat. MIH 

65. 

v. tbn. Ur MarIl 94. Dv Gen 17, 9. AB AmaE 423. Ag Kr 169. A Ardi 84. Ldi IL 58. ABar Goi 19. JAIraz Bizia 

8. Zait Plat 73. And AUzta 16. Vill Jaink 27. Osk Kurl 211. Gand Elorri 120. Ibiñ Virgil 79. NEtx LBB 130. Uzt 

EBT 68. 

- GIZALDIORO. En todas las generaciones. � Gizaldioro dagoalako berau umantez, / atx eta mendiz dagoan 

legez apaindurik. AB AmaE 63. 

gizalditxo. � Dim. de gizaldi. � Gizalditxo bi uts aiña jakoz / sekulakoa danari. AB AmaE 195. 

gizaldra (V-m ap. A), giza-aldra. � Muchedumbre, gente, grupo humano. � Gizaldra ugariak agiri ziran 

besoak jasoak, oiuka. Ag Kr 218. Gizaldra (gente) guztia urreratu zan burrukariak ikustera. Echta Jos 45. Gizon 

nai giza-aldra bakotxak besteakazko artu-emonetan. Eguzk GizAuz 179. v. tbn. Bilbao IpuiB 271. 

gizalege (V, G, AN, BN, S; Dv, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Etxba Eib. � (Buen) comportamiento, costumbre, 

educación; ley humana. "Esta palabra indica conducta buena o mala; pero de ordinario se entiende que es buena. 

Gizalegean erraiten diat (BN), te digo como hombre" A. "Équité" Lh. "Humanidad, condición humana. 

Gizalegia da jausi, damutu, jaiki eta ostera lengora etorri" Etxba Eib. v. GIZON-LEGE. � Tr. Documentado en 

la tradición meridional. � Atsegin onean / egin dozulako giza legean / Iaunari alabanzak. EgiaK 86. Nik badet 

giza-legia, / Prantxiskuk baño obia. In Xe 141. Idukirik Euskal-erriko gizalegia. Sor Bar 106. Gizalege onaren 

gañeko aginduak. "Moralidad y orden público". OrdUs 3. Gizalegian biar dan bezela / esku emanaz alkarri. 

EusJok 32. Gizalegea ondo daki ta etxekoa ez dan bat, bakarrik nola utziko du bada? Lab EEguna 105. 

Gizalege-esaerak--Frases de cumplido. NEtx Nola 50. Paganoen gizalegeak handiesten eta Judu-Kristauenak 

gaitzesten dituzten bertuteak. Mde Pr 229. Emakumeok tabernetan sartzerik bagenu! Gizalegearen beltza! Etxde 

JJ 202. Gizalegezko ekitea izan zun bizitza osoa. Gazt MusIx 60. Au ez duk gizalegea, Joxe; ez duk edukaziorik. 

Lab SuEm 184. Naiz Jainko-legeak, naiz gizalegeak. Berron Kijote 98. Gure arteko gizalegezko ohitura 

atseginari narraiola. MEIG VII 167. 

v. tbn. AzpPr 44. Ag AL 147. A Ardi V. JBDei 1919, 227. JanEd II 70. Mok 19. Ldi IL 21. Or Aitork 70. Zait 

Plat 34. BEnb NereA 243. Xa Odol 312. 

- GIZALEGEKO. Cortesía, cumplido. � Yakobek Paraori gizalegekoak egin ondoren. Ol Gen 47, 7. 


mende. 

734


gizalekoreko. � (Adnom.). Preterhumano. v. gizagaindiko. � Kelten gizalekoreko edo gizagaindiko izaiteei 

buruz. Mde Pr 265. 

gizaloratu. � Alcanzar la madurez (un joven). � Ezen gazteak gizaloratzen direnean, mediumtasuna 

baletorkieke zenbait aldiz. Mde Pr 337s. Heriotzaldiak, gizaloratzeak bezala, mediumtasun zenbait batzutan sor 

dezakeela. Ib. 341. 

gizalur (AN-5vill, B). Ref.: A; Izeta BHizt. �1. Peonada (medida de superficie). "Landa orri iru gizalur berriak 

eman diozkat saetsetik zerrendan" A (s.v. zerrenda). "Lur negurria, Baztanen erabiltzen dena, peonada. Nere 

landak baditu zortzi gizelur. Gizelurrak 374 m 2 " Izeta BHizt. v. gizalan (2). �2. Tierra poblada por el hombre. � 

Kê urdiña badut nabari, / ai, nire poza! uraxe baita / gizalur ezagungarri. Ldi UO 16. 

gizamaila. � Clase social. "Gizamaila (Alt), hierarquía" Eusk 1919-1920 (II), 93 (en una lista de neols.). � 

Gizamail nardagarriak (repugnantes clases sociales) berexten zien indarra aula, utsa zan. Etxde AlosT 57. 

gizamalda. � Apoyo humano. Cf. 1 malda (2). � Ez, arren, illundu, gizamaldarik ezpa-dezu. "Si non habes 

favorem hominum". Ol Imit I 21, 3 (Pi gizonen laguntasuna). 

giza-marixa. "Hombre afeminado, giza-marixa, andremota" Aq 1394. 

gizamende (L-ain ap. A � Dv), gizamendu (T-L). � "Âge d'hommes. Belea bizitzen da hirur gizamende" Dv. 

"Generación, conjunto de coetáneos" A. "Génération, vie d'homme" T-L. v. gizaldi. � Zer da eternitatearen 

aldean gizamende bat? Dv LEd 226s. Gizamende tzar eta galdu hunek ikusgarri bat nahi du. Leon Mt 16, 4. 

Gizamendeen asieratik itzegin omen zala. Or QA 198. Gizamenduen errotak egin du itzuli bat. Bertze bizi-molde 

bat hastera doa. SoEg Herr 21-7-1966, 1. 

gizamolde. � Efigie, estatua. � Gizamolde haren burua zen urhe ederrenetik. "Statuae caput". Dv Dan 2, 32. 

gizanarru. "Oi dok gizá-narrua, malhechor. Etxakun guk emen giza-narruik, se dice para animar a entrar en una 

casa a uno que no se atreve" Iz ArOñ. "Sinvergüenza. Otros [informantes]: fanfarrón, robusto, fuerte, malvado, 

'sacamantecas'" Ib. 122n. 

gizanddere (-ny- Lar, H). � "Petimetre, gizanyerea" Lar. "Efféminé, presque femme" H. � --[Nor da] burutik 

behera jauntzi edo beztitu behar lukena? [....] --Gizanjerea, emaxtekia. GAlm 1954, 53. 

gizanderia. "Sodomía" Añ y Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. 

gizandi (T-L), gizaundi, giza handi. � Gigante. "Géant" T-L. � Aralar, Aralar, otoimendi!... Uda ta negu / txit 

ernai / gizandi jator baten antzera / goi-goien zakust aberzai. EA EEs 1924, 246. Nekazari, / gizandi bat iduri / 

soroan zut. 'Gigante'. Ldi BB 64. Bi erraldoi edo gizandi ta lau buruaundi. Anab Don 130. 

� Hombre grande. "Hombrachón. Zu zaren gizaundixa ta negarrez?" Etxba Eib. � Tarascaren zalduna, mardul 

ta gizaundi, baño biozti ta adiskide on. 'Beau bloc de garçon'. Or Mi 112. Ez da gizaundi, egia esan; baña bai 

jeiki bikañekoa. TAg Uzt 33. 

� Héroe. � Amabosgarren gizaldiz-ona, / abots sendo orren deira, / zenbat gizandi, batzuk betiko, / urruntzen 

ikusi dira! SMitx Aranz 90. Hark zituen Bazkoko gizandien irudiak ekarri hormetan ezartzekotz. Mde Pr 294. 

Klaneko giza handien arimen oihartzuna. Ib. 352. 

En DFrec hay 2 ejs. de gizandi y 3 de gizaundi. 

gizandre. "Hermaphrodita, gizandrea" Lar y Añ. 

gizanjere. v. gizanddere. 

gizanpa (Lar, H). � "Regordete, potzoloa, gizanpa" Lar. 

gizantz. �1. Forma humana; semejanza humana. � Jakoben itxean gizanza artuko duen Jangoiko Jesus. Mb 

IArg I 341. [Borreroak] utzi ninduten giz-anzik bage. Ib. 153. Isturitzko ezur batek dauzkan giza-antzeko irudiak. 

JMB ELG 46. Gizonen eta Iainkoaren bitartekoa, zerbait Iainko-antzeko bear zun eta zerbait giza-antzeko. Or 


mende. 

735


Aitork 299. Etziñala giza-antzera mugatua. Ib. 131. �2. Efigie; retrato. � Zur puskaz egin zuten giz-anza. Mb 

IArg I 72. Agindu zuan guziak agur egin ziozaela urrezko gizanz hari. Ub 51. Giz-antz begiratu ikaragarriko 

bat. Lard 306. Erakutsi nion Pedro Migelen gizantza. Ag G 369 (v. tbn. 248n.: "Gizirudi, gizantz, retrato"). Aren 

gizantzak andizuren eta ospe ekarri diote geroko geroan [Gorgiari]. Zait Plat 122. 

- GIZANTX (Lar), GIXANTX (Lar, Añ). (Forma con palat. expresiva). "Arrancapinos, gizantxa. (Lat.) 

Homunculus" Lar. "Muñeco, gixantxa " Lar, Añ. � Ekusiko dira dagoten baño apaindura geiago 

darabiltenak. Eta ez ote dira gizonen artean ere gizantx edo anyere biurtu diranak? AA I 442. 

gizanyere. v. gizanddere. 

gizaon. � Respeto. � Begiratu bear deutsegu lotsaz eta gizaonez abadeai? Itz Azald 170. Lotsa, itzal eta 

gizaona. Ib. 171. 

gizapetiko. � (Adnom.). Infrahumano. Cf. gizagaindiko. � Herri guztietan aurkitzen diren gizapetiko izateok. 

Mde Pr 269s. v. tbn. otro ej. de Mirande s.v. gizagaindiko. 

gizapila (Lar). � Muchedumbre; grupo humano. "Atropar, juntar en tropas, gizapillak egin" Lar. � Txosna 

baten alboan gizapilla iskanbillatsuak ibilpidea galerazitzen diote. Ag G 188. [Jainkoa] dago giza-pilla ororen 

gibelean. Vill Jaink 175. 

gizapilo. � Muchedumbre. � Gizapillo aundiak zerraizkiola Yesuk ikusirik. Ol Mt 8, 18. 

gizapire. v. gizabide. 

gizapotzo. "Recoquín, hombre pequeño y gordo" Lar. 

giza-puska. �1. Hombretón. Giza-puska (o pusketa) es usual en hablas guipuzcoanas, empleado sobre todo en 

contextos exclamativos. � Murmurazaleak, naiz direla diren bekala bizardun giza-puskak (149). LE-Ir. �2. 

"Bon homme, bon, agréable et commode à vivre" H. 

- GIZA-PUXKA. "Bajete hombre" Lar. "Petit homme, soit de corpulence, soit de mérite" H. 

gizar (V?, G?, AN? ap. A; Lar, Añ). � Varón. 

gizharagi. v. giza-haragi. 

gizarajo. v. gizagaixo. 

gizaralde. "Troupe, foule d'hommes. On dit aussi par syncope gizalde. Gizaralde handi bat jautsi zen menditik" 

Dv. 

gizarande. v. gizaraude. 

gizaraude (Lar; Dv, que cita REusk 1880, 306). � "Derecho humano" Lar. Aizkibel (sin duda por error) trae 

"gizarande (Lar), derecho humano". También se encuentra gizarande en un ej. recogido por JFlor: Oñazpituak 

gizarandeak / begirun izan ordean (1880). 

gizaro (Lar, H). �1. "Virilité, âge viril" H". �2. (En la expr. gizaro batean egon 'estar lúcido'). � Emendik edan 

oi dauanak, ostera, beti dago gizaro batian eta beti dauko buruba bere senian. Otx 111. Sokrate, beti gizaro 

batean, beti burua bere senean. Zait Plat 90. �3. Edad (del hombre). � Ez gaztedia bakarrik, urtetan ongi 

umotuak ere bai, eta, gizaro orotatik izan dadin, arpegiak zimurrez egindako makiñatxo bat agure zimel ere 

ikusi oi dira. Etxde JJ 203. �4. Ambiente (humano). � Nere sorterriari utzi, nere gizaroa galdu, nere erriari 

aldegin. Txill Let 106. Joera, azikuntza, gizaroa ta biotza ez ditugu guk aukeratu. Ib. 125. 

gizarra. v. gihar. 

gizarraza. v. giza-arraza. 


mende. 

736


gizarro. � Hombre orgulloso. � Ujui! gizarro, igana ziak / nere pozaren zantzoa. EA OlBe 23. 

gizarte (V, G, AN, BN-baig; SP, H), giza-arte, gizatarte, gixarte. Ref.: A; Etxba Eib. � Tr. De uso más 

frecuente en textos meridionales. Al Norte se documenta poco: en Etcheberri de Ziburu (primer testimonio), en 

Goyhetche y en algún texto del s. XX. Hasta las primeras décadas del s. XX se emplea sobre todo con casos 

locales de declinación. En DFrec hay 537 ejs. de gizarte. 

�1. Vida o convivencia pública, sociedad (humana). "Gizarteko elheak, les discours qui ont lieu [...] parmi les 

hommes" H. "Humanidad, género humano" Etxba Eib. v. GIZON-ARTE. � Laudorio duzula gizartean. EZ Man 

II 117. [Quintilianok] giza arterako, guk aingeru arterako umeak ondo azitzea nai degu. Cb EBO 5. Kristo 

Jaunak ekusi zuen gizartean gizarte berean beste geienak ekusi oi dutena, bada ekusi zuen eskergabenz andia. 

Mb IArg I 251. Gizatxar gizarteko gauza estirenak (225). LE-Ir. Giza arteko artu emonai. fB Ic II 173. Gizaartetik 

irtenda, abereetara zoaz. Lard 310. Gizarte eder bat biar / zutela egin / [...] / irurak izateko / premiyua 

berdin. AzpPr 126 (v. GIZON-ARTE). Gure gazteok, gizartetik zear dijoaz [...] ezertan arretarik ipiñi ezinda. 

Ag G 195. Gizartia da erri bateko gizonen batasuna, arau bereziyen bidez. EEs 1917, 138. Apostoluak gizartean 

zabalduriko siniskaien laburgoa. KIkV 11. Ni gixarterako ona / naiagok ondiño! Enb 200. Gizarte osoaren ona 

egitea. Eguzk GizAuz 171. Theresa zen premiazko gizarte bakarra. Mde HaurB 67. Gizarte guziak gaitzesten 

zula bere jokabidea. Etxde JJ 199. Orra gizartea, giza-erlauntza ori. Vill Jaink 88. Pobre kontuak orrela dira / 

gure gizarte onetan. NEtx LBB 371. Gales hizkuntza, eskoletatik eta gizartetik baztertua. MIH 186. 

v. tbn. Aran SIgn 114. AB AmaE 460. Azc PB 308. Tx B 124. Ir YKBiz 120n. JMB ELG 50. TAg Uzt 88. SMitx 

Aranz 77. Or QA 63. Anab Poli 59. Bilbao IpuiB 150. Arti Ipuin 49. Zait Plat 83. Erkiag BatB 128. Gazt MusIx 

139. Ibiñ Virgil 25. Xa Odol 265. Giza-arte: Gy 10. AzpPr 25. Muj PAm 13. Zait Sof 184. NEtx LBB 163. Lf in 

Casve SGrazi 9. Gizatarte: Zait Sof 16. 

� (Como primer miembro de comp.). � Aintziñako bazkun kristarrak gizarte-erakundearen eredu dira. JBDei 

1919, 232. Lanik luzeena ta laburrena alkarrekin batu, kopurua erdibiditu ta gizarte lan ertaña orixe dozu. 

Eguzk GizAuz 53. Gizarte-maila guztietan. Mde Pr 252 (v. tbn. gizarte-malla en JBDei 1919, 227). Gizarteeginbideak. 

Vill Jaink 88. Gizarte auzia gero ta beroago dator. Erkiag BatB 127 (v. tbn. gizarte-auzi en Eguzk 

GizAuz (tít.) 3, Zait Plat 6, Ibiñ Virgil 25, MEIG I 123). Gizarte olertia [= 'poesía social']. Ibiñ Virgil 25 (v. tbn. 

gizarte-poesia en MEIG I 217). Giza eta gizarte-zientziak. MEIG VIII 61. 

�2. (En casos locales de decl. sing.). Lugar, situación entre varones; sociedad de varones. "Ator giza-artera" (Gazp). 

� Munduko giz artean ez ezik, mundu bereko emakume beretan ere arkitzen dira. Mb IArg I 351. Ekusi 

dezue gerra onetan, nola andre arrotzak jartzen ziran [Elizan] gizonen alkietan, gizartean. AA II 48. Jarriko 

zerala gizartean eseririk, prensan bezala alde bietatik estuturik. AA III 553. 

�3. "(G-to), urbanidad, comportamiento. Gizarte ona izan du orrek nun nai" A. v. gizalege. � "Gizarte onari 

dagozkion legeak" aitatzen dituzu. Ldi IL 94. 

- GIZARTEKO. a) "Social" Eusk 1919-20 (II), 93 (en una lista de neols., en la forma gixarteko). � Izkuntzen 

gixarteko bizitza. Eusk 1919-20 (I), 40. b) "Sociable" BU Arano. 

gizartekeria. � Socialismo. � Marx-en eta onen jarraitzallien gizartekeri edo sozialismoa. Eguzk GizAuz 72. 

- GIZARTEKERIA-ZALE. Socialista. � Alemaniako gizartekeri-zaleak euren eretxi ta asmuak Gotthako 

programa edo egitarauan agertu ebezan. Eguzk GizAuz 40. 

gizartekoi. � (El) que vive en sociedad; sociable. � Gizona bere izatez gizartekoi da. Vill Jaink 171. Nikanoren 

gogoa askatasun-miñez egoan. [...] Gizartekoia bere, aldarteka, bazalako izan. Erkiag BatB 18. 

gizartekotu. � Socializar; convertir en miembro de la sociedad. � Irakaskintzea gizartekotu bear ei-da, 

ikasteko gai diran eta gogoa dauken guztiei orretarako bideak erraztu. Eguzk GizAuz 79. Gizartekotzen gaituen 

hizkuntzaz ari garenean. MIH 386n. 

gizartelari. � Estudioso de la sociedad. � [Ugazaba ta langille arteko asarreak] gozatzeko, alak eta lerrak egin 

bear litzakezala, ori gizartelari guztien eretxia da. Eguzk GizAuz 154. 

gizartetsu. � Sociable. � Berez zan txerakor, gizartetsu eta lagunarte bearrekoa. Etxde JJ 266. 

giza-sail. � Multitud (de hombres). � Ontzian arkitzen ziran milla gizon bezala; itxe baterako giza-sall 

arrigarria. Mb IArg II 341. Biltzen ziran Jerusalemera giza-sail aundiak. Inza Azalp 85. Ara non datorren gizasailla. 

Beretakok ziralakoan biziago ekin zioten suari. Or SCruz 62. v. tbn. Zait Plat 52. 


mende. 

737


giza-saldo. � Masa, multitud de hombres. � Hura ez zen giza-saldoaren aitzin-eritzietara makurtuko. Mde 

HaurB 9. Giza-saldoetan egunoro damurik ikus ez ba geneza. "Turbas innumerabiles". Or Aitork 230. 

giza-seinale. �1. "Lunar, señal, gizaseñalea" Lcc. Cf. Garbiz Lezo 233: "Kristau-seinale, lunar". �2. Prepucio. 

� Eun filistin-tarren giza-siñaleen zatiak eramatea, erregearen etsaiai zegokien kastigua eman zitzaiela 

adierazteko. Lard 166s (cf. 1 Sam 18, 20: centum praeputia Philisthinorum). 

gizaseme (V, G-to, AN-5vill, B, L, BN, S; Dv, H), gixaseme. Ref.: A; Izeta BHizt; EAEL 33 y 34. � Varón; 

hombre. � Tr. Está más extendido su uso en la tradición meridional. Al Norte se encuentra en Duhalde, 

Duvoisin, Iratzeder (112) y J. Etchepare. Es casi general su empleo con el significado de 'varón'; recogemos, sin 

embargo, algunos ejs. en los que se utiliza con la acepción 'hombre (ser humano)'. En los textos septentrionales 

no se encuentra --al menos de manera inequívoca-- con el significado de 'varón'. En DFrec hay 17 ejs. de 

gizaseme. � Ala gizaseme nola emakumeetan. Cb EBO 13 (v. tbn. junto a emakume, andre, etc., en Mg CC 152, 

JJMg BasEsc 121, Echag 61, Ur Gen 1, 27, AB AmaE 312, Echta Jos 70, Goñi 100, A Ardi 19, EusJok 61, Noe 

125, KIkV 87, in ArgiDL 170, Alz Txib 83, Tx B I 203, Lab EEguna 70, Ldi IL 140, Munita 49, Mde Pr 267, 

Etxde JJ 146, Anab Poli 94, Erkiag Arran 94, MAtx Gazt 16). Jesu-Kristo da giza-semen arteko ederrena. Dh 

238s. [Mundua] giza-seme-eske zegoan; eta lendabiziko gizonak luzaro bizitzea on zan, lenbaitlen bizilariz bete 

zedin. Lard 7. Eta ni, gizaseme dohakabea, gaizkia gaizkiaren gainera metatu dudana. Dv LEd 6. Gizaseme 

argidotarrak. 'Claros varones'. Aran SIgn 112. Gizaseme gazteak eztakite neska ezkongeiaren [...] alderdi txarrik 

ezagutzen. Ag G 34. Gixaseme gustijen ganetik bere buruba agertu leukiala. Otx 15. Gizaseme oro baltsan 

bizitea. Eguzk GizAuz 8 (v. tbn. con el significado de 'ser humano' en EArzdi in Kk Ab II 5, JE Ber 86, Inza 

Azalp 110, Arti MaldanB 226, Vill Jaink 112). Gizaseme bikaña mutil uaxe. TAg Uzt 62. Gizaseme biurtuta 

ikusi dut Miren. Txill Let 88. Zaik, duk, zioat, gizaseme batekin ari garenean esan ohi ditugu. MEIG VI 179. 

v. tbn. VMg 86. Izt C 246. Sor Gabon 35. Urruz Zer 53. Or Eus 18. Mde Pr 132. Zait Plat 125. Gand Elorri 82. 

Ibiñ Virgil 53. BEnb NereA 192. 

� Iregana oldartu oi dituk gizasemeak. "Filii hominum". Or Aitork 30. 

� (Lh). (Ref. a Jesucristo; "el hijo del hombre"). � Jangoiko-gizaseme hau egun batez or geldituko da. Mb IArg 

I 220. Gizasemearen etorreran Ir YKBiz 414. Gizasemearen aragia iaten eta odola edaten. Or QA 158. v. tbn. 

Inza Azalp 74. SMitx Aranz 176. MAtx Gazt 87. 

� Sg. Duvoisin, Cardaberaz lo emplea significando "les enfants des hommes". Un ej. de Cardaberaz podría tener 

este significado: "Erriko buruak orrela badabiltza, beste ondorengoak nola ibilliko dira? Gizaseme ta mutil 

gazteak ori ikusi ta zer ikasiko dute? (Eg III 358), aunque gizaseme también puede ser 'hombre (varón)'. 

- GIZASEME-EMAKUME. (Pl.). Hombres y mujeres. � Gizaseme-emakumeak. Erkiag Arran 152. 

- GIZASEME-ALABA. (Pl.). Hombres y mujeres. � Gizaseme-alaben arteko alkartasun-alorrean. Erkiag 

Arran 83. 

gizasto. "Onocentaurus, onocentaure" Dv. 

gizatadi. "(?), humanidad (conjunto)" A. 

gizatalde (V, G-azp), gixatalde. Ref.: A; Gte Erd 251. �1. Muchedumbre, grupo humano, gente, pueblo. 

"Gentío" A. "Gizatalde aundia zijoan (G-azp)" Gte Erd 257. � Damietan arkitzen ziran orduan gurutzetien [= 

'cruzados'] gizataldiak. Bv AsL 212. Gizatalde eta erriak gobernatzeko gauzarik bearrena eta sostengatzallerik 

onena. "Sociedades". OrdUs 3. Enparantzako gizatalde ugaria zabulundu zan ekaitzaren aizeak ikutzen dion 

zugaztia bezela; saltzalleak eta erosleak, gizonezko ta emakume danak, utzi zituzten beren tokiak. Ag G 101. 

Edozein erridi edo gizataldekoak izan, badute irabazpidea Elizaren goi-ondasunetan. Inza Azalp 105. Gixataldeartian 

ikusi eban ama eskalia. Altuna 111. Erriko gizatalde guzia atarian zegoen otoitz egiñez. Ir YKBiz 2. 

Gizataldeen eboluzio edo biraldakuntza. Vill Jaink 180. Gizona eta gizataldea baizik ez den herria. MEIG VIII 

54. En DFrec hay 8 ejs. 

v. tbn. Ezale 1898, 131b. Or SCruz 88. Zait Sof 61. SMitx Aranz 61. Etxde JJ 257. Erkiag Arran 168. TAg Uzt 

39. 

�2. Grupo de varones. � Andreteria ta gizataldea sakabanatuten asi baño lentxuago. Ag Kr 55. 

gizatarte. v. gizarte. 

gizatasun (V, G, AN, L, BN ap. A; Dv, H), gizatarzun (L, BN, S ap. A). (Los testimonios de lexicógrafos con 

indicaciones como "humanidad", "humanité", sin otros datos que aclaren su uso, van incluidos en el primer 

apartado). En DFrec hay 14 ejs. de gizatasun. v. gizontasun. �1. Naturaleza humana, cualidad de humano. � 

Gurutzean ehortzi zen / xoilki iainkotasuna; / baiñan harekin batean / hemen gizatasuna. EZ Noel 125. [Edan 


mende.


daruenai] esan biar jake galdu daruela gizatasunaren ezagubide edo señalia. CrIc 73. Jainko zanetik errege 

guzien erregearen semea zan, eta gizatasunetik Dabid erregearen odolekoa. Lard 408. Gizatasunaren erraietan 

landatua den sinestea da. Arb Igand 57. Guk gizonok, gure gizatasunaren esiak eta mugak ezin iraul ditzakegu. 

Zait Plat 121. Gizatasuna eskuratzen da / zor au ordaintzen danean. And AUzta 116. Ume, markarik gabea, [...] 

haurra, berriz, gizatasun horri lotua agertzen da. MEIG VI 175. 

v. tbn. Harb 199. Gç 116. CatBurg 8. Cb CatV 10. Ub 201. Mg CC 202. Añ CatAN 8. Gco I 470. AA I 527. 

CatLuz 6. Legaz 3. Itz Azald 82. KIkV 26. KIkG 17. ArgiDL 78. Inza Azalp 130. Eguzk GizAuz 97. Or QA 153. 

Txill in Ibiñ Virgil 25. Gizatarzun: O Po 55. Bp I 144 (-ün). 

�2. Madurez, edad adulta. � Gaztetasunekoak, gizatasun edo adin onekoak eta zahartasunekoak. EZ Man II 

181. 

�3. Género humano, humanidad. � Ordikerija da gizatasunaren lotsaarija. JJMg BasEsc 206 (v. tbn. en 

contexto similar fB Olg 141). Gizatasun guztiaren salbagille. Itz Azald 29. Illeta aitatu dodan ezkero, Jainkoak 

barka begit orduan gizatasunaren aurka egon izana. "Enemigo de la naturaleza humana". Or Tormes 41. Jausi 

zan gizatasun / dana illunpera. Enb 82. [Erri primitivu auek] gizatasunaren beerengo maillan aurkitzen direla 

ezin uka diteke. Vill Jaink 20. v. tbn. Ur BulAl 57. Otag EE 1884a, 312. 

�4. Humanidad, hombría (de bien). "Humanidad, hombría de bien" Ast Apol 95. "Gizatarzün (S; Const), 

politesse" Lh. � Pellok gizatasunik / ez du batere. AzpPr 77. Jaungoikoaren biguintasuna ta gizatasuna. Inza 

Azalp 58. Plain-chant-eko oso zirela, bena gizatarzünez zinez eskaz. Const 40. Gizatasuna babestu dezala, 

gizonari dagozkion baliozko guztiak zaindu. Vill Jaink 92. Zuk erakutsi gizatasuna. Xa Odol 312. Geroz ta 

gizatasun gutxiago ikusten zuala mundu onetan. Uzt Sas 341. Gizatasunezko lokarriak edozein etsaikeria baino 

etengaitzagoak. MEIG I 196. v. tbn. Alt LB 96. Basarri 95. Lab SuEm 167. 

�5. "(BN), gordura" A. 

gizate. �1. Generación. v. gizaldi, gizamende. � Egiaz derratzuet ez dela gizate hau iraganen, non ez diren 

horiek oro gerthatzen. "Generatio". Dv Lc 21, 32. �2. Gentío. � Ibai zabalaren ertz bietan gizate soka lodi 

trinkoa, zubi zar da barria gizon da emakumez beterik. Ag Kr 54. Gizate guztiaren jaun da jabe izan balira lez 

etorri ziran kanpai ots zindo ta kalerik kaleko soñuen zarata. Ib. 60. �3. "Genre humain" Dv. 

gizategi (V, G ap. A). �1. Sala, salón. "Cuarto comedor en las ferrerías" A. � [Olako] gizategijan daukee mai 

iminerraza. Mg PAb 131. Gizategirako erosi diren jarleku berriak. Ag G 369. Gizategi (sala) aundi tresnatua. Ir 

YKBiz 434. Ikasaldiak gizategi (saloi) nagusietan izaten zituzten. Zait Plat 21. v. tbn. Urruz Ezale 1899, 13b. A 

BeinB 125. Erkiag Arran 148. �2. Sociedad. Cf. gizontegi. � Gizon eta gizategien (sociedades) gexoak, urteak 

joan etorrian jaio ta gogortuten dira. EEs 1917, 38. 

gizateria (V-m ap. A (-teri)). � Población; tropa; humanidad. "Coro, tropel" A. "Gizateria gizon pilloa da" A 

Ezale 1898, 277a. � Mundakako gizateri guztia. Echta Jos 98. Laster ezpetorren Matamorosen egoan Españar 

gizateria, Kortinan egozan Mexikotarrari alde eragittera. Ib. 189. Gizateria izan dadin salbatua. Arti MaldanB 

226. En DFrec hay 2 ejs. � Partido. � "Bizkaitarra" edo obeto esateko "Erritarra" deritxon gizateri edo 

"partidoa". A Ezale 1898, 278b. 

gizati. Figura en Harriet, que remite a gizakoi. 

gizatiar (Dv � A). �1. Humano. "Humain, ami de l'homme, philanthrope" Dv. � Gizatiar jakintzari eskañi 

litzaiozken arlorik goieneko ta zallenak. Zink Crit 5n. Ikasleai izan bear dien maitasuna, ez gizatiarra, baizik 

goitikoa. JBDei 1919, 265. En DFrec hay 5 ejs. �2. Humanista. � Gero liburua humanista bete baten (gizatiar 

baten, esate baterako) kumea da. AIr Egan 1953, 7. 

gizatiarki. � Con humanidad. � Juliok Pauloren alderat gizatiarki egiten baitzuen. "Humane". Dv Act 27, 3 

(He honeski). 

gizatiartasun. "Humanité, philanthropie" Dv. 

gizato (V-ger-gip; Añ). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib. � Hombretón; gigante. "Hombrón" Añ. "Se dice del mozo 

que viene a ser hombre. Gizato galanta eiñ jatzu semia, hermoso mocetón" Etxba Eib. v. gizonto. � Goliat 

jigantea edo gizatoa. Itz Berb II 92. Sagar-lapurretan ibilli dalako, baserritar gizatoren batek iarraitu dautsala 

ta [...] larrapast edo laban eginda iausi zala gizatoa. A BGuzur 152. 

gizatotzar. � "Gigante, gizatozarra" Añ. "Hombrón, gizatotzarra" Ib. � Aurrez aur peletan Goliat gizatotzar 


mende. 

739


jigante andiaz. Añ MisE 52. 

gizatsu. � Populoso. v. gizontsu (4). � [Erri] andi ta gizatsuak, Bribieska ta Burgos. Ag G 114. Apostularien 

deadarrak eta billera gizatsuko durundi zurrumurroak. Ib. 102. Zu baño gizatsu ta azkarragoak diran erri asko. 

Ol Deut 7, 1. � "Poli, jende, gizatsu" T-L s.v. civil. 

gizatto. � Dim. de gizon. v. gizontto. � Bainan gizaldi huntako gizattoak / heure Zuzentzaz ez dituk 

gogoratzen. Mde Po 69. 

gizatu. � Hacerse hombre. v. gizondu. � Jainko gizatuaren gorpua. Eguzk LorIl 88 (ap. DRA). Zelan gizatu 

zan Jaungoikoaren Semea? KIkV 26. � Humanizar, educar. � Gizatu aurtxoak, zigorpean ikusi nai ezpadituzu. 

EgutAr (G) 24-9-1959 (ap. DRA). 

gizatxar (V, G, AN, S; Lar, Añ, H). Ref.: A; Bon-Ond 152; Lrq /gisac#ár/; BU Arano. � (Hombre) malvado; 

hombre de mal genio. "Hombre ruin", "hombrecillo" Lar. "San Jose gizatxarra omen zan da elurra ta 

kazkabarra bialtzen ditu (G-to)" AEF 1924, 50. "Mesquin, peu généreux" Lrq. "Mal genio, impaciente. No mala 

persona" BU Arano. v. gizatzar (2). � Giza txar blasfemari ta gezurti. Mb IArg I 261. Jaun ofenditúa / 

gizatxarrengátik! LE Kop 123 (v. otro ej. de LE s.v. gizarte). Soldadu giza-txarrak erakutsi ziotenarekin. Lard 

457. Gizatxar ta asarrekorra da Kalbino. Inza Azalp 96. Ez nazak gizatxartzat jo au esan diatalako. Etxde AlosT 

70. Giza txarra plazan ezagun da trazan (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1893. En DFrec hay 3 ejs. 

v. tbn. CrIc 142. Echag 161. Gy 290, Aran SIgn 100. Laph 219. AB AmaE 439. Urruz Urz 28. Ag G 275. Or 

Tormes 63. Tx B 109. EA OlBe 53. Basarri 145. Zait Plat 75. Lab SuEm 167. Uzt Sas 337. 

- GIXATXAR (Dv � A). (Forma con palat. expresiva). "Petit et piètre homme" Dv. � Biraoka ari den eultzilari 

gixatxarraren oiutara bezala. Or Mi 105. v. tbn. Ugalde Iltz 34. 

gizatxarkeria (V, G, AN). Ref.: A (-keri); Iz ArOñ. � Maldad, mala acción "Gisátxarkerixaak eiñ, cometer 

acciones malas, robos, etc." Iz ArOñ (tbn. gixátxarkerixaak eiñ). � Lagatzeko an bera bakar-bakarrik, bizitza 

kentzea bezelako gizatxarkeria alegiya. Aran SIgn 38. Gizatxarkeri pixuenetakoak egiten ziozkaten. 'Le 

escarnecían'. Ib. 50. 

gizatxartu. � Enfadarse, ponerse de mal genio. � Pazientzia artu dezagun, / zertarako gizatxartu? Uzt Sas 241. 

gizatxoro. � Hombre casquivano. � Olerkaria deritzan gizatxoro ori. Ldi IL 37. 

gizatza (V-arr-oroz-m, L ap. A), gizatze (Lh). � "Gente, muchedumbre de hombres" A. � Bedaioko zentzak edo 

gizatzak, gaur mintzatzen omen zerate erderaz ere. Zubill 254. 

gizatzar (BNc, R, Sc ap. A; Lar, Añ). �1. Hombretón; gigante. "Hombrón" Lar, Añ. v. gizontzar. � Beldurrik 

bage joanen zela gizatzar hura garaitzera [se refiere a Goliat]. Mb IArg I 349. Sartzen da gizatzar bat azkarra, 

bitarte lotsagarri bat zuena (167). LE-Ir. Orra Arranondoko arrantzari, izena ta gorputza baiño ere biotz 

andiago duten gizatzarrak. RIEV 1907, 169. Baziren lurrean gizatzarrak, antziñako gizon azkar ta ospetsuak. 

"Gigantes". Ol Gen 6, 4. �2. (BN-mix, Sal, R, S ap. A; Urt II 29). (Hombre) malvado. "Granuja, canalla" A. Cf. 

gizatxar. � Galdu dogu gizatzar a ta goitu dogu eskergaro [se refiere a Catilina]. Mg PAb 214. Giza tzar, 

gaixtagin ta zirtzil guzien erdian. Dv LEd 268. Giza tzar bat zela eta auzitegian ordaindu bearrak bazituela. FIr 

141. Gautar gizatzarren beldur. Mde Pr 162. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Laph 57. Casve SGrazi 150. 

giza-ume. v. gizakume. 

gizaundi. v. gizandi. 

gizaurdi. v. gizurde. 

gizaurreko. "Guía (como itaurreko)" A Apend. 

gizaxka (L, S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � "Petit homme, petit de taille ou de valeur" H. "Hombrecillo" A. 

gizazalke (Sal), gizazalka (Sal). "En Sal se distinguen dos especies [de zalke], gizazalke 'veza cultivada' y 


mende. 

740


basazalke 'veza silvestre'" A (s.v. zalke). "Gizazalka (Sal)" A Apend. 

gizazi. � Criar, educar (humanamente). � Gure aurren irakasleak, aiek ongi gizazi-bearrez, argiari galbide 

iritzita, egun osoan illunpe beltz batean baleuzkate? Ldi IL 52. 

gizazital. � Follón, villano. � Non-ta gizazital [...] edo-ta erraldoi aunditzarren batek indarrez galdu etzuen 

(Quijote IX). "Follón". Ldi RIEV 1929, 208. 

gizbatz. v. gizabatz. 

gizeli (S; Gèze, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � Tribu, pueblo; multitud. "Tribu" Gèze. � Judaren gizeliko lehuak. 

"Leo de tribu Iuda". Ip Apoc 5, 5. Goi-Amerika artan gizeli (multitudo gentium) andi bat omen da, erlijioko 

izakietan ezer sinesten eztuena. A Ardi 114s. Gizeli osoa bateratsu sakristeiara begira jarri zan. Ib. 125. 

Israelgo amabi gizeliak (leinuak). Ir YKBiz 436. Lurreko gizeli (erri) guziak marraska egingo dute. Ib. 412. 

German gizeli batzu. Mde Pr 248. 

gizema. v. gizeme. 

gizeme, giza-eme (V?, G? ap. A), gizema (L?, BN?, S? ap. A; Dv). � (Empleado para traducir el lat. 'virago' y 

mantener en su trad. el sentido etimológico que la palabra tiene en el pasaje bíblico). "Gizaeme (V?, G?; Ur Gen 

2, 23), hembra" A. v. 1 gizonki (2), gizakide. � Huna orai ene hezurretako hezurra eta ene haragiko haragia; 

hau deithuko da gizema, zeren gizona ganik atheratua baita. "Virago". Dv Gen 2, 23 (Ur gizaemea, Ol, Ker 

gizeme; Urt gizonki). 

gizen (gral.; Lcc, Volt 82, SP, Deen I 492, Mic 7r, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: 

A; Bon-Ond 155; Lrq; Iz Als (musu), Ulz, ArOñ, R 290; Gketx Loiola (puntako); Etxba Eib. � Tr. Documentado 

en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 5 ejs. �1. Gordo. "Gorda cosa, gauza gizena, lodia" Lcc. � Hil 

ukhan dik hire aitak aretze gizen bat. Lç Lc 15, 27. Dezatela argal gorputz gizena. EZ Man I 113. Matralla 

albuak gizen gizenak. Mg PAb 193. Jauntxo gizenak zurrunka. Mde Pr 286. Harrak bezain gizen. "Gras". Ardoy 

SFran 221. 

v. tbn. (Sólo hasta el s. XX): SP Phil 317. Mong 587. Mb IArg I 211. Lg I 271. Añ MisE 43. VMg 46. AA II 41. 

Arch Fab 211. It Fab 94. Izt C 241. Gy 32. Lard 418. Ip Dial 76. Dv Lab 278. Hb Egia 131. Xe 257. Noe 24. 

Elzb Po 214. Sor Akaik 110. AB AmaE 207. Zab Gabon 52. Zby RIEV 1908, 772. 

�2. (L, BN-baig-mix, Sal, R, S ap. A; H). (No ref. a personas o animales). Grueso, rico, abundante, fértil, 

pingüe. "Toux grasse, heztul gizena" H. "Tierra lozana" A. � Kozina gizenegiak iabea du ahultzen. "Trop 

grasse". O Pr 110. Mahats gizenak. SP Phil 327. Bekatu gizen, lodi lodi ta itsusien batzuek. Mg CC 141. Salda 

gizena. Etch 498. Ondoa barna duten lur gizen [...] direnetan. Dv Lab 36 (v. tbn. lur gizen en Hb Esk 189, Lap 7 

(V 5), Jnn SBi 7, JE Bur 84, Barb Sup V, Zub 117, Zerb IxtS 17, Munita 73, Zait Plat 26, Vill in Gand Elorri 15, 

Ibiñ Virgil 86). Euri gizen batez busti. Ip Hil 9. Pazkaleku gizen. StPierre 25. Etxalde gizenagorik ez dugu 

hanbat ezagutzen. JE Ber 9. Eguberri-egunez, atsaldeko gizen / erri-etxean dute. "Suculenta merienda". Or Eus 

144. Aldi laburrean irabazi gizen-gizenak egin ebezan. Eguzk GizAuz 24 (v. tbn. irabazi gizen en Gy 83). Bere 

zura lenengo urteetan gizena ta beraa. Munita 79. Aukera gizena izan dau. Erkiag BatB 137. 

v. tbn. Gç 126. Izt C 151. Lard 13. Aran SIgn 112. AB AmaE 406. HU Aurp 97. Arb Igand 27. Kk Ab II 162. Ldi 

BB 26. Iratz 63. Arti MaldanB 203. JEtchep 48. Or in Gazt MusIx 91. 

�3. (Dv, H, A DBols). "Hitz gizenak (He), paroles graveleuses" Dv. "Cuentos verdes, istorio gizenak" A DBols 

(tbn. en A Apend, que trae BN-g (= Donibane Garazi (BN-ciz)?) como marca dialectal). � Azkenean itzultzen 

dire hitz gizen eta galde ahalkegarrietara. He Phil 303 (SP 302 hitz busteletara). 

�4. (gral.; Lcc, Urt I 151, Dv, H, VocB). Ref.: A; Izeta BHizt; Etxba Eib. (Sust.). Grasa, gordura. "Le gras, 

opposé à l'aliment maigre, poisson, légume" H. "Parte grasienta, adiposa de la carne" A. "Xingar-gizen (B), lo 

gordo del tocino" Ib. v. 2 gizenki. � Inharkitik nahi dut ez gizenetik. Ax 3 (ap. DRA; no se encuentra en la 

primera edición). Arthaldeko lehen sorthuetarik eta hekien gizenetik. "De adipibus eorum". Urt Gen 4, 4 (Ur 

gizenenetatik). Zingar gizen. Gy 209 (v. tbn. xingar gizen en ECocin 10, Zub 90). Bihiak egiten du gizenerat 

hobeki ezenetz belharrak; hunek egiten du gehiago haragirat. Dv Lab 260. Pribatü behar dügü gizenetik 

aurthen. Xikito 2. Gosez naiabilk, gizena zer dan be etxakiadala, azur eta azal uts. Eguzk GizAuz 103. Alozak 

egiñik dauzke gizenez (B). Inza NaEsZarr 1970. 

v. tbn. ChantP 238. Ox 129. FIr 159. Or Eus 89. CatJauf 88. Erkiag BatB 198. Uzt Noiz 116. 

� (Ref. a inanimados). "Aubier du bois" Dv. v. tbn. Alth RIEV 1911, 599. � Lurra bera, azala ta ariña [...] 

belar izpi bat ere emateko gizenik ez duna. JBDei 1919, 363. Bere zura onenetakoa da: gizen gutxi, giargorrantza. 

Munita 91. [Ford-en filmak] gizen gutxiago zuen beharbada. MEIG I 190. 


mende.


� "Egun ezta gizena sori, ajourd'hui le gras n'est pas permis" H. "Gizen, no guardar abstinencia. Se contrapone a 

mee 'vigilia'" Satr VocP. Cf. infra GIZEN EGIN. � Gizon gazte batek mehe galdetzen du ostatu batean. Lagun 

batek hirriz [...]: --Meheko zare holatan? --Bai, yauna, zu gizeneko? Hb Egia 36. 

- GIXEN. (Forma palatalizada con o sin valor expresivo, según los casos). a) (Adj.). Gordo, graso; abundante. � 

[Ostria bat] mami gixen, umo, eder bat erakhusten duela. Gy 28. Herriko segretario gixen. Barb Sup 3. Zelai 

hertsi, gixen batean. JE Ber 74. Xerrikume gixen bat. Mde Pr 92. v. tbn. Enb 167. Etcham 66. Or Eus 338. 

b) (Sust.). � Gixenaren aldean giñharra (L-côte). "Inégalité d'humeur, qui fait passar du grave au doux, du 

plaisant au sévère". Lander Eusk 1925 (IV), 42. 

- GIZEN EGIN. "Faire gras" H, Lh. � Zer da gizen egitea? --Haragikia edo urinkia jatea. Dih GirLeg 65. Ez 

dezakegu katolikoek ortzilaretan gizenik egin. Prop 1908, 88. 

- GIZEN-ZALE. "Guizen zale zare? aimes-tu le gras?" Urt Gram 476. 

- OSTEGUN GIZEN. v. ostegun. 

gizenarazi (Dv � A), gizentarazi, gizenterazi (S ap. Lrq). � Hacer engordar. � Hola eginez, goizago 

gizentaraziko dituzu ardiak. Dv Lab 277. Faruxak ez du bere parerik abereen gizenarazteko. Ib. 97s (v. tbn. 14, 

220, 234, etc.). Hortako gizentarazia ere zuen. Prop 1890, 213. Kabale mütak oro arte llabürretan gizenterazten 

tü kunsodiak, eta ez beste bazka berdek bezala zañhiltzen eta ahültzen. ArmUs 1893, 25. v. tbn. Egunaria 8-1- 

1961 (gizentarazi, ap. DRA). 

gizenarazle. "Gizenterazle, qui fait engraisser (S)" Lrq. 

gizenda. v. giza-enda. 

gizendu (gral.; Lcc, SP, Urt V 15, Ht VocGr 353, Lar, Añ, H, VocB), gixendu (T-L), gizentu (S; Gèze). Ref.: A; 

Lrq (gizent); Iz Ulz (gizen); Gketx Loiola (jan-gutxi). � (Aux. trans. e intrans.). Engordar, cebar. "Démaigrir" T- 

L. � Ene zezenak eta harakei gizenduak harakeitatu dirade. Lç Mt 22, 4. Nausiaren begiak gizenzen du abrea. 

Volt 165. Nahi nau bazkatu eta gizendu bere gorphutz sakratuaz. Brtc 229. Lo egik, gizendu adi. Mg PAb 89. 

Aizez gizendua / laster da galdua. VMg 40. Idia da hobeena, ez laneko, bainan bai gizentzeko. Dv Lab 250. 

Belok noz urtengo dagoz, / eurak gixendu dabezan jaunai / begijak kentzeko gogoz. Enb 173. Peio ere orai ontsa 

gizendua baita. JEtchep 21. Iñoren azpian egiten dana, ugazaba gizenduteko baiño ez da. Erkiag BatB 171. En 


v. tbn. (Sólo hasta el s. XX): SP Phil 85. Acto 136. Cb Eg II 193. Lg I 328. Zav Fab RIEV 1907, 537. Izt C 187. 

Gy 209. Hb Esk 95. Lard 210. It Fab 196. Noe 62. Xe 297. Ud 157. Zab Gabon 52. Sor AKaik 127. 

� (AN-larr ap. Asp Leiz2; H). (No ref. a personas o animales). "Donner de l'engrais à une terre. Alhor guti 

gizenduak bihi guti" H. "Errekak gizendu, crecer el caudal de los ríos en la temporada de lluvias" Asp Leiz2. Cf. 

gizen (2). � Gizendua da populu hunen bihotza eta beharriéz gogorki enzun ukhan duté. "Engraissé". Lç Mt 13, 

15 (He loditu). Ene arima gizen dadin faborez. EZ Man II 82. Gisuak ez du lurra gizentzen. Dv Lab 182. 

Arpideak-eta gizentzeko. Ldi IL 73. Pipa baten gizentzeko tabakorik ere ezin eros. Lf Murtuts 40. 

Kontrabandarekin aitak ederki gizenduak baitziozkan etxeko lurrak. Zerb Azk 36. Ondasunetan gizenduz. 

"Augebatur divitiis". Or Aitork 162s. 

v. tbn. SP Imit IV 3, 4. Dh 57. Hb Esk 151. Barb Sup VI. Gand Elorri 185. Ibiñ Virgil 79. 

gizendun (Urt, Dv, A). � (El) que tiene grasa. "Adipatus, [...] ginñhar gizendúna" Urt I 176. "Qui a du gras. Qui 

a de l'aubier" Dv. � Ipurdi zabal, sabelastun, bular gizendunak... baiña oiñez bizkorrak. Erkiag Arran 34. 

gizendura. Figura en SP, sin trad. 

gizengailu. "(BN-baig), condimento" A. 

gizengarri. "Parte grasa de la carne" Iz To. 

gizengihar. "Gizengiarra (V, G, L), carne compuesta de magra y grasa" A. 

gizenkara (Dv, A). � "Qui promet d'engraisser" Dv. 

gizenkaratasun. "Qualité qui promet l'engraissement" Dv. 

gizenkeria (S ap. Lrq; H). �1. "Chose qui tient du gras. Etzaut gizenkeriarik lakhet" H. "Aliments gras 


mende. 

742


(collectif)" Lrq. �2. "Ez horrelako gizenkeriarik erran, ne dites pas de ces choses grasses, malpropres" H. 

1 gizenki (S ap. Lrq; SP, Dv � A). � Copiosamente, ricamente. "Grassement" SP. � Nik ezinago gizenki 

ordaria emanen dit. Mst III 35, 3. Flata, lauda, intsentsa zatzue gizenki. Gy 215. 

2 gizenki (G-nav, AN-ulz-egüés-ilzarb-olza; Urt II 380, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 139; EI 211; Iz Als, Ulz. � 

Grasa. "Partie de gras, partie d'aubier" Dv. "La parte no magra de la carne" Iz Als. v. gizen (3). � Nontu tripako, 

burarreko eta soin gaineko gizenkiak? Mdg 142. Okel ederra, gizenki naiko. Or Eus 226. Gizenkiz egiten ziran 

ase batzu, orhoitzekoak! Herr 18-2-1965, 4. Ahate eta antzara gizenkiak. Herr 28-12-200, 8. 

gizenkor (gral.; Dv). Ref.: A; Lrq. �1. Propenso a engordar. "Qui engraisse à peu de frais" Lrq. � Gizentzeko 

baizik ez badituzu idiak, erosatzu ilea izarka jarria dutenak. [...] alferrago dira, bainan gizenkorragoak. Dv Lab 

237. Jakiñ daigun zein txarri kasta, bi oñekoa ala laukoa dan gizenkorrena. AB Dic 94 (ap. DRA). v. tbn. Prop 

1887, 63. EOnAlm 1905, 18 (ap. DRA). � Besoak luze ditu, lepoa gizenkor. "Cuello bien lucido". Or Eus 147. 

�2. Grasiento. � Zaude beroki, zure lephoa ardi ile ahal bezain zikin eta gizenkorrez ontsa tapaturik. Larz GH 

1934, 409. �3. Nutritivo, que engorda. � [Lur-sagarra,] edozoin kabalentzat ere hazkurri gizenkor irintsua. Herr 

26-11-1959, 4. 

gizenkortasun. "Qualité de la bête facile à engraisser" Dv. 

gizenpots. "(G-to), hidropesía en el ganado" A. 

gizentarazi. v. gizenarazi. 

gizentasun (V, G, AN ap. A; SP, Urt I 151, Lar, Añ, H, VocB), gizentarzun (S ap. A; Gèze). � Gordura, grasa; 

abundancia, riqueza. (Sentidos prop. y fig.). "Embonpoint" Gèze. � Lurraren gozoa eta gizentasuna. Ax 24 (V 

14; v. tbn. referido a lur en Izt C 4 y Lard 34). [Baleai] gizentasunak begiak tapatzen baitiotza. ES 142. v. tbn. 

Mg PAb 84. Nola iltzen ez dira [txingurriak]? --Beren gizentasunak iraunarazotzen die. It Dial 29 (Ur 

gizentasun, Ip gizentarzün; Dv goritasun). Itz meak, ariñak, gizentasunik, ez gorputzik, ez astuntasunik 

eztutenak. Vill in Gand Elorri 13. En DFrec hay 4 ejs. v. tbn. FLV 1988, 278 (Larrainzar, 1905). 

gizenterazi. v. gizenarazi. 

gizentsu (Urt I 176, Dv, A). � "Qui a beaucoup de gras, d'aubier" Dv. "Que tiene mucha grasa o gordura" A. � 

Sarrarazten baitute bihotzetan, gizentsu maite baten khea bezala Jainkoaganat dohazin adorazionezko, 

ezkeronezko, amodiozko sendimendu hetarik. CatAst (ed. 1842), VI. 

gizentto. � Dim. de gizen. � Gorputza gizentto hiz! Ithurry Napoleon 30 (ap. DRA). 

gizentxo. � Dim. de gizen. � [Gizon] bat bazekusten gizentxoa edo arpegi betekoa. Lard 542. 

gizentzaile (Urt II 77), gizentzale (S ap. Lrq). � "Qui engraisse" Lrq. � [Ardi] eznedün huna, aragi huna ere 

eta gizentzale huna bazka marduetan. GH 1931, 449. 

gizentze. � Acción de engordar. � Angelesak munduko laborari guzien nausi dira azienda haztetan eta 

gizentzetan. Dv Lab 257. Hazpandarra baita (Behengaray pilotaria)... gizentzeari kasu eman behar. Egunaria 3- 

3-1955 (ap. DRA). 

gizenune. "(S), parte carnosa. Zer edireiten da muhuriaren bihotzean, axalaren eta pipitaren arteko gizenunean? 

¿Qué se encuentra en el corazón (pulpa) del grano (de uva), en la parte carnosa de entre la corteza y las pepitas? 

Eskual 17-11-1905" A. 

gizenxko. "Grasset" T-L. 

gizera (V-arr ap. A). � Gente, grupo de hombres. v. gizeri. 

gizeraikeria. "Gizerhaikeria (suf. péjorat. -keria), assassinat par guet-apens et embûches" H. 


mende. 

743


gizeraile (-ill- AN-larr; -erhaille SP; Lar, Dv (-rh-), H (-rh-, -alle)), giza-eraile (erhaille vEys), giza-eralla, 

gizehaile (S-saug ap. Lh), gizerle (Lar, H). Ref.: A; Lh. �1. Homicida, asesino. "Gizehaile detxema-lurrian (Ssaug), 

l'assassin est dans les terres de la maison. Dicton qui se répète à la veillée quand on entend le coq chanter 

avant minuit" Lh. � Nork ere gaitz baitaritza bere anaieri hura gizerhaile da. Lç 1 Io 3, 15 (v. tbn. Apoc 22, 

15). Enzutea dot izan zala / giza eralla andia. BBizk 18. Giz-eralleak edo gizon-iltzalleak. Ub 14. Gizeraile 

sadiko bihurtzekotz. Mde Pr 156. v. tbn. TB Io 8, 44 (Act 7, 52 gizehaile). Ol Gen 49, 6. Giza-eraile: Gco II 67. 

Zait Sof 67. 

�2. (-rh- H), gizerle (Lar, H). "Verdugo" Lar. 

gizerailketa, ? gizeraiketa (H -rh-). � Homicidio, asesinato. � Hemen gertatu diren gizerailketak gatik. Mde Pr 

154 (en 137 gizeraiketan [por gizerail-?]). 

gizerailtza. v. giza-erailtze. 

gizeraite. � "Homicidio" A DBols. Cf. H: "Gizerhaitea, gizerho, assassiner un homme". v. eraite. � Bi zio 

nausiren gatik egin du gizeraite hori. Mde Pr 180. 

gizeraiteka (-rh- H), giza-eraiteka (-rh- vEys). � Homicidio, asesinato. v. eraiteka. � Bortz ohiuk eta bortz 

ausikik / gizerhaiteka egin dute. Mde Po 78. 

gizerdi. v. giza-erdi. 

gizeri (V-ple-arr-oroz-m ap. A). � Gente. "Gizeri andia, gentío" A Apend. v. gizera. � Ango gizeri (gente) 

gaisoa. Echta Jos 101. Mundakako gizeri guztia egoan elizan. Ib. 255. 

gizerle. v. gizeraile. 

gizerraile (S ap. A; SP, Foix ap. Lh). � "(O), arbitre, gizon prestua" SP. "Hombre bueno, tercero en discordia" 

A. 

gizi (V-gip ap. Iz ArOñ), gixi (V-gip ap. Iz ArOñ). �1. Hebra, brizna. "Gisixa, es cada una de las fibras o 

hilachas de la lana" Iz ArOñ. "Gixi sendua, ule sendua, txakurrulia, la lana gruesa. Gixi luzia, la fibra de lino 

larga" Ib. � Ezin emun leikiola bere korputzari ulegizi baten lodierako luzerarik. msOñ 101r. Emendik ule gizi 

baten urten bagarik. Ib. 21v. �2. "(V-oroz), tiempo inmediato, momentos después. Gizi baten (V-oroz), dentro 

de poco, en seguida" A. �3. "(V-gip; FSeg), cosa muy menuda. Jateko gogo-gizirik eztaukat (V-gip), no tengo la 

menor gana de comer. Lanbro-gizia (V-gip), la brumilla" A. 

giziatu (V-gip), gixi(a)tu (V-gip). � "Gisixaatu es esparcir, separar o distanciar las fibras unas de otras" Iz 

ArOñ. "Gixixaatu, arrotu" Ib. "Gixíttu, aflojar el copo de lino, lana" Ib. "Gixíxaatu, aflojar bien, v.gr.: la lana en 

el copo que vaya igual en todo el hilo; o la yerba, al extenderla, para que se seque bien" Ib. 

giziberia. � Nimiedad (?). � Dremenden hitza okher hartzen dienak, giziberia bat ere damnü handitan. Egiat 

226. 

giziltzale. v. giza-hiltzaile. 

gizirudi. v. giza-irudi. 

giziskatxo. "Gisískatxua, fibrilla" Iz ArOñ. 

gizitxo, gixitxo (V-gip). � "Gixitxo bat, un manojito (de paja)" Iz ArOñ. 

gizkarbi. � Virgen. � O Maria, gizkarbien Ama garbia. Eguzk LorIl 12 (ap. DRA). 

gizkarbitasun. � Virginidad. � Beren gizkarbitasuna (birjinetasuna) [...] soinean daramakiten aietarik 


mende. 

744


(Quijote IX). "Virginidad". AIr RIEV 1928, 600. 

gizkarra (det.). "Dupina guztietako gizkarra, leche de todas las marmitas (BN-mix)" A Apend. Cf. gizkei. 

gizkei (BN-mix ap. A; SP (giskei)), gixkei (BN-bard ap. A � Dv), gizkai (BN ap. A EY III 284), kixkei (BNbard 

ap. A). � "Giskei, gaiha, cuiller de pot" SP. "Gizkai, gizkei, cucharón" A. "Duphina guzietako gizkaia, 

entrometido, litm.: cucharón de todas las marmitas (BN)" A EY III 284. Cf. gizkarra. v. burduntzali. 

gizki. v. 1 kizki. 

gizon (gral.; Lcc, Deen II 216, Volt 57, SP, Mic 8r, Urt I 6, Lar, Aq 1458, Añ, Ht VocGr, Arch VocGr, VocBN, 

H, Dv), gizun (BN-mix, S; Volt 87, Gèze). Ref.: A (gizon, gizun); Bon-Ond 138; VocPir 142; EI 80, 138, 187; 

Lrq (gizun); Iz ArOñ, R 290, To; EAEL 33. � Hombre. "Iakintasun handia izana gatik, ez nuk gutiago gizona" 

H. "Gizon gaztea (Vc), el recién casado" A (cf. Mic 7v: "Mancebo, gizon gastea). "Gizon egin (Vc), terminar 

una carrera" Ib. "Gizongisa, como hombre, honradamente" Ib. "Gizon asko ta prakadun gitxi (Vc), mucha gente 

y pocas personas" Ib. (hay varios refranes con gizon en éste mismo artículo de Azkue). � Tr. De uso general. En 

suletino gizon es la única forma documentada hasta el s. XIX; gizun aparece en este dialecto desde principios del 

XIX (ya gizun tbn. en Voltoire (222), quizá mera variante gráfica). En DFrec hay 1417 ejs. de gizon. � Cison. 

Gorrochategui Aquit 185. Pedro Sanchiz dicto Gizon (1350). Arzam 256. � Gure llobau bere gizon prestu egin 

da. fJZ 99. Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruia. E 259. Gizonaren naturán regnatzen duen 

gaixtakeriaren erroagatik. Lç Decl a) 2r. Ascanio eretxan gizon aberaspategaz. Lazarraga 1146v. Dakianak 

bildur ituten, dakike gizon izaiten. RS 375. Iainko seme, enegatik / gizon egin ziñena. EZ Noel 142. Gizon 

ezkonduak bethi ere baitu bere emaztea bere eskuko. Ax 359 (V 238). Iesus bat zugati hilik, Ienko gizon bat eta 

gizon Ienko bat. Tt Onsa 115. Vienan kanpotik gerrako gizonak. Mb IArg I 197. [Joseph] egin zan Erregeren 

urrengo gizon. Ub 69. Atsegiñ lotsagarriak artzea gizonak gizonakin, emakumeak emakumeakin. AA II 132. 

Zeren agertü beitzeion gizun baten üdürian. CatS 101. Gizona bazera, gaur gabean txurrut bat emango al dezu 

nonbait. Urruz Urz 39. Gizonen artean billatzen ez badegu justiziarik. Apaol 59. --Zer esan gura dau 

kristinauak? --Kristoren gizona. Itz Azald 8. Bizi bedi azkatasuna! Bizi beitez gizonaren eskubideak! Kk Ab II 

116. Leen euskal gizona. JMB LEG (título del libro). Gizona abere bailitzan, lanerako buztartu. Eguzk GizAuz 

113. Gostu oneko gizona, he! JEtchep 86. Gizona gizartean bizitzea, izadiaren lana da. Vill Jaink 171. 

Mutikotatik mutil badabil / gizonera ezta iritxiko. And AUzta 118. Gizonak eta mutil gazteak. Erkiag BatB 139. 

Gizona gizon, saski-petik ere! "L'homme est homme, même sous le panier!". Ardoy SFran 24 (v. tbn. gizona beti 

gizon, saskitik ere en And AUzta 45). Gizon lepo-miak, burua arin (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1585. Gizon 

bizar-gorri, andre-zapaltzalle (AN-ulz). Gizon zakarra, gogorra izaki. Ib. 1948. Gizona gizon denez gero, zer 

den galdezka ari da. MIH 15. 

v. tbn. (Sólo para autores suletinos y mixanos): FPrS 14. Bp I 152. Mst III 39, 3. Mercy 16. CatLan 36. Egiat 

174. AR 3. UskLiB 90. Arch Fab 231. Ip Hil 92 (et passim; pero Ip Dial 41 basa gizun). Gizun: Xarlem 1077. 

AstLas 41. Etch 276. Mysterio 8 (ap. DRA). UNLilia 3. Const 43. Mde Pr 49. Casve SGrazi 130. 

� (Como vocativo; muy frecuente). � Gizoná, barkhatu zaizkik eure bekhatuak. "Homme". Lç Lc 5, 20. Zer 

hari az, gizona? Ax 70 (V 46). Ah, gizona! Non tuk / arima eta gorphutza? Gç 168. Gizona, [...] egin dezu zuk 

gauza gaistoren bat. Mb IArg I 129. Bainan, gizona, guk zer egin dezakegu? HU Zez 138. Zu, gizon! --diyo 

alargun batek-- egingo al dirazu mesere ez bultzatzia? Iraola 20. Gizona, gizona --zioten bestiak-- bei arrek 

zenbat titi ditu ba? Muj PAm 39. Lasai, gizonak! Etxde AlosT 18. Tira gizon, tira; ixilik egon ari. SM Zirik 25. 

Bai gizona! Ardoy SFran 262. 

� (Uso predicativo). "Caballero. Etzen gizon portatu" Gketx Loiola. "Beste gizon egon, estar cambiado, ser otro, 

ser distinto. Arratsaldean oso beste gizon egoten da Inixio" Ib. (s.v. beste). � Ez da bat, haren etsai 

zirelakoetan, gizon agertzeko on denik. HU Aurp 114. Donostigatik, seme ederrak, / gizon atera gaitezen. Or Eus 

396. Bapo...! Gizon gelditu aiz, Enrike!... Andre batek ez au menderatu. ABar Goi 55. � Gizon jokatzen bagera. 

Basarri 104. Orretarako zeuk be daukazu / gizon jokatu bearra. BEnb NereA 186. 

� (Como primer miembro de comp.). Cf. giza e infra GIZON-ALDI, G.-ARO, G.-ARTE, etc. "Homicida, gizonhiltzallea" 

Lar, Lcc (s.v. matador), Añ. "Omiciano, gizon erailea" Mic 8r, VocS (erh-). "Gizunerhaite, meurtre" 

Gèze � A. "Gizon-atorra (AN-5vill, R), camisa de hombre" A. "Bonhomme, gizon-puska" T-L. "Gizon-garaua, 

hombrachón. Au da gizon-garaua! (V)" DRA (cf. giza-ale). "Gizonzati, hombrachón (V)" Ib. (cf. giza-puska). � 

Oraindanik gizon hatzamaile izanen aiz. "Preneur d'hommes". Lç Lc 5, 10. Haren gizonzeak gizon arrazari 

eman zioen ontasuna gatik. Harb 63 (cf. gizarraza). Ohoiñak edo gizon hilzaileak. Ax 432 (V 281; v. tbn. gizon 

hiltzaile, g. eraile, g. hiltze, etc., en Lg II 271, Egiat 271, CatLan 91, Ub 15, Monho 42, Dh 251, AA II 112, fB 

Ic III 320, JJMg BasEsc 101, It Fab 224, LE Urt ms. 57v (gizonilzále), Lard 45, Arr GB 141, Elsb Fram 101, 

Zby RIEV 1908, 213, Ip Hil 129, HU Aurp 57, Arb Igand 79, JE Bur 78, Ir YKBiz 325n, Larz Senper 130, Berron 

Kijote 116, MEIG III 130). Gizon gorputzetako demoninuak konjuretako. fB Ic III 285. Bere gizon-dretxoak. 


mende. 

745


Elzb Po 215. Edozoin gizon bilkuraren nausi handi izan diren handienetarik bat zela. HU Aurp 133. Gizonarrantzale 

egingo zaituztet. Ir YKBiz 81. Gizon haragia nola-nahi jaten zuen, gizon odola edaten. Zerb IxtS 103. 

Gizon-amets arroxkoak. SMitx Aranz 94. Gizon-abotsa. NEtx LBB 159. 

v. tbn. Gy 316. Alz STFer 134. Ag AL 42. A BeinB 91. Or Mi 3. Ldi UO 39. Mde HaurB 13. Arti Ipuin 35. Zait 

Plat 136. Lf in Zait Plat XIV. Or QA 100. Ugalde Iltz 46. And AUzta 38. Erkiag BatB 146. Salav 71s. Ibiñ Virgil 

116. 

� (Con susts. como mota, multzo, antz). "Tropa, gizon-taldea" Aq 1462. "Gizon-molde, v. gizamolde" Dv. 

"Gizon-alde (Sal,..., L), gizon-aralde (S), gente, grupo de hombres" A. "Cohorte, gizon-alde, andana" T-L. Cf. el 

empleo de giza en estos contextos. � Bi gizon mota diraden bezala, bi ofizio dituela Legeak. Lç Ins E 1r (v. tbn. 

gizon-mota, -klase, etc., en Lard 90, Hb Esk 116, Noe 31, JE Bur 107, Inza Azalp 89, Tx B I 182, Txill Let 86, 

Arti Ipuin 65, Uzt Sas 147, MIH 203). [Sanson] Jainkoa gizon-antzean edo gizon utsa ote zan zalantzan. Lard 

144 (v. tbn. con antz, irudi, itxura en O Po 58, Dv Lab 67, Azc PB 362, Anab Poli 59, Alzola Atalak 56). Gizon 

multzo bat. FIr 149 (v. tbn. gizon multzo, mordo, aralde, etc. en Lç Act 5, 36, Lard 142, Izt C 228, AB AmaE 

449, Zby RIEV 1908, 93, Ag AL 24, JE Bur 31, Barb Sup 139n, Kk Ab II 109, Or Eus 418, Etxde JJ 254, Anab 

Aprika 86, Erkiag BatB 193, Salav 83, Uzt LEG II 307). 

� Marido. "Le mari" H. "Senar. De más uso es gison" Iz ArOñ. "Ez beste bat nere gizona lakorik" Etxba Eib. v. 

senar. � San Isidro bere gizonari dion amorio, errespeto ta onra. Cb Eg III 345. Geiegi apaintzen dala kanpora 

ta bere gizona gabe dijoanean. AA I 580. Andre bat ikusi det / joan den astean, / gizonaren galtzakin. JanEd II 

38. Auxe, nere gizona il zitzaidanetik, nere ardura bakarra. NEtx Antz 67. Urrikari da halako gizona / etxian 

duen andria. Xa EzinB 88. Ene gizuna, / zirade ükhüatüren. "Mon mari". Casve SGrazi 140. 

� (En exprs. como hau gizonez! '¡qué cantidad de hombres!'). "Gizzzonez buéno! Eregaz bakotxan gizon bat 

zagón eta, ¡qué de hombres!" Iz Ulz. Cf. gizonezko (4); andrazko (2). � --Au gizonez dator! Au andrazkoz! -- 

Jakiña ba, Zabaletakoen aide ta artuemaneko guztiak. Ag G 235. 

� "Arbitre, expert. Ezar ezazu gizon bat, nik ezarriko dut bertze bat, mettez un expert, un arbitre. Egiteko bat 

gizonetara emaitea, remetre un affaire en mains d'arbitres. Gizonak bil bitez eta erabak bezate, que les juges, 

[...]" H. v. gizerraile. 

� "(G-to), el layador colocado hacia el medio del grupo" A. 

� "Stèle discoidale, harri-gizon" T-L. � Gure oraiko hilarrietan ditugun harri xut edo "gizonak" ez ote zaizkigu 

lehengo harriluzetarik sortuak, emeki emeki, gizonaren moldeari jarraikiz, hilaren iduriak bezala? GH 1921, 

371. 

- ELIZA-GIZON, ETXE-G., EMAZTE-G., etc. v. elizgizon, etxegizon, emazte, etc. 

- GIXON. (Forma palatalizada con o sin valor expresivo, según los casos). "Homme de petite taille" VocBN. 

"Dim. de gizona. Homme de petite taille, brave petit homme. Ttipia da, bainan gixona da" H. "1.º (V-m, B, BN, 

Sal, S), hombrecillo. 2.º (V-ger-m), hombre" A. En EAEL 33 ('hombre, en general') hay para el dialecto vizcaíno 

gixon en V-ger-arr-arrig-och-m. � Tr. Sólo se documenta en unos pocos autores occidentales desde finales del s. 

XIX. Recogemos todos los ejs. de textos no vizcaínos. � Umiakin dabillen gixona eztala gixona. A BGuzur 148. 

Jose Domingo azpiratzeko gixonik etzan jaio. Ag G 98. Gizon ta gixon, andere ta anddere aien zalaparta. A 

Ardi 45. Zu zaran gixonaz gusti ori egitia geiegi dozu. Kk Ab I 37. Gixona be jo egiten don ta. Ib. 69. Zu, gixon! 

Altuna 82. Eztot gixonakaitik egin, Aberrijagaitik baño. Laux BBa 142. Ezin eban etsi Alboin bakaldunak gixon 

ain zurra galdu ixatiaz. Otx 103. Zenbait atso ta gixonen yardun txotxoloei begiratu-ezkero. Ldi IL 36. Gizona? 

Gixona ta naiko lan! Etxde JJ 14. v. tbn. Enb 55. Akes Ipiñ 23. � (Como primer miembro de comp.). � Gixonitxurea 

yaukok beñipein. Kk Ab I 35. Gixon-adimena. Enb 58. Gixon-okelea yanda bixi ete zirean. Akes Ipiñ 30. 

v. tbn. Laux BBa 138. � (Con suf. de comparación; nótese la diversidad de sentidos de gixonago en los dos ejs. 

citados, debida al carácter expresivo o no de la palatal). � Errazago baketuko litxakek, bestia baño gixonagua 

dalako. Kk Ab I 35. Sakristau ta eliz-mutillentzat ere, orrela oi da apaiza: kanpotik dabiltzanentzako baiño 

txikiagoa, gixonagoa. NEtx LBB 169. 

- GIZONAGO. Más hombre. � Andiak bota arren kerizpe geiago, / txikia leitekela izan gizonago. AB AmaE 

301. Bere burua gizonago baizik etzuen egin, hanxe aitortuz eskuararen aldeko bere atxikimendua. HU Aurp 

197. [Hortan, eskualduna] gizonago da frantsesa baino. JE Bur 100. Gizonago egin nadiñean, nere osaba 

caporal-ak emango dit orrelako [erloju] bat. NEtx Antz 142. Zu baño gizonago izatea behar da niri adarra 

joteko. Osk Kurl 26. v. tbn. Jaukol Biozk 88. Matx Gazt 102. Xa Odol 273. MEIG I 170. 

- GIZON-ALDE. Grupo, cantidad de hombres. v. gizalde. � Ikusi dugu zer gizon aldea, zeren gatik, zenbat 

denboraz elizarat ezin agertuz dauden mendian. Gatxitegi Othoizlari 1957, 136. 

- GIZON-ALDI. v. gizaldi. � Ezta gizon aldi dakigunian, etxe onetara ezkondu mutil arrotz edo beste 

etxetakorik. Mg PAb 91. 

- GIZON-ANDRE. (Pl.). Hombres y mujeres. v. ANDRE-GIZON. � Gizon-andre ta jendeketa txea. Lab 

EEguna 115. Afusilatuko ditut hemengo gizon andre guztiak. Arti Tobera 288. 

- GIZON-ARO. Edad de hombre (maduro). � Gizon-aroko kiskaldasunak jun diranean. TAg Uzt 280. Gizonaroan 

puro erretan ikasi ta etzion atheraten hain beste. Osk Kurl 105. 

- GIZON-ARTE. "Sociedad, mundo, siglo. Gaztiak, gizonarterako ikasi biarra izaten dau. Gizonartetik urriñ 


mende. 

746


baten bizi zan, bakarrik errezuan" Etxba Eib. v. gizarte. � Bere etorrera / gizon artera. GavS 20. Gizon artean, 

gizonak bezela itz egin bear degu. Alz STFer 114. Gizon artean nekatzen danak / izena nekazaria. Or Eus 206. 

v. tbn. Azc PB 244. Tx B 104. Arti MaldanB 226. Enb 200 (gixon arte). � Juan Josek pentsa zuben / Azpeitira 

juatia, / onratutziagatik / gizon-artia. AzpPr 118. Len lagun maitia, / oso amantia, / orain apartia, / zer gizonartia! 

Ib. 118. 

- GIZONEGI. Demasiado humano. � Anbizio gogor hura / desegin zidaten / gizonegi zelakoz. Azurm HitzB 45. 

- GIZON EGIN. v. gizonegin. 

- GIZON-EGITE. Encarnación, (el) convertirse en hombre. Cf. gizonegin. � Haren gizon egite, sortze, hilze ta 

pitzian. Bp I 123. Jainkoaren gizon-egitea. Lard 362. Inkarnazioneak edo gizon egiteak. Hb Egia 49. Gizon 

egitte oni esaten zaio batutzea. Inza Azalp 51. 

v. tbn. CatLan 35. Gco I 456. AA I 489. fB Ic I 34. Añ EL 2 243. CatLuz 40. CatBus 60. Jnn SBi 9. Ip Hil 7. Itz 

Azald 31. 

- GIZON-EMAKUME. (Pl.). Hombres y mujeres. v. GIZA-EMAKUME. � Gaitzkiñak ateratzen zituan gizonemakumeen 

gorputzetatik. Ub 80. Nola gure Jaungoikoak gizon emakumeak beretako egin gaituan. Gco I 398. 

500 gizon-emakume urte batean hilerazi! Mde Pr 310. Larrugorrian dabiltzan gizon-emakumerik gehienak. 

MEIG I 238. 

v. tbn. Astar II 148. Añ EL 2 100. Lard 491. Legaz 17. ArgiDL 119. Zait Plat 53. Erkiag BatB 172. MAtx Gazt 

29. 

� Adimentua duen edozein gizon emakumeak. Legaz 38. 

- GIZON-EMAZTE (BN-mix, Sc ap. A; Urt II 83). a) "1.º hombre que ejecuta trabajos de mujer, maricón. 2.º 

hombre melindroso" A. b) (Urt Gram 466). (Pl.). Hombres y mujeres. � Lagundua naiz gizon emazte jatorrez. 

Xa Odol 317. � Yainkoak ostera, lenbizitik gizon-emazte egin zitula. Or QA 106. 

- GIZONEN. (El) más hombre. � Gizonik gizonena, gudalaririk argi ta sutsuena zu izan zara. Ag AL 104. 

Jakintsuen arabera, gizonen artean izan diren gizonenak. JE Ber 81. 

- GIZON-ERDI. Medio hombre. "Eunuque" SP. v. giza-erdi. � Gizona, ingelesez mintzatu ezik, gizon erdi dala. 

A Ardi 12. Gizon-erdi, lan-erdi (AN-erro). Inza NaEsZarr 2302. 

- GIZONEZ. a) "(Vc, G), civilmente" A. � Yesus txikitatik asi ta Galilean bizi izan baitzan, argatik gizonez 

Heroderen mendekoa zan. Ir YKBiz 487n. Elizaz baserritar orrek Lekeitiokoak dira, gizonez barriz Izpasterkoak 

(V). A EY III 281. b) Como hombre, como persona. � Nik gizonez obeto agertuko naieukek beren izatea; baiña 

ik gizona baiño naiago dok iraslea edo liburularia ezautu. A in Azc PB 16. Gizonez erregular da baño / 

indarrez gogor samarra. EusJok II 144. Larreko-ren iritziak maiz txorrotxegiak iruditzen zaizkidan arren, 

gizonez maite det. Ldi IL 114. Gizonez eta bertsotan ezta / Lasarte bezelakorik. Uzt Noiz 97. 

- GIZONEZ GIZON. Como hombre(s). � Oiek guziak etsaiari arpegi emateko gizonez-gizon gitxi ziran; baña 

Jainkoaren laguntzak gizonen utsunea bete bear zuen. Lard 128. Bi mutiko jin zauzkit / bertsu berri galdez, / [...] 

/ Bainan, gizonez gizon / erran deiet ezetz. Etcham 104. Gizonez gizon jarri zaitezte / oiartzuarran onduan, / zein 

dan langille balientia / ikusiko da orduan. Tx B I 114. Elgarrekin mintzatu gira, gizonez-gizon, eta ene zaldia 

eman diot. Lf Murtuts 42. Eta, gizonez gizon, gizonago derizkiot nik behintzat Silvestre Paradox-i Zalakain-i 

baino. MIH 272. 

- GIZON GINARREBA. Suegro. � Minzatu naiz zure aitari [...], gizon giñerrebari, kusiñari, koñatari. Volt 

204. 

- GIZON-JALE (L, BN, S ap. Lh; Dv, A). "Anthropophage" Dv. v. gizajale. � Isla horietako jendea gizon jalea 

zela. Prop 1876-77, 370. Tartalo gizon-jalea. MIH 323. 

- GIZON-LEGE. "(BN-baig), caballerosidad. Gizonlegean erraiten dut (BN-baig), lo digo como hombre, como 

caballero. Gizonlegetan erraitan diar (R-uzt), lo digo con formalidad" A. v. gizalege. 

- GIZON-MAITE. (La) que quiere a su marido, cariñosa. "Oso andremaitea, oso gizonmaitea da (V-gip, G-azp)" 

Gte Erd 192. 

- GIZON-MIN. Deseo de varón. � Badakizu, Jauna, egundaino ez dudala gizon minik izatu. Dv Tob 3, 16 (Ur 

ez dedala nai izan gizonik batere, Ol senarrik opa izateke). 

- GIZON-MURU. "Gizon-muruak, foule d'hommes" H s.v. murua. 

- GIZONPEAN. Como hombre. � Gehiago laudorio gizonpean dagotzu, / zeña itzala bezala, ondotik 

baitarraitzu. / Ezen mundu gaixtoaren trebesien artean, / Iauna bistatik eztuzu galdu bizkitartean. EZ Man II 25. 

- GIZON-ZALE (Dv, A). a) "Humanus, humain" Dv. "Humano, filántropo" A. � Zuen otoitzok eta erreguok / 

egiaz dira debalde. / Urrikalmentu gizon-zalerik / eztut inola nik gorde. Arti MaldanB 223. b) Aficionada a los 

hombres. "Oso gizonzalea da (G-azp)" Gte Erd. � Anbotoko señora etortzen zaigu jolas-gurearekin. [...]. 

Señora ori oso gizon-zalea da. BasoM 71. 

- KAKA-GIZON. v. kaka. - LEHEN-GIZON. Hombre primitivo. � Euskalerriko leen-gizona. JMB ELG 3. 

Onen [Rousseau-ren] iritziz, leen-gizonak basa-piztiak bezala bizi ziran bakartadean, bata besteagandik 

bakanduta. Vill Jaink 186. 

gizonada. � Cantidad de gente. � Zer gizonada izigarria! balinba eztügü holako bilkhüra eder eta 


mende. 

747


hunkigarririk beste behin ikhusiko. Herr 9-5-1957, 3. 

gizonagotu. � Hacerse más hombre. � Platon aundiagotzen, gizonagotzen zioan ginoan. Zait Plat 10. 

gizonbete. "(G-to), medida de un hombre en altura. v. gizabete" A. 

gizon-bizi. � Nombre de una planta. � Axintxo, brasil, erratz, gizon bizia, jenetre, zardina eta nork daki bertze 

zenbat. JE Bur 83. 

gizondasun. v. gizontasun. 

gizonde (Lar). � Humanidad, raza humana. "Humanidad, naturaleza humana, gizondea" Lar. � Gizondearen 

salbatzalleak / ber bera gizon egiñik. Otag (ap. DRA). 

gizondi (SP, Lar). � Humanidad. "L'université des hommes" SP. "Caterva de hombres, gizon dia" Lar. � [Aita 

Sainduak] mundu beherean dabillan gizondiaz, / kontu bihurtu behar du nola bere elhiaz. EZ Man II 103. 

gizondu (BN?, S? ap. A; SP, Lar, Añ, Lecl, VocBN, H, Dv), gizontu, gizuntu. � Hacer(se) hombre (en algún ej. 

'humanizar (salvajes...)'); convertirse en hombre, encarnarse. "Devenir homme, grandir matériellement ou 

d'intelligence, lorsqu'on parle d'un enfant mâle" VocBN. "Casarse, hacerse hombre" A. v. gizatu. � Eskerrak eta 

laudoriak derazkitzut [...] zeure seme Iauna gizonzeko misterioa gatik. Harb 288. Gizonaren libratzeko, / noiz 

baitziren gizondu. Hm 75 (v. tbn. en contextos similares: Añ EL 1 172, Lard 363, CatS 27 (gizuntü), UNLilia 13 

(gizontü), Gand Elorri 133). Pahuinak oraino erdi basak dira [...]. Bainan Jainkoaren graziak denborarekin 

gizonduko eta giristinotuko ditu. Prop 1880a, 21. Zure sabelian dozu gizondu zure Jauna. AB (ap. Dv). Pattin 

aberasteak / hola badu jaundu, / nola gerthatzen zaio / ez baita gizondu? Zby RIEV 1909, 226. Bildurra bera 

aragiz iantzi ta gizondu al balitz. A BeinB 91. Gizona bada emakume egiten da, emakumea bada, gizondu (V). A 

EY I 166. Haurra nahi baduzu gizondu, altxa zazu gizonki. Herr 18-8-1955 (ap. DRA). Gizontzen ari nintzan, 

zarrago ta aundiputzago. Or Aitork 153. Anartean handitu behar zuen Xaberrin eta ahalaz gizondu. "Devenir un 

homme". Ardoy SFran 75. Gizontzen gaituen mintzatzeko gaitasunak. MIH 386. 

v. tbn. Bp I 152 (-tü). Azc PB 270. A BGuzur 146. JE Bur 69. Or BM 88. Iratz 97. JEtchep 61. Osk Kurl 159. 

Gand Elorri 51. Ibiñ Virgil 42. MIH 31. 

� (H). (Part. en función de adj.). Encarnado, hecho hombre. � Iongoiko gizondua. EZ Man II 88. Jainko 

gizondu onen asabaen errenkada luzean. Lard 162. v. tbn. Hm 36. AB AmaE 390. 

- GIXONDU. (Forma con palat. expresiva). � Gixontzean lagunekin zenbat aldiz gan naizen, / batteliku bat 

harturik, arrauetan. Iratz 111. Gixondu orduko, dena beharri egon zen herriko gertakarieri. Othoizlari 1954, 13 

gizonegin. (Part. en función de adj. o sust.). �1. (Hombre) adulto. � Gizon eginak ikusteaz khexatzen eta bere 

gogoaren sartzen hain guti merezi duten fitsetan. SP Phil 86 (He 87 gizon egiñak). Gizon egiña edo andia bada 

bekatari moldakaitz zuzendu beharra. Mb IArg I 119. Gizon egin bat, lau errengloi Euskeraz ezin irakurririk. Cb 

EBO 16. Etxeguren, gizon egiña da. Ldi IL 40. Gizon egiñakin asitzia beldurtzen nintzan. ABar Goi 28. Gizon 

egiñari zegokionez. TAg Uzt 187. Gizonezkoak, umeak eta andra egiñak. Erkiag BatB 16. �2. Encarnado, hecho 

hombre. Cf. GIZON-EGITE. � Adora zazu Jaiñkoa Seme, Gizon egina. He Gudu 143. Jangoiko gizon egiña 

Belenen jaio zeneko. Mb IArg I 103. Jainkoaren seme gizon egiñak lurreko Errege izan beharko zuala. Ub 58. 

Aita Eternoak eman zion bere Seme gizon eginari gizonen juzgatze osoa. Mg CC 103. Eta izen hori guziz ongi 

dohako Jainko gizon eginari. Jnn SBi 14. Jinko-Seme gizoneginaren Ama. Ip Hil 14. Adorazinoeko kultua, 

maituten dana Jaungoikoaren Seme Gizon eginagan. Itz Azald 82. Bai, egiazki hila zen beraz. Hila Jainko gizon 

egina. Zerb IxtS 90. Au egi gizon egiña, / beste guziak gezur. Or Poem 549. v. tbn. Lg II 114. Brtc 88. Lard 536. 

Hb Egia 50. Elsb Fram IX. CatJauf 37. KIkG 16. KIkV 24. Inza Azalp 53. 

gizonezko (AN-ulz ap. EAEL 37; H). En DFrec hay 34 ejs. �1. (Adnom.). De hombres, humano; (menos frec.) 

varón. "Gizonezko oste bat, une multitude composée d'hommes" H. "Hijo varón, ume gizonezkoa" EAEL 37. � 

Handi dire (Iongoikoa) zure misterioak, / arrazoin da ondra detzan zaldu gizonezkoak. EZ Man II 91. Jesu- 

Kristogan persona bat baizik arkitzen, eta ori ez gizonezkoa, ezpada jaungoikozkoa. Gco I 463 (v. tbn. en 

contextos similares: Legaz 14, Itz Azald 28, KIkG 16, KIkV 25, Inza Azalp 52). Gizonezko ujol ari ataka isteko 

bear ziran neurri eta zuzenbideak eman. Arr May 163 (v. tbn. en contexto similar Hb Esk 23). Gaitx bakoitxak 

daroa / etorten danean / gizonezko amarrena / beragaz batean. Azc PB 356. Gizonezko langilleen ordez, 

emakume, neskatxa ta mutikoak. Eguzk GizAuz 176s (v. tbn. gizonezko langilleak Izt C 254; podría interpretarse 

tbn. como gizonezko sust. + langile adj.). Zein da, ortaz, fedearena baño egintza bidezkoago ta gizonezkoagorik? 


mende. 

748


Gizon guziok egiten dugu. Txill Let 127. [Larramendik], izengoitiak, gizonezkoak baziren ere, bestetan erabili 

zituela badakigu. MEIG I 216. v. tbn. Azurm HitzB 60. 

�2. (V, G-goi-to, AN-gip-5vill; Añ, H), gixonezko (V-ger-arr). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; EAEL 34; Elexp 

Berg. (Sust.). Varón. � Tr. Propio de la tradición meridional. � Elizak beti nai izan du gizonezkoak bereziak 

egotea emakumeetatik. AA I 530. Ogei gizonezko [...] lanbide onetan dabiltzanak. Izt C 186. Gizonezko guziak 

zirkunzidatu ziran. Lard 45. Zeregin ori gixonezkuena da-ta. Otx 52. Gizonezkoak eguneroko ogia ekarri bear du 

etxera. MAtx Gazt 14. v. tbn. JJMg BasEsc 119. fB Olg 35. Xe 225. A BeinB 76. Moc Damu 27. Tx B I 234. Alz 

Ram 123. Kk Ab II 143. Or Eus 413. ABar Goi 22. TAg Uzt 140. SMitx Aranz 88. Zait Sof 139. Etxde AlosT 

46n. Mde HaurB 20. Erkiag Arran 82. Anab Poli 81. Bilbao IpuiB 122. SM Zirik 119. Basarri 161. Arti Tobera 

263. Etxba Ibilt 465. Akes Ipiñ 22. Gixonezko: Kk Ab I 38. 

� Hombre (ser humano). � Gaur egunean gizonezko geienok ez dute Jainkoagan sinisten, ta bai bonbero ta suiltzailleetan. 

Lab SuEm 171. 

�3. Hombre, varón; humano, de sexo masculino. En función de predicativo o atributo, los límites entre el sust. y 

el adnom. son en algunos ejs. inseguros. � Zabaletako guztiak gizonezkoak ziran, prakadunak. Ag G 67. --Ire 

mendekoa nauk, baño i bezala gizon nauk. --I gizon aizela? I ez aiz gizonezkoa. Inza Azalp 122. Bere antzirudira 

egin zuan gizakia. Gizonezko ta emakumezko sortu zituan. MAtx Gazt 13. Gizonezkoa ez baiña infernuko 

etsaia zala uste bait-zuten danak. "No era hombre sino diablo". Berron Kijote 210. v. tbn. Alzola Atalak 41. 

�4. "Muchedumbre de hombres, a zan gizonezkoa! (V)" A Morf 345. Cf. exprs. como hau gizonez! s.v. gizon. 

- HERRI-GIZONEZKO. v. HERRI-GIZON (c). 

gizongai (G ap. A), gizongei (Vc, Sal, R, Sc ap. A). �1. "Joven de buenas prendas, a quien se augura brillante 

porvenir" A. � Zer ditxa andia zan, oriek Seminarioan seguru ta Jainkoak nai duen bezala gizongai egitea. Cb 

Just 89. Gizon gai ori landu ta leunduko bada, maisuaren erreglakin lan egin, ekin ta ekin bear da. Cb EBO 46. 

�2. (H, Dv), gizongei (V; H). Ref.: A; Iz ArOñ. Novio; pretendiente (de una mujer). "Soltero o novio" A. v. 

senargai. � Ez nukeien zeren higurikatu aiphatzen dautazuna baino gizongei ohoragarriagorik. "Parti". Birjin 

379. Haren gizongeia ere harat ethorri. "Futur époux". Ib. 487. Telemaken bihurkuntza gordetzeagatik 

Penelopen gizongeiei. Dv Telem 122. Jan eta erateko ardurik gabe / bai ere ezkontzeko gizon gaiak. Sor AKaik 

111. Bazuen gizon-geia ere. HU Zez 36. Nola ez bainuen beñere iñorekin ikusi, pensatu det gizon gaien bat egin 

ote zuan. Ill Testim 28. Sasoin bezenbat gizon-gai berri. Ox 28. 

v. tbn. Prop 1906, 85. Iraola 23. Tx B I 67. Or Eus 361. Mattin 84. Lf ELit 172. Gizongei: Egunaria 28-3-1966 

(ap. DRA). 

�3. "(V-m?), mujer que ha llegado a la edad de la pubertad" A. 

gizongende. v. gizonkente (2). 

gizongin. Cf. gizagin. �1. "(R-uzt), mujer propensa a hombres" A. �2. gixongin. Conveniente para el hombre. 

"Jaiak ez dira gixongin (V-arr)" DRA. 

gizongoa (det.). � Cualidad de hombre, hombría. � Amodioz nahi zinuela nitarik gizon bat egin. // Alabainan ez 

nuen nik hanbat konprenitzen gizongoan, / are gutiago zuk enetzat zinuen amodioan. Xa Odol 79. 

1 gizonka. � (En la expr. gizonka jolastu 'jugar a ser mayores, hombres'). � Neska-mutiltxuak gizonka iolastu 

edo olgetan direan antzera. A Ezale 1898, 186b. 

2 gizonka. "Caballerosidad" A Apend, que trae como marca dialectal V-de; se puede referir a Derio (V-ple) o 

acaso a Deusto (V-arrig). 

gizonkada. "Embajada. Juzgadura eroango dodala esanaz gizonkadea bota nuntsen, le envié una embajada 

diciendo que le llevaría al juzgado (V-arr-oroz)" A EY III 281; la expr. "enviar una embajada" significa aquí 

'soltar una impertinencia, una bravuconada'. 

gizonkarako (Dv). � Humano. "Humanus, humain. Berthute gizonkarakoa (He), vertu humaine" Dv. � Gizon 

batzu dire aiñgeruzko bihotzak dituztenak, edo ez-beren aiñgeru batzu gizonkarako gorphutzak ditzutenak. He 

Phil 9 (SP 10 gizonen bezalako gorputzekin). 

gizonkaran. "Guapo" A Apend, que trae como marca dialectal BN-b (?). 

gizonkarazko. � Humano, humanitario. � Soldadoek hartu ziuzten sendimendu eztiagoak eta 


mende. 

749


gizonkarazkoagoak. MarIl 90. 

gizonkari (BN-mix, Sal, R, S ap. A). � (Mujer) propensa a los hombres. � Nere ama ez zen gizonkaria, nere 

aitak ez zuen edaten, [...]; ez dut dretxorik maluros agertzeko. Egan 1972, 64. 

gizonkente (S ap. A; Gèze (gizun-)), gizonkende (R ap. A). v. gizajende. �1. Humanidad. � Gizunkente orori 

edo familier edo gizun bakhoitz bati zerbait abantailla emaiten dian jakitatiak, behar dü phezatü. CatS III. 

Gizonkentia galdü beitzien ürgülliak. Ip Hil 95. Gizonkentiaren arreroslia. Ib. 90s. �2. "Gizongende (Sal), 

gizongente (R), hombredad, cualidad de hombre" A. 

gizonkeria (V, G, R; H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Hombrada. "Acción de un joven que quiere 

echárselas de hombre, impropia de sus años" A. v. gizakeria. � Gizonkeria eta gizontasuna. Azc PB 52 (que 

Azkue traduce por 'hombrada y hombría'). Zenbat gizonkeri ez ote zittun egin motikoetan! Txori kabiak arrapatu 

[...]. Etxde AlosT 24. Barruan zeraman gizonkeriak erasotzea agindu zion eta bai zoritxarrez eraso ere. Etxde JJ 

14. Mutil koskorretako gizonkeriak eta okerreriatxuak. Erkiag Arran 9. v. tbn. Anab Poli 47. SM Zirik 93. � 

"Debilidad humana. Gizonen harat hunatetan gizonkeriak ager diten, nor harri diteke? GH 1924, 155" DRA. � 

Hombría. � Parkatzea gizonkeria ta ez parkatzea koldarkeria dala autortu egizu. Eguzk LorIl 119 (ap. DRA). 

�2. "Sodomía" Añ. �3. Adulterio (cometido por una mujer). � Emaztea ta alabaren artean, emaztea salatzen 

dezu gizonkeriz, naiz ta erri osoak Usoari erru egin. Etxde AlosT 64s. 

- GIXONKERIA. (Forma con palat. expresiva). � Gizontasuna egintza gogorretan bakarrik somatzen zun eta 

giza-emakume arteko eztitasun paregabea gixonkeri zeritzaion. Etxde JJ 40. 

1 gizonketa (Dv � A). � Multitud de hombres, muchedumbre. � Zertako gizonketa hori hire ondotik? Prop 

1876-77, 6. Zer gizonketak lanean, zer harrabotsak, zer hiriak! StPierre 27. 

2 gizonketa. � En busca de hombres. � Polizak bi neska atxeman ditu gizonketa zabiltzanak. Herr 28-7-1960, 

2. 

gizonketari. �1. "Reclutador. Gizonketari triste batek seguraturik, han, gure herrian baino doble irabazten 

dela" Darthayet Manuel 309 (ap. DRA). �2. Aficionada a los hombres; prostituta. "Neska, gizonak maite 

dituena; mujer que le gustan los hombres. Gure hauzoko neska hau gizonketarie da" Izeta BHizt. � [Filma 

horrek] emazte bortz mota presentatuak zauzku: emazte mokorra, segretario eñula, neskatxa gizonketaria [...]. 

Herr 4-2-1960, 4. 

1 gizonki (V-gip, AN, L, BN-baig; SP, Ht VocGr, Dv, H), gizunki. Ref.: A; Etxba Eib; EAEL 34. �1. (Sust.). 

Varón. v. gizaki. � Gizonkien eta emakumeen artean. SP Phil 286. Berboak aditzera emaiten du mintzo dela 

gizonkiarekin, eta bertzean emakumearekin. ES 91 (v. tbn. junto a emakume en Mih 73; con emazteki en Brtc 61, 

LE Urt ms. 65r, Dv Gen 1, 27, Lf in Casve SGrazi 11; con emazte en UNLilia 16 (gizunki)). Gizonki ta emazteki 

nasirikako danzetan (Orrio, 1750). ETZ 81. v. tbn. Lg I 238. Gizonki fanfarrun ihizikoi bati. Gy 323. Ez omen 

zuen uste bazitekela nihun gazteendako erabiltza hoin ederrik eta gizonkiaren ariziari hobeki dohakonik. Zby 

RIEV 1908, 89. Neskatxen batek ezetz esan ote dion gizonki gazteari. ADonostia Itzald II 9. Eskualdun 

gizonkiari ez zaizko laket bihotzeko berdureri eta ttattulikeriak... Are gutiago, besteen aintzinean. Larz GH 1960, 

230. � Hombre, ser humano. � Espainiako olioa berez-bere ona da, hoberenetarik; urrinari gizonki edozoin 

jarria zaioke zortzi egunik barne. JE Ber 29. [Yesusek] ogiz ase zituen bost milla gizonki. Ir YKBiz 232n. Delako 

"évolutionisme" teoriak dion bezala, suskerra gizonkitik biziki hurbil omen da! Herr 29-7-1965, 1. 

�2. (Empleado con el significado de 'hembra', queriendo mantener en la trad. el sentido etimológico que la 

palabra tiene en el pasaje bíblico). v. gizeme. � Orai hau ene hezurretarikako hezurra da, eta ene haragitikako 

haragia. Hori deithuko dute gizonkia: gizonaganik hartua izan baita. "Virago". Urt Gen 2, 23 (Dv gizema, Ur 

gizaemea, Ol, Ker gizeme). 

�3. Carne humana. � Abreek ez die bere idurikoaren haragirik jaten. Eta hik, adimentsu haizelarik, ez duk 

hastio gizonkia. Prop 1901, 185. 

2 gizonki (Dv, H). � (Adv.). Como un hombre, con hombría; humanamente. "En homme d'honneur, de courage, 

de caractère et de fermeté" H. "Bere eritasuna gizonki derama" Lf Gram 317. � Gizonki maneia zite, koraje har 

ezazü. "Viriliter". Mst III 35, 3 (Ip, Ol gizonki; SP gizon gisa). Bera gizonki agertu balinbada lehengo etsaiei 

buruz, hauiek ere gizonki ohoratu dute, hil denean. HU Aurp 87. Erranez, eskua tinkatzearekin, eztiki, bainan 

gizonki: [...]. Ib. 178. Bai emakumezkoekin ta bai gaxo-eriekin gizonki joka zazu. Lab EEguna 69. Nehor ez da 

hura bezain gizonki mintzatu eskualdun emaztekiaz. JE Ber 77. Liskarrean gizonki il gintezke. Goen Y 1934, 100. 


mende. 

750


v. un ej. de Herria 1955, s.v. gizondu. Amodioz ari denean bihotza, zoin gizonki dabilan gizona. Iratz Othoizlari 

1961, 357. Lotuak ziren, gizonki eta girixtinoki, beren aita familiako eginbideeri. "En hommes et en chrétiens". 

Ardoy SFran 106. [Euskarak] dituen gaitzak eta sendabideak gizonki azaltzen baditu. MIH 138. 

v. tbn. Zait Sof 37. Etxde AlosT 74. NEtx Antz 17. JEtchep 53. Basarri 34. Larz Iru 38. Onaind in Gazt MusIx 

146. 

gizonkila. � Muñeco (de nieve). Cf. andrakila. � Umeak barriz, diñoe: / "Bideak zuriz doguz / gizonkillak 

egiteko; / zugatzak, barriz, mamuz". EG 1954 (11-12), 165. 

gizonkiro (H s.v. gizonki). � Como un hombre, con hombría. v. gizonki. � Gizonkiro etsaien saietsetan zuen 

burniak sarturik. Mg VersBasc 11. Aitzurrean, lurra iraultzen ginduan gizonkiro, ezur-muiñak igartu arteo. Or 

Mi 94. 

gizonkixi. "Hombrecito. v. gixon" DRA. 

gizonko. � Dim. de gizon. � Lan egiteko, muttiko, jateko, gizonko. Osk Kurl 91. 

gizonkoi (Sal, R, S ap. A; SP, Dv). � Aficionada a los hombres. "Mulier viri cupida lubrica" SP. v. gizakoi. � 

Lotsa galdurikako neska zatar gizonkoiak. Izt D 59. 

gizonkoitasun, gizonkoitu. Figuran en SP, sin trad. 

gizonkor. � (Adj.). Humano. � [Jesukristogan] dagozala izate bi, bata jaungoikozkoa eta bestea gizonkorra. Itz 

Azald 16. Zer da fede gizonkorra? Ib. 14. 

gizonkote (G-goi ap. EI 145). � Hombrachón. v. gizakote. 

gizonkume. � (Hijo del) hombre. Cf. gizakume. � Arinak dire gizonkumeen iujeamenduak, zeren eztira bata 

bertzearen iuje. SP Phil 341 (He 344 gizonen umen yuiamenduak). 

gizonkunde. "(BN-mix): 1.º hombredad, cualidad de hombre. 2.º sexo masculino" A. 

gizonorde (Lar, H). � "Maniquí" Lar. 

gizonsu. "Gizonsua, vivo, valiente" VocB. Azkue, s.v. gizon, lo recoge como "gizon sua (B), hombre vivo, 

valiente; podría quizá interpretarse más probablemente como gizon(t)su. 

gizontasun (V, G, AN, L, BN; Urt V 215, Añ, Dv), gizontarzun, gizondasun, gixontasun. Ref.: A; Etxba Eib; 

Elexp Berg. �1. Cualidad de hombre, humanidad; hombría (de bien). "1.º humanidad. 2.º (Vc), caballerosidad" 

A. "Gizontasun gutxi demostrau ziñuan auzoko basarrixa erre zanian" Elexp Berg. v. gizatasun. � Iesu Kristo 

Iauna, zu, arima eta gorputza, Iainkotasuna eta gizontasuna, ene gana zara. Harb 213 (v. tbn. en contextos 

similares: SP Phil 91, Mih 45, Brtc 73, Añ CatAN 9, CatLlo 8, CatB 16, Jaur 178, CatBus 7, Zby RIEV 1908, 

207, CatUlz 8). Malba eta bare izaitea eztheustasuna da eta ez gizontasuna. Ax 275 (V 184). Natura humanoa / 

edo gizontasuna. Gç 212 (v. tbn. en este contexto OA 17). Gizontasuna artu nai beeban bere [Yaunak]. Zav 

Serm I 88. Are gordetzen du bere gizontasuna. Gy (ap. Dv, s.v. are). Badugu ezperantza, giristinotasunarengatik 

ez bada, bederen gizontasunarengatik laster aseko dela [...] ikusgarri okaztagarri horietaz. HU Zez 77. 

Gizonkeria ta gizontasuna. Azc PB 52 (Azkue traduce (s.v. gizonkeria) "hombrada y hombría"). Edozein 

gixontasun-bidietan zeugaz neurtzeko gertu nago. Kk Ab I 90. Ez dea bada hemen legerik? [...] Gizontasunik 

gabeko lekua da Gipuzkoako bazter hau. JE Ber 93. Ez dik agoan itz-jario txororik erabilli bear gizon egiñak. 

Egiñetan erakutsi bear dik gizondasuna. TAg Uzt 48. Nun zegon bada bere gizontasuna urte t'erdi lenago 

agindutakoari uko egiteko? Etxde JJ 72 (v. otro ej. s.v. gizonkeria). Bere penak, berak zion bezala, edanean 

ahantzi ondoan, bere gizontasuna etzuen galtzerat uzten. JEtchep 97. Atseginetan zoro eta ezbeharretan 

gizontasunez betea. MIH 27s. En DFrec hay 6 ejs. de gizontasun. 

v. tbn. Lg II 262. LE Prog 120. Dh 470. Izt Po 71. Hb Egia 122. Dv Lab 173. Prop 1876-77, 9. Lap 242 (V 109). 

Ag Kr 17. Inza Azalp 79. Or Eus 39. ABar Goi 42. Iratz 178. Arti Tobera 277. Zait Plat 39. Ugalde Iltz 54. BEnb 

NereA 167. Uzt Sas 271. Gizontarzun: AR 349. 

�2. Edad adulta (del hombre). � Gaztezaro sutsua itxaropenez anpatua, gizontasun neketsu eta emankorra eta 


mende. 

751


gero zaartzaro bat. Vill Jaink 173. 

�3. Virilidad. � Bera ere desbeztitzen zelarik [...] ironiarik agertu gabe haren gizontasun anker eta 

arrontarengatik. Mde HaurB 98s. 

gizontegi (V-ger ap. A Apend; Lar, Añ). � Grupo de hombres. "Multitud" Lar. "Multitud de hombres" Añ. Cf. 

gizategi (2). � Batuten da ara gizon-tegia / ateraten yake zaragia. / An bai zala atsegin atsegina! Zav Fab 

RIEV 1909, 31. 

gizonteria. � Multitud de hombres. � Nasa-ganeetan alako gizonteria ebillen, guztiak itsastarrak. Erkiag 

Arran 79. 

gizontiar. Figura en Dv, quien lo remite a gizatiar. 

gizontiarki. "Humane, avec humanité" Dv. 

gizonto. "Hombre rechoncho. Gizonto hori kontent da bere buriaz" VocBN 198 (ap. DRA). "Gros petit homme; 

gros bonhomme" H. Cf. Ht VocGr 368: "Grand homme, gizontuoa". v. gizato. 

gizontsa. � Mujer hombruna. � [Zerbitzarietarik] bat zen mutzurdin gordin bat, boza idor batekin, jitez 

gizontsa, sasi-peko moldetarik egundaino guti jalia. Larz GH 1959, 95. Gizontsa hura bere ondoan jar zadien, 

plazerrekin onhartzen zuen. Ib. 95. 

gizontsu. �1. Humano (?). � Ikhusten dügü bihotz franko ükhüdia bezaiñ gogorrik [...]. Halako bihotzak 

gizontsü izairian dirade, arima ederrer harrigarri, hen hontarzünik ükha eliroke aita ametarik diradiala sorthü. 

Egiat 265s. �2. "(Vc), humanamente, como hombre. Gizontsu dabil (Vc), anda o se porta como hombre" A. � 

Obe da gizontsu burdinia erabilli ta emotia eurai gerra irabazte gora, odoltsu eta damugarrija. Mg PAb 207 

(VersBasc 11 gizonkiro). �3. Casi hombre. � Jende hanitz bildu da, gehiena gizontsu eta gazte. Herr 27-9-1962, 

2. �4. v. gizatsu. � Jaun Aphezpikuak nahi luke besta gizontsu izan dadin, eta egin dadin othoitz kartsurik. 

Herr 27-2-1958, 1 (DRA traduce "abundante en hombres"). 

gizontto (Ht VocGr 401, H), gizuntto. � Dim. de gizon. v. gizatto, gizontxo. Cf. Ax 18 (V 9): "Euskarak ere bi t 

egiten dituela bat, ttipia, ttipittoa, gizonttoa, haurttoa. Zeren eskiribatzera [...] gizontxoa , haurtxoa ezta 

ongi heldu". � Egin dut ele gizontto langile batekin. HU Zez 95. Ba omen zuen zer konda gure gizonttoak! Barb 

Sup 146. Berdoli jáuna, éri ejér batéki, gizunttúeki elhéstan hasi ziá. "Avec le bonhomme". Lrq Larraja RIEV 

1931, 235. [Lancre] legetiar gizonttoa. Zerb Azk 93. Goretsi nai zaitu Zure sorkari duzun gizontto onek? Or 

Aitork 9. v. tbn. Gy 263. Ox 125. Zub 106. 

- GIXONTTO. (Forma con palat. expresiva). � Gixontto onek, alegiten nuan Zu Iainko aundiena eta bakarra 

asmatzea. Or Aitork 153. 

gizontxa (G ap. A). � "Gizona gizontxa otzarpetik ere (G), el hombre es hombre aun debajo de una cesta (se 

dice ponderando la influencia del hombre en la familia)" A (s.v. gizon). "Hombrecito (G)" A Apend. Si no se 

trata de un error, Azkue trae también gizontxe: "Gizona, gizontxe, el hombre aunque pequeño, siempre es 

hombre, siempre más que la mujer" A EY III 300. 

gizontxe. v. gizontxa. 

gizontxo (SP , Urt I 215, H), gizontxu. � Dim. de gizon. Cf. Ax 18 (V 9) (s.v. gizontto). Cf. 

gixontxokeria. v. gizontto. � Tr. Documentado en textos meridionales. Se encuentra también en Goyhetche 

(129). � Biak gizontxo prestuak. Echag 184. Legoe tzarra gizontxo batek / eukala ostikopean. AB AmaE 205. 

Zer predika zezakian gizontxo ark? esan dezake norbaitek. Bv AsL 102. Kaxo, gizontxoa! Zu ziñan, beraz? Ldi 

IL 22. Danean dantxoa, nere gizontxoa, gure aita zanak esan oi zuna. Or QA 139. Nik ere nere gizontxoan ez al 

nezakek ori egin? "Ego homuncio". Or Aitork 31. Erotua dabil gure gizontxoa, [...] etengabe dabil ara ta onera 

bere txirrinka gaiñean. Vill Jaink 27. Alako gizontxo xistrin bat. NEtx LBB 178. Ezin halare etxean geldi, 

edozein gizontxo bezala. MIH 314. 

v. tbn. Sor Bar 57. Ag G 167. Tx B 175. Mde HaurB 83. Etxde JJ 180. Txill Let 87. MAtx Gazt 34. Berron 

Kijote 187. Gizontxu: Ag AL 40. Azc PB 143. Kk Ab II 116. Bilbao IpuiB 250. 

- GIXONTXO. (Forma con palat., expresiva o no). � Gixontxua, nagusia etxean dago. Muj PAm 37. Jose Zorri, 

gixontxu zindo biargin ta on bat. Kk Ab II 7. Baie, zer dozu, gixontxo? Akes Ipiñ 32. v. tbn. Kk Ab I 64. Otx 84. 


mende. 

752


Bilbao IpuiB 33. 

gizontza. � (El) hecho de hacerse hombre. v. gizontze. � Jesusen gure amorezko gizonza ta jaiotza. Mb IArg I 

106. 

gizontzako. � (Peyorativo de gizon). � Zeure gizontzakoa be, edo gizontzako zenduana be, nundik nora artu 

zenduan eta nundik nora aldendu? Erkiag Arran 144. 

gizontzar. � Gigante. v. gizatzar. � Gu ez gera gero parte txarreko gizontzarren batzuk, gu San Benitoren 

fraile bi gera. "No somos endiablados ni descomunales". Berron Kijote 101. Sei ardazburu oiek sei gizontzar 

biurtu itzazu. "Jayanes". Ib. 227. 

gizontze. �1. (El) hecho de hacerse hombre. v. gizontza. � Haren gizonzeak gizon arrazari eman zioen 

ontasuna gatik. Harb 63. Jinkoak nahi zian hura goga ladin gure salbazaliaren gizonziari. Bp II 97. Gizontzeak 

ez du gutitu / Jesusen Jainkotasuna. Zby RIEV 1908, 207. Jesüs Kristek gütü / gizontzez arra erosi. UNLilia 13. 

v. tbn. Arr Orac 164 (ap. DRA). �2. (Dv, A). "Troupe d'hommes" Dv. � Eta harekin gizontze handi bat ezpata 

eta makhilekin. HeH Mt 26, 47 (He jendetze). 

gizonxar. "(BN-baig), hombrecillo" A. Cf. gizuxkot. 

gizonxka, gizonska (BN-ciz ap. Gte Erd 258). � Dim. de gizon. v. gizontxo. � Gizonxka bat erdi maingu, erdi 

eskale. "Un petit homme". Ardoy SFran 96. 

gizonxkila. � Hombrecillo (en sdo. despectivo). � "Gizon tresna"! Hitz horrekilan izendatzen ginuen Eskual- 

Herrian gizonxkila zerbait, kixkila, entherka, aise mokokaria. SoEg Herr 20-10-1960, 1. Gizonxkila bat jin 

zitzaion egun hartan, pottoka bat bezein ernia, gerrena bezein mehia. Herr 10-10-1968, 5. 

gizorde. "Mannequin" T-L. 

gizoste, gizozte, gixozte. � Pueblo; multitud, grupo (de hombres). "Vulgo, gixozte ez ikasija" Garbinai Euzk 

1930, 367 (ap. DRA). � Giz-ozte andijaren aitziñan narru-gorrijan dakuskezu. Eleiz GDBidea 23. Gixoztietatik 

igeska ta beti gixozteak igestaldurik! Arriaga Lekob 10. Esan lei itxaso onetatik gizaldijak, gizoste gustijak eta 

jakidi gustijak igaro diriala. Izur JerOs 129. Eguberdijan, gixoztia (jentia) azokara joyanian, arrittuta lotu zan. 

Altuna 49. Gañerontzeko beste gizostea zeietan sailka exeririk duzu. 'El resto del pueblo'. Zait Sof 57. Gizoste 

aldakorrak, asper-asper eginda, erbestera iaurti zezakean. Zait Plat 76 (v. tbn. 28). Kresal barrena doan / 

gizoste gaxoaren / estuasuna dezaket nik ikus. "Del miserable bando". Gazt MusIx 119. Gizoste aundia bildu 

omen zan irudiaren oñetan. AEmil AndreM 33. 

gizototzar. � Hombretón, hombre corpulento. � Azotadu ebeen borreruak izan zirean sei gizoto tzar. Añ EL 2 

212 (EL 1 212 sei gizon indartsu). 

gizots. � Voz humana; ruido humano. � Apur bat ala egonik, gizotsek gaiñaldetik zioten, "Cuidado que está 

armado y escondido". FIr 146. Urrun giz-otsetatik, menditara nua. "Apartado de los pasos humanos". Laux BBa 

90. 

gizotso (V-arrig, BN; Dv, H), gizotsu (BN-baig). Ref.: A; Satr VocP (gizotsu); JMB At. � "Un être fantastique, 

ennemi des hommes, mais pas trop méchant" Dv. "Lycanthrope, loup-garou" H. "Duende. Según la creencia 

popular, sale de noche cargado de cadenas" A. "(Mit.) Tipo de hombre con piel de animal salvaje al que se 

atribuye gran poder y fuerza. [...]" Satr VocP. "Genio maligno (V-arrig)" JMB At. Cf. OTSO-GIZON. � Batbatean 

agertzen zaizkigu, gizotsoak iduri, hiru begiekilako mamu beltz larri batzu. JE Ber 92. Ardietan, saldo 

bakoitzak / badu bere gizotsoa. "Hombre lobo". Or Eus 183. Gizotsua bere izar bakharrarekin kopetan. GH 

1935, 15. Gizotsoak nahi duten irudian yartzen omen tuk (BN-ciz). "Los duendes". A EY II 390. Baso-gerizan 

atzar dira / otsoak eta gizotsoak. Mde Po 77. San Agustinek [...] ez dio gizotsoari izaiterik ukatzen. Lf CEEN 

1973, 131. � (Aplicado a personas). � Lénine zelako giz-otsoak [...] saldu behar gintuen alemaneri. Barb Piar 

II 206. Elgarrentzat gizotsoak dituk zinez gizonak. Othoizlari 1958, 168. 

gizoxko, gizonxko (Sal, R ap. A). � Dim. de gizon. � Jalitzen dire oihanetik gizoxko bitxi batzu. EskLAlm 


mende. 

753


1903, 6 (ap. DRA). 

gizozte. v. gizoste. 

giztin-gaztaina. "Giztin-gaztaiña (BN), castaña de Indias" A. 

gizun. v. gizon. 

gizur. v. gezur. 

gizurde (L-côte ap. A), gizaurdi. � "Tonino, litm.: cerdo de mar. v. izurde" A. "Marsouin" Lf GAlm 1957, 33. 

� Ur-eremu zabalean han-hemenka gizaurdi (marsouin) andana batzu, jauzi eta jauzi untziari buruz heldu. 

Zerb GH 1925, 79. 

gizurdin. v. giltzurrin. 

gizuren, gizaguren, gizauren, gixuren. � "Héroe (neol.), literalmente 'hombre principal'" A DBols. � 

Antzinako gizuren (héroes) batzuk bururatu zitzaizkidan. Ulises [...]. Solon. A Ardi 73. Eguneko gizurenari 

galde egin zion: [...]. Ib. 65. Gizaguren onetzaz [Zumarraga-tar Juan]. GMant LEItz 60. Gudari eta gixurenen 

egipenak. Laux Euzk 1930, 364. [Mireio], gizauren erritar au. Or Mi III. Leen ergel ta arlote ainbat, gaur 

gizaguren. Ldi IL 27. Ezpedi ez eskuderuz, ez gizaurenez, ez morroiz inguratua kaleratu. "Gentiles hombres". A 

EY I 243. Kristau gizurenek ain estualdi larrian beren buruak ikusirik. Zait Plat 101. Gizurenak iainkoekin 

naasita. Ibiñ Virgil 43. 

gizuxkot. "(BN-mix), hombrecillo" A. Cf. gizoxko. 

glandula. � Glándula. � Erdika bakoitzak, bi errape-sagar edo glandula esne-emaile dauzka. Oñatibia 

Baserria 99. Gizona salba / norberagandik, ta norberaren glanduletatik / nahi nuke. Azurm HitzB 64. 

glan-glan. � (Onomat. del tañido de la campana). � Noizean bein, glan, glan, joten ditue kanpai nagiak. Erkiag 

BatB 126. 

glarima (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 139). � Lágrima. Cf. VocNav: "Glarima, lágrima (Tudela, San Martín de Unx, 

Ujué)". v. malko. � Glarimazko balle kontan. Mdg 159. 

glask. "1.º (Sal, Sc), morder (hablando del perro). 2.º (Vc, Sal), voz onomat. para indicar que se ha suelto una 

cosa pegada a otra" A. 

glaska-glaska. "(Lc, Sc), onomat. del ruido que hace el perro al comer" A. 

glazatu. � Glasear (cubrir de azúcar). � Glazatzen tuzu sukre herrautsarekin. ECocin 45. Indi-oilo glazatua edo 

galantina. Ib. 15. 

glebari. � Glebari deritzenak Amazona direlakoen etxezai oi dituzu. Barne-lantxoetan diardute, nagusiek gudaarazoa 

erabilli bitartean [se refiere a las hormigas]. Ldi Y 1933, 86. 

gli-gli. � (Onomat. del ruido del agua (de un río)). � Artibai eder txukuna [...] alai ta bizi, zuri ta kiskur, gli-gli, 

glu-glu, kutio-kutio, itxas alderuntz gurguraiz dijoa. Ag EEs 1917, 173. 

glin-glan. � (Onomat. del líquido vertido de una botella). � Glin glan bonbiletik, naiz gorri ta naiz txuritik (G). 

A EY IV 81. 

glin-glin-glin. � (Onomat. del brindis). � Glin glin glin dezagun egin / plei plei beterik basoa. JanEd I 115. 

gliska. "(S; Foix), morsure" Lh. 

gliska-glaska. "(Sal, Sc), onomat. de cortar el pelo" A. 


mende. 

754


gliski-glaska. � "Onomat. de atacar a mordiscos" DRA. � [Zazpi hor] gliski-glaska hartzari [...] ari ziren oldar 

izigarrian. GH 1932, 407. 

glizini. v. giltizini. 

globo, globa (Urt II 166). � Globo. � Globo baten neurtuten / neurri ziurragaz / izar-bide guztiak / dago 

konpasagaz. Azc PB 307. Ke guztie globoan sartute, globoa gora ta gora. A BGuzur 143. Agur! --suzko 

borobillak (globuak) esan eban. Altuna 78. Globo musikadun bat [...]. Globoak tutua joten zuan hustu artean. 

Osk Kurl 49. En DFrec hay 11 ejs., meridionales. 

- GLOBODUN. � Erriko mutiko ederzaleagoak, globodun galtzak eukazala burla egiten eutsen. Erkiag BatB 

42. 

glok. "Glok eiñ, verb. onomatopéyico para significar en estilo familiar: 'ahitarse'. Ainbeste jateko aurrian 

ditturala, ekin baño len glok eiñ dot" Etxba Eib. 

glope. "(G-azp), mergo, ave marina que se zambulle con ímpetu; es la gaviota mayor del golfo de Bizkaya" A. 

gloria (V-gip; Lcc, Urt, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, H), loria (BN, S; SP, Urt, Lar, Ht VocGr, VocBN, Gèze, 

Dv, H). Ref.: A (loria); Lrq /lória/; Etxba Eib. �1. Gloria; delicia, placer. "Abripuit virum gloria, loriak, gloriak 

eraman du" Urt I 39. v. aintza. � Tr. La forma gloria es casi general en la tradición meridional; hay loria en 

CatAe (28), CatSal (29) y en algún texto alto-navarro (aunque gloria en Beriayn (Doc 104r), Elizalde (40), y 

Lizarraga). En textos labortanos y bajo-navarros hay gloria en Dechepare, Leiçarraga, Etcheberri de Ziburu, 

Gasteluçar y en unos pocos autores más; loria es la forma más empleada en estos dialectos desde Materre y 

Axular. En suletino gloria es de uso casi general (pero loria en Etch (524), Inchauspe (Hil 28; 214 gloria), y 

Const (20)). En DFrec hay 9 ejs. (7 septentrionales) de loria y uno de gloria. � Ene arima orduian har, othoi, 

zure glorian. E 23. Emazteari adatsdun izatea gloria zaiola? Lç 1 Cor 11, 15. Iainkoari gloria emanik. Lç Rom 

4, 20. Merezitzen du zeruko loria. Ax 222s (V 148). Zerren penatan bior ekida / emon zengidan gloria. Mic TAV 

3.1.27, 134. Gloria duela Aitak eta Semeak eta Spiritu Sainduak. Gç 43. Zeinaren arima Jainkoak lorian duela. 

ES 178. O zein laster doan munduko loria! Ch I 3, 6 (I 19, 7 gloria). Sekulako glori-ondasunen irabaz-denbora. 

Mb IArg I 229. Bere gloriako maira betiko eraman gaitzatela. Añ CatAN 74 (82 loria). Betiko gloria galdu. Gco 

II 27. Momentubatéko neke pixkagónek, óngi eramaník, dakár gloria-montio eternobát zéruan. LE Ong 58r. 

Maihatza, Jainkoaren amaren loriakotz kontsekratua. MarIl V. Kantauko dodaz Euskal / Erriaren gloriak. AB 

AmaE 47. Guzien ama izatea glori anditzat dauka. Arr May 81. Loria zen haren aditzea. HU Aurp 161. Batzuek 

ez dute loria eta handitasuna baizik ikusten. MIH 66. 

v. tbn. (Gloria en autores labortanos y bajo-navarros): EZ Man I 121. He Gudu 80. CatLan 162. Brtc 175. 

Monho 142. Lap 218 (V 98); (loria en textos meridionales): ETZ 59 (Larrasoaña, s. XVIII; que trae en la misma 

pág. el gen. llorearen [sic]). Añ CatAN 2. Legaz 35 (17 gloria). Txill Let 61. 

� Gloria (parte de la misa que comienza con las palabras "Gloria in excelsis Deo"). � Gloria kantatzen denean 

txutiturik. Ber Trat 123r. [Mezan] Gloria esateak erakusten deusku [...]. Cap 142. v. tbn. Añ EL 1 97. AA III 454. 

UskLiB 47. Xe 156. KIkG 86. ArgiDL 140. Bilbao IpuiB 237. 

� (H). Gloria Patri. "Loria, [...] verset terminant les psaumes" H. v. infra GLORIA PATRI. � Eresi guziak 

onela gloria esanda bukatzen dira. ArgiDL 148. v. tbn. Mdg 145. KIkV 53. Kk Ab II 170. Or Eus 266. 

�2. "Loria 'gloria', liqueur. Syn. kafe-ondoko" Lh. 

- GLORIADUN. Glorioso. � Jesusen Jerusalengo sar-aldi gloridun hau. Mb IArg I 267. 

- LORIAN (VocBN), LORIETAN, GLORIAN. (Estar, etc.) en la gloria, muy a gusto; encantado, muy contento. 

"Aux délices" VocBN. � Tr. Empleado sobre todo por autores septentrionales desde mediados del s. XIX. Al Sur 

todos los ejs. encontrados son del sing.; al Norte, se emplean tanto el sing. como el plural, a veces en un mismo 

autor, si bien lorian es quizá algo más frec. en el s. XIX, y lorietan en el s. XX. � Haien obretzaz lorian [aita]. 

Etch 176. Bada fableak ere haurrer zaizkote irakhasten, ez hekientzat baizik on eztirelakotz: ezen hek ikhasten 

dituzte lorietan eta kondatzen, baiña perroketaren pare. Gy VIII. Haren arima lorietan jarri zen plazerez. Jaur 

160. Lorian bizi ginen ez balitz agertu. Bordel 179. Begira egoten naiz [xori] hekiei lorian. Elzb Po 192. 

Eskuaraz gogotik, lorietan, dauku erantzuten. JE Ber 30. Populuak lorietan onhartu zuen Samuelen hautua. Zerb 

IxtS 52. Lorian litake zure entzuteaz hango ixtorien kondatzen. Larz Iru 138. Frantses ixilik zagon, bihotza 

lorietan. Ardoy SFran 201. 

v. tbn. (G)lorian: It Fab 73. AB AmaE 463. Hb Esk 20. Zby RIEV 1908, 760. Arb Igand 138. Barb Sup 186. Ox 

163. Etcham 163. Iratz 156. Xa Odol 182. Lorietan: Elzb PAd 76. Zby RIEV 1908, 759. Ox 90. Etcham 194. 

Barb Leg 126. Iratz 55. Larz Senper 106. Mattin 16. Xa EzinB 42. 

� Joan-Ederrek [...] galdatu bezala egiten du eta bi sagarrak iresten, Jainkoaren lorian. Barb Sup 22 (v. tbn. 


mende. 

755


65). � Zer lorietan aurthik lezakeen, hatzez gora, mandozain gaizki ikasia! Barb Sup 130. 

- GLORIA PATRI. Gloria Patri. � Zaspi Glorie Patri. VJ 16. v. tbn. Cb CatV 105. JesBih 410. MarIl 47. Arr 

May 13. 

- GLORIAZKO (loriazko SP, sin trad.). Glorioso, de gloria. � Haren irudi gloriazkoa gutan inprimitzen dela. 

Lç Adv *** 1r. Haren loriazko erresumarat. Dh 253. Misterio gloriazkoak. Añ EL 2 236. Ekiñaldi gloriazkoak. 

'Empresas gloriosas'. Aran SIgn 29. 

v. tbn. EZ Eliç 378. Mb IArg I 276 (glorizko). Cb Eg III 385. CatLan 70. Xarlem 1239. Gco I 415. JJMg BasEsc 

233. UskLiB 105. Arr May 15. Ip Hil 233. Loriazko: Mat 256. Harb 54. SP Phil 288. Arg DevB 194. Jaur 353. 

Zby RIEV 1908, 210. Gand Elorri 127. Ardoy SFran 17. Xa Odol 186. 

gloriagarri (Lecl), loriagarri (SP (sin trad.) � Chaho). � Glorioso, magnífico. "Glorieux" Lecl. � O solhaz 

loriagarriyak! Mih 115. Zenbatez ezta loriagarriago izanen bere baithan eta den bezala ikhustea Jainko [...], 

guziak baino mugarririk gabe ederrago den hura. Dh 175. Adi araz zozu ene bihotzari salbamenduko hitz 

hetarik bat, zeinen gozotasun loriagarriak alegeratzen baititu, zure boza entzuten dutenen bihotzak. MarIl 68. 

Pentsa zazu ikhuskaria / Zoin zen loriagarria. Gy 73. Tobias zaharrak berrogoi urthe eder gozatu zituen oraino 

familia gazte loriagarri baten erdian. Zerb IxtS 63. Seroren etxe aintzinean, lorezko baratze bat loriagarria. 

Othoizlari 1963, 497. Sumatra, Java eta eskualde horietako beste urarteak zinez ziren loriagarri eta 

aberatsgarri, dena iguzki, dena usain on. Ardoy SFran 189. 

- GLORIAGARRIKO. Que da gloria. � Gloriagarriko koroa. "Couronne de gloire". Lç 1 Thess 2, 19. 

gloriaratu. � Ir a la gloria. � Trabajuttogebek diréla [...] purgatório gisa gloriarátzeko ondórean. LE Ong 41r. 

gloriatsia (det.). "Altoea, gloriatsia" Alth Bot 3. Azkue interpreta: "Gloria (S), gloriatze (S, Alth), malvabisco 

(Bot.)". 

gloriatsu, loriatsu (SP, sin trad.), gloriotsu. � Glorioso. v. glorios. � Aren gorputz ta anima gloriatsua. 

CatBurg 19. Misterio gloriotsuak. Añ EL 1 223. Ikusi zenduan gloriotsua / zeure Semea bizturik. Ib. 224. S. 

Agustin gloriatsuak esaten digu. AA III 365. Suertaldirik andi eta gloriatsuenean egiñ nai izan zuen. Arr May 

185. v. tbn. Cb CatV 27. Aran SIgn 6. Bv AsL 55. Gloriotsu: Lard 466. 

gloriatu (Lcc, Lar, Añ), loriatu (BN ap. A; SP, Ht VocGr 367, H, Dv). �1. Alegrarse, llenarse de gozo, 

entusiasmarse; enorgullecerse de. "Gloriarse" Lcc, Añ. "Vanagloriarse" Lar. � Gloriatu nahi banaiz gure 

puisanzáz, [...], ez naiz ahalketuren. Lç 2 Cor 10, 8. Bere soiñeko arropez prezatzen eta loriatzen dena. Ax 416 

(V 270). Errendatzen dire ene kontra, eta ene lazeriaz gloriatzen dire. Gç 45. Loriatuak, xoratuak, ezin 

erranezko kontentamenduz. Dh 176. Gure muthikoa, fortuna egin duela loriatua, abiatzen da kuxean etxe-alde. 

Barb Leg 65. Zerbeit grazia duenean, loriatzen da bere haurrentzat. Othoizlari 1961, 358. En DFrec hay 5 ejs. 

de loriatu y uno de gloriatu. 

v. tbn. EZ Noel 104. CatS 116. Loriatu: SP Phil 511. Hm 110. ES 106. Ch III 54, 14. He Gudu 58. Lg I 219. 

Elzb PAd 18. Zby RIEV 1908, 85. Ip Hil 155. HU Aurp 191. Ox 18. JE Ber 87. JEtchep 66. Lf ELit 248. Ardoy 

SFran 238. Xa Odol 43. 

� (BN ap. A; Dv). (Aux. trans.). Llenar de gozo. "Causar gran júbilo" A. � Bihotz sainduaren amodioak 

loriatzen du. JesBih 398. Ez du ala argi-albak / loriatzen xoria. Elzb Po 187. 

�2. (SP). Dar gloria, glorificar. � [Jauna,] adoretan ta gloriatuten zaitugu. CrIc 149. Gloriau begie gañera / 

Bizkaiko trenak guztiak. AB AmaE 147. v. tbn. Añ MisE 23. Lard 380. Otag EE 1884a, 313. � "Glorioso, 

gloriatua" Añ. 

gloriatzaile. � (El) que da gloria, glorificador. � --Nola da Jainkoa gloriatzallea? --Zeren gloria ematen dion, 

aren grazian irauten duenari. CatBurg 16. Jainko gure Jaunaren gloriatzallea / Loiolako Ignazio da paregabea. 

Aran SIgn 212. 

gloriatze. � Gloria. � Kristen egiá da nitan, ezen gloriatze haur eztela bozaturen enetzat Akaiako rejionétan. 

"Cette gloire". Lç 2 Cor 11, 10 (He gloria). 

gloriazio, gloriazione. � Gloria. � Abunda dadinzát zuen gloriazionea Iesus Kristean nizaz. "Votre gloire". Lç 

Phil 1, 26 (He glorifikatzeko). 

gloriaztatu, loriaztatu (SP). � Glorificar. "Loriaztatuko da, sera glorifié" SP. � Non gloriastatzen tuen bere 

umetako artuak. LE-Fag. 


mende. 

756


gloriaztu. � Glorificar. v. glorifikatu. � Gizonaren Semea gloriaztua edo altxatua izango dana. Lard 430. 

glorieta. � Glorieta. � Ondarribi aldera begira be jesarri naz, itsas-ertzeko orma ganean dagoan glorietan. 


glorifikadore. � Glorificador. � Zelan da Jangoiko glorifikadorea? Cb CatV 23s. v. tbn. CatAnz 3. CatLlo 8. 

CatBus 14. 

glorifikagarri (Lecl), lorifikagarri (Chaho). � Digno de ser glorificado, glorioso. "Glorieux" Lecl. � Ikhusirik 

zure begithartia / elizateke posible, maitia, / düdan pazentzia, / hanbat zirade glorifikagarria! ChantP 116. 

glorifikamendu. � Gloria. � Ezen hobe nuke hil nendin ezen ez nehork ene glorifikamendua ezdeusetara dezan. 

"Gloire". Lç 1 Cor 9, 15 (He gloria, Dv ospea). 

glorifikarazi, lorifikarazi, glorifika erazi. �1. Hacer glorificar, dar gloria. � Iainkoaren glorifika eraziteko. Lç 

Adv ** 1v. �2. Hacer jactarse, alegrarse. � Eztüzü, glorifika erazitzen ahal zütian gaizarik batere; bena bai, 

zure büria hanitx mesperetxa erazi behar deizienik. Mst III 4, 2. v. tbn. Jaur 189 (lorifika arazi). 

glorifikatu (Urt V 184, Chaho), lorifikatu (VocBN, Chaho, H). �1. Glorificar, dar gloria, alabar. � Iainkoak 

glorifikatu du Iesus bere Semea. Lç Act 3, 13. Gaixtoak izanen direla sekulakotzat penatuak eta onak 

golardoatuak eta lorifikatuak. Ax 505 (V 325). Zure obra guzien glorifikatzeko. Brtc 19. Lorifika zazu Jauna. 

JesBih 462. Holako gizona izan da glorifikatua errepublikanoez. Elsb Fram 145. Ez da izanen gorphutz 

glorifikatuarentzat, ez minik, ez pairatzerik. Lap 423 (V 193). 

v. tbn. Tt Onsa 76. Gç 197. Ch III 40, 5. Mst III 5, 1. Cb Eg II 70. Monho 80. CatS 80. Lorifikatu: Harb 223. SP 

Imit III 5, 1. Ch III 21, 7. Lg II 223. Mih 54. Dh 222. MarIl 53. Jaur 350. Elsb Fram IX. Ip Hil 164. Arb Igand 

198. CatJauf 20. 

�2. (Urt IV 29), lorifikatu (H). Jactarse; alegrarse, regocijarse. � Glorifika ahal baikaitezke apostoluarekin, 

diogula: O ifernua, non da orain hire biktoria? Lç Adv ** 8r. Alegera eta glorifika zaitezte haren baithan. Gç 

44. Arraza handitik jalkitiaz glorifikatzen da. Mst III 54, 6. Lorifikatu gure baithan gure leialtasunaz. Jaur 184. 

v. tbn. EZ Eliç 158. Tt Onsa 94. Monho 106. Lorifikatu: Harb 325. Hm 197. Lg II 245. 

glorifikatzaile, lorifikatzaile, glorifika(t)zale, lorifikazale. � Glorificador. � Iainkoa dela lorifikatzaillea. Mat 

13. --Nola da Yaungoikoa glorifikatzalea? --Zergatik ematen du gloria. CatB 26. 

v. tbn. CatBurg 8. Añ CatAN 19. Lorifikatzaile: Harb 188. CatLuz 6. Glorifikazale: CatR 25. CatUlz 8. 

Glorifikatzale: CatUlz 17. Lorifikazale: CatAe 24. CatSal 25. 

glorifikatze. "Clarificatio" Urt V 184. 

glorifikazio (Lcc, Urt V 184), glorifikazione (Urt V 184). � "Glorificación" Lcc. � Bokazionea. 

Iustifikazionea. Glorifikazionea. Lç Rom 8, tít. 

glorios (Chaho, Gèze), lorios (SP (sin trad.), H), glorioso (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Urt III 179, Lar, Añ, H), 

lorioso (Urt I 210), glorius (Chaho, Gèze), lorius (S ap. Lrq [oxítona]; Chaho). � Glorioso; alegre, feliz, 

orgulloso. "Gloriosamente, gloriosoa legez" Lcc. "Glorieux, vaniteux" Gèze. "Glorioso, berezko poztasunez bizi 

direnengatik esan oi da. Beti humore onez eta brometarako goguakin, hauraxe da persona gloriosua" Elexp 

Berg. � Iainkoak egiten dituen obra guziak, nola egiazki baitirade glorioso. Lç Ins E 5r. Macias gloriosoa legez 

/ ezpanagie benzidu. Lazarraga (B) 1179rb. Gerla perilosa eta biktoria loriosa. Ax 274 (V 182). Serbitzu hura 

loriosago da erregetasuna baino. SP Phil 272. Lorios biztuko zela. Lg II 211. Zéruan egotemódu agérri naturál 

gloriósos. LE Doc 38. Gaztia niz, bai eta loriusa. 'Fier'. ChantP 392. Karrika bat izen glorios horrekin. Elsb 

Fram 145. Misterio gloriosoak. CatUlz 62. Bideberrian barna zoazin jada [Angles] hauk, lorios eta hantuak. 

Zerb Azk 35. Sartzerat noa berrogi ta hamabortzgarren urtean, / eta gaztetan bezain lorios ni zure beso artean. 

Xa Odol 303 (tbn. significando 'alegre, feliz' en Zub 109 y JEtchep 75). 

v. tbn. Mat 300s. EZ Noel 110. Hm 103. Tt Onsa 178. Gç 138. He Gudu 89. CatLan 132. Brtc 181. Monho 150. 

Lap 283 (V 128). Glorioso: EZ Man I 36. Hm 49. Arg DevB 228. Cb Eg II 177. Brtc 264. LE Ong 55r. fB Olg 

155. JJMg BasEsc 129. Añ EL 2 172. Izt C 458. CatR 29. AB AmaE 379. Moc Damu 33. NEtx LBB 172. Lorios: 

Harb 97. Hm 133. ES 123. Dh 156. JesBih 433. MarIl 90. Jaur 154. Bordel 107. Laph 152. Zby RIEV 1908, 211. 

Jnn SBi 107. Etcham 119. CatJauf 7. Lorioso: Hm 113. Lg I 303. Glorius: Mercy 20. UskLiB 94. CatS 29. 


mende. 

757


Lorius: Ip Hil 121. 

- GLORIOSA. (Forma de femenino). � O andere gloriosa eta ama eztia. E 19. Santa Maria gloriosagandik 

jaio. Cb Eg III 244. Birjiñe loriosa. Añ CatAN 81. 

- GLORIOS EGIN. "Clarificare, glorificare Deum, Jainkoa glorios egitea" Urt V 184. 

- GLORIOSORIK. Gloriosamente. � Jaungoikoa dago leku guztietan zeruan gloriosorik. CatAnz 5. 

glorioski (Chaho), lorioski (SP, sin trad.), gloriosoki, gloriuski (Chaho), loriuski (Chaho). � Gloriosamente. � 

Jesus Kristo, / glorioski piztua. EZ Noel 110. Ardiatsiko darotazu / biktoria glorioski. Gç 121. Triunfátus 

gloriosokí infernuko potestadeengánik. LE Doc 85. Soldado gazte / lorioski hil direnak. Etcham 119. Begi hits 

uherrak basaki eta lorioski distirant. Mde Pr 93. 

v. tbn. Gy 171. Lorioski: SP Imit III 49, 6. ES 125. Lg I 231. Dh 84. Jaur 357. Ip Hil 203. Iratz 112. 

gloriotsu. v. gloriatsu. 

glorius. v. glorios. 

glosa (Lcc, Chaho). � Glosa. � Glosak dioen bezala, San Agustinganik atherarik: [...]. Ax 220 (V 146). 

Gehienak glosa batzuk baizik ez dira, Goidel fraideek istudiatzen zituzten Latinezko textuen marginan emanak. 

Mde Pr 231s. Teresa deunaren "nigan bizi ezik bizi naiz" gaiari eraskiñak (glosak) Donibane Gurutzen 

aapaldien artean sartu bide ziran. Gazt MusIx 163. v. tbn. Tt Onsa 141. ES 393. 

glosatu. "Glosar, glosadu", "glosador, glosaitan deuena" Lcc. 

gloskan (ines.). "Gloskan, multzoan" Alth in Lander RIEV 1911, 599. "1.º en tas, en foule. 2.º en une bouchée" 

Lh. 

glotokronologia. � Glotocronología. � Swadesh dela eta glotokronologia dela. MEIG VI 121. 

glub. v. klub. 

glu-glu(-glu). �1. "Glu-glu, onomatopeya que imita el trasiego de las bebidas al gaznate. Pitxarra jaso eta gluglu, 

aldi baten ustu eban" Etxba Eib. "Glouglou, gluglu" T-L. � Ustu dezagun pitxerra. / Glu, glu, glu. Iparg 

348. Glu-glu-glu botilla guztia ustu zun. Etxde JJ 19. �2. (Onomat. del gruñido de tripas). � Au dok gosie! 

Tripek barriz glu-glu etxen dostie. Ort Oroig 25. 

gnandro. "(Boh[èmien]), œuf" Lh. 

gnomiko. � (Verbo) gnómico. � Aldi hori, gramatikazko "iraganaldi" hori, [...] "gnomikoa" da, aspaldidanik 

datorkion grekozko izenari (hor duzue aoristo gnomiko delakoa) lotzen bagatzaizkio. MEIG IV 102. 

gnosis-zale. � Gnóstico. � Lendabizian gnosis-zaleak, gero Arrioren ta Nestorioren aldekoak. Inza Azalp 90. 

goha (BN-arb-baig; SP, Dv, H), gohan (S), gohain (Lh). Ref.: A; Lrq (gohan); Gte Erd 133. � "Goha da [...], il 

fait temps étouffant" H. "Sofocante, calor pesado" A. "Gohain, temps sans soleil et étouffant" Lh. "Egun goha da 

(BN-arb), sargori da" Gte Erd 133. � Eta badakik, Peltan, aiziak eta bereziki hegoak edo gohak kurliak gure 

kartierrean nahasten dituela. Eskual 15-5-1908 (ap. DRA). Arratsalde bero bat zen eta konpartimenduan araura 

goha (bero, pisu) zen. Mde Pr 83. Nun nahi gohak edo sapak jendea trenpa-txar aurdikitzen. Herr 8-8-1963, 1. 

goadi (Lar � H). � "Concepto" Lar. 

goadranba (Lar � H). � "Matalón, matalote, caballería trotona" Lar. 

goaia (O-SP 228 � SP, Lar, Izt VocC, H; goai Urt II 51, A), gaia (Dv , A), guaia (SP, Urt I 264, H; guai 

V-m ap. A), guaje (V-m ap. A), koaje (Lar, H). � Corriente, curso. "Cours, courant d'eau [...], flot, flux, marée" 

H. "Ubiko gaia hazkarra da, la corriente del vado es fuerte" A, que cita a Dv. � Tr. Documentado desde 

Etcheberri de Ziburu en autores septentrionales (no suletinos); aparece tbn. en autores meridionales como 

Lizarraga de Elcano e Iztueta. En el s. XX sólo lo hemos encontrado en Gaztelu. � Arren bada gelditzatzu goaia 


mende.


eta haizea. EZ Man II 149 (191 guaia). Hetarat hurbiltzen zarenean muillatuko duzu laster zeren goaia handia 

baitabilla. INav 17. Etxatuko zaitu erroten gainerat, zeren goaiak hagitz manatzen baitu. Ib. 82 (92 guaia). 

Iturriko ura, phutzukoa, erriberakoa, ur goaiakoa. CatLav 216 (V 109). Arribera baten goaiak edo superna 

biolentak abisatzen zaituztela. He Gudu 140. Errematu, al badaike ellega, neketan bada ere, goaia gora. LE-Ir. 

Calais eta Douvres bitarteko goaiak eraman zutenean Okendo Inglaterrako itsas-aldeetarontz. Izt C 443. Zenbat 

nahi gaiak deraman beheiti, / [...] kontra egiñ nahiak, / segur da gorphutza daramala goiti. "Dont l'eau par sa 

course l'emporte". Gy 192. Harrokaren basoa bethi da bethetzen, / haren gaia zilharrak elgea freskatzen. Hb Esk 

238. Erriberaz ixuri odolezko gaiak. Ib. 46. Gaiaren kontra igeriz. Lap 265 (V 121). � (Fig.). � Handik 

banitatearen guaiak berekin daramatza herrestatuak. ES 170 (93 goaia). Zuri esker onak ematen biziko naiz 

garbiro gaurtik aurrera, zure laguntza ta goaiarekin batean. (Interpr?). Jauregui 244. Donibane Gurutzen 

olertiak "jainkorako" poesi-goaiarekin dun aidegoa. Gazt MusIx 159. 

goaietan. "(BN-mix), en acecho" A. v. GOAITEAN. 

goaikari. v. gogaikari. 

goaikarri. v. gogaikarri. 

goaikiro (Lar, H), goaitiro (H). � "Corrientemente" Lar. "(SP), couramment, parlant d'une eau qui coule 

vivement" H (no lo encontramos en SP). � Gure ezpata-dantza ondrosoa [...] eta soñu zar atsegingarriak ipiñi 

dituzu goaikiro dantzatzen zure plaza berri, eder, bitorean. Izt D 7 (dedicatoria). 

goailiar (Dv � A). � "Viajero, el que está yéndose" A. v. joaile. � Nihor etzen ausartatu goailiarrei 

jarraikitzera ondotik. Dv Gen 35, 5. 

goai(n). v. orain. 

gohain, gorhain (BN ap. A � VocBN; H), gorhiñ (H). �1. Náusea, asco. �2. gorhain (H), gohin (S ap. A), 

gorhiña (S ap. A; H (-iñ)). Tiempo nublado, pesado y caluroso. "Gorhain da, il fait un temps brûlant et 

étouffant" H. 

gohain. v. goha. 

gohaindidura. "(BN-baig), hastío" A. 

gohaindigarri. � Fastidioso. � Erraiteaz geroz egina dela, egina dun. Eta gero, ez hola zurrufla, 

gohaindigarria. GH 1928, 218. 

� Asqueroso, repugnante. � Ur-ixurkien usain gohaindigarria. Zub 90. Osteka dabiltza mamutxa 

gohaindigarriak. Ib. 110. 

gohaindigarriki. � Repugnantemente. � Mahain-gainak okaztagarriak zituzten, jatekoak hautak zituztelarik 

eta goaindigarriki nasaiak. JE Ber 29. 

gohainditu. � Repugnar, disgustar. � Goainditzen nu hango nagikeriak. JE Ber 86. 

gohaindu (BNc ap. A; Dv (BN)), gorhaindu (BN ap. A � VocBN; H), gogaindu, gogaintu (H), gordaintu (Hb 

ap. Lh). �1. "Dégoûter, se dégoûter par la vue ou l'ouïe des choses" VocBN. "Soulever l'estomac, le cœur, 

écœurer" Dv. "(BN, S), éprouver de dégout, des nausées" H. "Repugnar" A. � Giristino ephelak gogaintzen 

Jesukristoren bihotza. Ch 100 (ap. DRA). Kabalek berek gohaindurik uzten dituzten belhar batzuetarik janez. 

Prop 1876-77, 157. Hainitz badira, ez direnak mihiz bezain sabelez gohainduak, kilin-kalan gabiltzan karro 

zaharraz! SoEg Herr 20-2-1958, 1. �2. (BN-mix ap. A), gordaintu (Hb ap. Lh). "Hastiarse. Ostibarreko mintzo 

basa hunek asia, gohaindia, okhaztatia bitzauteke ingoitik" A. �3. (T-L), gorhaindu (H), gohaintu (S ap. Lrq). 

"Devenir lourd, étouffant (S)" Lrq. "Étouffer, air" T-L. 

gohaindura (BN-baig... ap. A; Dv), gogaindura (Dv � A). � "Répugnance. Gogaindura guziak garaitzea 

(Ch)" Dv. 


mende. 

759


gohaingarri (BN ap. A; Dv), gogañgarri. � "Repugnante" A. v. gohainkor. � Min itsusi eta gogañ-garria. AR 

325. 

gohaingarrikeria. "Action dégoûtante, turpitude, objet repoussant" Dv. 

gohaingarriki (Dv � A). � "Indecentemente" A. 

gohaingarritasun. "Qualité repoussante" Dv. 

gohainkor. � "Repoussant" Dv. � Janhari gohainkor hori iresten dute. Prop 1876-77, 228. Ez dio deus onik 

sudurrari, zonbeit egunen buruan, haragi horrek; bainan harrik ez zaio egiten beltza eta ez da gohainkor. Prop 

1890, 217. 

gohaintu. v. gohaindu. 

goaiña. "(V, msOch), tanto como" A. v. goara. 

goait (Lar), goaita (SP (in m.), A). �1. (Sust.). Guardia, vigilante. "Escolta" Lar. "Custodia, guarda" A. � 

Ezarri ukhan zuen goaita Damasekoen hirian, ni hatzaman nahiz. "Guet". Lç 2 Cor 11, 32. Agurea eta Luz 

ederra, goaita txiki bat ondoren dutela, badijoaz polliki polliki señalatutako tokira. Otag EE 1882c, 582. Torre 

del goait deitzen zen eta goait hori ohartzen bazen etsaiak hurbiltzen zirela, bere adar zilatuarekin agintzen 

zituen gazteluko gudulariak. Zub 83. �2. (L ap. A; SP, Dv, H), goaita, guait (H), guaita. A la espera; atento. 

"Goait egotea, attendre la venue, l'arrivée de quelqu'un, ou de quelque chose" H. "Goaita, attente" Ib. "Presto, 

alerta" A. SP corrige goit egoitea (que copia Azkue) por goait egoitea (cf. infra goitan en Tt). v. aiduru. � 

Bolurra bide handian beha, aiduru eta goaita zagoen. Tt Onsa 63. Goait edo gardian egon behar balu ere 

zure biziaren azkeneko eguneraiño. He Gudu 98s. Hargatik zuek ere zaudezte goait, zeren ez dakizuen 

zer orduz ethorriko den gizonaren semea. Dv Mt 24, 44 (HeH goait; Lç, He, TB, Ip, IBk prest, Echn erne, Ol 

gerturik). Hanxet egon niz [...] manuaren goait. HU Zez 136. Hilaren zapaten goait dagona badabilke luzaz 

unthuts. EskAlm 1910 (ap. DRA). Ez da ez gero treina zure beha goait egonen, Donianen. Barb Sup 17. v. tbn. 

JE Bur 191. Iratz 100. v. tbn. Lf Murtuts 20. Herr 22-3-1956 (ap. DRA, s.v. esnuntzia). �3. (Dv), goaita (S ap. 

A), guaita (S ap. A). "Guet, aguet" Dv. "Observando" A. "Guaita, acechando, espiando" Ib. � Ordütik 

ütsartiaren guaita zabilan, haien eskietan haren ezarteko. Ip Mt 26, 16 (Lç, He, Echn, Ol bil(h)a, Dv paradaketa 

zabilan). �4. "Observación" A. 

- GOAITEAN (BN-ciz-mix-arb, S; goaitan BN-ciz). Ref.: A; Gte Erd 63, 92. "Acechando" A. "Goaitan nago 

(zelatan) (BN-ciz)" Gte Erd 63. � Zaude, othoi, gauaz grazian iratzarririk eta egunaz goitan zure azken 

orenaren beha. Tt Onsa 64. Goaithan eta goardian egon behar da. He Phil (ap. H). Guaitan eta ümilitatian zure 

bizi erazitzeko. "In cautelam". Mst III 6, 5. Ene arimak idurikitzen zaitu lur idortu uriaren goaitean dagonak 

bezala. JesBih 117. Hemen nago goaitean noiz ethorriko zautan orena agertzeko ene Jainko Juje Soberanoaren 

aintzinean. MarIl 75. Gure plaza han dago prest presta gure goaitean, begira gaiten gure faltaz hango borthen 

hertstetik. Jaur 179. Hantik egünaz egoiten [girade] / etsaien zerraka guaitan. Casve SGrazi 138. 

� Etim. Préstamo románico; v. DCECH s.v. aguaitar. 

goaita (G-goi ap. A). � "Cuerda para abarcas" A. "Goaittak, cordones para sujetar el calzado (G-goi)" AEF 

1926, 44. 

goaitaldi (Lar, H). � "Ocasión" Lar. "Goait-aldia, temps d'attente" H. � Baldin baleaki aitafamiliák zein goait 

aldiz ohoina ethor leiten. "À quelle veille". Lç Mt 24, 43 (He, Dv zer mugaz, TB zoin orenez). 

goaitari (BN-ciz, S, R; Dv). Ref.: A; Gte Erd 92. � "Gardeur, espion" Dv. "Acechador, espía" A. v. 

goaitatzaile. 

goaitatsu. � "Réservé, discret, qui garde le secret; patient à attendre le moment favorable" Dv. Cf. goitun. � 

Izan zaite goaitatsu, zuretzat atxikazu nik erraten darotzutana (Imit III 45, 4). "Cautus esto". Dv Imit 218 (ap. 

DRA). 

goaitatu (BN-mix, S, R-uzt; Lar, Gèze, Dv, H), goitatu (BN-ciz; -tha- O-SP 228 (� Dv), SP (� H), Lar Sup), 

guaitatu (BN, S; VocBN, H), guitatu (S), goaitiatu (R). Ref.: A (goaitatu, guaitatu, goaitiatu); Lrq /gúitace/; Gte 

Erd 92. � Esperar; vigilar. "Goithatu, épargner" SP. "Escoltar" Lar. "Guetter" VocBN. "Zelatatzea, barrandatzea, 


mende.


goaitatzea" HeH Voc. "Goithatu, épargner, réserver" Dv. "1. au sens le plus usuel: attendre quelqu'un ou quelque 

chose. Goaita nazazu. [...] 3. au sens de garder, surveiller, prendre garde, soin de. Ardien guaitatzea" H. 

"Observar" A. "Guaitatu, acechar, espiar" Ib. "Goitatu dut erbia (BN-ciz)" Gte Erd 92. � Hazitako bihia 

goithatu. Harb (ap. H). Bolur hark bide handian, egu argiz [...] goitatzen zitu. Tt Onsa 63. Untsa guaita 

bazeneza ene jitia. "Diligenter observares". Mst III 24, 2. Behar da goitatu pasta ongi altxatu arte. ECocin 40. 

Beren ura zintzo eta ernaitasunik andienaz goaitatu eta zaituaz. Arr EE 1885b, 472. Aditu duk behinere, Pello, 

erraten goitatuz ez dela frankotan deusik galtzen? Elzb PAd 48. Hartakotz behar diagü berhala partitü / eta bide 

bazterrian gorderik nuiz jinen diren guaitatü. RolTrag 58 (ap. DRA). Horiek zortziak badutza Ibarrondoko 

lephula eta han goitatzen. GH 1929, 73. Ala barrandaz oten zegoen ilunpean gorderik goaitatzen? Mde Pr 164. 

� (Part. en función de adj.). (SP, que cita Ax 36). "Goaitatu, réservé, prudent, vigilant sur ses actions" H. 

"Goitatu, qui garde, réserve, économise, épargne en prévoyant" Ib. "Avisado, sagaz" A. � [Xinhaurria] hain da 

zuhur eta goithatu. Ax 36 (V 22). Goaithatuak eta xuhurki erneak. He Phil (ap. H). 

� Etim. Puede tratarse en parte de formas relacionadas con goait, y tbn. procedentes de lat. cogitatu. 

goaitatzaile (Dv), goaitazale (R ap. A), guaitazale, guitazale (S ap. Lrq). � "Qui guette, qui épie" Lrq. � Jelkhi 

jentiak Urdatzen dantzan, Barrenborda guaitazalia, Aitabero herriko jauna. Casve SGrazi 128. Herriko 

guaitazalek die / egün oroz kukuxkatü. Ib. 146. 

goaite. "Goáitteik ezta eoten, no suele haber gana, gusto" Iz ArOñ. 

goaitiatu. v. goaitatu. 

goaitiro. v. goaikiro. 

goaito. "(En Santurce), (Gobius jozo), que en Bilbao es 'sarbo'" Arzdi Peces. Cf. guaito. 

goaitu. � Esperar. v. goaitatu. � Ez dezaket goait orai geiago / nere arrebañoa. Iratz 18. � "Espiar. Goaitu 

zia? ¿Les has espiado?" Lacombe (ap. DRA). 

goaitu. v. gogaitu. 

goakide. v. ohaide. 

goako. � Inclinación. � Goako makhurrak xuxentzen ditu Zabierek. Laph 227. 

goalardon. v. 1 golardo. 

goale. v. goragale. 

goaltsu. v. 1 gogaltsu. 

goan. v. joan. 

gohan. v. goha. 

goandigo. "Musgo (G-goi)" A Apend. v. goroldio. 

goandu. "Pousser des hurlements" H (ap. Lh, pero no lo encontramos). v. goautu. 

goani. "(Boh[èmien]), cheval" Lh. 

goante. v. guante. 

goantzean (ines.). v. gogoenean. � Gure goantzian ezta ori gertatu. "In nostra memoria". (Comunicación 

personal de A. Arrue). 


mende. 

761


goapo (VocS). �1. Valiente, valeroso, atrevido. "Fier" VocS. Cf. bapo. � Soldadu goapoak. Cb Eg III 389. Aha 

goapoa! Orrelakoai esaten nien nik. Txit balientea zera. Ib. 370. Nor ere dén sufritzekó anitz gólpe, trabáju, ta 

néke-péna, ori dá goápo. LE Ong 55v. Goápo zire mártir gloriósoak. Ib. 55v. Gú baño obeák joan dire alzina, 

sándu ta sanda goapoak. Ib. 75r. v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 30. Uste bazuen ere / zala goapoa, / astin bat artu 

zuen, / ah, zer nolakoa! Izt Po 143. � (Forma de femenino). � Goápa zé S. Theresa baizio edo padezitu edo il. 

LE Ong 55v. �2. (S ap. Lrq; Añ), guapo (Lar, Añ, H). Bueno, lindo, guapo. "Majo, guapo" Añ. "Beau, bien fait 

de sa personne, bien mis, élégant, de belle tournnure" H. "Personne qui 'présente bien' et qui en tire vanité, pour 

se donner de l'importance" Lrq. � Igande juan danean egun guapoa pasatu nuan (Donostia, 1761). ETZ 113. 

Ona non dituen sagar goapoak. BorrB 36. Eta zeñ guapoa dan [Jaungoikoa]! Eta zeñ asko dakien! Arr GB 56. � 

Zertako orren sarri konfesatu bear naiz, baldiñ konfesakizunik ezpadaukat? Ah, guapoa! Ez orrelakorik esan. 

Arr May 96. 

goapoki, guapoki (Lar, Añ). � Valientemente, con valentía. "Guapamente" Lar y Añ. � Prestátu pazienziarén 

pétoa, eramáteko goapóki datorréna. LE Ong 13r. 

goapotasun. � Valentía. � Personarén perfékzioa, goapotasúna ta abantálla dágo sufritzean arimo onaréki. 

LE Ong 55r. 

goara (V? ap. A; Añ, msLond ap. A). � "Tan (siguiéndose como): (G) bezain; (V) adiña, beste, lainbeste, gaña, 

goara" Añ. "Tanto como" Ib. "Tanto como. Edurra goara zuria, tan blanco como la nieve" A. v. 2 gara. 

goara. v. gogara. 

goarda. v. 1-2 guarda. 

goardazibil. v. GUARDIA ZIBIL. 

goardia. v. guardia. 

goardiakor. �1. Precavido, cauteloso. Cf. guardiatu. � Amudioa gauza guzietan goardiakor da, humilla da eta 

xuxena. "Velox". Ch III 5, 7 (v. tbn. 24, 2 y 6, 5). Oxala frogantza hark egiñ bañindu goardiakorrago eta 

zuhurrago ethorkizunekotz. Ib. 45, 4 (Ip ohartiago, Ol gurbillago). �2. gardiakor. "Fidèle pour tenir le secret, 

gardiakorra" Ht VocGr 631. 

goardiakuntza. "Remarques, goardiakunzak, zagutbideak" Ht VocGr 416. 

goarnitu. v. garnitu. 

goarnitzaile. � (El) que guarnece, defiende. � Goarnitzalle zeuden soldaduai. "Los soldados de la guarnición". 

Izt C 146. 

goarpe (Lar � Dv, VocCB). � Secreto. � Iñoren goarpea agertzen duenak eta gezurra dionak. CatBurg 30 

(CatB 47 sekretua). Birjinia zuhurra da, badaki goarpearen begiratzen. Birjin 194. Gure itzkuntz ederrak 

goarpean dauzkan aberastasunak agertu naiez. REusk I 5 (ap. Dv). Antxiñako denporai bere goarpea 

ateratzera. EE 1882a, 34. 

goarpelari (Lar � Dv, Izt VocC). � Secretario. � Don Manuel Ignazio de Agirre, Gipuzkoako probinziaren 

goarpelari izan zana. Izt C 470. Don Juan de Idiakez goarpelari onbidekoaren seme egiazkoa. Ib. 466. 

Goarpelari jaunak listatzen zituela lan guziak artu izan ziran eran (Donostia, 1880). JFlor. � Peruko idatz-olan 

goarpelari-lagun egon zan. EEs 1912, 61. 

goarrape. "Goarrapia, entre la pared y el tejado. Goarrapian altxatu nuen" Izeta BHizt. 

goart egin. v. ohart egin. 

goartu. v. ohartu. 


mende. 

762


goasta. "(L?), consunción, corrupción" A. 

goastago. "Corrupción, corruptela" Lar DVC 234. 

goastakiro (Lar, Dv � A). � "Corrompidamente" Lar. 

goastakoi (Dv � A). � Corruptible. 

goastatu. v. gastatu. 

goastu. � Daño, pérdida. "Goastua, gastua" H. � Haren diszipuluei gaitzi zekién zioitela, zertako da goastu 

haur? "Ce degât". Lç Mt 26, 8. 

goata. v. guata. 

goata. v. guata. 

goatu. v. 1 oratu. 

gohatu. "Gohatu, faire une chaleur accablante. Gohatzen du, il fait lourd" Lh. Cf. gohaindu (3). 

go(h)atu. v. gogoratu. 

goatze. v. ohatze. 

goauka. "Aullar, goauka, inziriaka [...] egotea" Lar. 

goaut (Lar, H). � "Aullido" Lar. "(Quien con) lobos anda a aullar se enseña, otsoakin ibilli ta goauta ikasi" Lar. 

goautu (Lar, H). � "Aullar" Lar. 

goazaita. v. ugazaita. 

goaz-inauteri. "El primer domingo de Cuaresma lendomeka; el segundo goaz-iñauti (G-azp)" AEF 1922, 39. 

goaz-seme. v. ugaseme. 

gobada. v. bokata. 

gobadari. v. bokatari. 

gobadarratz. "Coladero, barril para la lejía" A, que cita a FSeg. 

gobadategi, gobarategi. � "Lavadero, gobarategi, garbi-toki" EEs 1917, 188. v. bokatategi. 

gobadatu. v. bokatatu. 

gobadontzi (Lar, H), gobarontzi (G-to ap. A). � Barril donde se hace la colada. "Coladero" Lar. "Gobadontzia 

(gobada-ontzi, -untzi), vaisseau ou l'on coule la lessive. v. bokhetera" H. "Coladero, barril de lejía" A. v. 

bokater. 

gobait. v. gogait. 

gobara. v. bokata. 


mende. 

763


gobarategi. v. gobadategi. 

gobarazi. "Faire avaler un affront, faire croire un mensonge" VocBN. 

gobarontzi. v. gobadontzi. 

gobatu. �1. "Figurativement avaler par force un affront" VocBN. �2. "Croire un mensonge par stupidité ou 

simplicité" VocBN. 

gobel. v. goibel. 

gobela. �1. "(V-ple), cal viva" A. �2. "(V-ple-oroz), pedruscos calcinados no pulverizados" A. 

gobelet. v. godalet. 

gobelin. � (Pl.). Gobelinos. � Gobeliñak deitzen diren eun oitako langille antzo. Vill Jaink 174. 

goberetxe. v. kobretxe. 

gobernabide. � Gobierno, forma de gobierno. � Agerian zeuden, urrutisko bada ere, Euskal herriaren 

gobernabideak har zitzakeen galerak. MEIG V 114. 

gobernadore (Lcc, SP, Urt II 154, VocBN, Gèze, Dv). � Gobernador. � Eta gobernadoreak dioste: "Baina zer 

gaizki egin du?". Lç Mt 27, 23 (He, TB, Ip gobernadoreak; Samper, Echn presidenteak, Ol buruzagiak). 

Gobernadoreaz den bezenbatean oraindik ez bide dago etorririk. (c. 1597). FLV 1993, 464. Herriko elizan 

errotora, erresuman errege, probintzian gobernadorea. ES 143. Probinzietako gobernadore jaunak. ErleG 8. 

Eraentzalle edo gobernadore. Lard 394. Gobernadoreak laster ikusi zuen Jesusek etzuela hobenik. Jnn SBi 28. 

Legeak agintzen du gobernadorearen baimena nai ta naiezkoa zaigula. Lab EEguna 77. En DFrec hay 91 ejs., 

meridionales. 

v. tbn. Mat 58. Ber Doc 106v. EZ Noel 87. EgiaK 89. Tt Onsa 3. Gç 85. Bp II 48. Lg II 237. Egiat 239. Revol 61. 

(Proclama de 1793) in MEIG I 252. Xarlem 39. DurPl 113. JJMg BasEsc 228. Etch 280. Izt C 463. Hb Esk 119. 

EusJok II 80. Bordel 159. Laph 8. Aran SIgn 37. Xe 338. Ud 114. Elsb Fram 78. Lap 251 (V 114). Iraola 87. 

Urruz Zer 134. EEs 1918, 149. Inza Azalp 67. Kk Ab II 98. Zerb IxtS 89. NEtx Nola 12. Ardoy SFran 157. 


gobernadorego, gobernadoretasun. Figuran en SP, sin trad. 

gobernagarri. "Administrandus, [...] gobernagárria, gidagárria" Urt I 194. 

gobernail. � Timón. v. gobernari (2), lema. � Gobernaillén iunktadurak ere laxaturik eta haizeari bela 

altxaturik. Lç Act 27, 40 (He, Dv, IBk lema, TB buztega, Ol endaitza). Barkák ere, hain handi diradelarik, [...] 

hara huna erabilten dirade gobernail xipito batez. "Gouvernail". Lç Iac 3, 4. Gobernailleko gizona, gaixki da 

hor agitu, / portuko pillotu ona ez ongi xoasitu (1765). BertsZB 107. 

gobernamendu (BN-arb ap. Gte Erd 247; SP (sin trad.), Dv), gobernamentu (Chaho). � Gobierno. � Aitáz 

ordenatu izan baita, gu bere gobernamenduan gaituenzat. Lç Ins C 4r. Elizako gobernamentia. CatS 32. Deusik 

galtzeko ez duenari lakhet zaio buruzagiz eta gobernamenduz khanbiatzea. Elsb Fram 132. Gobernamenduetan 

zoin da zuzenena? / Ethorkiz, legez eta obraz hala dena. Zby RIEV 1909, 229. Elizak bezala gobernamenduek 

ere debekatzen dute igandeko lana. Arb Igand 69. Gure Herrian gobernamendu tzar batek fraile-serorak herritik 

kanporat igorri ditu. Zerb IxtS 112. En DFrec hay 17 ejs. de gobernamendu y uno de gobernamentu. 

v. tbn. EZ Man I 6. Revol 61. Dv Lab 86. Bordel 155. HU Zez 138. JE Bur 52. StPierre 30. Ox 193. 

� Zareten bada suiet gobernamendu humano guziaren, Iaunagatik. "Tout ordre humain". Lç 1 Petr 2, 13 (IBk 

giza agintaritza). 

gobernamendutar, gobernamentutar. � Gubernamental. � Xifre horik emanik izan dira, orano berriki, 

gobernamentütar kaseta batetan. Eskual 25-4-1913, 3. 


mende. 

764


gobernanta (S ap. Lrq; Chaho, Gèze), gobernant. � Gobernanta. "Cuisinière" Gèze. "Gouvernante. Gens de 

service" Lrq. � Prinze ttipiaren eta printzesaren gobernanta. Elsb Fram 89. v. tbn. StPierre 31. Kapillauek 

bazuten bere egoitza [...]. Ez dugu nihun irakurtu gobernantik bazutela. Zerb Azk 44. 

gobernari (SP, Urt I 192, Lar, Añ). �1. Gobernador; (el) que gobierna, administra. � Iainkoaren etxearen 

gobernari. Lç Tit 1, 7 (He gobernari; TB menaianta, Dv ministro, IBk zaintzaile). Haren resuman libertatea / 

da gobernari eta nabusi alkatea. O Po 23. Ziren zure egitaten bürzagi, eta gobernari. "Rector". Mst III 38, 1 (SP 

xuxentzaille, Ip gidari). Erriko gobernariagana. Mb IArg II 289. Mundu guziak naidu emastéki trabajária, 

juiziodúna ta gobernári oná. LE Prog 118. Judeako eraentzalle edo gobernari Pilatos. Arr May 55. Herri 

gobernariaren izenean, agur guztiori. Arti Tobera 274. Badakit gauzak zeharo aldatuko direla U. jauna 

gobernari edo [...] Aita Santu egiten duten egunean. MIH 204. En DFrec hay 48 ejs., meridionales. 

v. tbn. Mat 78. EZ Man II 105. Harb 440. Ax 29 (V 17). ES 144. Cb Just 153. Lar Fueros 227. Xarlem 1292. Añ 

MisE 55. CatS 126. EE 1884a, 311. Mde Pr 50. 

�2. Timón. v. gobernail, lema. � Hala nula itxas mareak untzi bat horrat hunat erabilten beitü, gobernari 

gabe denian. "Sine gubernaculo". Mst I 13, 5 (SP, Ch, Ol lema). Zamari bat bridarik gabe bere beitharik norat 

nahi joaiten duzu, eta unzi gobernaririk ezthien batek galdu behar dizi. AR 71. 

�3. Timonel. v. gobernatzaile, lemazain. � Galdetu zien zein izandu zen txaluparen gobernari. Mb IArg II 

281. 

gobernatu (Lcc (-adu), SP, Urt I 194, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), gubernatu (Volt 83, Lar). 

�1. Gobernar(se), administrar(se); regir, dirigir. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec 

hay 28 ejs. � Gure arimaz kargu dugu Iangoikuak emanik, / nola gobernatzen dugun batbederak so begi. E 29. 

Ezen baldin edozeinek bere etxearen gobernatzen ezpadaki. "Conduire". Lç 1 Tim 3, 5 (He, TB gobernatzen; Dv 

hotsematen, Ol artezten, IBk buru izaten). Mutil-neskatoz lenaengo / bete bear dau etsea, / oi eta aen 

gobernatzeko / bear dau andi mañea. Lazarraga 1196r. Oi dafinela / republikea garbirik, / bazterrok bere / oi 

ondo gobernadurik. Ib. 1203r. Cupido, nola dozu orrein gaxki / zeure matraz doraduok / gobernaetan? Ib. 

1145v. Gaitz da mihiaren ongi gobernatzea. Ax 480 (V 311). Bere familia añ ederki gobernatu izan zuen, non 

erri guzia marabillaturik zeukan. Cb Eg II 200. Erriko diruak gobernatzen dituztenen artean. Mg CC 174. Nik 

nahi deizüt zuri, / Xarlemaiña, eman korua, / zük goberna ezazü / Persako eresuma. Xarlem 1451. Onen 

kargubak dira / sustanzijakuak, / sisen, okela, urdaiki, / gobernetakuak. DurPl 49. [Igelak] errege batez nahiz 

izan gobernatuak [...]. Gy 110. Israeltarrak eraendu edo gubernatu bear ziran Jainkoak antziñatik Moisesen 

bitartez erakutsirik zeukan eran. Lard 120. Langille guztiak ondo gobernatu ta maneatzeko. NecCart 5. Bata, 

izatearen joera dena [...]. Bestea, arrazoiak onartzen eta gobernatzen duena. Vill Jaink 142. Patxi oker zebillen 

etxea gobernatu eziñik. NEtx LBB 157. Etxaldeko ekonomiari zegozkion liburuez ari naiz, eta etxeko ondasunak 

[...] ongi gobernatzeko lanez. MEIG VII 32. 

v. tbn. Mat 341. Ber Trat 76r. EZ Man II 30. Harb 467. EgiaK 86. Cap 56. Hm 76. SP Imit III 7, 2. Tt Onsa 157. 

Gç 145. Arg DevB 204. INav 78. OA 101. ES 143. Ch III 21, 7. CatLav 32 (V 24). El 28. Urqz 34. Iraz 27. 

CatBurg 26. He Gudu 146. Mst III 21, 6. GavS 30. Lg I 340. Mih 97. CatLan 99. AR 148. Brtc 25. Ub 40. 

Monho 58. Añ CatAN 34. Gco II 59. AA II 191. fB Ic I 33. Astar II 3. CatB 40. CatLlo 36. CatLuz 17. UskLiB 

19. MarIl 53. Jaur 149. Etch 282. It Fab 210. LE Urt 118r. Ur BulAl 46. CatAe 41. CatSal 41. CatR 40. CatS 33. 

Arr May 164. Apaol 84. Elsb Fram 153. Lap 38 (V 21). Ip Hil 249. Legaz 23. AzpPr 118. Arb Igand 27. CatJauf 

30. CatUlz 26. Ir YKBiz 484. Lf in Zait Plat XVI. Arti Ipuin 78. Larz Senper 34. Ardoy SFran 317. Uzt Noiz 43. 

Berron Kijote 115. Gubernatu: EZ Eliç 189. 

� Dominar, sujetar. � Ezkondua ez deno, uko egin behar dio gizonak atseginari: behar du hirugarren egarri 

horren gobernatzen ikasi. Othoizlari 1961, 360. � Orra bertso berriak / nik ditut paratu / amar mandamentuak / 

nola gobernatu. Balad 228. 

� Cuidar(se); alimentar, atender el ganado. "Cuidar de una persona o animal, o de la hacienda. Ori gixona ondo 

goberneute dau" Totor Arr. "Dar de comer, ordeñar, hacer las camas... a los animales. Ganauak gobernautakuan 

soziedadera najoiak afaltzera. Zabalkundez, pertsonei buruz ere erabiltzen da: ondo gobernautako itxuria 

daukazu" Elexp Berg. � Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales. � Arkituko dira erleak ondo 

gobernatzeko bear diran erregla guziak. ErleG 4. Bere burua gobernatzen du / gizona bañan obeki. Xe 262. Ta 

dagokion batek / goberna dezala, / uste det arbol ori / ostatuko dala. PE 130. Zure idiak gose-plakian / badute 

amaika kariñu, / uztarria baño obe zenduke / ondo goberna baziñu. Tx B 229. Goizean bost et'erdietan jeiki, 

ganaduak gobernatu, gosaria artu eta zazpi t'erdiak alderako lanera. Salav 40. Janda're nunbait ezin gorritu / 

izaten dirade danak, / gobernatzia alperrik du gaur / zerbait gorritu eztanak. Uzt Noiz 116. Haur nintzaneko, 

aitak erranik / ardiak goberna nitzan. Xa Odol 97. Armak duten pisua ta nekea eziñ eraman bait-ditezke sabela 

gobernatzeke. "Sin el gobierno de las tripas". Berron Kijote 48. 

v. tbn. Bil 159. Ud 153. AB AmaE 283. Moc Damu 6. Noe 112. JanEd II 23. EusJok 136. BEnb NereA 139. 

Etxde JJ 146. Anab Poli 117. And AUzta 76. Larz Iru 28. � "Estar un atleta sometido a un conjunto de cuidados 

previos a la exhibición. Lanera ez al aiz joaten? --Ez, apusturako gobernatzen natxeok" Gketx Loiola. 


mende.


� Leixibitxu zuria dezu / andratxu gaztia. / Ondo gobernatuta / bai aita frailia. Balad 125. 

� (Part. en función de sust.). � Egunen batean gobernatu guztiek gobernatzaile guztien kontra sortuko 

dutenarekin [Internazionalarekin], alegia. MIH 217. 

�2. (VocBN, H), gobernutu. (Aux. intrans.). Actuar, comportarse. "Se conduire" H. � Tr. Documentado en 

textos orientales. � Aingeru begirailleak obra iustuen gatik, / zeren gaizki gobernatu den Sathanek hargatik. EZ 

Man I 58. Hobeago eta segurago da igurikiko ezpaileratzu bezala bizitzea eta gobernatzea. Ax 74 (V 49). Nor 

nola gobernatzen baita gaztean, hala komunzki egiten ohi da zahartzean ere. Ib. 86 (V 59; lo recoge tbn. ES 

181). Batbederari on zaio bere buruz gobernatzea. "Agit pro sensu suo". Ch I 9, 2 (Mst gogo hunez gobernatzen 

dela). Zunbatenaz hobeki hen igurstera adelatzen beitzira, hanbatenaz zühürkiago gobernatzen zira. Mst III 19, 

2 (Ip ari zira, Ol diarduzu). Unsa goberna adi, ene alhaba / izanian Franzian, / estüdan reproxürik / hire 

kundüta beitan. Xarlem 122. Nola gobernutu zira / zeure ar-emanetan? Bordel 90. Ontsa goberna hadi / ez zauk 

dolutuko. Balad 216. Xantza on, Pantxo! Goberna-adi ontsa! Larz Iru 96. 

v. tbn. Ber Trat 92r. Harb 324. SP Imit I 23, 1. Tt Onsa 111. He Gudu 63. LE Prog 110. Dh 257. AstLas 68. 

UskLiB 98. Jaur 203. Elzb PAd 35. Xikito 2. 

- EZIN GOBERNATUZKO. "Ingouvernable" T-L. 

gobernatzaile, gobernazale. �1. Timonel. v. gobernari (3). � Barkák ere, [...] hara huna erabilten dirade [...] 

norat-ere gobernazalearen plazerak nahi baituke. Lç Iac 3, 4 (v. tbn. Act 27, 11). �2. (SP (sin trad.), Urt I 192, 

Lar (-tzalle)), gobernazale. Gobernador. "Regitivo" Lar. v. eraentzaile. � Aphez gobernatzailleen, egia duk, 

bilkhua / deitzen dugula Eliza batzuetan saindua. EZ Man I 31. Eta koruatzen zütüt / enperadore gehien, / 

lürraren gobernazale / eta Rumako ororen. Xarlem 1403. Gobernatzalle edo agintariari dagokala. Gco I 437. 

Sen Grat gure gobernazalia. UskLiB 143. Eraentzalleak edo gobernatzalleak ipiñi. Lard 54. Gobernatu guztiek 

gobernatzaile guztien kontra. MIH 217. v. tbn. Arg DevB 233. Gobernazale: AstLas 14. CatS 61. �3. Cuidador. 

� Erle gobernatzalleen gidariya edo erleak gobernatzeko modua (tít.). ErleG 1. 

gobernazio. "Gobernación" Lcc. En DFrec hay 8 ejs. 

gobernu (V-gip ap. Elexp Berg; SP (sin trad.), Urt V 170, Dv, H), gobernio (T-L), gubernu (H), gobiernu, 

goberno (Arch VocGr). � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 725 ejs. de gobernu, 

3 de goberno y 2 de gobierno. �1. Gobierno; administración, cuidado; comportamiento. "Administration, action 

d'administrer, de régir, d'avoir charge, soin de" H. "Bakarrik geldittu zanian bakardadiak eta gobernu txarrak 

belaxe ein juan harena" Elexp Berg. � Gure bizi guzikotz eure gidamendu eta gobernu sainduan hartu eta 

entretenitu. Lç ABC A 8v. Arimen gobernu sainduan. Harb e) 1r. Xinhaurriaren gobernuaz, zuhurtziaz, 

trabailluaz [...] nork zer erranen du? Ax 36 (V 22). Behar duela egon senharraren eskuaren eta gobernuaren 

azpiko. SP Phil 396. Ezpaitutzu zure gobernutik sekulan utzten zure amudioaren fermutasunean hartzen 

tutzunak. Gç 97. Onziak bere gobernurako badu, arraiak buztana bezala, ol luze urean gainbera sartu lema 

deritzan bat. Mb IArg I 199. Fundarík ta gobernurikgabe, oziosa usátu ta oziosa nai. LE Prog 118. Etxeko 

gobernu eta umeen aziera. AA I 577. Emakume baten gobernua [...] edo gizon zar elbarriturik dagoan baten 

kuidadoa. ErleG 6. Israelko eraena edo gubernua (tít.). Lard 120. Neure andrea andre ona da, gobernu ona du... 

hauzuan. 'Elle gouverne bien (la maison) du voisin'. ChantP 104. Aien eskuetan Elizaren gubernua eta 

doatsutasuna dagoala. Aran SIgn 46. Onelakuak maiz izango du / gobiernu txarra etxian. Xe 264. Gobiernu 

txarra zelan eukan / amar urte geiago iruditzen eban. AB AmaE 277 (418 gobernu). Oien iriyak daude / 

gobernu flakuan. Tx B III 128. Han egon zen berrogoi egun, Jainkoarenganik populuaren gobernu moldearen 

ikasten. Zerb IxtS 38. Herriaren gobernu osoa bere eskuetan hartu zuen. Mde Pr 249. Gobernu txarreko gizona 

zen, noiz-nai mozkorra. Izeta DirG 49. Etxearen zein erleen gobernua. MEIG VI 48. 

v. tbn. Mat 68. EZ Man I 37. FPrS 18 (gobernü). Gç 55. He Gudu 64. Cb Eg III 349. Mst III 38, tít. (gobernü). 

Añ LoraS 152. JJMg BasEsc 113. Astar II 86. CatLlo 42. Gy 16. Legaz 27. EE 1882a, 100. Lap 105 (V 50). 

CatUlz 30. Gobernio: Mdg 129. 

� Naiz-ta oraiñarteko morrontza-sariak ezik, aginduriko ugarte-gobernuaren esperantzak ere galdu. Berron 

Kijote 202. � Engrazek gobernu txarra zuen Jean Hegiaphal auzoarekin. Lf ELit 173 (cf. T-L: "dissipation 

morale, gobernu gaixto"). 

� Edadean, diñadadean ta gobernuan nagusiago direanak. Cb CatV 41 (v. tbn. en el mismo contexto Cap 48, 

CatBurg 29, AA II 62, CatB 44, CatLlo 42, CatLuz 18, CatBus 25, CatAe 44, CatSal 45, Legaz 27 gobernuan; 

CatR 45 goberniuan; Iraz 31 gobiernoan). 

� Azken kartan erranaun gisa gidatan daud zerxkobait gore uskaratik berorren gobernioarentako. Mdg 147. 

Erraiten daud berorren goberniuarentako [...]. Ib. 128. 

�2. (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-arb ap. Gte Erd 247 y 197; Lar, H), gobiernu, gobierno, gubernu 

(Lar, H), gobernio. Gobierno, conjunto de ministros. � Republikaren gobiernoan edirotzen diraden buruai. OA 

154. Gai onetarako gobiernoak eman dituan dekretoakin. ErleG 8. Goberniaren kontra. Bordel 51. 


mende. 

766


Aiuntamentuari / dizka prebenitu, / gero gobiernora / dute akuditu. Ud 84. Erran duan gobernuko korrek [...]. 

Mdg 138. Goazen orain gobiernuko jaunen lotsagabekeriak ekustera. Goñi 64. Amasei lagunekin zer egin bear 

zun gobernuaren soldadu taldeen kontra? Or SCruz 37. Zer erran, ororen gainera, gobernioak bere ordain 

harat igorri gizonez? JE Ber 72. Gobernuko eskoletan. Ldi IL 166. Gobernu zaharraren kontrako eta berriaren 

aldeko. Arti Tobera 275. Espaiñiako gobiernu danak alegiñak egin ditue nazioa arruinatzen. And AUzta 63. Ni 

Gobernuaren alde nago. MEIG IX 83. 

v. tbn. Mb IArg I 287. Mih 110. Egiat 205. Monho 68. Izt C 461. Gy 112. Lard 544. Hb Esk 150. EusJok II 95. 

Zab Gabon 55. Itz Azald 54. Zby RIEV 1909, 232. Urruz Zer 81. Const 23. Altuna 89. Eguzk GizAuz 130. Mde 

Pr 209. Zerb Azk 26. Etxde JJ 20. Akes Ipiñ 9. JAIraz Bizia 19. Lf in Zait Plat XVI. Anab Aprika 64. Izeta DirG 

104. Erkiag BatB 69. Vill Jaink 86. Ardoy SFran 77. Alt LB 108. Gobernio: Prop 1906, 49. Barb Sup 149. Lf 

ELit 233. Gobiernu: Alz STFer 130. AB AmaE 188. Azc PB 317. Iraola 85. Urruz Zer 130. Tx B II 46. 

Gobierno: Belaus LEItz 109. Goberno: Belaus LEItz 110. 

- GOBERNUPE. (Con suf. local de declinación en sing.). � Gobernuak edo Gobernupeko buruzagiek aginduta. 

Alt LB 108. 

- GOBERNU-ZERBITZARI. Funcionario del gobierno. � Basamortuko errietan auxe da hoteletako bar-etan 

geientsu edaten dan edaria, langille ta gobernu-zerbitzari prantzesek edaten dutena. Anab Aprika 64. 

gobernubide. � Gobierno, modo de gobernar. � Gobernubideak erabat aldatzeaz eta mantentzeaz ari ziren 

ardailan. MEIG VI 76 (v. tbn. 70). 

gobernuburu. � Jefe de gobierno. � Jospin arras ttuttulean denen buru, hala emaiten zuen segurik, eta 

Dominique Voynet minixtro "berdea" ari erran eta erran gobernuburuak behar lukeela poxi bat pausatu! Herr 

19-4-2001, 8. 

gobernugabe (SP, sin trad.). �1. Descuidado. � Nagiaren landatik eta gobernu gabearen mahastitik iragaitea. 

Ax 41 (V 25). �2. gobernubako. Incontrolado. � Jo dau legor idorra, ontzi gobernubakoak atx gogorra 

legetxe. Erkiag BatB 171. 

gobernutar, gubernutar. � Referente al gobierno. � Gubernutar ta aginte-gauza guziak izkuntza ofizialean edo 

erresuma osokoan tratatzea. Aran SIgn 208. 

gobernutari (Lar, Añ). � "Regente" Lar y Añ. � Beraren anaia Juan, gobernutari eta tesorero general 

Aragoiko erresumakoa. Izt C 473. 

gobernutu. v. gobernatu. 

gobernutxo. � Dim. de gobernu. � Gero, yakiña: Euskadiko Gobernutxoari irri egin nai. Or QA 84. 

gobierno. v. gobernu. 

gobio (V-m ap. Zubk Ond). � "Gobio, gobit" FauMar 91. 

goboil. "Tamborete del navío" Lar. 

godadi (Lar � H), gogadi (Lar). � "Mensaje" Lar. 

godale (S, R), guale (BN-bard). Ref.: A y Lrq (godale); EI 383. � Vaso. "Mezcla de caldo y vino" A. "Guale 

bat utsa, un verre vide" EI 383. � Barkoxeko emazten üsatü legia, / zopak jan dütienin arduz godalia. Etch 376. 

Zopak nütin arthoz, / salda ahül gatxotx, / godalia hur hotz. Ib. 320. Edaneazi zeron godale bat. Alth Bot 2. 

godalet (S; Gèze), gobelet (VocBN, H), gobalet (Chaho), gudalet (S; Gèze). Ref.: A (godalet, gudalet); Lrq 

/godalét/; EI 383; Gte Erd 294. � "Verre" Gèze. "Gobelet, verre" H. "Godalet bat hur emazut" Gte Erd 294 

(junto a baso, basokada, ontzi, de otras zonas). � Godaletaren hartzeko, aldiz, bethi prestik (dük) eskia. Etch 

310. Gatülü tarro baten heineko godaleta. Const 19. [Gelhaiak] hortan gañen uzten ditu berak salan bedera 

gudaleti buruz. GH 1927, 516. Ordian debrien büztarrari estekik balintz bezañ aide gaitzian hüllantzen da 

[dantzari zamaltzaña] gudaletari [gudalet dantzan], eta han jendiak oro harriturik etxekitzen. J.B. Mazéris GH 

1933, 305. Godalet bat pattarrez bete eta zurrut batez hustu zuen. Mde HaurB 84 (v. tbn. 38). 


mende. 

767


- GODALET-DANTZA. Danza tradicional que se realiza sobre un vaso. � Dantza hanitz eman dute [...]: 

godalet dantza, miresgarri baita nola baso baten gainerat jauzi egin dezaketen aurdiki gabe. JE Bur 142. Haren 

ondotik txerrerua, gathia [...] eta zamalzañ beltza gudalet dantzari lotzen dira. J. B. Mazéris GH 1933, 305. 

godañatze. v. kodointze. 

godari (Lar � Lecl, H). � "Chocolate" Lar. 

godartari (Lar, Izt VocC). � "Patrón" Lar. � Galdatzen zuela Andre dena Mariaren [...], dona-Errosalia bere 

godartariaren eta don-Eskolastikaren laguntza. Birjin 243. Erri onek bere Santu Godartaritzat autatu izan 

zebala [San Saturnino]. Izt C 211 (v. tbn. 457). 

godarte (Lar � H). � "Patrocinio" Lar. 

godaurke (Lar � H). � "Vanguardia" Lar. 

godeitu (Lar � H). � "Apelar" Lar. 

godeña. v. 1 kodoin. 

godo, godu. � Godo. v. godotar. � Berbo latinezkoen konjugazioneak godoek segitu zituzten zenbait partetan. 

ES 95. Afrikako errege godoetara. Mb IArg I 342. Godoak gura leukez / geureak menpetu. Zav Fab RIEV 1907, 

93. Burdiñezko soiñekoa oi dutenak, godo-odolaren aspaldiko ondorenak. Berron Kijote 199. v. tbn. Mg PAb 

197. Izt C 276. AB AmaE 445 (450 godu). Azc PB 200. Gazt MusIx 97. 

- GODO-HERRI. Pueblo godo. � Erromak iruntsi izango eban Euskalerria, Erroma godoerriak, godoerria 

Mauritaniak. A EEs 1916, 108. 

godoetar. v. godotar. 

godotar, godoetar. � Godo. v. godo. � Denbora batez izandu da España Afrikako kartagindarren erreinua, 

[...] gero godotarrena, gero mairuena. Mb IArg I 342. Billatu nuen, bada, altare bat ia godoetarren gisakoa 

[='de estilo gótico']. Ag EE 1895b, 74. Errodrigo, godotar errege azkenak. Gazt MusIx 66. Baiña zu, godotar 

Kijote, Dulzineagatik / izendun zera mundua daneiño. Berron Kijote 29. v. tbn. Ag Kr 16. Zink Crit 66. 

goe. v. 1 goi. 

goen. v. goien. 

gohenezurri "(Sc, ...), glándulas del sobaco, ingle" A. v. gohenuzur. 

gohenuzur (Gèze, Dv (S), H), gohenezur (H). � "Écrouelles" Dv. � Bai eta ere estumakekuentzat, 

gohenüzürrentzat eta beste aski minentzat. Ip Dial 79 (It maturia, Ur lanparoientzat, Dv ithurri). Gohenüzürrak, 

txoriak eta holako beste hankürak eztitü behar dira enplastüz. Ib. 79. 

1 goga (SP � Dv, H y A). � "Instrument de ferrerie" SP. 

2 goga. "(AN, msLond), sospechar" A. v. goganbehartu. 

gogabe. v. gogogabe. 

gogabera (SP, Lar, H, A Apend) gogobera (Dv, A). �1. "Tendre de cœur (Lç)" SP. "Terneza" Lar. "Volonté 

faible, sans fermeté" Dv. "Clemente" A Apend. � Ezen ungi egitera gogabera dela eta aserretzera berantkor. 

Lç Ins D 4r (v. tbn. E 7r). �2. "Tendresse de cœur, attendrissement" H. � Izan dedilla amorioz aberatsa, 

gogabera asko duena. EE 1882c, 480. Gizonak izan bear diola emakume erbalari [...] gogabera, laguntza eta 

begiruna. Ib. 584. 

- GOGABERAKO. "Gogoberako, qui est d'un esprit faible, sans fermeté" Dv. 


mende. 

768


gogaberagarri. "Propre à attendrir" H. 

gogaberatasun (H), gogoberatasun (Dv). � "Qualité d'un cœur qui s'attendrit, se laisse toucher aisément" H. 

gogaberati (Lar, H). � "Tierno" Lar. � Joaketa edo despedida bat aiñ gogaberatia, eze aski zan beratzeko 

biotzik gogorrena. Otag EE 1885a, 30. Bere poz bakarra da otoitza, arima gogaberatiyen jakiya. Etxeg EE 

1885b, 370. 

gogaberatu (Lar, H). � Enternecerse (hacia alguien); compadecerse, apiadarse. "Enternecerse de cariño" Lar. � 

Konjuraetan oi eta zaitut, / oean zauzidenean, / gogaberatu zakezkedala / begioz nakutsunean. Lazarraga 1184v. 

Gogaberaturik mutillas atratzen du au garzeletik (AN, s. XVIII). FLV 1992, 310. 

gogabete. v. gogobete. 

gogabetu (Lar, H). � "Desganar" Lar. 

gogabilte (Lar, H). � "Evagación" Lar. 

gogadi. v. godadi. 

gogaeta. v. gogoeta. 

gogagarri, gogogarri. � Atrayente, persuasivo. � Ene minzatzea eta ene predikazionea ezta izan sapienzia 

humanoren hitz gogagarritan, baina spirituren eta berthuteren erakustetan. "Paroles attrayantes". Lç 1 Cor 2, 4 

(He gogogarriz; Dv sarkorretan). 

gogai (Lar Sup). � Idea, pensamiento. v. gogaiera. � Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX. 

Larramendi aisló incorrectamente el tema a partir de gogaieren de RS 395 (tal vez leyó Gaba gogaiaren ama 

como hace Urquijo) lo que ha tenido su reflejo en los textos. En DFrec hay 4 ejs. � Azaldu al izango dituzte 

beren gogaiak. EEs 1916, 222. Izkuntza onetan be gogai batzuk azaldu daikeguzala. Laux BBa 142. Burrunbak 

eta alboko jardun etengabeak ez dautsoe gogaien joan-etorria eragozten. TAg GaGo 18. Billa dezaiogun gogai 

bakoitzari bere mintzo-soiñekoa. Markiegi in Ldi IL 12. Gogai edo pentsamentua azaltzeko gaikia eztan gogo 

bearrik ez ei dago. Eguzk GizAuz 47. Ez dut irauli nai gogai xuri oien barneko lapatsa. Or Poem 522. Geraldiko 

gogaia kantuz esan oi zuten. Herr 19-3-1959, 3. Etenbagean gogai berriak sortzen zitzaizkion. Zait Plat 84. 

Neurtitzetan gogaia obeki lantzen da. Gazt MusIx 20. Orokarkiro eta abstraktuki bizi dira gogai oiek nere 

gogamenean. Vill Jaink 66. 

v. tbn. Zink Crit 2. EuskOl 1931, 48. Otx 127. Y 1933, 8. Onaind MEOE 10. Etxde JJ 133. Txill Let 87. 

� Bestelako erauntsi batzuek ere jazo ziran (gogaizkoak alegia) eta eusko-gogolantzeari naiko aldaketak eragin 

zizkioten. JMB ELG 75. 

gogaide (Dv, A), gogokide. � "Correligionario, persona de ideas semejantes a las de uno mismo" A. � Tr. 

Documentado en los refranes de Oihenart y Sauguis; no hay más ejemplos hasta el s. XX. � Bidaide, gogaide O 

Pr 495 (Saug 35 bidaidek, gogaide). Poztu gaitezen, lagun on bat, gogaide burutsu bat geiago aldamenean 

agertzen zaigunean. A EEs 1916, 306. Nere gogokide diran ogei gazteekin aren gaztelua lurreratuko dut. Y 

1934, 180s. Ura errez ta aurki ondatuko dut nere gogaide biurtzen bazera. Zait Sof 143s. Etxean gogaide 

egonarazten gaituzun Orrek. Or Aitork 225. Aita Añibarro eta Juan Antonio Mogel elkarren adiskide ziran, adin 

batekoak, eta euskal urduritasunean gogaide. Vill Egan 1956 (3-4), 101. Gogaide ez, baiña bai adiskide. Txill J 

n.º 14 (1961), 52. v. tbn. Mde Pr 64. Erkiag BatB 183. � Gogaide halaber gogokide bethi hurran gerthatzen da, 

bidian dohazenek elgarri bere gogokoak erraiten baitituzte. Saug 35 (gogokide parece ser un equivalente, más 

"transparente", de gogaide). 

gogaidetasun. � Afinidad de ideas. v. gogokidetasun. � Beti uste izan baita badela, eta behar duela izan, 

halako gogaidetasun bat autore biziaren eta lehen argitaratzaile eta hitzaurregilearen artean. MIH 399. 

gogaidetu. � Hacerse afín en las ideas. � Eta gu Berak egiten daunaz / gogaidetu biar gara. Enb 149. 


mende. 

769


gogaiera. � "(V, arc), pensamiento" A. v. gogai. � Gaba gogaieren ama. "La noche madre de los 

pensamientos". RS 395 (Urquijo lee gogaiaren). 

gogaierazotasun. "Enfado" Añ. 

gogaikaeragin. � Hartar, fastidiar. � Beren bidegabekeriakin gogaikaeragin ziotenean. Lard 146. 

gogaikagarri. v. gogaikarri. 

gogaikarazi, gogaikaerazo. � Hacer aburrir. � Sansonek, gogaika eta aspererazo naiez, berriz ere esan zion 

[...] indar gabe geldituko zala. Lard 145. 

gogaikari, goaikari (G-goi). "Fastidioso" SMuj EEs 1921, 29. 

gogaikarri (V, G, AN; Lar, Añ), goaikarri, gogaikagarri, gobaitgarri, gogaitgarri (H), gogaitkarri. Ref.: A; Iz 

ArOñ; Gte Erd 257; Elexp Berg. � Aburrido, fastidioso. "Cansado" Lar, Añ. "Gizon gogaikarrixa! (V-arr-gip)" 

Gte Erd 257. � Tr. Documentado únicamente en textos meridionales. En DFrec hay 3 ejs. de gogaikarri. � 

Gogaikarriena da txarlari oiek ikustea ta aditzea nola dauden isekaz ta musinka euskeraz ederki dakienen 

jolasari. Lar, carta a Mb 279. Gatzamalle gaixuak darua nekerik gogor ta gogaitgarrijena. Mg PAb 125 (183 

gogaikarri; Mg CO 275 gogaitkarri). O, piztia zital, kiratstu ta gogaitgarria. VMg 33 (80 gogaitkarri). Oiek 

luzaro Israeltarren etsairik gogaikagarrienak eta nekagarrienak izan ziran. Lard 138 (451 gogaikarri). Euli 

gogaikarri eta kaltegille talde andiak etorri ziran. Ur Ex 8, 24. Esperanzako birtute onen kontrako tentazio edo 

pensamentu guztiz gogaikarriak edo penagarriak izanten dituanak (Lakuntza, 1865). ETZ 321. Baña langabe 

bizitze au tristea da eta guziz gogaitkarria. Arr GB 49 (139 gogaikarri). Ori aurrei gogaikarri egin oi zaizue. 

ArgiDL 3. Gogaikarri zitzaion, ordea, ainbesteko itz-jario txoliña. TAg Uzt 41. Gogaikarria ez al da egokera 

au? Txill Let 98. Eta lehengora nator berriz, predikari gogaikarriaren antzera. MIH 288. 

v. tbn. Añ LoraS 56. AA II 31. JBDei 1919, 260. Eguzk RIEV 1927, 423. Kk Ab II 18. Otx 6. Zait Sof 26. Mde 

Pr 178. Or Aitork 236. Akes Ipiñ 25. Erkiag BatB 151. Ibiñ Virgil 52. Goaikarri: Ayerb EEs 1916, 33. 

Gogaitgarri: Gco I 447. Astar II VI. Gobaitgarri: fB Ic I app. 7. Etxba Ibilt 484. 

gogaikarritasun, gogaitgarritasun. � Aburrimiento, fastidio. � Iñozbere amaitu ta azkenduko ez diran 

larritasun ta gogaitgarritasun betikoan. Itz Berb I 175. 

gogaikera. � Idea, pensamiento racional. � Alegorizko olertitza osoan nabari dan gogaikerara ta oztasunera jo 

gabe. Gazt MusIx 166. Gogaikerazko ta arrazoizko dan guzia, sentikizunarren, suntsi oi da aren neurtitzetan. Ib. 

166. 

gogaiketa. � Hastío, aburrimiento. � Adiskide ta erdi-kutun asitako alkar-miñetik betiko aspertze, ta iguiña, ta 

gogaiketa [...] eldu oi da. Erkiag Arran 64. 

gogaiki. � Ideal. Cf. gogai. � Oi, ziñismen arroña bedi gogaikija! "Que el fundamento de nuestra fe sea un 

ideal". Laux BBa 128. 

gogaikoi (BeraLzM). � Molesto. � Zegattik emakume oneri gogaikoiak zatzakoz? (Mt 26, 10). AG 1468 (Ol 

nekagarri zatzazkiote). 

gogaindu. v. gohaindu. 

gogaipen (Lar), gogaitpen (H). � "Aburrimiento" Lar. 

gogait (V, G ap. A), gobait (A Apend). � "Hastío" A. � Tr. Documentado en autores meridionales (más 

frecuentemente vizcaínos), casi exclusivamente en las exprs. gogait egin, gogait eragin. � Gogaita, iguiña, 

asper-usaiña susmaten eban baztarretan. Erkiag BatB 106. Betiko jardun baten / nekea daroat: / ezagun nau 

gogaitak. Gand Elorri 159. 

- GOGAIT EGIN (V, G; gobait e. V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (gobaitt eiñ); Gte Erd 257; Elexp Berg. "Aburrirse, 

fastidiarse" A. "Hastiarse. Gobaitt eiñda nenguan, ainbeste denboran" Etxba Eib. � Bekatuen bekatuz gogait 

egin, adikatu edo kansatuta. Mg CC 84. Beti sen baten, biar baten, edo gauza baten gobait egin bagarik iraun 


mende. 

770


ezin dabelako. fB Olg 15. Bereala gogait egin det emengo alderdiak ikusten. Ag G 192. Janaren janaz azkenean 

gogait egiñik. Anab Poli 92. 

v. tbn. Itz Azald 62. AB AmaE 305. A BGuzur 110. Echta Jos 193. Garit IpuiL 48 (ap. ELok 140). Muj PAm 11. 

Otx 91. Loram Y 1933, 251. TAg Uzt 104. Bilbao IpuiB 145. 

� "Gogait garbi egin, aburrirse soberanamente (V-ger-m). Gogait gaizto egin dot, me he aburrido sobremanera 

(V-gip)" A EY III 337. 

� (gogaitik egin). (En frases negativas). � Itandu begi gura daben artian; ez dogu gogaitik egingo guk, 

berorrek egiten ezpadau. Mg PAb 179. Nolakoa zure poza [...] izutu ta gogaitik egin gabe enzuten dituzunean idi 

ta beien orroak? VMg VI. 

- GOGAIT ERAGIN (V, G; Lar, H; gobait e. V-gip), GOGAIERAGIN. Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib (gobaitt 

eraiñ); Elexp Berg. "Aburrir a alguno" Lar. "Hastiar a otros" A. "Producir asco, hacer renegar" Iz ArOñ. 

"Cansar, hacer aburrir. Gobaitt eraiñ desku ordu biko sermoiakin" Etxba Eib. � Gogait eragin artian aitatuko 

neuskezuz orrelango esaerak. Mg PAb 120. Arrotzari ez diozu gogait eragingo. Ur Ex 23, 9. Guzurra ta abarra 

asmaurik zelan bait, / eraginik sarritan auzokoai gogait? AB AmaE 245. Osaba, gogait-eragin nauzute ainbeste 

sermoirekin. Etxde JJ 142. Gogait eraginda eukan senarrak. Bilbao IpuiB 165. Hutsaren inguruko azal 

atseginak, musika itsaskorrak bezala, gogait eragiten digu luzaro gabe. MIH 176. Eta horrelaxe segi gaitezke 

gogaitzeraino eta gogaieragiteraino. MEIG VI 129. 

v. tbn. Itz Azald 155. Echta Jos 227. Ag G 79. Alt EEs 1912, 244. Kk Ab I 5. Enb 163. Ldi UO 14. Otx 80. Zait 

Sof 177. Erkiag BatB 41. 

- GOGAIT IZAN (trans.). Despreciar. � Bizia orregatik nuan gogait, ez bainun bizi nai erdia. Or Aitork 84. 

gogaitarazi (Lar, H), gogaierazo (V?, G?, AN? ap. A; Añ), gogaiterazo (Lar, Añ, H). � "Aburrir a alguno" Lar. 

"Molestar" Añ. "Faire qu'on perd cœur, confiance, etc." H. "Hastiar a otros" A. v. 2 gogarazi. � Bere emaste ta 

iru adiskideak bere gogaierazoten eutseela. Añ CS 83. Bota diozkat gurasoari onenbeste birau zeren 

gogaiterazo ziran bere errierta eta gogortasunarekin. AA II 36. Ain modutan gogait erazo eutsan ainbeste 

irautiak bertatikotzat eukan gerriak. Astar II VII. Nik etzaituztet geiago gogaitarazi nai. Ldi IL 170. Badaki 

idazleak noiz gogaitarazten dituan euskalgi bakhar hori baizik eztakiten irakurleak. Osk Kurl 16. Ez zaitut 

gogait arazi nai. Lab SuEm 168. 

gogaite (Lar, H). � "Despecho" Lar. 

gogaitgarri. v. gogaikarri. 

gogaitpen. v. gogaipen. 

gogaitu (V-ger-m, G ap. A; Lar, Aq 1370, Añ, H), goaitu (B ap. A), gobaitu (V-gip ap. A), goraitu (G-to ap. A). 

� Aburrir(se), hartar(se). "Hastiarse. Oso gogaitu naiz gauza orretaz (AN-5vill)" A. � Tr. Documentado en 

autores meridionales; aparece ya en Micoleta. La forma gobaitu sólo la emplea fray Bartolomé. En DFrec hay 3 

ejs. de gogaitu. � Onegaz amoreak / dau gogaituten. Mic 11r. Pilatosek, gogaiturik, damuturik ta gogoaren 

kontra bazan ere, eman zuan Jesu Kristo gurutzean iltzeko sentenzia. Ub 90. Laster gobaituten dira alkarregaz 

egoten. fB Ic III 209. Neskatillak gogaiturik / orren gox yagi bearrez [...]. Zav Fab RIEV 1907, 96. Abimeleken 

gaiztakeriak Israel guzia gogaitu eta aspertua zeukaten. Lard 133. Apaiz ta fraile-artean gogaituta edo, 

sukaldera etorri zaigu. A Ardi 122. Lenbailen ontzen ezpagera, Yainkoa gogaituko da azkenean ta orduan 

galduak gera. Ir YKBiz 289n. Bera, ordea, gogaiturik zegon bere emazte arroputzaren aintzinean burua 

makurtzen. Etxde JJ 273. Katoliku siñestera etorri nairik gogaitzen nintzan, siñeste ori ez baitzan nik uste 

bezalakoa. Or Aitork 118. Beren asmoetan ederki gogaiturik geldituko ziran eta beren usteetan usteldurik. "Bien 

defraudados". Berron Kijote 146. Alferrik egiten genituen leherrenak asperturik eta gogaiturik utzi gintuzten 

azkenean. MEIG IX 95. 

v. tbn. Añ EL 1 59. AA I 595. VMg 107. Astar II XII. Echag 232. Ur MarIl 78. Arr EE 1882c, 551. AB AmaE 350. 

Ayerb EEs 1912, 179. Urruz Zer 21. ArgiDL 165. Enb 142. Txill Let 22. Anab Poli 100. Bilbao IpuiB 106. And 

AUzta 90. Osk Kurl 86. Gand Elorri 211. Erkiag BatB 175. Lab SuEm 187. 

� (Aux. trans.). "Goáittu dot emen, me he aburrido aquí" Iz ArOñ. � Euk gogaituko dok, arraine, nik baino 

lenago. A BGuzur 139. Josetxo, eztok oraindiño gogaittu itxasoko ibilketakaz? Echta Jos 93 (v. tbn. 330). Orain 

be, baiña, laster gogaitu eban Martiñek mundu onetan. Bilbao IpuiB 90. 

� (Aux. intrans. bipersonal). � Guenian, gogattu yakon bakandereari ta, beste soñeko batzuk erakarritta, 

asarre baño asarriago jagi zan oetik. Otx 84. 

- GOGAITU ERAGIN (Añ). Hacer aburrir, hartar. "Molestar" Añ. � Zure irrintzi eta goguak / eragin dauste 

gogaitu. BEnb NereA 211. 

- GOGAITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Aspertuxe, gogaituxe eta are nazkatuxe genduzkan 


mende. 

771


aterraldirik gabe ikusten genizkion ergelkeriekin. MEIG I 196. 

gogaitz (AN-egüés ap. A (-tza); H). � Desgana, pereza. "Gogaiza, pereza" LE Urt voc. "Galbana" A. � 

Kontatzentú bere sukár kontinoak, estomágoko miñak, egozgále, burukomiñ, játeko gogáitz, logábe. LE Ong 66r. 

Ikuságun perézan edo gogaitzan. LE Urt 27r. 

gogaitzka (H), gogaizka (H). � "Avec mauvais vouloir, répugnance, etc." H. 

gogaitzki. "Syn. mois en usage, de gogaizka" H. 

gogaixo, gogaxo. � Alma en pena. � Purgatorioko gogaxoen oroigaitzat. J.B. Ayerbe EEs 1912, 60. 

gogaizio (Lar, H (-tzio)). � Fastidio, hastío. "Aburrimiento" Lar. � Gogaizio andia da alabaña emakumeentzat 

onelako gizonakin beti bizitzea. AA II 99. 

gogaizka. v. gogaitzka. 

gogaizto. �1. Despecho. � Ill zala naigabez eta gogaiztoz umezurtz utzirik semetxo bat. "De sentimiento y de 

despecho". Otag EE 1882c, 477. �2. Espíritu maligno. � Bitarte ontan kristau izenaren kaltez beltz jardun zan 

gogaiztoa (espíritu maligno) agintariyen eskuz. EEs 1913, 162. 

gogaiztu. "Desesperar. ...bekatuen pena gogaiztu desesperatu triste gure ezta amores, ezta Jangoikoaganik 

baizik deabruaganik" LE-Fag. 

gogakari (G? ap. A; Aq). � "Gollería, gullería" Aq 1393. 

gogakeria. � Placer. � Mundu ontako gogakeri eta atsegiñetan. EgutAr (ap. DRA). 

gogaketa. v. gogoeta. 

gogaki. � Espíritu, ser espiritual. � Aingeru oro, gogaki oro, [...] ene iduripenean tokika ezarririk. "Cuncta 

spiritalia". Or Aitork 159. Ez nekin Iainkoa gogaki zala. Ib. 64. 

gogakida (Lar, H). �1. "Simpatía" Lar. �2. Espíritu. � Misteriozko gogakida batek esaten zidan laja nezala oi 

ongi biguña eta sartu nedilla baso itxian. Otag EE 1882c, 534. Geure gogakidan, abere batzuen gisara, edo 

odolean, biotzean edo ariman edo nunbaiten leiñargitasun egiazkoa darabilgunak. Ag AL 49. �3. Confianza. � 

Askotan beren alkarganako maitetasun ori gogakida (confianza), ezaguntasun, laguntasun, adiskidetasun edo 

beste orrelako izenen baten azpian estaltzen badute ere. Ag Ezale 1898, 108a. 

- GOGAKIDAZKO (Lar, H). "Simpático" Lar. 

gogakidari (Lar, H). � "Instinto" Lar. 

gogakidaro. "Sympathiquement, unanimement" H. 

gogakidatu (Lar � H). � "Consentir" Lar. � Egiaz aditzerat emaiten duzue gogakidatzen ditutzuela zuen aiten 

eginzak. TB Lc 11, 48 (Brunet gogakidatzen; Lç konsentitzen, He aprobatzen, Dv onhartzen, IBk ontzat 

ematen). 

gogakide (Lar � H). � "Unánime" Lar. 

gogakin (Lar � H). � "Pensamiento" Lar. � Mundúak / nola miaréki, / errán, ta pensátu / gogakiñaréki. LE 

Kop 55. 

gogakiro. � Espiritualmente. � Gogakiek, beraz, agintari naiz menpeko, gogakiro ebazten dute. Or Aitork 405. 

gogakizun. � Idea, pensamiento. Cf. gogokizun. � Inguma xorgiñez, gogakizun xuriz, bete zait burua. Or 


mende. 

772


Poem 522. Gizonaren baitan onerako ta txarrerako gogakizunen borroka latza sortzen da. Etxde JJ 209s (v. tbn. 

249s). 

gogakoi, gogokoi. � Espiritual. � Poesi iatorra, benetan gogokoia, bere-beregandikoa. In Or BM 24. Orain 

beren einean bereiz zeru-lur deitzen ditugunak: bata sorkari gogakoi, bestea mukuluki. Or Aitork 358. Gogakoi 

bezala ez baiñan aragikoi ziñatenez mintzo nintzaizuen (1 Cor 3, 1). Ib. 388 (Lç spiritualei antzo, Ol gogozaleei 

bezala). 

gogakun. � Pensamiento, idea. � Nire poza zeraten / igali bigunak, / [...] bitza zuzen erabil / nire gogakunak. 

Ldi Y 1935, 95. Gatozen yadanik Unamunoren Euskalerriari buruzko gogakunera. SMitx Unam 27. 

gogalde (Lar, H). � "Embelesamiento" Lar. 

gogalde. v. GOGO-ALDE. 

gogaldi (V-ple-arr-oroz-m ap. A). �1. "Humor. Gogaldi oneko bat" A. � Neure gogaldi edo umorea mingoztu 

barik. Ezale 1897, 2 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Dana dala, gogaldi txarreko nenbillen. A Txirrist 118. 

Olakoxe gogaldi illunekoa izan oi da sarri. Echta Jos 319. Beti aldarte oneko, beti gogaldi alaiz ikusten nuen. A 

EEs 1916, 306. Amaika gixon gogaldi ederreko jaio ta bixi ixan zan lenagoko Bilbaon. Kk Ab I 121. Lanean 

lagunak gogaldi txarra kentzen dik. Or Mi 18. � Gogaldi on bat igaroagaz / ezautuko dogu alkar. Enb 193. �2. 

Pensamiento. � Bere lagunaren gogaldirik ezkutuenak ere ongi ezagunak zituan-ta. Berron Kijote 158 (v. tbn. 

160). 

1 gogaldu (Bera). �1. Pensar, meditar. "Gogaldu, meditar, reflexionar, de gogo, espíritu" AG 2335. � Euzkelgogua 

beinguan azkatu, ta orduban euzkeraz gogalduko dogu. Arriand JEL 1907, 21 (ap. NeolAG). Ondo 

egiteko, ondo gogaltzea (pentsatzia) ez da naikoa. EgutTo 27-2-1918 (ap. DRA). Metasunez edo idurizko 

sakontasunez gogaltzea zertako da baldin oldozkuna ta izatasuna kide ezpadira? "Discurrir". Zink Crit 1. v. tbn. 

Eleiz Euzkadi 1913, 201 (ap. NeolAG). JBDei 1919, 161. GMant LEItz 69. �2. "Con la significación de 

'recordar' lo emplean [...] Eleiz Euzkadi 1911, 132, Bera Euzkadi 1912, 224" NeolAG. � [...] zuzena ta 

biarrezkua dala gogaltzen (gogoratu) eztozube. Arriand Io 11, 50 (BiblE konturatu). �3. "Hay tbn. gogaldu 

'ocurrir(se)' en Arriand Euzkadi 1915, 204" NeolAG. 

2 gogaldu. v. gogo-galdu. 

gogaleia (Lar, H). � "Sospecha" Lar. 

gogaleiagarri (H), gogaleigarri (Lar, H). � "Sospechoso" Lar. 

gogaleikor (Lar, H). � "Sospechoso" Lar. 

gogalgi. � Meditación, pensamiento. � Argialdi orietan buruzkatzen ditu gizonak ondoen bere egiteak. 

Gogalgien ordua datorkigunean. TAg Uzt 256. 

gogalgin (SP � Dv y A), gogalkin (H). � "Complaisant, bouffon" SP. � Gizonen gogalgin izaiteko amudio 

ergela. "Placendi hominibus". SP Imit III 46, 2. Biziki gogalgina (edo jauskorra, umila, zalua) izan. Herr 23-2- 

1956, 3. 

gogalgindu. � Complacerse. � Gogalgintzen da handiekin, aberatsak lausengatzentu. SP Imit III 54, 6. 

gogalgintasun (SP (sin trad.) � Dv, H), gogalkintasun (H). � Complacencia, agrado. "Complaisance de 

caractère" Dv. � Arbuia zazu lurreko zuhurzia bai eta mundua eta zure buruaganako gogalgintasun guzia. 

"Complacentiam". SP Imit III 32, 2 (Ch amudio eta estimu, Mst balakü, Ip konplasentzia). v. tbn. SP Phil 351. 

gogalgintza (SP (sin trad.) � Dv y A). � "Complacencia en la acción" A. � Hainitzek eztute nahirik ez 

ausartziarik ere Iainkoak bereziki egin derausten grazien gogoratzeko eta konsideratzeko, belurrez har dezaten 

banaloriarik edo gogalgintzarik. SP Phil 203s (He 205 banagloriarik eta konplazenziarik edo gogalgiñtzarik). 


mende. 

773


gogalkintasun. v. gogalgintasun. 

gogalkunde. � Meditación. � Gogalkundea (meditazioa) nola egin bear dan erakusten du aurrena. EEs 1923, 

178. 

1 gogaltsu (G-to, R-uzt ap. A), goaltsu (G-to ap. A). � "Voluntarioso, entusiasta" A. � Ez sekulan utz 

debozinoa edo usanza ona, nahi bada zaren zurrun edo ez gogalsu. Hm 231s. � (Uso adv. o predicativo). � 

Gogaltsu ta bero, / itzkribatzen ari da / aspaldian Erro. Izt Po 142. Bai ta jardun ere goaltsu. Izt C 178 (v. tbn. 

180). 

2 gogaltsu. � Napoleon ta Deskartes bi gogaltsu dira, eta alaz ere elkarren antzik ez dute. "Son dos genios". 

Zink Crit 10s. 

gogamen (V-arr-oroz-m ap. A), gogomen, goramen (G-to ap. A). � Pensamiento; mente, memoria. "Urdail 

beteak gogamenez ustu daroaz" A. � Tr. Documentado en Eguiateguy y autores meridionales del s. XX. � Bethi 

Jinkoari mintzo, gogamen güziak zeliala, botztaroa bihotzian. Egiat 191. Laidoak, desohoriak, auziak, 

gogomenaren flakeziak. Ib. 237. Gogamena ere pixka banaka / medarturik da txit aultzen. PArt "Gure izaera" 

(ap. DRA). Paskalen gogamenak. Tít. que dió Azkue a su ed. (Ezale 1899) de la trad. de Moguel de los 

Pensamientos de Pascal. A, nor legokean arren buruko gogamenak irakurtzen! Ag G 150. Gogamen andi ta 

asmo sakonen kabia. A Ardi 56. Aiztu bagarik beti eukiko / zaitudaz gogamenian. Enb 204. Ariotarren 

gogamena ez zuten euskaldun danak era batera itzuli. JMB ELG 77. Zure gogamenaren ale mardulak artuko 

genituke pozik, maiztxeago. Ldi IL 88. Gogamen bidaltze eta telepatia (tít.). Mde Pr 321 (322 gogomen). Ordulaurden 

baterako atsegingarri izan ditezken paradojak, gogamen-jokuak. Vill Jaink 54. Pekatu astuna da 

gogamen, asmo ta egite lizun oieri toki ematea. MAtx Gazt 40. Gogamenaren kolkorik gordeenean. MEIG VI 

182. 

v. tbn. Azc PB 23. RIEV 1907, 436. Echta Jos 210. Zink Crit 24. Garit Usand 35. Ox 65. Laux BBa 30. Y 1933, 

328. EA OlBe 104. JMB OC II 323 (ap. DRA). Etxde AlosT 10. Or Aitork 407. Bilbao IpuiB 88. Gazt MusIx 63. 

Gand Elorri 81. BEnb NereA 232. Ibiñ Virgil 60. Lasa Poem 117. 

� Gogamena etorri zitzaionean ostera, konturatu zen gorputza oro kordoka zedukala. Mde HaurB 82. 

- GOGAMENEZKO. (Adnom.). � Adimen orrek gogamenezko / argi obeak baditu. Gand Elorri 137. 

- GOGAMEN-KIZKIN. Partícula del pensamiento. � Hori aldarrikatu dute parapsikologilari batzuek, 

gogamen-kizkinari "psykhon" izena emanaz. Mde Pr 322. 

gogamendu. � Pensamiento. "Attention de l'esprit" T-L s.v. réflexion. � Non sartuko, zer egingo, zeri eutsiko 

gogamenduaz. Ag G 320s. 

- GOGAMENDU EGIN. Pensar, meditar. � Gogamendu egizu gauza ori ondo, baietza emon baiño lenagotik. 

Ag AL 119. Ezeizue errira ioaterik gogamendu, ezteutsue itxiko-ta. Ib. 129. 

gogameneratu. � Recordar. � Bere lengusu-lengusiñatxubetan ikusi eta gogameneratu eban ume-sundezko 

adin goragarrija. Euzk II 381 (ap. DRA). 

goganbehar (SP � Dv y A; H), gogoanbehar (G-also [= altzo?], AN-gip, L ap. A; H), goanbehar (SP), 

goganber (AN ap. A). 

� Tr. Al Norte hay ejemplos de Dechepare, Etcheberri de Ziburu, Haramburu, Axular y Oihenart; al Sur, aunque 

lo emplean Lazarraga (goganbear izan), Mendiburu y Ubillos, no vuelve a aparecer hasta el s. XX. �1. 

Sospecha, recelo, inquietud. "Inquiétude intérieure, soupçon" Dv. � Elas, itzul albaneza iragan den denbora, / 

segur orai enikezi dudan gogoanbeharra. E 155. Gogan-behar gaixtoak sinhesten direnean mortal dira. Harb 

160. Handik zerbait kalte ethor zekion gogan beharrez eta beldurrez. Ax 27 (V 15). Haur duenak anhitz behar, 

eztuenak gogoan-behar. "L'esprit ensouci". O Pr 216. Beinik bein goganberrik edo sospetxarako biderik ematen 

ez duela. Mb OtGai III 246. Artarako biderik gabe, ezta iñortaz uste eta goganbear txarrik izan bear. Ir YKBiz 

135n. Oñarri gabeko goganbearrak, ordea, min ematen. Zait Sof 76. Goganbearrez beterik dago Miren. Beste 

emakume bat dagoela uste du. Txill Let 98. Sospetxa! Goganbearra, bai beti sospetxa txarra. Lab SuEm 202. 

Zenbait herritarren kezkak eta goganbeharrak arindu nahi nituzke orain. MIH 367. 

v. tbn. Or Aitork 54. Mde Po 73. Ol Ios 22, 24. Erkiag BatB 89. Gogoan-behar: Ub 63. Gogoanbear: EZ Noel 

155. Berron Kijote 50. MIH 297. 

�2. gogoanbehar (Lecl), goanbehar (Ht VocGr 415, Dv, H). "Regret" Ht VocGr. � Gogoan beharra edo 

erregreta. JesBihD XXX (ap. H). 

- GOGANBEHAR IZAN. (Aux. intrans.). Sospechar, recelar. � Faltaduko jatzulako / zenzuna goganbear nax. 

Lazarraga 1175r. Egin eta berehala agertzen eta kofesatzen dituenari beldur zaika [deabrua], gogan behar zaika, 


mende.


etzaika sobera fida. Ax 537s (V 345). 

goganbehargarri. "Suspect, qui peut inspirer des soupçons" H. 

goganbeharkor. "Soupçonneux" H. 

goganbeharrarazi. � Hacer sospechar. � Zeren aieru hek, itzal gaizka ibiltze hek, baitira frogantzarik asko, 

gogan behar arazitzeko. Ax 403 (V 262). 

goganbeharti. � "Qui est soupçonneux de caractère" H. � [Maitasuna] eragabe ez da; ez da berakoi, ez 

sakerre, ez goganbearti. Ol 1 Cor 13, 5 (Dv ez da [...] idurikor). 

goganbehartsu (SP � Dv, H, A), gogoanbehartsu (Dv � A). � "Suspicaz, desconfiado" A. � Gaixtoa bethi 

da gibel-beldurti eta gogan behartsu. Ax 432 (V 281). Baserri-jentea, geienez baketsua, sarritan goganbeartsu 

ta errezeluz betea. Erkiag BatB 113. 

goganbehartu (SP � Dv, H, A), gogoanbehartu (Ht VocGr 416, Dv � A), goanbehartu (SP). �1. Inquietarse, 

recelar, sospechar. "Regretter" Ht VocGr. "S'inquiéter, mettre dans l'inquiétude, peiner" Dv. � Ikhusirik zein 

gauza guti edireiten den euskaraz eskiribaturik, gogan behartu naiz eta beldurtu eztiren bideak asko segur eta 

garbi. Ax 16 (V 6). Goganbehartu edo arinki iudikatu. Hm 195. Orai arterainokoan etzare horiez guziez batere 

gogoanbehartu. He Phil (ap. Dv). Zerbeitek gogan-beartzen bazuen, ezpairik gabe, tiro-ukaldi batez jotzeko. FIr 

141 (156 gogoan-beartu). Zartzaro ta aldi luzea dala-ta, ezpaizaitute ezagutuko, ezta goganbeartuko ere, orren 

ille-urdin ikusita. Zait Sof 14. Goganbeharturik zegoen, jokabide bat ediren beharrez haurrari beldurrik ez 

lotsarik ez emateko. Mde HaurB 53. � Gogoan beartzeko ezer etzuten nabaitu. FIr 151. �2. Ablandar, debilitar. 

� Ez baso garaietako itzalek, ez belardi guriek [...] ez ditzake (idiak) goganbeartu. "Non mollia possunt". Ibiñ 

Virgil 104. 

goganber. v. goganbehar. 

gogandi (Lar � H). �1. "Bravo" Lar. Cf. gogohandiko. �2. "Courage, bravoure" H. 

gogankide. � Afin en las ideas. v. gogaide. � Lehena dago arima eretzetan, bere gogankidetan ta izatiar 

dianetan. Egiat 206. 

gogantze. � Pensamiento. � Zuek ere arma zaitezte gogantze huntaz. He 1 Petr 4, 1 (Lç pensatze, TB 

pensamendu, Dv gogorapen). 

gogape. � Mente, pensamiento, conciencia. � Urdail beteak gogape edo kontzientziko lasaitasunarekin 

zerbaiten antza omen dauka. EEs 1928, 63. "Uitzi"ren gogape bildurbera asi zan baretzen. Ldi IL 49. � Gero, 

urteen joana dago beti gogoan nahiz gogapean. MEIG IX 93. 

gogapen (V-m ap. Zubk Ond). � Pensamiento, idea. v. gogorapen. � Tr. Documentado en textos meridionales 

del s. XX. � Etxean gordetzen dira gogapen xamurrenak. Muj RIEV 1912, 539. Pekatu larregi egin dodala, 

gogapen, itz eta egitez. KIkV 100 (v. tbn. KIkG 76, ArgiDL 38). Oldozmen onen / gogapenagaz / jaupari jaunoi / 

zer dirautzue biotzak? Enb 141. Mintzatzea, gizakumeek elkarri gogapenak adiraztea. Ldi IL 36. Zergatik 

darabiltzazue gogapen oiek zuen barnean? Ir YKBiz 90. Gogapen beltzak. Mde HaurB 88. Gogapen edo 

pentsamentu loitsuak gogoan erabilli al dituzu? MAtx Gazt 84. 

v. tbn. EEs 1913, 193. EEs 1920, 14. LEItz 123. ArgiDL 27. Aitzol in Laux BBa VI. Lek EunD 21. Anab Poli 8. 

Gand Elorri 140. NEtx LBB 249. Alzola Atalak 96. Berron Kijote 49. MEIG IX 117 (en colab. con NEtx). 

gogara (L-sar, S ap. A; SP, Ht VocGr 346, Lar, Dv), gogora (BNc ap. A; H), goara, gogoara, gogoala (L-ain 

ap. A). �1. (Precedido de gen.). Al gusto de. "Au gré, selon le bon plaisir" H. "Agradablemente, al gusto de" A. 

"Corforme a deseo" Ib. � Tr. Documentado desde Leiçarraga (v. infra GOGARA EGIN, GOGARAKO). Son 

escasos los ejemplos meridionales anteriores al s. XX (Mendiburu, Guerrico y V. Moguel (73)). En el s. XX es 

más frecuente su uso en textos meridionales. En DFrec hay 4 ejs. de gogara. � Batzuek nahi dute, bere gazte 

denboran bizi bere gogara. Ax 177 (V 119). Hala atrapatzen du bada bekhatorea ere heriotzeak bere bekhatuei 

bere gogarenik datxetenean. Ib. 60 (V 39). Aspaldi neure gogara, / libertatez biz'izanik. O Po 20. Ezin hegalda 


mende. 

775


naite zuregana neure gogara. SP Imit III 31, 1 (Ch libroki). Gaizak bere gogara juaiten etzaitzen bezañ sarri 

erreüs edo laxü gerthatzen beitira. Mst III 7, 2. Arinki ta aragiaren gogara dabiltzanak. Mb IArg I 69. Gauza 

guziak nere gogora edo gustora gertatzen zaizkidan ezkero. Gco I 420. Iñazioren goara bizi izan zen, bide 

zuzenetik behin ere zeihartu gabe. Laph 119. Baiñan ez bedi nere gogora, / zuk naia dezadan egin. Or Poem 542. 

Isillik eta apal-apal aen esanera ta gogara. Erkiag BatB 128. Nork bere gogora irudiratu zituen Eguerritako 

gertariak. MEIG I 76. Gaia, bada, aukera beza nork bere gogara eta oldera. MEIG III 76. 

v. tbn. Harb 393. EZ Eliç 245. Hm 87. Tt Onsa 84. Gç 72. Bp I 129. Ch III 7, 5. Lg II 216. Dh 274. Gy 203. Dv 

LEd 132. CatS 128. Ip Hil 41. Prop 1906, 133. Or Eus 344. Ldi UO 55. Arti Ipuin 24. Gazt MusIx 189. Vill 

Jaink 157. Gand Elorri 19. Gogora: SP Imit II 3, 1. Mb IArg I 53. Ub 44. AA III 442. Dh 174. Hb Esk 101. Lard 

101. HU Aurp 79. CatJauf 80. Inza Azalp 59. TAg Uzt 170. Zait Sof 52. Zerb Azk 104. Vill Jaink 137. 

� (Con suf. de comparación). Cf. infra GOGARA IZAN. � Iainkoaren gogarago den orazionea dela borxaz 

egiten dena. SP Phil 492 (He 499 gehien agradatzen zaion orazionea). 

� (Sin gen.). � Gogara doazkit gauzak. Mih 59s. Plazeretan garenean eta gauza guziak gogoara 

dohazkigunean. Jaur 176. Ongi zoakon afera, / libertitzen zen gogara. Gy 23. Zenbait bustizale goiztar / gogara 

dabiltza. Ldi UO 45. Paperan txatxukeri orietxek zirrimarratuz iñoiz ez bezin gogara nago. Txill Let 23. Luze ta 

gogara ari zaizkigu bakoitza bereak ematen. Ibiñ Virgil 45. 

�2. (Sust.). Gusto, placer. � Lurreko gogara guziei. Dv LEd 62. Arren erakuts dizadazu zure nahi eta gogaren 

bethetzen. Ib. 132 (Cb Eg II 70 zure gusto ta borondatea). � Bethi gogoan erabili dut ea nondik edo nola 

gogaretan iragan nezaken bizitze iragankor hau. Brtc 130. 

- GOGARA EGIN. (Precedido de gen.). Complacer. (Algunos ejs. podrían interpretarse como correspondientes a 

supra (2) e incluso a supra (1)). "Assentari alicui, [...] nihoren gogara egitea" Urt II 445. "Munduaren gogara 

egiteko" A. � Pilatek, bada, populuaren gogara egin nahiz, larga ziezen Barabas. Lç Mc 15, 15 (He gogara 

egin; TB, Dv atsegin egin, IBk atsegin eman, Ol limurtu). Den zure zerbitzaria, egin dezan zure gogara eta 

zerbitza zanitzan ongi. Ber Trat 76r. Ororen gogara egitea da gauza nekea. O Pr 376. Arthaz betherik egon 

bethi Iainkoaren gogara egiteko. Hm 227. Eztuzun bertze xederik ene gogara egitea baizen. Ch III 25, 3. Hura 

gabe ezin egin dezakegu Jainkoaren gogara. CatLav 186 (V 96). Nihork ez omen dezake egin zure gogora / ez 

deus aski omen duzu joaiteko hauzitara. Monho 50. Handiago beitzen [...] harek Jinkoaren gogara egiteko eta 

izateko zian nahia, beste kreatüra güziena beno. Ip Hil 191s. Zoin atxikiak diren eta zoin jarraikiak gure gizonak 

ororen gogora egiteari. HU Zez 110. v. tbn. Mih 93. Dh 54. Gogora e.: SP Imit III 58, 7 (gogorago e.). Brtc 225. 

� (Precedido de dat.). � Eta pribatu bere buria mundian zian kreaturarik ederrenaz eta maitenaz gizon amuros 

hari plazer eta gogara egin zezan. Tt Onsa 174. Orori gogara egitia, eztüzü egiten ahal den gaiza bat. Mst III 

36, 1. Intseatzen baita bere aitari gogara egitera. AR 413. 

- GOGARA IZAN. Gustar, agradar. (Aux. intrans. bipersonal). � Gogara zaizkola presuna deboten obra 

handiak. SP Phil 377. Haren Maiestate Sainduari hagitz gogara zaion gauza. Ib. 543 (He 551 hagitz zaio 

lakhet). v. supra ej. de Ip Hil 191s. � (Aux. trans.). � Urdai, arraultz edo ziztor, / zuk gogara duzuna. Or Eus 

176. 

- GOGARAKO (SP, Urt, Dv, H, A (s.v. gogaragarri); gogorako BN ap. A; SP, Dv). Del agrado (de); (sin gen.) 

satisfactorio, favorable. "Assentari alicui, [...] nihoren gogarako izatea" Urt II 445. "Agradable" A. v. gogoko. 

� Krist zerbitzatzen duena Iainkoaren gogarako da. Lç Rom 14, 18 (Dv gogarako; IBk gogoko). Zuek izatu 

zarete / ene gogarakoak. EZ Noel 128. Zure gogarako gauzarik egiten ahal eztugunok. Hm 145. Ezin demokeot 

haren gogarako den gauzarik ene bihotza baino. SP Imit IV 13, 3 (Phil 247 gogorako). Zeren gauza kanpokoei 

eta sensuen gogarakoei lotzen baikaizkote. Ch III 31, 3. Gure gogorako edo gustorako diraden gauzak. Gco II 

49. Khausitzen du harpe batean bere goarako atherbea. Laph 41. Zenbat zen aiphamen hori bilkhura guziaren 

goarakoa. Lander RIEV 1912, 554. Ta lurrean pakea Aren gogarako gizonei. Ir YKBiz 23. Zekhusten guztitik 

deus ere / gogarako ukhan ez zuten. Mde Po 88. Asmo ona ta gogarakoa artu zun, batere kezka larririk eta 

ezbairik gabe. Or Aitork 209. 

v. tbn. Mat 235. Harb 313. Ax 170 (V 115). O Po 27. ES 383. CatLav 115 (V 63). Mst I 16, 2. Mb IArg I 321. 

Lg I 314. Mih 62. Brtc 140. Dh 235. Dv Lab 2. Jnn SBi 36. Ip Hil 192. CatJauf 78. Ldi IL 28. Arti Tobera 275. 

Gogorako: Laph 103. Prop 1881, 78. Jnn SBi 163. Arb Igand 104. HU Zez 110. Barb Sup 60. 

� (Con suf. de comparación). � Baldin gero zure gogaragoko zerbitzurik neke hautan egiten baderautzut. Harb 

143s. Deus eztezaket egin Jainkoaren gogorakoagorik, Jainkozko sakrifizio hartan kausitzea baino. Dh 223. 

� Para (mi...) gusto. � Nere gogorako pollikiegi ginjoazen. Anab Aprika 75. Hiztegi aldetik ere, garbizale 

xamar aurkitzen dut, neure gogorako. MEIG III 154. 

- GOGARAZ. � Bestalde, nere gogaraz, laisterrik asko, ta laister ere baño pozikago utziko diot nik, nai 

duanari, irabaziz gañeko dedan yarleku ura. Ldi IL 95. 

gogaragarri (Dv � A). � "Agréable" Dv. � Neskatxa bat zen hainitz gogaragarria, eta dontzella osoki ederra. 

Dv Gen 24, 16. 

gogaragarritasun. "Agrément" Dv. 


mende. 

776


gogaragune. � Agrado, complacencia. � Gogaragune edo agradamendu miserable hekien bidez. He Phil 287 

(SP 286 begitarte). 

gogarakai. "Memorial" Lar y Añ. 

gogarakotu. � Hacer (a alguien) del agrado (de). v. gogaratu. � Bada, biandák ez gaitu Iainkoaren 

gogarakotzenago. Lç 1 Cor 8, 8 (He gogarako egiten). 

gogarantza. v. gogorantza. 

gogarantza. v. gogorantza. 

gogarapen. � Pensamiento. v. gogorapen. � Zure lehenbiziko gogarapena da noiz akhaba daitezkeen. Dv LEd 

225. 

gogaratu. �1. Hacer (a alguien) del agrado (de). v. gogarakotu. � Zeure gogaratuko nauzu, eta gero gehiago 

adiu eneganik banaloriak. Harb 241. �2. (Urt II 137). � Zu zerk hain haitu / egiten zaitu / nizaz ez gogaratzera? 

'Que vous ne vous accommodiez pas de moi'. O Po 14. 

gogaratu. v. gogoratu. 

1 gogarazi, gogaerazi (Dv, A), gogazi (S (Foix) ap. Lh). � Convencer. "Hacer tomar una resolución" A. 

"Décider" Lh. � Belzunzeko eta Meharineko Iaunén eta zenbeit berze ene adiskideren solizitatze ardurazkoak 

ene goga eraziteko asko eta sobera izanagatik. Lç Dedic * 6v. � Haur erraiten dut nehork goga eraziteko hitzez 

engana etzaitzatenzát. "Paroles de persuasion". Lç Col 2, 4 (He solhas sothillez). 

2 gogarazi, gogarazo (V ap. A), gogaerazo. � "Molestar" A. v. gogaitarazi. � Etxeko familia eukiko dogula 

azturik ta gogaiturik gure begira, ta gogaerazoko deutsagula geiago kuarteletik belu, aldi txarrekoak ta 

aserraturik gatozelako. Añ LoraS 188s (v. tbn. 168). Aoz ta biotzez egia diñoanak, lagun urkoari gogarazoten 

ezteutzanak. Añ CS 53. 

gogarditu. v. gogargitu. 

gogargi (Lar, H), gogoargi (Añ), gogarki, gogoarki. � Inspiración. Cf. gogo-argi. v. gotargi. � Tr. Empleado 

por autores meridionales. � Bada bere gogargi ta inspiranz santekin aienatzen ditu animatik bekatuaren lañoak 

eta illunbe belzak. Mb IArg I 308 (v. tbn. OtGai III 247). Jangoikoaren inspirazio edo gogargi ekarri nai 

zaituztenak konfesio zuzen ta garbi bat egitera. Mg CC 160. Beti ari da onerako gogargiak edo inspirazioak guri 

bidaltzen, gu esnatzeko. Gco I 407. Zeruko gogarki eta inspirazioai. Gco II 41 (11 gogoarki). v. tbn. Legaz 36s. 

Gaztetandikan odairatu zan / aren ziadi aundia / zartzaroraño laja gaberik / gogargi arrigarria. Otag EE 1881b, 

32. � Zer lankizunetan argitasun ta trebetasun geiago arkitzen duan igartzeko ainbat gogargi izaten du. 

"Reflexión bastante". Zink Crit 12. 

gogargigarri. "Propre à inspirer, à donner des lumières intérieures" H. 

gogargitsu. � Afable, alegre. � Ez uste itzal eta betozko illuna zanik, ekar, gogargitsu, umeen aizkide, eta 

gizarteko lagunakaz yardun aldiak egitea atsegin yakona izan zan. GMant LEItz 72. 

gogargitu (Lar, H), gogarditu, gogarkitu. � Inspirar. � Apostoletan Jinkoak berak gogarditü dütianak. Egiat 

171. Aiñ egoki, ezik zirurien, egiaz, Espiritu Santuaz gogargitua. Otag EE 1885a, 29. On Antonio Lekuonakoak 

izen berarekin pintatutako antzestak gogargiturik izkribatu da moldaera au. Etxeg EE 1885b, 313n. Gogarkitu 

(inspirau) nai duan ertilariarentzat (artistarentzat). Ayerb EEs 1915, 262. � (Part. en función de adj.). � 

Denbora berean bersolari gogargitu bat da. Otag EE 1881b, 87s. Irakur ditzagun Mendiburu gogargituak 

izkribatutako liburu miragarriak. EE 1882c, 90. � Infundir. � Bakarrik gogargitzen dit bildurra, bekaitza eta 

mezpreza. Otag EE 1881b, 62. 

gogarki. v. gogargi. 


mende. 

777


gogaro. � Humor. � Gogaro (umore) txarra eukon, zer esan ezekijala. Altuna 80. Zeure gogaro bixi orregaz. 

Otx 67. Zelako gogaroa izan eukean Zuriñek jaietarako? Erkiag Arran 179. � Iainkoak, edozein gogarodun 

gizonari ixuri oi dioz bere doaiak. Or in Gazt MusIx 36s. 

gogarpe (Lar), gogorpe. � Protesta. � Jarria gelditzen da, bada, nere gogorpea (Ag, 1894). JFlor. 

gogarpetu. � "Protestar" Lar. � Zaunkaka erantzuten eutsen Amandoren arrenari, esate donearen kontra 

gogarpetu gura balebe legez. Ag AL 89. Egilearen kontra esandako madarikazinoiagaitik gogarpetu nai baleu 

legez. Ag Ezale 1897, 75b. 

gogarritu (Lar � H). � "Empedernirse" Lar. 

gogarta (Lar, Añ, H), gogarte. � "Propósito de hacer algo" Lar y Añ. � Ez geijago pekaturik egiteko gogarte 

edo proposituba. Astar I 174. v. tbn. II 108. Beakarririk gabe eta ez gogarta desegobiturik igarotzen dituzte 

tristekiro orduak. Izt D 149. 

- GOGARTAZ (Lar, Añ, H). "(De) propósito" Lar y Añ. 

gogarta. v. gogarte. 

gogartatze. � Meditación. � Ordubeteko gogartatzea Jesusen Biotz Sagraduaren aurrean. Ant JesBi 137. 

gogarte (V ap. A; Lar, Añ, H), gogoarte, gogarta. � Meditación, pensamiento. � Gogartea egiten 

badute, hark ere egiten zuen. "Font la méditation". Birjin 43. Gogartak hongarri dütielakoz. Egiat 217. Egun 

bakotxerako meditaziño edo gogarte santuak. Añ EL 1 4. Zerbait denporan euki egizu gogoartea zeure 

zoriontasunaren ganean. Itz Azald 203. Edozeñen gogarteak asmatuko omen lituzke. Ag G 183. Gogartea 

(meditación), azterpena (examen) ta otoitza. JBDei 1919, 264. Geure buruok ainbeste gogarte barriz eta gomuta 

zaarrez beterazoten euskuezan. Erkiag Arran 8. Egunak txirrist egiterakoan, karpapean gogartean asi omen zan. 

Zait Plat 84. Liraen doñuak eztiki ta atsegiñez bete oi du gogartea. Gazt MusIx 167. San Iñazioren Gogojardunetako 

Gogarteak. Alzola Atalak 129 (que cita el título de la obra de Kerexeta). v. tbn. Berron Kijote 32. � 

Zergatik da beharrezko gauzaren ukitzea giza-gogoarteko har-emanketa hortarako? Mde Pr 327. 

gogarte. v. gogarta. 

gogartegai, gogartegei, gogartgei. � Tema de meditación. � Horien ondoan irakurrazu gogartgeia. Birjin 265. 

Gogarte-geitzat hartu zuenean. Ib. 354. 

gogartetsu. � Pensativo. � Gogartetsu, osabaren leloari jaramonik egin gabe. Lek EunD 43. Ixaak gogartetsu 

zebilela. EG 1956 (9-10), 72. 

gogartetu (A), gogartatu (Lar, Añ, H). � Meditar, pensar. � Arretarekin edo atenzioarekin egonez, gauz 

izpirituzkoen batean gogartatzen edo oneraspenarekin errezatzen. Legaz 32. Iaungoikoaganako zelan arimak 

irabaziko zituan gogartetuaz. Ag AL 133 (v. tbn. Kr 73). v. tbn. Echta Jos 323. EEs 1930, 215. 

gogarti. �1. Meditación, oración. � Irugarren neke-unia. Josu lenengoz jausi zanekua. [...] Gogartia (tít.). Enb 

101. �2. Pensativo. � (Exerita, gogarti) Egoera trixtea! Jesus! Jesus! Lek EunD 36. 

gogartu (Lar, Añ). �1. "Proponer" Lar, Añ. � Uribatzarreai konturatzea edo gogarzea Dierritarrai konbeni 

zaizten legeak. EConst 56. �2. (Añ, H). Pensar, meditar. "Prendre une résolution, faire un propos" H. v. gogatu 

(3). � Oren laurden bat egon ziren gei ukigarri haren gogartzen edo meditatzen. Birjin 526. Ipiñiko dotan edo 

ez dotan abagune andian egon naz gogartuten. Ag AL 100n. Gertaera andi onetan gogartzeko. Ag Ezale 1897, 

125a. Damakidazun aolkua ongi gogartu al duzu? Goen Y 1934, 100. Azkenengo laukoak iraungi orduko, 

erabagiren bat gogartu dau Nikanor-ek. Erkiag BatB 171. Zelan dirauzu, / [...] il-bearrez bazaukaz / maiteaz 

gogartuak. Onaind in Gazt MusIx 204. v. tbn. Zink Crit 45. Garit Usand 41. Erkiag Arran 90. �3. "Decidir (GH 

1933, 233)" DRA. 

gogastande. v. gogaztande. 


mende. 

778


gogat. � (En la expr. gogat egin 'convencerse, resignarse'). v. gogatu (2). � Erdaldunak ahal doazke / zein bere 

herritara, / gogat eginik, galduko / eztutela eskara. S. Hirigoiti in EZ Noel 22. 

gogatarazi. � Hacer resignarse, desesperarse. v. gogat, gogatu (2). � Hau da egun eta mende bethiereko / 

gehienik arimari gogatarazitzeko. EZ Man I 111. 

gogati. �1. "Volontaire, qui en veut faire à sa volonté, entêté, obstiné en ses résolutions" H. �2. Laborioso, 

trabajador. � Erle gogatiaren eztia. Ldi IL 127. 

gogatsu. v. gogotsu. 

gogatsu. v. gogotsu. 

gogatsuera (Lar, H). � "Voluntariedad" Lar. Cf. gogotsu. 

gogatu (BNc, Sc, R-uzt ap. A; VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H). �1. Atraer, convencer. "Amener à soi par des 

caresses insidieuses" VocBN. "Gagner l'esprit de quelqu'un" Dv. "1.º atraerse por halago el ánimo a alguien. [...] 

3.º determinarse. Gogatu dit hori Santa Grazirat joaiteko (Sc), le he decidido para que vaya [...]" A. v. gogoatu 

(2). � Tr. Documentado en autores septentrionales, sobre todo suletinos. � Gure merituz ezin goga dezakegula 

Iainkoa guri ungi egitera. Lç Ins D 1r. Zeren nol'ene maite / ukeiteak iraite / baitu, hur'ere agian, / luzean goga 

daite. O Po 39s. Onhezten badüzie [Katexima labür hau] agian horrek gogatüren gütü emaitera herri honi 

zonbait beste lan. Bp I 21. Geroztik nindiagozün trixterik, gogua / beldürrez etzintzadan zü goga, gaxua. Etch 

686. Zer nahi kostarik / behar dinat hura gogatü, / bai etare gero / harekilla ezkuntü. Mustafa 61 (ap. DRA). 

Orai dizüt orai ikhusten etzitzakedala goga. ChantP 78. �2. Resignarse, desistir, desesperarse. v. 1 etsi. � 

Gogatuen esparantza. EZ Man II 197 (v. tbn. I 28). Eztuela oraiño Iainkoak hartzaz etsitu, eztuela gogatu, eta ez 

esperantza galdu. Ax 307 (V 204; v. tbn. 386 (V 253) junto a etsitu). �3. (SP � Dv, Lar). Pensar, meditar. "(Es 

menester) pensarlo despacio, astiro gogatu, pensatu bear da" Lar. � Astiro gogatu irakurten dozuzan berba 

guztiak. Añ EL 1 15. Oroipenara gauz onen bat ekarriz, aren gañean adimentuarekin gogatuz. Legaz 19. � 

Zenbait begi gaixtok ikusi balu Iakob Errakeli ur putzuaren aldean musu eman zioenean, [...] duda gabe gaizki 

gogatuko zen bi mirail kastitatezko hetaz. SP Phil 349 (He 352 gaiski yuiatuko bide zuen). �4. "Rêver" SP � 

Dv. �5. "(S), acordarse" A s.v. goga. � Ezkiniro, arren, goga zonbat giradian eskele. Egiat 207. Jesusengana 

beti gogatu, / gorrotatu pekatuak. PE 30. Ura ikustiarekin bat gogatu zan errege guzien erregiaren 

pobretasunaz. Bv AsL 31. �6. "(S), simpatizar" A, que cita a Gèze. 

gogatze. � Pensamiento, idea. � Kardinal Jauna lenaz gañera sendoturik gelditu zan bere gogatze moduan. Bv 

AsL 189. 

gogazi. v. 1 gogarazi. 

gogaztande (Lar), gogastande (H). � "Disuasión" Lar. 

gogaztandu (Lar), gogastandu (H). � "Disuadir" Lar. 

gogei (Lar, H). � "Intenso" Lar. 

gogerauntzi. � (Part. en función de adj.). Absorto, concentrado. � Osoki gogerauntzia Jainkoa baitan. JE Ber 

59s. 

gogiben. � "Proposición" Lar. � Magistraduak izendatzea, konseju egoitzakoaren gogibenez edo eskaeraz. 

EConst 55. 

gogibendu (Lar, H). � "Pro[po]ner" Lar. � Ezen haizu zitzaion bat bederari bere errazken gogibentzea. 

"De proposer leurs difficultés". Birjin 147. Bizimoduaren duikiñak eta aurrerapenak gogibendu edo zuzentzea 

eta enbarazogarri guziak kentzea. EConst 47. 

gogintari (Lar, H). � "Patético" Lar. 


mende. 

779


gogiro (Lar, H). � Templanza. � Gularen kontra gogiroa, tenplanza. CatBurg 40. 

gogizakera. � Espiritualidad. � Euskalerri osoaren gogizakera. "Espiritualidad colectiva". Y 1933, 10. Legeak, 

erriaren kiroa, gogizakeraren guna bizkorra osatzen dute. Y 1934, 49. 

gogo (gral.; SP, Urt, Lar, Aq (G, AN), VocS, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Iz Als 76. 

�1. Alma, espíritu; pensamiento, mente, memoria. "Non dan nere gogoa, an da neure zankoa" Aq p. 63. 

"Eztakit, eztut gogorik ou memoriorik batere" Urt Gram 521. "Memoria", "pensamiento" Lar y Añ. "Mémoire" 

VocS. "1. pensée. [...] 7. mémoire, souvenir" H. "Se usa mucho en significación concreta de 'espíritu, mente'" A. 

v. arima, espiritu. � Tr. Aunque aparece ya desde los primeros autores, en el s. XX aumenta su frecuencia en 

autores meridionales en un intento de evitar arima y espiritu (cf. infra gogo saindu 'Espíritu Santo', ya en 

Oihenart). En DFrec hay 530 ejs. de gogo, correspondientes a todas las acepciones. � Ene gogoa nola baita 

zuzen iarri hargana. E 148. Arimá, hartzen da batzutan biziagatik, [...] batzutan gogoagatik edo 

afekzioneagatik. Lç Decl a) 1v. Alegeratu didin ene gogoa. Lazarraga 1186r. Aoan laztan zaitudaz, baña / gogoan 

baterere ez. Ib. 1165r. Zeure gogoko barria esan egizu. Ib. 1186v. Oñak arin, gog[oa] sendo. (Cantar de 

Rodrigo de Zárate). IC I 564. Gorua garrian ta gogoa kirolan. RS 63. Iainkoaren lege saindua [...] geure gogo 

eta bihotz guztiaz hautatu. Ax 522 (V 336). Othe da gogorik iokariena baino tristeagorik? SP Phil 369. 

[Interjezinoa] perpausaren parte bat, zeinak gogoko berria, boz ezin deklina diteken batez, ezagutzera eta 

aditzera emaiten baitu. ES 370. Aror nire adimentu, gogo, biotz, arima, gorputz ta nasan guzti au. Añ EL 1 164. 

Hitz onakin gure barruak eta gogoa esnatzeko. Gco I 384. Batean gurutzearen gainean, bertzean aldareko 

sakramendu seinduan, gogoa hetarat hedatzen dutelarik. Dh 76. Bere gogoan hark segura zadukan / bere 

hegalez noiz-nahi, / lanyer orotarik zaitekela yalgi. Gy 222. Gütan gogoa ardüra barreiatürik da mündüko 

gaizetarat. Ip Hil 53. Itsaso eder hunek gure gogoa Jainkoarenganat altxatzen du. Arb Igand 154. Amatau 

yatzuz / gogua (espirittu) / eta odol / orren berua. AG 2403. 

� (s. XX). Begiak eta gogoa ase zitazken plaza bethean zirelakotz [...] Baigorriko ordoki ala mendi lerroak. JE 

Bur 139. Zeruan Jaungoikoagaz atsegiñetan dagozan gogo --espiritu-- uts zoriontsuak dira aingeruak. KIkV 19. 

Jaungoikoaren Gogoa edo Espiritua. Inza Azalp 48. Sabela badu hotz / gogoa du bero. Ox 91. Osatuten dauzana 

/ gorputz eta gogo. Enb 111. Soña zaar, berri gogoa; / azal orizta, muin betirakoa. Ldi BB 136. Illen gogoai 

eskenitako opariak. JMB ELG 90. Berotu zaiozu gogoa. Adoretu zazu. ABar Goi 44. Soña ta gogoa, gorputza ta 

arimea gizon bakotxarenak dira. Eguzk GizAuz 112. Nire gogoa artega ta kezkatan yarri dute zuri oraintsu 

entzunak. Zait Sof 77. Irasorrak bi zio ditu, bata gorputzarekikoa: lillura; bestea gogoarekikoa: gogoraztea. 

Mde Pr 313. Aragia gogoaren aurka ta gogoa aragiaren aurka griñatzen zirala. Or Aitork 193. Txarritxu 

liberala, / botuaren sari, / gogoa merke saltzen / dabenen janari. Erkiag BatB 103. Yan, ta yana gogoan (ANulz). 

Inza NaEsZarr 1961. Ez dugu sekula egin [...] Leturiarena bezalako ibilaldirik gogo bideetan barrena. 

MIH 300. Lasterrago baitabil beti gogoa begia baino. MEIG VIII 44. 

v. tbn. Bet 21. Ber Trat 19r. EZ Man I 57. Harb 174. Cap 95. O Po 42. OA 60. Acto 163. Mb IArg I 61. Lg II 

215. Mih 46. Egiat 158. Monho 86. AA II 59. JJMg BasEsc 50. fB Olg 74. Astar II 140. Jaur 130. Ur MarIl 124. 

Gy 19. Lard 405. Dv Dial 69. Jnn SBi 165. Apaol 84. HU Aurp 123. Azc PB 175. Itz Azald 141. Echta Jos 81. 

Ag G 127. Kk Ab I 3. A Ardi 87. JanEd II 115. ArgiDL 43. Jaukol Biozk 19. Etcham 147. FIr 146. Zub 89. Alz 

Ram 111. Aitzol in Laux BBa VIII. Ir YKBiz 395. Or BM 32. TAg Uzt 305. EA OlBe 52. Iratz 49. Lf Murtuts 9. 

SMitx Aranz 225. Arti MaldanB 197. JEtchep 88. Vill Jaink 34. Gand Elorri 184. Larz Iru 118. BEnb NereA 31. 

Matx Gazt 23. Onaind in Gazt MusIx 156. Ardoy SFran 193. NEtx LBB 52. Mattin 74. Xa Odol 312. Lasa Poem 

83. Azurm HitzB 63. Casve SGrazi 48. Berron Kijote 54. 

� Eretóak bere gogúeki: "Zértáatü óthe? Zer delibeátü düke, niágok?" Lrq Larraja RIEV 1931, 234. 

� Gogoen eguna zan. Erri guzia igo zan illdakoen urira. Muj RIEV 1907, 208. 

� (Con ezarri, finkatu, eduki... 'poner, tener... el pensamiento en algo'; con ines.). � [Bekhatu dela] hartan 

gogorik ezar ezpadeza [...] ere. Lç Ins D 8r. Komunzki alferrak ian edanean eta emaztetan ohi daduka gogoa. 

Ax 380 (V 250). Gogoan aberatstasunak dadutzana edo aberatstasunetan gogoa dadukana. SP Phil 263. Zeruko 

gauzetan gogoa finkatzeko. Ch III 31, 1. Ezta erraz munduko gauzetan gogoa ipiñirik daukanarenzat. Gco II 34. 

Bigarrena, komunioko denboran gogoa badauka batek bere naiez munduko aurkerietan. AA I 440. Libertizionia 

maitatu, / gogoa hartan finkatu. Ox 190. Txerrenek lardaskatuzko loidi iguingarrian / narras dut gogoa. Ldi BB 

2. Bainan egundaino gure bihotza eta gure gogoa Azkainen egon dire. Zerb Azk 32. Gogoa beste nunbeit zuten, 

urrun. Ardoy SFran 116. 

v. tbn. Mat 156. Bp I 123. Lg I 256. Arch Fab 109. CatBus 36. A Ardi 47. TAg Uzt 74. NEtx LBB 103. 

�2. (gral.; SP, Ht VocGr 439, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, VocB). Ref.: A; Iz Ulz, ArOñ; Etxba Eib; Gketx Loiola 

(mojatu); Elexp Berg; Gte Erd 139. Deseo; voluntad. "Voluntad, el acto de querer" Lar, Añ. "3. volonté. [...] 6. 

envie, désir" H. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � Eia etsaigoa eta gaitzerizte guziak 

utzirik [...] bere hurkoekin bizitzeko gogo eta borondate ona duenez. Lç Ins B 3v. Benturaz baduzu bekhatu 


mende. 

780


horietarik ilkitzeko gogo eta borondate. Ax 570 (V 365). Guziek gogo bat, guziek nahi bat eta guziek orobat 

elkar maite dute. SP Imit III 58, 4 (Ch gogo; Mst sentimentü). Artu bear dezue, bada, gogo bizi bat orazioari eta 

konsiderazioari jarduteko. Gco I 392. Jateko gogorik batere gabe. AA III 426. Zugana hedatu behar ditut nere 

gogo, xede, hitz, egintza eta eginahal guziak. Dv LEd 40 (Cb Eg II 14 gogo). Presta zaitezte beraz 

Jaungoikuaren gogua egiteko. Bv AsL 207s. Bilddur onegaz nago ezetarako gogo baga. Echta Jos 77. Gogo aña 

kemen izan balu, laster elduko zan lagunakana. Ag G 203. Eskeintz au Zuri egitean lau gogo dauzkat. ArgiDL 

61. Aita, aita da, ta aren gogoa bete bear da. Or Mi 92. Ander zan, Ander bere amari idazten azken gogo 

antzera. JAIraz Bizia 94. [...] jakiteko irrikitzen bazegon ere, gogo au bere baitan ito zun. Etxde JJ 238. Atso 

biei joan zitzaien berriketarako gogoa. NEtx LBB 171. Esan nion nire gogoa, eskutan jarri nion liburua, ireki 

zuan erdiz-erdi. "Diciéndole mi deseo". Berron Kijote 108. Batasunaren aldeko gogo bizia arras hedatua 

sumatzen genuen jendartean. MEIG VII 169. � "(c.), apetito, deseo" A. v. 1 grina. � Irugarrena bularrean, 

Jangoikoak libradu gaitzan obra ta gogo gestoetarik. Cb CatV 4 (CatBurg 11 gogo; CatSal 15 deseiu, CatLlo 

12, CatAe 14, CatR 15 deseo). Gure eskutik iduki ditzagula geren pasio, griña, naikunde, gogo gaizto eta 

gaitzerako makurtasun okerrak. Ub 17. Gizonak, bada, berekiñ dituan gura, gogo, naikunde ta zaletasun oei 

deitzen diegu griñaren izenez. AA III 624. Lurreko ondasunen gogo edo gurari erabagako bat. CatBus 34. Bere 

gogo gaiztoak asetzearren. Lard 418. Jangoikoak libra gaitzan gogo gaixtoetatik. Legaz 8. Ezkondu artean, 

neskatxa danak gordeta idukitzen omen dituzte beren gogo, griña, utsune ta orañak. Ag G 34. 

�3. (V, G, S ap. A; SP, Ht VocGr 375, Añ, Gèze, H). Intención, pensamiento; propósito. "Dessein" SP. 

"Dessein, intention, propos, résolution" H. v. asmo. � Gogo gaixtorik eztugularik, badarik ere Gaixtoak hainitz 

gaizki pensatzen du. SP Phil 338 (He 340 gogo). Nola ihor begira daite gogo gaistoetarik? Bp I 106. Estakióke 

mintza baizik alabátus, guziá gaitzát arzendú, ta bizidá beti gogo gaistoan. LE Prog 122. Baña badauka 

irabazteko gogo edo propositu sendua. Mg CO 86. Intenziño edo gogo garbia, zuzendurik gauza guztiak 

Jangoikoagananz. Añ LoraS 178. Ez itz lotsagarriakin, baizik gañtxurituakin aditzera ematen diozula zure gogo 

gaiztoa? AA II 146. Amodiozko damuagaz edo maitetasunagaz eurak artuteko gogo edo asmua eukirik. Itz Azald 

127. Gogo garbiz egiña izan ezkeroz, au da, ez bada egitten ikusia izateagatik edo ezerezgabeko gauza 

batengatik. Inza Azalp 121. Asea nauk zinemaz. Hire gogo bereko naun. "Jainkoa Sotoetan" Herr Folletón 19 

(ap. DRA). Eta lurrean gogo oneko / gizonentzako pakea. SMitx Aranz 176. Burutapen lizun eta gogo loi asko 

dituzula esango didazu. MAtx Gazt 52. Guziek gogo beraz hitzeman dezagun / beti zinez egonen garela 

euskaldun. Xa Odol 124. Gogo onez betea dago infernua (AN-larr). Inza NaEsZarr 561. v. tbn. CatBus 47. Ur 

MarIl 31. AB AmaE 421. JEtchep 55. 

- GOGO-AHALMEN. Inteligencia; capacidad mental. � Irudimena, margolariak bearrena duan gogo-almena 

[...]. Ayerb EEs 1915, 261. Gorputz txiki artan gogo-almen aundia arkitzen zan. Garit Usand 7. 

- GOGOA AZKATU. "(R-uzt), afectarse, conmoverse. Alarguntsa kura nexarrez zagolarik, niri ere gogoa 

azkatu zitan" A. 

- GOGOA BEROTU. "(c), animarse" A. 

- GOGOA EDUN. Vigilar, observar, cuidar. v. gogoatu. � Mana zitzan, zioela, gogoauzue eta begira zaitezte 

fariseuén altxagarritik. "Avisez". Lç Mc 8, 15 (Dv zaudezte erne). 

- GOGOA EMAN. v. GOGO EMAN. 

- GOGOA EROAN. "(Vc), llamar la atención, excitar la curiosidad" A. 

- GOGOAGAZKO. Mental; de pensamiento. v. GOGOZKO. � --Zeintzuk dira [oraziñoak]? --Gogoagazkoa edo 

mentala eta aoagazkoa edo bokala. CatLlo 30. Gogoagazko pekatuak. Zav ms. (ap. DRA). 

- GOGOAK EGIN. Parecer. � Gogoak egiten daroku ezkarela oraino hain urrikalgarri, badugunaz geroz aldealdean, 

begiz ikus ahal bezein urrun dohan eremu bat. Prop 1895, 164. Polones hekien kantuak entzutean, ez 

othe zioten gogoak egin gu katolikoek baginukela hek ezpezalako argirik. Prop 1906, 43. 

- GOGOAK EGINDA EGON. "Tener muchas ganas. Nepalera joateko goguak eindda nago" Elexp Berg. 

- GOGOAK EMAN (Vc (emon), Gc, B ap. A; Dv, H). a) Parecer, tener la impresión (de); sospechar, imaginar. 

"Gogoak ez daut ematen ethorriko dela" Dv. "Surgir un pensamiento, venir algo a la mente, entrar en ganas" A. 

� Gogoak emaitan deraut ene eskiribatzeko molde haur etzaiela guztiei ongi idurituko. Mat XIV. Jango 

dozuzala goguak emon al daizuzan baño bere janari gozuaguak. Astar II 232. Gaur allegatu dira lengo korrioan 

faltatu zan rebista eta gaurkoa, gogoak ematen ziran bezela. CartAnd 375. Etzuten arengana begirik zorroztu 

ere: ez gogoak eman ere izkutatu gabe zegoanik. Or SCruz 38. Gogoak eman zidan gertaera txarren bat 

ikustekoak geundela. Anab Aprika 80. Baina gogoak eman behar liguke, behin edo behin, ez ote den harritzeko 

Jainko eskuzabalak [...] guri bakarrik jakinduria ematea. MIH 165. 

v. tbn. Ax 613 (V 395). Mg PAb 216. JE Ber 18. Otx 130. Zait Sof 169. Mde Pr 154. 

b) (V-gip (emon); Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Querer, dar la gana (de). "(Quando le de la) 

gana. Gogoak demanean" Lar (Añ gogoak emoten deutsanean). "Ethorriko da gogoak ematen badio" Dv. � 

Lagun egin bear zidala gogoak eman zion, eta ala nerekin joan. Cb Eg II 164. Joan zen mutil zenzagabe hau 

gogoak eman zion urruti batera. Mb IArg I 162. Joseren etxeko andreari gogoak eman zion bear etzukean gauza 

bat egitea. AA II 41s. Etsaia eskuan nik ipiñiko dizut, gogoak dizuna egiteko. Lard 173s. Gogoak eman zion 

behar zuela egin Antoniok bezala. Jnn SBi 60. Nola gogoak eman ote zion soldadu-nagusi izatea? Or SCruz 29. 


mende. 

781


Fruitu guzietarik jaten ahal dugu, gogoak ematen daukun bezala. Zerb IxtS 9. Arek onekin gogoak ematen diona 

egin dezan. Berron Kijote 113. Gu gara hizkuntzari makurtu behar gatzaizkionak, ez hizkuntza guri, gogoak 

ematen digunean eta gogoak ematen digun bezala. MIH 83. 

v. tbn. Ub. 14. Gco I 387. Astar II 139. Xe 155. Bv AsL 85. Apaol 83. HU Aurp 151. Iraola EEs 1911, 132. 

Urruz Zer 94. Inza Azalp 34. Tx B II 186. Kk Ab II 60. Eguzk GizAuz 105. TAg Uzt 166. Vill Jaink 179. Salav 

48. Uzt Sas 74. 

- GOGO-ALDE. Por el alma (de). � Bidegurutzetan ildakoen gogo-alde otoi egiten da. JMB ELG 89. Illoba ta 

gañerako aideak beraren gogo-alde otoi-eske datozkizu. NEtx Nola 39. � Ildakoen gogaldez otoi egin daigun; / 

bixion aldez be bai. Enb 209 (178 gogo aldez). 

- GOGOAN ALATU. a) Pensar. � Galbide hestu hunetan khordokan nagoelarik [...] gizonenganik agur edo 

esker on zerbait ardiesteko gogoan alhatuko naiz bada? Dv LEd 54 (Cb Eg II 22 gizonai ondo iriztea, onra ta 

estimazioa gogan artuko det?). Tratulariak dohatz nekhatuz bidean, / Zenbat amets ederrez alhatuz gogoan. 

Elzb Po 193. 

b) Pasar por la cabeza (una idea, etc.). � Negu itsusi bortitzaren ondotik, karroin eta orma-egun beltz heken 

oroitzapena gure gogoan alatzen delarik, oraiko egun ederrak ederragoak zaizkigu. Zub 121. 

- GOGOAN HARTU (V-gip, BN-arb; H). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 204. a) Recordar; tener en cuenta. � 

Erraxkiago zuk gogoan hartzeagatik. EZ Eliç 157. Jangoikoa begira dagokigula, bada, gogoan arzea da gauzak 

ongi egiteko biderik onena ta erraz labur-ena. Mb IArg I 384. Au ongi egiteko gogoan arritzatzu ukitzera noan 

gauz oek. AA II 225. Goguan artuko dogu zeuk diñoskuzun ori, Juenanton. Kk Ab I 35. Gogoan harrazu 

uzkurtasun hori galdu behar duzula. JEtchep 94. Euskaldun orok gogoan artu / asabai dautsegun zorra. BEnb 

NereA 130. 

v. tbn. He Phil 113. Cb Eg II 22. CatLan 77. Mg CC 173. Gco I 437. Dh 164. Gy 16. Lard 98. Ip Dial 118. Bv 

AsL 23. Zby RIEV 1908, 764. Arb Igand 153. HU Zez 144. JE Bur 179. Ag G 38. ArgiDL 39. Ox 74. Mok 8. 

Inza in Jaukol Biozk XI. Etcham 133. Tx B I 173. FIr 159. Lab EEguna 79. Ldi IL 152. Ir YKBiz 283. Zait Sof 48. 

Munita 10. Mde HaurB 81. Or Aitork 19. Basarri 99. Anab Aprika 8. Izeta DirG 38. Vill Jaink 183. Erkiag BatB 

41. MAtx Gazt 7. Ardoy SFran 282. Xa Odol 201. Mattin 123. Berron Kijote 228. 

b) "Prendre une résolution, se proposer. Gogoan hartu dut egin behar dutala" H. v. erabaki. � Izan behar 

dugula gogoan hartu dugun bezalakoak. He Phil 111 (SP 109 deliberatu). Gogoan hartu zuen kapitainak axeri 

enganatzailea urerat botako zuela. Barb Leg 138. Zanpagarai ohartu, eta gogoan hartu zuen ez zuela hola 

utziko. Lf Murtuts 13. Eta gogoan hartu zuen ohointza bat egin behar zuela, lehen aldikotz bere bizian. JEtchep 

113. v. tbn. HU Aurp 86. StPierre 30. Mde Pr 74. Xa Odol 224. 

- GOGO-HANDITASUN. Ánimo, empeño. � Iainkoa zure zeloaz, zuhurtziaz eta gogo-handitasunaz zerbitzatu 

izanik halakara mansotu eta ematu izan da. Lç Dedic * 5v. 

- GOGOAN EDUKI (V-gip; H (+ iduki)), G. IZAN (BN-ciz-ad-lab; Lar, Añ, H). Ref.: EI 341; Etxba Eib; Elexp 

Berg. a) Tener en cuenta, tener presente, considerar; tener en la memoria. "(Siempre te tengo) presente. Beti 

gogoan zauzkat" Lar, Añ. Cf. GOGOANGO. � Tr. Documentado ya en Dechepare, es de uso general. � Zineste 

bat dizit gogoan honela. E 201. Amore linda galantorrek / gogoan oi ni banindu! Lazarraga (B) 1204r. 

Bethiere pontu haur, neurriaren bethatzeko peril haur, gogoan edukitzen dugula. Ax 126 (V 83). Gogoan 

idukirik Jesusen eskintza au. Mg CC 220. Jaun oieiri graziyak / euskera klaruan / eman biar zaiztela / gendukan 

goguan. Ud 64. Euskeraz idazten duanak, gogoan gauza bat euki bear du: zenbat irakurle bilduko ditun. JAIraz 

Bizia 8. Gogoan izatekoak dira / belarriz entzundakoak. Basarri 23. Ba ziran beste uskeri batzuk ere gogoan euki 

bearrak. Berron Kijote 112. Gauza bat eduki behar dugu gogoan: ez ditugula, horrelakoetan, silabak berdin 

bereizten euskaldun guztiek. MIH 101. v. tbn. Ag AL 165. Munita 150. G. izan: SP Phil 37. 

b) Ser del agrado (de). � Aditzen badute hek gogoan eztuten zenbait presunaren kontra badela zenbait 

erraiteko. ES 196. Gizon argituek hoin gogoan duten mintzaiak baduela nonbeit zerbeit onik. HU Aurp 207. 

- GOGOAN EKARRI. Tener presente, tener en mente. � Bere ill-bearra gogoan ekarzea. Mb IArg I 283. 

Buruzagi maite hura bere etsenplu miragarriekin maiz eta ardura gogoan ekhartzen dudalarik. Dh 246. v. tbn. 

Jaur 103. Goxian gogartetuten dozuna egun guztijan goguan ekarri egizu. EEs 1930, 215. 

- GOGOAN ERABILI (L-sar, BN-baig ap. EI 341). Recordar, tener en mente; considerar. � Iainkoaren Semeak 

guregatik pairatu zituen penen eta doloreen gogoan erabiltea eta konsideratzea. Mat 188. Gogoan erabili behar 

tugu kofesoraren abisuak. CatLav 295 (V 147). Gogoan erabilli S. Ignazioren liburutik zerbait. AA III 505. 

Sokraten heriotzea gogoan erabiliz. Lf in Zait Plat XXI. 

v. tbn. Ax 135 (V 89). SP Phil 31. Tt Onsa 19. Ch III 22, 1. He Gudu 116. CatLan 136. Ub 180. Mb IArg I 332. 

Lg II 87. Mih 45. Brtc 130. Gco I 400. Dh 141. fB Olg 192. Añ EL 2 230. CatLlo 75. Jaur 161. Ur MarIl 114. Dv 

LEd 168. Laph 22. Arr GB 13. Legaz 51. Bv AsL 17. HU Aurp 102. Itz Azald 189. CatJauf 116. Kk Ab I 77. 

KIkV 21. Mde Pr 182. BEnb NereA 32. JEtchep 70. MAtx Gazt 84. Ardoy SFran 69. MEIG I 238. 

- GOGOANGO. (Forma de futuro correspondiente a gogoan izan). 1. "Acordarse, [...] acordarme de ti, 

gogoango zaitut" Lar. "Gogoango dot, me acordaré (msOch)" A Apend (s.v. gogoan euki). � Tr. Se documenta 

únicamente y con poca frecuencia en textos guipuzcoanos y vizcaínos. � Agur, Aita nerea, ta gogoango al nazu 

zure otoitzetan. Lar, carta a Mb 281. Begira, arrapatzen baaut / Martintxo gezurretan, / gogoango dek betiko / 


mende. 

782


mokor ezur orretan. BorrB 16. Jesus maite dutenak gogoango dute beti Jesusen nekezko bizia. Mb JBDev 329. 

Gogoango dut zor diodana. Mb OtGai (ap. H). Otso zeken ta prestueza, gogoango didak niri zer jan ematea 

ukatua. VMg 52. Erriyan ta mendiyan / nola txaboletan / gogoango ditugu / gure egunetan. Echag 44. Mundua 

mundu dan arte gogoango diraden onbideak. Izt C 452. � "Goguango deubat, deunat o deutsut, no te lo echaré 

en olvido: amenaza" Mg PAbVoc (s.v. goguan euki). 

- GOGOAN GOGORA. "De muy buen grado, gustosamente" A Apend. 

- GOGOAN IBILI (L-ain-sar, BN-ad ap. EI 341). Tener en cuenta, tener en la memoria; considerar, pensar en. � 

Ardura gogoan dabila Iñazioren erran hau. Laph 166. Jakintsuak utskeri oiek gogoan ibiltzea beste eginbearrik 

ez duela uste al dek? Sabiag Y 1933, 423. Gau eta egun hitz hok gogoan dabiltzat. Xa Odol 298. v. tbn. Gy 87. 

Hb Egia 71. Inza Azalp 30. JEtchep 114. 

- GOGOAN IZAN. v. GOGOAN EDUKI. 

- GOGOAN JO (G-goi (gogon jo); Lar, H). Ref.: A; VocZeg 287. Sentir repugnancia, repugnar, hartar. "Ahitar", 

"empalagar", "enhastiar" Lar. AxN explica bianda higuintzen (51) por janaria gogoan jotzen; higuina (473) por 

gogoan jo-garria. � Tr. Documentado únicamente en textos guipuzcoanos. � Gogoan jo nazala zu bage dan 

gozoak. Lar STomas 1. Lurreko gauza itsusiak gogoan jo edo nazkatzen naute. Cb Eg III 280. Doatsu guztiak 

atsegiñez betetzen dituana beñere gogoan jo gabe, ta beñere aspertu gabe. AA III 352. Gogoan jotzen nau 

askotan asko irakurtziak. Echve Imit 10 (v. tbn. OngiB 183). v. tbn. Lard 100. Berak lenago ainbeste maita 

zituan gauzak berak [...] orañ guztiak gogoan jotzen zuten. Bv AsL 30. Ama maite onen begi guziz garbiak 

gogoan joko ez dituen eran lan guziak egiñaz. Arr May 9. Gerraz aspertuta, mundu gaizto onek gogoan jota joan 

ote zan Santa Cruz siñisgabeen misioetara? Or SCruz 131. 

- GOGOAN PASATU. Pensar. � Gogoan pasatzen othe duten munduaren artean gizon jakin eta habiltzat bere 

buruen iragaitea. ES 148. Estudioko trabaillurik gabe ikhasiko duzula gogoan pasatzea. Ib. 179. Koplari 

aprendiz batek gogoan pasatu badu / Bertsu hotz batzuen bidez Lapurdi gobernatu. Monho 58. Ori adituta gure 

etxian / goguan dute pasako: / "Benito ai zer mutill txintxua / itxu aurrian jartzeko!". Auspoa 139, 43. 

- GOGOARI EMAN (Dv). a) Imaginar. � Imajina zaite edo emozu gogoari ikhusten duzula hiri bat illhunbez 

estalia. He Phil 57. v. tbn. Prop 1898, 60. Gogoari emazu orok dakigun Larressohoko semenario ohia bezalako 

etxe bat gaitza. JE Ber 53. b) Pensar, decidir. � Nabukodonosor-ek eman zion bere gogoari bere azpiko behar 

zituela lurraren gainean ziren populu guziak. Lg II 47. Gogoari emana zuen behar zituela bildu emeki emeki 

Prusian zauden apez gei presunerak. StPierre 30 (v. tbn. 18). 

- GOGO(A) HARTU (Ht VocGr). Decidir. "Délibérer" Ht VocGr 346. Hay gogo hartu en Materre, Axular y 

Pouvreau. � Hartu dut gogo liburutto hunen egiteko. Mat XIII. Har ezazu gogo hobeki bizitzeko. SP Phil 45 (He 

47 delibera zazu eta hartzazu gogoa). 3. apezari oro kofesa, 4. har gogo azkar bat, ez hetara erorteko gehiago. 

Bp I 67. Hau aditu ta artu zuen irabanz andi hau egiteko gogoa. Mb IArg I 225. Arantza ura ateratzeko gogoa 

artu dezake pakea billatzeagatik. Mg CC 106. Ezkontzeko gogo ziñez hartu zuen. Gy 211. Oihan baten 

landatzeko gogoa hartzen duzunean, zilhoak larrean urthe bat aintzinetik egizkitzu. Dv Lab 341. Hain guti 

hartua dugu gogoa, non, hau ala hura ezar dezaguten hor alegia buruzagi, deusetako kasik eskurik ukanen ez 

duena, bardin baitzauku hamarretarik bederatziri. Eskual 17-1-1913 (ap. DRA s.v. hartu). v. tbn. Ax 16 (V 6). 

Añ EL 1 69. Dh 211. Lard 21. FIr 159. 

- GOGO-HAUSNAR. Reflexión, meditación. � --Gaurko sargori onekin ezin diñat lorik egin, erantzun zion 

arek--. Eta berrogei aldizko biraldia egin ondoren, bere gogo-ausnarreari ekin zion berriro. TAg Uzt 250. 

Neskañoa gogo-ausnarrean ari zan bitartean. Ib. 267. 

- GOGO-HAUSNARTU. Reflexionar, meditar. � Orain, ba, Oreste ta Pilade arrotz maitagarrien orrek, burutu 

bear dana labur-sur gogo-ausnartu. Zait Sof 13. 

- GOGOAZ BESTE, GOGOAZ KONTRA. v. GOGOZ BESTE, GOGOZ KONTRA. 

- GOGO-BEHARTU. Cf. goganbehartu. � Beharraren othoitza, gogo-behartua ditakeenean. "Anxius". Dv Ps 

101, 1 (Ol Ps 102, 1 larrialdian). 

- GOGO BERO. "Ori egiteko, gogo beroa ta iperdi atzerana bear dira (V-ger), para eso se necesitan entusiasmo 

y constancia" A (s.v. atzeran). � Borondateko afekto edo gogo bero bizi batzuekin. Cb Eg II 9. Batzuek abiatzen 

dira gogo bero edo ferbore andiarekin. Mg CC 235. Gogo-beroz (con entusiasmo). Echta Jos 6. � "Prompt, 

ardent, bizi, gogobero" Lh Eusk 1919-1920 (II), 80. � An erakori zan gogoberozko zalapart, zarraparra ta 

iskanbila. A Ardi 71. 

- GOGO BETE. a) Asco, repugnancia; saciedad. Cf. gogobete. � Gosea etzaio geituko, ta bai gogo betea. Mg 

CC 238. Gogo betia emoten dabee, inos itxi bagarik ekin ezkero, estudijuak, lanak [...] ta beste gauza guztiak. 

fB Olg 15. Gogo betia ta enpaduba emoten deutsen lagunakin. fB Ic III 355. b) Agrado, complacencia. � Egin 

zeban guztia txit ondo eta zuzenki, errege jaunaren gogo betera. Izt C 507. Neuk dakit ziur-ziur zure ta nire 

aittamak gogo-betea daukena asmo orretan. Echta Jos 167. Ez nengon xor, ez, Zurekin nengon gogo betean. Or 

Poem 545. � Eta biotzak / komentutzar au, neurea, diño, / gogobete ta nagusikiro, / berekaxa. Gand Elorri 77. 

� (Con -ko, adnom.). Del gusto (de), satisfactorio. � Euren gogo betekoa eztana eztabie nai etxean. Ag Kr 108. 

Maitetasun ori nere gogobetekoa den, Paulatxo. Ag G 240. Txantonen asmo osoak ez yakazan bere emazteari 

gogo beteko. Erkiag Arran 127. Erantzunak asko dira; gogo-betekorik, ordea, ez. MIH 16. v. tbn. Otx 91. Etxde 


mende. 

783


JJ 184. 

� (Con instr.). Con alegría, con agrado. � Ah! Zein gogo betez, zein ziñez emain nizkitzukedan esker oriek! Mb 

OtGai I 49. Zu zare gogo bethez entzuten duena. Dv LEd 145 (Cb Eg II 78 txit pozik). Eskerrak emango 

nizkitzuke gogo betez. Anab Aprika 71s. � "Résolument" Dv. 

- GOGO-BIHOTZ. (Gralmte. en pl.). � Jaunari nai dakiola egi au gure gogo-biotzetan ongi sarturik geratzea. 

AA III 363. Maiteari egin paraboletan, / gogo-bihotzak hegaldun airetan. Ox 27. Bakarrik gain hautan 

bizitzeko, gogo bihotzak fermu behar ditik. Larz Iru 90. Bainan, gogo-bihotzean zer ote zuken, zilatzen ari... 

Ardoy SFran 217. Bai eta garrez betherik / ororen gogo bihotzak. Casve SGrazi 134. Gogo-bihotzetan 

daramaguna aditzera eman behar genioke besteri. MEIG IX 65. 

v. tbn. StPierre. Enb 54. Etcham 123. Barb Leg 2. Eguzk GizAuz 17. Etxde AlosT 59. Munita 8. Mde Pr 265. 

Mattin 16. Xa Odol 109. 

- GOGO DEUN (Bera). Espíritu Santo. v. 2 goteun. � Aita-Seme-Gogodeunak / iruak berdin goretsi. Or JBDei 

1919, 311. Zer ote zan? Zan Espiritu Santua edo Gogo Deuna suzko mingain itxura arturik. Inza Azalp 85. v. 

tbn. Or BM 5. Akes in Onaind MEOE 775. 

- GOGO DONE. Espíritu Santo. � Hosanna Seme berak / gantzutu ebanari, / bardin Gogo Doneari / biotzeko 

garra. Azc PB 27 (en Ur PoBasc 468: Espiritu Santu Jaunari). 

- GOGO EDUKI. Querer, desear. v. GOGO IZAN. � Romeria bat egiteko, / jauna, daukat nik gogo. Lazarraga 

1147r. 

- GOGO EGIN. Decidir(se), tomar una decisión. � Azkenean [...] gogo egin nezan, neure ahal guziaren egitera. 

Lç Dedic * 7r. Egin zuen gogo eta asmu. Ax (ap. H). Berz' atunik, / bana hunik, / gogo egizu hartzera. O Po 8. 

- GOGO EMAN (S ap. A; VocS, Gèze � Dv), GOGOA EMAN. a) Prestar atención, estar alerta; cuidar de; 

pensar, considerar. "Observer" VocS. "Pensar, reflexionar" A. � Nolatan Iainkoaren Elizari gogoa emanen 

drauka? Lç 1 Tim 3, 5. Axeria predikatzen denean ari, gogo emak eure oilloari. O Pr 551. Mezan zeri gogoa 

eman behar da? Bp II 18. Elhe soberari gogua emaitiaz. Mst I 10, tít. Halaz gogomazü eztezazün ahoan hurzera 

ützi [ostia saintia]. UskLiB 91. Gogo eman dezagün gure fürian ogen handi bat egin ahal diogüla. Arch Gram 

34. Gogua eman dezagün [...] falter. CatS 118. Gogo emazue, beraz, arbasoen aztura eta bizi-molde onak 

sekulan aldatzetik. Arb Igand 10. Gogo emazu Maria; oroen irri-egingarri bilakatzen ari zira. HU Zez 62. Sei 

hilabethetarik goiti ez-ontsa zerbeit ukaiten duen emazteak go'man beza. EskLAlm 1910, 6 (ap. DRA). Gomak 

azantzekin goresten hitener. JE Bur 125. Bego ixil Zu goresten urrikalmena gogo emaiten ez duna. "Considerat". 


v. tbn. Egiat 219. Jnn SBi 160. Ir YKBiz 279. Etxde JJ 43s. Zait Plat 69. Gazt MusIx 65. Lab SuEm 203. Gogoa 

eman: O Pr 672. Tt Onsa 36. CatLan 143. Mercy 38. Xarlem 25. UskLiB 12. HU Zez 209. Gomazu: ChantP 372. 

Zait Plat 131. Gazt MusIx 115. Ibiñ Virgil 87. 

� Gogoa eiezue bada zuen buruei, zuen bihotzak sortha eztitezen gormandizaz. "Prenez donc garde". Lç Lc 21, 

34 (He goardia idukazue, Dv begira). 

� Goguarik emaiten eztiana. Mst III 39, 3 (v. tbn. 45, 4; 31, 4; 19, 2, etc.; cf. gogua aphür emaile 7, 2). � Ezta 

laxü, ez arhin, ez gaiza banuer gogua emaile. Mst III 5, 7. 

� (Interj.). "Gogoemak! (Sc), ¡atención, cuidado!" A. "Gomak (BN-mix), ¡atención! ¡cuidado!" Ib. "Gomazu 

(BN-mix)" Ib. � Gomak! Eztabaida ontan, nork galtzen dula deritzak, ik, ala, nik? Zait Sof 128. 

b) Disfrutar. � Halarik ere bethi perillos dira, eta hetan gogo emaitea, are perillosago. SP Phil 84 (He 86 hetan 

plazer harzea edo lakhetzea). 

- GOGO GAITZEZ. De mala gana. v. GOGO TXARREZ. � Den gauzarik errazena egin bedi gogo gaitzez, eta 

gaitz izanen da. Ax 486 (V 314). Artharik eta gosturik gabe, gogo gaitzez. Dh 276. Haurrak gogo gaitzez 

aldegin zuen leihorat. Mde Pr 83. v. tbn. Dv Lab 309. 

- GOGO GAIXTO (G, L, S, R-uzt ap. A; Dv). "Mauvaise volonté" Dv. � "Gogo gaixtoko, qui est de mauvais 

vouloir" Dv. 

- GOGO-GAIXTOKERIA. "Acte de mauvaise volonté" Dv. 

- GOGO GAIZTOZ. a) Con mala intención. � Gorrotuz edo gogo gaixtoz nihor arbuiatzea da mortal. Harb 

184. b) "(De mala) gana, gogo gaistoz" Añ. "Gogogaiztoz, à contre-cœur" Lecl. � Burasoak desobeditzen edo 

gogo gaixtoz eta errenkurak eginez baizen obeditzen ez dituztenek. Brtc 59. [Gurutzea] gogo gaiztoz eramaten 

badezu, zure burubaren karga egiten dezu. Echve Imit 155. Lan egin behar denez gero biziko baldin bada, 

hobeko da gogoko den lanean ari, bestetan gogo gaiztoz baino. MEIG VIII 119. v. tbn. Jaur 387. Lard 196. Dv 

Lab 140. CatJauf 16. 

- GOGO-GARAITIK. v. GOGOZ GARAITIK. 

- GOGO GUREN. Espíritu Santo. � Gogo Gurena Semeagan dago osorik. Or QA 154. Bialdu bait zenigun 

goietatik Gogo Gurena. Or Aitork 389. 

- GOGO-ILUNTASUN. Melancolía, tristeza. � Gogo iluntasuna dut nik nerezkoa, / Jaungoikoak egina nau 

honelakoa. Xa Odol 318. 

- GOGO IZAN (L, BN, S ap. A). (Aux. trans.). Querer, desear. � O, iaun hona, gogo dizit garizuma denian / 

egiazki egiteko neure konfesionia. E 43. Zer probetxu da bide luzeari lotzeaz, gogo duen lekhura heltzen ezpada? 


mende. 

784


Ax 466 (V 302). Nere lekuan zu sar zaite, gogo badezu. Lard 162. Nik gogo dudan bezin gartsuki. Ldi BB 136. 

Oraindik gogo lukete egunak / luzeago lezan adarra. Or Eus 318. An ager zaidakezu / nere arimak ain gogo 

izana. Gazt MusIx 195 (Onaind in Gazt MusIx 210 gogo nebana). Saia dadila, halarik ere, gogo duena. MEIG I 

258. v. tbn. Mg CC 189. It Fab 169. SMitx Aranz 193. Etxde JJ 34. 

� (Con part.). (AN-5vill-ulz-arce-erro, L-sar, BN-ciz-arb-baig-lab; Dv). Ref.: EI 275; Gte Erd 26, 139. "Egin 

gogo dut, j'ai l'intention de faire" Dv. "Hori egin gogo dut" Gte Erd 26. "Horren egin gogo dut" Ib. 139. � Gure 

etsaiéz mendeka lekhuan, haién ona prokuratzen eta prokuratu gogo baitugu. Lç Ins A 3v. Gurutzearen kantatu / 

gogo ditut orenak. EZ Noel 99. Egintzatzu gero egin gogo ditutzun ongiak eta deskarguak. Ax 218 (V 145). 

Esplikatu gogo dazuet (Urdax, 1827). ASJU 1993, 578. Jainkoak adirazi zion egin gogo zuan munduko guzien 

galtzea. Ub 13. Obratu gogo duenak / elheak ditu bakhanak. Gy 45. Luziaren odolez du / ezpata gogo busti. Zby 

RIEV 1908, 420. Horra zer lege laster duten eman gogo. Zby RIEV 1909, 233. Ezkila lehen bezala jo gogo du. 

Lf Murtuts 36. Nere baratzak ez dun / soiñua gogo dut entzun. Or Poem 553. Eztiat iñundik bere atzaparretan 

erori gogo. Etxde AlosT 52. Zertarat heldugo [= heldu gogo] duzu? Larz Senper 48. Apeztu gogo nuela erran 

nion aitari. Iratz in Alzola Atalak 120. Hau dizut nik esan-gogo. Xa EzinB 135. 

v. tbn. Harb 203. Tt Arima 105. Bp I 80. ES 389. Ch I 3, 3. SermAN 1r. Mb IArg I 97. Lg II 186. Brtc 161. 

Monho 28. Dh 67. Laph 246. Dv Lab 1. Hb Egia XI. ECocin 50. ChantP 326. Legaz 27. Elzb Po 206. Jnn SBi 

149. Elsb Fram 106. Arb Igand 17. HU Aurp 153. CatJauf 27. JE Bur 211. Ox 50. Or Mi 3. Etcham 70. Barb 

Leg 60. Ir YKBiz 434. Iratz 29. Zait Sof 148. Zerb Azk 20. Mde Pr 192. Erkiag Arran 66. Ibiñ Virgil 38. Ardoy 

SFran 196. MEIG III 128. 

� Bide guzian ikus-gogo nun / zure bairatu gozo ori. SMitx Aranz 23. 

- GOGOKO. v. gogoko. 

- GOGO-MIHI. (Pl.). Pensamiento y lengua. � Behar du ausartzia frango, jendearen heraberik ez, gogomihiak 

zalu. Lf ELit 39. 

- GOGO-NEURKETA. Psicometría. � Gogo-neurketa edo uki-metagnomia. Mde Pr 325. Buchanan-ek erabili 

zuen hitza, psychometry, hau da, gogo-neurketa, ez zaio batere egoki gertari horri. Ib. 325. 

- GOGO ONA EGIN. "Gustar. Emazteak ezteutso gogo onik egiten (V; msOch)" A Apend. 

- GOGO ONEZ (V, L, BN, S; Volt 8, SP, Urt I 119, Lar, Añ, VocBN, Gèze (g. hunez)). Ref.: A; Lrq (gogo 

hunez). De buena gana, con ganas; con buena disposición. "(De buena) voluntad" Lar, Añ. � Gogo honez 

erranen dut zuri Ave Maria. E 83 (149 gogo hunez). Mundu hunetako gaitzen hain gogo onez pairatzeko 

indarra. Mat 203. Den [gauzarik] gaitzena egin bedi gogo onez eta erraz izanen da. Ax 486 (V 314). Guti 

baduzu, guti hura gogo onez parti zazu erromesarekin. Mih 85. Ondo gogo onez. Añ EL 2 6. Ezpada gogo hunez, 

bortxaz eginen du. Arch ms. (ap. DRA). Gogo hunez jarraikiko dizüt. Ip Dial 59 (It atsegin andiarekin). Gogo 

onez aitortuko dut bere jakitate edatua. Vill Jaink 68. Ez nuen oso gogo onez hartu Euskaltzaindiko sariketarako 

aztertu behar izan nuenean. MIH 358. 

v. tbn. EZ Noel 19. SP Phil 213. Ch III 50, 4. He Gudu 111. Mb IArg I 279. Mst III 48, 6. Lg II 105. Gco II 29. 

Dh 62. Mg CC 150. AstLas 45. JesBih 431. Jaur 174. Dv LEd 234. Bv AsL 130. Arr May 171. Jnn SBi 16. Lap 5 

(V 4). Arb Igand 85. JE Bur 38. Balad 186. Urruz Zer 47. A Ardi 130. KIkG 77. ArgiDL 52. Barb Sup 84. Otx 

96. Inza Azalp 134. Const 18. Ir YKBiz 71. Zerb IxtS 23. Zait Sof 18. JAIraz Bizia 7. Mde HaurB 124. Etxde JJ 

218. Or Aitork 43. Anab Poli 124. Vill in Bilbao IpuiB 7. Erkiag BatB 152. Alzola Atalak 114. Berron Kijote 

113. 

� (Gogo onez eta onez). � Gogo onez-eta-onez, zure eskuko, zure Bihotz Sakratua izan ahal dadien ezagutua 

eta maitatua bazter guzietan. Jnn Bihotz 99. Gogo onez eta onez igor ginetzake; bainan Bramatar nagusi horiek 

eztituzte ikhusi ere nahi. Prop 1893, 196 (sg. DRA, pero no se encuentra en esa pág.). 

- GOGO ONKARA. "De buen grado" A. � Emak eure xahala gogo-onkara, gora ahal dezaianari azkarrara. 

"De bonne grâce". O Pr 578. 

- GOGORA EKARRI (Añ). Traer a la mente, recordar. v. gogoratu. � Inspira diatzadazu eta ekar gogora zeure 

loriako eta neure salbamenduko egin behar ditudan obrak. Mat 285. Leheneko bekhatu barkhatuak ere 

erraberritzen, gogora ekhartzen eta pitzten bezala baititu. Ax 470 (V 305). Historiak esaten digutena gogora 

ekarri. Cb Eg III 331s. Gogorat ekhartzen nuen [...] imaxina hura. MarIl 76. Onexek dakast gogora bein 

Durangokorta deritxon basetxe baten jazo zana. Kk Ab II 159. Nahi gabe Madrilen bizi den Aranburu 

busturiarra dakarkit gogora. MEIG III 152. 

v. tbn. SP Imit III 6, 4. VJ 10. Brtc 146 (gogorat). Monho 90. Mg CO 18. Añ EL 1 82. Gco I 395. AA I 553. fB Ic 

I 97. Zav Fab RIEV 1909, 31. CatLlo 66. CatBus 13. Gy 161. Lard 460. Arr GB 129. Legaz 39. CatUlz 40. KIkG 

73. KIkV 95. ArgiDL 41. Inza Azalp 73. Or Eus 283. Lek SClar 138. Etxde JJ 243. Akes Ipiñ 91. Arti Ipuin 79. 

Bilbao IpuiB 173. Ugalde Iltz 51. Onaind in Gazt MusIx 148. Vill Jaink 50. Ibiñ Virgil 36. NEtx LBB 149. 

Alzola Atalak 90. Xa Odol 202. Berron Kijote 67. 

- GOGORA ERAKARRI. "Rappeler au souvenir" Lecl. � Behar ditutzu bertzeen gaitz handienak gogora 

erakharri. SP Imit III 19, 1. Ez nun neke aundirik bear-izan atzeguneko nere irudipen aiek adiskidearen gogora 

erakartzeko. Ldi IL 32. Nun lotaratu zen eta bere azken ibillerak ezin gogora erakarririk. Etxde JJ 161. v. tbn. 

He Gudu 143. Dh 102 (gogorat). MarIl 104 (gogorat) y 80. Jaur 388 (gogorat) y 394. Zait Plat 69. 


mende. 

785


- GOGORA ETORRI (V-gip; H), G. HELDU (H), G. JIN (H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Venir a la memoria, 

a la mente; ocurrir. v. gogoratu. � Othoitz egiten dugunean galdegiteko dugu gogora ethorten zaikun guzia? Lç 

Ins E 3v. Orain jatort gogora gaztetan ikasi neban asko esan gura daben ipuin au. Mg PAb 88. Ahora jinak 

erran, gogora jinak egin. HU Zez 198. Voltaire zenaren orhoitzapena heldu zait gogora. JE Ber 71. Ipui zârrak, 

atozte gogora! Ldi BB 164. Arrese-Beitiaren bertsoak datozkit gogora. MEIG I 239. 

v. tbn. EZ Man I 78. Harb 161. Ax 368 (V 242). O Po 12. Gç 140. ES 166. Ch III 48, 6 (gogorat). Gco I 403. 

AA III 598. VMg 101. Astar II 47. CatLlo 71. It Fab 52. CatBus 51. Gy 102. Bil 99. Zab Gabon 90. AB AmaE 

110. Jnn SBi 145. Arb Igand 8. Azc PB 306. Iraola 13. Ag G 92. Ir YKBiz 425. Or Poem 551. Etxde JJ 183. Akes 

Ipiñ 5. Arti MaldanB 230. Zait Plat 116. Erkiag BatB 165. BEnb NereA 77. Xa Odol 307 (gogorat) y 102. Uzt 


G. heldu: SP Imit IV 14, 1. Arg DevB 143. Astar II 275. Elsb Fram VI. HU Zez 188. Etcham 61. Barb Leg 108. 

Erkiag Arran 71. Xa Odol 255; -rat h.: Ch I 4, 1. Brtc 117. Hb Egia 30. Laph 61. Jnn SBi 16. JE Bur 48. Etcham 

72. FIr 133. Zerb Azk 57. JEtchep 67. 

G. jin: HU Zez 135. Xa Odol 229; -rat j.: Arb Igand 201. Zub 19. Zerb Azk 53. Lf in Zait Plat XXIII. JEtchep 

107. Larz Iru 122. 

- GOGORIK. v. GOGOTIK. 

- GOGORIK-EZ. "Gogorik-eza, desgana, desidia" Etxba Eib. 

- GOGO SAINDU. Espíritu Santo. v. ESPIRITU SANTU, GOGO DEUN. � Glori' aitari, semeari / eta gogo 

sainduari. O Po 64. Goretsi bedi Aita ta Semea ta Gogo Saindua! Or Mi 139. 

- GOGOTAN HARTU. a) "Considerar" A. v. GOGOAN HARTU. � Gogotan artu zelan Angeru Gordetzalleak 

daroian zeure mezatarako pausuen kontu ederra. Añ EL 2 16. v. tbn. Akes Ipiñ 14. � Iñoiz neurtitzez goretsi izan 

arren, noizbait itz lauez ere ederresteko zorra neban gogotan artua. Erkiag Arran 5. b) "(Vc, G, BNc, B, R), 

tomar algo o emprenderle con empeño" A. 

- GOGOTIK (gral.; Urt I 119, Ht VocGr 368, Lar, Añ, H, VocB), GOGORIK, GOGOTI (S). Ref.: A; Lrq (gogo); 

Gketx Loiola (eepixio). a) Verdaderamente, con ímpetu; de buena gana. "De bon cœur" SP. "(De buena) gana", 

"(de buena) voluntad" Lar, Añ. "Ce n'est pas de refus, gogotik (edo gogotisko)" Herr 2-2-1956, 4. v. GOGOZ (b). 

� Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. � Gu ez galdu, baina salbatu nahi gaituenari gogotik 

iarreiki behar giaizkiok. Lç Ins C 4v. Gogotik eta plazer arzen dugula geuren baitan erran bear ditugu itz oek. 

Ber Trat 124v. Behar du gogotik, amorioz, borondate onez eta libreki egina izan. Ax 203 (V 136). Hainitzek 

gogotikago mundua enzuten dute Jainkoa baino. SP Imit III 3, 2 (Ch (III 3, 3) gogotikago; Mst gogo hobez, Ol 

pozikago). Ongi bizitzera gogotikenik daudezenei. He Phil 458. Saia zaite bada gogotik, eta iritsiko dituzu 

Mezaren ondasun andiak. AA I 525. Holakorik egin baino lehen, gogotik emanen zuen bizia miletan. Jnn SBi 

162. Zoin gogotik diotegun erraiten: ongi-etorri! HU Aurp 220. Gogotik egingo zenduen barre gure Ana Mari 

Kontzeren arrapaladak ikusi bazenduezan. Bilbao IpuiB 35. Franziskano eginen zen gogotik. Ardoy SFran 99. 

Gogotik ekin zion eta taxuz burutu du. MEIG III 113. v. tbn. Mb JBDev 252. Bv AsL 143. Zby RIEV 1908, 605. 

Barb Leg 26. � Bortxazkoa bezala, eta ez osoki gogotikakoa. TB Philem 1, 14. Ez ükhen beldürrik, Maria, ezi 

Jinkoaren gogotikoa zira. Ip Hil 70. 

� (Con reduplicación intensiva). � Biotzerik eta gogo gogorik gorrotadu eikezu oraingiñoko zure bizitza 

deungea. Añ EL 2 19s. Datoz geldi munerantz / ta ondo pozik / bear lanak eginik / gogo gogotik. Zav Fab RIEV 

1907, 98. 

� (gogotikan). � Korajez tira arpoia, / sartu gogotikan. Arrantz 33. Guraso fiñak beren semia / maite zuten 

gogotikan. Tx B I 41. v. tbn. Noe 110. EusJok II 29. Ud 74. AzpPr 28. JanEd II 139. 

b) (V-gip ap. Elexp Berg; H). Mucho, abundantemente. "Bart gogotik ein ddau eurixa" Elexp Berg. � Egunaz 

gogotik bearrean / eta deskantsuz gabean. Echag 118. Hiratzeak gogotik ematen duen toki guzietan gaztaina 

ederki ethorriko da. Dv Lab 318. Aurten esperatzen zan / sagarra gogotik, / gutxi dala diyote / loretubagatik. 

JanEd I 90. Ze bapa! Azi da gogotik. Beorri baño geiago egin da. Sor Bar 41. Denek erretzen eta edaten zuten 

gogotik. Mde Pr 134. Euria gogotik ari zuan. Anab Poli 33. Onek ere astoari jotzen zion gogotik, bañan astoa 

len baño mantxoago. Salav 102s. Batzar lagunekiko dudan eskerra eta zorra adierazi nahi nituzke. [...] Gogotik 

egin dute lan. MEIG VIII 97. v. tbn. ChantP 238. Ag AL 45. Anab Aprika 15. 

- GOGO TXARRETIK. De mala gana. v. GOGO TXARREZ. � Gogo txarretik eman diot. Sor Bar 60. Baña 

Patxi nola illia tintatzen ari zan oso gogo txarretik, etziyon batere arretik jartzen. Iraola 108. Gure bigara gaztia 

/ gogo txarretik dijua, / anka batetik errena eta / bestetik berriz kojua. Tx B II 250. 

- GOGO TXARREZ, TXARRAZ. a) De mala gana. v. GOGO GAITZEZ. � Geienak nekeak nekez, gogo 

txarraz, gogaiturik ta merezimentu baga daroezala. Añ NekeA 217. Oien esanak gogo txarrez egin, edo egin 

gabe utzi dituzu? ArgiDL 26. Galilearrak gogo txarrez zeuden erromatarren mendean. Ir YKBiz 287n. Gogo 

onez bazan ala gogo txarrez bazan, an egon bear zai txerpolari jendea. Anab Poli 124. Gogotxarrez bada ere. 

Eston Iz 56. v. tbn. Or SCruz 116. Alz Ram 29. ABar Goi 47. Munita 115. Etxde JJ 273. b) Con mala intención. 

� Orrekin ez det esan nai, era ortara, gogo txarrez jokatzen danik. In MAtx Gazt 6. 

- GOGOZ (V, L, Sal, S, R; SP, Ht VocGr 344, Lar, Añ, VocBN, Lecl, Dv, H). Ref.: A; Lrq. a) De memoria. 

"Gogoz ikastea, apprendre par cœur" SP. "(Tomar, saber de) coro, gogoz ikasi" Lar. "Intelectualmente", 


mende. 

786


"mentalmente" Añ. v. BURUZ. � Tr. Se documenta en autores septentrionales y en Mendiburu, Moguel y 

Aresti. � Erran behar dira Credo eta Miserere mei ezpere gogoz eztakitzatenek hirurnatan Pater. Harb 431s. 

Bazeneaki ere Eskiritura saindu guzia gogoz eta endeleguz. SP Imit I 1, 3 (Ch y Mst gogoz; Ol buruz). Gogoz ta 

memoriz artzeko. Mb IArg I 54. Oxala! gogoz banazki prediku haren xehetasun guziak! Arb Igand 56. Bertsualde 

luzeak bazituen gogoz ikasteko antzerkilari bakotxak. Lf in Casve SGrazi 9. 

v. tbn. He Gudu 53. Hb Egia 99. JE Bur 170. Ox 203. Zub 93. Zerb Azk 79. Mde Pr 84. Arti MaldanB 230. 


b) (gral.; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. De grado; con ímpetu. "Voluntariamente" Lar, Añ. "(De buena) gana", 

"(de buena) voluntad" Añ. v. GOGOTIK. � Tr. De uso general en textos meridionales; en autores 

septentrionales, aunque se documenta ya en Oihenart, su frecuencia es mucho menor. � Ni honen bero / 

nakusun gero / zure gogoz maitatzera. O Po 14. Tenporau egon arren oz, / banatxeak ni gogoz. GavonC Egan 

1956 (5-6), 27. Zenbatetan gogozago ori nik daramadan, anbat doatsuago. Mb OtGai (ap. H). Jan daigun 

gogoz. Mg PAb 137. Gurago neuke gauza asko baño geijago, artuko bazendu gogoz ipuin eder au. Ib. 103. Ez 

nola nai, baizik gogoz eta atsegin kontentuz. AA I 610. Edurra zan gogoz. Kk Ab I 54. Yende guziak gogoz 

aditzen zion. Ir YKBiz 397. Geroago ta gogozago ta sarriago joaten zan dantzaldietara. TAg Uzt 56. Adierazi 

bainion liburu aietan ari nintzala gogozenik. Or Aitork 195. Liburu au gogoz eta atsegiñez ikusi dodala esango 

dautzuet. In Akes Ipiñ 4. Bere egin bear guziak gogoz eta zintzo betetzen zituan. Ugalde Iltz 19. Baña eztarriz 

sano gabiltza, / ta kanta nai degu gogoz. Canc. pop. in NEtx LBB 366. Behin eta berriro irakurria dut, gogoz 

baino gogozago. MIH 149. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): SP Phil 389. Brtc 14. Dh 168. Arch Fab 185. CatJauf 18. Iratz 147. 

Mattin 109. Xa Odol 265. 

� Yabea begira barre zantzoz, / ta belea yaten gogo gogoz. Zav Fab RIEV 1907, 540. 

- GOGOZ BESTE, GOGOAZ BESTE. En contra de la voluntad. v. GOGOZ KONTRA, GOGOZ BESTERA. � 

Zatitze au gogoz beste gertatzen zitzaidan. Or Aitork 203. Berak nai ezik eta gogoz-beste, emeki bearrarazi zuten 

zirkura. Ib. 139. � (Con -ko, adnom.). � Malentxoren gogoaz besteko irteera ua zerbait gozatzearren. TAg Uzt 

148. Norbere gogoaz-besteko egitada bat, ezin leiteke iñoiz egin. Erkiag Arran 62. 

- GOGOZ BESTERA, GOGOAZ BESTERA. "Gogoaz bestera, contra la voluntad, de mala gana (V-ger-ple)" A 

EY III 349. � Galdetzen ziotenean gogoz bestera erantzuten zieten. A Ardi 47. Ama batek eketx egin zunan, ots, 

aur illa. Bazunan irugarrena gaixoak, gogoz bestera, yakiña. Or QA 96. Bertan iaioa zalako, edota bere gogoaz 

bestera bertaratu zalako? Zait Plat 19. � --Zer da guzurra? --Gogoaz bestera gauzea esatea. Oe 113 (H s.v. 

bertze: 'dire une chose contrairement à sa pensée'). 

- GOGOZ GAINTI (S). Ref.: A (gogoz-gaintik); Lrq (gogozgaiti). En contra de la voluntad. � Onhetsi zian 

aitak nahibada gogoz-gainti eta komentian sarthü zen. Ip Hil 42. Elguebarnek gogoz gainti bena halarik ere, 

eman zian gizon arrotzari, Introït eta besten hasteko onuria. Const 40. 

- GOGOZ GAIZKA. "Par dessus, par delà" H. 

- GOGOZ GARAITIK (BN; SP (cita el ej. de Lç), H), GOGOZ GARAI (BN-ciz), GOGOZ GARAITI (g. gaiti 

S). Ref.: A (gaiti, gogoz-gaintik); Gte Erd 203. "Contra la voluntad" A. "Gogotik ezbazuen, gogoz garai eginen 

zula (BN-ciz)" Gte Erd 203. Cf. gogongaraitik. � Baldin gogotik haur egiten badut, sari dut: baina baldin 

gogoz garaitik egiten badut, dispensazionea eman izan zait. Lç 1 Cor 9, 17 (He gogoaren bortxa, TB bihotz 

kontra, Dv gogo gaitzez). Egiten dutena alegeraki egin dezatenzat eta ez gogoz garaitik. Lç He 13, 17 (He damu 

dutelarik). Eztizie emaiten, edo emaiten badute hain gogoz-garaitik, nun heer deus galdeiteko gutizia idokiten 

baitute. AR 104s. � Haurraren seriostasunak gogo-garaitik irribarre argal eragiten ziola. Mde HaurB 92. 

- GOGOZKO (V?, G? ap. A; Añ, Dv). a) Espiritual, de espíritu; mental. "Mental" Añ. � Nola gogozko pobrezia 

ahal dukeen nihork, izanaz pobre denean (tít.). SP Phil 278. Bekatu egiñen gogozko damuz, bihotz tristatuz ta 

gorputzaren nekez. Mb IArg I 92. Gogozko edo biotzeko orazio edo eskaera humilla. Gco I 391. Zer bear da 

gogozko komunio ona egiteko? AA I 469. Gogozko pekatu izateko [...] ezta biar gomutan edo buruban darabilen 

leezko loikerijarik egiteko gurari edo deseorik eukitia. Astar II 135. Zorionekoak gogozko behartsuak, otxanak, 

urrikaltsuak. MEIG I 199. 

v. tbn. Mg CO 22. Añ EL 1 57. Ur MarIl 5. Lard 379. CatS 65. Arr May 11. Jnn SBi 82. Itz Azald 135. Inza Azalp 

142. ArgiDL 130. Ir YKBiz 118. Or Aitork 37. Gazt MusIx 165. 

b) Gozosamente. � Asta-zaina (barrez) gozozko / ta belea yaten gogozko. Zav Fab RIEV 1907, 540. 

c) (gral.; Dv). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 139. Voluntario; agradable, del agrado (de). "Gogozko lanak eztau 

nekatzen" Elexp Berg. � Bere gogozko bagezia. Bp I 51. Zeren gogozko nekia ariña izan oi da. Bv AsL 156. 

Zure gogozko edozein erako eriotza. ArgiDL 52. Ire gogozko dala entzun nai diat. ABar Goi 50. Gezur-izen 

batekin Napoleonen armadan gogozko gudari sartzen saiatu bear. Etxde JJ 161. Txoriak zituan bere gogozko 

lagunak. Salav 74. Gogozko lanetan bide gogorrik ez (AN-larr). Inza NaEsZarr 232. Gogozko mutu bihurtuko 

dira, hain galgarri den mintzatzeko gaitasuna erdeinuz baztertuaz. MIH 215. Bai gogozko eta balizko 

irakurleekin, bai behartuak ezinbestean datozkidan ikasleekin. Ib. 192. v. tbn. Ag G 144. Jaukol Biozk 6. Kk Ab 

II 145. Ldi IL 45. Eguzk GizAuz 86. EA OlBe 49. SM Zirik 44n. 

� (Con izan). Gustar, agradar. v. gogoko. � Nunbait etzaie oso gogozko / aizerik eta euririk. Basarri 164. Kantu 


mende. 

787


lana hain gogozko duen Aita Antonio Zabalaren hitzaurrea dator. MEIG III 51. v. tbn. Munita 79. NEtx Antz 52. 

Anab Aprika 36. Uzt Sas 224. Berron Kijote 115. 

- GOGOZ KONTRA, GOGOAZ KONTRA (-uaz V-gip ap. Elexp Berg). En contra de la voluntad. v. GOGOZ 

BESTE, GOGOZ KONTRARA. � Kunplidu eban Dabidek aginduba, ta goguaz kontra bere Saulek emon 

eutsan alabia esposatzat. JJMg BasEsc 178. Goguez kontra sarri ikesten izen dok. A BGuzur 126. Bai, --aitortu 

zuen izebak gogoz kontra. Mde Pr 86. Erti-gizonak, nahiz eta bere gogoz kontra, iduri horren mugetan lortzen 

du bere ikusmena. MEIG IX 115 (en colab. con NEtx). v. tbn. Bv AsL 95 (goguaz k.). Erkiag BatB 157 (gogoaz 

k.). Berron Kijote 138 (gogoz-k.). 

� (Con -ko, adnom.). � Zelan kontentuz biziko da goguaz kontrako estaduban? fB Ic III 319. Ez egizue, bada, 

bere gogoaz kontrako gauzarik egiñ. Ag AL 165. Oroipen onak eta txarrak, gogozkoak eta gogoz kontrakoak. 

Anab Aprika 104. Gogoz kontrako lanetan, zenbat ordu alperrik galduak! NEtx LBB 8. v. tbn. Berron Kijote 

138. 

- GOGOZ KONTRARA (V-arr-gip, G-azp ap. Gte Erd 203), GOGOAZ KONTRARA. En contra de su 

voluntad. v. GOGOZ KONTRA. � Goguaz kontrara, juan baino ez juan naijago leukiala. fB Olg 127. 

gogoaketa. v. gogoeta. 

gogoaketatu, goguaketatu (H). � Pensar, reflexionar. v. gogoetatu. � Ezi gauza beraren ardura goguaketathuz 

nehor eneatzen duzu. AR 132. Gogoaketa zazu gauza hoiei. TB 1 Tim 4, 15 (Lç pratika itzak, He medita zatzu). 

gogoala. v. gogara. 

gogoalatu. v. gogoratu. 

gogo-aldaketa. � Metempsicosis. � Gogo-aldaketa bakan ori beste ustekizun are bakanagoakin elkarturik 

ageri da. Zait Plat 71. Metenpsikosi edo gogo-aldaketa. Ib. 70. 

gogoaldatu. � Transformarse, cambiar de mentalidad. � Orrelakoen zai luzaro egon ezkero kalterik ez 

zetorkiola ikusi zutenean, gogo aldatuz, bera Yainko zala zerasaten. Ol Act 28, 6. Gogoalda zaitezte, bada, 

berrituz, Jainkoaren gura on, atsegingarri ta bikaña zein dan ezagutzeko (Rom 12, 2). Or MB 121. 

gogoanbehar. v. goganbehar. 

gogohandiko (L? ap. A; Dv). � "Magnánimo" A. Cf. gogandi. 

gogo-handitasun (Dv, A). � "Magnanimidad" A. � Iainkoa zure zeloaz, zuhurtziaz eta gogo-handitasunaz 

zerbitzatu izanik. Lç Dedic * 5v. 

gogoandu. � Idear, pensar. � Orren antzeko lanak, gure ustez, leen-leenik euskeraz bear lirake gogoandu ta 

idatzi. Ldi IL 65. 

gogoangarri (V-ger, G, AN; Lar, Añ, H), goguangarri, gogoengarri (G-to). Ref.: A; EI 368. �1. Memorable, 

digno de ser recordado; (menos frec., como sust.) recordatorio. "Memorable", "memoria, monumento" Lar, Añ. 

v. gogoragarri. � Tr. Documentado en textos meridionales. En DFrec hay 18 ejs. � Bidaletan deutsudaz 

S(ancho) Garziagaz onen izenean doazala gogoan garriak plater bi, jarra bat, kalderetatxu bat eta 

tazea konteakaz. fJZ 98 (el ej. no es de lectura ni interpretación seguras). Argitara bedi Errege Yaunari ikusi 

erazo bear dan gogoangarri hori. Lar Fueros 49. Debako erriak izan ditu seme gogoangarri anitz. Izt C 459. An 

izan danak ikusi ditu / gauza goguangarriyak. Ud 142. Zumarragako euskel-egun gogoangarri artan izan 

gendun azkenengo batzar nagusia. Ldi IL 142. Beiñere aztu bear ez genituken oarpen gogoangarri batzuek. 

Munita 135. Oien artean bi eskola aundi dira gogoangarri: epikureoak eta estoikoak. Vill Jaink 100. Azken 

honen balioa ez zait hain gogoangarri iruditzen. MEIG IV 111. 

v. tbn. Lard 548. Aran SIgn 85. Zab Gabon 102. EE 1882a, 97. Bv AsL 117. Arr May 149. Urruz Urz 30. Ag Kr 

222. Goñi 112. RIEV 1908, 188. Echta Jos 5. EEs 1915, 106. KIkG 72. Itzald II 171. Mok 19. Muj PAm 28. 

Jaukol Biozk X. JMB ELG 102. Munita 36. Lek SClar 141. Etxde JJ 255. Or Aitork 216. Txill Let 29. Erkiag 

Arran 179. Basarri 5. Salav 47. NEtx LBB 121. Goguangarri: Bv AsL 200. EusJok 52. JanEd II 124. Tx B II 52. 

Enb 32. Otx 103. 

� Aizak, illobia, / gaurko eguna artu / gogoangarria. And AUzta 124. 

�2. Recuerdo. � Bere eramankizun andien gogoangarrirako egurrezko gurutze hura artu eta ederki apaindurik 


mende. 

788


leizetik irten zan. Arr GB 116. Gertaera orretatik berrogeita laugarren urtera, eta beraren gogoangarrirako. 

EEs 1913, 219. 

- GOGOANGARRIKO. "Gogoangarriko gelditu jake iazoera au Santurtzi Baporeko gizon orrei (V-ger), este 

suceso se les ha quedado [...] como recuerdo" A. 

- GOGOANGARRIZKO. (Adnom.). � Gogoangarrizko abestijak (tít). Enb 82. 

gogoango. v. GOGOANGO s.v. gogo. 

gogoantza. v. gogorantza. 

gogo-apur. �1. "Gogo-aphurra, volonté, courage, confiance, énergie qui défaillent" H. �2. "Celui qui a peu de 

bonne volonté, de courage, d'énergie, de confiance" H. v. gogo-urri. 

gogo-apurgarri. "Gogo aphurgarria, ce qui peut être cause de défaillance de bonne volonté, d'énergie, de 

courage, de confiance, etc." H. 

gogo-apurtasun. "Gogo aphurtasuna, qualité de celui qui manque de bonne volonté, de courage" H. v. gogourritasun. 

gogo-apurtu. "Gogo-aphurtu, se décourager, perdre de son énergie, de sa confiance" H. v. gogo-urritu. 

gogoara. v. gogara. 

gogoargi. v. gogargi. 

gogo-argi. �1. "(Vc), alegre" A. �2. Alegría, entusiasmo. Cf. gogargi. � Agoa zabalik guztizko gogo-argiaz 

egoten zan entzuten bere jaioterriko kopla eztizkoak. Echta Jos 310. Laster ezagutu jakan Eladiri bere gogoargia 

ta poza. Ib. 250. 

gogo-argidun. � Alegre. � Agur gogo-argidun bat egin. Echta Jos 300. 

gogo-argitasun. � Inteligencia, inspiración. Cf. gogargi. � Melibeuk, aldiz, askoz obeto ageri ditu idazlearen 

biotz-beratasun ta gogo-argitasuna. Ibiñ Virgil 31. 

gogo-argitu. � Alegrarse, tranquilizarse. � Ezkontza oneaz amaittu zirean zeresanak eta gogo-argitu zirean 

Eladi ta bere aittamak. Echta Jos 185. 

gogoarin. "(V, G), casquivano, ligero de cascos" A. 

gogoarki. v. gogargi. 

gogoarte. v. gogarte. 

gogoatu (SP, Dv, A), goguatu. �1. (Aux. trans.). Cuidar, observar, darse cuenta, prestar atención. "Considérer" 

SP. v. GOGOA EDUN. � Tr. Documentado en autores septentrionales y en Echeita. � Gogoatzen duzuelarik 

nehor aldara eztadin Iainkoaren graziatik. "Prenans garde". Lç He 12, 15 (He begira duzuelarik, TB guardia 

emanez, Dv begiratuz). Hartara begiak ezarririk gogoa eta ikhus nezan lurreko animal laur oindunaterik, eta 

basa bestietarik. Lç Act 11, 6. Laster sentitzen eta pisatzen dugu zer pairatzen dugun bertzeak ganik, baina 

zenbat pairatzen duten gure ganik eztugu gogoatzen. SP Imit II 5, 1 (Mst goguarik emaiten). Zeri gogoatü behar 

da erraitian Santa Maria? Bp I 122. Ezpanintz erne neure buruari goguatzeko, okasioner ihes eginez, goguaketa 

gaistuak ireizis. AR 364. Zoazi, nagia, xinhaurriagana eta gogoatu haren bideak. Arch ms. (ap. DRA). Hortik 

aphür bat gogoa ditake zonbat handi diren Jinkoak Mariaganik errezebitü dütian ohoriak. Ip Hil 34. Eztozu 

gogoatu gizaseme orrek niri egitten izan deustan begirakunea? Echta Jos 319. �2. Convencer. v. gogatu. � 

Baldin hori jakiten badu ere gobernadoreak, guk goguatuko dugu eta gerizatuko zaituztegu. He Mt 28, 14 (Lç 

sinhets eraziren draukagu, Dv eskuraturen dugu). �3. "Comprendre" Gèze. �4. "Devenir pensif, rêveur, 

sérieux" H. 


mende. 

789


gogoatuki. � Atentamente. � Irakur beza konfesione haur gogoatuki. Lç ABC (advertencia final). Merezi baitu 

gure mende guzia hartara gogoatuki aplika dezagun. Lç Adv ** 8v. 

gogoatze. � Pensamiento, idea. � Bere Aita eternalaren lehenbiziko gogoatzean. "Dans la première idée". SP 

POB 43. 

gogoau-. v. GOGOA EDUN. 

gogo-bahitze. � Extasis. � Sainduari Manresako kaperañoan gertatu gogo-bahitzea. JE Ber 60. 

gogo-bakun. � "Ingenuo, sincero" DRA. � Huze herrian zegoen gizon bat, Job izenez, xusen eta gogobakhun. 

ArmUs 1899, 33 (ap. DRA). 

gogo-barreadura. "(AR), distraction" Dv. 

gogobera. v. gogabera. 

gogoberakeria. "Action d'un esprit faible" Dv. 

gogoberotasun. � Fervor, devoción. � Medeli Laudamus, laudamus te entzutea pozgarria zan. Aren 

gogoberotasuna! A Ardi 128. 

gogoberotu. � Animar. � Alkar gogoberotuz ari gaitean, sutsuak suagotuz, gogo-urriak eraikiz. Ldi IL 87. 

gogobete (H (-th-)), gogabete (H (-th-)), gogobetetu, gogobetatu (V-oroz, G-to ap. A; SP (sin trad.), Dv (-th-), 

H), gogabetatu. �1. Conformar(se), saciar(se). "Se satisfaire, en avoir à sa satisfaction, selon son désir" H. 

"Satisfacer" A. Cf. GOGO BETE. � Zein da orotako aberatsena? Bere doiaz gogobetatzen dena. O Pr 430. 

Bainan nola gogabethe naiteke desherri hunetan nagoeno? Dv LEd 114 (Cb Eg II 60 nola kontentu artuko det). 

Aiñ amorio biguña dion Biotz artzaz gogabetatzen da. Ant JesBi 81. Inor eztago gogo-beterik bere zoriagaz. Azc 

PB 120. Eztu lirak gogobetetzen eta saiatuko da [...] safiku, alkaiku ta bitariko askelepiarren igikera berrizten. 

Gazt MusIx 65n. �2. Hartarse, hastiarse. "Gogobetatu, aburrirse" A. � Dirudi, etxeko ogiak gogo betetu dituala, 

eta gauza berrien naikundeakin daudela. AA I 569. Ez naiz entzutez gogobeteko / milla bider esan arren. Bil 53. 

v. tbn. Auspoa 54, 103 (ap. DRA, gogobetetu). 

gogobetegarri (-th- H), gogobetagarri (-th- H), gogabetegarri. � Agradable; satisfactorio. � Zeren gauza 

gogabethegarririk izanen ez duen, eta higuin dituenak bethi gainean dituen. Dv LEd 222s (Cb Eg II 124 gustoko 

gauzarik). Basabereak larratzen ari diran muñoak gogo-betegarri bai-zazkio. Zait Sof 88. Kanta gozo, gogo 

betegarriok. Erkiag Arran 195. Begiasegarri, gogobetegarri. Benetan ere, ames antzeko egia. Ib. 12. Aldizka 

agian atseginez [irakurriak], baina ez aurkitzen gogo-betegarri. MIH 240. 

gogobetetasun (-th- Dv, H), gogobetatasun (-th- H). � "État de celui que en a son gré, a son contentement" H. 

� Ethorriko da ordua [...] gogobethetasun eta ospez gainditurik, Jainkoa gozatzen egonen naizena. Dv LEd 60s 

(Cb Eg II 27 kontentu ta gloriaz beterik). 

gogobetetu. v. gogobete. 

gogobildu. � Recogerse, concentrarse. � Lur gañean belaunbikaturik gogobildua / aoz otoi egiten du Gabrielen 

agurtza. EEs 1931, 8 (ap. DRA). 

gogodun (Lar, Añ). �1. (El) que tiene ganas, voluntad. "Ganoso" Lar y Añ. � Baina gogodunek gauza bat 

bederen eska diezaiokete "euskara lantzen" ari diren gogogabeei: bakea. MIH 208. �2. (El) que tiene espíritu, 

alma; espiritual. � Gauza guztiak gogodunak zirala uste zuten. JMB ELG 103. Artatik egin zitula Iainkoak zerulurrak, 

ots, sorkari gogoduna ta mukuluduna. Or Aitork 362. 

gogoemaitza. v. gogoremaitza. 

gogoenean (ines.; V-gip, G-goi). Ref.: JMB At; Iz ArOñ. � "Período de vida consciente. Nere gogoenean ez da 


mende.


orrelakorik gertatu" JMB At. "(Nere) gure goguenian, en el tiempo que yo recuerde" Iz ArOñ. v. gogoranean. 

gogoengarri. v. gogoangarri. 

gogoera. �1. (Gogoerara 'al gusto, deseo (de)'). v. gogara. � Errazki jarriko zan noznai bere amaren edo 

osabaren gogoerara. TAg Uzt 114. v. tbn. Zait Plat 103. �2. Modo de pensar. � Ororen buruan gure ipuinek 

zer salatzen daukute gure aintzinakoen gogoeraz? Lf ELit 67. 

gogo-erabaki. � "Pensée, sous forme de jugement" JE Ber voc. � Halere, ezin xuxenago heltzen daukute 

adimenerat mihiak, ezpainek, jabearen gogo-erabakia. JE Ber 30. 

gogo-erabilketa. "Méditation. Jauna, zure lege sainduaz dire ene gogoerabilketa guziak" Dv. 

gogoeritu. � Afligir. � Han, ni nigartzu, / ikusiz, hark zu / gogoeritzen ezpazitu. O Po 14. 

gogoeta (BN ap. A; SP, Deen III 10 (goetta), Ht VocGr 399, Añ, VocBN, Dv, H), gogoketa (H), gogaeta (Volt 

105), gogoaketa (H), goguaketa (H), gogueta, gogota (AN ap. A), gogaketa (H ap. Lh), gogoreta. � 

Pensamiento, reflexión, meditación. "Pensamiento" Añ. "Pensée, réflexion, méditation dans la quelle on 

s'entretient" H. v. gogoetadura. � Tr. Documentado sobre todo al Norte (no hay prácticamente ejs. suletinos). 

En la tradición meridional los testimonios anteriores al s. XX son escasos. Gogoeta es claramente la forma 

predominante. En DFrec hay 41 ejs. de gogoeta, 27 de ellos meridionales. � Nork bere gogoeta, moeta. RG A 

57. Dolorea du xedetzat, dolorea gogoan, / gogoeta nahi luke berzetara lioan. EZ Man I 98. Eta zuregana ditut / 

gogoetak ezarri. Hm 88. Ezkaitzala Jainkoak utzi [...] aren gogoeta lizun zikinetan erorten. CatBurg 24. Dudak 

sunsiaraziko dituzten gogoreta batzuek. Mih 20 (54 gogoeta). Gogueta gaistuen eta ispiritiaren barreadüren 

apartatzeko. CatLan 122. Gogoeta edo desirkunde lizunak bere nahitara gogoan atxikitzen dituztenek. Brtc 63. 

Han bethetzen da ez xoilki ukhaiteintuen argiez et-egiteintuen gogoaketa gozabetharriez, bainan bai Jainkoak 

ematen dioen gantzudura jainkozkoaz. "Salutaires réflexions". Birjin 447. Bizi-biziki hartua izan zen gogoeta 

hortaz. Ib. 480. Gogoeta guziz salbagarria horixe, bekhatutik urrun-arazteko indar berezi bat duena. Dh 204. 

Gogoeta lizunetan plazer harzen dutenek (B, s. XIX). ASJU 1992, 990. Jaunak gure gogoeta eta egintza guzien 

berri badaki. Dv LEd 189. Eskuak buruari lothuak, buruan mila gogoeta. Laph 6. Egunaz gogoeta, gauaz amets 

ilhun. Barb Sup 34. Olako gogoetak zebilzkin Piarresek gau ta egun. Etxde JJ 73. Gogoeta txar edo ilunen 

baztertzeko ez da lana bezalakorik. JEtchep 75. 

v. tbn. Ax 474 (V 307). Harb 159. SP Phil 37. Ch III 48, 5. CatLav 130 (V 69). He Gudu 116. Lg II 291. Ub 179. 

AA I 450. TB Mt 15, 19. MarIl 76. Jaur 109. Hb Egia 34. Jnn SBi 91. Lap 234 (V 105). HU Zez 195. Arb Igand 

175. CatJauf 83. Zby RIEV 1908, 760. Echta Jos 127. JE Bur 159. Zink Crit 8. StPierre 22. Ox 175. AIr RIEV 

1928, 599. Or Tormes 25. Zub 33. FIr 174. Ir YKBiz 227. Iratz 51. Lf Murtuts 19. Mde Pr 370. Txill Let 88. 

Anab Poli 124. Erkiag Arran 181s. Arti MaldanB 194. Vill Jaink 152. Izeta DirG 37. Osk Kurl 58. Larz Iru 72. 

Ibiñ Virgil 79. Ardoy SFran 180. Lab SuEm 177. Azurm HitzB 26. Gogaeta: AA III 275. Gogueta: Const 31. 

Gogota: Etcham 152. Gogaketa: Otx 15. ArgiDL 42. Gogoketa: Ag AL 158. Berron Kijote 139. Goguaketa: AR 

364. 

� Concepto, idea. � Hitz eta gogoeten arteko lokarria [...] egiunezkoa da, ez gauzen izaeran finkatua. MEIG 

VII 131. Sujetoaren gogoetak euskaraz ere balio omen du, "in spite of the ergative morphology". Ib. VI 164. 

Eginahalean saiatu zaigu [...] Platonen gogoetak ahalik argien azaltzen. Ib. III 77. 

� "(B, BNc), cavilación, pensamiento triste" A. 

� "Gogota (G-to), indeciso" A. 

- GOGOETA EGIN. Reflexionar, pensar, meditar. � Gogueta egiten zuen bere baithan, zioela, "Zer eginen 

dut?". Lç Lc 12, 17. Egizu kontu, egizu gogoeta, ea zenbat urthe duen bekhatutan zaudela. Ax 81 (V 55). Zer 

atsekabe lehergarri arima damnatu haren baithan gogoeta horiek egitean! Dh 155. Zonbait zonbait gogoeta 

egina naiz gau hautan guzietan. Barb Sup 10. Gere-gerezko joera batek garamazki ortara, guk batere gogoetarik 

egin baiño len. Vill Jaink 149. Berrogoi egun, Salmeron gaztea lagun, gogoeta eta otoitz eginez ereman zituen. 

Ardoy SFran 134. Hasi aintzin egin dut zonbait gogoeta. Xa Odol 207. 

v. tbn. Harb 417. SP Phil 128. CatLav 67 (V 42). HU Aurp 70. StPierre 27. Etcham 39. Ir YKBiz 90. Arti 

MaldanB 224. JEtchep 66. Larz Senper 132. Mattin 85. 

- GOGOETA EGON. Estar pensando, meditando. � Pierris gogueta zegoela bisioneaz, erran ziezón Spirituak. 

Lç Act 10, 19. Bardadanik gogoeta nago zer izan othe daitekeen drainadura. Dv Lab 111. Gogoeta zagolarik zer 

behar zuen egin, [...]. Jnn SBi 152. Etzira luzaz egoiten zure baitan gogoeta. HU Aurp 205. Gogoeta nago, ez 

dituzkegula horren berarengatik ere aski ontsa ikusi, ez Iruñako eliza-nausia, ez San Inazioren sor-etxeko 

kaperak. JE Ber 93. Ixilik zauden. Gogoeta zauden guziak, erdi etsiturik. Lf Murtuts 45. Elur baztertzen nahiago 

nuke arizan, ardien zaintzeko, dena gogoeta egon baino. JEtchep 75. v. tbn. Prop 1876-77, 102. StPierre 26. 


mende. 

791


- GOGOETA JARRI. Ponerse pensativo. � Berri hori entzutean gogoeta jarri ziren Herodes eta hiriko jende 

guziak. Jnn SBi 15. 

- GOGOETAN (BN-arb ap. Gte Erd; SP, VocBN, H (+ gogoketan, gogoaketan, goguaketan)). (Gralmte. con 

verbos como egon, ari, jarri, ibili, jardun...). "Gogoetan dago" SP. "Gogoetan ari naiz (BN-arb)" Gte Erd 70. � 

Eta iartzen da bere buruarekin gogoetan. Ax 558 (V 357). Turbaturik emén / zego gogokétan, / diosalegáu zer 

ote zén. LE Kop 74. Hola, aphur bat gogoetan egon ondoan, Piarresek athera zuen doxa sakelatik. Elzb PAd 9. 

Medikuen aginduz / egoan gogoketan. Azc PB 83 (en Ur PoBasc 274 asi zan pentzetan). Gogoetan ari zen 

Manex nork eman ote zuen holako berria. Zub 63. Zergatik zaudete gogoetan, ogirik ez duzuelako? Ir YKBiz 

234. Zein aduk bere itzalpean artuko ete eban gogoetan ziarduan. Erkiag Arran 66. Egon naiz / istan bat 

gogoetan. Mattin 16. Direlako lege horiek ez dute ere balio ez gogoetan ari garenerako eta ezta ere kontu 

kontari mintzatzen denarentzako. MEIG VI 144. 

v. tbn. G. egon: Ax 320 (V 212). ES 175. CatLav 2 (V 10). Gy 116. Hb Egia 74. HU Zez 66. Or Tormes 81. Barb 

Leg 130. Iratz 71. Mde Pr 75. Etxde JJ 104. JEtchep 79. Xa Odol 111. G. ibili: Txill Let 38. Erkiag BatB 159. G. 

ari: FIr 139. Ir YKBiz 279. Txill Let 32. G. eman: Mih 24. Gogaketan egon: Ag AL 46. Gogoketan asi: A Ardi 

117. Kk Ab I 102. Gogaetan jardun: Berron Kijote 98. 

� Gogoeta hortan nindagolarik, Jaunaren miserikordiak laster ideki zaindan ene arimako begiak. MarIl 72. 

Bulta bat gogoetetan egonik. Barb Sup 177. 

- GOGOETAZKO. (Adnom.). � Burumakur eta pentsakor, gogoetazko zurrunbillo batean burua nahasturik 

iduri. Etxde JJ 67. 

gogoetadura (Dv). � Reflexión, consideración. "État de réflexion, de rêverie triste" Dv. v. gogoeta. � 

Gogoetadura horiez ta bertze horrelakoez erakhartzen zuen Birjiniak bere burua pairakortasunerat. Birjin 129. 

Egitzu maiz gogoetadura hauk, hiltzeko phonduan zarela kontu eginez. Dh 131. Irakurri denaren gainean bere 

gogoetadurak eginez. Ib. 109. 

gogoetagai, gogoetagei. � Tema de meditación. � Gogoetagei heien itxur-ederrak haren izpiritu guzia berotzen 

zuelakotz. Birjin 480. 

gogoetagarri. �1. (Sust.). Fantasía, pensamiento. � Ordea eztu nihork ansiarik behar haren artezia edo 

gogoetagarri guziez. "Phantasiis". SP Imit IV 10, 2 (Ch gogoetez, Mst üdüripen, Ol irudikerien). �2. 

Inquietante; (lo) que merece reflexión. � Nahi bezanbat afliyigarria, gogoetagarria izan dadin kausitzen zaren 

estatua. Mih 211. Zoin laster asetzen giren solasik arinenez ala pizuenez, ditaken gogoeta-garrienaz bardin. HU 

Zez 144. Hauteman daizkola [...] hats-bahidura batzu gogoetagarriak. JE Ber 88. Sor-aintzineko bizi hori salbu, 

iduri zaiku gogoetagarri dela Platonen asmu hori. Lf in Zait Plat XXII. v. tbn. Ibiñ Virgil 61n. Gogoetagarri da 

ikusten den gauza, / basurde bat hiltzea ote da hoin gaitza? Xa Odol 256. 

gogoetagarriki. � Inquietantemente. � Hau tzartzen da laster eta geroago ahulduz doalarik orozbat gorputza 

eta gogoetagarriki mehatuz. JE Med 137. 

gogoetaka (BN-arb ap. Gte Erd). � Pensando, meditando. "Gogoetaka gelditu niz (BN-arb)" Gte Erd 255. � 

Ikhusten baduzu belharra iragaiten hari dela edo basurek jotzeko heinean dela ez da gogoetaka ez eta ere 

dilindaka egoterik. Dv Lab 124. Laborarien buruzagiak hasiak dira gogoetaka, bai eta ere auhenka. SoEg Herr 

13-4-1961, 1. 

gogoetalari. � (El) que reflexiona, medita. � Gu landuketa gera, ta Mistral bezalakoak etorria; gu gogoetalari, 

ua biozti. Or Mi IV. Iakintza-alorrean arkitu zuen gogoetalari aurrena etzan Sokrate izan. Zait Plat 10. Olerkari 

bikain besteko gogoetalari sakon zan. Ib. 5. Gogoetalari da gizona, eta gogoetak lanera derama. Larre in Xa 

Odol 18. 

gogoetandu. � (Precedido de gen.). Llegar a la mente (de). � Nik zuen gogoetandu nai nuke oraiñ, gure 

aspaldiko mintzaera yarei au ez dittekela sumatu ixillik eta gaizki irakurriz. Or LEItz 44. 

gogoetarazgarri. � (Lo) que hace reflexionar, que da qué pensar. � Orduan Jesusek egin zion Amari ihardeste 

gogoetarazgarri hau. Jnn SBi 42. Nonbeitik ethorririkako fraide bat egotu zitzaion begira luzez saindu 

gogoetarazgarri hari. Ib. 87. 

gogoetarazi (BN-arb ap. Gte Erd). � Hacer pensar, reflexionar. "Apezaren hitz horiek gogoetarazten naute (BNarb)" 

Gte Erd 255. � [Misionestek] argitasun hoik gogoetarazi eta bere baithan sar-arazi zituzten Beltzen 


mende. 

792


aintzindariak. Prop 1909, 121. [Suak] argitzen du, zalhutzen, gogoetarazten duelarik artetan, halako histuraño 

batekin, nundik sortzen othe den khe hura. JE Bur 78. v. tbn. Othoizlari 1962, 475. 

gogoetatsu (L-ain ap. A; SP, Ht VocGr 399, Lar Sup, Dv, H). � Pensativo. � Nork erranen du nola tristetzen 

den? Zein gogoetatsu iartzen den? Ax 58 (V 38). Maiz gogoetatsu gertaturik beldurraren eta esperanzaren 

artean. SP Imit I 25, 2 (Ch kexatua, Mst düda batez, Ol kezkaz). Bertze otoaren jabea, aldiz, bethiko ixil 

gogoetatsu hura, bere alkian. JE Ber 74. Benetan oldozkor eta gogoetatsu ipiñi zuan gure Patxi ihardespen 

hunek. Osk Kurl 41. 

gogoetatu. � Tr. Documentado en textos septentrionales (no suletinos) y en Orixe. �1. Pensar, reflexionar. v. 

GOGOETA EGIN, gogoaketatu. � Isaias profeta irakurtzean, gogoetatzeko ere bada, ian, Jesu Kristo ethorri 

ondoan ala aintzinean mintzatu den. Jnn SBi 3. Aklik berehala ezagutu zuen zoin ziren zuhurrak misionestaren 

erran horiek, eta bere baithan gogoetatzen zelarik othoitz egiten zuen. Prop 1890, 109. Ikare batek hartzen nau, 

hortaz gogoetatu eta. Barb Sup 58. Biak emaiten dire gogoetatzen. Barb Leg 132. Zertako gogoetatuz alper neka 

garuna? Or Poem 539. �2. Preocupar(se), inquietar(se), entristecer(se). "Obséder", "préoccuper" T-L. � 

Franzizkok gisa hortan uztearekin gogoetatzen da Jazinto. Laph 208. Gogoetatzen ez badire hango ara ikusiz... 

Jinkoak daki zeri gauden! HU Zez 124. Debeku horrek hanitz gogoetatu ninduen. JE Bur 63. Pentsa nola 

gogoetatua zitakeen! Lf Murtuts 37. v. tbn. Mde HaurB 49. Afrontu izigarria hartu nuen eta arrunt gogoetatu 

nintzan. Xa Odol 267. � (Part. en función de adj.). Preocupado, pensativo, triste. � Gogoetatuak ikhusten 

zituenean bere eri maiteak, arhintzeko khantu eder bat adiaraziko zioten. Laph 233. Bertze batek ere ikhusi du 

atxo gogoetatu bat, bakharrik basa bazter batean dagoena, ahuletsia. Prop 1911, 129 (ap. DRA). Ikharan eta 

gogoetatua, huna zer kontseilu eman zion Rebekak berehala Jakoberi. Zerb IxtS 23. Bakharrik, gogoetatua, 

harat eta hunarat dabil. Larz Senper 18. v. tbn. Prop 1897, 262 y 1906, 168. Othoizlari 1958, 172. Mattin 49. 

�3. (L-ain ap. A; Dv, H). "Hacerse soñador, pensativo, triste" A. 

gogoetatzaile, gogoetatzale. � Filósofo, pensador. � Gogoetatzale frantses horri [Descartes-i]. Lf EG 1956 (1- 

2), 55. 

gogoetsi (L ap. A; Dv). � "Hastiarse" A. � Handiei mintzo zitzaizten / seguranzaz betherik, / eta errepustak 

ematen / gogoetsi gaberik. EZ Noel 119 (Dv traduce "tergiverser, balancer"). 

gogoezeko. � Desganado, falto de ánimo. � Añ otza, motza, motela ta gogoezekoa aurkituteban Anjel ori eze, 

aspertu zan noizbaiten neskatillea. Ag Kr 183. 

gogogabe, gogobage (Lar, Añ, H), gogabe (Lar, H), gogoge (Lar). �1. (Sust.). "Inapetencia" Lar, Añ. "Desgana" 

Añ. "Manque, défaut de bonne volonté, de dessein, de résolution, de courage, [...] et aussi d'appètit" H. �2. (Lar, 

Añ, H), gogabe (H). (Adj.). "Inapetente" Lar, Añ. "Celui qui manque de volonté, de résolution, etc." H. � Baina 

gogodunek gauza bat bederen eska diezaiokete "euskara lantzen" ari diren gogogabeei: bakea. MIH 208. �3. 

"Gogobage (Sal), descuidado" A. 

- GOGOGABEKO. a) Falto de gana. � Egingo diogu arrera motel, otz ta gogo gabeko bat. Mg CC 231. Dirua 

bere ibilli zan parra-parra, beartsuen gogo bako gogoa erosteko. Erkiag BatB 102. b) No deseado. � Bada 

norberaren gogo bagako estadubak gitxitan oi ditu prutu onak. fB Ic III 321 (v. tbn. 373). Gogo gabeko lan 

onetan aspertu ziralako. Lard 205. c) Carente de alma, espíritu. � Beingo batian usteltzen dan lez / gogo bagako 

gorputza, / Euzkadi bardin ilgo litzake. Enb 37. 

gogogabetasun (H), gogobagetasun (Añ). � "Inapetencia" Añ. "Qualité de celui qui manque de volonté, de 

résolution, etc." H. 

gogogabetu (H), gogabetu (H), gogobagetu (H), gogobagatu (V-gip ap. Iz ArOñ), gogogetu (Lar). � 

"Desaficionarse" Lar. "Manquer de volonté, de résolution" H. "Nagátu in dda: gogóbaatu in dda" Iz ArOñ (s.v. 

nagátu). � Ramuntxoren joan bear orrekin gogabetua niok. Alz Ram 40. 

gogogai. � Cosa espiritual. � Osiñ-gaiñean illuna, berriz, gogogai, bere begiekiko ixurtasuna geldierazi baiño 

len. "Spiritalis materies". Or Aitork 358. Gogo-gaia, [...] ukigaiaren antzeko izaki. Mde Pr 327. 

gogogaitz. �1. "(Lc) gran deseo" A. �2. (Dv, A). "Mal deseo" A. 

gogogaitzarazi. "Inspirer des mauvaises dispositions, du mauvais vouloir, indisposer, irriter l'esprit" Dv. 


mende. 

793


gogogaizgarri. "Qui peut ennuyer, répugner, impatienter, dépiter, provoquer le découragement, la défaillance" 

H. 

gogogaiztasun. "Découragement, défaillance, ennui, dépit" H. 

gogogaiztatu, gogogaixtatu. � Afligir(se), apenar(se). � Graziaren fruktua eta irabazia betheki senditzen 

ezpadugu ere, ez gaitezen izit ez gogo gaixta. Lç Ins C 8r. 

gogogaiztu (Dv � A, H). � "Disgustarse, hastiarse" A. � Beldurrez eta iratzartzen zen mementean haren 

aldean kausitzea den gutienaz ere berantzen bazuen gogogaitz ta khexa zedin. "Ne lui fut un sujet de 

mécontentement et d'impatience". Birjin 353. 

gogogaiztura (Dv, A). � "Disgusto, mala disposición del corazón" A. 

gogo-galarazi. "Faire perdre le bon vouloir, le courage, l'énergie" H. 

gogo-galdu (H), gogaldu. �1. Desesperarse, apenarse. � Gure izate guzia konsideratzen dugunean konfus 

gaituk gure bihotzetan eta gure buruz gogo-galtzeaz eta desesperatzeaz berze gauzarik ezin gineaidikek. Lç Ins 

A 5r. Eta semiak Ama onegaz / etziran eiten gogaldu. Enb 39. Egizu, ez dadin sekulan izan beako larritua, 

etsitua, gogogaldua. "Jainkoa Sotoetan" Herr Folletón 37 (ap. DRA). �2. "Gogaldu, quedarse sin conocimiento" 

Asp Gehi. 

gogo-galgarri. "Qui est propre à faire perdre cœur, le courage, la bonne volonté" H. 

gogo-galtze. � Desánimo, desaliento. � Ez baitu xoilki hortarik zeren hartu atsekaberik, ilhundurarik edo 

gogogaltzerik. Dv Imit 169 (ap. DRA). 

gogogarri. �1. Pensamiento. � Zergatik nahasten nauzu gogogarri itsusiez? SP Phil 324 (He 325 gogoanza). 

�2. Fortalecedor. � Irabazi aundiagoak oneraspen ontatik ateratzeko guztiz gogogarria izango da egun oietan 

otoitz edo elizkizunak egitea. ArgiDL 105. �3. "Aperitivo, gazigarri, gogogarri (V-m)" A DBols. 

gogogarri. v. gogagarri. 

gogoge. v. gogogabe. 

gogogile. "Apetitivo" Lar. 

gogo-giro. � Ambiente; humor. � Orduko gogo-giroa barrentzen. Vill Egan 1956 (3-4), 99. Iupiter-ek len estu 

zirenak lasatu eta lasa zeudenak estutu ondoren, gogo-giroa ere aldatu egiten da. Ibiñ Virgil 78. Badakizu zer 

esan duen: musika ez dela gauza gogo-giroak edo aldarteak adierazteko. MIH 156. Berezkotasun hori ez dago 

doinuetan, entzulearen barrenean sorrarazten duten gogo-giro berezian baizik. Ib. 154. v. tbn. MEIG III 82. 

gogohil (H). �1. (Vb.). "Gogohiltzea, défaillir, en parlant de cœur, de bonne volonté, de confiance, etc." H. v. 

gogo-urritu. � Ez zitun bere eskuak bigurtzen, ez zegin negarrik; ez zan gogoiltzen, ez etsitzen. Amez EG 1954 

(11-12), 170. �2. (Sust.). "Gogohila, courage, bonne volonté, etc., défaillant" H. �3. "Celui qui a le courage, la 

bonne volonté, etc., abattus" H. 

gogohilgarri. � "Propre à abattre la bonne volonté, l'ardeur, l'énergie, le courage, la confiance" H. � Ez nago 

orretarako: lagungarri gitxi eta gogo(a)ilgarri [?] asko daukat, orretarako bideak artuteko. Zav Gutun liburua 

50 (ap. DRA). 

gogohiltasun (H). � Desánimo. "État de celui qui a le cœur, le courage, le zèle, la confiance, etc., abattus" H. � 

Inharroz zazu Jinkoaren amodioaren bidetan baratzen zaituen gogohiltasun dohakabea. Mih 238. 

gogo-ilun (T-L). �1. "Mélancolie, gogo ilhun" T-L. v. gotilun. � Baña gogo-illuna ta itzaltasuna etxakazan 


mende. 

794


argittuten. Echta Jos 295 (v. tbn. 158). �2. Melancólico, triste. � Betlemetik Arrasaterat, Herodesen urtetarik 

Fernando gogo-ilunaren egunetarat. Lf ELit 47. 

gogo-ilundu. � Desanimarse, entristecerse. � Pedro gogo-illundu zan irugarren aldiz "maite al nauzu" 

galdegin ziolako. Ir YKBiz 538. Asi zan gogo-illuntzen ta atsekabetzen ta ikaratzen. Ib. 467. 

gogo-inarkun. � Ejercicio espiritual. v. gogo-jardun. � Loiolatar Eneko Deunaren Gogo iñarkunak (Bilbao, 

1914). Ol tít. Il baño lau egun lenago amalau millari sendatza emon eutsen eta lau eguneko gogo-iñarkunaz 

eriotzaldira gertau zan. GMant LEItz 70. England-en nintzala, Jesusen Lagundiko bat etorri zan ni nengoan 

urira, ango monjatxoei gogo-iñarkunak emoteko asmoz. Ibarg EG 1958 (5-6), 509. v. tbn. JBDei 1919, 265. � 

Adoremenik gabeko gizonaren gogo-iñarkunatzaz ondo deritzatena usmatzeko eskua ustiztilariai lagatuko diegu. 

"Funciones intelectuales". Zink Crit 26. 

gogo-iragaite. � Pensamiento. � Jaunaren [...] gogo-iragaite bati jabaldu dira ondarrak. "Cogitatione". Dv 

Eccli 43, 25. 

� gogoitu. "S'accoutumer, s'habituer. Bekatutan itsuturik eta gogoiturik egoitea (Harb)" H (lo que en realidad 

dice Harb 32 es gogorturik). 

gogojabetasun. � Inteligencia, entendimiento. � Politasunaren araura ez dauka, bear bada, bere gurbiltasuna 

eta gogojabetasuna. Erkiag BatB 136. 

gogo-jardun. � Actividad intelectual. � Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. � Gure izkuntza 

landu izan bagendu gogo-yardun ta bear guzietarako erabilliz. Ldi IL 128. � Ejercicio espiritual. � Loiolak, 

berriz, Gogo-iardunetako bigarren astean "Bi Bandera"-en otoitzaldia ipintzen du. Or QA 169. Jainkoak onela 

egokitu zun, Manresan Iñigok bere Gogojardunak idatzi eta norbaitzuei ematen asi zedin. Manzi GPatroi 55 (ap. 

DRA). San Iñazioren Gogo-jardunetako Gogarteak. Alzola Atalak 129 (que cita el título de la obra de Kerexeta). 

Urtero, Garizuman eta udazkenean, gogo-jardunak erdaraz eta euskaraz. MEIG I 101. 

gogojogarri. "Propre à dégoûter" Dv. 

gogoka. � Pensando. v. GOGOZKA EGON. � Gogoka dagoz zelan / alkar bota azpira. Azc PB 346. 

gogokada. � Deseo, aspiración. � Euskaldunen sinisteak, okerrak ala zuzenak, beren gogokadak [...]. 

ADonostia EEs 1929, 154. 

gogokara. "Aise, errex, gogokara" Ht VocGr 327. 

gogokazio. � Capricho, deseo (?). � Beste beiñ zea eskatu zeanen, ia larrua emain tenin! Mutillan gookazioa 

unan guzia, gookazioa zenez! (AN-gip). PPer FLV 1987, 188. 

gogokente. "Pensamiento, gogokente (S)" A Eusk 1919-1920 (II), 78. v. gogokunde (2). 

gogoketa. v. gogoeta. 

gogoki. � Impetuosamente. � Gogokiegi eta urgullukiegi. EZ Eliç 147. Larramendiren asmoak badu, haatik, 

beste alderdi bat ere, inoiz gogoki azaldu zuena. MEIG V 105. 

gogokide. v. gogaide. 

gogokidetasun. � v. gogaidetasun. � Ain zuzen ere gogokidetasunean aurkitu dezakegu adiskidetasuna, 

elkarrenganako naimenaren batasuna, ta gogokidetasuna gauza berbera dala-ta. Herr 3-1-1957, 4 (DRA traduce 

"afinidad espiritual"). 

gogokizun (V-m ap. A Morf 151). � Intención. "Arakoxe gogokizuna euki dot" A Apend. Cf. gogakizun. � 

Zure gogokizun (intentzio) ori eskergarria da. A Ardi 96. 


mende. 

795


gogoko (V-arr, G-azp, BN-ciz, Sal, S; Dv, H). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 217. � (Precedido de gen.). Del agrado de. 

"Qui est au gré de quelqu'un, lui est agréable, sympathique" H. "Agradable. Ene gogokoa da" A. v. begiko. � Tr. 

De uso general. � Beldur nuzu lana eta langitia eztiren izanen zure gogoko. Tt Onsa 92. Biz egia eternala zure 

gogoko. Mst III 4, 3. Jainkoaren gogoko ta adiskide egiten gaituan grazia. Ub 140. Konfesatu bear da leenaz 

bere gogoko duen konfesoreari dei eginda. Mg CC 213. Gipuzkoatarrak beren gogokoa duten landare 

maitagarri onek. Izt C 29. Ain bere gogoko lan andi hura bukatu zuenean. Lard 212. Jakizu, Errodrigo, / ene 

gogokua, / euskeldunetan zaitut / zu aukeratua. AB AmaE 358. Beren gogoko ez dituztenak. HU Zez 100. Nire 

naiok zure gogoko bitez. Zait Sof 88. Senargai bat gura neuke, zeure gogoko bat. Bilbao IpuiB 142. Haren 

gogoko pertsularia nintzan. Xa Odol 49. Ez baitu inork guztion gogoko den biderik asmatuko. MEIG IX 63. 

v. tbn. VMg 53. Gco I 385. AA II 134. Añ MisE 68. fB Ic I 39. Astar II 242. JJMg BasEsc 250. Ur MarIl 1. CatS 

53. Otag EE 1881b, 108. Bv AsL 204. Moc Damu 18. Itz Azald 15. Echta Jos 219. JE Bur 29. Ag G 244. Muj 

PAm 7. Or Tormes 33. Noe 122. Enb 192. Alz Ram 241. Laux BBa 46. Lab EEguna 106. Otx 97. TAg Uzt 305. 

JAIraz Bizia 43. NEtx Nola 10. Zait Plat 17. Anab Aprika 89. Izeta DirG 108. Larz Senper 44. Ardoy SFran 

262. Uzt Sas 344. 

� (Sin gen.). Agradable, apetecible. Gauza mania esaten dogu gauza on ta gogokuagaiti. Mg PAb 183. 

Allegetan diriala ezerbere ez izatera gauza ain gogoko eta maiterik. Ur BulaAl 44. Kopau gogokoa. Azc PB 154 

(en Ur PoBasc 539 gustokoa). Janari eta gauza gogoko eta gozoak. Itz Azald 197. Mutil gazte gogokua. Alz 

Burr 19. Beti egiten jakoz Aita Leandrori gogoko euskal gaiak. Alzola Atalak 73. � Gogoko tokian ezpaita 

aldapik nabaitzen. Etxde JJ 89. � Mikel gogokoa: Zure eskutitza gogoz irakurria det. NEtx Nola 33. 

� (Padre) espiritual. � Il zen sainduki emaztearen besoetan eta gogoko Aitaren ondoan. Or Mi VI. 

� (Con suf. de comparación). � Urre fina baino dira, / hagitz gogokoago, / eta bai bereska baino / hagitzez 

eztiago. Hm 45. Apaiz-nagusiak gauza gogokoagorik etzuen. Lard 494. � Balendinen amesik gogokoena 

ontzijaube izatea zitakian. TAg Uzt 214. 

� (Con reduplicación intensiva). � Entzule ta ikuslien gogo-gogoko jaia izan zan. Muj PAm 11. v. tbn. SMitx 

Aranz 143n. 

- GOGOKO IZAN (aux. trans. e intrans.). Gustar, agradar. � Beste ezer egiñ nai ez nuke, ezpada, Berari gogoko 

zaiona. Arr May 138. Usu jakiñen dugu gogoko natzaion. Or Eus 105. Laisterka aldendu zan berriro Balendin 

ain gogoko zitzaion agindua betetzera. TAg Uzt 72. Quijotea izan omen du beti oso gogoko. Vill in Gand Elorri 

18. Sagardoa ez dut gogoko. MEIG II 92. 

v. tbn. A Ardi 137. Ldi IL 83. Eguzk GizAuz 104. Txill Let 76. SMitx Aranz 180. Lek SClar 133. Zait Plat 87. 

Erkiag BatB 18. BEnb NereA 105. MAtx Gazt 89. Lab SuEm 194. Alzola Atalak 142. 

� Ama maiteari gogokoago izan dakion egiten da onela. Arr May 7. 

� (Det.). � Gibel-andik txakurra guziz artua edo gogokoa zuen. Urruz Urz 25. Karaitz-lurra ez du gogokoa. 

Munita 43. Gogokoa izan yatzue Apartxu eta bere kume bien ipuiñ au? Bilbao IpuiB 264. Nik molde hori ez 

dutala nehoiz gogokoa izan. Xa Odol 63. Badirudi biziro gogokoa zuela Oihenartek hitz hori. MEIG I 212. 

v. tbn. AB AmaE 418. ArgiDL 86. Alz Ram 29. Aitzol in Laux BBa XII. Etxde JJ 98. Herr 5-12-1957, 1. Anab 

Poli 130. Erkiag BatB 35. NEtx LBB 41. Lab EEguna 197. 

gogokoi. � Espiritual. v. gogotiar. � Ezta gizon abere antzekoak be, eztaki gogokoien azkatasuna. Pi Imit III 

53, 2. 

gogokoi. v. gogakoi. 

gogokunde (Dv, H), gogokunte. �1. Decisión, resolución. "Dessein, résolution" H. � Zure gogokunde eta 

deliberazione on guziak hauts eta herrauts bilhakatuak. He Phil 291. Huts hetarik bereziki beiratzeko eta ongi 

hura bereziki egiteko gogokunde zina hartu behar da. Dh 103 (v. tbn. 109). Huts beretan ez gehiago erortzeko 

deliberazione edo gogokunde fermua. EgunO 128 (ap. DRA). Guziz dira barrenak zure gogokundeak. 

"Cogitationes". Dv Ps 91, 6. Nazionen bürüzagi direnen gogoküntek gehienik erazten beitie haien zorthia. 

ArmUs 1896, 99. 

�2. gogokunte. Intención, pensamiento. � Jinkoak gaiaz abisatü zütian elitian ützül Herodesenganat haren 

gogoküntiak gaisto beitziren. Ip Hil 107 (Mt 9, 4 gogokunde). Gure lanak, gure gogoküntiak, gure bihotzeko 

sendimentiak izan ditian oro Jinkoaren gogarako. Ib. 192. 

gogolantze. � Cultura. � Erromatarren izkuntz eta gogolantzeak omen aundia artu zuten aien artean. JMB 

ELG 99. Eusko-gogolantzearen ikutu edo oarpenak. Ib. 50. Erri bakoitzak bere gogo-lantze edo kultur jakintza 

bedegarra du. Onaind MEOE 16. Kultura, inoizko "gogo-lantze" haren eragile eta ondorioa, ez zaigu sekula soil 

eta bakar agertzen. MEIG VIII 63. 


mende. 

796


gogolari. � Pensador. v. gogoetalari. � Kierkegaard, Danemarkeko gogolariak zion: "behar dira bi gizon, 

baten egiteko". SoEg Herr 11-6-1964, 1. � Banoa bidean gogolari / pentsaketa eginez. GAlm 1960, 12 (ap. 

DRA). 

gogoman. v. GOGO EMAN. 

gogomen. � Pensamiento. � Gogomen dolügarriz nekatürik. Egiat 159. Gogomenetan bethi izanen diradiala. 

Ib. 243. Bertze istorioak, konparantzak, gogomenak, etsortuak, hain ederki eta arthez aldikatzen ditu. Ip in Ax 

(ed. 1864) XI. Irradatze bat dela gogomena. Mde Pr 322. 

gogomen. v. gogamen. 

gogo-min. � Interés, preocupación. � Uste dut haren gogo-minak / sendoturen tiela ziren gaitzak. Arch Fab 

213. 

gogo-nahasi. "Atolondrado, aturdido" Darric ms. (ap. DRA). 

gogo-nahi (Dv). � Deseo, ansia. � Neure buruari kuasi gogo nahiaz eta probetxu egiteko desiraz berzerik ez 

nakusolarik. Lç Dedic * 6v. 

gogonduri (SP (sin trad.) � H, O-SP 223 � Dv, A). �1. "Bien intentionné" O-SP 223. "Gogonduri, según 

Oihenart 'bien intencionado'; 'memoria' al parecer de Axular" A Morf 112. �2. Memorioso (?). � [Gezurtiak] 

gogonduri on behar du, akhorduan eta memorioan egon behar du. Ax 514 (V 331). �3. Pensativo. 

"Desconcertado" Zait Sof II voc. � Ni, gogonduri, sega-kirtenean tinkatuta, txori amak aien miñez zumeldian 

ari zun nigar-txintari erne negokion. Or Mi 112. Bulko izugarri eta ikaragarriz gogonduri ta buru-ernari nauka 

azti yakintsu orrek. Zait Sof 70. Gizon bat aurkitu zun [...] zugatz baten ezarria ta gogonduri. EG 1959 (3-6), 

156. 

gogongaraitik. � De mala gana, contra la voluntad. v. GOGOZ GARAITIK. � Hautsi eta menospreziatu ukhan 

dute haren Legea eta hura hiragundurik gogongaraitik hari iarreiki irudi egin ukhan dute. Lç Adv ** 2r. 

gogoño. � Dim. de gogo. v. gogotxo. � Bihotza ahurrean, Herria, huna ni / huna ere zuk eman gogoño 

suharra. Iratz 23. 

gogo-ongarri (SP, H; gogohon- A, que cita a Oihenart), gogohontgarri (O VocPo, Dv). � "Pour dire agréable à 

l'esprit" O VocPo s.v. begihontgarri. � Atzeman nahiz gabilzan leior zerukoaren aire gogo-ongarri batzu. He 

Phil 484 (SP 478 plazerak). 

gogor (gral.; Lcc, SP, Mic 6v, Urt I 41, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: 

Bon-Ond 155; A; Lrq; Iz Ulz (beratza), R 298, ArOñ; Holmer ApuntV; EAEL 212; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte 

Erd 123. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 374 ejs. 

�1. Duro, fuerte. "Dura cosa, gauza gogorra" Lcc. "Aragi gogorra du orrek (AN-5vill, BN-arb, S)" Gte Erd 

123. � Et de la otra al camino de Gogorra (1283). Arzam 257. Martin Gogorra (1360). Ib. 257. � Abillamendu 

zarreko pedazu gogorraz. Lç Mc 2 tít. Larrosa maiatzekoa, nola dozu / enetzat orrein gogor murallea? 

Lazarraga 1185v. Etxeberri zare, harri / egina gogorrenez. Arg in EZ Noel 23. Ur hetarik batzuk dira gazi eta 

bertzeak geza; batzuk gogor, bertzeak bera. Ax 215 (V 143). Zerren da duztiz aen gogorra / zein diamantezko 

arria. Mic TAV 3.1.27, 134. Ogi gogorrari hagin zorrotza. O Pr 348 (tbn. en RS 539). Epallearen mallu 

gogorrak beratuko dik burua. VMg 86. Jaunztura arruntak eta latzak; etzauntza gogorra, askotan taulatu hutsa 

edo harrokak. Dh 172. Ain nekezka lepo-ganean ekarri dozun zur gogorrean yosten zaituez esku-oñetati. Añ EL 


mende. 

2 

205. Lur elkor gogorrak. Izt C 172. Aldamenean zedukan ogi zati gogor beltzari begiratuaz. Arr GB 24. Arkaitz 

gogor batean bezela, sendo ezarrita. Aran SIgn 7. "Gizon gogorra dago beorri oraindik". "Bai sobra, 

ezurretan". Sor Bar 99. Zure esku ta oñak iltze lodi gogorraz zulatu zituzten. ArgiDL 35. Guk, baiña [...] 

azurrak gogor daukaguz. Bilbao IpuiB 60. Arroparik gogorrenak ere puskatu egiten ziran an. Salav 88. Ingude 

gogorretan egindako ezpatak zartatzen ere. Ibiñ Virgil 93. Ee gogor, estu, exkax ta badaezpadakoa. Berron 

Kijote 175. Lokarriak kate gogor bihurtzen dira itzul-lana neurtitzetan egin behar denean. MIH 261. 

� "Opiniâtre (S)" Lrq. v. burugogor. 

� (No ref. a objetos materiales). "Lo gogor dago hura (G-azp); lo gogorrean in dot (V-arr); arria baino 

gogorrago zegoen lo (G-azp)" Gte Erd 270. � Konjuro gogor parebaga bat / daukat ordenadurik. Lazarraga


1184r. Lo gogorrian dagozala. Mg CO 285. Ene ondotik ethorriko direnek, esperantza dut, khenduko dutela 

oraino arras C gogorra eta soinu horrentzat bethi K ezarriko dutela. MarIl XVI. Mingain-agiñetatiko abotsak 

dira: d- biguna, t- gogorra. Eguzk RIEV 1924, 593. Zaitegiren mintzaerak badu beti halako gogor antxa, 

trinkotasun sendoaren ume den zailtasuna. MEIG III 108. Erronkariarrek, gure gisara, ez zituztela bereizten r 

biguna eta gogorra hitz azkenean. MEIG VI 132s. 

�2. (gral.; Volt 113, SP, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. Duro, cruel, insensible; severo. "Cruel" Añ. "Dur, sans 

humanité, sans libéralité, avare" H. "Eskadi (eska adi) dion [= duen] gogorrari eta ez eztion biotz-onari (R)" A 

(s.v. eska). � Tr. De uso general. � Amore gogorraren despita. E 215. Bekhatore gaixtoék haren kontra erran 

dituzten hitz gogor guziéz. Lç Iudae 15. Zerren aita neben guztiz gogorra. Lazarraga (B) 1181vb. Ausenzia triste, 

gogor, kruela, / nolan ilgo nozu orain onela. ConTAV 5.1.4. Amoltsu eta bakezko zirenak ere egiten baititu 

anhitzetan bere desiren konplitzeagatik traidore, bihotz gogor, kruel eta erhaile. Ax 352 (V 234). Minzo emeak 

bihotz gogorra bera diro. O Pr 318. Tirano lenbiziko gogorren denboran. Mb IArg I 271. Berzeendáko berátx, 

bizárro ta konpasíbo, gogór beretáko. LE Matr5 302. Ainbeste enperadore gogorren artian. JJMg BasEsc 39. 

Biotzik gogorrena / lezake kupitu. Bil 42. Jesus bere arerio gogorren eskuetan imintera. Itz Azald 34. Apaizai 

biotz gogorrenak biguntzeko doaia emango diet. ArgiDL 104. Nagusi eroa baño gogorra obe (G). EgutAr 24-8- 

1957 (ap. DRA). Obeki erkitzen (ateratzen) da gogorretik, ezinez ez duenetik. Herr (ap. DRA). Izkuntzan diran itz 

gogor eta mingarri guztiak esanaz. Etxba Ibilt 465. Akerraren adarra baño gogorragoa da ori (B). 'Zital utsa da 

ori'. Inza NaEsZarr 1969. Ukitu du azkenean Iñakiren bihotz gogorra. MIH 311. 

� Anaia biotz-gogordun aren eskuetatik gordetzeagatik. Lard 34. Gixon zuri bijotz gogordunak juaten ziran 

Apirkara. Kk Ab I 83. 

�3. (G-azp, S; Lar, Añ, H). Ref.: Lrq; Gte Erd 67. Duro, difícil de llevar. "Cosa dura es, neke gogorra da" Lar, 

Añ. "Dur, difficile, pénible" H. "Begirasun gogorra egin zion (G-azp)" Gte Erd 67. � Negurako ta elur-aldi 

gogorretarako. Mb IArg I 310. Nik pozik egingo det agindu al ditekean penitenziarik gogorrena. Cb Eg II 131 

(Dv LEd 233s gogorrena). --Zelangoa izango da juizio au? --Guztiz gogorra eta ikaragarria. Oe 84. Ez guri 

orrelako gauza gogorrik esan, baizik gauza beratxoak eta gustokoak. AA III 422. Beti gogor eretxi deutsat 

nekerik arinenari. Añ EL 2 73. Bide luze au guztia arkitzen da lan gogor anitz egin bearrekoa. Izt C 89. 

Morrontza gogor onek emezortzi urte iraun zien. Lard 134. Urakan gogorrak oi dauz zugatzak ausi. AB AmaE 

112. Gizon au gaitz gogor batek artu zuen. Arr May 167. Bein arrapau ebazan ekatx gogor, aize, euri ta 

abarregaz etorren batek. Echta Jos 266. Esklabotarzün gogorrenaren khatien etheitia. Mde Pr 48. Aste 

gogorrak izan zaizkit azken auek. Txill Let 103. Zigorrik gogorrena. Osk Kurl 68. Ez dira behar bezain urriak 

pasarte gogor eta lehorrak. MIH 351. 

� "Gogorra zera! gogorra da zure kontua!" (G-azp). � Gogorra gerta zaio ere Antoniori! ABar Goi 66. 

� "Ezkutu gogorrean (V-ger), ixil gogorrean, de riguroso incógnito" A. 

�4. (H). Grande, importante. "Iauzkari gogorra, fort sauteur; predikari gogorra, grand prédicateur; edale 

gogorra, grand buveur" H. � Nola irten duda gogorretatik egin gabe konfesio general oso ta garbi bat ederki 

prestatuta? Mg CC 166. Konfesino jenerala da obligazino estu ta premiña gogorrekua. Mg CO 243. Zein dira 

gure zirikalari gogorrenak? Inza Azalp 149. Oker gogorren bat gerta ez zedin. Anab Poli 121. Euskeriaren 

ondamendiko / arerio gogorrenak / ezbairik bage esan legike / diriala euskaldunak. BEnb NereA 87. Bi etsai 

nituan gogorrenak: nere dirurik eza aurrena, ta euskerak irakurle gutxi izatea bigarrena. NEtx LBB 5. Oztopo 

gogorrik gabe mintzatu zaigu Zaitegi. MEIG III 77. 

�5. (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar, Añ). (Adv.). Duramente; firmemente. "Txakurrak gogor salatu dotzu, te ha ladrado 

fuerte el perro" Iz ArOñ (s.v. salatu). v. gogorki. � Tr. Documentado sólo en autores meridionales. � Ez 

dezazuela esan nik gogor itzegin dizuedala. AA III 425. Nai dozu juzgadu zaizan gogor eta latztasun ikaragarri 

bategaz, erruki baga. Astar II 185. Jaungoiko [...] zeñen yakituriya elduten dan gogor ertz batetik bestera. Ur 

BulaAl 1. Euria gogor da ugari iausten zan. Ag AL 89. Yo, yo, gogor, erruki barik, barriketaik bapez ta emon! 

Kk Ab II 179. Gogor erantzun eutsian. Enb 163. Gogor ari zerate gero! Etxde AlosT 15. Badira, gai ontan, 

esnatu ta lanari gogor ekin dioten erriak. Munita 112. Ta Praisku be gogor bereagaz. Bilbao IpuiB 223. Ark 

bezain labur eta gogor, baiezko biribilez esaten du Protagorak. Zait Plat 121. Lanean gogor alegintzea / gure 

erriaren jokera. Basarri 104. Jaungoikoak ere gogor debekatzen digu Liburu Santuetan. MAtx Gazt 77. 

Medikuak gogor galerazten dit, gañera. Uzt Sas 22. Neureari eusten nion, ernai eta gogor. MEIG IX 92. 

v. tbn. Lar SAgust 7. fB Ic II 231. Zav Fab RIEV 1907, 542. Ur MarIl 112. Lard 72. Ud 115. Sor AKaik 124. Bv 

AsL 206. Arr May 126. Echta Jos 106. A Ardi 97. EusJok 112. Inza Azalp 128. Laux BBa 68. Lab EEguna 55. 

Ldi IL 117. EA OlBe 68. Anab Poli 33. NEtx Antz 41. SM Zirik 91. JEtchep 100. And AUzta 131. BEnb NereA 

193. Erkiag BatB 76. Salav 55. Larz Senper 68. Ibiñ Virgil 89. Alzola Atalak 56. 

�6. "(Vc), muy. Ondo txiki gogorra zan bera beintzat" A. 

�7. (Uso sust.). � O gure bihotzaren itsua eta gogorra! SP Imit IV 1, 11. Biotzaren gogorra Faraonen biotza! 

Lard 72. v. tbn. Dv LEd 220. Au zoritxarren gogorra! Enb 175. Nire lepoan / jarri zenidan / uztarriaren / 

gogorra! Arti MaldanB 197. Eta burruken gogorra! Osk Kurl 65. Onela lasaitu zan aren gogorraren gogorrez. 

"Fortaleza". Berron Kijote 36. Gogorkiegi aitortu badut, adiskidetasunari zor diot aitormenaren gogorra. MIH 

387. � "(Vc), cadáver" A. v. HIL-GOGOR. 


mende. 

798


- BURU-GOGOR. v. burugogor. 

- GOGOR HARTU (V-arr-gip, AN-gip; H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 290. Tratar, tomar con dureza. 

"Accueillir durement quelqu'un" H. "Gogor artzen zuten" Gte Erd 290. v. GOGORKI HARTU. � Maiteegi 

ditue onen gogor artzeko griña berak. AA III 629. Mediku sendagilleak gogor artuten dau gaixoa. Añ NekeA 

226. Errusiarrak gogor artu zituzten gizagaxook, eta zigorka ikaragarria eraman zuten. Ldi IL 165. Gure 

aguretzarrak oso gogor artu zun nunbait Lope. Etxde AlosT 75. Ekaitzak gogor artuko ditu / zugaitzak eta 

leioak. Gand Elorri 168. Ez det uste nere amak ere ain gogor artuko niñunik. Salav 29. Gogor hartzen zuen bere 

burua eta bai besteak ere. MEIG VIII 69. v. tbn. Astar II 282. Lard 17. Echta Jos 138. Ill Testim 16. ABar Goi 

74. Erkiag Arran 143. BEnb NereA 82. 

� Bere burua estu ta gogor artuzale baitzan eta sekula etzion atsegintasunik opa. Etxde JJ 39. 

- GOGOR-EGILE. "Opposant. Nor dire gogor-egileak?" Dv. 

- GOGOR EGIN (Urt, Lar, Añ). a) Endurecer. 

b) (Aux. intrans. bipersonal). Resultar duro, difícil. "Sembler, paraître dur, difficile, pénible" H. � Nola zure 

griña gaiztoak ukatzea gogor egingo zatzu? Cb Eg II 149 (Dv LEd 263 gauza gogorregia idurituren). Badakit 

askori [...] gogor egingo jatzuna. Astar II 125. Aren odolarekin eskuak loitzea Dabidi gogor egiten zitzaion. 

Lard 174. v. tbn. Osk Kurl 115. 

c) (V, G, AN-gip-5vill, B, L; Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 125. Tratar con dureza, hacer 

frente; reñir. "Résister" Dv. "Resistir, dar frente, oponerse" A. "Gogor eiñ gure mutikuai, nagi hutsa da ta" Elexp 

Berg. "Gogor egin zion etsaiari" Gte Erd 125. � Emakume galdu baten gogo gaiztoari gogor egin bearrean 

arkitu zan. Lard 63. Nere lehiei bethi gogor eginen diotet. Dv LEd 163 (Cb Eg II 89 peleatu). Etxe-jaubeak 

eutsan baten egin gogor, esanaz. AB AmaE 298. Bañan ortarako gorputzari oso gogor egiñ biar zaio. Sor Bar 

55. Egun batez gogor egin zion Santa Cruzek Velasco generalari. Or SCruz 137. Duela mende baten ingurua, 

Iruñak gogor egin zion halaber Napoleon Handiari. JE Ber 27s. Nik, berriz, diotsuet: ez gogor egin gaiztoari. Ir 

YKBiz 124. Nere gogoari iñork iñoiz ez bezaio gogor egin. Zait Sof 140. Gogor egin nion nere buruari, ta 

biozkada azpiratu. Txill Let 98. Jainkoak daki zonbat gosta zaizun zuri / gogor egin beharra batzuetan guri. Xa 

Odol 133. Hasiera hartan hotzari gogor egiteko baizik ez zituen erabiltzen bere jantziak. PPer Harrip 101. 

Gogor egin behar denean gogor egin behar da, geure buruaren etsaiak ugarituko baditugu ere. MIH 119. 

v. tbn. Gy 252. Hb Esk 46. Aran SIgn 47. Arr May 103. AzpPr 30. Itz Azald 196. Ag G 159. ArgiDL 72. Barb 

Sup V. Inza Azalp 140. Mok 9. Tx B I 133. FIr 141. Alz Ram 59. Lek EunD 16. ABar Goi 52. Munita 90. Mde 

HaurB 55. Etxde JJ 80. Osk Kurl 135. MAtx Gazt 64. Alzola Atalak 49. 

- GOGOR EGON (V, L, Sc, R-uzt ap. A; Dv, H). Estar firme (en una postura). "Rester ferme" Dv. "Resistir a pie 

firme" A. � Haren legearen kontra gogor egon nahia. EZ Man I 68. Bekhatian ütsü eta gogor egoitia. Bp I 57. 

Orregaitiño zaill eta gogor / dagoz euskeldun fedean. AB AmaE 37. Izekok esaeutsan gogor egozala bere 

aittamak; ezebela nai, mutil aregaz batun deittean. Echta Jos 155. v. tbn. Itz Azald 196. Or Eus 122. � Guztiz 

ikaragarri, bellegi, ezain ta zur bat legez gogor-gogor datzala. Añ EL 2 39. 

- GOGOR IZAN. (Con aux. intrans., uni- y bipersonal). Resultar difícil, duro. � Gogor duk hiretako akhuloén 

kontra ostiko egitea. "Il t'est dur". Lç Act 26, 14 (Dv gogor zaik). Hainitzi gogor zaie hitz hau: uko egiozu zure 

buruari. SP Imit II 12, 1. Latz eta gogor zaiku hari obeditzea. Mih 90. Zahar gazten arteko / hau da parabola, / - 

-zuzen esplikatzeko / ainbat gogor da--. Bordel 105. Gogor zaizu aitortu bearra, gaztetxo, baña aitortu zaite. 

MAtx Gazt 92. v. tbn. Brtc 209. Hb Esk 20. 

- GOGORPE. (Con suf. local de declinación, en sing.). � Gudarien jaurbide gogorpean bizi ziran gizon eta 

emakume guztiak. Eguzk GizAuz 11. 

- GOGORREAN (V, G, AN). Ref.: A; Elexp Berg. "A malas, por fuerza" A. "Onian ezpada, gogorrian ein 

biharko dau" Elexp Berg. � Egun gitxiren epean juduak gogorrean sartu eta beste lagun askorekin batean il 

zuten. Lard 342. Aurreneko itzegin zioten eztiki; baña ezin zutenian onian, asi zitzaizkan gogorrian. Bv AsL 94. 

Indarrean, gogorrean, guda soiñuan ioan bearko neuke, ta ori eztot nai. Ag AL 130. Eladik eztau nai ezkondu 

oraindiño, ta gogorrean artuten bogu eztogu ezer lortuko. Echta Jos 218. Ni enazute atzetik ibilliko, gogorrean 

atzeman-naika. Ldi IL 30. Onez ezpadijoa, gogorrean eramateko garaia da. Zait Sof 129. Biotzak bere onean 

dariona izan bear du, ez gogorrean eman-erazia. Berron Kijote 160. Gogorrean ezin, eta azpi-janean liluratzen 

dute Erromar izeneko gizakume apain haiek. MEIG I 142. v. tbn. PE 67. Alz Ram 55. TAg Uzt 150. 

- GOGORREZKO. (Adnom.). � Agiri oek arri gogorrezko tresna batzuek [...] izan oi dira. JMB ELG 15. 

- GOGORRIK. a) (Estar, etc.) duro, inflexible, severo. � Berbarik badegizut poridadez, / gogorrik jarten zara 

bereala. Lazarraga 1187r. Zeruko dohatsuak gogorrik daude ta sorhaiorik haren alderat. Dh 138. Zein ditake 

bihotza haukien kontra sorhaiorik eta gogorrik dagokena? Ib. 241. Gogorrik bekakoa, / Ez duzu uste maite 

zaitugun, / Nere arrebañoa? Iratz 18. 

b) Fuertemente. � Ikus, zeinen gogorrik / hedaturik daukadan uztaia. Mde Pr 306. 

- GOGORTXEAGO. � Lenbiziko mandatua baño gogortxeagoa. Mb IArg I 118. Anaia Sabatinok itz bat 

gogortxiagua esan zion beste bere anai bati. Bv AsL 212. 

- HIL-GOGOR. v. hil. 

� Etim. Para la posibilidad de que provenga de *gor-gor, con disimilación, v. FLV 1970, 72. 


mende. 

799


gogora. "Gógora, gógoria, (la) bolita del lino que contiene la semilla" Iz ArOñ. v. 1 gorgora. 

gogora. v. gogara; gogoratu. 

gogora-aldi. v. gogoraldi. 

gogoragai. � Memorable. � Egun onetako jazopenak: Asko dira gomutagarrijak. Etortzeko bizkattarrentzako 

gustirik gogoragaiena esan edo edestuta dago. AG 1566. 

gogoragarri (SP). �1. Recordatorio, (lo) que hace recordar. v. oroigarri. � Hartarakotz othoiztxo hauk hemen 

tiat ezarri, / meza ez entzuna gatik hura gogoragarri. EZ Man II 58. Haiza bitez etsaiaren gogoramendu 

gogoragarri guziak. "Phantasiae inimici". SP Imit III 48, 5. Gloriyan egintako / ispillu garbiyak, / Jaungoikoa 

badala / gogoragarriyak. Bil 59. Kristoren Eruankizuneko gogoragarri biziak. Ag Kr 42. Jaungoikoak bere 

Legea eman zien egunaren oroigarri edo gogoragarri bezala. Inza Azalp 84. �2. (VocCB, H). Digno de ser 

recordado. "Memorable" VocCB. � Horra, bada [...] angles-misionesten zozietateari behatzen zaizkon 

xehetasun gogoragarrienak. Prop 1906, 66. Otsaillaren ogei ta seia / egun gogoragarria. Arrantz 142. Iru apaiz 

oik [...] goraipatu ta alabatu zituan idazki gogoragarri batean. Alt LB 90. Gogoragarria da mutillari oe garbia 

eskeiñi deutsenekoa. Erkiag BatB 132. 

gogorakizun. � Pensamiento, idea. � Gogorakizun uts batekin uste au ziaro nagusitu zitzaion. Etxde JJ 133. 

Gogorakizun zugurrak itzez adieraztea. Or Aitork 178. Gure Txomiñeri bere biziko gogorakizun bat emon eutson 

buruak. Bilbao IpuiB 274. Aditu ukan dut, olako edo alako gogorakizun etzirela asmatuko puntuagatik izan ez 

baliza. Or in Gazt MusIx 16. 

gogoraldi, gogora-aldi (SP). � Pensamiento. "Gogora aldia ethortzen zaitanean, quand la fantaisie me prend" 

SP. "Pensamientos, juicios vanos, uste, gogoraldi, burutamen, bururatze... eroak, alferrak, ezerezak" FSeg. � 

Zenbait aldiz izaditik artzen dituzten irudipenaz eztakite jokatzen eta oiekin beren gogoraldiak osotara 

irabiotzen eta josten. Inza in Jaukol Biozk VI. Alditan bere gogoraldiak gertaera ezerezenetatik artzen ditu 

egarako bideak. Ib. XII. 

gogoramen (Vc ap. A). �1. Pensamiento, idea. "Consideración" A. v. gogorapen. � Agertu zion Ugolino 

jaunari bere gogoramen au. Bv AsL 177. Gisa onetako gogoramen arrazoizkuari begiraturik, utzi zuan etxe 

berria zutik. Ib. 139. Illuntzeko bakarrean / --begi biak urrunera-- / geldi-geldirik azaltzen jataz / gogoramenak 

burura. Gand Elorri 176. �2. Recuerdo, memoria. � An egoan beti etxe zokoan bere arima-barruko miña 

gogoramenagaz ikutu ta ikutu, aztertu ta aztertu. Ag Kr 76. Gogoramena, adimena ta naimena. Inza Azalp 45. 

Nere gogoramenean ongi gorderik daude! Or Poem 539. Xalbador, zure gogoramenak / izaten ditut sarritan. 

Uzt Sas 278. �3. "Ocurrencia, sugestión de una idea" A. 

gogoramendu (SP), gogaramendu (Dv). � Pensamiento. "Suggestion" SP. "Ce qui vient à la pensée" Dv. � 

Gure bihotza erakustea eta heldu zaizkigun gogoramendu, sentimendu eta afekzione guziak erraitea. SP Phil 

450. Erabilltzatziñ hik gogoramendu onak. He Phil 325 (SP 324 gogoeta). Gogoramendu gaxtoei jarraiki zaie. 

Dh 153. Zenbat gogaramendu ez dio ematen. Dh (ap. Dv). Bihotzean sortzen diren gogaramendu lohiak. Dv LEd 

86 (Cb Eg II 42 pensamentu). 

gogoranean (ines.) "Gu oroitzen garela, lehenago pinu guti izaten zen; gure gogoranean (G-azp)" Gte Erd 246. 

v. gogoenean, goantzean. 

gogorantza, gogoantza (H), gogarantza. � Pensamiento, idea. � Zergatik altaratzen naun eta berotzen hire 

gogoanza gaxtoez? He Phil 325 (SP 324 gogogarri). Zeri dagokala zuen gogoranz illun oriek? Mb IArg I 292. 

Zenbat kontseilu on eta etsenplu hobe, zenbat Jainkoaren mandatu eta gogarantza. Dv LEd 229 (Cb Eg II 128 

inspirazio). Erriagandik sortua dan eskeroztik bere lana, biotz agur eztitsu bat bere gogoantzakin erriari egiten 

diola. (Interpr?). J. Artetxe Y 1933, 332. 

gogorapen (V-gip, G-azp, L-ain, S). Ref.: A; Iz ArOñ (gogóapen). �1. Pensamiento. v. gogarapen, 

gogoramen. � Bidearen hersteko agian hartu dukezun banaloriozko plazerak burura ekhar liatzaketzun 

gogorapen perillosei. SP Phil 373. Ixilikan egon ari, Anjel [...] alako gogorapenik egin gabe. Apaol 80. 

Jaungoikoak gogorapen txarretatik zaindu nagian. KIkV 7. Jaungoikoagana gure gogorapen, asmo ta eginbide 


mende.


guziak zuzenduz. Inza Azalp 135. Zurratuz hilen zuen gizonak, bet-betan gogorapen izugarri bat otu ez balitzaio. 

Mde HaurB 42. Milla gogorapen baikenun buruan. "Multae cogitationes". Or Aitork 149s. Alperkeria 

gogorapen gaizto guztien ama dela. Vill Jaink 164. 

v. tbn. KIkG 4. JanEd II 12. Kk Ab II 136. Ir YKBiz 90. Goen Y 1934, 99. Lf in Zait Plat 22. Lab SuEm 194. 

�2. (V-gip ap. Iz ArOñ (gogóapen)). Recuerdo. � Gogorapen edo zor diogunaz oroitze onek eraman gaitzan 

Jesus maitatzera. Mb JBDev 26. Kalbarioko heriotzearen gogorapen eta begitarapen bat. Arb Igand 97. 

Isabelaren gogorapenak bezperako gertakizunak berpiztu zizkion. Mde HaurB 46. Lezoko Gurutze Santuari egin 

zion gogorapena. Anab Poli 63. Zelako gogorapenak dakarztazan dibuju onek. Alzola Atalak 90. Zeruko 

Amaren gogorapenak urrezko argia zabaltzen du zelai ta mendietan. NEtx LBB 195. 

�3. Inteligencia, mente. � Ardi banintz lez urtengo dot kanpora. Gogorapen argia daukodan au! Bilbao IpuiB 

177. 

gogorarazi. v. gogorazi. 

gogorarazle. "Celui qui fait souvenir" Dv. 

gogorat-emaile. "Instigateur, qui suggère" Dv. 

gogoratu (gral.; Ht VocGr 399, Lar, Mg PAbVoc 229, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), gogora (SP, H), 

gogaratu (Lar, Añ), gogoalatu, gogu(a)latu, goratu, go(h)atu. Ref.: A; EI 341; Iz ArOñ (gogóaketia); Gte Erd 

139.� Tr. Documentado en todos los dialectos desde el s. XVII. En los textos septentrionales, hasta la segunda 

mitad del s. XIX, se encuentra sobre todo el part. gogora; desde entonces el uso de gogoratu en autores 

septentrionales es más frecuente. Al Sur hay testimonios de gogoratu ya desde VJ (10); se documenta gogora en 

Mendiburu y Aguirre de Asteasu, V. Moguel y tbn. en autores del s. XX. En DFrec hay 173 ejs. de gogoratu. 

�1. (Con aux. intrans. bipersonal). Venir a la mente, ocurrirse; venir a la memoria. "Gogora zait, m'est venu à la 

pensée" SP. "Ocurrir, ofrecerse al pensamiento alguna especie" Lar. "Acordarse", "ocurrir algo a la memoria", 

"considerar" Añ. "Ocurrir, venir una idea a las mentes" A. "Orain gogoratzen zait or zaudela (B), haren izena ez 

zait gogoratzen (AN-gip-5vill)" Gte Erd 139. v. bururatu, oroitu. 

� Gehiago gogorako zaizko bere lagunak, / Zeñak baitaramatzate dohatsuki egunak. EZ Man I 99. Gogoratu 

zaiztenean zeñi bere eginak. Ib. 85 (tal vez 'cuando se les ha recordado'). Gogora zaizkan pensamendu gaixto 

hek. Harb 159. Gogora baitzait gutizia bat, iragan behar dut gutizia hura. Ax 51 (V 33). Iainkoa gogoratzen 

bazaitzu munduko egitekoen eta banalorien artean. SP Phil 514. Argatik gogoratu zaizka alako itzak. Lar SAgust 

15. Gogora zitzaidan euskaldun on Bikario jaun ark len esana. Mb IArg I 52. Ez zitzaien sekulan gogoraturen 

bere pasioneaz, heriotzeaz eta bitzteaz mintzo zela. Lg II 171. Orregatik bein-ere gogoratu etzitzaien, heren 

buruak gordetzeko gaitzgilleai erasotzea zillegi zanik. Ub 118. Sendatu zan berriz belar motzekoa, / ta gogora 

zitzaion arto sorokoa. Mg in VMg 99. Jangoiko santua! dedar egiten dot gogoratuten jatan bakotxean gertaldi 

au. Añ LoraS 108. Ondásun, gústo, konténtu, nolakorík ez ikúsi, ez aitu ta niori ezin gogorátu den adiña. LE 

Ong 80r. Askotan gogora zitzaiola Kristau egitea. AA I 531. Nai ta ez gogoratuko zatzu. AA III 438. Orduan 

beraz gogorako zaizkit nere bizi guzian egin dituzkedan bekhatu guziak. Dh 127. Gauza bat orain zaidak / 

gogoratu niri. It Fab 28. Oraiñtxe zait gogoratzen, / Behiñ batez nindoala / Phentze bat bera bezala. Gy 159. 

Filistintarrai gogoratu zitzaien, alde bakoitzetik gizon bana ipiñi, eta garailari irteten zana, bazaren jabe izan 

zedilla. Lard 164. Gaur gabon degu eta gogoratu zait gabonak ematia. Sor Gabon 40. Non ezpaizitzaioten 

gogoratu ere, ian, heia hartan sartzea etzen, hekientzat, aphalegi jaustea. Jnn SBi 16. Zerbeit mirakulu gogoratu 

balitzaio bezala. HU Zez 55. Ta Kontze galantena / gogoratu iakan. Azc PB 131. Niri oindiño iñogaz eskontzerik 

etxat gogoratu. Ag Kr 106. [Aratoste egunetako jazokunak] euren bixitxa guztijan pozarren gogoratu yakez. Kk 

Ab I 58. Berari galdetzea gogoratu balizait bizi zala! Mok 3. Goatze'al zaizu noiz saldu nizun / zazpi urteko 

zekorra? Tx B II 187 (217 goatze'al zera). Ilun-nabarra urbiltzen zela gogoraturik, atsedentzen eta pozten asi 

zen. FIr 147. Nola etzaioten aitzindarier gogoratu, ixter erditarainoko tunika bat aski zuketela? JE Ber 73. Bena 

bertan gogulatzen zaio bazila papuan gazna bat esküko harrien heñxuxeko. GH 1932, 508. Buruko sukarra [...] 

suaz bertzerik ez zitakela garbi zitzaioten gohatu. Larz GH 1936, 404. Bizipide bat orai nihori gogoratzen 

etzaiona; betizoen haztea. Zerb Azk 46. Euretariko bati gogoratu jakon tranparen bat egitia. SM Zirik 92. 

Gaztelu zaarreko lo-zulo maitea gogoratu zitzaion, noski. Anab Poli 43. Orduantxe bertan aita gogoratu 

zitzaidan. Ugalde Iltz 15. Auxe gogora zait. Ibiñ Virgil 53. Hona, bada, zer gogora zaidan luzaroan gai hori 

gora eta behera neure baitan erabili ondoan. MEIG VIII 98 (VI 152 gogoratu). 

v. tbn. VMg 53. fB Ic III 263. Dv LEd 147. Hb Egia 14. Bil 157. Arr GB 20. Xe 180. PE 19. Zab Gabon 44. Bv 

AsL 213. AB AmaE 296. Moc Damu 5. Echta Jos 32. A Ardi 20. Inza Azalp 64. Barb Sup 39. Zub 50. Ir YKBiz 

142. Iratz 171. Mde Pr 321. Etxde JJ 251. BEnb NereA 161. Gand Elorri 101. Osk Kurl 162. MAtx Gazt 93. 

Salav 13. Alzola Atalak 85. Uzt Sas 217. Berron Kijote 88. Gogora: ES 175. Bordel 94. Mok 14. Etxde JJ 244. 

Or Aitork 348. Erkiag Arran 177. Xa Odol 270. Gogoalatu: GH 1930, 418. Gogualatu: D. Béhéty GH 1932, 


mende. 

801


404. Goatu: EusJok II 71. Goratu: JanEd II 90. 

�2. (V-gip; Dv, H). (Con aux trans. bi- o tripersonal). Hacer pensar; recordar (algo a alguien). "Gogora ezozu 

nola lagundu zinuen" H. "Recordar [...]. Gogoratu detsat zenbat Eibartar giñan autu artan" Etxba Eib. � 

Deabruak gogoratzen dioena. EZ Man I 50. Eta tentatzaillea ere eztatza behin ere lo: hark eraikitzen du erbia, 

pitzten du sua, gogoratzen du bekhatua, iratzartzen du haragia. Ax 403 (V 263). Zeruko gauzetan gogoa 

dudanean haragiak milla fantasma eta llilluramendu gogoratzen baitarozkit. Ch III 48, 5. Krisma sainduak 

gogoratzen darozkigu mantsotasuna eta humiltasuna. He (ap. Dv). Gogoratuten deutsa karidadez bere pekatuba. 

fB Ic II 208. Han adoratu zen idiak gogoratu behar zuen lehenbiziko Egiptoarrak laborariak zirela. Hb Egia 69. 

Horra zerk zion gogoratu holakotan beren burua hobekienik agertzen zuteneri prima edo ohorezko garhait 

sarien ematea. Zby RIEV 1908, 89. Zoaza, mintzatüko zitzaikü Ezpiritu Saintak gogoalatzen deizunaz. ArmUs 

1896, 114 (ap. DRA). Zerren batak bestea oi deust gogoratu. Enb 163. Aren bekoki zerutarrak, gabez artzaiei 

argiegiten dien izarra gogoratzen digu. Or Mi 123. San Martzialek [=San Martzialen kaperak] gogoratzen 

dauzkit [...] Iruneko jaiak. JE Ber 93. Zabal zabala zare, muga gabekoa: / gogoratzen dautazu gure Jaun 

Goikoa. Iratz 56. Profeta horri Jainkoak gogoratu ziozkan eta erran-arazi ethorri behar zen Salbatzailearen izan 

molde eta gertakariak. Zerb IxtS 68. Zer gaitz zar gogoratzen didazu? Zait Sof 86. Gizon jakintsu batek esana 

gogoratuko diet artzaiai. Munita 130. Emakume arrek Miren gogoratu ziolako. JAIraz Bizia 26. Heriotze mota 

horrek [...] Galian usantzan zegoen giza-sakrifizio bat gogoratzen du bitxiki. Mde Pr 188. Pesimistek ere orixe 

gogoratzen digute. Vill Jaink 138. Pio XII-garrenaren itzak gogoratuko dizkitzut. Gazt MusIx 89. 

�3. (V, BN, S; SP). Ref.: A; A Apend. (Con aux. trans. bipersonal). Pensar en, considerar, llevar a la mente. 

"Gogoratzea, venir ou faire venir en pensée" SP. "Considerar, reflexionar" A. "Recordar (V-m)" A Apend. � 

Eztu [munduaren dohakabetasun] hori gogoratzen. SP Phil 37. Eta nik zergatik hunein gutitan gogoratzen 

zaitut? SP Phil 122. Xoriak kantatzen aditzen ditutzunean gogora zazu Parabisua. He Gudu 139. 

Urrikalmendurekin gogoratzen ditu gizonek handi, izantsun billakatzeko yasan behar dituzten kexaguneak. Mih 

19. Gogoratu dozue zer dan Jesusen laguntzatik erbesteturik egotea? Añ LoraS 116. Abisoak ezagutzen 

ezpadituzu edo gogoratzen ezpadituzu. Gco I 386. Onetarako batzuek, beñ gogoratzen due Jaungoikoa itsaso 

andi bat baliz bezala. AA III 319. Ez egizuz gogoratu, Jauna, neure ez jakinak. fB Ic II 259. Eren artean gogora 

zuten Mikaela deskuidatu egingo zala. Apaol 82. Zer da, Sakramentu guztien ganean gogoratu bear doguna? Itz 

Azald 125. Maria ordian dülüratü, / eta bere beithan gogaratü. (Interpr?). UNLilia 4. Ezeben gogoratu itxagorea 

zala. Echta Jos 34. Bertzerik ez du gau et'egun gogoratu. Ox 109. Jaunak egiña dala / gogoratu daigun. Enb 59. 

Oraintxe gogoratu eban sagardo barrikea idigita itxi ebala. Bilbao IpuiB 167. Ebanjelioko pasadizu ura 

gogoratu baizik eztugu. Vill Jaink 104. Gogoratu zazu len zer esan degun. MAtx Gazt 70. 

v. tbn. Goñi 24. Ag Kr 152. Kk Ab I 28. ArgiDL 50. Zub 81. Ir YKBiz 386. 

� "Gogoratu, imaginar que, hacerse idea de que, gogora zazu au euzkiya dela" BU Arano. 

�4. (V-gip, G-azp), guatu (G-to). (Con aux. intrans. unipersonal). Acordarse. "Gogoratu naiz, zelan izan zan 

gauzia, alperrik urte asko bittartian" Etxba Eib. "Guatu naiz, me he acordado" Iz To. "Pekatuaz gogoratu zan 

(G-azp)" Gte Erd 139. � Tr. Exclusivamente meridional, es más frecuente entre los guipuzcoanos. � 

Gogoratzen bazerate nola Jaungoikoagatik zuen buruak bezela zuen proximoak amatu eta estimatu bear 

dituzuen. Gco I 432. Oraintxe gogoratuten naz. Ag AL 135. Lagun onaz beti gogoratzen nak ni. ABar Goi 57. 

Santa Garaziko adiskide batez gogoratu zen. Etxde JJ 189. Supituan, aspaldian ikusitako eztaiaz gogoratu naiz. 

Txill Let 81. Geruau geiau gogoratzen naz / neure baserri politaz. BEnb NereA 44. Urabayen idazle naparragin 

be gogoratu nintzan. Alzola Atalak 72. Bera're asko gogoratzen da / urte onak datoztela. Uzt Sas 185. 

v. tbn. Gogoratu: Bv AsL 177. Arr May 22. AB AmaE 171. Apaol 34. Itz Azald 205. Iraola 133. Ill Pill 19. 

Altuna 49. Enb 79. Alz Ram 80. FIr 133. JAIraz Bizia 23. Mde HaurB 31. NEtx Antz 11. Anab Poli 124. SM 

Zirik 86. And AUzta 78. Ugalde Iltz 50. Lab SuEm 181. 

�5. (Part. en función de adj.). Recordado, (persona) en la que se piensa a menudo. � Agur, andre gogoratua. 

NEtx Nola 21. Itziar gogoratua. Ib. 28. 

- GOGORATU ERAGIN. Hacer recordar. v. gogorazi. � Konfesoriak bere ez dauka ainbeste neke ezagutu 

eragiteko pekatuba, mundukuen pagu gaistotik gogoratu eragiten deutsanian. Mg CO 246. Beraganako gure 

eginbearrak gogoratu eragiten deuskuzana. Itz Azald 10. Antxiñetako ipuñen batzuk alkarri gogoratu eragiñaz. 

Ag Kr 49. 

- GOGORATZEKE. Sin recordar. � Asko etxerik gogoratzeke / pasatzen ziran egunak. Uzt Sas 147. 

Gogoratzeke, gaiñera, askori gerta oi zaiola, illagitara joan-ta norbera ille-moztuta etortzea. Berron Kijote 87. 

gogoratze. � Recuerdo, pensamiento. � Afaitaketak, arteziak, gogoratze lizunak, hek diot, dira debozionean 

deliberatuenak diren arimen ardurako lanak eta eserzizak. SP Phil 454 (He 458 pensamendu lohiak). Nai 

etzenukean oroitzapen edo gogoratze ark estutzen zaitu edo inguruan zarabilza? Mb JBDev 271. Ene gogoratzea 

anitz ederra duk, / beleak daukan gasna sarri nerea duk. It Fab 258 (fábula escrita en dialecto labortano). Ondo 

iduritu zitzaion gogoratze au santuari, eta elkarri agur egin zioten orduan. Bv AsL 140s. Gogoratze utsaz 

leertzeko zorian dabilkio biotza. Mok 11. 


mende. 

802


gogorazi (B ap. A), gogorarazi (Dv � A), gogarazi (Lar), gogora erazi (G ap. A), gogora erazo (V ap. A), 

gogorazo (Añ), gogoarazi, gorazo (V-ger ap. A Apend), gogoratu azi. � Hacer recordar; traer a la memoria. 

"(Dar que) pensar" Lar. "Recordar" Añ. � Guri Jesu Kristo gure Jaunaren pasioa ta sepultura 

gogorazitzeagatik. Ub 189. Penitenteak berak gogoraerazi bear dio [penitenzia]. Mg CC 143. Gogoraerazo 

ziozkan ogei urtean egin ziozkan serbitzo eta morrontzak. Lard 40. Eresi guziak bear dutena; au da, entzuteaz 

batean gogoarazi gure aurraroa ta jolasketak. Garit Usand 31. Pernandoren egite batzuek gogora-erazi nai 

zizkigulako. Etxeg in Muj PAm 24. Gogorarazo eustan estuasunetik urteteko bidetxu bat. Or Tormes 47. Urrena, 

berriz, gizon gutxi-ikasi batek buruz gogoraerazi zidan "Iainkoagan bat" deritzonaren xati bat. In Or BM 14s. 

Berriz ere utsunerik nabaitzen baduzute gogorazi orain bezala. Etxde JJ 94. Batek bere gogoan zeredozer sendo 

pentsatuz gero, beste bati gogoraz diezaiokela. Mde Pr 321. Irasorrak bi zio ditu, bata gorputzarekikoa: lillura; 

bestea gogoarekikoa: gogoraztea. Ib. 313. Ordutik, nere osasuna ondatzera zetorren ainbeste naigabe gogoraarazten 

zizkidan alderdi artan. NEtx Antz 32. Aztuta baditu nik gogoraziko zizkioat. Ib. 25. Tereuren irudi 

aldaketak [...] ark bezela nola gogarazi? Ibiñ Virgil 50. Gazte nintzalarik txabolan pasa nituen egunak gogorazi 

dizkit. Lab SuEm 178. Rusia, de Gaullek gogorazi berria duenez, Europa da eta Amerika Europaren alaba. MIH 

339. En DFrec hay 15 ejs. de gogorazi, 5 de gogorarazi y uno de gogoraerazi y gogorazo. 

v. tbn. EEs 1913, 219. ArgiDL 53. Inza Azalp 16. Or Eus 56. JMB ELG 28. Zait Sof 139. SMitx Aranz 225. 

Munita 135. Txill Let 74. Onaind in Gazt MusIx 157. MAtx Gazt 61. Ibiñ Virgil 85. Berron Kijote 20. Gogora 

erazo: Mg PAb 215. Arr GB 85. Mde HaurB 33. Gogora erazi: Ant JesBi 176. Inza Azalp 77. Gogorazo: Ker 

EMeza 314 (ap. DRA). Gogoratu azi: Alz Ram 73. 

gogorazio (G ap. A), gogorazino (V-gip ap. Etxba Eib; -ziño Añ, A), gogorazinoe (-ñ- V ap. A). �1. 

Pensamiento. "Reflexión, recordación" Etxba Eib. � Arrotasunik bageko gogorazioz ta oroitzapen garbiz. Mb 

OtGai 9, 105. Jangoikuaren kontrako gogorazino edo pensamentu dongaren bat etorri bajake. Mg CO 150. 

Gogoraziño loiak. Añ LoraS 17. Garbitasunaren kontrako gogorazio, itz egite, ibillera eta adiskidetasun guziak. 

AA I 589s. Aienatu zuan beriala gogorazio au. Bv AsL 145. Baraubak, bestera, geituten dituz gogorazinoe 

garbiak. Itz Azald 117. Zerori zera nere gogorazio bakarra. Txill Let 37. 

v. tbn. Gco I 433. LE Ong 39v. LE Urt 40r. Lard 473. Donce 12. Arr GB 83. Legaz 21. AB AmaE 462. EE 

1885a, 504. Urruz Zer 119. Inza Azalp 126. Gogoraziño: Ur MarIl 10. EgOn 11 (ap. DRA). Gogorazinoe: JJMg 

Mayatz 218. 

�2. Recuerdo. � Espiritua egatzen zan zeruko gauzen gogoraziora bakardade artan. Bv AsL 142. Gurutze 

santuko eriotzaren gogoraziuak. Ib. 122. 

gogorazle, gogarazle. � (El) que hace recordar; apuntador. � Escenario tipi-medarrean esale edo gogarazle 

gabe. Egan 1956 (3-4), 70. 

gogordura (L, R-uzt; Urt IV 476, Dv). Ref.: A; Lh. � Entumecimiento, agujetas. "Endurecimiento, 

entorpecimiento de miembros" A. "Courbature" Lh. � Oi, harrigarrizko gogordura! Oi, sepharen gaixtoa! Dv 

LEd 232. Hunat misionest heldu denak ez du zeren zangoetan gogordurarik ukhan. Prop 1888, 142. 

gogoremaitza, gogoemaitza. � Inspiración. � Ziraikiei egin behar zaien enferramenduaz ta gogoemaitz onei 

jarraikitzeko leialtasunaz. "Les bonnes inspirations". Birjin 307. Ifernuaren gogoremaitzen [...] gainetik dohana. 

"Des suggestions de l'enfer". Ib. 110. 

gogoreta. v. gogoeta. 

gogoretsi. "(BN-ad), admettre, agréer. Ez dut gogoresten ahal, je ne puis en supporter l'idée" Lh. 

gogorgailu. � Apoyo, refuerzo. � Osagarriak galdegiten duen arthari laguntzat emanen deiete, gogorgailutzat, 

eskuararen amodioa, eskualdun ohitzak gei diren ospea. JE Bur 212. 

gogorgarri (V, G, L, R; Dv). Ref.: A; Elexp Berg. �1. "(Sust.), renfort ou objet servant à renforcer un objet trop 

faible" Dv. "Remiendo, contrafuerte, propio para reforzar" A. "Etxeko bidia zuloz beteta dago eta gogorgarriren 

bat bota biharko da" Elexp Berg. � [Elexa Santia] egiyaren pillar eta gogorgarriya. Ur BulAl 5. �2. 

"Adstrictorius, gogorgárria, estánkagárria" Urt I 240. "(Adj.), propre à fermir, à fortifier" Dv. 

gogorgoa (SP in m.). � Dureza, rigor. � Deklaratzen drauku ezen gogorgoaz eta rigortasunez berzerik haren 

iudizioan eztugula. Lç Ins E 7r. Gogorgoá ematu, haserretasuna amatigatu. Lç Adv ** 8r. 


mende. 

803


gogorgune. v. gogorrune. 

gogor-hitzegite. � Reprensión. � Gogor-itzegite edo erreprensio onen ondoren Ezekiasi bere arrokeria damutu 

zitzaion. Lard 276. 

gogorka. �1. Haciendo frente (a). � Zu, aldiz, nola dagon tirainer harroka, / egon zare zelaian gaitzari 

gogorka. Iratz 185. �2. "Gogorkia, erdi-gogorra, gogorka bat" Iz ArOñ. 

gogorkara. � Bastante duro. � Heritasunarén penitenzia gogorkará idurizáio gorputzarén adiskidearí. LE Ong 

60v. 

gogorkeria (Vc ap. A; Dv). � Acción dura, severa, cruel...; dureza, severidad. "Violence, dureté de traitement" 

Dv. � Juramentu egiten deutsubet, eztodala inos aztuko zuben gogorkerija au. Astar II 174. Orrekaz, eure 

gogorkeriokaz il dok eure alaba ederra! Echta Jos 162. Arek egindako sarraskiak eta gogorkeriak. Or SCruz 

107. Odola ixurtzeraiñoko gogorkeriren bat gertatu da. Goen Y 1934, 179. Etxekoen biotz gogorkeria. Etxde JJ 

73. Munduaren ezbidea! Eta Zoriaren gogorkeria ankerra! Txill Let 64. Itzetan gogorkeria ta begietan eztia 

jartzen jarraitu zuen. NEtx LBB 149. Gogorkeriak egin lezakean irainik itsusiena garbitu duana. Berron Kijote 

62. Ez zaizkio gehiegi atsegin Izetari gogorkeriak eta odol ixurtzeak ere. MEIG III 85. En DFrec hay 27 ejs. 

v. tbn. Arr GB 35. Zby Pel 85. EEs 1913, 163. Ag EEs 1917, 171. Kk Ab I 44. TAg Uzt 257. Erkiag BatB 183. 

Larz Senper 64. 

1 gogorki (V-gip, G, B, BN, S; SP, Urt I 50, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, VocB). Ref.: A; Etxba Eib. En DFrec hay 

32 ejs. �1. Duramente, con dureza; fuertemente. "Hablole con acrimonia, hitzegin zion lazki, [...] gogorki" Lar. 

"Agriamente", "duramente" Lar, Añ. v. gogorkiro, gogorzki. � Baldin ungiz oraino baino rigoroskiago eta 

gogorkiago punitu nahi bagintuk ere. Lç Ins A 6r. Austeritatez gorputza / gaztigatzen gogorki. EZ Noel 155. 

Mintzatu zeien gogorki bere diszipulu batzuei, deitzen zituela adimendu gabeak. Ax 276 (V 184; 132 (V 87) 

gogortki). Eztezazüla gogorki trata tentazioniaz atakatü dena. Mst I 13, 4. Nere alaba gogorki toreatua da 

demonioaz. Echn Mt 15, 22 (He hagitz). Beti gogorki egiten dezu / sartzen zeran tokin lana. EusJok II 140. Ogea 

utzita gogorki aurpegi artu zion añentiari. A Itzald II 76. Goórki lothú. Sch Sara 20. Kondenatzen du / gogorki 

azotatzera. Balad 238. Maiz darabiltzagu ahotan jendearen [...] iritziak eta jokabideak, gogorki astintzeko 

asmotan gehienbat. MEIG VII 87. 

v. tbn. Hm 47. SP Imit I 13, 4. Gç 154. Ch I 13, 4. He Gudu 65. Mb IArg II 332. GavS 28. VMg 49. LE Ong 

129r. AA II 144. Dh 70. It Fab 231. Izt C 489. Gy 201. Hb Esk 89. Dv Lab 224. Aran SIgn 26. Bv AsL 101. JE 

Bur 96. EEs 1913, 180. ArgiDL 46. Const 15. Laux BBa 58. Ir YKBiz 276. Goen Y 1934, 185. Etxde JJ 255. Or 

Aitork 34. Mde HaurB 78. Arti Tobera 272. Azurm HitzB 31. 

� Pronontziatuko duzu, beraz, C bethi gogorki, K balitz bezala, salbu H ondotik duenean. MarIl VI. 

�2. + gorki (B). Ref.: Iz IzG e Izeta BHizt (gorki). Mucho; muy. "Merkatuan bazen abere gogorki, il y avait au 

marché beaucoup de bétail" Dv. "Fort, très, beaucoup" H. "Gogorki maite (L)" Lander (ap. DRA). "Gorki pollite 

(B), lo muy bonito" Iz IzG. "Gorki polite da. Gorki ongi dago" Izeta BHizt. � Emazteak gogorki apainduak. JE 

Bur 140. Haatik gogorki harritu ziren bonetak buruan ezarri nai izan zituztenean. Lf Murtuts 6. 

- GOGORKI HARTU. Tratar con dureza. "Ezkon barri eta gogorki artzen dau emaztia" Etxba Eib. v. GOGOR 

HARTU. � Gogorki, estu edo xorrotzegi artzen badira, lotsatu, bildurtu ta ebakiko dira. Cb EBO 62. Sartu zan 

Ijiton beste errege bat, ta onek gogorki artu zituan Jakobren humeen ondorengoak. Ub 69. Ez ote zukeen 

Fabrak, hain gogorki hartua izan zen Fabrak, aipamen bereziagorik merezi? MIH 395. v. tbn. Lg II 226. Arr GB 

15. Or Eus 160. 

- GOGORKIXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Iesus horrela mintzo zaio bere amari, iduri lukeela 

gogorkixe [...]. HeH Io 2, 4n. � (Con -ago). � Ots egiten dio gogorkixeago. Mb IArg I 121. Iduri luke, 

bizkitartean, alderdi huntako etxetiarrak gogorkixago bizi direla. JE Ber 31s. 

2 gogorki. "Cartilagineus, [...] gogorkiz bethea, [...] gogorkitsua" Urt IV 265. 

gogorkillotxo. "Gogorkillotxua, un poco duro" Iz ArOñ. 

gogorkiro (Lar, Añ, H). �1. Duramente. "Agriamente", "crudamente" Lar. "Acerbamente" Lar, Añ. v. gogorki. 

� Zergatik Jainkoak ain gogorkiro kastigatu zuan erri hura? Ub 113. Gogorkiro tratatzen badituzue. Gco I 436. 

Gogorkiro itzegiñaz galdetu zien ea nongoak ziran. Lard 55. Nerau naiz beharbada sarri askotan gogorkiro, 

behar baino gogorkiago aritu naizena. MEIG VII 164. v. tbn. Kortazar Serm 284. Arti MaldanB 229. Ibiñ Virgil 

116. �2. "Fort, très, beaucoup" H. 


mende. 

804


gogorkitsu. v. 2 gogorki. 

gogorkizun. � Severidad, rigor. � Anziñako eremutarren gogorkizunak beregan berritu zituen. Aran SIgn 23. 

gogorño. � Dim. de gogor. � Oilo-salda, ogi-axal gogorño batzuekin. JE Ber 35. 

gogorpe. v. GOGORPE; gogarpe. 

gogorpide. � Padecimiento. � Buruz aurrera sartu ezkero, orraitio, gogorpide makal, kilkerrentzat. Erkiag 

BatB 36. 

gogorraldi. � Dificultad, época difícil. � Etengabeko lan portitzak oro gainditzen baitu, bearrizan gorriak 

gogorraldian bezelatsu. Ibiñ Virgil 72. 

gogorranzkiro. � De manera dura, severamente. � Orregatik gogor-anzkiro, ikusi degun bezela, itzegin diyo. 

EEs 1908, 139. 

gogorrarazgarri. "Coagulum, [...] lodiarazgarria, gogorrarazgarria" Urt V 249. 

gogorrarazi (Urt II 486, H), gogorrerazi (H), gogorrerazo (H). � "Faire acquérir de la dureté" H. � Gogor araz 

zaitzu zure arroltziak. ECocin 27. � Etzaiola, beraz, eman behar [G-ri] U ondotik harren gogor arazteko. MarIl 

XIII. 

gogorreia. "(S; Foix), courbature" Lh. 

gogorrera (Lar, H). � "Obduración" Lar. "Entêtement, opiniâtreté, dureté et les autres sens de son syn. 

gogortasuna" H. � Utzi nituen nik orregatik nere gogorrerak, nere aurkeri txarrak eta ibiltze zikiñak? Mb 

OtGai I 30. 

gogorritu. � Obstinarse. � Entzuna zen herri guzian familia hura eta beren ama zaharra paganotasunean 

gogorritzen ikhusiz, auhendatua zagoen. Prop 1908, 19. v. tbn. Prop 1906, 144 y 1896, 209. 

gogorrune (S-saug ap. Lh), gogorgune (T-L). � "1.º durillon, cal. 2.º partie dure d'un objet" Lh. "Concrétions, 

gogortzen, gogorgune, harri" T-L. 

gogorsko. v. gogorxko. 

gogorta. "Gogorta bat zan (V-ger), era una persona durita" A Morf 317. 

gogortade (Añ, A Morf 15), gogortada (Vc, B ap. A; H). � Dureza, rigor, severidad. � Jesusen neke, penak, / 

larritasun, gogortade, / eriotza ta minak. Añ EL 1 179 (EL 2 188 gogortada). Negua bere gogortada guztiakaz 

iausi da Mendiola ta Euskalerri guztiaren gaiñean. Ag AL 130. � Lurbirakoai gogortadeko epai bat emotera 

zatozenean, nire erru, gaiztakeri ta utsegiteakaz etzaite gomutau, Iauna. Ag AL 101. 

gogortasun (gral.; SP, Urt I 95, Ht VocGr, Lar, Añ, Dv, H, VocB), gogortarzun (Arch VocGr, Gèze). Ref.: A; 

Etxba Eib. �1. Dureza, rigor, severidad. "Acrimonia, aspereza" Lar. "Acerbidad", "dureza", "fragosidad" Lar, 

Añ. "Crueldad", "impiedad" Añ. "Dureté de caractère, de nature" Dv. "Galtzairuan gogortasuna dau aren 

biotzak" Etxba Eib. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 7 ejs. � Emetasunez eta 

miserikordiaz usatzera prestago dela ezen ez seberitatez edo gogortasunez. Lç Ins D 4r. Gure bihotzaren 

gogortasuna eta hotztasuna. Ax 228 (V 152). Oneganik iges egiten da eta au benzietan da gogortasun, diziplina 

ta baraurrak gaz. Cb CatV 58. Pobren miserien alderat bihotzeko gogortarzüna. CatLan 114. Euren umiak modu 

baga eta gogortasun larregijagaz kastigetan ditubezanian. Astar II 100. Ahantz zaitzu ene gogortasunak eta 

esker gabetasunak. MarIl 99. Mutill gaxoa, neguaren gogortasunak easan, azkeneronz gaitz gogor batek artu eta 

luzaroan leizetik eziñ irten izan zan. Arr GB 54. Oñazeen gogortasun samiña. Aran SIgn 10. Legearen 

gogortasuna. Ibiñ Virgil 92. Burdinaren gogortasuna. MEIG VIII 58. 

v. tbn. Harb 380. CatOlo 102 (ap. DRA). ES 120. Ch I 13, 4. Lg II 121. Monho 116. Mg CO 87. AA I 424. Dh 


mende.


216. JJMg BasEsc 238. Añ EL 2 196. JesBih 453. Izt C 394. Ur MarIl 107. Lard 490. Hb Egia 6. Bv AsL 47. Lap 

417 (V 190). Itz Azald 107. Ag Kr 196. Echta Jos 290. A Ardi 123. Ill Testim 16. JBDei 1919, 308. Ir YKBiz 347. 

Or Eus 254. Gogortarzun: O Po 29. Tt Arima 125. UskLiB 93. Gogortazun: CatS 77. 

� Zer gogortasuna, ordea, haren gorputz guztiarena! Mde HaurB 101. 

� Ozen esatean, va orri gogortasuna kentzen zaio, doiñua kendu ezkero. Or in Gazt MusIx 34. 

�2. Fuerza. � Halaber iustiziaren indazu ontasuna, / bai nekeei egiteko buru gogortasuna. EZ Man I 38. 

�3. (H), gogortason. Obstinación, terquedad. "Opiniâtreté, obstination" H. v. burugogortasun. � Ekusirik zure 

gogortasona, eta eztuzule nai apartatu okasio gaistoetatik (Munarriz, 1743-1753). FLV 1989, 101. Orra 

enbidiaren itxumena eta gogortasuna zein ikaragarria dan. Gco II 68. [San Thomasen] gogortasuna, ezin 

sinhetsiz Birjina Sainduak, apostoluek, bertze dizipuluek erraiten ziotena. Jaur 166. Heien gogortasunak eta 

itsumenduak atsekabez bethetzen zioten bihotza. Laph 205. 

gogorto. � Con fuerza. v. gogorki. � Ollar bik / alkarri / ekin eutsen gogorto. Zav Fab RIEV 1909, 27. 

gogortoro. "Duramente" Lcc. 

gogortsu. � (Uso adv.). Con violencia. � Erri ta atzerritar bi itz gaizta bagetik / gogortsu izkatu dira berênak 

esanik. Or Eus 28. 

gogortu (gral.; Lcc, SP, Mic 6v, Urt II 288, Lar, Aq 1390, Añ, VocS, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; 

Elexp Berg; Gte Erd 252. �1. Endurecer(se). "Endurcir, devenir dur" SP. "Raffermir" VocS. � Tr. De uso 

general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 24 ejs. � Mianbro guztiak dire gogorturik gelditzen. EZ 

Man I 46. Begiraukezue zeuen / Gogortzetik bihotzak. EZ Eliç 298. Iguzkiak beratzen du ezkoa eta gogortzen 

lurra. Ax 109 (V 72). Pekatu egiebanian gogortu, arantzatu ta lartu jakola lur berez bigun ta samurra zana. Mg 

PAb 149. Gogortuaz dijoa zure biotza ingudearen eran. AA III 504. Badakizu izotza ur gogortua besterik ez 

dala. It Dial 119 (Ur, Dv, Ip gogortu). Hauts zaitzu arroltze freskuak barnerat, artha emanez gogor ez diten. 

ECocin 27. Ezurrak zaizkit gogortu, / belarriak ere gortu. Xe 243. Leiak gogortu arren goietan / iñoz edurtza 

andiak. AB AmaE 87. Mamiak aitu eta / ezurrak gogortu. Urruz Urz 56. Goazemak, Xalbat, otzak gogortuko au 

bestela. Etxde JJ 264. Han zagon hilik gogortua iduri. JEtchep 32. Berealaxe zaiñak zaizkio gogortu. NEtx LBB 

371. Ahaleginean gogortu nahi genukeen bihotz honen ixuri xamurrak baduela bere saria. MEIG IX 101. � 

Lehen hitzean U ez da baliatzen G gogortzeko baizen, eta GUI pronontziatzen da frantsesez bezala. MarIl XIV. 

� (Part. en función de adj.). "Arraultze gogortiak egin (S)" Gte Erd 294. � Presuna ianzaharrak, mathela 

gogortuak edo horzkitua dagoenak, eztu atseginik hartzen iaten hastean. Ax 490 (V 317). Itsas-afar gogortu edo 

esponja batekin. Mb IArg I 129. Tella ondo gogortu ta erria. Mg CO 87. 

� (L-ain, Sc ap. A; Lar, Añ, Dv, H). Endurecerse, obstinarse, empeñarse. "Dar, obstinarse" Lar. "Empedernirse", 

"obstinarse" Añ. "Emperrarse en una idea, por ej., el vendedor en vender a tal o cual precio" A. � Batzu 

gogortzen baitziraden eta ezpaitzuten obeditu nahi. Lç Act 19, 9. Bekhatutan itsuturik eta gogorturik egoitea. 

Mat 29. Borondate gaixtoan eta malizian ostinatuak, gogortuak eta itsutuak baitaude. Ax 602s (V 387). Gero 

gelditzen dira alferkeriaren azturan gogortuak. ES 182. Zori onekoak gu gogortzen ezpagara geren bide 

gaistoetan. Mb OtGai I 171. Ainbesteraño gogortu ziran, nun [...] gurutze batean illik ikusi artean aspertu 

etziran. Gco II 70. Bekatuan gogortuak, sorrak eta gorrak. AA II 4. Baña Faraon gogortu zan, eta etzuen 

baimena eman. Lard 71. Medelen itz oriek, burua zearo gogortu ezpazait, aberats batek egindakoak dirudite. A 

Ardi 12s. Ez zuen amorerik eman. Bigundu eta samurtu beharrean, gogortzen hasi zitzaigun. MIH 292. � (Part. 

en función de adj.). � Noizpait gertatu zena bekhatore gogortu, harritu eta obstinatu handi bati. Tt Onsa 54. v. 

tbn. AA I 427. Dh 258. Bekhatorosik gogortuenen hunkitzeko eta konbertiarazteko berthutea. JesBih 397. Lapur 

eta eraile gogortu batek ez eze, kristau bihozperaagoak ere ez luke noski horrela jokatuko. MEIG I 190. 

�2. Tratar con dureza. v. GOGOR HARTU. � Beraz, nahi duenari miserikordia egiten drauka, eta nahi duena 

gogortzen du. "Il [...] endurcit". Lç Rom 9, 18. 

�3. (V-gip; Añ, Dv, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Reafirmar(se), fortalecer(se). "Fortificar, dar vigor" Añ. 

"Raffermir, donner de la solidité, de la constance" H. "Restablecerse de una enfermedad o un accidente" Etxba 

Eib. "Makalaldi bat izan neban baiña berriro be gogortu naiz" Elexp Berg. � Jaun puxanta, konfirmazioneaz / 

gogor nazazu, zalduna nola harnes dobleaz. EZ Man II 68. Zeren gogortu dituen / atheak erroetan. Hm 157. 

Alan dua ekandu zital au gogortu eta sendatubagaz. Astar II 149. Zeugan indartu ta gogortu bear dau ene arima 

argal, erkin, kadenak. Añ EL 2 172. Jesus maitea, zuk gogor nezazu. Dv LEd 107. Bainan bertzeak gogortu ziren 

gezurrean, eta harmekin yarri egiaren kontra. Hb Egia 98. Berari begiratuta indartu eitezen biotzak eta gogortu 

besoak. Ag AL 65s. Aberrijak edo naziñuak osasuntsutu ta gogortu, ta edozein aurrerapenetako gertu ipiñi. Kk 

Ab I 20. Ahuzkiko ta Kaillatietako mendigiro garbiak gogortutako morrosko sendo ta zaintsua zan. Etxde JJ 14. 

v. tbn. fB Ic I 303. Ur BulaAl 5. Laph 146. Apaol 59. Zait Plat 60. 

�4. "Stupéfier, rendre immobile de surprise, d'étonnement" H. � Abade jakitun ori, ill otza legez gogortu ta 


mende. 

806


mututurik Andreak itxi eban. Cb EBO 44. Arritu, gogortu eta mututurik geratutekua da ikustia ain zabaldurik 

juramentuba. Astar II 65. Gogorturik nauko ikusteak nik egin dodana eta zelan zure ontasunak itxaron deustan. 

Añ EL 2 155 (EL 1 139 mirariturik). 

�5. (Añ, Dv, H). Hacer frente. "Resistir" Añ. "Résister, se montrer revêche, rebelle, indocile" H. v. GOGOR 

EGIN. � Bide gaistoetara eraman nai gaituen etsaiari gogorzea ta geren gaistaginei onez ta otoitzez eranzutea. 

Mb IArg I 270. Nor ziran, Antioko Erregeari gogortu ta guda edo gerra egin zioenak? Ub 56. Etsaiaren 

tentamendu guziai gogortu ta kontra-gitean. Ib. 199. 

�6. "(V-ger), ahorrar. Dirua gogortu, ahorrar dinero" A. 

�7. "(Vc), morir, matar. Txo, orra banajatok, neuk gogortuko aut, txiel ori" A. 

�8. "Serenarse (msOch)" A Apend. 

- EZIN GOGORTUZKO. "Qu'on ne peut affermir; qui ne peut s'affermir, se durcir. Harrasia erori da, ezingogortuzkoa 

zen" Dv. 

- GOGORTUXE (Dv, A). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Un peu raffermi" Dv. � Otzak gogortuxe zun, 

eta noiz baño noiz an geldituko ote zan ari zan bere buruarekin. Or SCruz 48. Txinurriak eraso digute, ta alea 

gogortuxe orduko, galtzen gaitue. Or Mi 88. Gogortuxe ta noiz itoko eukan arnas-estua ezagun ezagunean 

zabaldu yakon. Erkiag Arran 173. 

gogortxo, gogortxu. � Dim de gogor. � Esaten deutsu [...] berbatxu bat intenzinoe donga baga, [...] eranzuten 

deutsazu beste bat; bestiak dirautsu gogortxubago bat. Astar II 106. Erriratzean despita on gogortxo bat 

etorberriyaren eta etxetarren artean sortu zan. Aran SIgn 77s. Gogortxua iduritu zitzaion obispuari bizimodu 

ura. Bv AsL 64. Zigor gogortxoa, alajaiña, orrelako uts txiki batentzat. Vill Jaink 104. Hark ere jotzen zuen bere 

txolarteetan, adarra gainera, euskaraz esateko gogortxoa dirudien arren. MEIG I 62. v. tbn. Sor Bar 42. Ag AL 

28. Ldi IL 96. Bilbao IpuiB 200. Basarri 75. Xa EzinB 77. 

� "Gogortxu (msLond), durillo (Bot.)" A. 

� (Uso predicativo o adv.). � Baliteke Santa Cruzek gogortxo itzegitea ta iduritu geiegi izatea Aiako ontaz. Or 

SCruz 69. Zorro au gogortxuegi iagok eta min emoten iautsok astoari. Bilbao IpuiB 34. Neri umeak esan izan dit 

/ gogortxo jotzen dezula. Uzt Noiz 108. v. tbn. Echta Jos 36. Etxde AlosT 15. Basarri 118. 

- GOGORTXO EGIN. a) Reñir. v. GOGOR EGIN. � Parkatuko deustan lengoan gogortxu egin neualako, ezta? 

Ag AL 75. b) Resultar difícil. � Neska-mutikoak sei kilometroko bidea egin-bearra eukien, eta, yakiña, askori 

gogortxo egiten yakien ori. Akes Ipiñ 9. 

gogortza. � Dureza, crueldad. v. gogortasun. � Irugarrena da aisa bizi diranak salzalle, langille ta beste 

beharsu gaisoekin duten gogorza. Mb IArg I 117. Faraonen gogorz gaisto. Ib. 119. 

gogortzaile. �1. "Celui qui fortifie, affermit" Dv. �2. (Lo) que endurece. � Urre madarikatua, biotz samurren 

gogortzallea, adimen argien itsumena. Ag Kr 157. 

gogorxko (Urt III 218), gogorsko (Dv). � Dim. de gogor. � Gogorxko zerbaitek yotzeko menean / zu kausi 

zaitezkenean. Gy 92. Ezagutuko duzu pasta egosia dela kasolari lotzen denian. Behar da izan gogorskua. 

ECocin 38. v. tbn. Herr 27-9-1962, 1 (go[go]rxkua). Txirritaren ateraldi zorrotzak, gogorxkoak diruditenak ere 

baztertu gabe. MEIG III 98. 

gogorzki. "Durement" VocS. v. gogorki. 

gogose (V?, G? ap. A; Lar, Añ, H). � Golosina. 

gogoseti (Lar, Añ � A). � Goloso. 

gogota. v. gogoeta. 

gogotasun (V-gip ap. Etxba Eib). � Deseo. "Apetencia, apetito" Etxba Eib. v. gogo. � Guraari laarregijagaz ta 

gogotasun bitzijagaz jokatuten bada, beti izango da paltia Jaungoikuaren begijetan. fB Olg 28s. Leku emoten 

badeutsat gogotasun edo atsegin gaistoren bateri. Añ EL 2 61 (v. tbn. 82). 

gogotatu. "(L-ain), aburrirse" A. 

gogoti (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). � "Ganoso" Lar y Añ. "Gogotixa, de buen apetito. Baserrittarra, esan 

biarrik ez, gogotixa" Etxba Eib. 


mende.


gogotiar. � Espiritual. v. gogokoi. � Gogotiar ziñez izan iñork nai baldin badu. Ol Imit III 53, 2. 

gogotisko. � (Dim. de gogotik). Con gusto; con ganas. "Ce n'est pas de refus, gogotik (edo gogotisko)" Herr 2-2- 

1956, 4. � Dena dela, hanxet arizan ziren gogotisko bigak. Zerb Azk 36. 

gogotsu (V, G ap. A; H), gogatsu (SP, Lar, H, A). � Tr. Aunque el primer testimonio es de Leiçarraga 

(gogatsu), no vuelve a documentarse en autores septentrionales. En DFrec hay 12 ejs. de gogotsu. �1. Deseoso, 

ferviente, voluntarioso, aplicado. "Voluntario" Lar. AxN explica ardurako trabailluak por trabajatze gogatsuak. 

� Testifikatzen dut ahalaren arauez, eta ahalaz garaitik, gogatsu izan diradela. "Prompts". Lç 2 Cor 8, 3. 

Orazino gogotsu ta berua. Mg CO 97. Bearrerako azkarra eta gogotsua. AA II 168. Berorren serbizaile ontartu 

eta kapellau gustiz gogotsu, Fr. Pedro Astarloa. Astar II XV. Uskeria izan daroe naikoa luzaroko jardun 

gogotsuetan egoteko. Ag Kr 130. Gogotsua da kantatzen baña / jakinduriyaz urriya. Tx B I 99. Entzule adi eta 

ikasle gogatsu, ez aurreraegi ez atzeraegi, berak zekien tentuan. MIH 50 (MEIG IX 141 (en colab. con NEtx) 

gogotsu). 

v. tbn. fB Ic I 175. Echta Jos 79. Bilbao IpuiB 236. Gand Elorri 105. Gogatsu: Garit Usand 58. 

� (Con reduplicación intensiva). � Ni ez naz soroetan lan egiteko osasun onekoa bere ta, gogotsu-gogotsua 

bere ez da, mendira bialduten nabe geienetan. Ag AL 59. 

� "Hombre de apetito. Gogotsua, bai jaten eta bai eraten" Etxba Eib. 

� Exquisito, apetecible. � Jakirik gogotsuenak, arraikirik piñenak. Etxde AlosT 78. 

�2. "Afectuoso" Lar. 

�3. (Uso predicativo o adv.). Afanosamente. � Ardo gutxi batekin [...] jartzen dala gogotsuago nekeari ekiteko. 

AA III 364. Gogotsu asi gera / gu mendi aldera. PE 123. Aietan kurubiltzera gogatsu yotzen baitu seda-arrak. 

Or Mi 30. Iltzeko zorian yarri zan ta are gogotsuago eskatzen zuen ordu ura bere ondotik igaro zedin. Ir YKBiz 

467. Legortu gabe dagolako (belar-ondua) oso gogotsu jaten du beiak. Oñatibia Baserria 33 (ap. DRA). Dana 

gertuten ebillen gogotsu gure Petronila Sanjuan aurrean. Bilbao IpuiB 258. Aiñ gogotsu abiatu zan, bazirudian 

oiñik ez zuala lurrean jartzen. Berron Kijote 57. 

v. tbn. A BGuzur 110. Ag Kr 10. Echta Jos 250. Alz Txib 102. Urruz Zeruko Argiya 98 (ap. DRA). Mok 7. Tx B 

III 128. Kk Ab II 163. Otx 170. Etxde JJ 82. Txill Let 102. SMitx Aranz 123. Akes Ipiñ 15. Erkiag BatB 200. 

BEnb NereA 170. Uzt Sas 302. 

gogotu (Añ). �1. "Pensar" Añ. v. GOGOETA EGIN. � Ondo gogotu nor zarratu daben bere biotzean. Añ 

LoraS 61 (v. tbn. 130). �2. "Hacerse con ganas. Aiñ goizago jaikitziakin, gogotu naiz mairako" Etxba Eib. � 

Urteteko gogotua egoala ez esatearren. A BGuzur 120. Ixilik? Eztut uste, gaur solaserako gogotua bainago. 

Etxde JJ 13. Zeñek pentsauko eban lena ez zala, berriz gogotuta senar zorua, naiz da emakumia ikaratu ekarri 

zituan indar barrixegaz. Etxba Ibilt 457. 

gogotxo, gogotxu. � Dim. de gogo. v. gogoño. � Etserako gogotxue etorri iatan. A BGuzur 136. Dendariak, 

irribarrea egiteko gogotxua ba eukan euki. Erkiag BatB 32. 

gogotzar. � Aum. de gogo. � Alperrik dabil / gure gogotzar alena, / dirukoikeriz erne dan pozak / ondoren beti 

galena. EA OlBe 80. 

gogo-urri (BN-baig ap. A; H; g.-hurri L-ain ap. A; Dv, H), gogurri (Lecl, H). �1. "Qui a peu de bonne volonté, 

[qui] est sans énergie, sans activité, sans courage, sans confiance, lâche" H. "Irresoluto, pusilánime" A. � 

Haizen bezalako gogourria eta laxoa! He Gudu 106. Ahalka zaite haren zerbitzuan hain nagia eta gogo urria 

izateaz. Mih 98. Meditazionea egitea zein errex den jakiteak behar ditu giristino gogo hurriak alaitu edo 

animatu. Dh 95. Alkar gogoberotuz ari gaitean, sutsuak suagotuz, gogo-urriak eraikiz. Ldi IL 87. � (Con -ko, 

adnom.). "Gogo-hurriko (He), lâche, pusillanime" Dv. �2. Vacío de espíritu. � Gainerako guztiak, gogo-urriak 

nolarebait bertsuz xoratu ditutenak alegia, aski zabal emanak izan dira. Ibiñ Virgil 94. �3. gogurri (Lar, H). 

(Sust.). Templanza. � Yustiziaz eta gogurriaz. TB Act 24, 26 (Lç tenperanziáz, Dv xahutasunaz). Guleriaren 

kontra, tenplantza edo gogurria. Legaz 48. 

gogo-urridade, gogurritate. � Desánimo. � Zenbeit bihotz-miñ eta tristezia, zenbeit gogourridade. He Phil 

435. Gogurritatea eroriko handiez segitua ohi da. EgunO 118 (ap. DRA). 

gogo-urridura. � Modestia (?). � Hilak bezala jar zaizte; ahalkean eta gogohurriduran uzkur zaitezte. Dv LEd 

86 (Cb Eg II 42 modestiaz moderatu). 


mende. 

808


gogo-urrigarri, gogurrigarri. "Gogurrigarra [sic], propre à décourager, abattre, ennuyer, attrister, rendre lâche 

et indolent" H. 

gogo-urrikeria. "Gogo-hurrikeria, action irrésolue, timide, pusillanime" Dv. 

gogo-urriki (L-ain ap. A; Dv (-hurriki), H), gogurriki (H). � "Tímidamente, sin entusiasmo" A. 

gogo-urriro, gogurriro (Lar, H). � "Templadamente" Lar. 

gogo-urritasun (Dv (-hurritasun)), gogurritasun (H). � Desánimo, melancolía; desgana. "Défaut de courage, 

d'énergie, d'activité, de confiance" H. � Nola enganatzen diren haiñitz presuna, zeiñek gogo urritasuna hartzen 

baitute bertute batentzat (tít.). He Gudu 51 (SP 24 bihotz gutitasuna). Gogo-urritasun eta hotztasunekin 

[zerbitzatu]. Lg II 295. [Lezionek] ernatzen dute ene langiadura eta gogurritasuna. Mih 103. Beraz, gogohurritasunetan 

egon gabe, egigun gure bekhatuez ahalik eta urrikirik minena hartzerat. Dh 296s. 

gogo-urritu. �1. "Templarse" Lar. �2. (H, g.-hurritu Dv, A), gogurritu (H). Desanimar(se). � [Tristezia 

gaxtoak] tontotzen eta gogourritzen du ispiritua. He Phil 472. Heien gogohurritzera hari da. Lg (ap. Dv). Arima 

iustuak ez duela behar gogurritu (tít.). Mih 124 (97 gogourritu). Fidantzia nausi duela ta batere gogohurritu 

gabe hurbildu behar da sakramenduetarat. Dh 61. Idazle oiek gogo-urritu eztitezen. Ldi IL 98s. Maider-en 

oroitzaz naigabetuta ta gogo-urrituta. Etxde JJ 264. 

gogo-xahu (Sc ap. A). � Simple, cándido. "Sencillo, candoroso, leal, puro" A. � Izan ziteie arren zühür sügiak 

bezala, eta gogo-xahü ürzuak bezala. Ip Mt 10, 16 (Lç, TB, He sinple, Dv laino). 

gogozade (Lar, H). � "Clemente" Lar. 

gogozale. �1. Espiritualista. � Gorputza hilik ere, batere aldatu gabe jarraitzen duela daukaten Gogozale 

horien iritzia. Mde Pr 350. �2. Psiquiatra. � Zure zalekeri oiek entzunda, eztakit zer esango luken psikiatra 

batek, gogo-zale batek. NEtx LBB 111. 

gogozgaindiarazi, gogozgaintierazi. � Hacer desfallecer. � So egiten düdanian zure goratarzünari, zure 

handitarzünak gogozgaintierazten nizü. Ip Imit III 22, 1 (Ch erorarazten nau). 

gogozka (S ap. A; Gèze, Dv). � Pensamiento. "Réflexion" Dv. v. gogoeta. � Jesüsek, haien gogozkak ikhusirik, 

erran zeien: zertako darabiltzazie gogokunde gaistuak zien bihotzetan? Ip Mt 9, 4. 

- GOGOZKAN EGON. Estar pensando, meditando. � Gure azken elhestaldiaz gogozkan egon niz. Ip Dial 36 (It 

pensatzen, Dv gogoeta). Sen Josef gogozkan zegoalarik nola behar zian igorri Maria Birjina, agertü zeion 

Jaunaren Aingüria. Ip Hil 84. � Gogozketan zauden ber' artian. Ip Mt 16, 7. 

gogozkatu (S ap. A; Gèze, Dv (S), H). � "Meditar" A. 

gogozkatze. � Pensamiento. � Gogozkatze, elhe eta egitate gaixtoetarik begira nezazu. GH 1933, 327. 

gogozki (V-gip ap. Etxba Eib). � Animosamente, con ganas. "Gogozki jardun dabe amen lanian, zan tontorra 

lautzeko" Etxba Eib. � Edo zoin solasetarik Jainkozkoetara zoan azkenean beti. Zoin gogozki eta ederki! HU 

Aurp 112. 

gogozkiro. � Encarecidamente. � Gaurkoak berriz bi bider eskatu diyo, ondo gogozkiro alare, ta joaten etzaio. 

EEs 1908, 139. 

goguaketa. v. gogoeta. 

goguaketatu. v. gogoaketatu. 

gogu(a)latu. v. gogoratu. 


mende. 

809


goguatu. v. gogoatu. 

goguntzean. "Nere goguntzean etzan ori egiten, no recuerdo que se hiciera eso" (G-bet). v. gogoenean. 

gogurpil (Lar � H). � "Noria" Lar. 

gogurri. v. gogo-urri. 

gogurritate. v. gogo-urridade. 

1 goi (V, G, AN; Mic 5v, Ht VocGr 348, Lar, Añ, Dv, H), goe (A). Ref.: A (goi, goian, goien, goiko, goira, 

goitik); EI 149; Etxba Eib (goixan, goittik); Holmer ApuntV (goiko); Gte Erd 138, 139, 283. � Tr. La forma de 

inesivo goien se documenta en Cardaberaz, Aguirre de Asteasu (III 458), Iturriaga (Fab 50), Iztueta (C 472), 

Lardizabal (74), Arrue (May 13), Orixe (Tormes 89), Lizardi (BB 60), E. Arrese (OlBe 66), J.A. Irazusta (Bizia 

11), Anabitarte (Poli 19), Ugalde (Iltz 38) y Zaitegi; cf. tbn. la expr. goien (eta) behean en Echagaray. 

Goyhetche emplea goiean (54), goieko (55), goietik (224) y goiera (256), frente a los generales goian, goiko, 

goitik y gora. Hay tbn. goiean en Azkue (Ardi 40) y ArgiDL (57), y Zeru-goiera en S. Mitxelena (Aranz 196). La 

formas como goira, goirantz, etc., aparecen, además de en J.I. Arana (goi-goira), en algunos autores del s. XX, 

donde goi suele tener un carácter netamente sustantivo o adjetivo; así, p.ej., Donoki goira (Enb 204), argitasun 

goiraño (Laux BBa 140), goirantz 'hacia el cielo' (EA OlBe 56), goiraño 'hasta la cima' (Munita 44), goirako 

bidean (Onaind in Gazt MusIx 147). No parecen de este tipo jasorik goi-goira (Enb 146) o goira jaso [karta] 

(Erkiag BatB 200). En DFrec hay 262 ejs. de goi. 

�1. (En casos locales de declinación en sing.). Parte de arriba. "Arriba, goian" Mic 5v. "Goiean, dessus, sur" Ht 

VocGr 348. "Arriba, estar, goien, goian, goiti" Lar. "Goiti (V-arr, B), desde arriba" A. "Goe, parece ser la forma 

primitiva de goi" Ib. Cf. Gar Comp 99r: "Decían Goiemboa, que es lo mismo que 'voy en alto'". Para la forma de 

alativo v. gora; para goiko con valor adj., v. goiko. 

� Tr. Poco usado hasta el s. XIX; antes se documenta en Lazarraga, en un cantar citado por IC, en Haraneder -en 

la forma de ines. goitan-- y en Larramendi (cf. tbn. goiko con valor adj. en Etcheberri de Ziburu y 

Haramburu); a partir de principios de dicho siglo su uso crece entre los vizcaínos y guipuzcoanos, especialmente 

desde principios del s. XX, en que es prácticamente general en éstos; al Norte se encuentra en Goyhetche, 

Hiribarren y, con el significado de 'cielo' en UNLilia, Oxobi, Iratzeder y Arradoy. Hay algunos pocos ejs. 

precedidos de sintagma nominal en genitivo, p.ej. en Aguirre de Asteasu o Uriarte (q.v.). 

� Johan Goico Boreco (1100). Arzam 257. Domenga Goicoa (1200). Ib. 257. � Franziako armak dakaz / goian 

eta bean. Lazarraga (B) 1204v. Argi izarrak urten dau / zeruan goian ostanzean. (Cantar de la quema de 

Mondragón). IC II 186. Erakhusten darotzula goitan Parabisua idekia. He Phil 64 (SP 62 goiti). Adiskideak 

goitik, lagunak betik. Lar Fueros 227. Goien zerua, bean infernua. Cb Eg III 275. Ona bada zelan gaztelatu biar 

dirian goiko berba joko aek. Mg PAb 200. Goiko tokiak estalki bage erakusteaz. AA II 120. Zentzu gabeko 

animalien goitik ipiñia zeran. AA III 372. Doe guztiak jasten dira andi goiti. fB Ic III 290. Alzo azpikoa eta 

goikoa. Izt C 79. Zure aurrian, zure ostian, zure goijan, zure beian. Ur MarIl 70. Aldiz gaur goiean dena 

biharkotz eror ere. Gy 54. Goiko Nafarroa. Hb Esk 77. Goiko salara. Arr GB 11. Txori bat jarten jat goian. AB 

AmaE 463. Ain goitik jeistian lurrera. Bv AsL 169. Asi zan seme bata / alderdi bateti, / beste batzuk besteti / ta 

goiti ta beti. Azc PB 48. Goiko itz oietan. Inza Azalp 100. Delfin-erriko goiko ibarretatik. Or Mi 42. Goitik 

galerazpen bat izan ote dan. Lab EEguna 108. Emendik goitik [...], irugarren lerroan bainago. Ldi IL 20. Goiko 

ta beko mallen artean dagoan alde andiegi ori. Eguzk GizAuz 171. Goian aipatu ditudan hizkuntzalarien 

lanegiñetan. Mde Pr 261. Iyo ai goiko muturrera. Anab Poli 41. Erregeak edo goiko agintari nausiek. Akes Ipiñ 

26. Goian dagozanak beti izan oi dira lapurrak. Erkiag BatB 65. Antxe, zerua goian ta aterperik gabe. Berron 

Kijote 121. Axularrek 372gn. orrialdean dioena, goi xamarretik harturik. MEIG I 235. 

v. tbn. (Hasta el s. XX): VMg 48. Añ LoraS 28. Astar II 191. Zav Fab RIEV 1909, 27. Echag 57. It Fab 147. 

Aran SIgn 2. Zab Gabon 44. JanEd I 32. AzpPr 117. Itz Azald 97. 

� (V, G, AN; Añ, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Parte superior; cima (sentidos prop. y fig.). "Capitel, 

chapitel de torre, torrearen goia", "cima" Añ. � Goia ta bea, alde bata ta bestea. Cb Eg II 93. Ez ofenditzeko 

[...] ez goiagatik ez beagatik. AA III 277. Au da egiazko birtutiaren goia edo perfekzioa. Echve Dev 184 (SP 

Phil 153 mukuru, He Phil 155 mukhuru). Eta bagen goiak / naiz busti odoiak. It Fab 203. Arbolaren goia. Ib. 77. 

Goi amilkorretan. Izt C 26. Eskallera bat, ondoa edo oña lurrean eta goia edo errematea zeruan zituena. Lard 

35. Mirari guztiyen goiya eta gana legez. Ur BulaAl 35. Eguzkiak artzen dau zeruaren goia. AB AmaE 344. 

Edurra eguan goietan. Kk Ab I 42. Alpeetako goi ozkirrietara. Or Mi 41. Ango etxe aundienetako baten goiari 

"Begiratokia" esaten zioten. Anab Aprika 53. Goi ortan ez zendutela komunik. Lab SuEm 194. 

v. tbn. Echag 126. A Ardi 130. Ill Pill 12. Tx B II 113. JMB ELG 68. EA OlBe 53. NEtx LBB 93. 

� Aldiaren eta giroaren goiari amor eman beharrean, gogor egingo zioten. MIH 293. 


mende. 

810


� (Sing. y pl.). Cielo, firmamento; empíreo, cielo de los bienaventurados. "Goi estari (V-m), cielo nublado" A. 

"Goi estalia (G)" Ib. s.v. estali. "Cielo despejado [...]. Goi garbi ederragaz eguna zabaldu dau" Etxba Eib. � Tr. 

Documentado ya en Larramendi, su uso aumenta notablemente en el s. XX. � Goikoa bear degu, zerutarra, 

Jaungoikoaren eskuti datorkiguna [argia]. Lar SAgust 16. Augusto, beekua baño goikua geijago zariana. Mg 

PAb 210 (VersBasc 16 Zerukoa). Lurreko abere ta Goietako egaztiak (tít.). VMg 49. Miru batek ikhusten du 

goietik gudu hori. Gy 66. Goiko graziarekin. Ib. 219. Gloria Jaunari goietan. Lard 367. Goiai laguntza 

eskatutera. AB AmaE 170. Goiak bota zituan bota alak. Ag AL 38. Goiko Jauregian. Ox 24. Goian egan-ein. 

Jaukol Biozk 74. Uste dogun lez goian bazagoz. Enb 51. Oztin begoz goiak. Laux BBa 120. Egur ezearen kea / 

goiak du kolore. Ldi BB 106. Goiak ateri. Or Eus 266. Goian alatuz gogoa. Iratz 179. Zazpigarren goian izarrak 

/ dakhuszkidan. Mde Po 55. An goian alkar ikusi arte. Etxde JJ 278. Goi aratz, txukuna. Erkiag Arran 7. Goien 

eta bean ikusten diran guziak. Zait Plat 86. Aingerutxo bi goian egazka. BEnb NereA 256. Goiari zor diodan / 

zoria. Gazt MusIx 77. Goiko bizian zer korona. Ardoy SFran 348. Izarrak kiñuka / ditugu goietan. NEtx LBB 

337. 

v. tbn. (Hasta el s. XX): Ud 136. Azc PB 308. AzpPr 69. UNLilia 10. 

� "No está muy asentado, ezta oso goiez yantzia [...] (G-to)" A EY III 249. Cf. GOI-ARIN. � Egoaizez beteak 

dauzkeela goiak [emakume ezkonduak]. AA I 580. 

� (En pl., ref. a los pechos). � Bularterian trapua zuri, / labradurak urrean, / donzellakin flordelisak 

/ lepoan goien ainean. Lazarraga (B) 1205rb (Interpr? tal vez goien gainean). Goiak salgai bezala 

erakusten dirala. AA I 442. Ekusiko dira goiak ongi estaltzen ez dituenak, eta orratzik ipintzen ez duenak. Ib. 

442. Ipintzen omen ditue gorontza txit motxak [...] goiak zinzilika ipintzeko. AA II 120. 

� Techo. � Kurtzelu bat loia, / atsituten dabena / ke baltzagaz goia. Azc PB 86. Suaren garrak [...] goia 

miaztu-bearka. Ldi IL 16. Goia bajuxko zegola ikusi zuten beren eginbearrerako. Berron Kijote 191. 

� Altura, altitud. "Alteza, altura", "elevación, altura" Lar. � Ba dira ondar-añoak eun metroko goia dutenak. 

Anab Aprika 8. 

� "Piso. Bigarren goian" A Apend. 

� Altura, majestad. � Oraintxe da, bada, garaia, zure goi ortatik neregana zure begiak biurtzekoa. "Grandeza". 


� (Como primer miembro de comp.). Alto, superior. Cf. los compuestos más lexicalizados GOI-MAILA, 

goiaingeru, etc. � Nor, goi Lenen, izan da gar ori / piztu debana? "Príncipe Augusto". Lar Gram 391. Bi goi-jai 

(fiesta suprema) aiek pasatzera eraman zuen (Donostia, 1892). JFlor. Gizon argi, ospatsu eta goilekuetan 

yarriyak ez gitxi. Kk Ab II 184. Erri xea euskal-goi-elertia ulertzeko gaitu. Etxde AlosT 12. Jung-ek aurkitu 

dituen "goi-eredu" (archetypen) direlako gizaki guziekiko mito edo ereduak. Mde Pr 350. Bazen "ard-ri", hots, 

"goi-errege" zeritzaion bat Tara hiriburuan. Ib. 228. Goi jendeari komeni zaio / beruntza begiratzea. Basarri 

122. Egokitasun ortatik sortzen da guziaren goi-bizitza edo batasuna. Vill Jaink 172. � Superior, que está 

arriba. � Goi-ezpañeko bizarrak. Ag G 118. Aitzgorriko goi gallurrera. Ib. 5. Aurreko leioko / goi-bazterrean. 

Ldi UO 50. Zabali du goi-atea. "Hendidura superior". Or Eus 81. Arbeltegia (pizartegia) goi estalkitzat. Etxde 

JJ 8. � Del Norte. � Goi-Amerika artan. A Ardi 114. Goi-Ameriketan. Eguzk LEItz 125. Goi-Ameriketako 

Sarkaldeko kontu oiek. NEtx LBB 111. � Celestial; sobrenatural; divino. Cf. goi-argi, GOI-MAITASUN, etc. � 

Egite edo gauzaren batek goi-kemenen bat daukala uste izatea da siniskeri edo sorginkeria. KIkV 61. Arren 

emaidazu / goi-sinistia. ArgiDL 159. Goi-arauz bardin erabillirik / "Zeuria" eta "neuria". Enb 174. Goi-atiak jo 

dodaz. "Puertas de lo alto". Laux BBa 128. Goi-yauregiko malla. Ldi BB 18. Ene arreba, goi-amets horri / 

egiozu ba zuk ere irri. Iratz 122. Hain ginen ere bi-biak / goi-amodioz amestu. Ib. 167. Goi-errukia merezitzeko. 

SMitx Aranz 125. Bainan aho ezti zuen, doi / zen haren soina goi-ametsotara. Mde Po 74. Goi-langillearen 

begipean, abere-mota guztiak biraldakuntzak egiten ari dira. Vill Jaink 55. Goi-irudimen indarrez. BEnb NereA 

98. Jexten da Donibane goi-begiestetik. Gazt MusIx 169. Nere barrenak sentitutzen du / goi-arnasaren epela, / 

anai Luistar bat beste lagunak / inguratzean onela. Uzt Noiz 67. 

�2. (SP, Lar, Añ � A, Dv, H). (Adj.). Elevado, alto (sentidos prop. y fig.). "Agigantado en las virtudes, méritos, 

etc., oi danez goragoa, goiagoa" Lar. Para la forma de superlativo, v. goien. � Lenen [= 'príncipe'] goia, goitua, 

goikoa. Lar Gram 391. Gauza andi, mee, goi diranak adirazteko. Lar, carta a Mb 278. Daudenak toki goietan. 

VMg 15. Mendi gaiñ guziz goi batera. AA III 548. Beste gauza guztiak baño andiagoa, goiagoa eta 

miragarriagoa. Ib. 326. Gauza balioso goi me diradenak. Izt C 217. Nun andizki goi erpiñak? Aran SIgn 211. 

Mendi goi batzuek. Camp EE 1882a, 34. Zeru goi urdiñaren anditasun ta apainduriak. Ag G 11. Ots goi 

meagodun [ezkilak] dirala. A Ardi 45. Donoki goian. Enb 142. Gaztain goiaren adar goietan. Or Eus 79. 

Zugatzik batere ez, toki goiegiak baitira. Or QA 50. Alertzeak toki goiak ditu naien. Munita 72. Gizarte maila 

goietakoek. Mde Pr 254. Biotz eder, goia. Gand Elorri 215. v. tbn. Itz Azald 209. Etxde JJ 253. 

� Goi dabillenak iminten ditu gura dituban mugak ta agindu darua zer egin biar dan. Mg PAb 206 (VersBasc 

10 garaillariak). Arbol luze aien buruak goi zeuden. Anab Poli 24. Goi dagon artzuloa. Onaind in Gazt MusIx 

157. 

- BEREA GOITIK JOAN. Ser arrogante, presuntuoso. "Ori beti berea goitik doaie (AN-5vill)" Gte Erd 122. 

- EZ GOI ETA EZ DOI. "(Ni) tanto ni tampoco" Lar. 


mende. 

811


- GOIA HARRAPATU (G-azp ap. Gketx Loiola), GOIAK H. (G-goi-azp ap. Gte Erd), GOIA JO (V-gip). Llegar 

a la cima; crecer hasta el límite. "Llegar al ápice, culminar, alcanzar la cima" Gketx Loiola. "Arbola orrek [...] 

goixe jo dau (V-gip), arbola orrek goiek arrapatu ditu (G-goi-azp)" Gte Erd 288. � Polik goia arrapatu 

zuanean izarrak erruz ikusten. Anab Poli 24. 

- GOI-HABE (V, G, AN). Ref.: A; AEF 1928, 24 y 1932, 79. Viga maestra de un tejado; travesaño. "La 

techumbre descansa sobre una viga central (caballete) llamada goiabia, en la que van apoyadas otras menores, 

cuyo nombre es kapiriuak" (G-azp) AEF 1928, 24. � Bi zutabe ta goi-abeagaz / egiña duzu tresena. Or Eus 180. 

Goi-abearen gaiñetik / txirrikan kiribildurik. Ib. 180. 

- GOI-HAGA (V-gip, G-azp-goi-to). Ref.: A; AEF 1925, 92; 1927, 50; 1928, 24; 1932, 79; Iz ArOñ (goixagia), 

UrrAnz (goyagia). Viga maestra de un tejado. "Las diferentes partes del tejado son: las goi-agak, o vigas 

horizontales sostenidas en postes (= abiak) en las que descansan los cuartones (= kapiriuak) del tejado" (G-to) 

AEF 1925, 92. "Las viguetas se apoyan por la parte superior en el caballete o viga central (= goiagia), y por la 

inferior en otra viga (= zapata)" (G-goi) AEF 1927, 50. "El caballete" Iz UrrAnz. � Zuaitzak egiten du solairuola 

ta goi-aga; egiten du egurra ta ikatza. Munita 15s. Gure gurasoak utzi zizkiguten abe ta goi-agaiai. Ib. 39. 

- GOIAK HARTU. "Subirse a la parra. Au da gizona! Beingoan artuten ditu goiak" Zam Man 45. "Berehala 

hartzen ditu goiak (G-azp)" Gte Erd 150. � Norbaitek ibai zabala salabardoarekin astintzen du goiak artuz. 

"Latum funda iam uerberat amnem alta petens". Ibiñ Virgil 72. 

- GOIAK BEHEA JO. "Caerse el mundo. Etxat bape inporta goixak behia joten badau be" Elexp Berg. 

- GOIAK BEHERA. De arriba abajo. � Zeruak ete etozan goiak beera? Erkiag Arran 145. 

- GOIAK BEHERATU, G. BEHETU (V ap. A). Invertirse las cosas, las situaciones. "Rebajarse las alturas" A. 

� Gorde zuan Jangoikoak egun bat bera onratzeko [...] ta goiak beratu dira; egun santuak igaro dira bekatu 

egunak izatera. Mg CC 192 (CO 289 goijak beetu dira). Nora da arako buru arro ta gallendua? [...]. Goiak 

beratu dira. VMg 48. 

- GOIAK ETA BEHEAK. Cielo y tierra, (fig.) todos los lados. � Goiak ta beiak apaintzen. AB AmaE 465. 

Goiak eta beak miatuko zituan, iñongo aterabiderik ote zan. Anab Poli 40. Goiak eta beiak ausi bearren asi zan. 

Erkiag BatB 93. Ez zuan aorik ixten, goiak eta beeak kiskaliaz. "Amenazando al cielo y a la tierra". Berron 

Kijote 65. 

- GOIAK GORA. "Sube que sube, remontando alturas" A Ardi 153. � Lasterka ta garrasika goiak gora agertu 

ziran. A Ardi 63. 

- GOIAK GORATU. Crecer hasta el límite. "Pedrok goiek goatu deuz (V-arr)" Gte Erd 288. 

- GOIAK JO. Enfadarse. "Laster jotzen ditu horrek goiak (G-azp)" Gte Erd 150. Cf. goialdi. 

- GOIAK JO ETA BEHEAK JO (V), JO GOIA ETA JO BEHEA. a) "Hablando acaloradamente, subiéndose a la 

parra, embistiendo contra esto y contra lo otro (V)" DRA. � Aleman oiek larri zebiltzan / jo goia eta jo bia. Tx B 

III 22. Asarre bizittan jarri ziran ots-otsean, jo goiak eta jo beiak eta begijak be su. "Gettavano fuoco per tutto". 

Otx 24. Aserretan irakiten eginda, io goiak eta io beak. Zait Plat 99. b) De parte a parte. "Kalean jo goia ta jo 

behea (G-azp)" Gte Erd 190. 

- GOI-ALDERDI. Lado superior. v. goialde. � Ene, ba! azpia --mutilak dio-- / orrein ederra dalarik, / 

nolakoxea ote da, gero, / zerua goi-alderditik! Ldi BB 20. 

- GOIAN HASI ETA BEHERAINO (V-arr ap. Gte Erd). De arriba abajo. "Burutik behera behatzen dako (BNarb), 

goian asi ta beraño (V-arr)" Gte Erd 237. 

- GOIAN BEDI. Que en gloria esté, que en paz descanse. v. GOIAN BEGO. � Mikela Iriarte onen izena, goian 

bedi, esker onez agertuko dut. Or Eus 62n. 

- GOIAN BEHEAN (V-gip, G-azp-to, AN-gip-larr), GOIEN BEHEAN (G-bet, AN-araq). Ref.: A EY III; Satr 

VocP; Elexp Berg; Gte Erd 111. Con fuerza, fuertemente; con insistencia; torrencialmente. "Goian beian euria 

zan, llovía a todo llover (G-to, AN-larr)" A EY III 310. "Goian beian ekin, insistir desaforadamente (V, Alt)" Ib. 

275. "Torrencialmente. Se dice de las tormentas fuertes o trombas de agua. Goien beian euria" Satr VocP. � 

Bere berotasunarekin eraso zion goien bean maizter zintzoari. Izt C 164. Goian-bean euria perradaz bezela ari 

da. Zab Gabon 25. Orduan asi ziran goian beian biak / alkarri atereaz deadar andiak. AB AmaE 306. Euria 

goien bean iñarduen. Or Tormes 33. Elurra goian-beian ari du. Etxde JJ 255. Meza-ezkilla goian-beian joka asi 

zen. Ib. 150. 

- GOIAN BEGO. Que en gloria esté, que en paz descanse. � Goian Bego Aita Antonio Goyena langille aundia. 

Alzola Atalak 106. Gazterik egin zituen lur huntako aldiak. Goian bego! Xa Odol 51. Sacha Guitry zena ere, 

goian bego, saiatu da aldiz-aldiz ikuslearen zama arintzen. MEIG I 178. v. tbn. Enb 53. JAIraz Bizia 93. Mde Pr 

167. Akes Ipiñ 17s. Basarri 87. � Beltran jaunak, goian bego bere anima, mundu ontan okerrik izan bazun. 


- GOIAN DENA BEHEAN, GOIAN DIRENAK BEHEAN. "Goian direnak behean ari du euria (AN-gip)" Gte 

Erd 111. � Kanpoan, euria goian dana beian... Ez da aterrunerik. NEtx LBB 102. 

- GOIAN ETA BEHEAN. De arriba abajo, completamente. � Apainduba guztiya / goien eta bean. Echag 86. 

- GOIAN ZERUA ETA BEHEAN LURRA (V, G-azp). Ref.: A EY III 177, 324. "Auxe da lorra!: goian zerua ta 

beian lurra [...] (quiere decir que nada tiene propio) (V-ger-ple, G-azp)" A EY III 177. � Monja pobre bat da 


mende. 

812


Teresa [...]. Goijan zeruba ta beian luurra baino besterik ez dauka. fB Ic II 291. Geratu zan gizajoa goian zerua 

ta beian lurra baño beste barik. Echta Jos 37. Ez dirurik, ez zeri eldurik, goian zerua ta beian lurra. Ag G 278. 

v. tbn. A BeinB 68. Erkiag BatB 114. 

- GOI-ARIN. "(V, ...), casquivano, ligero de cascos" A. � Emakuma goiarin batek sagu bat iruntzi ebala uste 

eban. A Ezale 1897, 340a. Siñiskorregiak goi-arintzat euki bear badira. A BGuzur 117. Gazte goiarina. JE Ber 

46. 

- GOI-ARNAS. a) Inspiración. � Goi-arnasa itz-ugoldeka ixurtzen digutenak. TAg Y 1933, 21. Irudiz 

aberatsena bai goi arnasez biziena ere. Aitzol in Ldi UO 6. Zatozkida, goi-arnas. Or Eus 3. Gizon aundi oien 

[Dante, Petrarca, Migel Anjel] goi-arnasak eda zuten urrin gozoaz. Etxde JJ 239. v. tbn. Mde Pr 192. 

Minervaren kuttunek berezko duten goi-arnasa. MEIG VIII 33. � Goi-arnasari laguntza eske / luzaroan dago 

erpai. "Espíritu de lo alto". Or Poem 554. b) Espíritu religioso. � Gain maite ontan irauten bai du / goiarnasaren 

indarrak. Lazkao Txiki in Uzt Noiz 68. Eskoriatzan eliz barrua / zerutu da goi-arnasez. NEtx LBB 

277. 

- GOI-HATS. Inspiración. � Goi-hatsez beterik dela [poema] zuhauk ikusiko duzu. Mde Pr 199. 

- GOI-BARRENAK. "(V-ple), los límites, la parte más alta y la más baja" A EY III 309. 

- GOI-BEHE. (Pl.). "(G, AA CCErac 176), los extremos alto y bajo" A. Cf. goibehe. � Letra ederra, garbia eta 

bardiña, goi-be zorrotzakin. Alzola Atalak 63. Aita Villasantek hartu dizkio goi-beheak eta luze-laburrak 

Gandiagari eta Gandiagaren poema bildumari. MEIG III 79. Nahaspilatu, goi-beheak aldatu. "Se modifican sus 

términos". MEIG IX 140 (en colab. con NEtx). � Parte superior e inferior de una casa. "(V-m, G), tejado y 

cimientos de una casa. Goibeak artu, dar (a una casa en construcción) cimientos y tejado. Etxeak su artu zuenean 

goibeiak aguro alkar jo zuen (G-to)" A. � Goi-beak maisterrai utzirik, bigarrengo bizitzan arautu zuan bere 

kaiola. Ag G 219s. � "(V-ger-arr-m, G, ...), los vecinos de diversos pisos de una casa" A. � "(Vc), vaivenes de 

la fortuna" A. � Cielo y tierra. � Ume gurgarri bat sortu dabe / ixango dana goi-bein jabe. Enb 87. Goibeietako 

Bakaldun Deuna. Ib. 92. � Todas las partes. � Gaudi gustija betian duaz / usainduagaz goi-beiak. Enb 

45. � Altibajos. � Enparaukuak goibe / andijak daukez. Enb 168. 

- GOI-BEHEKO. (Pl.). Los de arriba y los de abajo. � Goi-bekoen gorrotoak! SMitx Aranz 21. Beraz nozbait 

goibekoak alkartzen dirala irudi izanarren, bitsuon artean benetako adiskidetasunik ez da izaten. Ibarg Gizarte 

32 (ap. DRA). 

- GOI-ERANTZULE. (El) que emite oráculos. � Delpisko arkaitz goi-erantzuleak dionez. Zait Sof 70. 

- GOI-ERANTZUN. Oráculo. � Lai zanari goi-erantzun bat eldu zitzaion. Zait Sof 77. 

- GOI-ERTZ. Horizonte. � Mantxa-aldeko goi-ertzaren ate ta balkoietatik gizartera agertuaz egunsentia. 


- GOI-ESKER. Gracia divina. � Bear dituzten goi-eskarrak Jesusen Biotzari eskatuaz. JBDei 1919, 358. An 

daude gozpuzkiñak, goi-eskerra daritela. Or Mi 142. Goi-esker-iturri oietan barruak ezetzera. MAtx Gazt 88. v. 

tbn. Enb 152. Laux BBa 56. AEmil AndreM 20. EgutAr 14-9-1959 (ap. DRA). BEnb NereA 78. 

- GOI-ESKERDUN. Lleno de gracia. � Damotsez goi-eskardun / bezuzak ugari. Enb 140. 

- GOI ETA BEHE. Con insistencia, con fuerza. Cf. Lar SAgust 14: Zu [izan] nere goi eta be, zu nere eskui ta 

ezker. � Oneek zituban esaten, / goi ta be erabilten. Mg PAb 99. Izadiaren indarrak mukuru zirauen, goi ta bee. 

Erkiag Arran 96. � Por todos los lados; de arriba abajo, completamente. � Artu [imajiña], ta egon zan goi ta be 

begira. VMg 32. Goi eta be eraso zion. Arr May 187. Irauli neban [etxe] guztia goi ta be. Or Tormes 75. v. tbn. 

Enb 168. Italia goi ta be ezagutzeko. Etxde JJ 239. Ortarakoxeko emakume baita goi ta be. Ib. 137. Bildur-ikara 

batek astindu zion gorputza goi ta be. Ib. 157. 

- GOIETARA JO. "Apelar [...] (V-ple)" A EY III 246. v. GORA JO. 

- GOIETATIK IBILI. Andarse por las ramas. � Beti goietatik ibilli barik, joan eitteala beietara be, euren 

etxietara, ezkontza asmoakaz. Echta Jos 228. Berak eukala errua goietatik ebillelako. Ib. 220. 

- GOI-GABEKO. Sin parte superior, sin techo. � Goia estalki bage dago, goibakoa da [uraska aundia]. Erkiag 

Arran 134s. 

- GOI-GAIN. "Cima, cúspide. Aizgorriko goi-gañian da ermitxa bat" Etxba Eib. � Erdal lirikaren goigainetara 

heldu direnak. MEIG III 105. 

- GOI-GOI. a) (En casos locales de declinación en sing.). Muy arriba. "Goi goitik begiratu zidan (AN-gip)" Gte 

Erd 139. � San Franzisko umilla [...] Jauregi artako Andien artean goi goien ikusi det. Cb Eg II 207. Goi-goira 

igo nai zutenak. Aran SIgn 111. Goi goitik jausirik. AB AmaE 296. Mendi-goi-goian / dirdits elurra. Jaukol 

Biozk 36. Jasorik goi-goira. Enb 146 (v. tbn. 141). Goi-gora digorte usain-goxua. Laux BBa 38. Goi-goiko 

iakintzaren irrika bizia. Zait Plat 87. Gauzak goi-goitik, gaillurretik begiratuaz. Vill Jaink 83. Txoriak goigorantz 

egaldatu. Ibiñ Virgil 86. v. tbn. EusJok 119. Altuna 13. Otx 149. Lek SClar 103. Anab Poli 133. Basarri 

158. 

b) (Uso adv., sin suf.). � Zure Asaba jaunen argitasuna goi goi ipiñi. VMg II. Goi-goi tinian eguzki goria. Gazt 

MusIx 91. 

- GOI-GOI-ALDE. (Con suf. local de declinación en sing.). Parte superior, de más arriba. Cf. goialde. � Goi goi 

aldian du [arbolak kabiya]. Sor Bar 87. 


mende. 

813


- GOI-GOIEN. (En casos locales de declinación en sing.). Parte más alta, (lo) más alto. � Goi goienetik begira 

zauden. Echag 224. Goi-goieneko alabak ere arrokiro erabili nai dutela ezpañetan [euskera]. Ldi IL 140. 

Jesusek berak ezarri zuen goi goieneko mailean. Xa Odol 274. 

- GOI-GOITIK (ETA) (BEHE-)BEHERA. a) De arriba abajo, completamete. � Nai zituzten bazterrak aztertu / 

goi goitik eta bera. Mg in VMg 95. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 532. b) De muy arriba a muy abajo. � Apatzetik 

apatzera goi goitik bee beera boteaz irabiaturik oztutzera [eznea]. Izt C 229. 

- GOI-GOITIK BEHE BEHERAINO. De arriba abajo. � Euren ames-jauregi gozoa goi goitik beberaño etorri 

jakoen. Ag Kr 188. Goi-goitik be beraño erazteban [...] bere itza. Ib. 133. 

- GOI-GOITIKO. Alto (de tono). � Goi goitiko deadar me ta erdi negarrezkoan. Ag Kr 133. 

- GOI-GORA. v. GOI-GOI. 

- GOI-GORENGO. Superior, muy alto. � Leku goi-gorengo bat. Kk Ab II 72. Goi-gorengo aldizkaria. MIH 

136. 

- GOI-GURA. (El) que aspira a las alturas. � Atx eta mendiz inguratuta, / atx eta mendi goi-gurez. Gand Elorri 

185. 

- GOI-IKASKUNTZA. � Goi-ikaskuntza (Enseñanza Superior). Lh Eusk 1919-1920 (I), 24. 

- GOI-IKASTEGI, GOI-IKASTETXE. Universidad, centro de enseñanza superior. � Gratz-ko Goi-Ikastetxean 

irakasle izana. Lh Eusk 1919-1920 (I), 14. Irlandako goi-ikastegietarik, ordea, Galway-ko Unibertsitateak soilki 

du Irlandara usatzen. Mde Pr 243. 

- GOI-KARGA EGON. Estar borracho. � Nola goi-karga zeguan, zabu egin, erori eta lurrian lokatzatan exerita 

gelditu zan. Urruz Urz 15. 

- GOIKO. a) Restante. v. GAINERAKO, GOITIKO (s.v. goiti). Para otros usos de goiko, v. supra (1). Cf. goiko. 

� Ondasun geiago emanen lieke [...] beren itxeko, erriko edo beste orien gauz galgarri gaistoen ekusle goikoei. 

Mb IArg I 240. b) (Precedido de instr.). Superior a. � Naturalezaz gañekoak edo goikoak. Gco II 88. Beste 

guziak baño askoz luzeago zala; bada, besteen neurritik sorbaldaz goikoa geiago zuen. Lard 156. Eman iguzu 

gaur izatez-goiko ogia (panem supersubstantialem). Inza Azalp 143. 

- GOIKO ALDE. Parte superior, parte de arriba. v. goialde. � Otsoa asi zan edaten goiko aldetik. VMg 1. 

Zubiaren goiko aldetik. Izt C 106. v. tbn. Laux AB 99. Arkaitzen goikoaldean. TAg Uzt 43. Goikoaldeko sailla. 

Ib. 79. 

- GOIKO TXERTO. Nombre de un tipo de injerto. � Lengoak bezela bean egin bearrean goian egiten dalako 

goiko txertua esaten zaio. EEs 1917, 53. 

- GOIKO ZORU. "Techo, cielo raso" Ond Bac. 

- GOIKOZ AZPIRA. (Acompañado de azpikoz gora). Por todos lados. � Zuzendu ebezan andik-emetik, goietan 

da beietan, azpikoz-gora ta goikoz-azpira, nastaurik, lapurrak ipiñi ebezan gauza guztiak. Echta Jos 143. 

- GOIKOZ BEHEKOTU. Poner del revés. � Gabrielen agoti / Ave bat arturik, / zeiñ dan Evan izena / goikoz 

bekoturik. Azc PB 25. 

- GOIKO(A)Z BEHERA. Patas arriba. � Etxe guztia aidean goikoaz bera dedarrez darabillana. Añ NekeA 222. 

Inogaz bakerik eztaukenak, eta auzotegi gustija goikuaz beera darabileenak. Astar II 103. Etxe guziyak goikuaz 

bera jiratzen. Alz Bern 59. � "Al revés. Goikuaz bera diardue kontuan jausi barik" Etxba Eib. � Sartu zien 

goikuaz bera Kardinal Jaunak esan ziena. Ark lauda bezela, onek ziran baño txikiago egin zituan. Bv AsL 196. 

Maiak goikoaz bera bota zituen. Arr Bearg 174 (ap. DRA). Naiz goikoaz bera ta naiz atzekoz aurrera. Urruz 

Auspoa 47, 126 (ap. ELok 419). Geure kemenez, gauza guztiak goikoaz bera jarri biar ditugu. Ag G 355. 

Zitalkeriya jira / zagun goikoz bera. Auspoa 79-80-81, 337. Seta txarrakin, goikoz bera gauza danak artzen 

ditukala. ABar Goi 70. Ez goikoz-bera ta azpikoz-gora / irauli gizalegea. SMitx Aranz 77. Asmo guztiak goikoaz 

beera, iruntzietara jarri. Erkiag Arran 160. � (Acompañado de azpikoz gora o similar). Por todos los lados, del 

derecho y del revés. � Dotrina guztie goikoz beera ta azpikoz ganera ta atzekoz eurrera itendu. A BGuzur 123. 

Erriko gauza guztiak goikoaz bera ta azpikoaz gora erabilli ta gero. Ag Kr 133. Goikoz-bera ta azpikoz-ganera 

erabili ta gero [erresakak]. Echta Jos 59. Bekuaz gora, goikuaz bera, alde guzietara erabilli zuen. Alz Burr 33. 

Burutapenak gora ta beera, azpikoz ganera ta goikoaz beera, atzekoz aurrera ta azpi-gainka erabiliaz. Erkiag 

Arran 61. 

- GOIKOZ BEHERATU. Poner del revés. � Udeak eta neguak alkarren egiñenak itzulastu edo goikoz beeratu 

edo azpikoz ganeratu edo musturrez aurreratuteko alegiña egiten dabe. A Ezale 1897, 338b. 

- GOI-MAILA (Lar, H, A). Estamento, nivel superior (socioeconómico, científico, artístico, etc.). "Grados de 

intensión" Lar. "Degrés supérieurs, grades élevés" H. "Aristocracia" A (que cita a AA). � Goimallako Andre 

andizkiak. Cb Josefa 100. Ezin igerri dezu [...] goi mallakoak, bitartekoak edo bekoak diran edo ez 

[emakumeak]. AA I 580. Erroman ziran goi-mallako andre guzietara. AA II 227. Santutasunaren goimallara. 

Arr May 173. Bere goimallatik lotsagarri bota zuten [arzedianoa]. Ib. 149. Ni lako goi-mallakoari etxakok esan 

bear gitxigorik. "Los más altos". Or Tormes 93. v. tbn. AEmil AndreM 27. Goi-mail oro baiño gorago. "Omni 

honore". Or Aitork 212. Irakasle soil ezezik goi-mailla jagira ere eldu diranak. Erkiag Arran 135s. Goi mallako 

jakintsu. Basarri 54. Barrepolesko Unibersidadean egin ditut goi-maillako estudioak. Vill in Gand Elorri 18. 

Goi-mailletako izaki bizidunak evoluzioz azpikoetatik eldu direla. Vill Jaink 52. Jakintzako gaiak izanik, goi- 


mende. 

814


maillako aldizkarietarako egiñak. Alzola Atalak 125. Ain bertsolari iaiua [...] / ainbesteraño saiatu gabe / goi 

mallaraño iua. Uzt Sas 147. Goi-mailla artara igo ziranak ere. Berron Kijote 146. Goi mailako iker lanak. 

MEIG VI 42. Goi-mailan ageri dela Xenpelar bertsolarien artean. MEIG II 107. 

- GOI-MAITASUN (BeraLzM). a) Caridad. � Bere biotz aundiaren goi-maitasuna ikusiaz. Garit Usand 52. 

Goi-maitasun edo karidade ta egite on barik. KIkV 14. Jaungoikoaren goimaitasunik sutsuenaz beroturik 

dagoken biotzak. Inza Azalp 130. Sinismen, itxaropen eta goi-maitasun galdak. NEtx Nola 39. Betiko 

goimaitasunez bat nadilla zurekin. "In charitate perpetua". (Imit I 3, 2). Zait Plat 45 (SP, Mst karitate, Ch 

amudio, Ol maitasarre). v. tbn. KIkG 68. EEs 1929, 126. Sorarrain Lili 43. BEnb NereA 146. 

� Amor supremo (?). � Goi-maitasunez / berau [euzkera] indartzen / alegindurik. Enb 141. Maite daiguzan, 

goi-maitasunez, / uri, baserri, baso, mendijak. Ib. 144. 

b) Amor por lo alto. � Ez naz nekatzen gora begira / neure goi-maitasunean. Gand Elorri 186. 

- GOI-MAITETZA. Caridad. � Zure Goi-maitetza. "Vuestra Caridad" (tratamiento). NEtx Nola 11. 

- GOI-MIN. a) Mal de altura. � Zenbait jaun-andere, goi-miñak arturik. Or Poem 524. Ez al duk geiago goimiñik 

sumatu bide oietan? Or QA 53. b) Ansia de ascender. � Nere goi-miñak keja bat zizun: / ez izan aratzeko 

gai! SMitx Aranz 166. Goi-miñez eta lurrezko. Azurm in Gand Elorri 145. 

- GOI-NAHI. "Soberbio" Añ. 

- GOI-NEKE. Mal de altura. � Ementxe sumatu nenunan goi-neke pixka bat: arnas-estu-antxa, estaziotik 

etzalekura. Or QA 50. 

- GOI-ONDASUN. (Pl.). Bienes espirituales. � Eleizea deritxogun Batzar onen goi-ondasunak batzarkide 

guztien artean banatzen dirala. KIkV 38. v. tbn. KIkG 25. Auek Elizaren goi-ondasunetan ez dute irabazirik. 

Inza Azalp 105. Izan ere Jesukristo da gauza guztien ate, itxaropen eta goiondasun guztien iturburua. EgutAr 

28-11-1959 (ap. DRA). 

- GOI-SAMAR. "Goisamar (V-m), cerca de la cumbre" A. � Goi-samar argi-mutil bat piztuta dago. NEtx Antz 

101. Len goi xamar giñanak / azkar guaz bera. Uzt Noiz 39. 

- GOI-SUBIL (A). Rodillo superior del telar. � Au da goisubilla; beragokuau, beesubilla. Mg PAb 140. 

- GOITIK. a) (Precedido de instr.). Por encima de, más arriba de (sentidos prop. y fig.). "Más de (V). Bosteunaz 

goitik, más de 500 (V-m)" A Apend. "Irurogei urtez goitik egongo da ori (G-azp)" Gte Erd 295. v. goiti. � 

Kaleak ere elizaz goitik eta beetik. A Ardi 40. Ene animako begiz goitik, nirezko argiz goitik, argi aldaezin bat. 

Or Aitork 169. Neurriz-goitik goraipa banindeza. Ibiñ Virgil 52. � "60 urte? Izango ditu goitik" Gte Erd 295. � 

(Precedido de gen.). � Erriko gizadi guztiak ekian ondo Josetxoren gizabidea ta egittasunak Aristonen goittik 

ebiltzazana. Echta Jos 168. Zorijontsua gustijen goitik. Enb 193. b) En voz alta. � Goitik mintzatuz. "Voce 

magna" (Act 7, 60). Or MB 80 (Lç y Ol ozengi, He oihu goraz, Dv gora, Ker deadarka, IBe goraki). 

- GOITIKAKO. a) (Lo) que viene de arriba. � Onetarako goitikako neurri eta bide jaungoikozko bat artuaz. Arr 

May 179s. Goitikako adimen-argia-edo artzen baitzuen. Zait Plat 88. b) (Precedido de instr.). Superior a. v. 

GOITIKO s.v. goiti. � Nere indarraz goitikakoa zala [lana]. Arr CDoc II (ap. DRA). 

- GOITIK HASI ETA BEHEITIRAINO. De arriba abajo. "Goitikan asi ta beittiño (AN-gip)" Gte Erd 237. 

- GOITIK BEHEA JO. Caer de arriba abajo. � Zeruak goitik bea jotzea. Arr May 107. Lagun onek bultza, eta 

goitik bea jo zuen. Ib. 30. 

- GOITIK BEHEITI. De arriba abajo. � Arkaitz batean goitik-beiti erori zala. Berron Kijote 173. Goitik-beiti 

erdibiturik. Ib. 107. 

- GOITIK BEHERA (Lar, Añ, H (+ beherera); goiti bera Añ). � Tr. Al Norte lo emplean Archu y Mirande 

(ambos en la forma goiti). a) De arriba abajo. "Despeñar [...] goiti bera jausi" Añ. Cf. goiti-behera. � Zebillela 

enadea ibai batean goitik beera ta beetik gora egaa. VMg 25. Zintzillik goitik bera / egiñaz arkua. It Fab 69. 

Bere buruari geiegi zeritzon ta goitik bera begiratzen zien lengusuai. Ag G 224. Goitik beera ta beetik gora 

dabilen burnizko soka lodiari lotuta. A Ardi 39. Elizako oiala goitik-bera urratu da. Inza Azalp 61. Ikazkiña 

goitik bêra. "Baja del monte". Or Eus 159. Bi luzean eta beste bi goitik berara. JAIraz Bizia 40. Eguna bazijoan 

goitik bera. Ugalde Iltz 62. Herri xume jatorrari goitik behera begiratzen. MIH 171. 

v. tbn. Arr GB 63s. Ud 160. Bv AsL 183. Goñi 24. Elizdo EEs 1929, 48. Kk Ab II 157. Tx B II 267. Ldi IL 20. 

Txill Let 81. Anab Poli 22. Salav 93. Osk Kurl 105. Vill Jaink 45. Ibiñ Virgil 110. Uzt Sas 353. Berron Kijote 

112. Goiti behera: Mde Pr 184. Goitikan b.: Etxde JJ 91. And AUzta 126. 

� (Lar, Añ). Por todos los lados; completamente. "(De pies a) cabeza" Lar y Añ. � Dala goitikan bera gure 

fueroa austea. Lar Fueros 227. Garbitzen da etxe guzia goitik bera. Mg CC 231. Iñurri pilo andi bat ebillela 

goirik bera. Añ LoraS 108 (v. tbn. 46). Nola nik etxea / goitik bera daukadan / janariz betea. It Fab 35. Jo zuan 

goitik bera Jaun au. Urruz Zer 108. Errie goiti bera / dana nastu arte. Lek EunD 26. Goitik beera arrapaladan 

ikertu ostean. Erkiag BatB 200. v. tbn. VMg 74. Inza Azalp 45. JAIraz Bizia 55. Etxde JJ 250. � Desde el 

principio hasta el final, de parte a parte. "Kalea osoa goitik be(he)ra pasatu zuen (G-azp)" Gte Erd 190. � Beok 

lasaiago esaten dituzte [aterakeriak] goitik bera, bai. Sor Bar 46. Zenbait iritzi [...] aditzera eman nahi nituzke, 

goitik behera. MEIG VII 189. � (Ref. a fenómenos atmosféricos). Con fuerza, intensamente. "Euria goitik 

behera ari du (G-goi-azp, AN-gip-5vill, B, BN-lab)" Gte Erd 111. � Euria goitik beera ordurako. Erkiag BatB 

43. 


mende. 

815


b) (Ponerse, etc.) del revés; (poner) patas arriba. � Tortilla goitik bera irauli. Cb EBO 41s. Bere etxe guzia / 

goiti behera zuen ezarten. Arch Fab 165. Jar adi goiti behera. Ib. 169. 

- GOITIK BEHERAINO. De arriba abajo; (fig.) completamente. � Eskall-burutik amildu eta / goitikan beraño 

zuzen. Xe 269. Goitik beeraño dana eundua. Ir YKBiz 502. Gizarte-auzia goitik-beraino erabat aldatu ta 

itxulastu. Zait Plat 6 (v. tbn. 41). Goitik beeraño zuriz jantziak. Anab Aprika 16. Gorputza dauka goitik beraiño / 

oso egoki egiña. BEnb NereA 221. v. tbn. Berron Kijote 174. Irakaskuntzan, erabat harturik goitik beheraino, 

istilu larriak ikusi beharrean gara. MEIG IX 24. 

- GOITIK BEHERAINOKO. (Lo) que va de arriba abajo. � Goitik beerañoko kortina eder batek estaltzen zuan 

leku ura. AA I 428. Goitik berañoko luzetasuna. Izt C 73. Armario aundi bat egoan, goitik beeraiñokoa. Erkiag 

BatB 91. � Zutik eta bizimiñez jarten gaituan goitik-beeraiñoko bultzada zoli ta eragiña. Erkiag Arran 93. 

- GOITIK BEHERAKO. a) (Lo) que va de arriba abajo. � Zapatak goitik berako errenkadetan. Ag Kr 189. 

Jantziari goitik beherako begialdi bat egiñaz. Etxde JJ 224. � Nork eztu somatu, ura irakurtzean, goitik berako 

astindua ezur-mamitan? Vill Jaink 109. b) Paseante, viandante. � Or dijoa, goitik beerako banakak ikusmiran 

jar-arazten dituala. Mok 4. 

- GOITIK BEHERANTZA. De arriba hacia abajo. � Goitik berantza asi nintzan astiro astiro. Alzola Atalak 47 

(v. tbn. 59). 

- GOITIK-BEHERATZE. Decadencia. � Famili baten goitikberatze-lurra jotzea. Alzola Atalak 96. 

- GOITIK BOTA. Vomitar. "Goitik bota du (B), goitikan bota nuen barrenean nituen guztiak (AN-5vill)" Gte 

Erd 68. v. GOITI BOTA. 

- GOITIKO. (Lo) que viene de arriba, que viene del cielo. Cf. GOITIKO s.v. goiti. v. GOITIKAKO. � Goitiko 

beste erro, guar, ostrontz orrek. A Ardi 110. Goitikoak eta Jaungoikoaren ondonai utsezkoak ziran guztiak. 

KIkV 23 (KIkG 15 zerutikakoak). Goittiko indarrez bete. Inza Azalp 84. Goitiko indar ori Ats Sandua da. Ir 

YKBiz 542n. v. tbn. Zait Sof 73. Erkiag Arran 160. 

- GOI-ZALE (V, G). Ref.: A; Etxba Eib. a) Ambicioso. Cf. Mg PAb 174: Otsua da oitsua, leku oi edo goi zalea, 

menditarra. � Billafrankatar Jaun prestu / erri-eramanzalleak, / ez izan zuen goi-zaleak; / malla oetan arra 

aztu / gutiziak, ez beldurtu (1832). Izt Po 136. Gizon urgullutsu eta goi-zale onen arrokeriak. Lard 202. 

Agindupekoak eta goizaleak gobernariari lausenga eta itz leunen inzensua ofrendatzeaz lotsa eztira. Arr Bearg 

334 (ap. DRA). Erreka-zarata, / pianu altu ta / goi-zalez, igesi... 'Avida'. Gand Elorri 70. b) (V-gip ap. Etxba 

Eib). Idealista. � Soña jauskorra eta gogua goi-tzale. "Soñadora de ideales". Laux BBa 130. 

- JO GOIA ETA JO BEHEA. v. supra GOIAK JO ETA BEHEAK JO. 

2 goi. "(Git.), morcilla" A. 

goi. v. 1 hori. 

goiabiertze. � Guayabo. � Gure muthil gaztek goiabiertzeak errotik athera zituztenean. Prop 1898, 76. 

goihagai. "(S-saug), (travail) fait à la légère" Lh. 

goihagaikari (S). "Qui travaille à la légère" Lh Eusk 1919-1920 (II), 81. v. goihegari. 

goihagarri. v. goihegari. 

goiagintari. � Emperador. � Konstantino [...] Erromako goiagintari egin zuten. EE 1884a, 301. Karlos, Españi 

ta Alemaniako Goiagintari ospetsua Gipuzkoara etorri zanean. Etxeg EEs 1911, 135. 

goiagotu. � Ascender, elevar. � Izandu zan goiagotua Obispo Cartagena Indiaetakora. Izt C 487. 

goiaingeru (Lar), goiangeru (Añ). � Arcángel. � San Gabriel Goi-añgerua. EE 1884b, 132. Arkanjeluak edo 

Goiangeruak. Itz Azald 75. Betor Goiaingeru Migel santua. Urruz Zer 22. Goiaingeruak zer adierazi nai zion. 

MAtx Gazt 20. En DFrec hay 3 ejs. de goiaingeru. 

v. tbn. A Cat 19. KIkV 52. KIkG 76. ArgiDL 75. Inza Azalp 155. Or Eus 260. BEnb NereA 177. Goiangeru: Ldi 

BB 160. MAtx Gazt 20. 

goiaipatu. � Alabar. v. goraipatu. � Ain eder, ortaz, Jaungoikoaren / izena goi-aipatzea. Or Eus 256. 

goialde (V-ger-ple-arr-oroz ap. A), goikalde. � Parte de arriba. Sg. A: "Cerca de la cumbre". Cf. Ibiñ Virgil 85: 

Goi ta be aldetik. v. GOIKO ALDE. � Santu guziak gloriaz janzirik eskui edo goi aldera. Cb Eg II 202. 


mende. 

816


Ibaiaren bealdeko urak joan ziran beren bidean, eta goialdekoak gelditu ziran mendi baten eran. AA I 395. 

Goialdeko erri txiki barraiatuetan. Izt C 142. Goi aldean. AB AmaE 342. Laiñoak goialdeak artuta gero. Ag AL 

108. Urkiolako goialde ederra. A Ezale 1897, 36a. Goialdeko solo baten. Echta Jos 70. Goialdeko larrea. TAg 

Uzt 153. Gaztaiñadi baten goi aldera. Or Poem 529. Estanpa atzean goikaldean. NEtx Nola 37. Goi-aldera ez 

datoz ain indartsuak [insignis-piñuak]. Munita 86. Malta ibarraren goi aldetik. Etxde JJ 9. Euren etxeetarantz, 

batzuk goialderantz, beerantz enparaukoak. Erkiag Arran 47. Makilla ori kanpotik bardin antzekoa zan, goialdean 

narruzko azalduna. Erkiag BatB 22. Goi-aldean doan izenburu dotore horrekin. MIH 211. En DFrec hay 

4 ejs. de goialde. v. tbn. Laux BBa 22. Lek EunD 40. Txill Let 22. Alzola Atalak 47. 

� Cielo; empíreo, paraíso. "Goialdea beltza zegon; bazetorren euria (G-azp)" Gte Erd 111. � Eder da izartsu 

idoroten dabe goi aldea. Ag Kr 61. Goialdeak utsik dagoz. Ag G 354. Eguzki-erregea izan zan goialdean jaun 

eta jabe. TAg Uzt 262. Laister igarri zion goi aldeko garbitasunari. Etxde JJ 12. Osoro illundu zan, goi-aldea. 

Erkiag Arran 162. Gagarinek goi-aldeetara bere joanaldi ori egin duanean. Vill Jaink 53. 

� Parte norte. � Grezian goi-alde edo buruan dago Mazedonia deritxon tokia. Ezale 1897, 135a. Finlandia 

zear, goialdeko itxas-ertz otzetaraiño. Alzola Atalak 94. 

goialdi. �1. "(V-m), arrebato. Txomin goialdiak artutakoan dongea egoten eida" A. Cf. GOIAK JO. �2. Rato, 

estancia en la cumbre. � Goi-aldi [tít.]. EA OlBe 39. 

goialdun. � Heroico (?). � Anbat beroagoa ta anbat eragilleago ta goialdunagoa zedukan [karidadea]. Aran 

SIgn 108. 

goiande. v. 1 goiende. 

goianditu. v. goitanditu (2). 

goiandre. � Señora celestial. � Goiandre orixe / dedala Zaintzalle. SMitx Aranz 214. 

goianengo. � "(V-ger-ple-och), desván, camarote" A. v. goienen (2). � Beterik eukezan sabaia ta goianengoa. 

Echta Jos 25 (v. tbn. 343). 

- GOIANENGOTIK EGINDA EGON. Estar loco. "Goianengotik egin, volverse loco [...] (V-ger)" Otx Voc. � 

Ala goianengotik egindda zagoz gixon bakotxak zazpi andra artu dagixala agindduteko? Otx 25. Goianengotik 

eginda zegoen aldarte oneko gizon parregarriren bat bezala zeukaten Sokrate. Zait Plat 99. 

goiante (Lar � Chaho y H), goianta. � Gigante. � Gizon goiantea. It Fab 102s. Egun aietan berriz baziraden 

goianteak lurraren gañean. Ur Gen 6, 4 (Urt jigant, Dv digante, Ol gizatzar, Ker, BiblE erraldoi). Deseigozko 

oroimen goiantea. "Gigante monumento". Otag EE 1882c, 414. A. Larramendi goianta (gigante) (Ag, 1890). 

JFlor. Denpora aietako goiante bezela ezagutua. Ib. 

goiantear (Lar), goiantar. � "Gigánteo" Lar. � Txerko goiantar artako umantak. "Cerco gigantesco". Otag EE 

1882c, 412. 

goianti. � Gigante. Cf. Lar (s.v. gigante): "Goiantia, que significa alta o superior soberbia". v. goiante. � 

Gorbea goiantiren oñean. Otag EE 1881b, 86. Zut-zutik altxatzen dan aritz goianti (gigante) bat (Etxeg, 1883). 

JFlor. Arri andi ek bakotxa bere lekuan ezartzeko ez dela goiantien lana. FIr GH 1921, 575. 

goiar. v. goitar. 

goiar. v. goitar. 

goihara. v. goihera. 

goiaraukin. � "Magistrado" Lar. � Goiaraukiñak edo Majistraduak izendatzea. EConst 55. Goiaraukinen 

jardueren izentamentuak. Ib. 65. 

goiare (Lar � H). � "Acrotera en los edificios", "ápice, lo alto, la cumbre", "caballete de tejado", "cima, la 

altura y punta más elevada de los montes", &c. Lar. 


mende. 

817


goiargi. �1. Inspiración (divina, poética, etc.). "Goi-argi, inspiración" Alt Eusk 1919-1920 (II), 51 (quien lo da 

como neol. de fácil comprensión). Cf. goitargi. � Birtutea izango da leialki erantzutea Jaungoikoak bialtzen 

diozkan goi-argi edo biotz-ukitze onai. Ant JesBi 40. Usandizagaren goiargiz ta etorrialdiz [...] sortua. Garit 

Usand 30. Ikasi du goiargiz nor datorkion etxera. Inza Azalp 156. Poesi goiargiak lagun bekio ezilkortasuna 

irixteko. Aitzol in Laux BBa XII. Orain Jaungoikoaren goiargiari bear bezela erantzutea dagokit. TAg Uzt 297. 

Noiz ote nauzu osoki / mundukeriz hustuko? / Eta noiz bero-beroki / goi-argiz zoratuko? Iratz 109. Moisek goiargiz 

au esan zuanean. "Revelante spiritu". Or Aitork 357. Zure goi-argiz auek idaztean. Ib. 374. Ez omen zaizku 

[olerkariak] beren baitarik mintzatzen, bainan goiargiz. Lf in Zait Plat XX. Besteak baiño goi argiz iantziago. 


v. tbn. Etxeg Itzald II 91. ABar Goi 75. Ldi, carta a J.I. Arana [?], 25-5-1939 (ap. DRA). Enb 112. Ldi UO 47. 

EA OlBe 35. BEnb NereA 78. 

�2. Cielo; paraíso. � Euskal-Lurretik goi-argiraino. Iratz 181. Goi-argiaren itxaropenak / egan narama 

arutzago, / ekaitz orruak jaiotzen diran / alorrak baiño gorago. NEtx LBB 262. 

�3. "Cielo claro, día resplandeciente. Eguna zabaldu ezkerik dago goi argi" Etxba Eib. � Ez âl naiz ni illen 

gure zeru au / goi-argi ikusi bagetan! "Despejado". Or Eus 253. 

goiargidun. � Inspirado. � Bijotzian kemena, / buruban zentzuna, / gogua goi-argidun. Enb 111. 

goiargitsu, goitargitsu. � Inspirado. � Atal au [...] txit ederra ta goitargitsua zan. Garit Usand 17s. 

goiargitu. � "Inspirarse" A DBols. � Egin dituztela [Liburu Sainduak] Jainkoaren argi eta laguntza bereziekin, 

berek deusik asmatu gabe, goiargituak. Zerb IxtS 7. Elisabetek, goiargiturik, Mari Mesiaren Ama dala jakin 

daki. Egan 1955 (1-2), 33. 

goiarka. "(R-vid), lucha a derribarse" A. Cf. goiartu. 

goiarnastu. � Inspirar. Cf. GOI-ARNAS. � Izatez eta biotzondoz baitzan olerkari goi-arnastu. Etxde JJ 238. 

goiarre. v. goierre. 

goiarriar. v. goierritar. 

goiarro. � "Ese hombre es altanero, goi-arroa da gizon ori (G-azp)" A EY III 243. � Golde-mutur (mingainzorrotz) 

eta goi arro aiek oro. Zait EG 1957 (7-8), 24. Txikierdi bat artzea eskeñi zion kaieko goiarro nagusiak. 

Anab Poli 47. 

goiartu (R ap. A; Lar, Añ, H). �1. Vencer. "Prevalecer" Lar y Añ. "Vencer" Añ. "Dominar" A. � Zelan goiartu 

arerioak. Añ EL 1 3. v. tbn. Añ LoraS 171. Zeinbat bider goiartu, benzutu ta goituko etzenduan deabru 

madarikatua. Añ MisE 16. Lenengo sarreran goiartu zien edo benzutu zituen. Lard 99. � Goiartuz troka ta 

mendi. 'Erguido sobre'. Gand Elorri 55. �2. (V? ap. A � Añ; H). Insubordinarse, rebelarse. "Levantarse a 

mayores" Añ. 

- GOIARTU-EZ. "Invicto" Añ. 

- GOIARTU-EZIN (Añ � A). Invencible. 

goiaspilatu. � Artesonar. � Gure etxeen olkaiak zedrozkoak dirade, goiaspillatuak zipresezkoak. CantCS 1, 16 

(V y V-m goiaspillatu). 

� (Part. en función de "Artesonado, goiaspillatua" Lar. 

goibar (AN-5vill ap. Gte Erd), goiber (B ap. Izeta BHizt). � Nublado, cubierto. "Goiberra eta isusi, erauntsi 

gaixto bat inen du" Izeta BHizt. "Ze denbora goibarra dagon! (AN-5vill)" Gte Erd 107. v. goibel. 

goibehe. �1. "Acento circunflejo [...] en lo escrito, hitzera goibea" Lar. �2. + goibe (A, que cita a Ur). Altura. 

Cf. GOI-BEHE (s.v. 1 goi). � Luzean amabost kana, zabalean sei eta goibe edo alturan bost zituen. Lard 82. 

Mai bat [...] beso bat eta erdi goibean dituena. Ur Ex 25, 23. Eguzkijaren goibea (altura). Echta Jos 195. Soñu 

orok badu bere irauna, goibea, indarra ta giroa. Or LEItz 44. Luzexka sudurra, goi-beez beintzat. Ldi IL 40. 

Itxasotik bosteun bat metroko goibea du tokiak. Munita 80 (v. tbn. 151). Mai bat egin, ukai bi luze [...] eta ukai 

bi ta erdi goibe. Ol Ex 25, 23 (Ker goibee; Dv y Bibl gora). Tokiz txikiak, lurrez medarrak, goi-bez motzak. 


mende. 

818


Erkiag Arran 134. Dardaraka dagoen ari edo lokarriaren luzerak omen dakar otsaren goibea, alegia. Zait Plat 

54. Otar au, daukan goibearentzat, oso ao zabalekoa dala. Garm EskL I 66. �3. goibe. Diferencia. "Goi-be 

andirik eztago orren artean, no hay mucha diferencia entre ésto (V)" A EY III 278. "Astun-arinean eztauke goibe 

andirik (V-m)" Ib. 323. � Alkarren arteko goibe, ezta-baida, atralaka ta noizbait baita ikusi ezinak bere. A 

LEItz 131. v. tbn. Enb 124. A Y 1934, 15. � Ventaja. � Torre baten obaaria edo goibeia emon dabenak 

[ajedrezean]. A Ezale 1897, 171b. �4. goibe. Importancia. � Olerkion balioaz edo goibeaz ezer esatea eztagokit 

neri. Vill in Gand Elorri 19. �5. goibe. (Adv.). De arriba abajo, completamente. � Etxepareren obra goibe eta 

gainbarren zabaldu eta sakondu beharrez. MEIG V 32. 

goibehera, goibera (V, B). Ref.: A (goi-bera); Iz ArOñ (góiberaak). �1. "(msOch), vicisitudes" A. � Gogoaren 

goiberetan, ez da otoitza bezelako sendagairik. Alz Ram 60. Lurgain onetan ikusi dira / makiñatxo bat goibera. 

And AUzta 129. Ez dakizte munduko / goibera guziak. And Auspoa 52-53, 26. Bizitzako goiberak noranai bultza 

gaitzatela ere. Vill in Gand Elorri 12. �2. (V ap. A). Accidente de terreno. � Landa bat legez goibera baga 

erakusten. AB Ezale 1898, 197b. Emendik ageri ez dan goibera batean zaudek. Ugalde Iltz 14. � "(V,...), 

pendiente, cuesta abajo" A. "Goiberia dauko, tiene cuesta, inclinación (la heredad)" Iz ArOñ. � Atsegiña ta 

atsekabea / dabiltz alkarren atzian, / ixil ixillik jarraitzen dira / goiberan ta aldatzian. And AUzta 149. �3. (bera 

H). De arriba abajo. � Orientaziño ezaguera galduta mendian goi-bera astea. Etxde JJ 257. 

goibeheratu (-bera- Lar), goberatu (Lar, Dv, H). �1. "Revolver" Lar. "(Meterlo a) barato, guzia nastatu, [...] 

goiberatu" Ib. � (-bera- H). Poner(se) lo de abajo arriba, poner(se) del revés. � Gure begiz ikusten deguna bera 

nola aunditzen dan [...] eta goiberatzen dan oartu duanak. "Se trastorna de arriba abajo". Zink Crit 55. �2. (bera- 

Lar, H). Rebajar. "Ajarle a uno su vanidad, bere antustea goiberatu norbaiti" Lar. "Abattre, humilier" H. 

� Gurasoak goiberatu dituzu? Elizondo KristPE 103 (ap. DRA). � "Goiberatu (Vc, G), disminuir, venir a 

menos (hablando de la fortuna, fama, bienes, etc.)" A. �3. Caer. "Aplanarse algún edificio, erori, jauzi, 

goiberatu" Lar. �4. (-bera- Añ, H, A). Dejar maltrecho, aplastar (a alguien). "Estropear" Añ. "Défaire, jeter dans 

le désordre" H. "Desbaratar" A (éste y Harriet citan ejs. de Añibarro). � Astindu ta goibeeratuten zaituela lurra 

jotegiño erruki apur baga. Añ EL 1 199. Mantendu ezin baziran bertutean, ez goi-beratu euren arerioak oraziño 

baga. Añ LoraS 104. Ekatx andi indartsuak goiberatu nau. Añ NekeA 260. � (No ref. a personas). Desbaratar, 

deshacer. � Goiberatuteko bere deabrutasuna. Añ MisE 3. Eraketa goiberatzeko bakarrik aski da. "Basta para 

desbaratar el sistema". Zink Crit 33. �5. Apoyarse, inclinarse sobre. � Nere bordoian goiberatua / banetorren 

ni pakian. SBaroj CancB 1, 2, 22. 

goibehetu. �1. Ponerse del revés. "Goibetu por trastocar dice Moguel" A Morf 590. "Trastornar" Mg VersBasc 

voc. � Beste soñu bat enzun biarko dogu; gauza guztiak birau, goibetu ta buruz beratuko jakuz. Mg PAb 205 

(tbn. VersBasc 9). �2. "Goibetu (Vc), desbaratar" A. �3. Inclinar. � Arazu au obeto egiteko, zelaia [...] bere 

luzera guztiyan goibetuta daukee. EEs 1919, 20. 

goibehetze. � Revolución, revuelta. � Gertatu ziran, ustez ustekabe, naspilla eta goibeetze andiak txit. Izt C 

282 (v. tbn. 65). 

goibel (H), gobel (Dv). � Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII; al Sur (además de en algún 

texto navarro y en Uriarte) se encuentra a partir de principios del s. XX, generalmente en textos guipuzcoanos y 

usado como adjetivo. En Etcheberri de Ziburu hay una vez gobiel (Eliç 267), seguramente errata. En DFrec hay 

13 ejs. de goibel. �1. Oscuridad, tiniebla (sentidos prop. y fig.). � Eskripturak famatzen du goibel Ejiptukoa. 

EZ Man I 77. Goibelak du itsutzen. Ib. 104. [Jesukristo hiltzean] goibel beltzez estali zen / zeru planetatsua. EZ 

Noel 98. Gauak, ez hunen goibelak, / ez hunen ixiltasunak [...] / etzezaketen guziek / bara araz garabik. Gy 251. 

Eliza katolikoaz kanpo [...] oro goibel eta nahasdura dire. Hb Egia 105. Argi berak daduzka haren ondokoak 

[Aita Sainduak] / munduko goibeletan ezin histuzkoak. Zby RIEV 1908, 603. Egia itzalik ez duena eta [...] 

edertasun goibelik gabekoa. Lap 422 (V 192). Goibel huntarik argi gaitzala / guzien jabe den Jaunak. Mattin 64. 

� (AN-5vill ap. Gte Erd; Lar), gobel (Dv). "Capuz, oscuridad del cielo" Lar. "Nublado, nublo" Ib. "Temps 

nébuleux, nébulosité" Dv. "Bihar goibel izango da (AN-5vill)" Gte Erd 107. � Goibel deneko. EZ Man II 147. 

Edo haize edo uria, / goibela edo iguzkia. Gy 141. Sorhoak urztatzea gauaz edo goibeletan. Dv Lab 208. Gobel 

artetik zerua gorri dago. Dv Mt 16, 3 (Ur (G) zeru goibela). Goibel ondorean urdin. EA OlBe 49. Orain eztago 

itzalik. / Ezta zeruan goibelik. Arti MaldanB 225. Orain kurlo-saldoa / goibelez lerro-lerro, karraxiz, / ba doa 

igeri negar. "Navega los nublados". Gazt MusIx 113. Eguzkiak urra du / zeruko goibela. NEtx LBB 281 (v. tbn. 

52). � (AN-5vill-erro-burg, B, Ae; H, VocB), gobel (A). Ref.: A; A Aezk 293; VocPir 86; EAEL 228; Izeta 

BHizt; Gte Erd 87 y 310. Nube. "Más bien que nube es nubarrón" A Aezk 293. "Goibelak dabiltza (AN-5vill)" 

Gte Erd 310. � Agerzen zitzeizkioten goibel belz batzuk (Erro, s. XIX). ETZ 266. Goibel oiek leokatuik daude ta, 

ezta euririk (AN-erro). Inza EsZarr 166. � (H). Tristeza. � Ezpain-ertzean / pipa jartzean, / agur! kezkaren 


mende. 

819


goibela. EA OlBe 70. Goibel-nagirik iñork ez emen, / baizik zorion-uztargi. Ib. 89. Goibel batean uzten ninduen 

/ mundu huntako biziak. Mattin 55. � "Air fâché, irrité" H. 

�2. (V-gip, G, L, B, BN, Ae; SP, Urt Gram, Izt C 235, H), gobel (L; Dv). Ref.: A (goibel, gobel); Etxba Eib; 

EAEL 228; Izeta BHizt. (Adj.). (Cielo, día, tiempo, etc.) oscuro, nublado. "Denbora goibela da, le temps est 

obscur" Urt Gram 495. � Denbora brumatsua, goibela eta uritsua. SP Phil 350 (He 352 goibela). Uri itxura 

denean edo uri-ondo goibela, haizerik gabe, orduan hedatu nahi da. Dv Lab 197. Gaur ekaitza, zeren osgorritua 

da zeru goibela. Ur (G) Mt 16, 3 (Ol y Leon goibel da; He goibeldua, TB y Echn ubel, Ip gor-beltz, SalabBN 

ilhun, Hual odeiztatruk). Zerua goibel zagon. Elsb Fram 132. Goibel da illun billatu oi daroe sarri zerua. Ag Kr 

61. Gau goibeletan odei-artean bezela. A Ardi IX. Goibel dagola, baiña oraindik ateri. Or Eus 130. Libiako 

lurralde goibel bat da, Zaire ibaiaren bazterretan. Mde Pr 117. Arratsalde goibel batez. Etxde JJ 273. Zeru 

goibeletik trumoia zen entzuten. Arti MaldanB 195. Goibel dago. Izeta DirG 65. Euskal poesiaren zeru 

goibelean. MEIG III 79. 

v. tbn. Goñi 27. Otx 37. TAg Uzt 253. Mde Po 27. Txill Let 30. Erkiag Arran 178. 

� "Cuando se puede sufrir la cosa, pero el modo u otros adjuntos se hacen muy pesados: naiz bero bego, goibel 

balego (AN)" Aq p. 63. 

� (Nube) oscura. � Hedoi goibel hek barraiatzatzu. SP Imit III 48, 5. Hedatu arte ikusi diren hedoi itsusi, 

goibel eta lazkorrak. Hb Egia 9. Hedoiak [...] batzuetan goibel, noiztenka [...] elgarri gainka joanki. JE Bur 76. 

� (V-gip, G, AN, L, BN, Ae; SP, H, A), gobel (Dv). Ref.: A Aezk 293, Apend; EI 355. Triste. "Gizon goibela, 

ilhuna" SP. "Yende goibela, gente seria" A Aezk 293. "Jente goibela, gente seria (Ae)" A Apend. Cf. Lar: 

"Funesto, funestoso, eriozkoa, eriozgoibela". � Kontent, atseginez eta plazerez bethea, ordea barrenean triste 

da, goibel eta ilhun. Ax 512 (V 330). Badire batzu bethi serios eta goibel dabiltzanak. Gy IX. Goibel da nere 

anima il arteraño. Ur (G) Mt 26, 38 (Lç, He, TB, Ip, SalabBN y Echn triste, Dv beltz, Ol y Ker larri, IBk 

nahigabez, IBe tristuraz). Begia eta barnea goibel. Laph 175. Mattin alegera bezain, ni goibel ninduan. Elzb 

PAd 46. Denbora goibel hautan / zer ikusgarria! / Erromari beha da / mundua jarria. Zby RIEV 1908, 607. 

Bekoki goibelaren azpian. Ag Kr 164. Oso goibel zaude. --Illetetatik bainator. EgutTo 1-4-1921 (ap. DRA). 

Goibel, ilunpe bizian daramat aste osoa. ABar Goi 50. Musika goibel bat. Mde HaurB 26. Lanerako gogorik 

gabe, goibel. MAtx Gazt 38. Biotz goibela / ozkarbi biur dezakezu. Gazt MusIx 133. Etsiturik, goibel. Ibiñ Virgil 

59. Soiñua ere goibel. NEtx LBB 130. Emazte baten bihotz samurra agertu zerauku goibel. Xa Odol 273. 

Irrifarre goibela. MIH 318. 

v. tbn. A Ardi 116. Lab EEguna 113. Or Poem 540. Etxde JJ 17. Txill Let 101. Zait Plat 30. Vill in Gand Elorri 

16. Osk Kurl 64. 

� Oscuro, tenebroso. � Erresuma goibeleko despentsaria. "Royaume de Satan". Gy 103. Hill-hadi, ta berehala 

/ hail toki goibeletara. Ib. 98. 

� Oscuro, dudoso, incierto. � Yaun hoiek [ref. a los jueces de un partido de pelota] berek dute yuiatzen hauzia / 

zenbeit kintze denean goibel ehortzia. (Interpr?). Hb Esk 215. Egia goibel, amets harro eta alegia ozarrak 

baltsatuz elkharrekin. Hb Egia 71. 

� Humilde, de baja extracción social. � Ez diteke goibela ethorki harena. Hb Esk 143. Laboraririk goibelenak 

berdin nigar, berdin irri egin dezake [...] nola jakintsunik argituenak. JE Bur 167. 

� "Habes oculorum acies, begietako bista goibéla" Urt I 100. 

� "2. de mine menaçante, peu rassurante. 3. qui a un air fâché, irrité" H. 

� (Luz) débil. � Argi goibelak ez zigun ahalmenik ematen ondoa ikusteko. Mde Pr 113. 

- GOIBEL-ADAR (AN-larr ap. Asp Gehi). Nube. 

- GOIBELAREN GOIBELEZ. De tanta tristeza. � Erio zorian nago goibelaren goibelez. Or Poem 540. 

- GOIBEL-ARGI (AN ap. A � Aq). "Arrebol (AN)" Aq 1001. 

- GOIBELETIK TRUMOIRA. De mal en peor. � Manuel Azkarragaruntz atera zan. Goibeletik trumoira, 

euritik erasoaldira. Ag G 292. 

- GOIBELEZ. Ocultándose. � Goibelez ilargija odeien artian. Laux BBa 18. 

- GOIBEL-GABE. Inocente. � Urkhatzen ez diren guziak on eta goibel gabeak direla. Hb Egia 36. 

- GOIBELIK. Triste. � Xiki, zurbil, goibelik, hor zegoen Theresa. Mde HaurB 38. 

- GOIBEL-MURRU (B ap. A; VocB). "Cumulus, nubes en forma de montañas" A. 

- GOIBEL-SAPA (Lh), GOIPEL-SAPA (L ap. A). "Jour de grand hâle" Lh. 

� Etim. De goi + -bel (< beltz; cf. arbel, orbel...). 

goibelaldi, gobelaldi (Dv � A). � "Moment d'assombrissement du ciel" Dv. � Argialdiaren ondoren 

goibelaldia sortu dan bezelaxe. TAg Uzt 312. Ozkarbi denean asperen da beren otsa; goibelaldian, aubena. 

Txill Let 32. � (G ap. A), gobelaldi (Dv � A). Tiempo, rato de tristeza, de preocupación. "Tristeza, rato de 

tristeza. Batean goibelaldia, bestean txurialdia, illargia bezela bizi da gure Maria (G-to)" A. � Zuek goibelduko 

zerate; baña zuen goibelaldiak pozera yoko du. Ol Io 16, 20 (TB goibeldura). Gizonak maiz izan oi ditu zenbait 

ezaldi, goibelaldi, muziñaldi, naigabe. Or QA 70. Amaigabeko goibelaldian irauteak, ordea, mukerkeria dongea 

aitortzen du. Amez Hamlet 26. Bi goibel aldik urtzen ninduten. Or Aitork 236. Gure goibel-aldietan konsolatu. 


mende.


Vill Jaink 155. Goizeko gure goibel-aldia / pasa da okerrenian. Uzt Sas 107. 

goibelarazi. � Oscurecer, nublar (sentidos prop. y fig.). � Kolpe hunen orhoitzapenak Erregeren bihotzean 

goibel-arazi zuen lehen Espainian dohatsuki gerthaturikako gauzen parte handi bat. "Obnubilavit". ES 115. 

Hetarik athera lehen argiek eginarazi diotela hedoitarrei iguzkia goibelarazteko bekhurunde bat. Hb Egia 140. 

goibelarritzar. � Nube negra (?). � Zabaldu dira mundu guztiti / goibelarritzar zatarrak, / eta gitxitu zori 

txarrean / gizon artezen batzarrak. Azc PB 363. 

goibeldu (G, AN, B, L, BN, R-uzt; SP, Urt III 57, Lar, Lecl, H, VocB), gobeldu (Dv). Ref.: A; Izeta BHizt 

(goibel). � Oscurecerse, nublarse el cielo; oscurecer(se). "Eguna goibeldu da" SP. "Anublar", "anublarse", 

"encapotarse el cielo" Lar. "S'assombrir" Dv. "Goibeldu du" Izeta BHizt. � Tr. Documentado al Norte desde 

principios del s. XVII; al Sur aparece desde mediados del XIX, generalmente en textos guipuzcoanos. En DFrec 

hay 2 ejs. � O iguzki klara, nihoiz / etzare goibelduren. EZ Noel 111. Gure arimen argia, gauik gabeko eguna, 

goibelzen etzaren iguzkia. Harb 395. Gaur denbora txarra egiñen du, gorrikara da ezen eta goibeldua zerua. He 

Mt 16, 3 (Ur (G) zeru goibela; tbn. con zeru(a) en Arr GB 61, Arb Igand 100, Ag Kr 84, Inza Azalp 23, Ibiñ 

Virgil 99, MIH 273). Arrats-aldeko hirur orenetan iguzkia goibeldu zen bet-betan. Lg II 281. Hedoiek nola 

goibeltzen izarra galernetan. Hb Esk 19. Oi! libertate saindu, izar goibeldua. EGAlm 1895, 16 (ap. DRA). 

Ortzia tximistak argitzen, eta guzia goibeltzenago den bezala. Or Mi 113. Aroa pitta bat goibeldurik. Barb Leg 

26. Goibeldu du, eta erasaten badu, elurre eginen du. Izeta DirG 59. v. tbn. Ax 567s (V 363). Urruz Zer 57. 

TAg Uzt 224. Berron Kijote 157. 

� Cegar(se), nublar(se) (la vista, el entendimiento, etc.). � Adimenduaren goibeltzea, ilhuntzea eta itsutzea. Ax 

341 (V 227). Zahartu izan zen orduan eta begiak goibeldu zitzaizkonean. Urt Gen 27, 1 (Ur illundu, Dv 

lanbrotu, Bibl ahulduak; tbn. con begia(k) en Hb Egia 62, Iratz 72, Lf in Zait Plat XIX, MIH 24). Amodio 

propialaz illhunduak eta goibelduak diren begiez. He Gudu 35. Izpiritua goibeltzen [alferkeriak]. Monho 110. 

Hetarik [jaidura tzarretarik] ilkhi lanho beltzak adimendua bera goibelduko eta itsutuko du. Arb Igand 150s. Zer 

gaitza daukan eta dagon baño geiago goibelduko othe den. FIr 190. 

� Manchar(se), empañar(se). � Eztezazuela lizunkeriarik bat ere utz zuen aiphameneko xuritasunaren 

goibeltzera. SP Phil 398 (He 402 nothatua). Goibeldu bere akzione ederren distiadura. Lg I 336. Dabitek 

goibeltzen zituela [...] berak orduraino ardietsi zituen [...] ohore guziak. Ib. 280. Batere goibeldu gabe bere 

biryinitatea. Lg II 116. Humiliatzen da bere Jainkotasuna bezala bere gizontasuna osoki gobeltzerainokoan. 

Brtc 228. v. tbn. Dh 273. Sinheste oro goibelduak ziren alegia eta asmu berriz. Hb Egia 49. Bekhatuak ez du / 

sekulan Mariaren / arima goibeldu. Zby RIEV 1908, 287. 

� (Lar, H). Entristecer(se). � Eta goibeltzen gaituzten orhoitzapen tristeak. Monho 26. Izanen zarete 

goibelduak. TB Io 16, 20 (Ol goibeldu). Asi zan goibeltzen eta antsiatua egoten. Ur (G) Mt 26, 37 (IBe 

goibeltzen; Lç e Ip tristetzen, He, TB, SalabBN y Echn tristatzen, Dv ilhuntzen, Ker mintzen, IBk nahigabetzen). 

Ez dedilla goibeldu zuen biotza. Bv AsL 65. Non arpegi guziak goibeldu baitziren. Elzb PAd 60. Barne guzia 

eritua du, osoki goibeldua. Arb Igand 105. Aserratzeke illundu, trumoi gabe goibeldu. Ag G 143. Goibeltzen 

eztan zoririk ere ez. A Ardi 90. Goibeldu egin gaitu oroipen onek. Lek EunD 21. Miñ orrek biotza goibeldu 

zidan. Or Aitork 81. Gaurko egunez oso goibeltzen zaigu urtero. NEtx Antz 89. Tristatzeko eta barnea 

goibeltzeko. MIH 339. 

v. tbn. Dv Imit 232 (ap. DRA). Arr GB 13. Jnn SBi 158. Prop 1891, 86. EEs 1918, 159. Aitzol in Ldi UO 6. Mde 

HaurB 19. Gand Elorri 135. MAtx Gazt 30. Xa Odol 308. 

� "Prendre un visage, un air irrité, courroucé" H. 

� Esconder(se). "Disparaître derrière quelque chose" H. � Aldarean dago Jesus ona, / ogiaren iduriz 

goibeldurik. CantIzp (ap. DRA). Giza-artetik goibeldu zen. Gy 62 (v. tbn. 89). Goibeldu nahi zen egia bazter 

orotan ezagutu. Hb Egia 98. 

� Oscurecer(se), hacer(se) más confuso. � Gauza bat zenbatenaz xehatzenago eta hanbatenaz dela, argitu 

behar bidean, goibeltzenago. Gy V. 

� Desvanecerse. � Bainan laster ethorkizunak emaiten zituen itxura ederrak itzali edo goibeldu ziren. Prop 

1880b, 162. 

� Fruncir (el entrecejo, la frente). � Kopeta goibeldurik eta españak dardar zituala. Ag G 119. Aitari zakonean 

kopeta goibeltzen. Ox 179. Sudurra igurtzi, begiak ertsi, / goibeldu bekoki latza. Or Eus 236. 

- GOIBELDUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Arpegia goibelduxe. Etxde JJ 104. 

goibeldura (SP, sin trad.), gobeldura (Dv � A). � Oscuridad (sentidos prop. y fig.). "Assombrissement" Dv. � 

Khentzen baititu enorantziaren goibeldurak eta agertzen zientziaren distiadurak. ES 179 (v. tbn. 176). 

Merezimendu distiosenek berek badituzte bere itzalak eta goibeldurak. Lg II 172. Itsasoak lo zagoela iduri zuen, 

ezti-eztia, den gutieneko goibeldurarik gabe. Arb Igand 146. � + gobeldura (Dv � A). Tristeza. � Zuen 


mende. 

821


goibeldura bihurtua izanen da bozkariora. TB Io 16, 20 (Lç tristiziá, He tristezia, LE tristúra, Dv atsekabea, Ol 

goibelaldia, Ker illunaldi). Eritasun eta goibelduretan on egiteko [arnoa]. Arb Igand 131. 

goibelkeria. � Tristeza. � Goibelkeri txarrak animari gozotasun guzia kendu eta maxkalduta uzten du. EgutAr 

28-2-1958 (ap. DRA). 

goibelki. � Tristemente, con tristeza. � Han ziren, goibelki, xardin zahar batzuekiñ gudukatzen, indar handirik 

gabe. E. Decrept EEs 1913, 167. Catalunya arloa goibelki, illeta-eresiz, aurkeztu digu. Ldi IL 24. Hain goibelki 

hasi zen arratsaldea. Mde HaurB 23. 

goibelkor. � (El) que puede resultar manchado, empañado. � Debozione gabeko emaztea hagitz da hautskor, 

erorkor eta goibelkor bertutean. SP Phil 404. 

goibelsko. � Dim. de goibel. � Salbatoreko beilak aiphatuak dire, / laudagarri litezke garbiak balire; / bainan 

hainitzek uste goibelsko direla / eta ilhunben lana hedatzen dutela. Hb Esk 145. 

goibeltasun (SP (sin trad.), H), gobeltasun (Dv). � Tristeza. "Air, humeur sombre, chagrin, état de tristesse" H. 

� Bataren arraitasuna eta bertzearen goibeltasuna. Ax 506 (V 326). Goibeltasun eta barrungo illunaren 

kargapean makurtu. Arr May 70. Billustasun gorri onek gazteluaren goibeltasun eta zorroztasuna nabarmenago 

dagi. Etxde AlosT 40 (v. tbn. 83). Urtzen da goibeltasuna bere gutizia asetzen zioten gauzak galdurik. Or Aitork 

47s. Beltzurak zure arima goibeltasunez bete zuenean. Txill Let 74. Ortxen daude goibeltasun eta zorroztasun 

etengabe bat dariotela. "Están siempre igualmente tristes, igualmente severas". Etxde Itxas 102. Goibeltasuna, 

negarra eta garaideadarra oihuka darion arima. MEIG III 109. v. tbn. Sabiag Y 1933, 425. Mde HaurB 31. 

Azurm in Gand Elorri 117. Osk Kurl 104. 

� "Air fâché, irrité" H. 

� (H, A), gobeltasun (Dv � A). "État assombri du temps" Dv. � Ainbeste aize ta zorakeriren atzetik, ainbeste 

bena, goibeltasun da trumoiren ondorean etorri bear eban ekatxak. Ag Kr 175. 

� "Atritas, [...] kolore beltza, goibeltasuna, ilhuntasuna" Urt III 30. 

goibeltsu (T-L), gobeltsu (Dv � A). � "Nébuleux" Dv. "Nuageux" T-L. � Triste. � Aien lengo poza goibeltsu 

gogora badut ere. "Tristis gaudium pristinum recolo". Or Aitork 270. 

goibeltz (G-azp ap. EI 356). � Triste. 

goibelztu. "Goibeltztü (S; Foix), assombrir" Lh. 

goiber. v. goibar. 

goibera. v. goibehera. 

goibor. "Molleja, estómago de las aves (Darric)" DRA. 

goiburu. �1. Lema. � Areitz-ganian dogu / gurutza / deuna, / beti geure / goi-buru. AG 2413. Isidor deunaren 

itz auek goiburutzat artu ditut: "ad veritatis imaginem fictae". Lab Y 1933, 193s. Kurutza deuna goiburu dala. 

BEnb NereA 132. Esaera hau, bere lantegiko horman idatzia ikusten dugu. Ertilariak, bere goiburu bezela du. 

MEIG IX 134 (en colab. con NEtx). �2. (A), gopuru (V-gip ap. A). "Goiburu (?), desván, camarote" A. �3. 

"Techo" A Apend. � Urietatik ate, leku zabaletan, goiburutzat zerua zeukenetan. A Y 1934, 6. �4. "Cielo, 

firmamento" A Apend. 

gohide. "(S), vent du S.O." Lh. 

goidel. � Goidélico. � Goidelak ziren lehenak Sartalderantz abiatu. Mde Pr 212. Goidel hizkuntzak. Ib. 268. 

VIII edo VII-garren mendean Irlandan agertu ziren Goidelak. Ib. 213. 

goidelera, goidelara. � Lengua goidélica. � Eskoziako goidelera. Mde Pr 281. Goidelaraz besteko hizkuntzak 

oro itzali dira Irlandan. Ib. 222. 


mende. 

822


goidura. � Elevación, altura. � Dana ats jaso ta dana / gorapen ta altura. / Dana igonaren altu / ta alturen 

goidura. Gand Elorri 182. 

goiea (det.; Ht VocGr, Lar � Dv). � "Conversation" Ht VocGr 341. "Discours" Ib. 349. "Conversación" Lar. 

goihegari (S ap. Lh), goihagarri (Lh). � "Qui travaille à la légère" Lh. v. goihagaikari. 

goiek. v. horiek. 

goien (Lar, Añ, H (+ goihen)), goen, guen (H). I (Adj. superlativo). � (El) más alto (sentidos prop. y fig). 

"Sumo, lo más alto" Lar y Añ. "(El) sumo bien, onik goiena" Ib. "Empyreo, Cielo, Zeru goiena" Ib. "Le plus 

haut, le plus élevé" H. v. goren. � Tr. Más frecuente al Sur. Los septentrionales (Dechepare, CatLan, Laphitz 

(45) e Inchauspe (Hil 226)) usan goihen. En autores meridionales goien es la forma más usual. En DFrec hay 16 

ejs. � Berzeak oro izan dira / bere goihen gradora. E 253. Deklaratü üken zien Zerü Goihenetik. CatLan 40. 

Aingiruei ta sanduei ematen diogute adorazio apalena [...] ta Jangoikoai goiena guzien gañetik (28). LE-Ir. 

Eszelenzia edo gainde onegatik zor diogu onore ta onrarik garaiena, goiena ta andiena. AA III 336. Batuko ditu 

bere autuak munduko lau aldetarik, zeru guen edo altubenetarik euren barreneraño. Astar (ap. H). Gogora 

ekarri al deitekean gauzarik goien ta miragarriena. CatBus 13. Guzien artean da Ignazio goiena. Aran SIgn 

214. Anzuelako kale goena gora zijoan. Apaol 117. Poesi goienaren arnasez. Or Mi III. Erriko andrerik 

goienetarikoak. Lab EEguna 69. Bainan JEL argia goihen, / jautsi baita Euskadira, / argiturik bizi dira. 

(Interpr?). Mde Po 33. Lur orreri ondo bai ondo begiratute alik goien emonazoten deutsie. Akes Ipiñ 21 (tal vez 

errata por geien). Zure argiak, Andre goien, / gaindu beza nere gau beltz illuna. "Alta señora". Gazt MusIx 133. 

Mailla goiena artu dute. NEtx LBB 115. Otarrak bere goen ertzean daramana da ustai au. Garm EskL I 56. 

v. tbn. Añ CatAN 17. JanEd I 23. Bv AsL 166. AB AmaE 439. Aitzol in Laux BBa VI. Lab EEguna 69. Zait Plat 

156. Goen: Zab Gabon 65. 

� Au da goien dezakena (deabruak) (28). 'Esto es lo más que puede hacer'. LE-Ir. 

� (Con suf. de comparación). � Munduko ontasunak eta ospea oro baino goihenago, preziosago, iraunkorrago 

zen gauza. Mde Pr 292. 

II (Sust.). �1. (V, G, AN, Sal, S (goihen), R; goihen Gèze, Dv (S)), goen (V, G, AN, Sal, R), guen (V-gip). 

Ref.: A (goien, goen); Lrq (goihen); Iz ArOñ; Gte Erd 138, 266; Elexp Berg (guen). Parte alta, parte superior; 

cima. (Muy frec. precedido de gen., o de tema nominal nudo). "Colline, sommet" Dv. "Extremo superior" A. 

"Goixenian, en lo más alto" Iz ArOñ. "Soro barrena ta goena (V-gip, G-azp)" Gte Erd 138. "Goienera igo 

duenean (G-azp)" Ib. 266. v. gain, gailur. � Tr. Documentado desde Etcheberri de Ziburu; a partir de mediados 

del s. XIX no lo encontramos al Norte. � In Aezquoien (1007). Arzam 258. Echeuerçe Goyheneche (1366). Ib. 

258. Fortun Iñiguez de Ibarguen (1452). Ib. 258. Los de Ybargoen (1475). Ib. 258. � Ezen hau duk gure fede / 

sainduaren goihena. EZ Eliç 133. Elizako ere beloa goihenetik zolalano zatikatü. Bp II 49. Urruntik ezagun 

ziren goihen eta mendi batzu hodoietan galtzen zirenak. Dv RIEV 1931, 557. Jarri ezazu bakoitzaren dirua 

zakuaren goienean. Ur Gen 44, 1 (Dv gainean, Ol, Bibl a(h)oan). Badoha etxe goihenerat. Laph 91. Bide-goen 

ortara allegatu zanean. Zab Gabon 69. Ronzesballesko mendi guena negarrez dago. AB AmaE 449. Goienean 

Jesukristo zegoen. Arr May 48. Abade bigaz topez tope egin genduen ortxe solo-goienean. A BGuzur 123. 

Kipula-korda bat baño ezer ez egoan, eta bera etxearen goenean, giltzez itxiriko gela batean. Or Tormes 37. 

Beiak moztu daben zelai-gueneko / pagadi zaarrean. Gand Elorri 193. Goiena baño gorago deus ez da (AN-ulz). 

Inza NaEsZarr 1048. 

v. tbn. AB AmaE 435. Balad 192. Ag Kr 20n. A Ardi 37. Kk Ab I 63. JMB ELG 76. SMitx Aranz 175. Erkiag 

Arran 121. NEtx LBB 72. Uzt Sas 96. Goen: Izt D 179. Apaol 66. Ldi BB 126. Munita 69. Erkiag BatB 47. 

Guen: Erkiag BatB 46. 

� (Como primer miembro de comp.). Superior. Cf. Kk Ab II 58: Yuan ziran ba bijak Goenkalera (Somera 

kalera). � Naikoa adierazten digute zer abere-mueta zebiltzan Goien-paleolitos aroan. JMB ELG 38. Goiensolutré 

garaiko lurmalla batek estaliak arkitu bait-ziran. Ib. 33. Prantziko ego-sartaldera, berriz, Goien-pirene 

eta Goien-garonatik beruntz mardul isuri zan. Ib. 64. 

�2. (V-ple-arr-oroz, G ap. A; SP, Aq 154, Dv (goihen), H), goen (Sal ap. A; Dgs-Lar 6), guen (V-m ap. A; Dv 

(V)). Nata. "Goien, goihen, graisse de lait, crème" SP. "Ezniaren guena" Mg PAbVoc 229. v. gain (16). � 

Baldin karitatea esne bat bada, debozionea haren goiena da. SP Phil 11 (He 10 goihena). Guena ona bada 

mantekia bere izango dala. Ur Dial 81 (It bikaña, Dv gaina, Ip gaña). 

�3. guen (V; Mg PabVoc, Añ), goen. Ref.: A; Etxba Eib. Fin, final, límite, término. "Goien quiere decir 

'cabecera o supremo o último, final'" IC II 243 (en la explicación del nombre Ibargoyen). "Fin, término o lo 

exterior de la cosa. De aquí multitud de apellidos tomados por las circunstancias de la casa. Ibaiguen, fin del rio. 

Ibarguen, término de la ribera. Uriguen, fin del pueblo" Mg PabVoc 229. "Batzuen eta bestien lurren guena, 

mugarrixegaz agiritzen da" Etxba Eib. � Tr. Documentado sobre todo en textos vizcaínos aunque tbn. lo 


mende. 

823


encontramos en algún guipuzcoano. Aparte de un ej. de goen de D. Aguirre (que tbn. emplea guen), todos los 

demás son de guen. � Urtiaren guenian emona baño zerbait geiago eskatubaz. CrIc 84. Jaungoikua da gauza 

gustijen asiera eta azken guen edo fina. Astar (ap. H). Araia mendian, Gipuzkoaren guenean eta Arabako 

probinziaren gertuan. Izt C 112. Alan lora ederrak / illen gueneko / sortaturik Amari / pozik eskintzeko. Ur 

MarIl 125. Guena (tít.). A BeinB 93 (v. tbn. Ag AL 169). Oni oraintxe parkatu, Iauna, / eldu-orduko guena. Azc 

PB 31. Azkenik etzeukala, azken guztien bukaera ta goen. Ag G 205. Alkar iguintzen duten guenen uste argiargia 

eukitzea biarrekoa da. Zink Crit 18. Ziñaldari onena orra or kukua, / epail-guena zaintzen onenetaikua. 

Enb 178. Oneik jazokunoik ixan biar dira aurrenik; guena, baña, ezpaitozube oindiño. Arriand Lc 21, 9. � 

"Guen (V-m), el bolo superior, último de la fila" A. 

�4. Dios, el más alto. "Celui qui est supérieur, le chef, le premier" H. � Hori düdanian entzüten ordian niz ni 

khexatzen, / makhila handia har eta ala Goihena jüratzen. Casve SGrazi 108. 

�5. "(BN, S), altura" A. 

�6. "Nubarrón" A Apend. 

�7. (goihen T-L). Récord. � Maillu botaka, [...] Pierre Colnard kirolari aipatuak gainditu du Frantziako 

goiena. Herr 8-8-1968, 3. 

- GOIENA JO. Tocar techo, llegar a lo más alto. "Arbola orrek goiena jo du (G-nav, AN-gip-5vill)" Gte Erd 

288. � Txerriaren kurruxkak goiena jo dute. Or Eus 136. Ez ote du ioko laister goiena gure izkuntzak? Or in 

Gazt MusIx 12s. Esapide-gaitasunez goiena jotzen du gaztel-olertitzan. Gazt MusIx 67. 

- GOIENAZ (ERE). Como mucho. "Goienaz illaute bat egon da (AN-5vill)" Gte Erd 134. v. GORENAZ (ERE), 

GEHIENEZ. � Berrogei urte goienaz ere, yende langile oietakoa dirudi. Izeta DirG 44. 

- GOIEN-BARREN (S; goen-b. G). Ref.: A (goienbarren, goen-barren); Gte Erd 288. a) "Goen-barren, los 

límites" A. "Guen-barrenak (V-m), goi-barrenak (V-ple), los límites, la parte más alta y la más baja" A EY III 

309. "Arbola orrek goen barrenak eman ditu (G-azp)" Gte Erd 288. � Badakite plazako / zirkilluen berri; / 

orren goien-barrenak / ongi dira neurri. Ud 62. Ispillu garbi nintzala iduri zitzaidan, saietsik, sorbaldarik, 

goien-barrenik gabe. Or QA 178. v. tbn. Zait Plat 87. b) "Goen-barren (R), arriba y abajo. Goenbarren 

zabilelarik, abere kori turrunbero kortan larrutu zen (R-uzt)" A. c) "(BN-ciz), desordenadamente" A. d) "(BNbaig), 

de haut en bas. Goienbarren begiratu" Lh. � Sainduari behatzen dio goihen-barren. Lf Murtuts 10. e) De 

cabo a rabo. � Bakotxari erraiten diozka erran beharrak oro goien-barren, ahoan bilorik gabe. Herr 18-9-1958, 

4. 

- GOIEN-BARRENIK. De arriba abajo. � Alde aldera lana berdinduz / okerka goien barrenik. Or Eus 303. 

- GOIENEAN (guenean Mg PAbVoc 229, Añ, H). Al final. "(Al) postre" Añ. � Guenian ernegaurik, erabagi 

eban burubari bakia emotia Judasek legez bera urkatuta. Mg CO 190. Gozo eta bigun iragoko da zure estarritik, 

baña guenian sugiak legez jango deutsu zeure barruba. Astar II 130. Garaiti Ave Maria bi eta guenean Aita 

Santuaren izenean Aita gurea ta Ave Maria. Añ EL 2 228s. Guenian gaste batek aitatu eban arratsalde artan 

Arribildik ez urrin egin biar zan erromerija. Kk Ab I 34. Eta guenian, amurru bizittan bigurtu zan etxera. Otx 

167. Guenean [...], bere lagunak uzteko unea eldu yaka. Erkiag BatB 197. 

- GOIENEKO (V ap. A). A) (Adnom.). a) Más alto; superior, supremo. � Ekusi zuan beñ eskallera bat lurretik 

Zeruraño iristen zana; gora, ta beera zebiltzan an Aingeruak, eta goieneko mallan zegoan Aita Zerukoa. AA I 

527. Goieneko prezioa. AA II 166. Oraiñ ordea kapillaetan biurtua, lenengo dala esan degun sala nagusi 

goieneko hura. Aran SIgn 3. [Bertute] danak-guztiyak iduki izan zituen gureak goieneko mallan. Ib. 13. Zu, 

ordea, goieneko ta ondoeneko, izkutueneko ta berteneko, ez baituzu azbegi ttipi-aundirik. Or Aitork 130. Bare 

egoan itsasoa, bare izadia, goieneko argiaren distirapen urretan pitxiztatua. Erkiag Arran 185. Errian egin 

zituzten illetak, goenekoak izan ziran. NEtx LBB 96. Jesusek berak ezarri zuen goi goieneko mailean. Xa Odol 

274. Printzesa goeneko oiek. Berron Kijote 101. 

b) Último. � Gueneko arnas-ito ta atsankak. Erkiag Arran 79. Gueneko itsasoratean. Ib. 150. 

B) (Uso sust.). a) Parte más alta. � Egun batez, aurtxo zala, bere etxearen goieneko leku batean bere kideko 

batekiñ jostatzen zebillela. Arr May 30. 

b) Superior (jerárquico). � Bere menekoen aitzinean madarikatzen duten guratsoak eta goienekoak. Legaz 29. 

c) Dios. � Au aundia izango da, ta Goienekoaren Semea deittuko dute. Inza Azalp 48. 

d) "(G-to) el layador delantero" A. 

- GOIENERIK BARRENERA (V-ger). "Urtearen goienerik barrenera, del comienzo al fin del año" A Morf 

697. � Gizon legunagorik lau ezaldira Gernikako Elizan urtearen goienerik barrenera sartzen. A Eusk 1920-21 

(I), 52. 

- GOIENEZ (AN-5vill ap. A). a) "A lo sumo" A. b) GUENEZ. Por último, finalmente. � Guenez, beraiek 

aspertuko dira beren egikeraz. Goen Y 1934, 103. Guenez, dana aztertu ondoren, guretako batek itz egin zun. 

Zait Sof 168. Ta luzaroago egon eziñik, guenez aldegin eban Zuriñek. Erkiag Arran 158. Guenez, Arratsak 

(Vesper) zer lekarken [...] eguzkiak oartaraziko dizu. Ibiñ Virgil 79. 

- GOIENGO (V-oroz ap. A). Superior; supremo. v. GOIENEKO. � Zeru goiengoaren argitasun saindua. Or Mi 

139. Ain idazle bikain eta goiengo. Zait Plat 156. 

- GOIEN-GOIEN. a) (En casos locales de declinación). (Lo) más alto, parte más alta. � Goien-goienian ageri 


mende. 

824


zan jargoi izan diteken ederren bat. Urruz Zer 16. Baionako kartzelan ere, goien goienetako gela batean sartu 

ninduten. Or SCruz 124. Goien-goienean, nun ere baitzuen hunkitzen zeru urdina. JE Ber 80. � (Seguido de 

sust.). � Aizpa goazen, goazen, / goien goien salala. Balad 75. b) El supremo, Dios. � Espelüxetan herriak / 

gure Goihen Goihenari / diala Garate lephuan / eskentürenko opari. Casve SGrazi 148. 

- GOIEN-GOIENEKO. a) (El) más alto. � Goien-goieneko prezioan. AA II 182. Baña ontarte ori andienetakoa 

izandu ezpazan, konta dezagun beste bat goien-goienekotzat. Aran SIgn 30. Bizierarik goien-goienekora iritxi 

arren, il-zorian jartzen naun naigabe aundi baten erdian bizi naizela. MAtx Gazt 33. b) Dios. � Hura izanen 

düzü handi, Goihen-goihenekoaren Semia dükezü. Ip Hil 70. c) (Lo) más alto, parte más alta. � Asi mendian 

goen-goenekoetatik eta beko ibai baztarreraño. Munita 115. 

- GOIEN-GOIENAZ. "Cuando más" A Apend. 

- GOIEN-GOIENENEKOAN. Al máximo. Cf. goienen. � Aserturik Jangoikua goien goieniñekuan allegatu zen 

gizonen maliziyaz (Lesaka, 1857). ETZ 257. 

- GOIENIK BARREN. De arriba a abajo. "Goienik-barren gaur-biarretan soro ori laiatu nai genduke (G-to)" A 

s.v. gaur. v. BARRENIK GOIEN. � Goienik barren, denetan koka / apaizarenetik asiz. Or Eus 408. Nik zekiñat 

nola dagon [Naparroa], irauli-berria bainaun goienik barren guda aurre-aurrean. Or QA 82. 

goienalde, goenalde. � Parte de arriba, parte más alta. � Egur orri beste bere gixako egur bat josten zitzaion 

goien aldean. Inza Azalp 69. Goenaldean tarteka agiri ziran galtzu-pilak. TAg Uzt 263s. � Parte septentrional. 

� Españako goien aldean edo Frantziko beiko aldean. Inza Azalp 27. 

goienaldetxo, goenaldetxo. � Dim. de goienalde. � Zezenari ots egiten omen zion plazaren goen-aldetxotik. Izt 

C 249. 

goiendar. � Natural de la parte alta (de un pueblo). � Naiz goien- naiz barrentar zeratela, oro erara aseko 

zerate. A Ardi 37. 

1 goiende (Lar, Añ, H). �1. "Cargo, empleo" Lar y Añ. "Oponerse a alguna dignidad, cátedra, &c., goienderen 

bat eramateko jakindez leiatu" Lar. "Canongía, calongía, apeznagusiaren goiendea" Ib. (v. tbn. s.v. arcedianato, 

archiducato, arzobispado, dictadura, marquesado, papado, &c.). � Handier goiendia [dereie edireiten]. Egiat 

211. Apaizen goiende edo dignidadea. AA I 556. Jaungoiko beraren Seme ta adiskidearen goiendean jarria. AA 

III 262. Apezpikugoak, goiendeak eta beste [...] Elizgizonak izentatzea. EConst 55. Erregentzat eta goiendean 

altxatuak diren guzientzat. TB 1 Tim 2, 2 (Lç, He dignitate). Nausiagokoak adinean, goiendean ta gobernuan. 

Legaz 27. �2. (Lar), goiande (Lar � H). "Alteza, altura", "elevación, altura" Lar. � Adierazteko bere 

[Erregeren] diñatasunaren goiande au. EConst 13. Bere goiendea dauka berrogei ta lau mallataraño. Izt C 23. 

� Altura, latitud. � Ortegalko bukaeraren goiendean. Izt C 465. � Altura, lugar alto. � Zeñak goiendeetan 

eman ziozkan eskerrak Jaungoikoari (Etxeg, 1882). JFlor. �3. "Ascenso, goiendea, lat. ad dignitatem provetio" 

Lar. �4. Dictadura. Cf. Lar: "Dictador en lo antiguo, Erromatarren goienderik andiena zuena. Dictadura, 

goiende hura". � Paris eder aberatsak Comun deritzaionaren goiende betziztatua supritzen du. Otag EE 1882c, 

414. 

- GOIENDEKO. Excelente. � Euskalerriak badaukaz gizon goiendeko (excelente) zintzoak. Ag AL 13. 

2 goiende. "Otoño (S)" A Apend. 

goiendetu. "Arriver, faire arriver à un rang, une dignité, un honneur élevé" H. 

goihendu. �1. Ganar, ponerse por encima. (Aux. intrans. bipersonal). � Ardietsiko dudala, / giristino on bezala, 

/ goihentzeko grazia. 'De vaincre'. Monho 82. Heien barneko bozkarioari nigarra goihendu zitzaion. Laph 189. 

Goihendu eta nagusitu zaio Uropako jendekia larrienetarik bati. Prop 1906, 75. �2. guendu (V,... ap. A). 

Terminar. �3. "Coagulare, goihendu" Urt V 248. 

goihendura. � Repugnancia, rechazo. v. gohaindura. � Zenbat barneko goihendura jasan duken han. HU 

Aurp 96. Grina, nakaizgo, goihendura, pairamen, atsegabe gutiago zuketen jasan Argentinan. JE Bur 211s. 

goienen, goenen. �1. (El) más alto. v. goien. � Erran ta gogora al ditekeen gauzarik goienen edo andien ta 

miragarriena. Añ CatAN 17. Siongo mendira edo Jerusalenen lekurik goenenera igo ziran. Lard 546. �2. 

Desván. v. goianengo. � Sagu batzar bat goienen baten / pozik egoan artoa iaten. Azc PB 44 (en Ur PoBasc 

323 graneru baten). 

- GOIENENEKO, GOIENENGO. a) (El) más alto. � Goeneneko mallan. Izt C 508 (182 goieneneko). 


mende. 

825


Goienengo gailurrera igoa. Ib. 178. Gaztelako Konseju Goienengoan. Ib. 487s. Aldameneko etxe baten 

goeneneko bizitzara eraman zuten. Lard 533. Leku goenenekoak. Ib. 415. b) GUENENGO. Ultimo. � Nok daki 

ill au izango etedan zure bizitzako guenengoa? Ur Maiatz 15 (ap. A). 

goihengarri. � Repugnante; (lo) que provoca rechazo. � Ororen buruan goihengarri bezen bitxi dena. HU Zez 

99. Bainan makur mintzatzea baino goihengarriagorik baduzu. JE Bur 177. [Zorna] hori-horia, urrin 

goihengarri bat badaukala. JE Med 13. 

goiensari. � "Primer premio" Eusk 1919-1920 (II), 93 (en una lista de neols.). � Goiensaria: "Mendu euskeraz 

umeak" zeritxon Garitaonandia'tar Bitor apaiz yaunaren ipuiari. Eusk 1919-1920 (II), 83. 

goihentze (H), goihantze (H). � Fin, momento final de la vida. "Nom verbal, terme de la vie" H. � Bere 

konbersionia bere goihanzera ützi dütenak. CatLan 61. Erraiten dizi Seindu handi horrek bere goihenzian [...]. 

AR 198 (v. tbn. 71). 

goihentzia. � Honra. � Ai eta ospez eta goihentziaz betherikako nere helburu huni zein esker ttipirekin begiratu 

diodan! Dv LEd 60 (Cb Eg II 26 gloriaz eta onraz). 

goiera. �1. "Auge" Lar. �2. Altura, estatura. � Mutil aldra bat, euren antz, yanzkera, goiera, azal, ibillera ta 

gustiyan ango jentiaren itxurarik ezebenak. Kk Ab II 184. Haren [hiriaren] luzera, zabalera eta goiera berdinak 

dira. IBe Apoc 21, 16 (Lç goratasun). 

goihera (Lecl, H), goihara (S ap. A). �1. "Peu profond" Lecl. "Hegi apalak dütian zieta goihara da" A. � Etxe 

bathian zimendiak goihera edo flako badira. AR 65. � Bunéta büín, ería goihéa. "Le sourire à fleur de lèvres". 

Lrq Larraja RIEV 1931, 235. Eta erria goihera; / ororekin adiskide, / engaiamendurik gabe. Lander (ap. DRA). 

�2. goihara (S ap. A), goihere (Dv � A). (Tiempo) sereno, agradable. � goihara (A), goihere (Dv � A). "Gai, 

joyeux, serein, en parlant du temps et des personnes" Dv. "Franco, abierto de carácter" A. � Orduan beharriak 

erne tuzte, irria prest, samur eta goihara . ES 196. �3. "Goihara (Sc), esbelto" A. �4. (Sust.). 

Alegría. � Ene izpiritua goiherez jauzten da ene Jainko salbatzailearen baithan. Dv Lc 1, 47 (Lç alegeratu da). 

- GOIHERATIK. Superficialmente. � Arruntian, heben beno goiheratikago erabilten die ogi ereiteko tresna. 

Eskual 30-10-1908 (ap. DRA). 

goiheraska. � Dim. de goihera. � Horra zergatik goiheraska baratu azitik elkhi lantharia, berhala handitzen 

den. Eskual 30-10-1908 (ap. DRA). 

goiheratasun. �1. "Peu de profondeur" Lecl. �2. goiheretasun. "Sérénité, joie" Dv. � Zeren zure Jainko Jauna 

zerbitzatu ez dukezun bozkariotan eta zure bihotzeko goiheratasunean. Dv Deut 28, 47 (Ol pozik eta biotzez). 

goiheratiska. � Dim. de goiheratik. � Barna ala goieratiska. Eskual 9-10-1908 (ap. DRA). 

goieratu (H). � Subir(se) hasta arriba. "Arriver au haut, au sommet, au dessus" H. Cf. goratu. � Goieratu eta 

egiten dio harrek sermoi bat. Gy 42. Haiñitz nekhe iragan eta / kotxea goieratzen da. "Le coche arrive au haut". 

Ib. 180. 

goiheratu, goiheretu (Dv � A). � "Réjouir, se réjouir, rasséréner, rendre ou devenir gai" Dv. � Zure baithan 

boztuko eta goiheretuko naiz. Dv Ps 9, 3 (Or poztuko [...] eta ikotuk). Eta ordu berean goiheretu zen Izpiritu 

sainduaren eragintzaz. Dv Lc 10, 21 (v. tbn. 1 Cor 13, 6). 

goiherazi. �1. Vengar. Cf. goitarazi. � Eta goiherazi beitü haren eskietarik bere zerbütxarien odola. 

"Vindicavit". Ip Apoc 19, 2 (Lç e IBe mendekatu). �2. Sentenciar. � Zeren goiherazi beitü Jinkuak zien althia 

haren kuntre. "Iudicavit Deus iudicium vestrum de illa". Ip Apoc 18, 20. 

goihere. v. goihera. 

goiheredura (Dv � A). � "Joie sereine. Goiheredura différe de goiheretasun en ce qu'il marque la sérénité 

acquise, tandis que le dernier marque l'état de sérénité dans lequel on se trouve" Dv. 


mende. 

826


goiheregarri (Dv). � "Qui inspire une joie sereine" Dv. 

goihereki (Dv). � "Sereinement, avec une joie sereine" Dv. 

goierre (SP (ap. vEys), H, A Apend), goiarre (AN-gip ap Gte Erd 85, 107). � "Étouffant, lourd, en parlant du 

temps. La forme lab. que donne SP, n'est pas claire. Denbora goi errea, temps lourd" vEys (pero no lo 

encontramos en SP). "Goiere da, goierre hari da, c'est, il fait un temps lourd, étouffant" H. "Goierrea [...] temps, 

ciel couvert et température, chaleur étouffante qui l'acompagne" Ib. "Goierre dago, está el tiempo bochornoso" 

A Apend. "Bero itoa" Lek (comunicación personal). "Egualdi goiarrea dago (goialdea zikina dagoenean) (ANgip)" 

Gte Erd 85. DRA cita tbn. a SP. 

goierri (V, G, AN ap. A; H; -he- L, BN, S ap. A; O-SP � Dv, SP, H). �1. Comarca, región alta. "Goiherriak, 

les pays d'en haut, regiones superiores" O-SP 227. Cf. Ech 72r: "Fue Otsoerio Goiterri, que en mi lengua quiere 

decir, el matador de lobos montesino o montañés". Cf. el nombre Goierri(a), comarca guipuzcoana y barrio de 

Arrazola, en Vizcaya. � Goierri lurrak ziran / sagastiz nekatu. It Jolasak 110 (ap. DRA). Zenbait persona 

badirala gure goi-errian. AJauregi EE 1885b, 272. Goierrikoen aoan entzuten diranak. Ag Kr 6. Goierri oitan 

jarriko gera / bizi ezinda ugari. And AUzta 132. �2. Pueblo de la zona alta. � Tolosaz beerontzeko Erri eta 

itsasbazterrekoetan sagarra ta matsa biltzen dala ioriago goi-errietan baino. Izt C 137. � Aldea. � 

Salamancako Tejares deritxon goierri batekoak. Or Tormes 7. 

goierrialde. � Comarca, zona alta. � An doiaz Arranondoko arraindunak goierrialdeko urietara. Ag Kr 70. 

goierritar, goierriar, goiarriar. �1. Natural de la comarca guipuzcoana de Goierri. "Diozunean goierria edo 

goierritar, zer esan nai du goi orrek?" Lar Gram 390. � Idurikatzen asi dirala Goierritarrak. Izt C 143. Beste bi 

goierriar / arturik soziyo. AzpPr 98. Etxe onetan izan biar du / Goiarriarra morroia. Tx B II 190. Ni ere 

goierritarra nazu bada. Lab EEguna 73. Lardizabal goierriarrak [...] erabili zuena. MIH 80. �2. (vEys, H (+ - 

ihe-)), goiarriar, goiarritar. Natural de una comarca alta. "Goierri-, goiherritarra, qui habite la partie élevée du 

pays" H. � Zer uste zenduben bada, goiarriarrak bezelako bastuak dirala emengo neskatxa gaztiak? Alz STFer 

118. Goierritarra bazara, txorierrian edo lurbarruan jaio ta bizi zareana. Ag Kr 5. Noruntz zoazkit, artzai 

azkarra, / goierritarra? Inzag EEs 1914, 93. Ez Donostiyan jaiotakorik, / aiñ gutxi goiarritarrik. Tx B II 158. 

Goierritarra, buru-zuria, / azkeneko Ola-gizona. "Montañés". Or Eus 209s. 

goiesgarri (-hes- Dv � A). � "Digne d'être loué, célébré" Dv. � Heien ta ner-arimen Gozabethari 

goihesgarria. "Adorable"·. Birjin 140. 

goiesgo. � Adoración. � Arpegia lurrari josia giohesgo behera-behera baten bihotz-molduretan. Birjin 94. 

goiesgune. � Adoración. � Serora khartsu hura goihesgunean zelarik. "Étant en adoration". Birjin 48. 

goiesker. v. GOI-ESKER. 

goiesle. "Goihesle, celui qui loue, glorifie, célébre" Dv. 

goietsi (Dv � A; -he- Dv, H). �1. Alabar. v. goretsi. � Goihets Sion Salbaria, / artzain eta Aitzinaria [...] / 

goihets ezak ahalara. O Not RIEV 1926, 355. Iainkoaren goihestea. Gui[llaume] D'Arc[he] (ap. H). Horren 

ondoan ganen gira kantoretegirat Sakramendu guziz donearen goihestekotzat. Birjin 134. Egizu, arren, ongi 

ezagut zaitzadan zu, zure laudatzeko ta goihesteko. Dh 373. Laudatuak eta goietsiak beite orai eta bethi 

Jainkoak niri egin miserikordiak. Gy Visites 20 (ap. Dv). 

�2. Estimar, apreciar. � Nere Jaun (Andre) goietsia edo ederretsia (estimado, apreciado). NEtx Nola 10. 

Jainko baitan oso goietsia zaitudan Ama. Ib. 11. 

goigoatzaile. � Promotor. Cf. Lar goigoatu y goigoari, "promover" y "promotor" respectivamente. � 

Manterola, jolasbide onen goigoatzallea (1879). JFlor. 

goigoterki. � Arzobispado, sede arzobispal. � 5 goigoterki edo artzobispoen aulki berriak, 16 goterki, 11 

bikarioenak. JBDei 1919, 190. 

goi-izen (V-arr-m ap. A), goizen (V-arr-oroz ap. A). � Apellido. v. goitizen. � Seudónimo. � Irungo 


mende. 

827


astekarian [...] Txingudi goi-izenagaz izenpetzen zan. Alzola Atalak 108. 

goijantzi. "Revestir [...] goijanzi" Añ. 

goijaun. � Dios. � Goijaunak maite alan zaituen / giza arraza dontsua. AB Olerk 118. v. tbn. EEs 1913, 161. 

ABar Goi 54. 

goika. "(S), lucha a derribarse" A. 

goikalde. v. goialde. 

goikarri. � "(G-goi), fastidioso" A. Cf. gogaikarri. � Bere lan goikarri oiekin. JAIraz Bizia 118. Ortan 

goikarri xamarra zegon eta Bixenta aspertua zeukan. Ib. 91s (v. tbn. 41). 

goiki. � Parte más alta; techo. � Semea igoa baitzun, zeruko / goikia ikusi-bearrez. 'El anverso del cielo'. Ldi 

BB 23. Kare-arrizko arkaitzak orma, / zerua koru ta goiki. Gand Elorri 54. 

goiko (Lar, Añ). �1. Alto (sentidos prop. y fig.). (Sólo incluimos los ejs. claramente adjetivos). � Bekoak 

goikoa eskondu leidi. (Divisa de la familia Bengoechea). IC I 665. Zergatik zu zaren ene kreatzaille goikoa. EZ 

Man II 75. Ezen badakit, Andre-goikoa, zure ganik añhitz garazia behere hunetarat iausten dela. Harb 96. Lenen 

[= 'príncipe'] goia, goitua, goikoa. Lar Gram 391. Jaun txit goiko, ona eta guzia dezakezuna. Bv AsL 399. Nai 

izan baneuz zazpi andra goiko / Venus ederra langoak. Azc PB 126. � Celestial; celeste. "Iglesia triunfante, 

zeruko elexa, goikoen, garaitarren elexa" Añ. � Kili gozo ori zelan jaulki ago aulez, / ain garbi goikoa ta 

zoramentsu danez. "Celeste". Gand Elorri 130. 

�2. "(Por elipsis), Dios. Goikua guregan errukittu deiñ artian" Etxba Eib. Cf. guztizgoiko. � Gizonak asmau 

arren gauzea batera, / Goikoak erabagi oi badau bestera. AB AmaE 297. Ezpiritü saintia / zütan da jaitxiren, / 

Goikoaren indarrak / zütü estaliren. UNLilia 7. Goikuari eskarrak. Kk Ab I 13. v. tbn. Enb 149. Kk Ab II 115. 

TAg Y 1933, 22. Goen Y 1934, 101. Etxde JJ 83. BEnb NereA 224. 

�3. (R; Dv (R)). Ref.: A; VocPir 67; ContR 520. Luna. "Góikua ánditu dún, ha crecido la luna" ContR 520. � 

Iguzkia ulunten da, goikuak ez du argiten. Hual Mt 24, 29. Urteberriko goikoa / dun guziuetarik argiena. A Ronc 

299. 

�4. (R-uzt ap. A). Tolva de molino. 

�5. "(R), el superior" A (el significado no es claro). 

- GOIKO-ARGI (R ap. VocPir 68). Claro de luna. 

- GOIKO BERRI (R). Ref.: A Apend; ContR 520. Luna nueva. 

- GOIKO ZAHAR (zar R ap. A Apend). Luna llena. 

goikotasun. � Majestad. � Nire goikotasuna eztadin ofendi. Arti MaldanB 224. 

goilara. v. koilara. 

goilaran (R). Ref.: VocPir 678 (gollaran); A (goillaran). � "Espino cerval" A. "Serba, fruto del serbal (árbol de 

las rosáceas)" Darric (ap. DRA). 

- GOILARAN-EZPEL. "(R), escoba hecha de este espino [cerval]" A. 

goilardi. � Altivo. Cf. Lar: "Altiva mujer, goillardina". � Para zituen eskuak aren bekoki goillardian. "Frente 

altiva". Otag EE 1882c, 412. 

goilari. �1. Triunfante. � Eleisa triunfante edo Goilariena. CrIc 46. �2. "(G-to), el layador supremo" A. 

goilora. "(msLond), epilobio" A. 

goimailaratu. � Elevar a la máxima categoría. � Lendik ere aipatua gendun idazle pizkorra ark [Biotzbegietan 

liburuak] goimaillaratu zigun. Markiegi in Ldi IL 8. 

gohin. v. gohain. 


mende. 

828


goina. "Goiña (S), rencilla. Goiñan bizi dira aizo horiek" A. 

goinat. v. koinat. 

goinata, goinatu. v. koinata, koinatu. 

goindo. v. oraino. 

gointzi. v. goraintzi. 

goipe. � Nave (de una iglesia). � Beraren zabaltasuna da goipe bateko Eleizak oi ez duten bezelakoa. Ant EE 

1884b, 41. 

goipel. v. goibel. 

goipera. � Tierno, sensible (?). � Nolako idurimen aberatsa, adimendu argia eta bihotz bigun edo mardo 

goipera zituzken. Lf ELit 332. 

goipularri (Lh). � Cúpula. � Loiola-komentuko goipularria. JE Ber 51. Goipularriak estaltzen duen kaperan. 

Ib. 68. 

goiratu. v. goratu. 

goirenengo. v. gorenen. 

goiro. � Altamente. � Goiro, ederki ta egoki. Aran SIgn 62. 

? goiroso (AN ap. A � Aq). � "Apetitoso, manjar (AN)" Aq 980. Podría tratarse de una errata por goixoso. 

goiskarri. "Fastidioso" A Apend. Cf. gogaikarri. 

goisko. � Dim. de goi. � Eguzkia goiskoan dago. Erkiag BatB 175. 

goistze. "Goistzea, además de la temperatura se dice también cuando uno se ocupa de una cosa toda la mañana" 

Mdg 146. 

goit. v. goait. 

goita. "Goitha (SP), goita, économie, épargne, mise en réserve, en vue de l'avenir" H (no lo encontramos en SP). 

"Aurrezki berdin da nola goitu-diru, goita edo geinu" Herr 22-11-1956, 4. 

goitaltxatu (Lar, Dv, H), goitaltzatu (Lar), goitaltxa. � Ensalzar, elevar; alabar. Lhande da tbn. el significado de 

"mettre de côté", que atribuye a Harriet. � Laudatua biz ta betiko goitaltxatua Jangoikoaren borondatea. LE- 

Fag. Bere burua goitaltxatzen duen guztia izango da humillatua. Brunet Lc 18, 14 (Lç, He, Dv, Ol, Ker, IBk e 

IBe goratzen, Oteiza altxatzen). v. tbn. Otag EE 1884a, 309. Jaiotzak edo dirutz aundiak / goitaltxa duen arena. 

Otag CancB III 331. Amalaudun batean ongiena goitaltxatzen dituenarentzat (1889). JFlor. 

goitandi. � "Sublime" Lar. � Ez naiz ethorri solas goithandiekin, gizonkien zuhurtasunaz betheak. TB 1 Cor 2, 

1 (He, IBk y Bibl eder, Dv zoragarri, Ol y Ker guren). Zer ikusteko goitandia. Ag Kr 211. 

goitanditasun. � Sublimidad. � Bere goitanditasun (sublimidad) ikaragarrian aditu zediñ ekaitzaren musika 

(Etxeg, 1887). JFlor. 

goitanditu (Lar). �1. Ensalzar. "Sublimar" Lar. �2. goianditu (BN-baig). (Part. en función de adj.). 

"Prepotente" Satr VocP. 


mende. 

829


goitapen. �1. "Goithapena, précaution, attention à ce que l'on fait" H. � Non ez den harzen zuhurki eta 

prekosionereki edo goithapenekiñ. He Phil 258 (SP 256 zuhurki hartzen ezpada). �2. "Goithapena, précaution, 

économie, épargne pour l'avenir" H. 

goitar (Lar, Añ). Cf. goitiar. �1. Ambicioso. "Picar muy alto [...] goitarra izatea" Lar (Añ goitarra da). �2. (V, 

G, AN ap. A; H). Natural de una región alta; (el) que vive en las alturas. � Bego geldirik arrano goitarren abia. 

Ag AL 15. Goitar gustijak [= 'bienaventurados'] poz-atsegiñez / beterik aurkitzen dira. Enb 110. Kide goitar 

bearrez / duzu biurtzen ortzigai [kea]. Ldi UO 37. � Mendizale, ibiltari, "goitar" bazaitut. Mok EEs 1923, 193. 

� "(V-arr, G-azp), apodo con que se designa al castellano" A. � De clase social alta; aristocrático. � Eztirudi 

ba, amaren aldetik ere, jatorri goitar bikañekoa. Ag G 224. v. tbn. Ag RIEV 1918, 70. Tuileri goitarrean. 

'Insigne'. Ldi BB 70. Organupeko aulki goitarretatik aldendu bear izan zun. Etxde JJ 271. � Celestial. � Gotzon 

goitarrak. Errenderi'tar Aba (ap. DRA). Mikel Goitar Gongotzona. Enb 55. Lortu goitar onespena. Ib. 110. 

Yondone goiangeru / garalle goitarra. 'Celestial'. Ldi BB 160. Irakur dezadan jardun goitar ori. "Divino". Or 

Poem 538. Goitar dei gozoa entzun baileben. Erkiag Arran 185. Zerutar Ama dago pozkidaz / goitar indarrak 

ematen. Basarri 11. Goitar laguntza gabe. Gand Elorri 128. � + goiar. Alto, elevado, sublime. � Maitasunaren 

indar goitarra. Jaukol Biozk 19. Amerikar bat, jakintsu goiar, / Lugones olerkaria. Enb 145. Ara bere goitar 

indarrak noruntz daramakin. Aitzol in Laux BBa X. Ikaskuntza goitarren zale da. Ldi IL 60. Gauza zailak eta 

goitarrak ditxik oriek. Or QA 133. Ederlariak beren etorri goitarrez ezetutako lur bikain ura. Etxde JJ 238. 

Ertilari goitar bat. Lab Egan 1956 (3-4), 51. Pentsakera au goitarra duzu, argia, eta adimendua asetzeko 

modukoa. Vill Jaink 95. Ori arima goitarrei oso gogoko omen zaie-ta. Ib. 81. Dirudunak, geienbat, politika 

goitarra egiten eben; goitar itz orrek sarri askotan zerutar kutsu urri baiño izan ez arren. Erkiag BatB 85. 

Olerkari goitar. Ibiñ Virgil 46. Gairik goitarrena. MEIG I 198. Ez du inork, ezta ikertzaile goitarrenak ere, 

inolazko kalterik hartuko gure peoi lan apala dela medio. MEIG IV 75. Apain, jantzi, landu, goitar den guztia 

erdarari begira erabiliko dugu. MEIG VII 44. �3. (V-ger). "Bermeotik lesterantz [= 'hacia el Este'] bizi direan 

arraintzaleak goitarrak dira" Berriat Bermeo 389. 

goitarazi, goiterazi. � Hacer vencer, hacer superar. Cf. goiherazi. � Trabak oro goith eraziten beiteizkü. CatS 

114. 

goitargi. � "Faro, torre alta para poner luces" Lar. Cf. goiargi. � Bertan goitargi (faro) gelditurikan (RArt, 

1886). JFlor. O Aritz prestu paregabea! / Kantauriko goitargia. Otag EE 1890a, 170. 

goitargitsu. v. goiargitsu. 

goitasun. � Grandeza, majestad. � Goitasun ta alabanza zaleak. VMg 17. Len neukan goitasuna. AB AmaE 

452. Euzkotar goitasuna esan nai duben guztiya billatu [...] dezatela. EEs 1916, 234. Begira, ba, guraso ta sendi 

edo pamiliaren buru zeratenak zuen goitasuna zein bikaña dan. JBDei 1919, 292 (v. tbn. 164). Leku guzietan 

bere garaipen ta goitasuna abestu ta zabalduaz. Garit Usand 45. � Altura, nivel. � Zuk ezin atxitu dezun 

goitasunean gelditu da [nere alaba]. Alz Burr 15. Goitasun aundiko gaietan eztago euskera errexik. Etxde AlosT 

11. Euskal-elertiaren goitasuna. Ib. 10. Nere arrazoibide oiek narrasak direla, goitasunik gabekoak? Vill Jaink 

87. En DFrec hay 5 ejs. 

goitatu. v. goaitatu. 

goitegi, koitigi (Lar Sup � H). �1. "Cena" Lar Sup (seguramente por 'cenáculo'; v. FDA 71s). �2. (V-ger), 

goitigi (V-arr). Ref.: A; AEF 1926, 77. "Desván sobre el pajar en las aldeas" A. � Etxolaren goitegira igo zen. 

Or Mi 87. �3. "(V-ple-arr-oroz), jaula de seto en el techo de la cocina, para curar quesos, frutas, viandas" A. �4. 

Morada elevada. � Bioz-xapalak dira Zure egoitza, ta ez dira erorten, Zu baitzera aien goitegi. Or Aitork 338. 

goiteria (Lar, Añ). � Soberbia. � Goiteria, urgulleria edo soberbia. CatBurg 38. Zer da Goiteria edo Soberbia? 

CrIc 113. Etzazute zuen ustekidarik jarri birtutetsuak dirala goiteriz esaten dutenetan. Etxeg EE 1884a, 569. 

goiterrendatu. v. GOITI ERRENDATU. 

1 goiti (AN-5vill, B, BN-arb-bard, S, Sal, R; SP, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A; EI 126; Lrq; 

Izeta BHizt; Gte Erd 9, 21, 210. � Tr. Documentado en la tradición septentrional. Al Sur (además de en autores 

navarros) lo encontramos, en distintas acepciones, en Lazarraga (goitixeago), BBizk, Gamiz, Ubillos, Aguirre de 

Asteasu (bat goiti), J.J. Moguel (-z goitiko), Iztueta, J.I. Arana, Zinkunegi, Etxaide, Erkiaga y N. Etxaniz. I 


mende. 

830


(Adv.). �1. Hacia arriba, arriba. "Urak goiti hari dire, les eaux montent" Dv. "Xutxutagoiti, subir rectamente y 

en pendiente grande" VocB. "Gazterik aski goiti joan da (AN-5vill)" Gte Erd 210. "Atorrako besoak goiti 

altxazkitzu (BN-arb)" Ib. 21. Cf. goiti, forma de ablativo, s.v. goi. � Tr. En esta acepción sólo se documenta en 

autores septentrionales. � Ossagarte Goyticoa (Iranzu, s. XIII). Lac VM 43. Peita de Arriascoyti (1280). Arzam 

259. Pes de Goitie et Contessa de Beheytie (1370). Ib. 259. � Iustu oro iganen da bertan goiti airian. E 63. 

Altxaturik goiti begiak. Lç Io 11, 41 (He goiti; LE gora, IBe gorantz; Dv goitituz). Eta arrola golkhotik 

atheratzen du goiti. EZ Man I 55. Burua goiti ailtxatzen dute. Ax 342 (V 228). Zuzi irazekia bezala goiti 

eramaiten da. SP Imit III 5, 5 (Echve goronz, Ol goruntz, Pi gorantz). Haren meritia bethi goiti baitoa. Tt Onsa 

160. Begiak goiti altxaturik. ES 170. Amudioak goiti du iaidura. Ch III 5, 3. Hen desira oro goiti igaiten zen. 

Mst I 22, 4. Segur da gorphutza daramala goiti. Gy 192. Goiti begiratzen badut. Dv LEd 169. Goiti altxa gitian. 

Ip Hil 232. Iganarazten goiti. HU Aurp 159. Berri onak! Diamanta goiti doa! JE Bur 121. Dorre andana bat 

zeruetan goiti doazila. StPierre 25. Goiti zerurat behatu. Etcham 229. Goiti zoazilarik. Zerb IxtS 20. Hortzak 

behera eta ahoa goiti (L). A EY III 383 (adivinanza de la almadreña). Eskailera luzean goiti abiatu. Mde Pr 183. 

Oraino egin dezagun urhats bat goiti. Lf in Zait Plat XIX. Sukarra beti goiti ari. Ardoy SFran 263. Ez du goiti 

joan behar / esne irakinak. Xa EzinB 104. Ez litian goiti elkhi. Casve SGrazi 100. 

v. tbn. O Po 13. Hb Egia 17. ECocin 48. Laph 223. Elzb PAd 192. Lap VII (V 2). Barb Sup 180. Ox 38. Mattin in 

Xa EzinB 103. 

� "Aldapa goiti (AN-5vill), malda goiti (AN-5vill)" Gte Erd 9. � Dohanean zenbeit mendi goiti. Hb Esk 216. 

Urhatsa labur patarra goiti. Ox 114. Lera-bide goiti. FIr 158. Okilaueko patarra goiti. Barb Leg 147. Mendia 

goiti. Xa Odol 255. 

� (Precedido de dat.). "Patarrari goiti (BN-arb)" Gte Erd 9. � Nola igan da ordean xarbo bat haitzari goiti? 

HU Zez 57. Gazteluko karrikari goiti joaki. Barb Sup 67. Iraganen dira errekari goiti, mendi lepoeri buruz. Zub 

101. Sartzen gira Iruñan patar ezti bati goiti. JE Ber 20. Larreri goiti. Iratz 131. Zeren eta itsasoa marearekin 

ibaiari goiti herriraino igaiten baitzen. Lf Murtuts 1. v. tbn. JEtchep 37. 

� "(Agua) arriba, goaia gora, goaiaz goiti" Lar. 

� (Precedido de erg.). � Zurubiak goiti, dorreraino eremanez [harria]. Zerb Azk 78. 

� "Beti berea goiti [= 'siempre con lo mismo'] (AN-5vill)" Gte Erd 154. 

�2. (V-gip, G-azp, AN-5vill). (Precedido de instr.). Por encima de; más de. "Neurriz goiti, hors mesure. Bietarik 

ou biez goiti, au-delà de deux" Dv. "Larogeiaz goiti (V-gip)" A EY III 312. "Etxeaz goiti zegoen (G-azp), 

Arenatzaz goiti zegoen (AN-gip)" Gte Erd 139. "Berrogeiez goiti bildu ziren (BN-ciz, S), hamarrez goiti (BNlab, 

S), hamar jendez goiti (BN-arb)" Ib. 257. � Bisexta, urtheko 365 egunez goiti diren sei orenetarik egiten da. 

Lç Cal a 1v. Igo bearra dala Euskara odeiaz goiti. Izt C 231. Hasparnez goiti dago Ursuia ederra. Hb Esk 90. 

Izari guziez goiti dire. Hb Egia 40. Bai ordotsak bai ahardiak hamabi hilabetez goiti behar die hüme egiteko. Ip 

Dial 97 (Dv -z goiti; It -tik gora, Ur -tik aurrerakuak). Berrogoi urtez goiti badute. JE Bur 109. Lerro lerro 

berrehun mila jendez goiti. StPierre 27. Egatzen da odeiaz goitti, zeruraño. Inza Azalp 122. Irurogoi ta amarrez 

goiti bai egiñez asiko litzaizuke kontua ateratzen, bere napar-euskeraz. Mok 4. Lauaz goiti, lehen maila baita 

bortz. Ox 111. Ehunez goiti! Gehiago ere izanen zen... Ardoy SFran 226. v. tbn. Zub 41. Zerb IxtS 98. Mde Pr 

263. � Nausi izana da hamasei urtetarik berrogoita-hamarrez goititaraino. Zerb Azk 116. 

� (Precedido de ablativo). "Bietarik ou biez goiti, au-delà de deux" Dv. "Berrogeitik goiti (AN-gip-5vill, B)" Gte 

Erd 257. � Belhaunetarik goiti altxatuzko soinak. Hb Esk 228. Hogoi-ta hamahiru urthetarik goiti. Jnn SBi 49. 

Ttipoi batez gerruntzetik goiti jauntzia. JE Ber 30. � Ehun urthetan goiti joanik hil zen. Zerb IxtS 63. 

�3. (Dv, H). (Precedido de ablativo). A partir de. "Handik goiti, de ce jour" Dv. "Illabete unen 15tik goiti, desde 

el 15 de este mes en adelante" Bera EEs 1913, 269. v. HEMENDIK GOITI. � Handik goiti arroka gaisto 

batzuek baitire. INav 20 (v. tbn. handik g. en Bordel 106, HU Aurp 202, Barb Leg 145, Zerb IxtS 22). Arimak eta 

gorphutzak azken juiamendutik goiti erreko dituenak. Dh 163. Handik goiti ahalke egotea alfer. Hb Esk 168. 

Egun hartarik goiti. Jnn SBi 26. Hiruetan hogoita bortz urtetarik goiti gozatu ahalko duten erretreta. HU Zez 

204. Bi orenetarik goiti hasten, zinez, merkatua. JE Bur 169. Egundik goiti sartzen zaiztela kreatzaileen lerroan. 

Xa Odol 290. 

v. tbn. Balad 243. Zby RIEV 1908, 768. Iratz 106. Lf Murtuts 42. Mde Pr 139. Ardoy SFran 45. Mattin 93. 

� (Precedido de instr.). � Igande ta bestetan / ofizioz goiti, / pilota partida bat / behar laite bethi. Zby RIEV 

1908, 92. 

�4. (Lar). En lo alto, arriba. "Arriba, estar" Lar. � Gloria duela Iaungoikoak goiti zeruan. Ber Trat 41v. Bere 

nabusiak eskua, goiti edukitzeko, eman behar izatu baitzeraukan. Ax 132 (V 87). Goiti erakusten derautzula 

Parabisua idekirik. SP Phil 62 (He 64 goitan). Hillen hezurrak goiti daude galerietan inguru, inguru altxaturik 

eta hedaturik. Tt Onsa 40. Izango naz goiti. BBizk 2. Ain goiti ta alako eskuarekin zegoala. Ub 23. Goiti dago 

poderóso / ene Jesus agerrían. LE Kop 139. 

II (Sust.). �1. (BN-ciz-mix, S, R-uzt ap. A; SP, VocBN (-th-), Dv, H (+ -th-)). Resto; sobra; residuo. "Reste, 

surplus" SP. "Residuos, restos de comida" A. � Tr. Con -a constitutiva lo encontramos en Belapeyre (cf. goitiatu 

en Oihenart). � Hala libratzeko duzun geroz zorren goitiaz. EZ Man I 124. Aiseki akhabatzeko bidearen goitia. 

EZ Man II 122. Eztagigüla idolarik, nozpaiko paganoek, eta orano haien goitia zonbaitek bezala. Bp I 83. 


mende. 

831


Jainkoari eman nahiko diote debruaren hondarra, munduaren goithia ta errefusa! Dh 310s. Drainatzeko 

gastuak estaltzen direla bi urthez biltzen diren bihi goitiez. Dv Lab 118. --Othe duzu geirik aski? --Bai, eta goitia 

ere. Darthayet Manuel 385 (ap. DRA). 

�2. (AN-5vill-ulz-mer, B, Sal; SP, Lar, Añ, H (+ -th-)). Ref.: Bon-Ond 153 (sin trad.); Iz Ulz; ZMoso 38; Izeta 

BHizt; Gte Erd 139. (En casos locales de declinación en sing.). Parte de arriba. "Goititik, d'en haut" SP. "(La casa 

de) arriba, goiko, goitiko, garaiko etxea" Lar. "Arriba, ir, goitira joan" Añ. "Goittitik beittiréño" Iz Ulz. "Atzera 

torri goittire, ven otra vez arriba" Ib. s.v. atzera. "Zazi goitire. Goitien dago" Izeta BHizt. "Plazaren goitiko 

eskiñan zagon (AN-5vill)" Gte Erd 139. � Orain igaten ikhusi / duzuena goitira. EZ Noel 117. Lehenbiziko 

kolpea eta desarra izan zen goitian, zeruko Aingiruetan. Ax 139 (V 92). Han goititik, loriatik. Ib. 365 (V 241). 

Franziako erresuma altxatu da goitira (c. 1689). BertsZB 138. Goikoa, gainekoa edo goitikoa. ES 88. Goazen 

goazen goitira. Gamiz 229. Ezker aldean, goitian. Erkiag Arran 11. Goitikoak izitu ziren. Izeta DirG 29. Irriak 

nabaitu gintuen goitien. Ib. 80. � Oraindikan badira goitti oietan beren argia gureganaño iritxi eztuten izarrak. 


�3. "Elevación, altura, (c.) goratasuna, goia, (AN) goitia" Añ. 

�4. "(G-nav, AN-5vill), desván. Bigarren goitia, el segundo desván" A. 

III (Adj.). � (Lar, Añ (AN), Dv, H). Alto. "(Navío de) alto bordo, ertza goitiko onzia" Lar. Cf. IC 63: "La villa 

de Errigoitia, que quiere decir 'tierra alta'". � Bai halaber arboladi behera eta goitiak. EZ Man I 80. Edo Ifernua 

edo Parabisu goitia. Ib. 85. Arestian aitatu ditugun asmo eta pensakizun goitiyak. 'Altos'. Aran SIgn 17. Uri 

onetako bilguma txit goitiak. EE 1880, 127. Ain gauza goitiarren beren osasuna ta bizia opaltzia. "A tan alto 

objeto". Zink Crit 9. Iñoiz utzi bear zaio, medar ta zezela danari, alako toki goitiya. Inzag Eusk 1926 (3-4), 124s. 

Patiotik kalerako ormak txit goitiak ziran. Etxde JJ 184. v. tbn. Erkiag BatB 22. Jaso genion alki goiti artatik 

berealaxe jeisten degu. NEtx LBB 169. Bihotzeko eta heste goitiko minak. MEIG II 101. 

- AZPIKOZ GOITI. v. azpi. 

- BAT GOITI. En número impar. v. bakoiti. � Ez diozka ollakolkari ipiñi nai arraultzak bat goiti baizik, zeren 

uste duan txita gutxi jaioko dirala parez ipintzen bazaizka. AA II 22. 

- BURUZ GOITI. v. buru. 

- GOITIAGO. "(Más) arriba" Lar y Añ. � Meatze au baino gitxi bat goitiago. Izt C 73. Bere burua bertzeak 

baño goitiago ikusi nai izatetik (Zugarramurdi, 1875). ETZ 301. Badoa bethi [...] goitiago lasterrago. Ox 20. 

Ziminoa goitiago eta uzkia ageriago. Zub 67. Bethi goitiago geramatzate beribilek. JE Ber 13. 

- GOITI-AIRE. "(Eskual 1352), élevé vers le ciel. Adar goiti-aire, corne haute" Lh. 

- GOITI AURTIKI, GOITI ARTHIKI (H). Vomitar. � Aborrimendurekin [arima ephelak] goiti aurdikiko 

dituela. "Evomere". Jaur 118. � (g. aurtikika). Vomitando. � Eztakit zenbat aldiz haritua den goiti arthikika. 

Prop 1906, 9. 

- GOITI-BEHEITI. v. goiti-beheiti. 

- GOITI BOTA. Vomitar. "Goiti bota du dena" Gte Erd 68 (que no indica procedencia). � Etzarelakotz otza, ez 

ere beroa, asiko natzaitzu goiti botatzen nere agotik. Echn Apoc 3, 16 (TB goitikatuko). 

- GOITI EGIN. a) Subir. � Ez bada belhar hainitz biltzen etxe batean, lurrek bortxaz beheiti eginen dute; 

hainitz bada, goiti. Dv Lab 103. � Desbordar (sentidos prop. y fig.). "Avoir tendance vers le haut. Goiti egin du 

eltzeak, le pot a débordé" H. � Bihotzak goiti egiten derauko. Arb Igand 132. b) (R; Dv, H). Ref.: A; Gte Erd 

68. Vomitar. � (Part. en función de sust.). � Zakhurra bere goiti-eginera itzuli da. Dv 2 Petr 2, 22 (TB goitikatu 

duenera). � (goiti egin-nahi). Ganas de vomitar. � Goiti egin nahia emaiten daitak gizon horren ikusteak berak. 

Larz Iru 64. 

- GOITI-EGINGAILU. Vomitivo. � Har-arazi nioen goiti-egingailu gothor bat. Prop 1909, 181. 

- GOITI EGOTZI (Ht VocGr, H). "Vomir" Ht VocGr 438. 

- GOITI EKARRI. Vomitar. � Goiti ekhartzera eta entorzera maiz ertxa lezakeien eritasuna lekhaturik. SP Phil 

167 (He 169 goragalea [...] ekhar). 

- GOITI ERRENDATU (BN-ciz-mix, S ap. A), GOITERRENDATU (VocBN). Vomitar. 

- GOITI-ERRENDU, GOITERRENDU (VocBN). Vómito. 

- GOITI ETA BEHEITI. a) Arriba y abajo, para arriba y para abajo; para un lado y para otro. "Kale luzeetan 

goiti ta beiti ibilli giñen (AN-gip, B)" Gte Erd 190. � Itxasoa samurturik goiti eta beheiti. E 61. Ongi begira 

dezagun goiti eta beheiti, bazter batera eta bertzera. Dv LEd 168s. Goiti eta beheiti eta bazterretarat zabalduz 

doala. HU Aurp 198. Hats-hantuarekin sahetsa goiti eta beheiti zerabilala. JE Bur 62. Ikusten du merkatu 

eguneko yendeketa, goiti eta behiti, aro haundian. Zub 105. Untzia bazabilan goitita beheiti, jo harat jo hunat. 

Ardoy SFran 245. b) Por todas partes. � Aberatsa izan banintz, Don Tio Paco: ta pobrea naizelako, herrero: ta 

herrero goiti ta beiti (AN-gip). Inza NaEsZarr 855. 

- GOITI GELDITU. Sobrar. � Oraño misterio gehiago goiti gelditzen dela [arrosarioan]. EZ Man II 164. 

- GOITI ITZULI. Vomitar. � Ezkoa ahotik goiti itzultzen duten arabera, breskaren egiten hartzen dira. Dv Dial 

12s (It botaz, Ur botaten, Ip egotxiz). 

- GOITI IZAN. Quedar, restar. � Hobenari goiti zaion baldin pena ez badu / induljenziaz ezperen berze moldez 

kitatu. EZ Man I 116 (v. tbn. 56). Goiti diren bidetako ez gauden iziturik. EZ Man II 139. O saindu gloriosoak, / 


mende. 

832


zuen hezur goitiak [= goiti direnak?] / ohoratzen tugu, nola / zuen azken bahiak. EZ Noel 170. 

- GOITIKO (V-ger, B ap. A; Dv). Es muy probable que en muchos ejs. meridionales se trate de goitik + -ko. a) 

(Precedido de instr.). Más alto que, superior a, que está por encima de. "Zure zorra ehun liberaz goitikoa da [...]. 

Ene ahalez goitikoa da zuk nahi duzuna" Dv. Cf. goitiko. � Baina biz zuen hitza bai, bai: ez, ez: eta hauzaz 

goitikoa, gaixtotik da. "Ce qui est par dessus". Lç Mt 5, 37 (He y SalabBN gehiagoko, TB y Echn -z gehiagoko, 

Dv -z gainerako, Ol, IBk e IBe gainerako). Jakiturija bat mundukuaz goitikua. JJMg BasEsc 38. Tolosaz goitiko 

errietan. Izt C 142. Ogei urtez goitiko gizon sasoikoak. Lard 73 (tbn. con urt(h)ez en Dv Lab 377, Zby RIEV 

1908, 85, Zerb IxtS 41). Lenengo ikasketen maillaz goitiko beste ikastetxe nagusiago bat. Erkiag Arran 133. 

Erleen aserrea neurriz goitikoa izan oi da orduan. Ibiñ Virgil 112. � (Precedido de ablativo). "Hogoi urthetarik 

goitiko gizon gazteak" Dv. � Hortik goitiko ene pertsutako ibilaldien eta gora beheren berri ez dakien 

euskaldun guti ditaike. Xa Odol 45. 

b) (Lar, Añ, H). (Lo(s)) demás, (el) resto. "Demás, lo que se da de más" Lar. "(Los) demás" Lar y Añ. � 

Iainkoaren borondatearen araura goitiko haragian den denborán bizi denzat. Lç 1 Petr 4, 2 (Ker gaiñetiko, IBk 

aurrerantzeko). Eta goitiko gizon plaga hauzaz hil etziradenak. Lç Apoc 9, 20 (He gaiñerako, Ur (V y G) beste, 

Ol osterantzeko, IBe gainontzeko). Kondesa titulu eta jendeen estimuaz gainera, etxe jauregi pollit bat eta 

goitiko ondasunik franko jauretsi zuen. (Interpr?). Mde Pr 184. 

c) Ascendente. Para los ejs. con el significado de 'de arriba, de lo alto', v. supra II (2). � Zeren goitiko ileek eta 

beheitikoek, elkar jotzearekin, kizkurdura bat egiten baitute. Dv Lab 246. Goizetan ematen dute arbolek eta 

belhar guziek goitiko indarra. Ib. 383. 

- GOITIKOAN (Lh). a) Subiendo, al subir. � Goitikoan azkar eta beheitikoan flako. Elzb Po 210. Zerbeiten 

hartzen goitikoan edo beheitikoan. HU Zez 116. b) "Du reste, du surplus, d'ailleurs" H. 

- GOITIKO KOMIT (Dv). Náusea. 

- GOITI-KOMIT (Ht VocGr 438, Arch VocGr, H). Vómito. � "Envie de vomir" H. 

- GOITIKORA (SP, Dv, H). Por lo demás. "Au reste" SP. � Goitikora, nik obra hunetan ezarri ukhan dudan 

dilijenziaz [...] berzék iujeaturen duté. Lç Dedic * 7r. 

- GOITIKOZ. Así pues, pues. � Goitikoz, ethorririk Troasera [...] eztut ukhan pausurik neure spirituan. "Au 

surplus". Lç 2 Cor 2, 12 (He y Dv bada, TB bertze alde, Bibl beraz). 

- GOITIRA. (Hacia) arriba. � Igan zeiela goitira eta andikan salta zeiela beitira (AN, s. XVIII). FLV 1992, 

326. 

- GOITIRAKO (Dv). Ascendente. "Goitirako eragindura [...] Goitirako bidea" Dv. 

- GOITIRIK (BN-lab ap. A; H). a) Ya, en adelante. � Eztinagu goitirik hire erranagatik sinhesten. Lç Io 4, 42 

(He gaurgoro, Dv oraikotik, Ol y Ker onezkero). Ez dezan nehor apezik / hemen goitirik joka. Etcham 52. b) (H). 

� Ezen baldin Iainkoaren egiá abundosago bada ene gezurraz haren gloriatan, zergatik ni goitirik bekhatore 

bezala kondemnatzen naiz? "Encore". Lç Rom 3, 7 (He, TB, Dv oraino). 

- GOITI-SO. "(S, pop.), bizco que tiene el ojo vuelto hacia arriba" A. 

- GOITIXEAGO. Un poco más arriba. � Goitixeago ekusi neben, / beste alderutz eginik, / donzella flordelisarik 

asko / guztiak gorriz janzirik. Lazarraga 1159r. Har itzatzie hor berian / goitixiago zeharsendak. Casve SGrazi 

58. Badirudi besteek baino goitixeago jaso zituela begiak. MEIG VII 30. 

- IPURDIZ GOITI, HORTZAZ GOITI. v. ipurdi, hortz. 

- PEKOZ GOITI. v. behe. 

� Etim. De goi + suf. -ti; v. FHV 236. 

2 goiti (Lar, Añ). � "Soberbio", "erguido, engreído", "presumido" Lar. � (H). Ambicioso. 

goitiar. �1. Alto. Cf. goitar. � Udalaitzen, aitz aundi ta goitiar aren puntaren-puntan. Alt LB 118. �2. (B). "El 

que vive en caserío en el monte. Gaur goitiar aunitz herrian" Izeta BHizt. 

goitiarazi (H), goitierazi (H). �1. Hacer levantarse, levantar, elevar. � Doloretan direnak eraikiten zitit [...] eta 

ene jinkotarzünaren ezagütziala goiti erazitzen. Mst III 57, 3 (SP goititzen, Ch, Ip altxatzen). Ezpeitüt ene büria 

goiti erazitzen gaizarik hoben direnen egitera. Ib. 55, 3 (SP enaiz altxatzen). Goitiaraz nezazu nere galpeneko 

lezetik. Dv LEd 279. �2. "Goiti erazitzea [...] faire vomir" H. 

goitiarki. � Elevadamente (?). � Azkar igarri baitzioten neskato goitiarki edukatua zala. Alt LB 25. 

goiti-arrastelu. � "Râteau, instrument à dents, dont on se sert pour enlever la terre, les débris, le fumier, etc." H. 

v. altxarrastelu. � Har-ezan goiti-arrastelua, behar dun joan Bide-zaharreko landarat, ongarri barraiatzera. 

EskLAlm 1903, 5 (ap. DRA). 

goitiatu. v. goititu. 


mende. 

833


goitiazko. � Excepcional, supernumerario. � Bainan noizean behin gerthatzen ziren lantzaro ohi 

ezpezalakoetan bere jaierezko egintzak grinarik gabe uzten zituzten, goitiazko egiteko heiei khondu ematekotzat. 

"Surnumeraires". Birjin 89. 

goiti-beheiti (V-gip ap. Iz ArOñ; Dv). I (Posposición). �1. (Poco...) más o menos. "Zerbait goiti-beheiti, ehun 

luis ditut zor" Dv. "Zortzi egun goitti-be(e)ti" Iz ArOñ. v. GUTXI GOITI-BEHETI. � Xehetasun laburretarik, 

bakotxak juzkatzen ahalko du pixka bat goiti-behiti zertan diren gure egunetan. Prop 1893, 175. Zonbait egun 

goiti beheiti, harrituak ethorriko baitzauzku. Barb Sup 116 (v. tbn. 91). �2. Sobre, en relación a. � Horrela 

bazen hainitz erasia jenden artean, Jenebiebaz goiti beheiti. Jnn SBi 72. �3. A pesar de (algún que otro), 

dejando aparte. � Onartu zuten, juramentu bat edo bertze goiti beheiti. StPierre 17. Garrasia bat edo bertze 

goiti beheiti [...] zango besoak xuxentzen ziozkaten. Barb Sup 172. 

II (Adv.). Arriba y abajo. v. GOITI ETA BEHEITI. � Sehiak goiti-beheiti, / hara-hunat ehun aldi. Gy 89. Ura 

handik erautsteko, poliatik dilindan, / aldizka goiti-beheiti pusader bi zabilltzan. Ib. 55. Goiti beheiti, ezker 

eskuin bazabilan. Ox 200. Zurubi handi bat [...] eta hartan goiti-beheiti ibilki zenbeit aingeru. Zerb IxtS 23. 

III (Sust.). �1. (BN ap. A; Dv). (En pl. o indet.). Vicisitud, avatar; alternancia. "Munduko goiti-beheitiak" Dv. 

"Asko goiti-beheiti ikhusi du bere bizian" Ib. � Behar zituen bizitze izpiritualaren goiti-beheitiak ikhasi. Laph 

44. Lurreko jendakien goiti beheitiak. Zby RIEV 1908, 605. Bizitze hilkor hunen goitibeheitien erdian. Arb 

Igand 192. Mundu katoliko guziaren goiti-beheitiei zeratxizkotela. HU Aurp 134. Egun [...] laudorio eta espantu 

[...]. Bihar xakurrentzat ere ez on. Holako goiti beheiti zenbat ez da ikusten bazterretan? HU Zez 98. Hasi 

nintzen nere bideko goiti beheitien kondatzen. Prop 1904, 255. Gure bihotzaren goiti-beheitien arabera jujatzen 

dugu. Leon Imit I 14, 1 (Ch gure bihotzeko penduren arabera). Liburu baten egitekoa bainuke egungo goitibeheitiez. 

JE Ber 96. Lurreko goiti beheitien jaun. Iratz 46. Kestione horrek badu hainitz koropilo [...] eta goitibeheiti. 

Lf Murtuts 19. Buruzagiak elgarretarat biltzekoak ditugu, elgarrekilan akomeatzeko oraiko goiti-beheiti 

samurrenez. SoEg Herr 3-7-1958 (ap. DRA). 

� (BN ap. A; Dv). Subida y bajada; direcciones ascendente y descendente. "Bide hortan bada goiti-beheiti 

hainitz" Dv. "Itxasoaren goiti-beheitiak" Ib. � Haztatuko larrua ezagutzekotzat nondik hasten diren ilearen 

goiti-beheitiak. Dv Lab 246. Lur-azalaren goiti-beheiti, harri mota, landareen itxura. JE Bur 97. 

� "Egun doha hauziaren goiti-beheitia, c'est aujourd'hui que se décidera l'issue du procès. Ezkontzen den 

egunean doha gizonaren goiti-beheitia, le sort de l'homme se décide le jour de son mariage" Dv. 

� Movimiento ascendente y descendente. � Baitzerabilan hausko handiaren goiti-beheitia. JE Bur 60. 

�2. "Dysenterie" Lh. � Goiti-beiti agudo, / begia ilhunik. 'Les entrailles révoltées'. Michel LPB 343. 

- GOITI-BEHEITIKO. a) Disentería. � Hemengo eritasun ardurenekoak dire, mota guzietako sukharrarekin, 

goiti-beheitikoa, hertzetakoa, hanturak. Prop 1906, 230. b) Vicisitud, avatar. � Euskaldun irakurleak jakingarri 

ditukelakoan hizkuntza horren goiti-beheitikoak. Mde Pr 203. 

goiti-beheitika. � Subiendo y bajando. "Egun guzian goiti-beheitika dabila" Dv. 

goiti-beheititze. � Subida y bajada. � Beren sorbalden goiti-beheititzeaz eta begien harritze larriaz erakusten 

daukute. JE Ber 15. 

goiti-behera. �1. Arriba y abajo. Cf., con el significado de 'de arriba abajo', GOITIK BEHERA. � Botza 

beitziren [= baitzuen] erabilten / ederki goiti behera. Arch Fab 225. �2. (Sust.). Vicisitud, avatar. � 

Barnatasun, kalerna, gozo eta bertze goiti-behera guzietan. Arb Igand 155. � Desnivel, irregularidad del 

terreno. � Xeheki ikus omen ditazke lur gaineko goiti behera guziak. Larz Iru 138. 

goitibera (G-azp-bet-nav). Ref.: Ond Bac; Gketx Loiola. � Especie de carro empleado para jugar a bajar 

cuestas. "Juguete de niños para correr, goitik bera. Es un carrito de tres ruedas" Ond Bac. El término es tbn. 

usado, parece que en castellano, en Bilbao (Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98), y en Navarra en Aoiz --en la forma 

boltivera-- y Pamplona (VocNav). � Oholezko kutxa handi bati lau gurpil ipiñi, ta hauxe da goitiberarik 

ederrena. Osk Kurl 78. 

goitidura. � Elevación. � Baldin gizona spirituko goitidura huntan ezpada. Arbill III 31, 2 (Ch goratasun, SP 

ezpadaduka espiritua goititurik). 

goitien. "Sumo", "supremo" Añ. 

goitigale. � "(L), vómito" A. � "Ganas de vomitar. Goitigaleakin nago" Izeta BHizt. � Bat batean gaxotzen da, 


mende. 

834


sabel min andi batekin, gero goitigale edo goragale zenbeitekin. FIr 170. 

goitigi. v. goitegi. 

goitigia (S ap. Lh; Dv, Foix ap. Lh, A). � Depósito, lugar donde se guarda algo. "(Etch. I. Alm 1880, 3), 

magasin, lieu où on enferme les produits de la terre ou autres" Dv. "2.º cachette pour les objets; 3.º endroit où 

l'on garde les enfants" Lh. � Botzen goitigia [= 'urna']. ArmUs 1907, 114 (ap. DRA). 

goitika (AN-gip-5vill, B, BN-arb; H). Ref.: Izeta BHizt; Gte Erd 68. �1. "Vomitando. Gure haurra goitike 

aizena da. Egun guzie goitike" Izeta BHizt. "Gaba geiena goitika irago dut (AN-gip), goitika ari izan da (BNarb) 

[...] goitika aritu da (AN-gip-5vill)" Gte Erd 68. � Ahua makurturik goitika eta zarrapoa ahotik dariola. 

Mong 588. Nola egon goitika hasi gabe, holako zauri okaztagarrien ondoan? Ardoy SFran 129. � Arrojando. � 

Errekan, orai, urak, goitika, baderama lohi gaitza. Ox 63. Oihu-moihuka eta su-goitika ari. Iratz 135. �2. (L ap. 

A; H). "Vómito" A. � (Fig.). � Goitika batzuez hartuak dire. Prop 1876-77, 104. Iduri zaut zango puntetarik 

goitikak aurthiki behar ditudala. Elsb Fram 148. Laster, goitika izigarri batzuez barnetik hustuz zoan [uhina]. 

Sabela ethentzen zitzaion. JE Ber 79. �3. Para arriba, alzándose. � Lazgarriko olatoak baitoazko goitika. Iratz 

111. 

- GOITIKA BOTA, EGIN. Vomitar. � Intziren artetik okhala, eta goitikarik ezin egin. Ox 198. Lurrak goitika 

du bota, zeruak uko dagio. Iratz 100. 

- GOITIKAN. Vomitando. � Akher zaharra goitikan, / atso sorginak milikan. Ox 114. 

- GOITIKAN BOTA. Vomitar. "Goitikan bota nituen barrenean nituen guztiak (AN-5vill)" Gte Erd 68. 

goitikaka. � Vomitando. "Goitikeka ai naiz (AN-5vill, B)" Gte Erd 68. "Goitikaka botatzen ari da (B)" Ib. 68. 

goitikatu (R ap. A; Ht VocGr 438, Gèze, H). � Vomitar. "Vomir" Gèze. � Zeren [...] ez baitzare ez hotz, ez 

herakitu, goitikatuko zaitut ene ahotik. TB Apoc 3, 16 (Lç bomituren, He okhatuko, Echn goiti botatzen). 

Zakurra itzuli da goitikatu zuenera. TB 2 Petr 2, 22 (Dv goiti-eginera). 

goitik-beheitik. "Bolo (AN-gip)" A Apend. 

goitikeskaini. � Náusea. � Hitz hori kasik ezin erran, goitikeskaini bat gabe. HU Aurp 201. 

goitiki. � Notablemente. � Euskera ondo al zuenez ikasi, ta beragan goitiki erausi ondoren. Aran SIgn 209n. 

goitikida. � Constitución. Cf. Lar: "Constituir, poner, elevar, goitikadatu". � Goitikidako Plazan (1880). JFlor. 

goitikin (R-uzt ap. A). �1. Sobra, residuo. � (Uso adj.). � Bil ezatzue zathi goitikinak eztitezen gal. HeH Io 6, 

12 (Lç, Dv e IBe soberatu dir(ad)en, He y LE sobratu diren, IBk gelditu diren). �2. "(Sc), vómito" A. 

goitiko (Lar). �1. Desván. "Alto de casa" Lar. �2. (G-nav, AN-5vill, BN-baig ap. A; Arch VocGr, H). "Envie 

de vomir" H. "Náuseas, vómito" A. � Alde batetik Pariseko hiria [...] goitiko bat izigarriak hartua. Bertze 

aldetik gobernamendua, ministerioa, beheitikoarekin etendua. HU Zez 92. �3. (Dv). Vomitivo, sustancia que 

provoca el vómito. �4. "(G, B, S, R), ambicioso" A. �5. (AN-ulz). "Goittikuan kontra ez gaizek yuan, no 

podemos ir contra Dios" Iz Ulz. 

goitilun. � Triste. � Moteltxoak eta goitillunagoak sortzen zaizkiote. Aitzol in Laux BBa IV. Ez uste, ordea, 

asieran olerkaria goitillun agertzen ba zaigu ere, negar-bertsoak diranik. Aitzol in Ldi UO 6. 

goitimahats (goiti maats H s.v. mahatsa). "Raisin que l'on conserve" H. Cf. goititu (2). 

goitimendu. � Elevación. � Izan zarela graziazko dohainen eta gure naturalezaren loriarako goitimenduaren 

hasburua eta zimendua. SP POB 74. 

goitinahi. �1. (Lo) que tiende a lo alto. � Amudioa goiti nahia da, eta eztagoke beherekoetan loturik bat ere. 

SP Imit III 5, 3 (Ch goiti du iaidura). � "(G-nav, AN-5vill), ambicioso" A. �2. "(G-nav, AN-5vill), náusea" A. 

goitiriste. v. gotiriste. 


mende. 

835


goitiro (Lar, H). �1. "Soberbiamente", "presuntuosamente" Lar. "Avec hauteur, fierté, dédain" H. �2. 

"Sumamente, txit goitiro" Lar. 

goititasun. � Altura. � Iainko baten semeari dagokan loriako handitasun eta goititasun hartara. SP POB 46. 

goititu (AN-egüés-ilzarb, B, L, BN-baig, S, Sal, R; SP, Ht VocGr 379, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), goitiatu. 

Ref.: A (goititu, altxaprima); Bon-Ond 158; Gte Erd 21. �1. Levantar(se), elevar(se). "Elevar", "enarbolar", 

"erigir", "remontarse, subir muy alto" Lar y Añ. 

"Altxapriman behar dugu goititu (BN-baig), tenemos que levantarlo por medio de palanca" A (s.v. altxaprima). 

"Maukak goitituak (B)" Gte Erd 21. � Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional. En DFrec hay 

13 ejs., 6 de ellos septentrionales. � Baldin goititua banaiz lurretik, guziak tiraturen ditut neuregana. Lç Io 12, 

32 (tbn. He). Hiregana gure bihotzak goititu ditugunaz geroz. Lç ABC A 8v. Odola txirriaka zeriola goititu 

zutena. Ber Trat 9r. Nola zuk ni zeure Aitaren goithiatzeko baino hark zure Aita hunen desohoratzeko indar 

gehiago du? (Interpr?). Harb 376. Zuhaitz adarrak goititzen eta goratzen zeitzan, ezin erdiets zitzakeien. Ax 385 

(V 252). Israel zure poblua / loriara goititu. Hm 174. Bere ohorea goititzen dutela bertzerena beheititzen duten 

eredura. SP Phil 343. Arrazu ororen gañetik amurio süz bethe batez goiti dadin. Mst I 14, 3 (Ip gainti, Ol igo). 

Goititzen edo erdi-goratzen dira beren oatze berean. Mb IArg I 191. Goiti itzazie bihotzak. UskLiB 31. Bena 

goititü dizü sobera büria. Etch 428. Zama hau soiñera goititzen lagundu. Gy 6. Haren odola esker, yaun batzuk 

goititu / bainan yende xehea lehengo gelditu. Hb Esk 171. Begiak zerura goitituz. Dv Io 11, 41 (Lç y He 

altxaturik, LE goraturik, Or, Ker, IBk e IBe jasorik). Jainko gizonak du goititu / berekin gizontasuna. Zby RIEV 

1908, 207. Goiti zatzue, printzeak, zuen atheak. Dih MarH 106 (ap. DRA). Diamanta Etats-Unisetan goititu 

denaz geroztik. JE Bur 122. Goiti zazu burua (B). A CPV 1057. Egunetik egunera negurri ori goititu diteke. FIr 

175. Irabaziak lehengoetarik hiru aldiz goititurik. Zub 90. Uhinik etzaio goititzen [itsasoari]. JE Ber 89. 

Goititzen du berriz ere bere mintzoa. Lf Murtuts 13. Sorbaldak goitituz. JEtchep 29. Goiti dezogün gogotik / 

harrizko orhitzapena. Casve SGrazi 150. 

v. tbn. AstLas 17. Xarlem 468. Mustafa 24 (ap. DRA). CatAe 32. CatSal 33. CatS IV. Zait Plat 108. 

� (Precedido de instr.). Elevar sobre. � Zeiñak arima altxatzen eta duen izateaz goititzen baitu. Arbill III 31, 2 

(SP bera baino gorago eramaiteko). 

� (Ref. al tiempo). "Goititzen ari du (AN-5vill)" Gte Erd 86. 

� + goitiatu (Lar � H, Añ). "Ensoberbecerse" Lar y Añ. � Mendien eran goitituak dauden arro eta antustez 

beteak umilduko dira. AA III 536. 

� (Lar, Añ). (Part. en función de adj.). Alto; ensoberbecido. "Alto" Lar y Añ. � Andikeri goitituz ta arrotasunez 

betea. Mb IArg I 93. Mendi goititu arkaitztartetsuetan. Izt C 184. Igo zan malla aiñ goititura. Ib. 488. Dorre txit 

goititu batera. Lard 133. Auñemendiko tontor goititu zillar antzekoak. Etxeg EE 1882c, 562. Mendi oietan zein 

dira goitituenak? EEs 1915, 14. 

�2. (Dv, H). Recoger. "Barazkal-ondoan puskak goititu zituzten" Dv. � Eta goiti zitzaten zathi soberatuetarik 

hamabi saski betherik. Lç Mt 14, 20 (He y SalabBN altxatu, Dv, Ur (G), Ip, Or e IBk bildu, Echn goratu, Ol 

yaso, Ker batu). Bidian diharü peza bat goititürik. Egiat 200. Eta goititu ziren ogi phuska eta arrainetarik bethe 

izan ziren hamabi saski mukurru. "Sustullerunt". HeH Mc 6, 43 (Dv goititu). Eta goititu ziran pusketaz zazpi 

saski bete zituzten gañera. Ir YKBiz 232. 

� (S, Sal; Urt, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), goitiatu. Ref.: A; Lrq. Guardar; ahorrar. "Adaugere fortunam, 

fortuna gorátzea, goititu" Urt I 135. "Placer les choses en lieu de sûreté, pour les y garder" VocBN. "Enfermer, 

mettre en sûreté" Gèze. "Mettre en réserve" Lrq. � Orritsetan du erhoak ona gastatzen, eta zuhurrak berea 

goitiatzen. "Le sage épargne". O Pr 661. Hik beti bitzen dun / mahats hanitz goititzeko. AstLas 34. Eskuko 

zakuan harzara goititu [bilurra]. Mde Pr 158. � Barne huntarat zuten goititu aintzindari gaztea frantses batzuek, 

Iruñako gudutik landa. JE Ber 61. 

� Reservar. � Zeren Iphizpikuari goititu hutsarteak / lekhu batzuetan diren batzuk, berzean berzeak. EZ Man I 

21. Barkha dietzakidatzu aitzitik gaztiguak, / mundu hunetako edo Purgako goitituak. EZ Man II 64. 

�3. (AN, L ap. A). Restar, quedar. � Gehiago goititzen den Arrosarioaren azken bihian lehen misterioak berriz 

erranik. EZ Man II 164. Oraño goititzen dituk bortz urthe. Urt Gen 45, 6 (Ur falta dira, Dv gelditzen). Zuek 

egonarazteko goititurik Lurrean. Ib. 45, 7 (Ol y Ker ondakintzat). Ori goititu zitzaien bost garagar-ogietatik yan 

zutenai. Ir YKBiz 211. � (Part. en función de adj.). Restante. � Baptismu nigarrak [= 'Bautismo y Penitencia'] 

dire hillen Sakramentuak, / eta arimaz bizien berze bortz goitituak. EZ Man I 20. 

�4. "(G-bet), ahitarse, empacharse" A. 

goititz. � Poesía. � Goititz-osto zurbil oietan mintsu dijoaz. EA Nere Bidean pról. (ap. DRA). 

goititzaile, goitizale (S ap. Lrq). �1. "Qui met en réserve" Lrq. �2. goititzale. Ascensor. � Sei egoitzetakoak 


mende. 

836


geienak goititzale edo ascensor horiekin. Zub 91. 

goitixka. � Dim. de goiti. � Leku menditsua ta goitixka. Etxde JJ 248. 

(goitizale). "Nombre que daban al muchacho que, en cierto juego, se encaramaba a alguna altura para evitar ser 

atrapado. Por extensión, cuando algún chaval, en una conversación, fantaseaba o se iba por los cerros de Ubeda, 

solía recibir la siguiente frase: "no seas tan goitizale" [...] (Pamplona)" VocNav. 

goitizen. � Apodo, sobrenombre. v. goi-izen. � Geratu zan senarra bere bizitza guztirako Simon-en goitizen 

ondraduarekin. 'Apodo'. Aran SIgn 31. Andik dator Edom goitizena Esautarrentzat. Ol Gen 25, 30 (Dv, Ur, Bibl 

y BiblE izena, Ker izenordea). Goitizen bezala Platon ezarri bide zioten geroago. Zait Plat 8. Mutil orrek zeukan 

goitizena Bakotxa. And AUzta 47. Goitizena deitzen zioten Pazientzia. Ib. 51. � (V-arr ap. A). Apellido. � 

Zelan, zelan goitizen edo apelliduok? Ezale 1899, 4b. Batek badaki nundiko ta zelango deiturak, gaurko goitizen 

mamintsu onen ordezkoak, izango gebazan. A EEs 1916, 108. 

goitsu. � Alto. � Igo zan zeru goitsuetaraño otoitz bat. Camp EE 1882a, 69. Zer zare zuek atx aiñ goitsuak. AB 

AmaE 67. Bere tontorrik goitsuena. Etxeg RIEV 1908, 119. Igo zaite mendi goitsura. "Montem excelsum" (Is 40, 

9). Or MB 56 (Dv gora, Ol garai). � (Fig.). Excelso, elevado. � Aiñ dira asko ta goitsuak, / Ama zerorren 

gloriak. Ama Virjiña Aranzazucoaren Condaira (1881), 24 (ap. DRA). Moldaera au dago ederki neurtiztua, 

itzera goitsuan izkribatua (1885). JFlor. 

goitu (V, S, Sal, R; O VocPo, Mg Nom 66 (V), Añ, Gèze, H; -th- S; Gèze, Dv). Ref.: A; Lrq. �1. Vencer, 

dominar. "Vaincre, modérer une douleur ou passion" O VocPo. "Superar, vencer, dominar. Logaleak goitu (R)" 

A. � Tr. Empleado por autores vizcaínos y suletinos; fuera de éstos sólo lo encontramos en Monho, Guerrico, 

Duhalde y Orixe. Apenas se emplea en el s. XX. � Zure bihoz gogorra goithuz. O Po 16. Egik bati, goitzeagati. 

"À fin de vaincre". O Pr 124. Nola goith ditzakegü besteren honaren atzaman nahiaren [...] gogoak? Bp I 106. 

Eztie hura goithüren Ifernüko borthek. Bp II 79. Bere büriaren goitzera iseiatzen denak. Mst I 3, 3 (SP y Ch 

garaitu, Ol ezi). Zuk daukuzu, herioa goiturik / fededunei ideki zerua. Monho 154. Zelan gaur ezi, goitu ta 

neketuko dozun zeure gorputz gaistoa. Añ EL 1 59. Arrotasuna goitzeko edo eskuratzeko. Gco II 71. Traba guziak 

goithurik. Dh 169. Emazte gaxtuak, ere, senharra hala goitzen dü. Etch 554. Etsaiak oro goithurik. Mustafa 46 

(ap. DRA). Esetsijak goituteko. Ur MarIl 100. Beinik bein ogei ontzi euskuezan goitu. AB AmaE 99. Goituz 

jauntxoen apeta. "Dominando el espíritu caciquil". Or Eus 203. 

v. tbn. CrIc 15. Mg PAb 210. Xarlem 248. JJMg BasEsc 167. fB Ic II 283. Astar II 284. CatBus 10. CatS 113. Ip 

Hil 211. Azc PB 207. UNLilia 14. Itz Azald 194. 

� Conquistar. � Neskarik oraingoan ote-du goituko? Or Eus 25. 

� (Part. en función de adj. y sust.). � Goitua / gaixoa / sartu zan ezkutuan. Zav Fab RIEV 1909, 27. Püsantak 

zaitzü xahü, goithiak kupable. Etch 112. 

�2. (AN-gip-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 21). Elevar(se), levantar(se). "Maukak goituak (AN-5vill)" Gte Erd 21. 

� Goitu ta jaso gozuz onrarik andienera. Añ MisE 39. Bide ematen ziola goitutzeko. 'Elevarse'. Aran SIgn 45. 

Birtutia [...] izarretaraño goitutzen. Bv AsL 191. Goitu zuan Euskera. Moc Ezale 1899, 3b. Askoren odolak 

goituak dabiltza, buruko txapela baña gorago. Iraola 58. Bikaintasun oiez nere eskuek ez ukitzeko diñan goitua 

ez balego ere. Ldi IL 114. v. tbn. Urruz Zer 120. Muj PAm 78. Etxde AlosT 12. Gand ELorri 179. � Apostoluen 

antzeko zeloa itzez-goiturik. 'Alabándole'. Aran SIgn 59. 

� "Ensoberbecerse", "(levantarse a) mayores" Añ. 

� (Part. en función de adj.). Alto (sentidos prop. y fig.). � Lenen [= 'príncipe'] goia, goitua, goikoa. Lar Gram 

391. Alpeetako mendi goituetan. Cb Josefa 13. Murru lodi goituen gañean. Izt C 88. Muñats goitu batera 

eraman zuen. Lard 373. Arantzazuko izen goitua. SMitx Aranz 105. Juana Arriaran andre-goituak. Ib. 87. 

Irakurle gutxitxo izango dittuzte idazle goitu-xamarrok. Etxde AlosT 12. Gairik zaillena, goituena, naasiena 

"berez" adirazteko lain. Ib. 11s (v. tbn. JJ 8). 

�3. Subir. (Aux. trans.). � Aldapa goitzen zuten. Or Eus 248. Eztago gaillurrik / goitu ez nebanik. Gand Elorri 

113. 

�4. Ahorrar. "Aurrezki berdin da nola goitu-diru, goita edo geinu" Herr 22-11-1956, 4. 

- EZIN GOITUZKO. a) Invencible, insuperable. � Jaidura ezin goithuzko batez bilhatzen duk dohatsu izatea. 

Dh 196. b) Imposible de subir. � Ezin goituzko aldapa. Or BM 52. 

- GOITU GABEKO. Invencible. � Nun dira goitu bako / euskaldun makilaak? Azc PB 317. 

- GOITUXE. a) (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Goituxerik ur-joera. "Dominar la corriente". Or Eus 

394. b) Ahargo ta Ataketa mendi goituxeak ageri baitira. Etxde JJ 9. 

goituezingarri. � Invencible. � Infernuko indar guztien kontrako bere sendotasun errutsu eta goituezingarria. 


mende. 

837


Itz Azald 18. 

goitulari. � Triunfante. � --Zer da Eleiza goitularia? --Emen goitulari urten izan eben eta orain zeruan 

dagozan guztien batuerea. Itz Azald 43. 

goitun (L?, BN? ap. A; -th- Dv, H). � "Qui prend ses précautions, avisé" H. "Alerta, vigilante" A. Cf. goaitatsu. 

� Goithun eta goardian egon behar da halaber adiskidetasun horietan enganatun [sic] ez izateko. He Phil 300 

(SP 299 erne). 

goitur. "Causticum, xira, goithúra", "caustica spuma, [...] goithur arrapoa" Urt IV 340. 

goitura (B ap. A; Lar, Añ, H). �1. "Hinchazón, soberbia" Lar. "Altivez", "arrogancia", &c. Añ. � Goituraz ta 

andiustez arroturik. Añ LoraS 59s. Soberbia, andiuste edo goitura. Añ CatAN 56. �2. Desván. "Sobrado, lo más 

alto de la casa" Lar. �3. "(B), victoria" A. 

goituste (Lar, Añ, H). �1. (Sust.). "Altanería, soberbia", "altivez" Lar y Añ. � Pretensión. � Goitusterik gabe, 

baña txukunki maneatuagatik (1884). JFlor. 

�2. (Vb.). Pretender. � Ezta hargatik kolpe-kolpez prestutasun osoaren gain-gainerat hegaldatzea goituste 

behar. Birjin 56. 

goitustedun (Lar, Añ). � "Altivo", "altanero" Lar. � Basurtoko dorrea, aundientsua eta goitusteduna. Otag EE 

1882c, 446. 

goitutasun. "Triunfo" Dgs-Lar 6. 

goitutzaile. v. goitzaile. 

goi(t)xago, goitxegi. v. GOIZXAGO, GOIZXEGI. 

goitxo. � Dim. de goi. � Jendia garaiz giñan / goitxua iyua. PE 115. Goitxoan dagonak erortzean kaskarreko 

aundina artzen dula. JAIraz Bizia 54. Goitxoagotik asiko dut ordea iardun au. "Altius". Ibiñ Virgil 113. Goitxo 

eskuz arrapatzeko. NEtx LBB 149. 

goitzaile, goitzale (S; Gèze, Dv), goitutzaile. Ref.: A; Lrq. � Vencedor. � Zuiñ giratian goitzale / ageri izanen 

da sarri. Xarlem 1004. Gloria zuri mundua ez eze / infernu goitutzallea. AB AmaE 374. Zer ixango ete-layiraken 

eugaz, azan eder orregaz, goitzallearen arrotasuna ixan aiken orregaz? "El orgullo de un triunfador". Arriaga 

Lekob 37. v. tbn. GH 1929, 172 (goithzale). 

- GOITZAILE-GAI. (El) que va a vencer. � Haren [debrien ozte gaitzaren] goitzale geia / delakoz orai sortzen. 

UNLilia 11. 

goitzarren (S; Gèze, Dv, H), goitzarran. Ref.: A; Lrq. � Ofensa. "Persécution, avanie", "affront" Gèze. 

"Persecución, injusticia, ultraje" A. � Han goitzarran soferitien ordari, emanen deizüt gloria. Mst III 49, 6 (Ip 

goitzarren; SP laido, Ch afruntu). Nik badit photeria zure ahalke eta goitzarren orotarik idokitekua. Ib. 36, 3 (Ip 

goitzarren; SP erran gaixto). Goitzarren ükhen dütiener. Ip Imit III 19, 2. Anna eta Kaifa Aphez handien etxian 

igurtzi zütian laido, nausa eta goitzarren ümiliagarrienak. Ip Hil 162. Zergatik mintzen nau areago neri baño 

besteri bidegabe berberaz nere aurrean egozten dioten goitzarrenak? "Contumelia". Or Aitork 295. 

- GOITZARREN-EGILE. Ofensor. � Zuñ diren goitzarren hartiak eta egiliak. Mst III 19, 2 (SP bidegabegille, 

Ch ofensatzaille). Halaber bihotzaren erditi gomendatzen deitzut ene etsaiak, eni goitzarren egiliak. Myst 38 

(ap. DRA). 

- GOITZARREN EGIN (S ap. A; Dv). Ofender. � Elhe gaixto erraiten edo goitzarran egiten deizünak. Mst III 

36, 3. Persuna fideler goitzarren egiten beitie eta nausa. CatS 113. 

goitze, goitute. �1. Autoridad, peso (?). � An erakusten dau Santubak Eleisako Gurasuen, jakituneen ta 

errazoiaren goitute osuagaz esan dirian naasteko dantzai jarraitutia pekatu mortala dana. fB Olg 84. �2. (H). 

Victoria. � Irabazi eban eurakgandik goitute edo triunfo miragarri bat. Astar I 7. Aingerubakaz batera 

kantetara goitute edo biktorija. Astar II 143. Irabazi eragiñ eutsen goitute edo garaitza andi bat. Itz Berb II 116. 


mende. 

838


goiune, goiuna. � Lugar alto. � Eskamadunak, itxaso munak, baita goiunak / dira negarrez sentimentutan 

abiauten. AB AmaE 452. Itxasaldeko goiune baten ipiñi eban zaintzallia. Kk Ab I 83. 

goix. v. goiz. 

goixkaik. "Un peu de bonne heure" Lrq. 

goixko (AN-larr-erro, B, L, BN, S, R ap. A; Dv, H). � "Goixko da oraino bideari lotzeko" Dv. "Un poco 

demasiado temprano" A. 

goixtiarxko. v. goiztarxko. 

goixtto. v. goiztto. 

goiz (gral.; Volt 94, SP, Deen I 195 , Ht VocGr, Lar, VocS, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), gox 

(Lcc, Mic 7v, Añ, Dv, H), goix (V, R; H), goize (AN-olza; A (G? L?)), kox (Añ). Ref.: A (goiz, goix); Bon-Ond 

136; VocPir 40; EI 111; Lrq; Iz R 403, ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 140, 85. � Tr. 

En textos vizcaínos, aunque hasta finales del s. XIX sólo hallamos variantes con palatal (si exceptuamos algún 

ej. de Refranes y Sentencias), a partir de dicha época goiz es claramente mayoritaria tbn. en este dialecto. En 

Lazarraga aparece gox, si exceptuamos un ej. de goiz (en un poema del texto B que muestra rasgos más 

orientales). Hemos interpretado la grafía -is en Moguel, f. Bartolomé y J.J. Moguel (más frec. -ix en f. 

Bartolomé) como -x, aunque tbn. es posible que representara un sonido -ix. Hay sólo un ej. de goize, en Duvoisin 

(Num 22, 41), tal vez errata por goiza. Tbn. podría tratarse de una errata la forma kox, que aparece en el dicc. de 

Añibarro. En DFrec hay 399 ejs. de goiz y 4 de gox. 

�1. (Sust.). Mañana. "Matin, goizian" VocS. "(Esta) mañana, (V) gaur goxean, (G) egun goizean" Añ. "He oído 

en V goizera y gabera por goizean y gauaz" A Morf 495. "Góix lúze bat, una larga mañana" Iz R 403. "Biramen 

góxan egítara aitáreki ta amáreki" Ib. 314. "Goizetik oinez dijoaz Tolosara (= goiz partean) (G-azp, AN-gip)" 

Gte Erd 85. � Tr. Documentado desde Dechepare, es de uso general. En textos suletinos la forma de inesivo 

singular es goizan y la de genitivo locativo goizanko (aunque hay goizian en algunos pocos ejs., p.ej. Mst XXI, 

Egiat 167 o Etch 624). Tbn. hemos encontrado goizan en SMitx Aranz 11 (tal vez forzado por la rima). � 

Albadagik ioan adi elizara goizian. E 15. Eta zen goiza. Lç Io 18, 28 (He, LE y Dv goiza; Ker e IBe goizaldea). 

Oi onezkero gox otzetan da / kantu dulzeaz loadu. Lazarraga 1169r. O[e]reanik jagi ninzan / astelen goizean. Ib. 

(B) 1205rb. Zor zaarra goiz gaiztoen begira. "Aguarda mala mañana". RS 475. Eder elaea goxean. Ib. 517. Egun 

goizean, zoin baita astehartea. (c. 1597). FLV 1993, 463. Biaramun goizean. Ber Trat 110v. Meza beraz 

adizakek egun hekin goizean. EZ Man I 31. Arratsaldean fitetzago ianez, bere goizeko guti iana erdiesten duela. 

Ax 169 (V 114). Goxa ta herloxua eztabilzaz batera. Mic 12r. Dela goiza, dela arratsa. Gç 134. Goizanko 

bederatzü orenen üngürünian. Bp II 71. Arrats bozkariozkoak goiz tristea dakharke. Ch I 20, 7. Goizean 

zillarezkoak, arratsean urrezkoak badirudite ere. Lar SAgust 3. Goizan uste ükhen ezazü etzirela arratsiala 

heltüren. Mst I 23, 3. Joan ziran Bazko goizez Jesusen gorputza aromaz maneatzera. Mb IArg I 294. Asunzio 

goizeko irugarren orduan. Cb Just 126. Biharamun goizerat, armada aurkhitzen zen lekhua izan zen urez estalia. 

Lg I 369. Goizetán ofrezítzea obrak. LE Prog 116. Nork eman legikedan goiza iristea? AA II 7. Goiza argitu 

baino lehen. Dh 56. Goxereanik eta arratsera egin bear dozuzan gauzaak. Añ EL 2 6. Bazkatzen nebillela / 

goizetik larrean. It Fab 51. Domeka goixian. Ur MarIl 74. Goiz onetan obian zetzan gorputzari itzuli zitzaion. 

Lard 466. Goizaren etorreran. Bil 139. Goizan iratzarri zirenian. CatS 128. Iragan ondoan kasik goiz guzia. Jnn 

SBi 93. Igande goizetan [...] biltzen zituen bere etxera. HU Aurp 118. Laurdenegun goxan orzi zein. Mdg 127. 

Berbalari zagoz goizeon. Echta Jos 31. Goizarekin egiten dira tratuak. JE Bur 171. Goiz batez, Martin athera 

zen karrikara. Barb Sup 9. Goxeko galdatara / txakurrak etzunik. Laux BBa 50. Oi, udaberri-goizez / mendiaren 

gallurra! Ldi BB 16. Gaur goizean ziza zuri. Or Eus 84. Adar aietan berreunka txorik / goizetan lekua dute. Ib. 

311. Goizari bidea eman zionean [gaualdiak]. TAg Uzt 252. Goiz hartan hobeki eginen zuen etxean egon balitz. 

Zerb Azk 95. Goizeko kafesnea. Erkiag Arran 138. Goizak berba egin dau. Gand Elorri 52. Goiza aurrera 

joanagatik. Anab Aprika 59. Goizak poz berria zekarkion. NEtx LBB 42. Goizian purru-salda, arratsian azak: 

aixe kabitzen ditu ipurdian galtzak (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1699. Astelehen goizan lanilat. Casve SGrazi 168. 

Atzo goizean bizirik zeudelarik. MEIG VII 176. 

� "Goizean Parisen, arratsean han berean [...] (BN). Se dice de tardíos, de personas que progresan poco en sus 

asuntos" A EY III 340. 

� (Como primer miembro de comp.). Matutino, matinal. � Goiz-loaren begira gau guzian iratzarririk 

daudenak. Harb 348. Ozkirri goiz-eguratsa bezala. Or Mi 144. Goiz-eguzkiaren txinpartez ernea. Ldi BB 164. 

Goiz-nagia astindu. TAg Uzt 146. Goiz-egunsentira. SMitx Aranz 174. Goiz-agurra bialtzen digu. NEtx LBB 

193. Etzegoen goiz-ordu ura galtzeko. Ib. 43. Horregatik, goiz-lainoaren / antzeko izango dira. BiblE Os 13, 3. 


mende. 

839


�2. (gral.; SP, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), gox (Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Asp Leiz2; Elexp Berg; Gte Erd 209. 

(Adv.). Temprano. "Goizegi, trop matin" SP. "Tempranamente" Lar y Añ. "Goizago, de meilleure heure. Goizen, 

qui est de la meilleure heure" Dv. "1. de bonne heure dans la matinée. 2. tôt, de bonne heure. 3. d'une manière 

précoce" H. v. goizago. � Tr. Entre autores suletinos sólo lo encontramos en Etchahun (640). � Eta guziz goiz 

astearen lehen egunean ethorten dirade monumentera. Lç Mc 16, 2 (He goiz goizean, Dv goizean goizik, Ol goiz 

goizetik, Ker goizaldean, IBk e IBe goizean goiz). Berandu etzin eta gox jagi. Lazarraga 1196r. Edo berandu edo 

goxago / zuk bear nauzu kuradu. Ib. (B) 1179rb. Goiz salsa otsa, berandu barazkaria. RG A 3. Zarren semea 

goxago zurz. RS 450. Zergatik baitzaio bere / artizarra goiz ilkhi. EZ Noel 111. Hi baiño goizago iaiki nauk. Ax 

34 (V 21). Goizegi bereaz zeginak emaitza, aurkit zezan arratsalde gaitza. O Pr 519. Hark nau ni behar orduan / 

asko goiz libratuko. Hm 55. Goiz iaikitzen dire. Ch I 25, 8 (Mst goizik). Baña Zeruak goizegi / dio, Luisez asko 

da. Lar Gram 384. Alako santidade altura igo zan añ goiz, añ laster, añ ariñ. Cb Just 16. Taberna goiz itxierazteko. 

AA III 374. Uste neban goxago zala. Astar II 202. Goixago oetik jagi. Ur MarIl 2. Beste egun batean 

goiz [...] Jerusalenera joan zan. Lard 431. Goizegi xikhiratzen den bargoa ez da behinere ongi edertzen. Dv Lab 

285. Aur preziatuari bere ezaguera guziz goiz esnatu zitzaion. Arr GB 53. Euren lanera zintzo goix batu zirean. 

AB AmaE 327. --Gaztañak botatzeko sasoiya badatorrela? --Ori. --Goizagotik beaz. Sor Bar 88. Goiz ez bada 

berant [...] onerat itzuli baitire. HU Aurp 153. Goiz zela oraino. JE Bur 137. Tokien hustera ez aski goiz 

ernaturik. Barb Sup 146. Ez da goizegi, baño ez beranduegi ere! Or SCruz 105n. Goiz asi zerate gari-jotzen. 

TAg Uzt 157. Urrengo goizean, oso goiz. Anab Poli 115. Ez zaitez orren goiz etxeratu. Erkiag Arran 122. Agur 

eta goiz etorri. Izeta DirG 96. Beherean baino goizago ernatzen dituk. Larz Iru 86. Maite-jolasetan goizegi asi. 

MAtx Gazt 34. Ezkontzak goiz egiten ziran. NEtx LBB 18. Goiz yekia, goiz gose: berandu yekia, loz ase (AN- 

5vill). Inza NaEsZarr 1752. Goizegi baita zertan geldituko garen jakiteko. MIH 197. 

v. tbn. SP Phil 378. Dh 48. It Fab 260. Gy 204. Elzb PAd 12. Urruz Urz 39. Jnn SBi 169. Apaol 65. A BeinB 72. 

Ag G 334. StPierre 13. Inza Azalp 76. Ox 158. Muj PAm 78. Etcham 70. FIr 187. Lab EEguna 113. Kk Ab II 

157. Laux AB 37. Lek EunD 19. EA OlBe 109. Mde Pr 148. Etxde JJ 235. SM Zirik 73. JEtchep 37. And AUzta 

40. Zait Plat 105. Osk Kurl 82. Ardoy SFran 244. Etxba Ibilt 471. Lasa Poem 57. Berron Kijote 175. Gox: Añ 

LoraS 84. Mg PAb 173. JJMg BasEsc 95. 

� "(No por mucho madrugar) amanece más temprano, gox jagia ezta egunsentia" Añ. "Gaur goiz jeikiya e? se le 

dice a algún guasón que engaña con una broma verbal" BU Arano. 

� (Como primer miembro de comp.). "Goizarto (V-ple-m, G, B), maíz precoz" A s.v. goiz. "Goizkeriza (V), 

especie de cereza, guinda de pedúnculo largo" Ib. "Goiz-baba, alubia tempranera" A Apend. "Goiz garixe 

(etxako gorriñik egiten), es buena para terrenos altos, porque es de tallo menor y no le perjudica tanto el viento" 

AEF 1927, 78. "Goiz-sagarra" (V-gip) Ib. 107. "Goizérnai, (la) que está tempranamente para parir" Iz ArOñ. 

"Goiz-patata, patata tempranera" Elexp Berg. � Goiz-axuri bat ba dute etxean. Or Eus 184. Ta ala beranduko 

ordez ereiten goiz-azi. Ib. 45. Goiz-mâtsak eldu zaizkiola. Ib. 381 (389 goiz-uso). [Eladeko olerki zarretan] 

arkitzen dugu jakintzaren goiz-azia. Zait Plat 25. Beren aleginen goiz-eredu dirdaitsua bailitzan agurtzen dute. 

Ib. 6. 

�3. (Adj.). Madrugador; precoz. "Goiza ezta berantaren behar (S), el madrugador no tiene necesidad del tardío" 

A. � Badire aurretan gaistakeriako alzinatuak ta deabrutto goizak, benenatzen baituste onak (115). LE-Ir. � 

(Hora, etc.) temprana. � Zer egiten zenuten tabernan, eguneko ordu goiz honetan? Arti Tobera 266. 

- GOIZ-AFARI. Merienda. � Musian bere lagunakaz jokatu eban goiz-aparija. Kk Ab II 7. v. tbn. Erkiag Arran 

128 (goizapari). Goiz-aparia edo bigarren bazkaria bukatu zanean. Osk Kurl 130. 

- GOIZ-ALBA. Aurora, alba. � Orai abertitzen gaituzte nola egun goiz alban zuben habitantek eraman tuzten 

Lohitik gure jurisdizionetik gure habitanten bi xalupa (L, 1680). ConTAV 5.2.9, 132. Goiz alba xuritzean. Gç 

134. Gizon berriaren paradisua goiz alba da. Lasa Poem 100. 

- GOIZ-ANTXA. Más bien temprano. � Eguardian, Bettiri, goiz-antxa bazkalduta arditara joan zan. Etxde JJ 

249. 

- GOIZ-ARGI (Foix ap. Lh), GOIZTARGI. Aurora. Cf. goizargitu. � Itxaso apalak irri dagi / goiztargi 

sotillaren antzera. Elizdo EEs 1928, 79. Hara: heldu zare / goiz-argien pare. Iratz 191. Argi gozo dario 

[kantari], goiz-argi, Asisko bertako egun-sentiak bezela. Lek SClar 121. Gau ixil paketsua, / goiz-argitik urbilla. 

Or in Gazt MusIx 199 (Gazt ib. 187 goizalde, Onaind ib. 206 argi-nabar). Mendi axala goiz argiz zillar / egun 

atari denean. NEtx LBB 338. v. tbn. Zait Sof 164. SMitx Aranz 18. 

- GOIZ-ARRATS (V, G, AN, L, BN, S). Ref.: A; Lrq. a) (Uso adv.). A la mañana y al anochecer; mañana y 

tarde, todo el día, continuamente. "Goiz-arats, matin et soir" Lrq. v. GOIZ ETA ARRATS. � Gau-egun, goizarrats, 

edate-iatean. O Po 19. Israel ere goiz arrats, / egun edo gau ilhun, / Iaunari dagoko galdez / balitz 

bezala zordun. Hm 169. Kristi güziek goiz arrats Jinkoa othoitü behar dieia? Bp I 126. Goiz arrats etzen 

ixiltzen. Gy 79. Umeei ematen zaiote goiz-arrets ura artho irin liphar batez xuriturik. Dv Lab 284. v. tbn. Laph 

125. Arb Igand 123. HU Aurp 145. Ox 103. Iratz 162. SMitx Aranz 198. In Zerb Azk 8. Mde Po 99. 

b) (Pl., con sufs.). Mañana y anochecer. � Ogi puska zinduten, / zuen goiz arratsetako / berzerik etzinduten. Arg 

DevB 126s. Goiz arratsez egin behar duzun konzenziaren examena. Tt Arima VIII. Burra freskoz zauri hura goiz 

arratsetan pherekatzia. Mong 591. Hanbat behar dügia goiz arrats oroz Jinkoa othoitü? Bp I 124. Zere goiz- 


mende. 

840


arratsetako ta hordu oroko otoitzak. Mb IArg I 353. Zazpi illabeteko goiz arratsetan naierara bazkaturik. Izt C 

151. Goiz arratsen freskura. Hb Esk 38. Goiz-arrats guzian. Hb Egia 34. Goiz arats guziz. StPierre 32. 

v. tbn. Lg I 349. AA II 110. JesBih 451. MarIl 12. UskLiB 3. Xikito 4. KIkG 62. KIkV 77. MAtx Gazt 99. 

- GOIZ-ARRATSALDE. a) Mañana y tarde. v. GOIZ ETA ARRATSALDE. � Alan igaroten da an / goizarratsaldea. 

Azc PB 50. Xitxuketa, berotzen, baderamatza goiz arratsaldeak. JE Bur 75. Goiz-arratsalde aietan. 

A Ardi 128. Badute beraz goiz-atsalde, alde izkutu, alde ageri. Or Aitork 419s. Hutsik iragan arren goiz 

arratsaldea. Xa Odol 149. Eguzkiak jotzen du / goiz-arratsaldian. Uzt Sas 256. Goiz-arratsaldeetako jai 

ederraren ondoren. MEIG III 51. 

b) (Uso adv.). Por la mañana y por la tarde. � Egun atatik aurrerantzean joaten zan ikastetxera egunaro, goiz 

arratsalde. Echta Jos 37. 

- GOIZ-ARROSA. "Arthetica, goizlórea, [...] goizarrosa" Urt II 369. 

- GOIZ-ASKARI. Almuerzo. � Zeinek erdi berriari / goiz-askari / lakioan anhoa. O Po 59s. Badoatzi 

ostatuetarat goiz-askariaren hartzera, eta geroago bazkaitera. Zub 78. 

- GOIZ ASKI. "A tiempo (BN-baig, Ae)" A Apend. 

- GOIZ-HASTE. Amanecer. � Ahal badagizu goiz hastean, zeren orduan espiritua izanen duzu idekiago. SP 

Phil 91s (He 94 goiz aldean). Biziak hiltzea ekartzen, goiz-hasteak gaua. GAlm 1961, 51 (ap. DRA). 

- GOIZ-BAXKARI. v. BAXKARI s.v. bazkari. 

- GOIZ-BAZKARI. Almuerzo. � Eguerdi-aldea zan, eta arrantzaleak goizbazkaria eginda [...]. Erkiag Arran 

79. 

- GOIZ BELU. a) "Goiz beluan (V-ple), cerca del mediodía" A. b) Tarde o temprano. v. GOIZ EDO BELU. � 

Goiz-belu an izango bai gara. Ibarg Geroko 62 (ap. DRA). 

- GOIZ BERANDU (V, G, AN ap. A), GOIZ BERANT (BN, S ap. A; Foix ap. Lh). a) (En casos locales de 

declinación). Cerca del mediodía. � Atzo goiz beranduban. Echag 48. Atzo eguarte azkenean edo 

goizberanduan. A Ezale 1899, 10a. Goiz erdian naiz goiz beranduan. Erkiag BatB 25. � (En caso absoluto). Cf. 

JJMg BasEsc 114: Gabeko belubak ekarriko dau gox beranduba [= 'mañana retrasada']. � Aintzintiko egunaren 

goiza zan, goiz berandua. Erkiag Arran 23. Biaramonean, goiz berandu baiño leen. Erkiag BatB 64. b) Tarde o 

temprano. v. GOIZ EDO BERANDU. � Ark ere, goiz berandu, izanen senarra. Or Eus 360. 

- GOIZ BERANDUTXO. v. berandutxo. 

- GOIZDANIK (L ap. A; SP, Lecl, Dv, H). Temprano; desde temprano. Sg. SP, "dès le matin". � Gerokotz ere 

goizdanik plegu ona harzeak hainitz balio baitu. Harb 175s. Hekin kausa khentzera goizdanik entsaiatzean. He 

Gudu 107. Goizdanik behar gaizkola Jinkoari eman. Mih 12. Axeri Yauna goizdanik yaikia. Gy 1. Goizdanik 

yarri dire beharren yakinsun. Hb Esk 177. Antxuak ezdira ernalarazi behar bi urthe betheak izan arteo; bertzela 

goizdanik ahultzen dira. Dv Lab 271. Arroztua zen osoki, eta goizdanik. HU Aurp 172. v. tbn. Elsb Fram 123. 

Ox 153. 

- GOIZEAN BEHIN. Todas las mañanas. � Goizean bein nik ekarriko / esnea zure amari. Acto 467 (v. tbn. 

343). 

- GOIZEAN GOIZ (V-gip ap. Elexp Berg; SP, Urt Gram 412, Lar, Añ, H, A), GOXEAN GOX (Añ). A la 

mañana temprano. "(Muy de) mañana" Lar y Añ. � Artizarra, goizean goiz, oillaritean sortzen eta ilkitzen ohi 

zinena. Ax 140 (V 92). Ezin ingura leike / goizean goiz bearrera. BorrB 15. Goizean goiz irteten da bere oekin 

bazka billa. AA II 74. Jagi goixian goix. Ur MarIl 5. Abraham berriz joanik goizean goiz. Ur Gen 19, 27 (Bibl 

goizean goiz; Urt goizgoizean, Dv goizetik, Ol goiz-goizetik, Ker goizaldean). Goizean goiz, han zen, hiriko 

athean. Laph 58. Gauaz eta goizean goiz dabiltza ohoinak. HU Zez 162. Deituten deutsie goizean goiz, 

gaberditik laster. Ag Kr 61. Goizean goiz, argia baño len. Or SCruz 55. Goizean goiz horrat ekarri zuen, 

gordeka eta erresaka. Lf Murtuts 7. Goizean goiz jeiki zen Abraham. Bibl Gen 21, 14 (Ker goizean goiz; Dv 

goizean-goizik). 

v. tbn. Cb Eg II 334. Izt C 229. Lard 77. Arr GB 126. Aran SIgn 21. Sor Gabon 43. AB AmaE 402. Bv AsL 59. 

Elzb PAd 59. Apaol 26. Urruz Zer 37. A Ardi 142. StPierre 18. JanEd II 73. Ox 46. Mok 20. Etcham 141. Ir 

YKBiz 429. Ldi UO 26. TAg Uzt 224. EA OlBe 22. A EY IV 178. Etxde AlosT 76. Mde Po 57. SM Zirik 35. 

Ugalde Iltz 18. Zait Plat 89. Erkiag BatB 28. Salav 28. NEtx LBB 27. Etxba Ibilt 484. Uzt Sas 110. IBk e IBe Mc 

16, 2. Balad 40. MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). Goxian gox: DurPl 70. Goxian goiz: Otx 97. Laux AB 56. 

� Goizean goiz-asko etxetik irten. Arr May 79. Joan zen bada goizean goiz aski. Goñi 62. Eta goizean goiz aski, 

egin nuen zintzo elizarako jiratxua. Ill Testim 5. 

� Bigaramun goizean goiz. Izt C 162. Igande-goizean-goiz baratzaronz abiatu ziran. Lard 466. Iagi ziran 

urrengo goizean goiz. Ag AL 154. v. tbn. Ur MarIl 66. Aran SIgn 78. HU Zez 128. Goñi 47. FIr 138. Bilbao 

IpuiB 198. 

� (Con -ko, adnom.). � Goizean goizeko edo iaiki ondoko othoitzak. EZ Eliç 26. Denporarik onena da goxian 

goxekua. Ur MarBi 12 (ap. DRA). Nere goizean-goizeko lenengo irteera au. Berron Kijote 42. 

- GOIZEAN GOIZAGO. Por la mañana temprano. Cf. goizago. � Goizean goizago mezatxoa entzunda. Ag Kr 

45. 

- GOIZEAN GOIZDANIK. Desde la mañana temprano. � Obra onetan hasten zen / goizean goiz danikan. Arg 


mende. 

841


DevB 108. 

- GOIZEAN GOIZEAN (V-gip ap. Iz ArOñ). Cada mañana. � Goizean goizean bearko ijok entresilua kapazu. 

Acto 244. Oitu goxean goxean auxe esatera. Añ EL 1 61. Ganorabakoan etzean, axe otza goxen-goxean (V-arr). 

AEF 1921, 50. Goizean goizean, jauna, jai ta aste. Erkiag BatB 48. v. tbn. Astar II 36. AB AmaE 9. Itz Azald 

198. 

- GOIZEAN GOIZETAN. "(V), les matins de bonne heure" Dv. � Eperrak kantatzen du / goizean goizetan (G). 

Canc. pop. (ap. DRA). 

- GOIZEAN GOIZETIK (A DBols), GOXEAN GOXETIK (Añ). A la mañana temprano, desde por la mañana 

temprano. "(Muy de) mañana" Añ. � Tr. Loramendi (87) y B. Enbeita (NereA 36) usan g. goiztik. � Jagi 

goxean goxetik, usteletan oean etzan baga. Añ EL 1 79. Zer egiten dezute goizian goizetik? Sor Bar 102. Goizian 

goizetik, eguna zabaldu baño lenago. Kk Ab II 122. Goizean goizetik asi-ta euri faltarik eztaukagu egun guztian. 


v. tbn. Zav Fav RIEV 1909, 34. AB AmaE 386. Canala Jesucristo 32 (ap. DRA). Azc PB 118. A BGuzur 141. 

Echta Jos 38. Ag G 227. Etxde JJ 194. Akes Ipiñ 20. Erkiag BatB 187. 

� Aizarnarako bidea artu zun urrengo goizean-goizetik. TAg Uzt 212. 

- GOIZEAN GOIZIK (Dv). Por la mañana temprano. � Goizean goizik iaikirik. EZ Eliç 245. Abraham jaiki zen 

beraz goizean-goizik. Dv Gen 21, 14 (Urt y Ol goiz goizetik, Ur goizean, Ker y Bibl goizean goiz). Goizian 

goizik jeiki nündüzün espusa nintzan goizian. ChantP 190. Goizean goizik bazken erdirat / badarama artaldea. 

Elzb Po 197. Goizian goizik eskaratzan. And AUzta 125. Goizean goizik zan. Berron Kijote 88. 

v. tbn. Dv Lab 224. Elsb Fram 141. Zby RIEV 1908, 763. ArmUs 1906, 93 (ap. DRA). Laux BBa 72. Or Eus 86. 

Mde HaurB 106. Erkiag Arran 33. Zait Plat 84. Gand Elorri 117. 

� "Bihamen goizean goizik joan zen (BN-arb, S)" Gte Erd 85. � Igante goizian goizik Jesüs-Krist glorius jalkhi 

zen hobitik. CatS 103. Bazko goizean goizik. Jnn SBi 31. Biharamun goizean goizik. HU Aurp 192. 

- GOIZEAN GOIZTXO, GOIZTTO. Dim. de goizean goiz. � Goizean goiztxo eta isilik ostuka legetxez. A EEs 

1916, 109. Goizean goiztto yeikirik (BN-arb). A EY IV 178. 

- GOIZEANDANIK. Temprano, pronto. � Enzun erazi iezaguk goizeandanik eure miserikordiá. "Mane" (Ps 

142, 8). Lç ABC A 8v (Dv goizetik, Ol y Ker goizean, Or laister). 

- GOIZ EDER. Muy temprano. � Asténze ilzen semegúra goiz-edér, astenzeláik bizitzen. LE Urt ms. 131v (ed. 

1846, 367 gazte zelarik). Goiz eder gure Salbazalea egin zaigu Mediku. LE-Fag. Goiz eder asi ze egiten 

penitenzia. Ib. 

- GOIZ EDO BELU. Tarde o temprano. � Biotzak diraust, Txomin, emongo deuskula goiz edo belu. Echta Jos 

14 (v. tbn. 31). 

- GOIZ EDO BERANDU (gral.), GOIZ EDO BERANT (BN-lab-ciz-arb, S; Dv). Ref.: A EY III 341; Gte Erd 

52. Tarde o temprano. � Tr. Con la conj. ala lo usan Labayen (EEguna 81) y Mirande (Pr 319; cf., con un 

sentido diferente, Dv LEd 160: goiz ala berant joko nauen herioak, hori nik ezin erran). � Goiz edo berant 

bitoria eraman-araziren darotzu. He Gudu 98. Iduriki behar du goiz edo berant kosta ioko duela. Mih 9. Kiratsa 

zabalduko due goiz edo berandu. AA I 569. Zeinek gox edo berandu buruba aterako daben. Astar II 92. Goiz 

edo berant zeru zaiola goibeldu. Hb Esk 197. Baginakien hori, goiz edo berant, zatorkela. HU Zez 114. Gabaz 

dabiltzazanak, / goiz edo berandu / alperrik galtzen dira / eta neskazartu. BEnb NereA 74. Goiz edo berandu, 

saiatu beharko zuen. MEIG IX 96. 

v. tbn. Lg I 314. LE Ong 97v. Dh 199. Ur MarIl 91. Zab Gabon 88. Elzb Po 219. Arr May 107. Or SCruz 86. 

TAg Uzt 176. Zerb IxtS 68. Lf Murtuts 44. Zait Plat 152. JEtchep 69. Vill Jaink 45. Uzt Sas 262. 

- GOIZEGIKO. Prematuro. � Ezin lezazke ontzat eman neskatx-mutillen goizegiko artu-emanak. MAtx Gazt 34. 

- GOIZEKO. v. goizeko. 

- GOIZEKO IZAR (V-gip ap. Etxba Eib; Arch VocGr, T-L (s.v. étoile); goxeko izar Dv (V)). Lucero del alba, 

planeta Venus (empleado a menudo ref. a la Virgen María). En las versiones del Apocalipsis no es seguro que 

tenga este significado. Cf. Lç Apoc 22, 16: Ni naiz [...] Izar argitzen duena eta goizekoa (tbn. Echn y Ur (V)). v. 

GOIZ-IZAR (b). � Goizeko izar, arako eguna dakartenak. Lar SAgust 3. Ni naiz [...] goizeko izarra. He Apoc 

22, 16 (Ip, Ol, Ker, IBe e IBk goizeko izarra; Ur (G) goiz izarra). Goizéko izár edérra. LE Ong 133r. Agur, 

goxeko ixarra. Enb 34. 

v. tbn. Gç 147. Añ CatAN 79. MarIl 42. AB AmaE 22. Ag AL 11. Altuna 19. ArgiDL 165. Erkiag Arran 191. 

� "Sueño dorado, mayor ilusión. Mutil orrekin ezkondu, orixe nere goizeko izarra" Gketx Loiola. 

- GOIZEKO IZARRETARAKO. "Muy temprano [...] (V-ple-ger-m)" A EY III 341. 

- GOIZENEKO. (El) más temprano. � Goizenekotik asi ta azkenen / txirdillak bildu artio. "Desde que comienza 

la primera cosecha". Or Eus 382. 

- GOIZENIK. "Goizenik ethorri dena, celui qui est venu le plus matin" Dv. � Ahalik eta goizenik / belhar 

berdez kargaturik / merkatura partitzeko. Gy 59. 

- GOIZ ETA ARRATS. a) Por la mañana y al anochecer. v. GOIZ-ARRATS. � Goiz et' arrats egiten duk buluz 

eta beztitzia. E 25. Ungi ethorri, goiz eta arrats guri gomendatuak. EZ Man I 87 (PAlt: 'los que os habéis 

encomendado a nosotros'). v. tbn. Gç 119. AB AmaE 23. � Durante todo el día. "(Mb), du matin au soir, sans 


mende. 

842


cesse, toujours" H. b) (Con suf.). Mañana y anochecer. � Barau-egunetan, goiz eta arratsean, kristiñau zintzoak 

oi dabena artu lei. KIkV 77. 

- GOIZ ETA ARRATSALDE. a) (Con sufs.). Mañana y tarde. v. GOIZ-ARRATSALDE. � Laudatua zaradela 

goiz eta arratsaldean. EZ Man I 13. Eta hala eramatzik goiz eta arratsaldeak. EZ Man II 160. v. tbn. Azc PB 

174. b) (Uso adv.). Por la mañana y por la tarde, durante todo el día. � Egunaz eta gabaz, / goiz ta arratsalde. 

Echag 87. Bazebillen gau ta egun, goiz ta arratsalde. Ag G 125. Bigarrena [eguna] Loiolako, goiz eta 

arratsalde. JE Ber 97. Berez zortzi egun, goiz ta atsalde, biok bakarrik. Or QA 53. Goiz eta arratsalde, ez didate 

pakerik eman. NEtx LBB 116. v. tbn. Azc PB 46. A BeinB 68. A Ardi 6. ArgiDL 128. TAg Uzt 314. � (Una vez) 

por la mañana y (otra) por la tarde. � Goiz da arratsalde joaten zan elizara. Echta Jos 285. 

- GOIZ ETA ILUNTZE. Por la mañana y al atardecer. v. GOIZ-ILUNTZE. � Zuzenduten ebazan ardi-arazoak 

goiz da illuntze. Echta Jos 298. 

- GOIZETAN GOIZIK. "(V), les matins de bonne heure" Dv. � Hobe da goizetan-goizik egitea eta ez 

arretsaldetan. Dv Lab 382. Goizetan goizik doa / norapeit etxetik. Etcham 172. 

- GOIZETIK (V, G; Urt I 7, Lar, Añ), GOXETI(K) (-tik Añ). Ref.: A; Holmer ApuntV; Gte Erd 85. Temprano; 

desde temprano. "(Tan de) mañana, [...] ain goizetik" Lar y Añ. "Temprano, muy de mañana, goxetik" Añ. 

"Goizetik eta eguzkiaz! (V-ger), frase irónica que se dirige a quien llega demasiado tarde" A. No incluímos aquí 

los ejs. con el sentido de 'desde la mañana' o 'por la mañana'. � Zelan xaikiten da aen goxeti. Mic 13r. Guztiz 

goxetik oneek / labia ixioturik. DurPl 114. Malizija goxeti izan daruenak. Mg CO 159. Sakramentu au goizetik 

artzea. AA I 562. Gau on, adiskidea [...]; goizetik gabilz, goizetik. A BeinB 86. Goizetik nere hegalak hartzen 

baditut. "Diluculo". Arb Igand 154. Goizetik helduak dira, argiko jaikirik mendi xokoan. JE Bur 169. Biar 

goizetik jaiki bearra naiz. A Ardi 41. Goizeti zen. Or Mi 112. Goxetik etxeratu. Enb 153. Goxeti asi ei-zirean. 

Akes Ipiñ 29. Oñetako ta erropa danak / bustiaz oso goizetik. Basarri 123. 

v. tbn. Monho 38. Astar II 20. It Fab 124. Gy 232. Dv Gen 19, 27 (Ur goizean goiz). Sor Bar 21. AB AmaE 417. 

Zby RIEV 1908, 766. Azc PB 97. Ag AL 66. Echta Jos 292. Kk Ab II 37 (v. tbn. 56). Lab EEguna 101. Iratz 116. 

NEtx Antz 36. Erkiag BatB 95. BEnb NereA 34. 

� (Con suf. dim.). � Jaietan goxetitxu / nua elexara. Enb 57. Ta goxetitxo zan lez jauparako ondiño. Ib. 207. 

- GOIZETIK ARRATS (H). a) De la mañana a la noche, todo el día. � Gozetik arrats aspertzen ez da / jan 

eranean jendea. Echag 220. Erleak goizetik arrets lanean hari dira. Dv Dial 26 (It e Ip goizetik arratsera, Ur 

goxetik gaberaño). Goizetik arrats hariz. Dv Act 28, 23 (Lç goizetik arratserano). Goizetik arrats lanean hariz. 

Elzb PAd 16. Goizetik arrats, gauaz ez egunaz etzen ateratzen jendea. HU Zez 59. Goizetik arrats berdin ari zen 

beti kanta eta kanta. Xa Odol 143. v. tbn. Hb Egia 142. Sor Bar 54. JE Bur 164. Barb Sup 25. b) "Du matin au 

soir, promptement, en peu de temps" H. 

- GOIZETIK ARRATSERA (SP). a) De la mañana a la noche, todo el día. "Du matin au soir" SP. � Goxetik 

arratsera egin bear dozuzan gauzak. Añ EL 1 4. Goizetik arratsera / dantzan ta kantari. Echag 80. Erliak goizetik 

arratsera ari dira lanian. Ip Dial 26 (It goizetik arratsera; Dv goizetik arrets). Goizetik arratserat bizkarrean 

eihera-harri bat ibilarazten zioten. Zerb IxtS 49. Goizetik arratserat dauzkagu auzoan [umeak]. Xa Odol 149. v. 

tbn. Arch Fab 225. Ill Testim 6. Muj PAm 29. Ox 167. Mde Pr 291. Etxde JJ 86. Uzt Sas 150. � Nola saldu al 

diteke, bada, goizetik arratsera ez ezik, aste bat, bi, iru ta lauean ere upela sagardoa? Izt C 143. b) Súbitamente. 

� Auxen da poza etorri dana / goizetikan arratsera. Uzt Sas 188. 

- GOIZETIK ARRATSERAINO (H). De la mañana a la noche, todo el día. � Eta erakusten zerauztén Iesusez 

diraden gauzák [...] goizetik arratserano. Lç Act 28, 23 (He y Ol goizetik arratsera(i)ño; Dv goizetik arrats, IBe 

goizetik arratsaldera). Ea zein lekutan ibili zaren goizetik arratseraiño. Mat 313. Zure hara hunetan examina 

zaite ea zer xedek othe zabiltzaten goizetik arratseraino. Ch (ap. H, s.v. I hara). Erabilli zuten herrestan goizetik 

arratseraino. Lg II 88. Goizetik arratseraño itzegin zien. Lard 531. v. tbn. Gç 31. Mb IArg I 61. AA I 462. Arch 

Fab 189. � Magasinak [...] hetsiak egon ziren [...] goizetik hasi eta arratseraino. Elsb Fram 110. � (Con -ko, 

adnom.). � Goizetik arratserañokoa izandu zen, ta luzeago ez, Fernandezen urrikanz guzia. Mb IArg II 331. 

- GOIZETIK GAUERA. a) De la mañana a la noche, todo el día. � Gorputza makurturik / goizetik gabera. 

DurPl 69. v. tbn. Ag Kr 77. Goizetik gabera, jai ta aste, nere indarrak lan gogorrean urtzen. NEtx Antz 107. 

Goizetik gabera, geratu barik, ebillen lanean. Bilbao IpuiB 68. � Jango ebela goizik gauera / amar erraldeko 

txala. Canc. pop. in Or Eus 110. b) "De la mañana a la noche, en un santiamén. Goizetik gabera jan zittuan bere 

ondasun guztiak" Etxba Eib. � Usterik gitxien danean, goizetik gabera, argi ori beste batena dala [...] entzun. 

Ag Kr 75. Itzetik ortzera, goizetik gabera jaioten ete da alkar-zaletasun ori? Erkiag Arran 61. Beste emakume 

batekin ezkondua gelditu zan goizetik gabera. NEtx LBB 36. v. tbn. Otx 118. Vill Jaink 161. 

- GOIZETIK GAUERAINO. De la mañana a la noche, todo el día. � Erliak goxetik gaberaño diardube biarrian 

gelditu baga. Ur Dial 26 (It e Ip goizetik arratsera). Kantatzen ari da goizik gaberaño. AB AmaE 397. Gizonen 

nekeak goizetik gaberaño. NEtx Antz 105. Goizetik gaueraño bizitza osoan Berari biotza eskeiñiaz. MAtx Gazt 

105. v. tbn. Enb 109. TAg Uzt 259. Etxde JJ 115. Zait Plat 99. 

- GOIZETIK GAUERA ORDUKO. Súbitamente, de la noche a la mañana. � Egun biz lenagotik ain gartsu 

ziraun maitasuna, nola itzali zitakean goizetik gabera orduko? TAg Uzt 187. 

- GOIZETIK GOIZERA. a) "Cada mañana (AN-5vill)" A Apend. "Goizetik goizera lan izaten dute (AN-5vill)" 


mende. 

843


Gte Erd 85. � Goizetik-goizera lana / arratsaldean jainko beltzakin josta. Lasa Poem 79. b) De mañana a 

mañana. � Ekia geldi egonik, goizetik goizera obo osoan deman aiña aldi iragan baledi. Or Aitork 328. Goizetik 

goizera alkarren berri jakiten joan ziran gazte biak. NEtx LBB 42. 

- GOIZETIKO. Temprano; precoz. � Beluko eskonzea deunga, goxetikoa ez oba. RS 440. Iaten ikoak / 

goizetikoak. Azc PB 287. Semeon ain goizetiko etxeratze au. Bilbao IpuiB 55. 

- GOIZ-EZKILA. "Toque de campana al amanecer" Asp Leiz. � Goiz ezkilla berak jotzen dizu. Munita 115. 

- GOIZ-GARAI. Hora temprana. � Iñor askorik ez bideetan, goiz-garai ontan. Mok 3s. 

- GOIZ-GAU. (Pl.). Mañana y noche. � Goiz-gabetako erregubetan. Moc Damu 19. 

- GOIZ-GIRO (G, AN), GOIZKIRO (G-to), GOIZTIRO. Ref.: A (goiz-giro, goizkiro); Asp Leiz; JMB At. 

Estado del tiempo durante la mañana. � Goiztiro illuna zegoan. Inza Azalp 23 (v. tbn. 24). Osasun ona 

konserbatzeko / dago goiz-giro preskua. Tx B 48. Maiatzeko goiztiro ederrean. Or Mi 17. v. tbn. Eston Iz 26 

(goiztiro). 

- GOIZ-GOIZ. Muy temprano. � Eta urten da goix goix bere baserritik. AB AmaE 209 (55 goiz goiz). Bein 

goiz-goiz, eguna zabalduta laster. Kk Ab II 109. � (goiz-goiza). Muy temprano. � Goiz goiza jinik ez zuen 

karrosaren huts egiteko perilik. Lf Gram (ed. 1944), 225 (ap. DRA). 

- GOIZ-GOIZEAN (V-gip ap. Etxba Eib; Dv, H). A la mañana temprano. "Goiz goizian, otz eiñ dau eta bildur 

nintzan jaikitzeko" Etxba Eib. � Goiz goizean partiturik. He Mc 16, 2 (Lç guziz goiz). v. tbn. Lard 450. 

Biaramon goiz-goizean. Echta Jos 88. Egun atan goiz-goizean. Ib. 281. Biar goiz goizean joan bearko det. 

JAIraz Bizia 96. Oieri egin diet / goiz-goizian agur. Uzt EBT 88. 

- GOIZ-GOIZETIK (Urt I 7, Lar, H), GOIZ-GOIZTIK (AN-5vill ap. Gte Erd). De madrugada, por la mañana 

temprano; desde la mañana temprano. "(De) madrugada" Lar. "Goiz goiztik zure esperoan dago emen (AN- 

5vill)" Gte Erd 85. � Goizgoizetik, o Iainkoa, / ni banaiz iratzarri. Hm 88. Abraham beraz iaiki izan zen goiz 

goizetik. Urt Gen 21, 14 (Ol goiz-goizetik; Dv goizean-goizik). Laugarren egunean, goiz goizetik, bazabilan [...] 

berri hau. JE Bur 63. Goiz-goizetik arratseraño, Israelek Jaungoikoagan itxaron beza. ArgiDL 118. Udaz ara 

naroa / igan goiz goizeti. "Muy de madrugada". Or BM 44. Goiz-goizetik zetorren oso egualdi ederra. Salav 80. 

Egun orretan goiz-goizetikan / asiko zan trikitia. Uzt Sas 105. 

v. tbn. He Gudu 99. Gy 244. Azc PB 327. A Ardi 132. FIr 148. Or Eus 185. TAg Uzt 77. MAtx Gazt 77. Goizgoizetikan: 

Jaukol Biozk 10. Goiz-goxetik: Kk Ab I 75. Gox-goxetik: Zav Fab RIEV 1907, 531. 

- GOIZ-GOIZIK. A la mañana temprano. � Goiz-goizik jaiki. Mb IArg I 374. Igandean goiz goizik, oro baino 

lehen. Ox 81. Goiz-goizik yuanik. Zub 22. v. tbn. Or Eus 47. 

- GOIZ GORRI (G-to, L, BN ap. A), GOIZKORRI (V-ple, G, AN ap. A), GOZKORRI (V-m ap. A). a) Arrebol 

matutino. "Goiz gorri, aize edo euri (B)" A. s.v. gorri. "Goizkorriak euritsu, arraskorriak aizetsu (V-ple)" Ib. � 

Gox gorrik euri daidi, arras gorrik eguzki. RG B 48. Goiz gorriak dakarke uri, arrats gorriak eguraldi. "La 

matinée rouge". O Pr 199 (v. el mismo refrán, con algunas variantes, en RIs 41, Lar Cor 41, Aq pág. 62, Mg PAb 

172, Or Mi 111 e Ir YKBiz 234n). Goizgorri baiño maiteago du / arrasgorriren diztira. "Los arreboles [...] del 

amanecer". Or Eus 89. b) "Goiz gorri, muy de mañana. Goiz gorri zutelarik; goiz gorria da oraino" Lander (ap. 

DRA, s.v. gorri). 

- GOIZIK (AN, L, BN, S, R; Dv, H). Ref.: A; Bon-Ond 171; Lrq; Gte Erd 85. Temprano. "1. de bon matin. 2. 

tôt, de bonne heure" H. � Tr. Documentado en autores septentrionales y navarros; en el s. XX se encuentra tbn. 

algún ej. occidental (p.ej., en Gandiaga (Elorri 32)). En DFrec hay 5 ejs., 4 de ellos septentrionales. � Iguzkia 

nahi bezain / goizik ezta agertu. EZ Noel 111. Goizik etzin, berant iaiki. Hm 141. Lüzaz beillatzen, goizik 

jaikiten. Mst I 25, 8 (Ch goiz). Arratsen goizik ützültzen. Etch 304. Apheztuak goizik. Hb Esk 107. Etxerat bil 

goizik. Arb Igand 141. Haren beldurra bihotzean goizik sarraraztea. HU Zez 147. Mutiko, neskatoak goizik 

ezkontzen dire. JE Bur 102. Goizik egin daut zori-gaixtoak / bihotzean zarrapoa. Lf Murtuts 45. Fruitu goizik 

ondua. Zerb Azk 69. Gaztekin ez dabilana goizik zahar. Herr 21-7-1955 (ap. DRA). Hola ikasi zuken goizik 

irakurtzen. Ardoy SFran 70. 

v. tbn. Mb IArg I 389. LE Matr5 303. Gy 15. Michel LPB 400. Dv Lab 341. Laph 34. ChantP 236. Bordel 171. 

Elzb Po 219. Jnn SBi 162. Zby RIEV 1909, 399. CatJauf VII. Inza Azalp 124. Ox 126. Const 36. Zub 54. Barb 

Leg 23. Or Eus 262. Iratz 19. Mde Pr 231. JEtchep 58. Xa Odol 27. 

� VII-garren ehunurtekoa baino goizikago. Mde Pr 221. Azkenean, eta ez goizikegi, atera zen neskamea. Mde 

HaurB 26. 

- GOIZIK GAUERA. v. GOIZETIK GAUERA. 

- GOIZ-ILUNABAR. (Pl.). Mañana y atardecer. � Jatena ugari eman goiz-illunabarretan. Moc Damu 6. Gozillunabarretan 

etxeko lanetan lagundu. Salav 41. 

- GOIZ-ILUNDE. (Pl.). Mañana y atardecer. "Goiz illundetan, al amanecer y anochecer (V-ple)" A EY III 244. 

- GOIZ-ILUNKERA. "Goiz-illunkeretan, al amanecer y anochecer (V-gip)" A Apend. 

- GOIZ-ILUNTZE. (Pl.). Mañana y atardecer. v. GOIZ ETA ILUNTZE. � Goiz illuntzeetan gaxo zeudenetara 

joan. Arr GB 7. Zure leioko maoa / ikusten neban goiz-iluntzetan / poztuten yatan gogua. Laux BBa 28. 

- GOIZ-IZAR. a) Astro de la mañana (ref. al Sol). � Azti-Begia, Agosti Chaho Basabürütarrak Ziberu herri 

maitiari, Pariserik igorririk, beste hanitxen aitzindari, argibidian, Goiz-Izarra. Chaho AztiB tít. b) (G, S ap. A; 


mende. 

844


Dv). Lucero del alba, Venus. v. GOIZEKO IZAR. � Ezin dot topau atzo nekusan goix-izarra. AB AmaE 134. 

- GOIZ-LORATU. Precoz. � Nindabilano parketan, hurran / haur goiz-loratu gozoak. Mde Po 80. 

- GOIZ-LORE (G ap. A; Urt; g.-lora V ap. A). Flor temprana; (fig.) joven, adolescente precoz. "Arthetica, 

goizlórea" Urt II 369. � Udaberriko goizlore batzuk bezela. A Ardi 19. Nik baratzetan, behin, harzara / biltzeko 

zenbait goiz-lore. Mde Po 81. 

- GOIZ-MEZA. Misa de alba, misa ligera. � Goiz mezan gonbidaturik. Monho 38. Goiz-mezatik lekhora, mezanagusia 

baino lehen. Elzb PAd 21. Bazoan Donianeko goiz-mezarat. Barb Sup 29. Igandeetan, batez ere, goizmeza, 

Meza Nagusi, Bezpera aurretik eta atzetik. Or QA 111. Goiz-mezetara jetxi ziran Osintxura. NEtx LBB 24. 

v. tbn. AA II 49. Arch Fab 227s. Xikito 4. Ox 183. Lrq Larraja RIEV 1935, 144. TAg Uzt 153. 

- GOIZ-MEZATXO. Dim. de goiz-meza. � Pazko izanarren, goizmezatxo batez naikotu bear izan nuen. A Ardi 

45. 

- GOIZ-OILANDA. "(V-ger, G-to), polla precoz" A. � "(Gc), mujer joven coquetona" A. � --[...]. Zuen asmo 

ta begiak neskatxa gaztiengana bai-dijoaz [...]. --Ez, andre, ez. Ez nazu goizollanda-azeria. Lab EEguna 72. 

Udaberri goizoillanda, goizago jeiki ukan aurten, baiña bere larrugorri samurra Yorraillaren oe odeituan gorde 

bear izan dik berriz. Amez Plat 43 (ap. DRA). Goiz ollanda, berandu ollo (AN-5vill). "Neska goiz gizonkoia, 

berandu ezkontzen". Inza NaEsZarr 1700. 

- GOIZ ON (A Apend). Buenos días (fórmula de saludo). 

- GOIZ OROZ. Todas las mañanas. v. goizero. � Mundian zen goiz oroz bere bilhuak [...] herhaustatzen zutian. 

Tt Onsa 26. v. tbn. Bp I 90. Goiz oroz har ezazü erresolüzione. UskLiB 74. 

- GOIZ-OZKORRI. "(S; Foix), aurore" Lh. � Nor da hori zoin agertzen beita goiz-ozkorria üdüri? (Cant 6, 9). 

Ip Hil 21 (Dv argi-urratze, CantCS (V y G) y Ker egunsenti, Echn argi aste, Ol egun urratze). Arritzeko zan an 

takatzea, / goiz-ozkorritan, Birjiña. SMitx Aranz 85. 

- GOIZ-PARTE (V-arr-gip, G-goi-azp). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 251. Mañana (parte del día). "Goiz partean 

etorri zen (V-arr, G-goi-azp), goiz partetik etorri zan (V-gip, G-azp)" Gte Erd 251. � Gox parteti etxe biarrak 

gaztiak egitia. fB Olg 56s. Goiz parteko zurrutak. Basarri 147. Bertsotarako txarra / baida goiz-partia. Uzt Noiz 

119. 

- GOIZ-UBELTZE. "(S; Foix), aurore" Lh. 

- GOIZ-URRATZE. Amanecer, aurora (tbn. fig.). � Giza-gogoaren goiz-urratzean iduri. Zait Plat 28. 

- GOIZ-URTEN (V-ger ap. A). Joven coqueta. 

- GOIZXAGO, GOI(T)XAGO. Un poco más pronto. v. goizagotxo. � Guziá dágo órtan, joátean óngi eméndik; 

dela goixágo, déla berantxágo, guti doáie óntan. LE Ong 76v. Uste baino goizxago. Zby RIEV 1909, 105. � 

(Con suf. dim.). � Batian goizxigoñi, bestian berantxiago, berak dü, bere alhorreko keheilla zabaltzen. Herr 2- 

8-1962, 2. 

- GOIZXAGO EDO BERANTXAGO, GOIXEAGO-BERANXEAGO (B ap. Gte Erd 52). Tarde o temprano. � 

Belhar meta berotuko da goitxago edo berantxago, nolako trenpua duen. Dv Lab 125. Jainkoa goizxago edo 

berantxago helduko zaiola. Laph 238. Bainan, goizxago edo berantxago, berdin atzamana izanen nintzelakoan. 

Elzb PAd 47. Beharko baitire utzi guziak goizxago edo berantxago. Jnn SBi 126. 

- GOIZXE. Dim. de goiz. � Goizxe, gure behiak aretxe. Saug 102. 

- GOIZXEGI, GOITXEGI. Demasiado temprano. � Noizbait heltzen dira Manuelen ostatura. Ez zen goitxegi! 

Barb Sup 71. Azkenean beraz, huna ni Donianerat heldua!... Ez da goitxegi! Ib. 159. 

goizabal. "Gure errian [Eibarren] etzitzakio esaten "cincel" zulakaitzari, goizabal baizik" A. Iturriotz EG 1955 

(1-2), 18. 

goizabar (V-och-gip), goiznabar (V, G, Ae; H), goxabar, goizñabar, goiztabar (Lar, H), goize-abar (G-to). 

Ref.: A (goizabar, goize, goiznabar), Aezk 293; Etxba Eib. � Amanecer. "Crepúsculo de la mañana" Lar. � 

Goxabar edo egun usaiñagaz batera. Mg PAb 116. Nola iragotzen dan goiztabarra, ala irago zan 

Israelko erregea. "Mane". Ur Os 11, 1 (Dv goiza, Ker egunsentian). Bat batera ta goizabar baga argitu zan. A 

BeinB 78. Jeiki naiz goiznabarrean. EA OlBe 15. Goiznabarrarekin aterata. Etxde JJ 140. 

v. tbn. EEs 1913, 207. Zait Sof 159. Mde Pr 149. Ol 1 Sam 30, 17. Anab Aprika 12. Ibiñ Virgil 74. 

- GOIZABAR-ZALE. Amante del amanecer. � Txori goiznabar-zalien txorrotxiotxi zoliok. Zait Sof 13. 

goizagi (Lar, H). � Madrugada. 

goizago (-ix- V-gip), goxago, goizeo (G-azp), goizo (G-azp). � Temprano. Cf. GOIZEAN GOIZAGO. v. goiz 

(2). � Jangoikuak esan eutsan Moisesi goxago estadu au artu eragiteko bere mendekuei. JJMg BasEsc 213. 

Goizago dabill. Oraiñdiño lau egun ezta Sagastak agintea itzi dabelata. Ag Kr 146. Oso goizago etorri zaigu / 

umore txarrez etxera. JanEd II 108. Beti goixago oeratu izan naiz. SM Zirik 102. Illunkaran andrea goizago 

etorri zan etxera. And AUzta 76. � "¡Qué temprano! (G-azp)" A Apend. 


mende. 

845


goizagotxo, goxagotxu. � Un poco más temprano. v. GOIZXAGO. � Lanak barriz, goxagotxu jagi, bearrari 

gogoz ekin, eta alan aurreratu ta biribilduko dozuez. Zav Serm I 8. 

goizalde (gral.; H), go(i)xalde. Ref.: A; Elexp Berg. En DFrec hay 21 ejs. �1. Amanecer; madrugada. 

"Goizaldera trumoi galantak izan die" Elexp Berg. � Lehenago goiz aldetik kondatzen zen orena. EZ Man II 41. 

Ahal badagizu goiz aldean. He Phil 94 (SP 91 goiz hastean). Urteten dozu tabernatik gaberdijan, goxaldian 

ezpalitz. Astar II 126. Gabaz eta goiz alderako mezan. JesBih 470. Atera omen ziran [...] goiz-alderontz. Izt C 

247. Goiz aldera juten dira [...] beren txuloetara. Sor Bar 62. Goiz aldera hasirik. Jnn SBi 93. Goiz aldera, 

unhatua, akitua, etzan nintzen ene ohearen gainean. Lap 18 (V 10). Ortzegun goizaldera buruz. HU Aurp 85. 

Goizaldeko loa. Azc PB 322. Goizaldeko ordubietan. Ag G 183. Errege batek bezalako agertzea egin nuen goiz 

aldera. StPierre 28. Goizaldean esnatzen gaitun ametsa. Or Mi 149. Abiatu ziren [...] goizalde batez. Barb Leg 

124. Goizaldea duk sorgiña! Ldi BB 138. Azkatasun-goxalderuntz. Laux AB 52. Goizalde gazte hunetan. Mde 

Po 69. Goiz alderat azeri bat jin zen. JEtchep 32. Goiz aldean gintuen hartu abionak. Xa Odol 229. Abrahan 

goizaldean jagi. Ker Gen 19, 27 (Ur goizean goiz). Goizalde lainotsu batean. MEIG I 196. 

v. tbn. Lg I 248. Laph 149. CantIzp (ed. 1868), 81. A BeinB 86. Echta Jos 84. Ox 198. Jaukol Biozk 96. Kk Ab II 

150 (88 goixalde). Lek EunD 11. TAg uzt 13. Anab Poli 60. Bilbao IpuiB 180. Ugalde Iltz 21. Arti Tobera 279. 

Erkiag BatB 191. Gand Elorri 143. Gazt MusIx 187. Onaind in Gazt MusIx 208. Ibiñ Virgil 102. NEtx LBB 28. 

Ardoy SFran 140. Berron Kijote 223. Goxalde: CrIc 173. 

� (V-gip, G-azp, AN-5vill; Dv), goxalde (Lcc). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 251. "Mañana del día" Lcc. "Matinée" 

Dv. "Goizaldia, la mañana (hasta el mediodía)" Etxba Eib. Sólo incluimos en este apartado los ejs. seguros, 

aunque tal vez podría añadirse alguno de los citados más arriba. � Eguzkiak argiastetik goizaldera egiten duen 

bidea egingo luke, gutxi dala. RIEV 1907, 168. Biok bakarrik etxean utzirik goizalde guztirako. Mde HaurB 26. 

�2. "Oriente [...]. Goiz aldera begira" Etxba Eib. � Goizaldeko bazter guziak edo orientekoak aldegin zuela. 

AA III 475. Zoaz goizaldera edo Orienteko bazterretara. Ib. 190. 

- GOIZALDEKO IZAR. Estrella de la mañana. � Goiz-aldeko izarra, / donzella, zu zera. Arr May 143. 

- GOIZALDE ON (V-m ap. A Apend). Buenos días (fórmula de saludo). � Goizalde on, maitea. Gand Elorri 

49. 

goizalderatu. � Clarear (el día). � Eguna goizalderatu zan garaian. TAg Uzt 250. 

goizaldero, goxaldero. � Cada mañana temprano. � Eliza goizaldero ta iluntzetan bete-bete egin oi ziguten. A 

Ardi 113. v. tbn. Laux BBa 72 (goxaldero). 

goizaldi (BN, S ap. A; Foix ap. Lh). � "Temperatura de la mañana" A. � Mañana (hablando del estado del 

tiempo). � Goizaldi euritsu batekin eldu zen Etxahuniara. Etxde JJ 222. Urril erditsuko goizaldi eder eta egoaizetsu 

batez. Ib. 234. � Mañana. � Aspaldiko goizaldi hartan biek elkarrekin entzun zuten Schuberten sinfonia. 

Mde HaurB 97. 

goizargitu. � (Vb.). Amanecer. Cf. GOIZ-ARGI. � Goizargitu baño len, tiroak Arrikaitzaga aldera. F. 

Apalategi Euskal mutillak armetan 40 (ap. DRA). 

goizarkoi. "Oeste (Darric)" DRA. 

goizaro (AN-larr-erro, L ap. A; Dv). �1. "Premiers jours, commencement de saison. Goizaroko, qui est de la 

première saison. Goizaroko fruitua, primeur" Dv. "Goizaroko (AN-larr-erro, L), temprana (cosa)" A s.v. aro. 

�2. (V, B ap. A). "Temperatura de la mañana" A. � Eguan goiza klarua ta ikusteko ederra, goizaro bat ikusteko 

ederra (V-gip). Gand Eusk 1956, 216. 

goizaro. v. goizero. 

goize. v. goiz. 

goize-abar. v. goizabar. 

goizeko (V-m, AN-erro, B, L-ain, BN). Ref.: A; EI 320; JMB AEF 1926, 16. � Desayuno; almuerzo de media 

mañana. "Réfection du matin" H. "La copilla de la mañana" A. "Se toma a las 5 y media de la mañana, y consiste 

en café (con leche o sin ella) y pan (AN-erro)" JMB AEF 1926, 16. � Domekan artuko dot / neure senarragaz / 


mende.


goizekoa amaiketan / ardao zuriagaz. Azc PB 235. 

goizen. v. goi-izen. 

goizenti. v. goiz-senti. 

goizeo. v. goizago. 

goizera (A), goxera. � Mañana. � Arrezak leien ganeko lañoa ta dokek goxera gaxoa. "Toma la niebla de sobre 

el hielo y tendrás mala mañana". RS 439. 

goizerdi. � Media mañana. "Etxeari arnasa-artu-eragiteko [...] eztau goizerdiari begira zeri nakio egon bear 

(V-ger)" A, s.v. arnasa. Cf., con el sentido de "la mitad de la mañana", en Mg CC 150. � Goizerditik 

arratsalderarte antxe egoteko. A Ardi 117. Urrengo goiz-erdirarte etzan itxartu. Altuna 64. Bolutxuko goiz 

erdija. Laux AB 77. Goiz-goiz erdija dogu, / enarak ba-duaz. (Interpr?). Ib. 23. v. tbn. Etxde JJ 186. Astelen 

goiz-erdia zan. SM Zirik 57. Goiz erdian nai goiz beranduan. Erkiag BatB 25. 

goizero (V-gip, G), goizaro (V-ger), goizoro, goxoro (R-is). Ref.: A (goizaro), Morf 356; Iz ArOñ, R 403. � 

Cada mañana, todas las mañanas. v. GOIZ OROZ. � Tr. Goizoro es la forma dominante hasta mediados del s. 

XIX; a partir de dicha época la más usual es goizero. Hay además un ej. de -aro, en Echeita (Jos 246). � 

Goizoro bearrera baño len. Cb Eg III 335. Goizoro ta gauoro iru Abe Maria errezatzea. Mg CC 193. Egiten 

zuan goiz oro eun aldiz. AA I 475. Goizero bear diyo / eraso lanari. Bil 41. Plazan biltzen ziran goizero. Ir 

YKBiz 353. Usai gozozko lerdoia erreko du Aaronek goizoro. Ol Ex 30, 7 (Ker goizoro; Dv goizetan, Ur 

goizetik). Goizero zer-jan arkitzen bazan ere. Anab Poli 7. Ez dut goizero gimnasi saiorik egin behar. MIH 253. 

v. tbn. Aran SIgn 78. JanEd I 68. Sor Bar 27. Urruz Urz 40. Moc Damu 9. Ag Kr 161. Iraola 83. A Ardi 20. 

Jaukol Biozk 73. Enb 151. Tx B II 157. Lek EunD 14. Ldi UO 35. EA OlBe 26. Etxde AlosT 56. Or QA 63. Mde 

Po 41. Erkiag BatB 27. NEtx LBB 41. Azurm HitzB 28. Goizoro: Gco I 123. Lard 87. Goizaro: Echta Jos 246. 

� (Con reduplicación intensiva). � Goizero goizero oiaren gañean zabaltzen zitun amar amabi ator. JAIraz 

Bizia 20. 

- GOIZEROKO. a) Para cada mañana. � Orrá lenbiziko oróna goizeróko. LE Urt ms. 66v (ed. 1846, 186 

goizoroko). b) De cada mañana. � Bere goizeroko gosari txikia. TAg Uzt 253. Goizeroko ta gaberoko 

pentsamentuk. JAIraz Bizia 16. Bere goizeroko lanera. NEtx LBB 61. 

goizerri (S ap. A; Foix ap. Lh), goiz-herri (Foix ap. Lh). � Oriente. � Goizerria denean gorriago ezenez hori, 

eure euritakoa eztemala nehori. O Pr 612. Hor dütü goizerritarik / erregiak dohañekin. UNLilia 13. Aiphü 

handitakoa zen goizerrietako lürtiar ororen artian. ArmUs 1899, 33. Goizerriko mistikoek. Mde HaurB 90. 

Goizerritiko Jaungoikoaren / herri hautetsi maitea. Mde Po 101. Goizerritik argia. Mde Egan 1960, 237. 

- GOIZERRI-ALDE. Oriente. � Goizerri-aldean etxeak oso apalak izaten dira. Ir YKBiz 90n. 

goizeti. "La mañana. Goizetixa etxian pasatzen dau estudixatzen" Elexp Berg. 

goizetisko. "(V), tempranito" A Morf 310. 

goizibi. "(R), viga superior debajo del caballete" A. 

goiziri. v. goiztiri. 

goizkara. � Algo temprano. � Bainan merkhatutik itzultzeko, goizkara zaut. Prop 1882, 100. 

goizkata. "Esturión" Lar (tbn. en Izt C 205, en una lista de peces). 

goizkeriza. v. goiz (2). 

goizkertu. "(AN-gulina) goizkertu de, amaneció" EI 111. 

goizkiro. v. GOIZ-GIRO. 


mende. 

847


goizkorri. v. GOIZ GORRI. 

goizlehen. "Goiz lehena (BN), premières heures du matin" Dv. "Goizlen (V, R), poco después de la madrugada, 

primera parte de la mañana" A. 

goiznabar. v. goizabar. 

goizño. � Dim. de goiz. � Igande goizño batez. ChantP 326. 

goizondo (L-ain, BN-baig-ciz; Dv). Ref.: A; Gte Erd 12. � "El tiempo desde las ocho hasta las once poco más o 

menos" A. � Buruilako lehen egunetan ginelarik, goizondo batez. Prop 1900, 84. 

goizondu. "Madurar pronto, temprano. Sagar goizondue, manzana temprana" Asp Leiz2. 

goizoro. v. goizero. 

goizpar, goizper (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897. � Evangelio. � Goizpar au zabalduko dan 

biztoki edo mundu gustiko edonun (Mt 26, 13). AG 1469 (Arriand goizpar; Ol, Or, Ker, IBk e IBe Berri On; en 

las demás versiones, Ebanjelio). Iparraldetik zure goizparrak (goizparra da goiko izpar edo notizia, au da 

Ebanjelioa) / argitu gindunerako. JBDei 1919, 180. Jaungoikuaren aginduak, eta goizper-esakunak betetzeko. 

Ib. 268. 

goizpargile, goizpergile (Bera). � Evangelista. � Zeruak argitutako goizpargille edo ebanjelistak. EEs 1917, 

73. v. tbn. Arriand 15. 

goizparki. � Evangelio. � Goizparkia zabaldu. Enb 132. 

goiz-senti (H), goizenti (Lar). � Amanecer. "Madrugada" Lar. � Goiz-sentiko argitasuna baño illagoko artan. 

EE 1882c, 378. Baina goiz-sentiak [...] lurtara eraziko zion dorre zaindaria. Mde HaurB 13. Goiz-sentiak eman 

dio / zure ille ixkurrari / bere urre-argi. NEtx LBB 343. 

goiztabar. v. goizabar. 

goiztar (V, G, AN, Sal, R; Lar, Añ, H), goiztiar (L, BN, S; SP, Ht VocGr 383, Arch VocGr (gois-), Dv, H), 

goxtar (Añ), goxtiar (S), goixt(i)ar. Ref.: A (goiztar, goiztiar); Bon-Ond 171; Lrq (goiz); Etxba Eib; Elexp Berg. 

� Tr. Precediendo al sust. se encuentra en Mendiburu, Mirande, Erkiaga y Anabitarte (Aprika 72). Las formas 

septentrionales con palatal quizá podrían tener un carácter expresivo. �1. Madrugador, tempranero. 

"Goiztiaregia, qui est trop matinal" SP. � Goiztarra ni, magaletan det agiri. RG A 51. Zer dakarren, ain goiztar 

dabillenean. Lar DT LVI. Izan beraz goiztiar. Dh 48. Goixtiar izan zinen, goixtiar, egünezko izar ederra! Chaho 

AztiB 5. Atzarle goiztiarrari [= 'oilarrari']. Gy 78. Benetan beargiña, gañera goixtarra. AB AmaE 416. Ez naiz 

bada ni txit goiztarra. Sor Bar 20. Goiztiarra zen biziki. HU Aurp 123. Eguzkia baiño goiztarragoa. A Ezale 

1897, 149a. Ogi-erretzera doaien alargun goiztarra. Or Mi 130. Goiztarra izan gizagaxoa, ta besteak oge-zulo 

uts. Ldi IL 40. Oso goiztar ibillia da. TAg Uzt 24. Goiztar txoriek kanta bezate. Mde Pr 289. Uriko ardandegi 

goiztarrenean. Erkiag BatB 14. Eguzkiak goiztar laztan epelak sakabanatuten zituanean. Ib. 90. Fan emen zen 

aski goiztar emazte bat dirun elkitra. ZMoso 44. 

v. tbn. Azc PB 63. Ag Kr 75. Ill Pill 4. Loram Y 1933, 335. EA OlBe 24. Gand Elorri 216. Berron Kijote 31. 

� (V, G, AN, Sal, R; Lar, Dv), goiztiar (L, BN, S; Urt, Dv, H), go(i)xtiar (S). Ref.: A (goiztar, goiztiar); Lh 

Eusk 1919-1920 (I), 80; Lrq (goiz); Iz Als, Ulz, R 401; Ond Bac; Satr Ahaid 648. Precoz; temprano. "Arthetica, 

[...] goizarrosa, arrosa goiztiarra" Urt II 370. "Tempranal", "temprano" Lar. "Goiztar neskato (R-uzt), mujer 

joven coquetona" A. "La (semilla) tempranera" Iz Ulz. "Xuan tzu góiztar, ha ido temprano" Iz R 401. � Non da 

giristino goiztiarrik? Goiz ontzen denik? Ax 172 (V 116). Gatxerako jakiturija goxtarra . fB Olg 118. 

Lore goiztarrak, erdikoak eta berandukoak. ErleG 8. Mertxika goiztiarra. Hb Esk 189. Mariaren ürhats 

goiztiarrak. Ip Hil 41. Illunabarreko izar goiztarren ñirñirrak. Mok 21. Agian maitasun gaietan goiztarra izatea 

obe da. Lab EEguna 68. Yoan zera gazterik, erio goiztarregiak yo-ta. Zait Sof 196. Ez zen oraindik formatua 

neskato goiztarregiak diren bezala. Mde HaurB 18. Bazakien bizi goixtiar horren balioa. JEtchep 53. Aurthen 

bildotsak goixtiar dira. Herr 11-1-1962, 3. Badira [ardo] gorrixkak eta goiztarrak ere. Ibiñ Virgil 84. Martxoko 

hormak galduko duen lore pollit goiztiarra. Xa Odol 114. Haize epelak badu halako udaberri-susmo goiztar bat. 

MIH 135. 


mende.


v. tbn. REusk 1878, 252 (ap. DRA). Or Eus 75. Etxde JJ 215. Erkiag BatB 73. Goixtiar: Gatxitegi Laborantza 37 

(ap. DRA). 

� (Uso adv.). "Goixtar, tempranito. Goixtar erein bear dute Iriberrin" A Aezk 293. 

�2. (Lar, Añ), goiztiar (H), goxtarra (Añ). Matutino. � Artizar goiztiarra. EZ Man II 197. Ez dot sinisten 

urtenik dala izar goistarra. AB AmaE 367. Argi goiztarra betor gurera. A BeinB 48. Loreil-laño goiztar. 'Niebla 

mañanera'. Ldi BB 57. v. tbn. Etxde JJ 10. 

�3. + goixtiar. Oriental. � Goiztar Errege berak. Mb IArg I 160. Anitz goiztar ta arratstar jentil. Ib. 186. 

Goixtiarrek bere kondu zaharretan. "Les Lévantins". Arch Fab 209. 

- GOIZTARXEAGO. Algo más precoz. � Nola maiatza fan baizen on, kosetxa xiten zaikugu goxtarxago. Mdg 

140. 

goiztargi. v. GOIZ-ARGI. 

goiztarki, goiztiarki (L-ain ap. A; Dv). �1. Temprano. �2. "Goiztiarki, goiztarki, matinalement" H. 

goiztarrarazi. � Hacer madrugar. � Aitak semea goiztarrarazi, erman bereki, erakutsi itzes ta eskuas (118). 

LE-Ir. 

goiztartasun, goistiartasun. � Prontitud. � Ezen ezagutzen dut zuen kharraren goistiartasuna. TB 2 Cor 9, 2 

(Lç gogo presta). � goiztiartasun (Dv, H, A). "Qualité de celui qui est matineux" Dv. � goiztiartasun (Dv, H). 

"Précocité" Dv. 

goiztartu (Sal), goixtartu (Ae). Ref.: A Apend, Aezk 293. �1. Madrugar. "Egun gartan anitz goixtartu bear izan 

nue" A Aezk 293. � Kexatzen zela goixtartzen zela sobra iruzkia (336). LE-Ir. Guazen guzioak lo egitra bear 

moxgua baitugu ta biar baitugu goiztartu. ZMoso 53. � (H), goiztiartu (Dv, H), goixtartu (H (V)). "Devenir 

matineux" Dv. �2. (H), goiztiartu (H), goxtartu. Hacer(se) precoz. � Ume inozenten arimak alan gatxerako 

goxtartu ta argitu dituzulako. fB Ic I 192. 

goiztarxko (Sal, R ap. A), goixtiarxko (S ap. A). � "Un poco demasiado temprano", "un poco demasiado de 

madrugada" A. 

goiztarzale. � "(Sal), madrugador" A. � "Precoz" A. 

goiztei. v. goiztiri. 

goizteri. v. goiztiri. 

goizti (Lar, H). � "Madrugador" Lar. 

goiztiar. v. goiztar. 

goiztiargo, goixtiargo. � Precocidad. � Abantail handia kabalearentzat goixtiargoa, hezurra goizik gogortzetik 

biltzen duen dohain baliosa. Gatxitegi Laborantza 139 (ap. DRA). 

goiztiri (L-ain, BN, S ap. A; H), goiziri, goiztirin (S? ap. A; H), goizteri (R-uzt ap. A), goizteria. �1. Amanecer, 

alba. � Hauk goiztirir' izar bati / (Zenagati / Berri) beha iarririk. O Po 60. Mana goiztirian biltzen etzuen 

Israeltarrak ezin bil zezakeien iguzkia ilkiz gero. SP Phil 485 (He 491 goizetik). Jüdiek goiztiritik aküsatu zien 

Pilataren aitzinian. Bp II 48. Ondoko egunerako goiziriak galtzen dituzte. He Phil 374. Eta seinhalatzen 

goiztiria otoitzeko tenore hun bat bezala. AR 109. Kanpotan liliak / nola tu iguzkiak / goixtirian zabaltzen. 

Monho 138. Japonian [....] sartzen ahal zeneko egunaren goiztiria. Ardoy SFran 202. v. tbn. Prop 1898, 86 

(goizteria). Mde Pr 162. � (B ap. A (s.v. iri); SP, Dv), goizteri (R ap. A), goiztei. "Matinée" Dv. "Goizteria igari 

dun deus egin bage (R), has pasado [...] la mañana" A. � Aitaatxi aldiz, [...] han egon zen goiztei guzia, nehoren 

ganat hurbildu gabe. Larz GH 1959, 88. �2. (H). Oriente. �3. Tiempo, ambiente durante la mañana. "Gaur 

goizean goiztiri ederra zen (garbi garbi) (B)" Gte Erd 86. � San Bartolomek ezkero, Albisuko tellerin goizteria 

presko (AN-larr). Inza NaEsZarr 509. 

- GOIZTIRI APAL. "Goizteri apala (R-uzt), de seis a ocho o nueve de la mañana" A. 


mende. 

849


goiztiro. v. GOIZ-GIRO. 

goiztizar. v. GOIZ-IZAR. 

goiztto, goixtto (H). �1. "Un peu bon matin; un peu tôt" H. �2. "Goiztto, un peu trop matinal" Lrq. 

- GOIZTTOAGO. Un poco más pronto. � Agerraldia baino goizttoago. Osk Kurl 174. 

- GOIZTTORIK. "Un peu trop tôt" Lrq. 

goiztu, goxtu. �1. Madrugar. � Lukiari trankart egiteko goxtu bearko. RS 437. � (Part. en función de adj.). 

"Goiztua (V-ger), lo temprano, tempranero, precoz. Mahats goiztua, la uva temprana" A. �2. "Meza goiztu, 

celebrar la misa de mañana" A Apend. �3. Amanecer (un día). � Abenduaren goibeltasun illunbera ontan egun 

berria goiztu da. LMuj BideG 96. 

goiztxo. �1. Dim. de goiz. "Mañanica" Lar. �2. (H), goiztxu. Algo, bastante temprano. "Un peu trop de bonne 

heure, de bon matin, tôt" H. � Edo da guztiz berandu, edo goiztxu onetarako. A Ezale 1897, 178a. Lotaratzeko 

artian goiztxo zan. Urruz Zer 14. Goiztxo asi ziran kojuak agertzen kalian. Kk Ab I 120. Kazkabarrak Izarpeko 

atari aldea goiztxo zuritu. NEtx LBB 95. v. tbn. Ldi BB 106. EA OlBe 109. Anab Aprika 46. �3. goiztxu. (Uso 

adj.). � Illunabar goiztxuan / Urkiolan zirian. Enb 205. 

- GOIZTXOAGO. "Góiztxuao, un poco más temprano" Iz ArOñ. � Atzo baiño goiztxuago etorri gaur. A BeinB 

48. Eguzki goiztarra baño goiztxoago jaiki. Ag G 7. v. tbn. Akes Ipiñ 32. 

goiz-zale (V-gip ap. Etxba Eib). � Madrugador; que llega, etc. temprano. "Que gusta de madrugar" Etxba Eib. 

� Jentea ezta goiz zalea, pizka bat alferrak eta nagiak dira. Arti Tobera 267. Arratsaldeko zazpietan dana 

zegoan gerthu teatroa hasteko eta ikusle goiz zaleak [...] exer-tokiak bethetan hasten ziran. Osk Kurl 174. 

gokaizto (BeraLzM). � Demonio. � Gokaiztoak (diabruak) ere ziñesten dute. JBDei 1919, 358. Naiz betor / 

Luzifer gokaiztua. ArgiDL 167. v. tbn. EEs 1929, 126. 

gokaiztu. "Ponerse de mal talante, disgustado (Lh). Var. de gogogaiztu" DRA (pero no lo encontramos en 

Lhande). 

gokarri. "Pedestal (Darric)" DRA. 

gokaxo. Neol. creado por Arana Goiri, de gogo 'alma' y gaxo 'cuitado, pobre'. � Alma del purgatorio. � Barueguna. 

Gokaxuak gaizkatutekua (1898). AG 1446. Gokaxuen illa. Enb 107 (v. tb. 91). 

gokaxoki. � Purgatorio. � Gokaxoki edo Purgatorioko bat irudijan. Kk Ab I 15. 

goko. v. 2 golko. 

gol. � Gol, tanto en el fútbol. � Zenbat gol sartu diran lengo neguko yokoaruan. Kk Ab II 154. 

gola. � Gola (parte de la armadura que protege la garganta). � Lepoan gordegarri zekarren golarekin 

morrionaren tartetik [= 'por entre la gola y el morrión'] pika gogorkiro sarturik. Izt C 350. 

gola. v. golo; hola. 

goladura (H (+ -lh-)). � Papera de las ovejas. 

golanbre. v. kolanpe. 

golando. "(AN-5vill, L-ain), papera, enfermedad de las ovejas" A. v. kolanpe. 

golandra. v. kolanpe. 

golandu (Dv), golhantu (H). � Enfermar de papera (las ovejas). "Ardi golhantua, brebis pourrie" H. 


mende. 

850


golandura (Dv), golantura (H). � "Pourriture, sorte de maladie des moutons" Dv. 

golanpe. v. kolanpe. 

golhar. v. koilara. 

golardatu (SP, Urt I 391), golardotu (H), golardoatu (SP, H), golordatu (Ht VocGr 415), golordetu, galardotu 

(H), galardoatu (Lar, Añ, H), galardonadu (Lcc). � Premiar, galardonar. � Eta golarda gaitzatzun / liberalki 

sariaz. EZ Eliç 188 (tbn., con ligeras variaciones, en Hm 76). Han gaixtoak izanen direla sekulakotzat penatuak, 

eta onak golardoatuak. Ax 505 (V 325). Ez zazuela gal erakhutsi duzuen fernutasun hura, eta zoina ongi 

golordetua izanen baita. TB He 10, 35 (He hain golardo handia izanen baidu). 

1 golardo (SP, Urt III 394, Lar, H, A), golardoa, gollardo, golordo (Ht VocGr 414), golorde, goalardon, 

galardo (H), galardoi (Lcc, Lar, Añ, H). �1. Premio, galardón. � Obra honak ukhenen du goalardona frangoki. 

E 13. Nekearen golardotzat deus eztiat galdetzen. EZ Man I 5. Golardo sainduez / segur zaitu betheko. Hm in 

Harb e) 4r. Badu Iainkoaren zerbitzatzeak [...] mundu hunetan ere zenbait golardoa, zenbait pagamendu. Ax 507 

(V 326). Antzearen saria eta golardoa. SP Phil 366. Hire golardo haundia nauk ni. Urt Gen 15, 1 (Dv, Ur y Bibl 

sari, Ol y Ker ordain). Jainkoa leial izanen da eta liberal zure golardoan. Ch I 25, 1 (Mst pakhü). Golardoa 

ematekoa [denbora]. He Apoc 11, 18 (TB golorde; en las demás versiones, sari). Ordean zer behar dugu iguriki 

gollardotzat? Lg II 192. Zeruan sari eta golardo hautetsiago baten mereziarazteko. Mih 98. Kastoaren 

golardoa. Monho 146. Ni nerorri izanen naiz zure golardo guziz handia. Dh 174. Zeruko golardoak. Jaur 176. 

Goresmen hori onhets dakioten, buruzagitasuneko bere kharraz irabazia duten golardo bat bezala. Lander RIEV 

1914-17, 158. �2. Adorno. � Girlandaz eta galardoaz horniturik agertuko da [etxea]. Arti Tobera 262. 

2 golardo. � Enfermedad que produce hinchazón en el cuello. v. golo. � Idiak golardoa duenian. Mong 591. 

golardoatu. v. golardatu. 

golardogarri (H), golardoagarri (H), galardoagarri (H). � "Digne d'être récompensé" H. 

golardotu. v. golardatu. 

golardotzaile (Urt III 23, Lar, H), galardotzaile (Lar, H), golardoatzaile (Chaho, H), golardatzaile (Urt I 461), 

galardoitzaile (H). � Recompensador. "Galardonador" Lar. 

golardoztu (Lar), golardoztatu (H). � Premiar, galardonar. 

golhare, golhari. v. koilara. 

golharita. v. koilaratara. 

golarreta. v. bularreta. 

golaspe. v. kolaspe. 

golatu (G, AN, BN; VocBN; Dv, H (+ -lh-)), kolatu (AN-ulz, B; VocB). Ref.: A (golatu, kolatu); Iz Ulz (kóla); 

Izeta BHizt (kolatu). �1. Enfermar de papera (las ovejas). "Action de la pourriture des moutons, qui s'annonce 

par le développement d'une tumeur sous la bouche" VocBN. "Ponerse tísicas las ovejas" Izeta BHizt. v. kolastu. 

� Ardien golatzeko lanjerra ere ttipitzen da. GAlm 1946, 21 (ap. DRA). � "(G, AN, BN), oveja enferma de 

papera" A. � Eta ezta bahi gelditzen / ardi golatu bat baizen. Gy 269. �2. "Golhatü, -tze (S), faire bouffer un 

lainage en le battant" Lh. �3. "(G-to-bet), papera" A. 

golatx. v. kolats. 

golazpe. v. kolaspe. 


mende. 

851


golda. v. golde. 

goldakera (V-gip). � "Manera de arar. Erromatarrengandiko goldakeria darabil ondiok" Etxba Eib. 

goldaketa (V, G, AN). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. � (Usado gralmte. en casos locales de declinación). 

Acción de arar. "Goldaketan [...] arando" A. "Julien goldaketan dabill" Elexp Berg. "Goldaketan egin, arar" Ib. 

� Goldaketan ibilli bear diagu. Sabiag Y 1934, 23. Goldaketan ei-zirean mutilek. Akes Ipiñ 31. Goldaketarako 

idi-koxkorrak. Ibiñ Virgil 95. � (Fig.). � Goldaketan. Zait Gold tít. Goldaketan dugu berriz gure artean 

[Zaitegi]. MEIG III 108. 

- GOLDAKETA-ALDI. Acción de arar. � Mendi-ganetatti bera datozen erreka-arroak euren [Basaiaunen] 

gauetako goldaketa-aldietan eineko golda-zuloak ei dire. Akes Ipiñ 31. 

goldara. v. galdara. 

goldarapo. "Esteva del arado (R-vid)" A Apend. 

goldari. v. goldelari. 

goldarrain (R-uzt ap. A), goldarran (R). � "Cardo lanceolado" A. "Goldarran, cardo con pinchos grandes (R)" 

VocNav. 

goldarron (AN, BN ap. A; Lcq 69), goldaran (R). � "Gatuna, uñas de gato" Lcq 69. "(AN, BN), planta 

herbácea de la familia de las leguminosas" A. "En el Valle de Erro, Cuenca y otras zonas de la Montaña [...] 

hierba baja y llena de púas" VocNav. "Goldaran, planta espinosa que nace entre el cereal (R)" Ib. 

goldarte (G-bet ap. A; Izt C 232, H). �1. "Corde, lien à charrue, qui rattache deux pièces de la charrue" H. 

"Cuerda con que se sujeta el animal al arado" A. �2. "(Hb), entre-charrue" Lh. 

goldarteko. "Vara entre el golde (arado) y el uztarrri (yugo)" Asp Leiz. 

goldaspeka (Lar, Hb ap. Lh, H). � "Esteva" Lar. 

goldatu (V, G; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), goldetu (Añ, H), goldeatu (G; Lar, Hb ap. Lh, H (+ -ia-)), goldaatu (Vgip), 

boldaatu (V-gip). Ref.: A (goldatu, goldeatu); Etxba Eib; Iz ArOñ (bolda, boldaatu), Als; Elexp Berg. �1. 

Arar. � Ez bazenduten nere txalarekin goldeatu. Lard 141. Bost urte [...] zeñetan ezin goldeatu ta ez igitaitu 

daiteke. Ur Gen 45, 6. Zelaik simaurtu ta goldetu. ArgEgut 1922, 5. Lurra goldetzen ari da. Jaukol Biozk 15. 

Agertu beste sail goldetu dalarik. Ldi IL 71. Nere animak nekez goldatutako ildoari jarraitu aal izateko. Txill 

Let 23. Landerrek goldetutako zizarrean. Ol Prov 13, 23 (Ker goldatutakoak). Patatarako lurrak goldatu edo 

atxurtu. EgutAr 1-3-1959 (ap. DRA). Botu-solo ta lurraldeak aurretiaz goldatu. Erkiag BatB 92. Goldelariek 

nere bizkarra goldatu dute. Or Ps 128, 3. Goldatu ondoren uzta beteenak ekartzeko. Ibiñ Virgil 91. Itsaso 

goldatu-gabean barrena zabaltzen diren bide bustiak. MIH 323. � "Goldeatu (Hb), défricher" Lh. � Levantar, 

remover la tierra. � Ondartza aundik diranean, makina aundik bear metro batzuek bidean ondora goldetzeko. 

JAIraz Bizia 62s. �2. (Uso sust.). "El terreno ya arado. Ariakin apurtzen zan goldatua" Elexp Berg. 

goldatz. � Surco. � Goldean ari danak, goldatz edo ildo edo erreka zuzena egin nai badu. Ir YKBiz 185n. 

Ikurke-makurke egin du goldatza (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1936. 

goldazahartu. "Goldazaartuta dao, la tierra lleva tiempo que está arada" Iz ArOñ. 

golde (gral.; Lcc, SP, Lar, Aq 834, Añ, H), golda (V-ger-arr-m-gip, G-nav), kolde (AN-erro), bolda (V-gip). 

Ref.: A (golde, golda); EI 104; Asp Leiz (goldarteko); Etxba Eib; Iz ArOñ (bolda), UrrAnz, Als (golda), Ulz; 

Caro CEEN 1969, 218; EAEL 139; Elexp Berg (golda). �1. Arado. "Otro instrumento que se dice goldea 

(Vergara, 1566)" Zumalde Munibe 1957, 145s. Cf. el topónimo Goldaraz (año 1200; Arzam 259). � Bere eskua 

goldean ezarten. Lç Lc 9, 62 (golde tbn. en He, Oteiza, Dv, Ol, Ker, IBk e IBe). Askotan estu oi bearko dau / 

errelleagaz goldea. Lazarraga 1196r. Uztarriori ezarrizkero, / sufridu bear goldea. Ib. 1196v. Idi bereari goldea. 

RG A 42. Goldearen amorekati pot nabarrari. "On baise le soc pour l'amour de la charrue". O Pr 201. Aitzur, 


mende. 

852


golde, bost orzeko. Mb IArg I 211. Atxur, burdiñara ta / golde biurturik [armak]. GavS 33. Goldearekin lanean 

hari. Lg II 144. Goldeari eskua ezarri. Lard 388. Hiru idi pare [...] lau zaldi bertzalde, golde bakhar bati 

lauzkatuak. Dv Lab 29. Idiek deramate herrestan goldea. Ox 150. Golde gañera makurturik. Or Mi 109. 

Goldearen eskulekuetan eskuak tinko josita. TAg Uzt 264. Goldearen eskea zala. Etxde JJ 109. Golde makurrez 

lur astuna irauli. Ibiñ Virgil 105. Goldeari lotzen dena. Ardoy SFran 340. Bazekitela noski burnizko goldeak 

egiten. MEIG III 46. 

v. tbn. It Fab 101. Izt C 232. Gy 7. Hb Esk 185. NecCart 6. Elzb Po 196. Arb Igand 42. HerVal 242. Ag G 15. 

Altuna 82. Ir YKBiz 185. Eguzk GizAuz 122. Zait Sof 170. Arti MaldanB 213. Erkiag BatB 124. Salav 18. Uzt 


� (SP, VocBN, Gèze, Dv, H). Reja de arado. 

�2. (gral.; SP, Dv, H). Ref.: A; Caro CEEN 1969, 218. "Lur golde bat" SP (sin trad.). "Arpent" Dv. "Fanega de 

tierra. Golde bat lur (BNc), trozo de terreno que con una pareja de bueyes se puede labrar en un día" A. "28 

áreas" A Apend. Cf. infra GOLDE-LUR. � Golde bat lur bete bageko tokian. Izt C 143. Hobe da gizentzea bi 

golde ongarriz. Hb Esk 151. Donibane Lohizuko kantoinamenduko goldea da orotarik handiena. Badagokitza 46 

ara eta 53 zantiara. Dv Lab 61. Utzi zioen 600 (sei ehun) hektarako eremu bat, hori baita, 2000 (bi mila) 

golderen ingurua. Prop 1906, 122. Amar golde lur bazeuzkaten lantzeko. Ag G 21. Goldeko, onela nastu bear 

dira. EEs 1916, 270. 

- GOLDEAN, GOLDEN, GOLDAN (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Arando. � Lohilakateko alhor batean 

golden ari zen hura. Barb Sup 147. Goldean ari danak. Ir YKBiz 185n. v. tbn. Zait in MEIG III 108. 

- GOLDE-AKER (H (+ -kh-)), GOLDAKHER (H). Orejera del arado. 

- GOLDE-AKERTXO (H). Orejera del arado. 

- GOLDE-ANDAITZ (Lh (+ golde-andatx)). Timón del arado. � Idiak askaturik / golde-andaitzeti (aga). Or 

Eus 34. 

- GOLDE HANDI. "El moderno golda-aundi de anchas vertederas y ruedas de hierro (G-goi)" JMB AEF 1924, 

192. � Lur-lan au golde aundiekin egiten da (golde azpi-arrotzaleak). NekIr 46. 

- GOLDE-ARDATZ. Madera del arado. � Aurrenik golde-muturra eta golde-ardatz makur aztuna. "Inflexi [...] 

graue robur aratri". Ibiñ Virgil 73. 

- GOLDE-ARRASTO, GOLDARRASTO. AxN explica hildoa (470) por gold-arrastoa. � Goldeaz lurra bezala 

urratu didate bizkarra / goldarrasto luzeak eginez. BiblE Ps 129, 3. 

- GOLDE-ARRO. "Bolda-arrua, surco" Iz ArOñ. 

- GOLDE-HARRO. "Goldearen atzetik lur azpia arrotzeko iru ortzdun tresna (V-gip)" Urkia EEs 1930, 44. 

- GOLDE-ASKA. "(G-to), surco o sulco que se abre en la tierra para la siembra con arado de cuatro púas" A. 

- GOLDE AZPI-HARROTZAILE. v. supra GOLDE HANDI. 

- GOLDE-BELARRI (-beharri BN, S ap. A; H, Foix ap. Lh; goldabeharri Lar, H). "Orejeras, en el arado" Lar. 

"Maderas laterales del arado" A. � Golde-belarri, txakur, estukia antzebage kolpatzen ari zen. Or Mi 113. 

- GOLDE-BURDINA (S ap. A; golda-burdin Lh). "Reja del arado" A. � Golde burdina batzu. HerVal 182. 

- GOLDE-BURU. "Reja del arado" Ond Bac. 

- GOLDE-BUZTAN (Sal, R ap. A; golda-buztan R-vid ap. A Apend). Timón del arado. 

- GOLDE-ETXE (golda-etxe V-gip ap. Iz ArOñ 108; goldetxe Izt C 232, H). Madera del arado. "(G), l'ensemble, 

tout l'appareil qui constitue une charrue" H. � Golde-etxea autsi zen; zumarra, ta endaitza uztarriarekin 

deramate. Or Mi 114. 

- GOLDE-GIDER (L, BN ap. A). Timón del arado. 

- GOLDE-IRUIN (G-to ap. A), GOLDAIRUN (V-gip; boldairun V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (bolda). Timón del 

arado. 

- GOLDE-LAN. AxN explica golde nabarretan eta golde pikoetan (470) por golde lanetan. � Oraindik izango 

dira bost urte, golde-lanik eta uztarik gabe. Ol Gen 45, 6 (Ur ezin goldeatu). 

- GOLDE-LUR (G, B ap. A). Fanega. "Golde-lurra Gipuzkoan eun sagorrondoren lurra da (G-to)" A. Cf. supra 

(2). � Zenbat hazi erain behar den golde lurrean. Dv Lab 55. Golde-lur asko zituan zelaiak. Salav 26. 

Bertanbera utzitako golde-lur gutxi batzu zituen. Ibiñ Virgil 110. Labra-lur onenetatik golde-lur asko saldu 

zituan. Berron Kijote 32. 

- GOLDE-MIHI. "Golda-miiña, reja de arado. Bolda miiña: 1) la pieza entera de hierro de zur-boldia; 2) la 

punta separable de la reja de frantzes-boldia" Iz ArOñ. 

- GOLDE-MUTUR (G-to ap. A; golda-m. G-to, L, BN-baig ap. A). a) Reja del arado. � Itaia eta goldemuturra. 

JMB ELG 74. Bean okotza okozpe-bage / iduriz golde-muturra. Or Eus 371. Soroa landu goldemuturrarekin. 

Ibiñ Virgil 89. b) "Deslenguado, picotero [...] (AN-larr)" A EY III 276. � "Goldemutur" deritzon 

Urlirenekoak / erretulika asten du neskazâr gaisoak. Or Eus 18. Golde-mutur (mingain-zorrotz) eta goi arro aiek 

oro. Zait EG 1957 (7-8), 24. 

- GOLDE-ORRAZI. "Bolda-orrasixa, la madera vertical del arado con agujeros para levantar o bajar la punta de 

la reja" Iz ArOñ. 

- GOLDEPEAN. Bajo el yugo, sujeto al arado. � Goldepean lurrun-iario dagoen zezena erortzen da. Ibiñ Virgil 


mende. 

853


104. 

- GOLDE-PIKOI (H (+ g.-piko)). a) Cierto tipo de arado. � Gehien tokietan ikhusten ditut golde-pikoi batzu 

lurra axaletik deramatenak. Dv Lab 33. b) "(L-ain), reja del arado" A. 

- GOLDE-PIKOETAN. Arando. "Golde pikoetan haritzea" SP (sin trad.). � Golde nabarretan edo goldepikoetan 

[...] gibelat beha dagoela hari denak. Ax 468 (V 303). 

- GOLDE-PIKOTXA (H). Arado. 

- GOLDE-SOKA (B, L, BN, S). Ref.: A; Lh. "(B), soga de seto que se usa en vez de cadena para sujetar el 

arado" A. "Chaînette d'attelage de la charrue" Lh. 

- GOLDE-TIMOI. Timón del arado. � Kurtereari lotzen zaio gurdi-pertika; baita ere golde-timoia. Garm EskL 

I 124. 

- GOLDE TXIKI (AN-larr). Tipo de arado pequeño. "Arado de una púa" EI 104. � Lur-lan au [...] geienetan, 

golde txikiarekin egiten da. NekIr 46. 

- GOLDE-URRATS. Marcha que se lleva al arar. � Bethiko bere golde-hurratsean, jandarmen ondorat heldu 

izan zelarik [...] geldiarazten du behi parea. Barb Sup 148. 

- GOLDEZ EGIN. Arar. � Titok Jerusalengo oru edo lur guzia goldez egin eta aretu zuen. Lard 546. 

- GOLDE-ZOHI. a) "Goldazoi (Gc), soga de seto que se usa en vez de cadena para sujetar el arado" A. b) 

"Goldazoi, [...] tepe de arado" Asp Leiz. c) "Goldezoiya, la tierra que levanta el arado" Iz To. 

- GOLDE-ZULO. Surco. � Mendi-ganetatti bera datozen erreka-arroak euren [Basaiaunen] gauetako 

goldaketa-aldietan eineko golda-zuloak ei dire. Akes Ipiñ 31. 

- GOLDE-ZUR (L, BN, S ap. A), GOLDAZUR (SP). Madera del arado. 

� Etim. Posiblemente de lat. culter. 

golde. v. gorde. 

goldealdi (Lar, H), goldaldi (H). � "Labor de la tierra [...] goldealdia [...] según es el instrumento con que se 

hace la labor" Lar. 

goldeatu. v. goldatu. 

goldelari (G, L ap. A; Lar Sup, H), goldalari (V, G, AN ap. A), goldari (B ap. A; Lar, Hb ap. Lh, H). � Arador. 

"Huebrero" Lar. "Goldari txarrak eginen du zikiroa franko (B)" A s.v. zikiro. � Hildoa makhur eginen du, ezta 

hura goldelari on izanen. Ax 468 (V 303). Ikusten laborantza, goldelari eskasez, egunetik egunera nekeago 

doala. JE Bur 46. Goldelari bakoitza ildoa urratzen asi zen. Or Mi 113. Ardiak ez du eder ukuillu, goldalariak ez 

sua. Onaind Egan 1956 (3-4), 16. Goldariek sorbalda goldatu didate. Ol Ps 129, 3 (Or goldelariek). 

Uztabiltzaillearena, ta goldari lepomakurrena. Ibiñ Virgil 38. � "Propiétaire d'une couple de bœufs loués pour 

labourer" Lh. 

goldenabar (AN-5vill, L-sar, BN-baig-ciz, S, Sal, R; SP, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv), goldebanar. Ref.: A; EI 

104; Lrq; EAEL 139; JMB At. � Tipo de arado que se combina con una cuchilla; arado en general. "Charrue" SP, 

Lecl y Gèze. "Arado cuadrangular [...] combinado con un cuchillo" Caro CEEN 1969, 218. Oihenart y 

Etchamendi lo emplean en plural. En HerVal 242 se lee golde narredak, relacionado tal vez con goldenabar. � 

Berak hartzen golde-nabarrak. O Po 50. Golde nabarrez / batuzie itzulzen. Arch Fab 171. Altxatzen du goldenabar 

pisua. Barb Sup 148s. Golde nabarra / ildoan ausik dezan mamiraino lurra. Ox 169. Hartuz aitzur, 

goldebanar. Etcham 189. Iraulden ari zen behin / [...] golde-nabarrekin. Ib. 199. Ildoaren erdian goldenabarra 

utziaz. Ibiñ Virgil 104. � Medio de subsistencia. "(S; Foix), au fig., gagne-pain" Lh. � Sarjanten golde 

nabarrak / dirade gizun okerrak. Etch 308. � "Goldanabar, reja, corte del arado (R-is)" ContR 520. 

- GOLDENABARREAN (-nabarren H). Arando. � Golde nabarren eta arhen ere haritzea. Ax 468 (V 304). 

Gaien aldetik, berriz, gorritu gabeko lurretan goldenabarrean aritu bear izan dut. Vill Jaink 11. 

- GOLDENABARRETAN (SP, H). Arando. � Golde nabarretan hari dena. Ax 467 (V 303). 

goldenabarkari (S, Sal, R ap. A; Gèze, Dv), goldenabarrari (H). � Labrador. � Nekazari ta goldenabarkari 

deus ez jakiñentzat. Lh EEs 1915, 243. 

goldenabartu, goldanabartu (VocS 136). � Arar. 

golde-hortz (Hb ap. Lh), goldortz (G ap. A; Lar, Añ, H). � "Reja del arado" Lar y Añ. "Dental de arado" Lar. 

� Zeñak beren ezpatak goldortz eta beren lantzak aitzur biurtuko dituzten. Ur Mich 4, 3 (Dv, BiblE golde). 

Idiak atzetik eroien golde ortza. Ag Kr 205. Golde-ortzak lurra ezker-eskuitara erdibikatzen zuen bitartean. TAg 


mende. 

854


Uzt 265. 

golderna. "(BN), planta" A. 

goldeska (Lar, H). � "Dental de arado" Lar. 

goldetu. v. goldatu. 

goldeuski (Lar, H). � "Telera" Lar. 

goldezkatu. "(Hb), silloner, labourer" Lh. 

goldio. v. goroldio. 

goldopil. "(V-ger), reja del arado" A. 

goldortz. v. golde-hortz. 

goldortzatu, goldeortzatu (Hb ap. Lh). � "Mettre le soc d'une charrue sur son affût" Lh. 

goldorztatu. "Rompre la terre au coutre de charrue, labourer à la charrue" H. 

1 goleta. "(V, G; Is), cuello, lechuguilla, gola" A. 

2 goleta, goeleta (T-L). � Goleta. "Goélette, navire" T-L. � Goleta zaharrak eta itxasorako gauza-ezak. Etxde 

Itxas 141. Eguzkiak bete-betean jotzen zun eta fragataz, bergantiñez eta goletaz josirik zegon [Cadizko bahia]. 

Ib. 73. 

goletatxo, goletatxu. � Dim. de 2 goleta. � Goletatxu bat etorri da gaur / gatzez da orioz beterik. Azc PB 125. 

golf. � Golf. � [Entzuna dut] lehenagoko eskualdun gaztek bazutela josteta berezi bat, kalika erraiten ziotena 

[...]. Golfa bezalako joko bat zen. Herr 5-9-1968, 7. Behar du ikasi gizonak golfean artzen. Lf ELit 318. 

Igandero golf-jokoan ibilia dela. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx). 

golfo (V-gip ap. Elexp Berg). � Golfo (ref. a personas). � Atzo bertan golfo bat ikusten nuen, duro bat 

kanbiyatzen. Iraola 73. Golfo guziyen kapitan zegon. Tx B II 45. 

golfokeria. � Golfería. � Orai "golfokerian" zabillela aspaldian. Izeta DirG 59. 

goli. � Canción (en el habla de los gitanos vascos). "(Boh.), chant" Lh. "Goli, kantu" Barb GH 1970, 35. � 

Kama-goli. Mde Po 83. 

- GOLI KEAUTU. "Goli keautu, chanter" Lh. � Xaua, goli keau-zak, mol buterrago ajinen duk, hots, 'haurra, 

kanta-zak eta arno gehiago ukanen duk'. Barb GH 1970, 35s. Hiretzat goli kherautzen dinat. Mde Po 83. 

golilla (Lar). � Golilla. � Deabruak ikusi du golillarekin astoa. Cb EBO 42. 

1 golko (L, BN; SP, -kh- Urt I 544, VocBN, Dv, H), kolko (V, G, AN, B, Ae, Sal, kh- S; Mic 9r, Lar, Añ, Dv (+ 

kh-), H, VocB), golgo (R). Ref.: A; VocPir 265; Bon-Ond 140; Lrq (kholko); Etxba Eib (kolkua); Iz ArOñ y Als 

(kolko), Ulz (kólkua), R 394; Elexp Berg (kolko); Gte Erd 257. � Tr. La forma con k- inicial es la propia de las 

tradiciones meridional y suletina. En DFrec hay 12 ejs. de golko y 8 de kolko. � Pecho; espacio entre el pecho y 

la camisa; regazo. "Gremio, regazo" Lar y Añ. "Espacio entre el cuello y los senos" Elexp Berg. v. bular; altzo. 

� Neurri ona galkhatua eta higitua eta mukurru doana emanen zaizue zuen golkhora. Lç Lc 6, 38 (Oteiza, 

Brunet kolko; He, Dv, Ol, Or, IBk e IBe altzo). Eta arrola golkhotik atheratzen du goiti. EZ Man I 55. Sua 

golkhoan gorderik, arropei lothu gabe erabil dezakeiela [sinhets arazi nahi du]. Ax 397 (V 259). Sugea zuen 

golkoan ezarri. SP Phil 291. Buria pausatu ziala Iaunaren altzoan eta haren bularretan golkoan. Tt Onsa 60. 

Karta ori kolkoan eraman zuen. Cb Just 123. Buruko zapirik gabe, kolkoa salgai duala. AA I 581. Kupiturik 


mende. 

855


sartzen du / gaisoak kolkoan [sugea]. It Fab 79. Illunpean isillik nerea [aurra] bere kolkora arturik. Lard 209s. 

Sar zazu zure eskua zure kolkoan. Ur Ex 4, 6 (Dv, Bibl golk(h)oan, Ol, Ker kolkoan; Urt galtzarbean). Golkoz 

aberats eta lerden gerria. Elzb Po 190. Auzoetako ama samurrak euren kolkoan / gordetan dabez umeak besoz 

estutuka. AB AmaE 449. Suge izugarriak aginka puskatzen zioten kolkoa zabaldu eta erakutsi zion. Arr May 57. 

Eskupekoa kolkoan [...] detala. Apaol 120. Ditaken emazte ederrenetarik: ile nasai hori [...], golko jori. JE Bur 

95. Kolkotik txartel bat ateriaz. Ag G 174. Kolkoa zabalik eta izarditan. Or Mi 49. Euzkaldunei beti zabaldu / 

dautsezu zeure kolkoa. Enb 66. Besuak agiriyan, / kolkuan petxera. Tx B II 108. Kanieta sartzen dio andreari 

golkotik. Barb Leg 133. Kolkotik erbija aterata. Otx 69. Karta kolkoan gordeta. TAg Uzt 212. Eskuak 

belaunetan antxuma, okotza kolkoan. Or QA 65. Urdailean ala kolkoan eraman berdin dala. Munita 46. Kolkoan 

sartu eban, elastikupean. Erkiag BatB 91. Errotariak barre egin da / irabaziak kolkoan. BEnb NereA 103. 

v. tbn. Mih 22. Ox 146. Kolko: fB Ic II 275. Izt Po 81. Etch 374. Bil 53. Xe 175. JanEd I 21. Otag EE 1882c, 

578. Urruz Urz 16. Alz STFer 124. A BGuzur 119. Iraola 78. Ill Testim 17. Altuna 39. Jaukol Biozk 100. Goen Y 

1934, 90. Eguzk GizAuz 68. EA OlBe 12. Bilbao IpuiB 252. And AUzta 101. Gand Elorri 68. Osk Kurl 136. 

NEtx LBB 216. 

� "Kolkotik bota (egotzi) ta magalera erori [...] (G-to). Se dice cuando uno se desprende de algo que pronto ha 

de recuperar" A EY III 277. � Kolkotik eroria magalean gelditzea. Izt C 182. 

� "Orixe duk ba kolkoan daukena besteri ematea (AN-larr), nork berak asmatua besteri ezartzea edo eranstea" 

Inza NaEsZarr 502. 

� Interior de la persona, fuero interno. "Iduri on egiten eta malezia golkoan" SP. "(Meter la mano en el) pecho, 

eskua kolkoan sartu, lat. animum introspicere" Lar y Añ. "Del que disimula virtud, errosarioa eskuan, ta 

deabrua kolkoan" Aq 248. "Golkhotik ez uztea bere segretua" Dv. � Tr. Acompañado de barru o barren lo 

encontramos en autores meridionales del s. XX; así en Mokoroa (20), T. Agirre (Uzt 150), Erkiaga (Arran 196), 

Bilbao (IpuiB 52), Alzola (Atalak 93) y N. Etxaniz (Antz 154). � Estuan daroazu zeure kolkoa. EgiaK 88. Ezta 

harentzat [konzientziarentzat] golkhorik, zokhorik eta ez estalgunerik. Ax 435 (V 284). Ezarzkik eure faltak 

golkoan. O Pr 458. Ez du kolkorik [gizon birtutetsuak]; ez du tolesturik [...]: bihotzean dadukana baizik ez du 

agertzen ezpañez. Mb JBDev (ed. 1900), 329. Berbok eder aoan orapiloa kolkoan. Acto 266. Nork erran zuken 

hauk golkoan / gaixtakeria zutela? Monho 42. Bengantzaren txingarra kolkoan duela. AA III 605. Baztandarrak 

itzak eder / malmotea kolkoan. Izt C 245. Beren gaiztakeria kolkoan zeukatela. Lard 49. Bereak golkhoan, eta 

irri faltso bat ezpainetan. Elzb PAd 61. Au beti kolkoan gordetzen zuen. Arr May 81. Bazuen bertzerik golkoan! 

HU Zez 182. Gizonek balakie gük zer dügün kholkun. Xikito 8. Golkoan derabiltza bere errangurak. JE Bur 132. 

Ondamuaren kolkotik ertetzen dioten itzak. Ag G 218. Ez dakit zer zuen golkoan. StPierre 23. Beren kolkoan eta 

Yainkoaren aurrean zintzo badaude. Or QA 93. Asi zan bere kolkoagaz berbetan. Bilbao IpuiB 256. Zer zuen 

berak egiazki golkoan. Lf in Zait Plat XIV. Gogamenaren kolkorik gordeenean. MEIG VI 182. 

v. tbn. Hb Egia 143. Barb Sup 56. Ox 131. Arti Tobera 275. Xa Odol 66. Kolko: Azc PB 54. JanEd II 113. Tx B 

I 88. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. Laux BBa 18. Lab Y 1933, 193. Ldi IL 27. EA OlBe 7. Etxde JJ 224. Gazt 

MusIx 215. NEtx LBB 318. Uzt Noiz 97. 

� (Lar, H). Seno, interior; interior, profundidad. "Gremio de la Iglesia, Eleizaren altzoa, kolkoa" Lar. � Itsaso 

ozeanoak ere bere golkhoan gorderik daduzkanak. ES 176. Bataioaren bidez sartzen gera Elizaren kolkoan. Ub 

191. Jaungoiko andijaren espirituzko kolko altsu ta santuti urten dabee guztiak. fB Ic I 55. Bere kolko eder 

zabalean [Euskarak] ondo gordeak dauzkalako [...] argibide zuzen egiazkoak. Izt C 15s. Gezur batek bigarren 

gezur bat berekin golkhoan ekhartzen duela. Elsb Fram XII. Itho gizonetarik bat oraino golkhoan zaukan 

itsasoak. Eskual 3-1-1903 (ap. DRA). Ibaiko urak [...] garbi garbi erakustebien kolko barrua. Ag Kr 37. Ttipiak 

direlakotz ene ahalak eta handi haren [Munduaren] golkoa. JE Bur 42. Zorionaren kolkoan. Jaukol Biozk 75. 

Lurraren kolkuan. Laux AB 41. Kaiaren kolkotik beingoan itsasorantz ekiteko. Erkiag Arran 79. Lur zabalaren 

kolkoan bizi diren errialde guztiak. Vill Jaink 16. Jendetza izengabearen golkoan. MEIG IX 92. 

v. tbn. Lg I 243. Kolko: Etxeg EE 1884a, 496. AB AmaE 438. EA OlBe 21. SMitx Aranz 234. Or Aitork 371. 

Arti MaldanB 191. Ibiñ Virgil 85. 

� (L ap. A; Lar, Dv (-kh-)), kolko (Lar). Golfo, ensenada. � Itsas-golko txiki bat. Mde HaurB 65. Kantauri 

itsas-kolko aundia. Erkiag Arran 185. Persique golkotik daldara bat hedatzen dela leihorrez-leihor. Herr 30-6- 

1960, 4. Bizkaiko Kolkoa. Zubill 108. Trieste itsas-kolkoan. Ibiñ Virgil 57n. Bere txorabioaren golko-erdiko 

uretan itotzea. Berron Kijote 160. Bizkaiko itxas-kolkoa. MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). 

� Cáliz de la flor. � Eztia berriz lorearen golkhotik atheratzen duten gozotik. Dv Dial 12 (It ninikatik, Ur 

kukulutik, Ip kokotsetik). Erle pitiñ langilleak, lantegi billa edo lore gozuen kolkoan sartuta. Ag G 44. v. tbn. EA 

EEs 1929, 136 (lore-kolko). 

� Concavidad, hondonada. "Mendiak hantxe egiten duen golkhoan dire zure ahuntzak" H. � Argos-kolkoan 

babesturik. 'La cóncava Argos'. Zait Sof 116. Oi kolko zoragarri, / zelaidi gorde, on oroz ugari! "Deleitosos 

senos". Gazt MusIx 109. Baztango kolko leunean. MEIG VI 107. 

- ABRAHAMEN KOLKOA. El limbo de los justos, seno de Abraham. "Ebanjelixoko pobria ill zanian 

Abrahamen kolkora eruan eben aingeruak" Etxba Eib. v. ABRAHAMEN ALTZOA s.v. altzo. � Abranen 

kolkoa edo altzua. Astar (ap. H). 


mende. 

856


- KOLKOA BETE. El seno lleno (de). Cf. golkokada. � Mutillari eraman azitzen diyote [arriya] kolkua betian. 

Iraola 85. Kolkoa betez etxeratu da. "Con el seno lleno de setas". Or Eus 223. Arratsean arrapatutako sagarrez 

kolkoa bete ekarri zuan. Anab Poli 112. 

- GOLKO HANDIKO GIZONA. a) "(BN-baig), hombre de mucho aguante, reservado" A. b) "(L-ain), hombre 

falso, que ayuda a cada uno de dos pleitistas" A. 

- KOLKOAN ESAN. Decir para sí. � Bildur gabe diot ene kolkoan. Or Aitork 375. 

- KOLKOARI EGIN, ESAN. Pensar, decirse. � Ara zuzenduko nok --kolkuari egin eutson. Altuna 12. Au dok 

irea! --esan eutsan pozarren kolkoari. Bilbao IpuiB 125. Nik zer egingo dot orain? --iñotsan kolkoari. Ib. 176. 

- KOLKO-KOLKOTIK. Sinceramente, de todo corazón. � Nik beti nai izan det, kolko-kolkotik alare! [...] 

iskribatzalle errezak [...] sortzea. Ldi IL 83. 

- KOLKOKO (S (+ kh-)). Ref.: A; Lrq (kholko). "Kolkoko (S), predilecto" A. � Ene kolkoko F. Berendia. Ldi IL 

92. Gazteren kolkoko / adiskidea. Ldi UO 39. Baylet [...], E. Faure eta horien kholkokoak erhaütserik izan dira. 

Herr 11-12-1958, 4. 

- KOLKO-LASAI. Tranquilo. � Ta ni... kolko-lasai aurrekin lurrera. "Bajo tranquilo con los niños a tierra". Or 

Poem 525. 

- KOLKORAKO EGIN, ERAGO, ESAN, IRITZI, PENTSATU. (Precedido gralmte. de pron. anafórico). Pensar, 

decirse. � Ibili nadin neu ondo, --esango dabe euren kolkorako. Ag AL 47. Peruk bere kolkorako egin eban: 

"Araxe juan biar yuat". Kk Ab I 24. Nere kolkorako deritzat. Anab EEs 1919, 184. Etxaukok urrez egindda, ala? 

--elaiak kolkorako egin eban. Altuna 14. Kolkorako diotelarik: "Ez, enetxoa!" Ldi IL 30. Ainbat obe, pentsatu 

bide zun bere kolkorako. Etxde AlosT 84. Orrelan eragoion andre Iñesek bere kolkorako. Erkiag Arran 90. 

Negar egiteagaz --pentsau eban kolkorako-- ez dot irabazten ezer. Bilbao IpuiB 176 (128 esan eban kolkorako). 

Egon leiteke emen, --diño bere kolkorako. Erkiag BatB 167. 

v. tbn. Kolkorako egin: Kk Ab II 109. K. esan: Inza in Jaukol Biozk VI. TAg Uzt 251. Etxde JJ 34. Arti MaldanB 

196. Ugalde Iltz 46. Osk Kurl 22. AGoen Agurea 40. K. pentsatu: Arti Ipuin 37. 

- GOLKOTIK GOLKORA. � Gozo suerte guziak / golkhotikan golkhorat / Jaungoikoak ixuriak / dohatsuen 

baitharat. CantIzp (ed. 1826), 47 (ap. DRA). 

- KOLKO-ZABAL. Generoso (?). � Jakintsuna da eta / txit kolko-zabala. Izt Po 72. 

- KOLKO-ZIMUR. Preocupado. � Beti kolko-zimur ni Iainkoarekin, beti lasa-gaitz. Or QA 149. 

� Etim. De gr.-lat. colpu. 

2 golko (BN-ciz-baig; H (-kh-)), goko (-kh- O-SP 231, VocBN, Dv, H, A). Ref.: A; Satr VocP. � Racimo. � 

Ekhi beroak gorritzen duen / ura mahats golkoetan. Ox 139. 

golkoarte, kolkoarte. � Interior de la persona. � Eriotz arrigarriak biziki zarraztatu zion kolkoartea. TAg Uzt 

143. 

golkodun (-kh- H), kolkodun (H). � "Traître, qui en tient dans son intérieur. Iudas kolkodun gaixtoa" H. 

golkokada, kolkokada (V-m ap. A). � "Kolkokada okarana txirimizka gajenduan iruron artean (V-m), 

engullimos entre los tres un seno (litm.: una senada) de ciruelas" A. "Kolkokada sagarra [...] kolkokada bat 

sagar, lau kolkokada madari" A Morf 102. Cf. KOLKOA BETE. � Biregarrotan bere kolkokadea koiu neuen. 

A BGuzur 124. 

golkope, kolkope. � Pecho; espacio entre el pecho y la camisa. � Yainko-gizon auen soñekoak bai kolkope 

sakona! Ldi IL 76. Bildur ikararik ez-baiña, larrua / bilduxe bezala kolkope xulora. Or Poem 524. � (Fig.). 

Interior de la persona, fuero interno. � Zure kolkopea argiro azaldu bear zianduke. TAg Uzt 299. Amaika 

ixilpeko badira leen ere nere kolkopetik irten gabe. Ib. 200. Asmo sendo baten garra kolkopean irakiten 

daukanean. Erkiag Arran 159. Alare, kexka ederrik bazuen bere kolkopean. Zait Plat 18. 

golkoratu, kolkoratu. �1. Recibir. � Eizlari yakituneri galdetuketu diet nonbait ez ote duten sumatu 

onelakorik, eta beti ezezkoa kolkoratu dut. EEs 1916, 318. �2. Llevarse al seno. � Sagar-gañetik aleak 

arduratsu kolkoratzen zitun bitartean. TAg Uzt 282. 

gollardo. v. 1 golardo. 

gollare. v. koilara. 

golo (G, AN, L, BN; Lar, H), kola (AN-ulz), kolo (B; VocB), kolu (AN-ulz). Ref.: A (golo, kolo); JMB AEF 


mende. 

857


1955, 43; Iz Ulz (kola). � "Hydropesia que da a las ovejas y cabras en el garguero" Lar. "La papada que sale a 

las ovejas por cierta enfermedad" Iz Ulz. v. kolats. � Pipoila edo goloa [...]. Bizi da gibelaren zain artetan, 

xurgatzen duela odola. Gatxitegi Laborantza 186 (ap. DRA). � (S; SP, H), gola (L-côte, S; Dv), golu (BN-ciz; 

Lecl). Ref.: A (gola, golo); A Apend (golu); Lrq (gola). Papada. "Gula" SP (tal vez con el significado de 'gula'). 

"Gras du menton" Lecl. "Papada del cerdo" A. "Lard qui entoure le cou du porc" Lrq. � Zathi arruntenak, hek 

baitire gutienik atxikitzekoak, hala nola golo, buru, zango eta hezurki batzu eta bertze. GAlm 1968, 27 (ap. 

DRA). � Papada de cerdo ahumada. "Languier" Dv. � "Fanon des taureaux, bœufs" H. � (Dv, H). Bocio. � 

(BN-baig ap. A; H). Escrófula. 

golodun. � "Qui a le cou gras, un double menton" H. � "Bête à laine qui est atteinte de pourriture" H. � 

"Goîtreux" Dv. � "(Au fig.), qui d'habitude se rengorge, a de la fierté, se donne de l'importance" H. 

goloki. � Papada. � Zer goloki eta txinkor ederrak. Miroir de la Soule 9-2-1957 (ap. DRA). 

golondrina (AN-olza, Ae, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 445. � Golondrina. v. enara. 

golope (S ap. A). � Papada de cerdo. 

golordatu. v. golardatu. 

golorde. v. 1 golardo. 

golordetu. v. golardatu. 

goloreztu. � Recamar. � Izar eder dizdizariz / dana golorezturik (recamado) (Etxeg, 1883). JFlor (cf. Lar 

goloreztatu "recamar"). 

golos (SP, Dv, H), goloso (Lcc, VocBN), golots (Ht VocGr), gulos, guloso. � Glotón. "Gourmand" Ht VocGr 

367. "Avide" Dv. � Begiratu behar du halaber golos izaitetik. Ax 411 (V 267). Sabeldarraio, golosa, lamitia. 

Ib. 591 (V 380). Etzareten golotsegi / beraz iate horretan. Arg DevB 131. Ianago nahiago, gormand eta gulos da 

animale hura [otsoa]. Tt Onsa 137. Gulósoa [dágo préso] triparén. LE Urt ms. 72r. Ona kemen goloso bat. Hual 

Mt 11, 19 (Samper goloso; Lç, Echn gormant, He, TB, Dv, Ip, Leon jale, Ur, IBk, IBe tripazai(n), Ker jatun). � 

"Sensuel, golotsa" Ht VocGr 422. 

- GOLOSO-BELAR (G-goi ap. Arin AEF 1955, 110). Hierba que causa una enfermedad del estómago en las 

ovejas. 

goloskeria (H), golostekeria (Dv). � "Avidité" Dv. "Gourmandise, gloutonnerie" H. 

goloski, golosoki (VocBN). � Con gula. � Goloski jaten dütenak. CatLan 116. 

golostasun. "Sensualité, golotstasuna" Ht VocGr 422. 

golostu (Ht VocGr, Lar). � "Désirer, golotstea" Ht VocGr 348. "Desear" Lar. 

golotonia (SP (sin trad.), Hb ap. Lh). � Glotonería. � Maliziaz, premia gabe, golotoniaz, bere plazerera, 

kausarik, okhasinorik eta tentamendurik gabe egiten diren bekhatuak. Ax 189 (V 128). 

golots. v. golos. 

golotxa (H), kolotxa (Lh). � "Oreillons, gonflement inflammatoire autour de la glande parotide" H. 

golozpe. v. kolaspe. 

golpe. v. kolpe. 

golu. v. golo. 


mende. 

858


golut (S ap. Lh (Foix) y Lrq). "/golüt [oxítona]/, vorace" Lrq. � Hurak dira herriko atzipio, golüt eta bizkarroi 

handienak. Eskual 3-10-1913, 3. 

1 goma (gral.; Lcc, Mic 5r, Urt II 436, Chaho). Ref.: A; VocPir 548; Gketx Loiola (zulatua); Elexp Berg. �1. 

Goma; tira elástica de goma. "Alcanfor, goma" Mic. "Gomazko estea estamangoa garbituteko (V-ger)" A. 

"Goma orrek zulatua dauka" Gketx Loiola. � Gomakin pegatua dago goitik. Iraola 32. Larru guziya goma. 

Arrantz 108. Gomazko galtzerdia. Lab EEguna 73. Gomazko kaliak egingo balitxukie. SM Zirik 14. Gomazko 

baloi haundi bat. Arti Ipuin 26. Goma luze batez zintzilik erabilten ziran pilotak. Osk Kurl 49. Azidu onek ez 

erretzeko, langilleak gomazko bota altuakin lan egingo du. Oñatibia Baserria 38. Poliziak erabilli oi dituan 

gomazko zartailluak. NEtx LBB 40. En DFrec hay 17 ejs. v. tbn. Kk Ab II 34. Mde Pr 134. Anab Poli 93. Erkiag 

BatB 44. � Goma adragant poxi bat. ECocin 34. �2. "Fard" SP. 

- GOMA-ARBOLA. "Brochon, gomarbola beltza" Urt III 409. 

2 goma. "(BN-mix), resol, reverberación del sol" A. 

gomak, goman. v. GOGO EMAN. 

gomar (Lar, H), gomara. � "Prudencia [...] gomara, gomarra" Lar. � Milla aldiz aditu nion esaten zileikinde 

eta gomarako (prudencia) gauzetan (Ag, 1890). JFlor. 

gomarri. "Catochites, [...] gomharri preziatua, gomharria" Urt IV 305. 

gomarti (Lar, H), gomarte. � Prudente. � Gizon perestü, gomarte, zühür, bihotztoi. Egiat 213. 

gomartu. "Acquérir de la prudence, devenir circonspect" H. 

gomatsu. "Brochon, [...] arbola beltz gomatsua" Urt III 409. 

1 gomatu. �1. "Guardarse" Lar. �2. "Procurar" Lar. �3. Observar, advertir (?). � Izatez-gaindiko mundu bat 

adieraziz ta gomatuz. Gazt MusIx 169. 

2 gomatu (SP (sin trad.), Chaho). �1. "Gommer, enduire de gomme" Chaho. �2. "(Hb), coller" Lh. �3. "(Hb), 

mettre de la gomme dans une pelote" Lh. 

3 gomatu. "Reverberar" A. 

gomatxo, gomatxu. � Dim. de goma. � Balazten gomatxuak erre-usaiña sortzen ebenaz batera. Erkiag BatB 

73. 

gomaztatu. � "Engommer" T-L. � "Coloratus, [...] gañetikan gomaztatua vel gomaztaturikakoa, edertua" Urt 

V 378. 

gomazu. v. GOGO EMAN. 

gomen. �1. "(R-uzt), poder, autoridad. Noren gomenean dago zore semea idi kartan?, ¿al servicio de quién está 

[...]?" A. v. gomendio. �2. "Servicio" A DBols. El origen de esta acepción es tbn. sin duda el ej. anterior citado 

por Azkue. � Zure gomenerako egin bear ote dan. Or Aitork 69. 

- GOMEN EGIN. Servir. � Zure autatueri gomen zegien. Or Aitork 116. Zure Seme biurtuz Zugandik iaioz eta 

guri gomen egiñez. Ib. 301. 

gomendadore, komendadore (Lcc). � Comendador. � Gomendadore zara jaun done Akubeko. EgiaK 89. 

Lopez de Lazarraga Errege Fededunen Gomendadorea. Izt C 483. Magdalenako komendadorearen zaldizain. 

Or Tormes 9. 

gomendagarri. �1. (Lo) que encomienda; que recomienda, que habla a favor. � Ala behar dugu batzuk bezala, 


mende. 

859


epistola gomendagarririk zuetara edo zuetarik gomendagarririk? Lç 2 Cor 3, 1 (Dv y Bibl gomendiozko gutun). 

Guda onetan egin izan zituen serbitzo andiak guztiz dira gomendagarriak. Izt C 490. �2. (Urt, Lar, Dv, H). 

Recomendable. "Commendabilis" Urt V 417. 

gomendari. � "Comendador" Lar. � Santiagoren ordenako Gomendaria. Izt C 461. 

- GOMENDARI NAGUSI. Comendador general. � Gutierre de Cárdenas Gomendari nagusi Leongoaren 

eriotzaz. Izt C 483. 

gomendaritza. � Cargo de comendador. � Eman zion Juanes Urbietakoari Santiagoko Gomendaritza. Izt C 

318. 

gomendatu (S ap. Lrq; SP, Ht VocGr, Lar, VocS 141, Añ, VocBN, Gèze, H), gomentatu, gomendiatu, 

komendatu. � Tr. La forma más común es gomendatu; hay komendatu en Etcheberri de Ziburu (Man II 49), en 

una carta del s. XVII, en Belapeyre (I 63) y en CatLan; gomentatu en Etcheberri de Ziburu (Noel 100) y J.I. 

Arana, y gomendiatu en Iztueta (C 495). En DFrec hay 22 ejs. de gomendatu. �1. Encomendar(se); encomendar 

(una labor, un asunto). � Tr. Documentado ya en el s. XIV, es empleado por autores septentrionales y navarros; 

en textos más occidentales aparece en una carta del s. XVII, en Añibarro, Iztueta, J.I. Arana y Zabala. Su uso 

disminuye en el s. XX. Con el significado de 'encomendarse' aparece generalmente con aux. intrans., aunque tbn. 

encontramos (bere) burua gomendatu en Leiçarraga, Materre (318), Maister (III 50, 6), UskLiB (59), Laphitz, 

Duvoisin y Bibl. � Garadela zure gomendatu (Pamplona, s. XIV). TAV 2.2.15. Ieinkoari gomendezak eure 

gauza guzia. E 245. Gomendadi Ieinkoari. Ib. 15. Ene arima duzuen gomendatu (Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. 

Nondik gomendatu izan baitziraden Iainkoaren graziari. Lç Act 14, 26 (He gomendatu). Hatsen gara berriz 

gure buruén gomendatzen? Lç 2 Cor 3, 1 (Dv y Bibl gomendatzen; He, Ol, Ker, IBk e IBe goratzen). Eta lurrean 

zareiño niri gomendatua. EZ Man I 53. Zuri naitzaitzu, Iainkoa, ordukotz komendatzen. EZ Man II 49. Gomenda 

zakitzala [gizon bat]. Ax 451 (V 294). Gomenda zakizko Andre Dana Mariari. SP Phil 118. Komendatzen dizut 

dagizula salzeko delienzia (1683). ConTAV 5.2.9, 130. Birjinak zioen birjina / birjinari gomendatu. Gç 202. 

Presuna batek gomendatzen darot sekretu bat. Ch III 45, 4. Bere Ama gomendatü zakon juandone Juaneri. 

CatLan 44. Haren otoitzer gomendatu ziren ororendako. AR 235. Halaber gomendatzen darozkitzut ene etsaiak. 

Brtc 26 (tbn. en MarIl 53). Gomenda zakizkio egunoro. Añ CatAN 34. Zeure Aitak gomendau eutsuzan ardiak. 

Añ NekeA 237. Ni ere Jainko maiteari gomendatzea. Dh 76. Zuri gomendatzen nüzü. Etch 246. Arima gaixo 

horien zerurat gomendatzeko. Michel LPB 349. Bere burua gomendatuz [...] Jainkoari. Laph 51. Ignazio ta onen 

lagunak [...] gomendatzen ziozkala. Aran SIgn 96. Gomenda nazazu zure erregu eta otoitzetan. Zab Gabon 110. 

Gomendatu bere arreba elkharrekin bizi ziren neskatxa batzuei. Jnn SBi 121. Garbitzen eta aphaintzen zian 

gomendatü zeioen tenplüko pharte sakratia. Ip Hil 52. Juduak Jaunaren laguntzari gomendatu ziren. Zerb IxtS 

72. Iñork etzion Etxenikek bezain zeatzki gomendatzen ziozkan langaiak bururatu. AIr in Izeta DirG 11. 

Gomendatzen dautzugu gure artaldea. Xa Odol 237. 

v. tbn. O Po 23. Bp I 88. CatLav 416 (V 199). Mercy 34. Xarlem 123. CatLuz 37. Bordel 200. Dv Lab 390. Arb 

Igand 200. Etcham 94. FIr 186. Larz Iru 36. 

�2. (Urt V 417). Recomendar. � Tr. Al Sur sólo lo emplean J.I. Arana (SIgn 14) e Iturzaeta. En cuanto al 

complemento, además de en caso absoluto, lo encontramos con subjuntivo en FPrS, con -tzeaz en FPrBN (9), 

CatLav y Larreguy (II 256), y con -t(z)eko en Zerbitzari. � Pazienzia darotzuet / hargatik gomendatzen. EZ 

Noel 115. Haur da bethiere eta guztiz ere bere azken finean gomendatu derakuna. Ax 338 (V 225). Ezen guziek 

gomendatzen dute pazienzia, nihork gutik pairatu nahi duelarik. SP Imit II 12, 13 (Mst gomendatzen). 

Gomendatzen deriziet [...] ürgatz ditzatzien. FPrS 31. Eginbide ohorezko hau gomendatzen du Gregorio 

sainduak ere. ES 151. Nola gomendatzen zitzaien [...] hartaz orhoitzeaz. CatLav 97 (V 55). Gauza bat dut [...] 

zuei gomendatzeko. Lg II 200s. Hainberze komendatü daukün eztitarzüneko berthütia. CatLan 117. Hain hertsiki 

gomendatu daukuzu aphalgura izatea. Dh 108. Salbatzaileak hitzez eta obraz gomendatu darokuna. Laph 130. 

Gomendatzen ziozkaten bereziki bi berthute horiek. Jnn SBi 62. Sarrien gomendaurik eta agindurik dagozan 

biotzbeeratasuneko eginerak. Itz Azald 202. Zer zauku oraino gomendatua igandearen sainduki iragaiteko? 

CatJauf 80. Aingeru horrek gomendatu zion lekhuak husteko. Zerb IxtS 19. Hau izango da beharbada bide 

jatorra eta gomendatzekoa. Vill Eusk 1977, 43. 

v. tbn. Arg DevB 111. Bp I 21. He Gudu 65. Mih 67. Egiat 183. CatS 58. Ip Hil 219. Arb Igand 128. 

gomendatzaile (Urt), gomendazale (S ap. Lrq). � "Comendator" Urt V 417. "Qui recommande" Lrq. 

gomendazio, gomendazino. � Encomienda. � Au berau Elexa Ama Santeak eskatuten dau, ilteko dagoan 

arimaren gomendaziñoan. Añ MisE 111. 

gomendio (SP, Urt), gomendu, komendio. � Tr. Documentado al Norte desde Dechepare; al Sur sólo se 


mende. 

860


encuentra en Cardaberaz, J.I. Arana, CatR y Mendigacha. La forma gomendu aparece en los textos suletinos, 

bajo-navarros y roncaleses. Hay además un ej. de komendio en Lapeyre. �1. Cargo, cuidado, protección; 

autoridad. (Precedido de gen.). "Commenda, gomendioa, [...] guardia, gerizea" Urt V 417. � Zure karguaren 

eta gomendioaren azpian. Mat 297 (v. infra GOMENDIOAN). Eta zeure gomendio / onean har nazazu. EZ Eliç 

206. Zure maiteak bere bihotzgabetasuneko putzutik zure gomendioko esperanzara alxatzen tutzu. SP Imit IV 4, 

3 (Ch laguntza, Mst lagüngua, Ol sorozpide). Bere erresüma Birjina saintaren gomendü berhezian ezarten 

baitütie. Bp II 108. Librüñu haur zure handitarzünaren gomendiaren baietare süstengiaren pian ezarri. Mst IV. 

Arimen gomendua konfidatu zaioten aphezak. CatLuz 2. Poncio Pilatosen gomendiuaren pean. CatR 7 (tbn. en 

Mdg 160; CatSal 7 poderaren). Gauza batzuek Aita Sainduaren gomendiorat eta juiamendurat osoki utziak 

direnak. Lap 348 (V 159). Sen Josef zoinen gomendü fidelari emanik izan beita Inozentzia bera. Ip Hil 260. Bai, 

ori, Jainkoaren gomendiora! Barb Sup 121. Arinberte hiri deiat [...] / ene armadan gomendia. 'Direction'. Casve 

SGrazi 150. 

�2. (SP, Urt, Lar, Aq 478, Dv, H), gomendu (S ap. Lrq; Arch VocGr, Chaho). Recomendación, encomienda. 

"Commendatio" Urt V 417. Cf. in comentio 'en (la) encomienda' (Elorrio, 1053), donde -t- podría ser una grafía 

hipercorrecta (TAV 2.1.6, 33). � Gomendiozko othoitza. SP Phil b 3r. Apezak berriz elizako behar ororen 

gomendiak egiten deritzo. Bp II 64. Eliza Ama Santak zure animaren gomendio edo rekomendazioa zu ill artean 

modu onetan egiten du. Cb Eg III 267. Ama Birjinaren bihotzari gomendioa. Dv LEd 278. � Encomienda, 

encargo. � Hori halako bihotzez eta gomendioz erraiten zuen. SP Phil 145 (He 148 hanbat gomendiorekiñ). 

Gomendio hau egiñ zaroen bakharrik: ez zaiteztela hasarra bidean. He Phil 232. Arbuiaturik hartarik 

begiratzeko egin zitzaion gomendio hertsia. Lg I 320. Egiñ nire gomendio! Gy 149. Bere gomendioaren arabera. 

Dv LEd 144. Hekiei egiteko gomendio batzu. Jnn SBi 128. Amaganik ükhen nian gomendü bat. Ip Hil 151. � 

Carta de recomendación. � Toledoko apezpiku nausiaren gomendio bat eskuan. Ardoy SFran 100. 

�3. "Gomendü (S; Foix), espérance" Lh. 

�4. (Usado como posposición, precedido de gen.). A cargo (de). � Zaldia, hantxet, aintzineko on baten 

gomendio utzirik. Lf Murtuts 42. Gizon batek baditik bortz mila ardi zuen gomendio. Larz Iru 74. Arta hori uzten 

dut gazten gomendio. Xa Odol 111. � A disposición (de). � Biak zure gomendio daude, zuhauk hautatuko 

duzula zure esposgeia. Lf Murtuts 29. Itzuli zen sorlekurat, jaun Apezpikuaren gomendio! Zerb Azk 85. Sala hau 

zuen gomendio da. Larz Senper 118. 

- GOMENDIOAN. (Precedido de gen.). "Ene gomendioan dago, il demeure en ma protection" SP. � Zure 

gomenduian dena halaber da salbuia. E 75. Zure gomendioan ibenzen dut [...] neure bizia. Mat 291. Iduki 

nazazu, othoi, / zeuen gomendioan. EZ Noel 174. Aberatsen gomendioan utzitu [probeak]. Ax 225 (V 150). Zure 

kreazaliaren gomendian jar zite. Mst III 1, 2. Har nazazu zure gomendioan. Brtc 75 (tbn. en Dh 44). Ene 

gomenduan Jainkoak etzarri dituen arimak. CatLuz 2. Jartzen naiz zure bihotz amodio sainduz bethearen 

gomendioan. Dv LEd 280. Komentu guzia ere haren gomendioan zen, san Benoat norapeit zohanean. Jnn SBi 

105. Aingeru baten komendioan emana da [arima]. Lap 106 (V 50). Zure gomendian, zure antziaren pian 

ezarten dizügü giren güzia. Ip Hil 220. v. tbn. SP Imit IV 7, 3. ES 145. Xarlem 656. Elzb PAd 42. � (Pl.). � 

Zien gomendietan üzten tüt ene haurrak. Etch 152 (cf. en otra versión gomendian). 

- GOMENDIO-GUTUN (Lar), G.-KARTA. "Carta de seguro, de recomendación" Lar. � Españarako ere 

gomendio-karta edo gutunak eman ziozkan. Aran SIgn 70. 

- GOMENDIOTAN. a) (Tomar, tener) a su cargo, bajo su cuidado. � Andre honak har gitzake gomendutan 

agian. E 101. Nahi ditutzun eduki kargutan eta gomendiotan. Mat 297. Kondearen alaba, gomendiotan eman 

ziotena. Ax 353 (V 234). b) (Tener) en cuenta. � Daramanak bizitzea, / debotak, plazeretan, / hill beharraz 

orhoitzea / eztu gomendiotan. Arg DevB 143. 

- GOMENDIOKO (SP). (Precedido de gen.). (El) que está a cargo (de). � Ez galdu da ez galduren zure 

gomendukorik. E 105. Bere gomendioko soldaduak gidatu. ES 144. Mill Hill-go aita misionesten gomendioko 

misioneak. Prop 1906, 58. � Behiak landan utzirik norbaiten gomendioko. Elzb PAd 37. 

- GOMENDIOZKO GUTUN (Dv, H), G. KARTA, G. LETRA, GOMENDIOKO GUTUN (Lar). "(Carta de) 

recomendación" Lar. La forma utilizada en todos los ejs. es gomendiozko. � Gomendiozko karta. Ax 3 (V 1). 

Lau-Urdiri gomendiozko karta edo guthuna. ES 379 (tbn. g. karta edo gutun en Aran SIgn 208, y g. gutun en 

Mde Pr 95). Gomendiozko buthunen beharra baidugu. He 2 Cor 3, 1 (Dv y Bibl gomendiozko gutun; Lç epistola 

gomendagarri, IBe gorapen-agiri). Emaiten dio gomendiozko letra bat Erupatik berekin ekharria. Laph 61. � 

Presenteko karta edo guthun gomendiozko hunen eramailea. ES 400. 

gomendu. v. gomendio. 

gomentatu. v. gomendatu. 

gomenzaro. "Olentzero" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. 


mende. 

861


gomertitu. v. konbertitu. 

gomezarrai. "(Scorpoena porcus), o sea kabrarroka (G-azp)" Arzdi Peces. v. gomiz. 

gomidatu. v. gonbidatu. 

goministiko. v. doministiku. 

gomit (VocBN), gonbit (V-gip), gomitu (BN-baig; Arch VocGr), gonbite (SP, Urt IV 253), gonbita (Hb ap. Lh), 

gonbidu (Hb ap. Lh), komitu (Dv, H), konbit (V-gip), konbite (Añ), konpite, konbita, gumit (Chaho), gumitu 

(Chaho), khumit, kumitu (kh- S; kh- Gèze, Chaho, Foix ap. Lh). Ref.: Lh (gomitu, khümitü); Lrq (khümitü); 

Etxba Eib (konbitta); Elexp Berg (gonbitt, konbitta); Gte Erd 140. � Tr. La forma gomit la emplean los autores 

bajo-navarros del s. XX (cf. gomitu en Dechepare); entre los labortanos parece predominar gonbidu --aunque 

Axular empela gonbite--. Los suletinos (incluido Tartas) emplean khumitu o, en el caso de Eguiateguy y 

Constantin, khumit. Al Sur, konbit es la forma más usual entre los vizcaínos y konbite entre los guipuzcoanos. En 

DFrec hay 5 ejs. de gomit, 7 de gomita, uno de gonbite, uno de konbita y 3 de konbite. �1. Invitación; convite, 

banquete, bocado, trago, etc. al que se invita. "Banquet" SP. AxN explica gosalketan (404) por konbitetan. � 

Eztei iraganez gomitu handi. E 213. Bekhatutan dagoenaren gonbitea, ian-edana, bonbazia eta bankezia. Ax 

429 (V 278). Bihotzaren borta haren deiari eta kumitiari ideki. Tt Onsa 170. Khümitü hañbeste amurioz betherik 

daguen hunek. Mst IV 1, 3 (SP gonbidatze, Ch gonbiatze, Ol dei). Konbiteko etxera baño illetako etxera joan 

obe dala. Cb Eg III 316. Gonbiduari geronek pratika iratxakitzen diogunean. Mih 92. Berritzen zereioalarik 

khümita. Egiat 159. Bataiarazi bear da utzigábe sóbra denbóra konbite edo prebénzioen exkúsas. LE Matr5 299. 

Etsenpluzko predikuak, gonbidu samurrenak. Monho 48. Errazoia da neuk ekartia konbita. Mg PAb 88. Konbite 

andi batean erabage jaten. Gco II 64. Aitudút orrén boza ta konbít amorósoa. LE Ong 123v. Ez dezu gaur nere 

konbitea artu gabe etxera bear. AA III 555. Konbite, gulleria ta gastu bear eztireanakaz. Añ MisE 78. Gure 

bihotzetan sentitzen ditugun ongirako gonbiduek. Dh 215. Txantxeetan benetan pekatu egiteko konbit klarubak. 

fB Olg 100. Gonbidu guziei bethi ez ihardets. Gy 66. Adiskide guziai gonbit andi bat ematen ziardun. Arr GB 

93. Berthütialatko egin dütügün khümitiak. CatS VIII. Meza ondoan artuko degu berorren gonbita. Apaol 42. 

Egun guztietan konbit andi eta ugariak eukiten zituzana. Itz Azald 40. Laboraria eta zamalzaña khümitüz 

khümitü duatza. GH 1933, 304. Onhartu zuen bigarren gonbidua. Zerb IxtS 74. Baso-irabaziak dirala-ta, nolako 

konpite politak ematen dizkien erritarrai. Munita 125. Eibartar guztieri pasauko jetset konbitxa. SM Zirik 51. Ez 

dugu zure gomita errefusatzen ahal. JEtchep 85. Txandan txandan gonbita. Basarri 155. "Daimio" delakoaren 

ikusterat joaiteko gomita. Ardoy SFran 215. Ez nau gomita eskas batek minberatzen edo afruntatzen. Herr 2-2- 

1967, 3. Bizitzarako gonbitea egiten dit. PPer HarriP 116. 

v. tbn. Gonbita: In Uzt LEG I 51. Gonbite: Noe 30. JanEd I 24. AzpPr 112. Iraola 128. Gonbidu: Hb Egia 82. 

Lap 249 (V 113). Konbit: JJMg BasEsc 256. Astar II 159. AzpPr 81. Konbite: Mg CC 203. Iraola 108. Khumitu: 

Mde Pr 37. Konbita: Txill Let 52. 

�2. (Lh), kumit (kh- S ap. Lrq). Invitado. � Haritchabaletek beti bezala bazütian kümitak. Const 24. 

- GOMIT EGIN. Invitar. � Atzo gonbita egiñ igukan / arrai prexkoak jatera. Basarri 25. Eta zutenetik konbitta 

egin zieten biori. Berron Kijote 123. 

- GOMIT EGON, GOMIT IZAN. Estar invitado. "Gomit izan naiz eztei horietarat (BN-ciz)" Gte Erd 140. � 

Naiz konbit egonik / berzerén etxéan. LE Kop 83. Bazkariz gomit zen gure Bil-bil, Jaun Erretoraren etxera. Barb 

Sup 2. Ez da gehiago Jaun Erretoraren etxean gomit. Ib. 3. Zer ezteiak! Oraitik gomit zirezte oro! Lf Murtuts 44. 

gomitagura (V-gip), gonbitagura (V-gip), gonbitogura (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (gonbíttaguria); Elexp Berg 

(gonbittogura). � Náusea, ganas de vomitar. 

1 gomitatu (V-gip ap. Etxba Eib (-au); Lcc (-du), Añ, H), gonbitatu (Urt IV 476, Lar, Hb ap. Lh, H), komitatu 

(H), konbitatu (Volt 120). � Vomitar. "Revesar, gomitar" Lcc. v. bomitatu. 

2 gomitatu. v. gonbidatu. 

gomitibo. "Vomitivo" Añ. 

gomitu (V-gip; Añ), gonbito (V-gip, G-bet; H), gomito (Lcc), gonbit (SP), gonbite (Lar), gonbita (Chaho, Hb 

ap. Lh). Ref.: Etxba Eib; Zt (comunicación personal); Elexp Berg (gonbitto). � Vómito. "Gomito" Lcc. v. 

bomito. � "Komit ou goitiko komit, nausée" Dv. 


mende. 

862


gomitu. v. gomit. 

gomituka, gonbitoka (G-goi), gonbitxoka (V-gip). Ref.: Gte Erd 68. � Vomitando. 

gomitularri (V-gip), gonbitalarri (G-bet). Ref.: Etxba Eib; Zt (comunicación personal). � Náusea, arcada. 

gomiz. "(V-ger), pececillos comestibles de aletas y cabeza grandes, que se pescan junto a las peñas" A. v. 

gomezarrai. 

gomizio. "Las fraguas pueden servirse del carbón regular llamado gomizio (1772)" Zumalde 301s. "Carbón 

gomizio --carbón canutillo-- (V-gip)" AEF 1926, 131. 

gomon. "(V-arc), acomodo" A. 

gomondu. "(V-arc), acomodar" A. 

gomontzaile (V-arc ap. A). � Acomodador. � Lapurrak ta gomonzalleak erru bat. "El ladrón y el acomodador 

una culpa". RS 496. 

gomukarri. v. gomutagarri. 

gomukarri. v. gomutagarri. 

gomuta (V; H (+ -ia det.)), gomute (Añ, H), gomunta (V-ger-m; H), komuta (V), komute (Añ), komunta (Vm). 

Ref.: A (gomuta, gomunta, komunta); Iz ArOñ; Gte Erd 246. � Tr. Atestiguado ya en fray Juan de 

Zumarraga y en Lazarraga (en ambos en la expr. gomuta izan), es propio de la tradición vizcaína; en textos 

guipuzcoanos sólo lo encontramos en J.I Arana, Cardaberaz (en Josefa, posiblemente un añadido de su editor 

Arana) y, ya en el s. XX, en S. Mitxelena, Zaitegi e Ibiñagabeitia. Con k- inicial sólo encontramos un ej. de 

Cardaberaz; usa gumuta Lazarraga, y gomunta J.J. Moguel (Mayatz 15, BasEsc 122), J.I. Arana y EgOn; hay ejs. 

seguros de gomute en Añibarro, Astarloa e Iturzaeta (Berb I 238). En DFrec hay 10 ejs. de gomuta. �1. 

Recuerdo. "Sufragio por los difuntos, sufrajioa, illen ko- o gomutea", "recuerdo" Añ. � Bere Pasinoiaren 

gomuta betiko bat eukiteko. CrIc 140. Nire bekatuen gomuteak botarazo eutsuzan lurregiñoko odol tantak. Añ 

EL 1 93. Marija penaz beterik kurutziaren oñian aurkituten zaneko gomutia. Ur MarIl 110. Oera orduko 

gomuntak. EgOn [?] (ap. H). Bizirik daukat [esposaren] gomutea! AB AmaE 176. Pio bederatzigarrenak, gomuta 

guztiz gozo eta ezilkorrekoa beti izango danak. Itz Azald 55. Nik eztot gura zartasunaren gomutarik. Ag Kr 121. 

Nun da gaur euren gomuta? Enb 70. Bertoldaren gomuta goguangarrija sarri-sarri burura erakarri. Otx 104. 

Kalte orrein gomuta iguingarria baño besterik ez dabe itxi. Eguzk GizAuz 15. Gomute poz eta atsegingarriek. 

Akes Ipiñ 22. Ezekielegazko gomutea bere, ba dau. Erkiag BatB 191. 

v. tbn. fB Ic III 261. Astar II 139. Azc PB 121. A Ezale 1897, 194a. EEs 1917, 38. Kk Ab I 85. Laux BBa 130. 

Zait Sof 185. Gand Elorri 169. 

� Pensamiento, meditación. � Egun oro zortzi eta bederatzi ordu zeruko gomunta edo kontenplazio gozoan 

pozik igarotzen zituen. Cb Josefa 62. Igaro danaren, orduko ta etorkizunaren gomutiak. CrIc 31. Pensamentu 

edo gomuta loijan borondatez egon. Astar II 136. Yosi deizula biotzean zeruko gozamenen gomutea. Añ EL 2 75. 

"Gomunta edo meditazioneak gei premiatsuen gaiñean" eskribatu zituen elizgizona. Aran SIgn 201 (parece 

referirse al libro de Duhalde; gomunta no aparece, naturalmente, en el tít. original). Burua betetuta / gomuta 

bategaz. Azc PB 129. Infernuaren ganeko gomuteak. Itz Azald 42. Arrantzua baño beste gomuta baga. Echta Jos 

34. Gomuta asko gabe / munduko gauzetan. BEnb NereA 50. v. tbn. fB Ic III 277. Ur MarIl 93. Enb 174. Bilbao 

IpuiB 263. 

� gomute (Añ), komute (Añ). "Mención" Añ. 

�2. + gomute (Añ, H), komute (Lar, Añ, H). Memoria, facultad de recordar. "Acuerdo, memoria", "memoria" 

Lar y Añ. � Zolitu zure gomutea. Añ EL 1 15. Gomutiagaz iragotako giza-aldijak ekarten ditu bere aurrera. fB 

Ic I 15. Zuben gomutia edo memorija eta gogo edo entendimentuba. Astar II 140. Gomuta, borondate ta 

adimentua. AB AmaE 350. v. tbn. Azc PB 76. Ag AL 120. Itz Azald 25. 

�3. gomute (Añ), komute (Añ). "Memoria, monumento" Añ. 

- GOMUTA ERAGIN. Hacer recordar. � Gomuta eragiten deuskue geure azkena. Itz Azald 91. 

- GOMUTA IZAN (Aux. trans.). a) Conocer, saber. � Orain zaoza / gumuta dezun lekuan, / zuelakoak / egon 

doazen moduan. Lazarraga 1199v (se refiere al infierno). 

b) (V ap. A; H; gomunta izan V-m ap. A). Recordar. "Gomuta dot, lo recuerdo" A. En Larramendi (s.v. acordar) 


mende. 

863


hay komuta, tal vez por komuta izan. � Gomute dot [...] arbola bat. Añ LoraS 108. Noren seme edo alaba dirian 

asko gomuta ez dabeela. fB Olg 66. Eztozube pekaturik gomuta izango. Astar II 204. Eztot gomuta, neure 

Santua, / nun eta zelan dagoan. Azc PB 330. Gaur bailitzan gomuta dot. A BGuzur 123. Ezeizu artu mingarri 

geiago bera gomuta izanaz. Echta Jos 356. Iñoiz baiño sarriago ta maizago gomuta eban Xirdo. Erkiag Arran 

172. v. tbn. Itz Azald 137. Kk Ab II 85. � Pensar. � Arako gomuta zendubanian pekatuban zengozala, 

etzenduban esaten. Astar II 224. Egozan larri ta bilddurrez, lapurrok atzenean zer egingo ete eutsen gomuta 

ebela. Echta Jos 141. � (Con aux. intrans., precedido de gen.). Acordarse de. � Orko elexaen bere gomuta 

izango gara Jaunak bizitzea emaiten deuskula. fJZ 98. Eureen gomute bazara. Añ EL 1 17. Gomute zaite [...] 

Eriotza garratzaren. Ib. 118. Iaungoikoaren gomuta eztan gizona. A BeinB 59. � Gomute zaite [...] ikusi ezinik 

euki bozu. Añ EL 1 133s. 

- GOMUTAN. a) (Precedido de gen.). En recuerdo de, en memoria de. � Zeinen [Eriotzaren] gomutean opa dau 

Mez-Emolleak ogi ta ardaoa. Añ EL 1 102. Egizue au nire gomutan. Itz Azald 157. v. tbn. Astar II 52. Ur MarIl 

113. Enb 122. � Recordando a, acordándose de. � Euren gomutan egongo zan zelai atan. Ezale 1898, 371a. 

Juan ziñian ezketiñoko / asko dauz zure gomutan. BEnb NereA 66 (v. tbn. 176). � (Con nire). Que yo recuerde. 

� Zure erritarrak eztabela olango erakutsirik burutan artu, nire gomutan beintzat. Ag AL 48. b) (Estar, etc.) 

pensando. � Beti gomutan noiz elduko zan / ezkonduteko eguna. Echta Jos 232. 

- GOMUTAN HARTU (komutean H). Recordar. 

- GOMUTAN EDUKI (komutean euki Lar, H; gomutean euki Añ), GOMUTAN IZAN. a) "(Tener en) memoria" 

Lar y Añ. � Eukiko neukeala nik beti gomutan. AB AmaE 304. Ez dok gomutan jarri intzala / beeraturik. Ib. 

127. Neure etxia beti gomutan daukot. Kk Ab I 75. Zenbat on andik jasoa naizen / ondo dadukat gomutan. SMitx 

Aranz 96. Gomutan izan ditugulako. Erkiag Arran 5. Armarri bateko esana dauka, nunbait, gomutan. Erkiag 

BatB 169. Eresia gomutan dut. Ibiñ Virgil 60. b) Imaginar. � Neuk bere atsegin artu neban aren aurpegi eder 

ederraz ezpada bere, gomutan neukozan urre-dobloeenaz. "Que me pintaba mi fantasía". Or Tormes 123. 

- GOMUTAN ERABILI. Tener en cuenta, pensar en. � Baña gaur egunean batez be, beste gauza bat be 

gomutan erabilli bear da: langille asko [...] non lan egin eztaukela dabiltz. Eguzk GizAuz 142. 

- GOMUTARA HELDU (komutera H). Venir a la memoria. � Arako bertso bat eldu yakan gomutara. Erkiag 

Arran 60. 

- GOMUTARA EKARRI, ERAKARRI. Recordar, traer a la memoria. Cf. geure gomutara ekarten (Itz Azald 

74). � Bere pekatuak komutara zelan obeto batek ekarriko ditu? Cb CatV 78. Gomutara ekarrijagaz zer egiten 

dabeen [Jaungoikuak] geugaz. fB Ic I 45. Ez libururik gomutara ekarri. A BGuzur 126. Lengo egunetako euzkigaldak 

gomutara ekarri dauskue orain jazoera bat. Kk Ab II 103. Beste aldi batzutako jazokixunak erakarri biar 

zittubezala gomutara. Otx 45. v. tbn. Eguzk GizAuz 158. Akes Ipiñ 30. 

- GOMUTARA ETORRI (komutera H). Venir a la memoria. � Datorkizu gomuta edo memorijara orduban euki 

zenduban gozo edo gustua. Astar II 135. Anatoleri sarri jatorkan gomutara bere Josetxo laztana. Echta Jos 356. 

v. tbn. KIkV 92. Erkiag BatB 186. 

- GOMUTATIK GALDU (komutetik H). Olvidar. 

- GOMUTAZ. (Precedido de gen.). Acordándose de. � Biztuteko oneen gomuteaz bekatuen damu ta gorroto 

egiazko bat. Añ LoraS 34. Oroi Erria, bere gomutaz / indartsu senti zaitean. SMitx Aranz 167. v. tbn. Bilbao 

IpuiB 117. � En recuerdo de, en memoria de, en conmemoración de. � Gurutzeko Opariaren gomutaz egiten 

dan Jesukristoren gorputz eta odol-oparia. KIkV 93. v. tbn. Or Tormes 123. Erkiag Arran 184. 

gomuta. v. gomutatu. 

gomutahalmen. � Memoria. � Zeinbat memoria edo gomutalmen [daukaz Jesu Kristok]? CrIc 21. 

gomutabiatu (-iya- BeraLzM). � "Gomutabijau, trascordar" AG 2332 (escrito hacia 1896). 

gomutagai, gomutagei. �1. Materia de meditación. � Irakurten da liburutik astiro egun atako gomuta geija. Ur 

MarIl 2. Gomutagei oneek geure gogora ekarten nekatuten ez garealako. Itz Berb II 25. �2. Recuerdo, 

recordatorio. � Gomutagaitzat emoten dautsadazan aolkubok. Otx 100. Bertako ormaetan agiri dira [...] 

Beraganako eskarrona azaldu ta iraun-erazi nai duten beste ainbat eta ainbat gomutagaikin batera. AEmil 

AndreM 33. �3. gomutekai (Añ), komutakai (Lar). "Memorial" Lar y Añ. 

gomutagarri (V), gomuntagarri, gomutardxe (det., V-m), komutagarri (H), gomutgarri. Ref.: A Morf 132; EI 

368; Gte Erd 222. �1. Recuerdo, recordatorio. "Gomutagarri zapi bat erosi dot (V-gip)" Gte Erd 222. � Zeiñ 

bere gomuntagarri bizijak imiñten deuskuzan inguru guztietan. JJMg Mayatz 143. An bai, egunak emongo 

neukez irakurriaz / itxi eustazan gomutagarri aiñ luzeak. AB AmaE 171. Ordu txar areen gomutgarria. Ib. 442. 

Aitaren da Amaren gomutagarriak. Ag AL 110. Burdin zarrak gordeten gertaera on batzuen gomutagarri legez. 

Ag Kr 96. Kopla batzuk asmau ebazan Josetxo ta Eladiren gomutagarri. Echta Jos 302. Haien elkar-maitatzea 


mende. 

864


izan zen mirariaren historia kontatuko zuen, bere bizi guztirako gomutagarri. Mde HaurB 109. Gomutegarritzet 

baiño ezpazan be, sakuen sartu ta etzera ekarri ei-oan. Akes Ipiñ 33. v. tbn. Itz Azald 156. Enb 147. Laux BBa 

80. Gand Elorri 192. � gomutegarri (Añ), gomukarri (Añ). "Monumento", "padrón" Añ. � Kantau nai deutsut 

zu zareala Euskeldun lurra / apaintzen dozun gomutagarri eskergea. AB AmaE 64. � Testimonio. � Ziurtetan 

daudie guztiz indar andiyagaz atxiñako gomutagarri entzute andiko eta beneragarriyak. Ur BulaAl 26 (BulaG 

529 oroipengarri). �2. (V ap. A), gomutegarri (Añ), gomuntagarri (A), komutagarri (H). Memorable. � 

Gertaera gomutagarriak. A BeinB 84. Beste oitura gomutagarri asko. Ag Kr 132. Egun gomutagarrija. Enb 

121. Dantzarien azkartasuna ainbatean zantzolarien jasa ere gomutagarria yaku. Erkiag Arran 37. v. tbn. Akes 

Ipiñ 16. Ibiñ Virgil 94. 

gomutaki (V-ger-arrig ap. EI 368; Zam Voc). � Recordatorio, recuerdo. � Gomutaki au pozez artzen dot. Enb 

50. An agiri die ba suete-bazterrien gure aiten misiñuen gomutakiyek: adaki sendue, azkorie ta trangabela. Kk 

Ab II 56. Bakaldunak, Bertoldaren gomutakiz, arlanduzko illobi eder bat eregi eban. Otx 93. Or baitituzu 

gomutaki edertzat zure begi-zulo utsak. Zait Sof 140. v. tbn. Ormaetxe Ipuintxuak 88 (ap. DRA). BEnb NereA 

182. 

gomutakizun. � Recuerdo. � Gomutakizunak. In Enb 185. 

gomutakunde. � Conmemoración. � Il diran Donien Gomutakundia (1896). AG 1006. 

gomutaldi. � Conmemoración. � Jaunaren Nekakintxearen Gomutaldija (1896). AG 990. 

gomutaldu. "Fijar en la memoria" AG 2335 (escrito hacia 1896). � "Recordar, traer a la memoria" Bera. 

gomutamen (Bera, Zam Voc). � Memoria. "Memoria, facultad de recordar" Zam Voc. � Batzuk nai dabezan 

millaka itzak ikastera ez dira elduko gure umeak gomutamen bi barik. Belaus LEItz 118. Itzik esan barik, 

gomutamenez, adimenez eta biotzez egiten dana. KIkV 46. Gomutamena galdu. GMant Y 1933, 189. 

gomutantza. "Conmemoración" Añ. 

gomutaratu, gomutara. �1. Recordar, traer a la memoria. � Alderdi guztietan gomutaratuaz Kristoren esana. 

Ag AL 51. Aspaldion bere askok aiztuta dauke emen gomutaratu edo oroitu nai dogun ekandua. A Ezale 1897, 

148b. Laster gomutara ditu Ezekielen eretxiak. Erkiag BatB 173 (v. tbn. Arran 77). �2. (V ap. A), gomuntaratu 

(A). "Acordarse" A. 

gomutarazi, gomuterazo (Añ), komutarazi (H), komutaerazo (Lar), komuterazo (Lar, Añ, H), komutarazi 

(Lar), komuteerazo. �1. Recordar, hacer acordarse. "Acordar", "acordado" Lar. � Gomuterazoten deusku lapur 

onak eukan damu ta biotz-miñ egiazkoa. Añ EL 1 115 (EL 2 122 gomutarazoten). Eta dago altaran guri gomuta 

erazoteko zeruban daguana. Astar II 48. v. tbn. Kk Ab I 41. Maite ditudan guztiak zeruan aurkituko ditudala 

gomutaraziaz. Ag AL 117. Munduko arantza laar ta lorrak gomutaraziaz. Erkiag Arran 183 (14 gomuterazo). 

Hunegaitik eztizkigu gomutarazten [orhoimenak] ondoko nekeak. Osk Kurl 81. �2. Acordarse, recordar. � Zeu 

baga gomuterazo ezin neiz bekatu guztiak. Añ EL 1 125 (EL 2 131 gogora ekarri). Emazteari [...] eder ta atsegin 

zaio beiñola Maitea erakartzeko erabilli zitun bide ta maltzurkeriak gomutaraztea. Onaind in Gazt MusIx 156. 

gomutari. � Memoria. � Adizailia, borondatia ta gomutarija. fB Ic I 63. 

gomutarri. � Lápida conmemorativa. � Lekeitiotik Mendexara bide-ondoko basatxaunoan dago gomutarri ori. 

ZA RIEV 1928, 593n. 

gomutati, komuteti (Lar, H). � "Memorioso" Lar. 

gomutatu (V-gip ap. Gte Erd 139 (-etan); Dv, H; -du Mg Nom 68, Añ; -au Mg PAbVoc, Añ, Dv), gomuta, 

gomuntatu, komutatu (Lar, H; -du Añ; -au Añ). � Tr. Documentado ya en Lazarraga, aparece en textos 

vizcaínos desde Olaechea; fuera de éstos, lo encontramos en J.I. Arana, Legaz y JBDei. Usa gumuta- Lazarraga, 

komuta- Moguel y CatBus (51), y gomunta- J.J. Moguel, Arana y Legaz. Otxolua (57, 104) emplea gomuta como 

participio. �1. Acordarse. "Acordar", "trascordarse" Lar. � Akordau eta gomutatu pensetan dogula Sarri 

Zeruko deskansu [...] ta zorionean. Oe 66. Komutetan zan pekatu egin ebanaz. Mg CO 37 (284 gomutau). 


mende. 

865


Jaungoikuagaz gitxien gomutatuten dirianak. fB Olg 203. Ez nintzan gomutetan argizaijagaz. Ur Dial 10 (It 

oroitzen, Dv orhoitzen, Ip orhitzen). Zenbat bidar gomunteetan ete dira auzi edo gerra onegaz? JJMg Mayatz 

15. Gomutetan gara / zeinbat ontzi ioiazan. Azc PB 206. Eztira gomutau [...] arimea ezillkorra dala. Ag AL 103. 

Bertoldinen txaldankerijaz gomutatzian. Otx 165. Ondiño ondo gomutetan naz. Bilbao IpuiB 193. Beronike 

berazaz gomutau da. Erkiag BatB 194. 

v. tbn. AB AmaE 8. Itz Azald 204. Kk Ab I 43. KIkV 63. Altuna 67. Enb 108. BEnb NereA 214. 

� (Aux. intrans. bipersonal). � Gomutau jat konfesau ez ditudala. Mg CO 200. Emen gomunteetan jat 

jakiturijako liburuban irakurten dana. JJMg BasEsc 192. Ikusirik Marija Magdaleniena gomutetan jaku bere 

penitenzija. Astar II 47. Gomutau jakon ez ebala oraindik errezau. Ur MarIl 46. Zuri begira gomutetan jat / [...] 

etorri zala. AB AmaE 48. v. tbn. Otx 104. Akes Ipiñ 29. Osk Kurl 42. 

� gumutatu. Ocurrírsele. � Garcilaso traidoreak / agindu eben undaetan; / [Inozentearen] atz txikirra 

biotzagaz / lekarroela señaletan, / gumutatu ez lekion / bere aita eskaetan. [='para que no se le ocurriera 

reclamar a su padre, preguntar por su padre']Lazarraga 1197v. 

� (H), komutatu (H). (Aux. trans.). Recordar. Hay un ej. con complemento en sociativo en Altuna (85). � Zer 

gomutau biar dogu? CrIc 139. Gomutetan badodaz nire bekatu neurri bageak. Añ EL 1 157. Bere bitartez 

gomutau daigun zeruan dagoana. Itz Azald 73. Gomutauko dok [...] zenbat eskatu euan. Kk Ab I 110. An 

gomutau neban [...] otu izaten yatana. Or Tormes 67. Aurtemein Iñesek bere alabeari esana gomutau ezkero. 

Erkiag Arran 115. Ipuiña ondo gomutetan dot oraindiño. Bilbao IpuiB 74. v. tbn. AB AmaE 165. Ag Kr 152. 

KIkV 21. 

� (-au V-ger-ple-arr-m ap. EI 341). Pensar en; considerar. � Mirariturik, gomutaubaz zelan sartu zatekian atia 

itxirik eguala. Ur MarIl 46. Gure Erredenzioko ezkutamenak gomuntatzen. Aran SIgn 17. Gomuntatzen edo 

konsideratzen dugula aren itsustasuna. Legaz 42. v. tbn. AB AmaE 252. Gomutauko balebe / zer dan biar ori. 

Enb 168. Langilleak esku artean darabillan gaia ta lantegia zelakoak diran, langillea bera nor dan gomutau 

ezkero. Eguzk GizAuz 53. 

� Conmemorar. � Ez Jesus-Biotz eguna osperik aundienaz gomutatzen ez duenik. JBDei 1919, 176. Egun 

onetan Andra Mariaren jaiotzea gomutau ta ospatzen dogu. Eguzk LEItz 121. 

�2. (Añ), komutatu (Añ). "Mencionar", "nombrar, hacer mención", "mentar" Añ. 

- GOMUTATU ERAGIN. Hacer recordar. � Konfesetan danak gomutau eragin biar deutsa [konfesoriari]. Mg 

CO 212. Gomuntau eragiñ deigubeezala [...] historija miragarrijak. JJMg BasEsc 106. 

- GOMUTATU EZA. (Det.). El no acordarse. � Lotsaz gordeten bada, ez aztuz, ez gomutauezaz, ta erru baga 

itxiten badau. Mg CO 164. 

� Etim. Para la posibilidad de que provenga de lat. computare, v. FLV 1974, 208s. 

gomutatze, gomuntatze. � Meditación. � Egin beti-betikoen gomuntatzea edo pensakizuna. Aran SIgn 23. 

Orazio ori gero berak gomuntatzerik goienekoraño jasotzen ziola. 'Contemplación'. Ib. 45. 

gomutazio, gomutazinoe. � Memoria. � Zerren Jainkua dan aldetik ezin euki leike gomutazinoe edo 

memoriarik. CrIc 21. 

gomute. v. gomuta. 

gomuzki. v. komunzki. 

gona (V, G, AN, B, L-sar; Lcc, Mic 9r, Lar, Añ, H). Ref.: A; A Morf 175; EI 279; Etxba Eib; Iz ArOñ, Als; 

Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 49. � Falda (tbn. pl.; en usos figurados puede referirse a la idea de 

'mujer'). "Saya de mujer" Lcc. "Saya" Lar y Añ. "Brial, guardapiés" Lar. � Tr. Exclusivamente meridional, se 

documenta desde Lazarraga. Lo usan en pl. Mocoroa (Damu 23), Azkue, Labayen, D. Aguirre (G 14), Otxolua 

(150), Etxaide (JJ 103), Anabitarte (Poli 28), Erkiaga (BatB 77), Aresti (Ipuin 47) y N. Etxaniz. En DFrec hay 5 

ejs. � Ari jakea egin orduko, / alabeorrek gonea. Lazarraga 1196r. Soinean gonaz ondo janzita. Ib. (B) 1205rb. 

Soñean daramadan gona au salduko badet ere. GavS 6. Gona atal askoz adobauak. Añ LoraS 99. Gona 

laburregi ta ostian dezenzija gitxigaz. JJMg BasEsc 118. Ezin arrapaturik / gonan kukusoa. It Fab 113. Batek 

gerrira jasoa zuen / bere gonaren egala. PE 44. Praken lekuan jantzi obe leukez gonak. AB AmaE 242. 

Gorontza eta gona motz gorri batekiñ jantziyak. Sor Bar 25. Gona / bitxi loraduna. Azc PB 97. Amaren goneari 

aloz batzuk artu. Ag Kr 132. Eztala ume gona laburduna. Echta Jos 153. Esku zabalez gonak gogor jota. A Ardi 

97. Gona laburrak jantzi, / illiak moztuta. Tx B II 106. --Ta "sotana" noiz jantzi bear dezu? --Datorren urtean 

"gonekin". Lab EEguna 78. Gonetatik etzeok gauza onik. Etxde JJ 115. Gona gehiegi prakadun bakhar 

batentzat. Osk Kurl 48. Bere gonak, belaunetik goraxeago jasoak dauzka. NEtx LBB 106. Galtza-zar batendako, 

gona-zar bat ez da faltako (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1694. Gonak laburxkoak edo luzexkoak diren esateko. 

MIH 322. 


mende. 

866


v. tbn. Zam Ezale 1898, 174b. M.A. Iñarra ib. 159a. Alz Bern 60. JanEd II 112. Mok 16. Otx 88. Or Eus 286. 

Laux AB 72. Txill Let 63. SM Zirik 28. 

� "Gona-motz, gingilla-luze (L), corta de saya, larga de úvula (acertijo de la campana)" A. "Denbora ona, bera 

fraka ta bera gona" Iz ArOñ (s.v. denbora). 

� (L ap. A; O-SP, SP, Dv). Refajo. "Cotillon de femme ou de fille" O-SP 222. � Bost gona azpirako / bear 

dodazala. Azc PB 176. Atorrea ta gona / guztien azpiti. Ib. 68. 

- AZPIKO GONA, BARRUKO GONA. v. azpi, barru. 

- GONA-AHO. "Gona-ao, gonau, ruedo de la saya" A (s.v. ao (6)). 

- GONA-ARTE. a) (Con suf. local de declinación en sing.). Faldas. v. GONAPE. � Etxakiat zetan urteten 

zarien amandrien gona-artetik. Kk Ab I 16. b) GONARTE. (Fig.). Compañía de mujeres. � Jan, edan, erre, 

gonartean ibilli. Erkiag BatB 182. 

- GONA-AURREKO. Delantal. � Gona-aurrekoa yantzi ta museliñazko zapi azpildu bat bular aurrean yarri. 

'Tablier'. Or Mi 98. 

- GONA-BARREN (V-arr-gip, G-azp), GONA-BARNA (G-nav). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 49. a) 

"Volante de la falda" Etxba Eib. � Gona barrenakaz malko samiñak igortzika. Ag Kr 14. Eladiri busti jakazan 

bere gona-barrenak. Echta Jos 59. Eldu eutsan gona barrenetik. Otx 148. Aren gona barrenak agiri lagatzen 

duanari irrikaz begiak zorrozten dizkio. NEtx LBB 106. b) Refajo. "Barrengoak gonabarrenak dira" EEs 1930, 

50. � Zeñen propio esaten zun anima zikintzea baño gonabarrenak zikintzea obe zala. (Interpr?). JAIraz 

Joañixio 23. 

- GONA-DANTZA. "(V-gip), cierto baile de mujeres" A. "Gona dantzea emakumen aurreskuari esaten iako 

Oñati-aldean" A Ezale 1897, 141n. � Aspaldiko ordez gona-dantzea ikusteko asmoaz. A BGuzur 115. 

- GONA-HEGAL (gonegal AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd 49). Borde inferior de la falda. 

- GONA-ERTZ. Borde inferior de la falda. � Bere soiñekoaren gona-ertza / ageri du esperantzak. Berron Kijote 

129. 

- GONA-GORRI. Nombre que se da a unas figuras femeninas que acompañan a la Dama de Amboto. � Axe 

gogorrak abots zolijagaz lagunduten dautso (Anbotoko sorgiñari) ta gona-gorrijak itxartuten dira agur egiteko. 

Euzk III 557 (ap. DRA). � De falda roja. � Andre gona-gorri, Martipereneko. Or Eus 62. 

- GONAKO TXAKUR. Perro faldero. � Dirudiela andrean / gonako txakurra. Azc PB 75. 

- GONA-MAGAL. "Gona-maala busti, mojar la fimbria de las sayas" Iz ArOñ s.v. máal. � Agertuko da bere 

gona magalak ertzetik oratuten dabezala. Ort Oroig 19. 

- GONA-MENDEL. Borde inferior de la falda. "(V-ple), ruedo de la saya" A s.v. mendel. � Gona mendeletik 

oskijetara alde gitxi. Otx 37. 

- GONA-MOTZ. Faldicorta. � Atso gerri lodi, gonamotz, esku zikindun batek. Ag Kr 12. 

- GONA-MUTIL. Mujeriego. � Xalbat delako gona-mutil ori. Etxde JJ 149. 

- GONA-ONDOAN. Pegado a las faldas. � Amak gona ondoan zerabilen bethi. Osk Kurl 39. 

- GONAPE (V-gip). a) (En casos locales de declinación en sing., y precedido gralmte. de amaren). Faldas (de la 

madre). "Aman gonapetik urten bako umia, se dice de la persona apocada sin mundo y experiencia" Etxba Eib. 

"Aman gonapian hazittakua da ta" Elexp Berg. Cf. gonapeko. � Amaren gonapeko izan bazan, garaia urbildu 

zitzaion aurrerantzean etxeko lemazai izaten ikasteko. Etxde JJ 234. Amaren gonapetik asago aldegin bear 

mingotsa. Erkiag BatB 26. b) (Ref. al sexo). � Ala ere, ba-ziran emaztearen gonapekotan sartzen ziran ziraunmihiak 

ere. NEtx LBB 124. 

- GONA ZURI. "Saya blanca que arma la falda" Etxba Eib. 

- GONETAN (V-gip). En faldas. "En falditas [...]. Gure umia atzo arte ojalietan; gaur gonetan eta beriala 

ipiñiko dogu fraketan" Etxba Eib. � Obe prakak kenduta / baleude gonetan. And AUzta 119. 

� Etim. Préstamo indoeuropeo, introducido en el léxico vasco por vía románica; cf. DCECH, s.v. gonela. 

gonadun (V-gip ap. Iz ArOñ). � Mujer (litm. 'que tiene (lleva) faldas'). � Zuen mende ez daude / gonadun 

guziyak. PE 70. Gonadun barritsu bi. Azc PB 232. Artara orri gona-dunak e / laister irabaziko diyo. Tx B I 230. 

Gonadunen eginbiarra orixe da-ta. Otx 52. v. tbn. Erkiag BatB 131. MAtx Gazt 78. NEtx LBB 123. � (Con 

sust.). Femenino. � Biak, gonadun Meternik batzuek bezela egiñ zituzten egiñalak. Ag G 40. Gonadun 

bezeruegaz erabiltzen zittuan autuak. Etxba Ibilt 472. Itsatsi zaion gonadun gauza arekin zer egin eztaki. NEtx 

LBB 102. Gonadun lagunak. Ib. 123. � Calzonazos, (hombre) de carácter débil. � Senar gonaduna zan bata; 

bestea, ia kaltzadun emaztea. A BeinB 43. � (Ref. al sacerdote). � Prakadun eta gonadunak, naikoa sermoi 

egiñak ditugu euskeraz. NEtx LBB 127. 

gonagai, gonagei (V). � "Tela para una saya" A Morf 131. 

gonagain (Lar, Añ, Hb ap. Lh). � "Avantal" Lar y Añ. "Delantal" Añ. 


mende. 

867


gonagaineko (Lar, Añ, H). � "Basquiña" Lar y Añ (tbn. gona ganetikoa en Añ). "Gona gañekoa, vêtement de 

dessus la robe, tablier" H. � Gonak urdin illunezko oialez eta gona gañekoa gorri illuna. Etxde AlosT 77. 

gonagorantz (V-ger-m ap. A), gonagontz (G-to ap. A). � "Túnica, bata de niñas, muy ajustada al cuerpo" A. v. 

gorontz. 

gonaiza. v. guraize. 

gonantza. v. gorontz. 

gonapeko. � Aguardiente, licor fuerte. � Amandreak ematen noizbait gonapeko (pattarra). Or Eus 59. 

gonapetu. � (Precedido de apaiz). Someter(se) a los curas (litm. 'poner bajo la sotana'). � Eriotzean aruntz 

izango danarekin nai nazu orain apaiz-gonapetu, ezereztu ta txetu. ABar Goi 54. 

gonatzar (Lar, Hb ap. Lh), gonazar. � "Sayaza" Lar. � Beren gonazar ta sotanetan trabatuak. "Sus 

faldamentos y lobas". Berron Kijote 210. 

� Galtzazar batendako, gonazar bat ezta faltako (AN). 'Tal para cual'. Inza Eusk 1928 (II), 107. 

gonauntz. v. gorontz. 

gonazale. � Mujeriego (litm. 'aficionado a las faldas'). � Ez jokalari, ez moskor eta ez gonazale dala. JAIraz 

Bizia 111. Banekiken gaztetan gonazale amorratua izana aizela. Etxde JJ 125. 

gonazar. v. gonatzar. 

gonazi. v. guraize. 

gonazpiko (AN-gip ap. A; G-bet; Lar, H), gona azpiko (Lar). � Enaguas; refajo. "Faldellín", "zagalejo, 

guardapiés interior que ponen sobre las enaguas" Lar. 

gonbaratu. v. konparatu. 

gonbate. v. konbate. 

gonbertitu. v. konbertitu. 

gonbertsatu. v. konbertsatu. 

gonbeta. "Juego de naipes (V-ger) (cometa)" A Apend. "Aste (V-arr), ser mano de juego. Gonbetan aste danak 

bentaja andia daroa" Ib. 

gonbidalari. v. gonbidatzaile. 

gonbidantza (Ht VocGr 361 (-nz-), Dv). � Invitación; banquete al que se invita. � Egiten duzunean gonbidanza 

bat, gonbida zaitzu errumesak. TB Lc 14, 13 (Lç banket, He othruntza, Dv barazkari, Ol orrits, Ker bazkari, Or, 

IBk e IBe otordu). Hoin gonbidantza amultsuaz [...] hunkitzera ez uzteko [bihotza]. JesBih 19s. 

gonbidatu (V-gip (-au), G-azp, AN-gip; SP, Urt I 513, Dv, H), gomitatu (BN-ciz-arb; Lar, VocBN, Hb ap. Lh, 

H), gonbiatu, gonbiratu, gonbitatu (Hb ap. Lh), gonbitu (AN-gip), gomidatu, komitatu (Dv, H), konbidatu (Vgip 

(-au); Ht VocGr 376, Lar, Añ, H), konbiatu (Volt 65), gumitatu (Chaho), kumitatu (kh- S; kh- Gèze), 

kumitu (kh- Foix ap. Lh). Ref.: Lrq (khumita); BU Arano (gonbitu); Etxba Eib (konbidau); Elexp Berg 

(gonbidau, konbidau); Gte Erd 140. � Invitar, convidar. AxN explica demandatu (350) por konbidatu. � Tr. 

Gonbidatu es la forma más usual y más extendida (aunque no la encontramos en textos vizcaínos); konbidatu es 

empleada por autores vizcaínos, parte de los guipuzcoanos, y los septentrionales Voltoire (274), Etcheberri de 

Ziburu y Axular. Gomitatu, empleado por Leiçarraga, se encuentra en autores septentrionales (en su mayoría 


mende. 

868


bajo-navarros); al Sur sólo hay algún ej. en Oskillaso. Komitatu lo emplean Elissamburu (Fram 138) y Aresti 

(Ipuin 83). Los suletinos (incluido Tartas) usan khümitatü. Hay además ejs. de gonbiatu (Jauretche 137), 

gonbiratu (D. Aguirre, Uztapide (LEG I 306)), konbiatu (Udarregi (50)) y gomidatu (Arb Igand (9)). En DFrec 

hay 11 ejs. de gomitatu, 23 de gonbidatu, 4 de gonbirau, 3 de gonbitatu y 2 de konbidatu. � Hi gomitatu 

auenak. Lç Lc 14, 10 (He e IBe gonbida-; Dv, IBk deit(h)u). Egun, zoin baita igandea, gonbidatu ditut sei 

ingles, berririk neon denean lasterrenik sentitzen duenetarik. (c. 1597). FLV 1993, 457. Berze kreaturak ere ditut 

gonbidaturen / ohore eta errespetu eman diezazuten. EZ Man I 40. Othoitz egitera konbidatzatzu. EZ Man II 

171. Gaixtoen bezala, onen ere gaixtakeriara konbidatzeko. Ax 275 (V 183). Kumitatzen gitu ioan giten haren 

ondoan. Tt Onsa 112. Nihork gonbidatu gabe berak baitira hartara asko emanak. ES 175. Deitzea eta 

gonbidatzea Ispiritu saindua ethor dadila othoi gure baithara. CatLav 235 (V 119). Guztiok gonbidatzen gaitu 

(Munarriz, 1753). FLV 1989, 116. Nik Jaunaren pakera konbidatu, ta zuk nai etzenduen. Cb Eg II 116. 

Gonbidatu nahi gaitu bere ganat. Brtc 230. Eta kriman ohituak / konbertitzerat gonbidatzen. Monho 114. 

Konbidau eban bein Jesus maitia bere etxerako. Mg CO 73. Béra dágo déies konbidátzen. LE Ong 14v. 

Konbidatzen badezu, brindatzen badiozu. AA III 555. Egiten duzunean gonbidanza bat, gonbida zaitzu 

errumesak. TB Lc 14, 13 (He, IBe gonbida; Lç, Dv, Ol, Or, Ker e IBk dei(tu)). Fede hunin nündin khümitatü. 

Etch 324. Batak bestea gonbidatuaz berriz jokatzeko partiduren bat moldatzen. Izt C 255. Askori deitu zien edo 

konbidatu zituen. Lard 416. Elizak gonbidatzen gaitu hekien bidetarat. Hb Egia 102. Jaun aphezpikuak 

gomitaturik. Prop 1876-1877, 56. Konbidau nozulako sarritan kafean. AB AmaE 212. Pitxar bat ardorekiñ 

gonbidatu zituan. Urruz Urz 17. Amaiketakoagaz / auzoak konbidau. Azc PB 236. Etzaitut konbidatzen nerekin 

lotara. Iraola 106. Txanpañez gonbiratzen nau. Ag G 174. Jayian aita gonbidatzeko. Tx B II 130. Mahainerat 

gonbidatu. Zerb IxtS 62. Sanjuanetan konbidau ninduen. SM Zirik 51. Ez Portugesek gomitaturik jinak, ez! 


v. tbn. Mat 247. Arg DevB 120. SP Phil 166. He Gudu 90. Lg II 82. Mih 42. Dh 178. JesBih 398. MarIl 17. Jaur 

409. Gy 175. Bv AsL 116. Arr May 7. JanEd II 102. Anab Aprika 31. Gomitatu: AR 211. Lf Murtuts 50. Mde 

HaurB 75. JEtchep 85. Mattin 109. Gonbiratu: Noe 28. Gonbiatu: Balad 54. Konbidatu: CatB 91. Añ LoraS 51. 

JJMg BasEsc 152. Astar II 128. JanEd I 94. Urruz Urz 54. Alz STFer 124. Etxde JJ 273. Etxba Ibilt 464. Lab 

SuEm 198. Balad 53. Konbidetu: fB Olg 56. Kk Ab II 60. Izeta DirG 67. Khümitatü: CatS VIII. UNLilia 11. 

Xikito 7. 

� (-au V-gip), gomitatu (Lar, Añ), gonbiatu (-ie- AN-ulz), konbidatu (-au V-gip). Ref.: Etxba Eib 

(konbidatzallia); Iz Ulz (gombietúe); Elexp Berg. (Part. en función de sust.). Invitado, convidado. � Errezue 

gomitatuei. Lç Mt 22, 4. Bere konbidatuokin au zer dator? Cb Eg III 338. Erakhartzekotzat gonbidatu hek 

ezteietako othuruntza hartarat. Lg II 236. Edaten ari zala bere konbidaduakin. Gco II 64. Ezteguban 

ezkonbarrijak ta konbidaubak egin oi dituben pekatu nasaijak. fB Ic III 339. Gomitatuak eta ezteietako arropa. 

CatJauf 115. Gomitatuek pagatuz edaten dituzten wizkiekin. Larz Iru 50. Bidali zituen morroiak gonbidatuei dei 

egitera. IBe Mt 22, 3 (Echn, Hual y Samper konbidatu; Lç gomitatu, He gonbidatuak, Ur (G), Or, IBk deituak, 

Ol ezteikideak). 

v. tbn. Arr GB 94. Mattin 110. Konbidatu: Ur Mt (V) 22, 4. AB AmaE 270. Altuna 74. Tx B 168. SM Zirik 62. 

Gomitatu: Osk Kurl 18. 

� "Txakur-konbidau (V-gip), gorrón en una comida" Zt (comunicación personal). "Txakur-konbidatu bat dek ori 

joaten dan leku guzietan; sartuko dek nun-nai, jan-usaia bada" Gketx Loiola. 

gonbidatutegi, konbidautegi. � Festín. � Ara emen geure errijeetako zezeneen [...] komedijeen, dantzeen ta 

konbidautegijeen sartueria edo etorrieria kristandadera. fB Olg 144s. 

gonbidatutza, gonbidautza (V-gip), konbidautza (V-gip). � "Acto de reunirse todos los convidados (por fiestas, 

normalmente)" Elexp Berg. � Konbitxa (konbidautza) egin. SM Zirik 51n. 

gonbidatzaile (Urt), konbidatzaile (V-gip ap. Etxba Eib), kumitazale (kh- S ap. Lrq), kumitatzale. � (El) que 

invita. "Allector, [...] gonbidatzaillea, gonbidalaria" Urt I 514. "Neu naiz amen konbidatzallia; zu konbidaua" 

Etxba Eib. � Eztuzula bigarrenean gonbidatzaillerik beharko. Ax 394 (V 257). Gonbidatzaillea eta janharia, 

urrikal gakizkitzu. Gç 126. Khümitatzalia aberats nilakoz. Etch 320. 

gonbidatze, gonbiatze. � Invitación. � Zer erran nahi du ohora begitartetsu, eta gonbidatze amolsu horrek? 

SP Imit IV 1, 3 (Mst kümitü, Ol dei). Gonbiatze guziz samur hori. Ch IV 1, 3. v. tbn. Brtc 122. 

gonbidu. v. gomit. 

gonbit. v. gomit, gomitu. 


mende. 

869


gonbitatu. v. 1 gomitatu. 

gonbitazale. "Vomitador" Lar. v. bomitari. 

gonbito. v. gomitu. 

gonbitu. v. gonbidatu. 

gonbitxoka. v. gomituka. 

gonburu (V ap. A; Lar Sup, Mg PAbVoc, H), ganburu (Añ), goniburu (Añ), bonburu (V-gip ap. A). �1. 

Colmo, exceso. "Colme" Añ. � Etorriko jatzu, adiskidia, gonburubaren erreseria [= 'el rasero de lo sobrante']. 

Mg PAb 123. Zoritxarraren gaitz-gonburuak adimen-argia itzali oi dio. Zait Sof 177. �2. (H), ganburu (Añ). 

(Adv.). De sobra. "Demás, lo que se da demás, gañez, ganburu, ganezka" Añ. � Euren saria / irabazia / 

gonburu deutse ekarririk. Zav Fab RIEV 1909, 35. Gozotasun eta zorionok eukiko dodaz neurri betean eta 

gonburu. Añ EL 2 71. Angerubai ta gizonai neurrian emon joakez grazia ta doiak, baia Mariari gonburu. Itz 

Berb I 302. Nere biotza poz-atsegiñez / gonburu bete dezuna. Enb 126. v. tbn. Mde Pr 255. � + ganburu (V-ple 

ap. A). (Estar...) totalmente lleno (de). "Colmado" A. � Udabarrija or daukazu ba / gonburu pitxi ederrez. Kk 

Euzk II 370 (ap. DRA). Zear-aize biurriz gonburu diran artzuloetara. Onaind EG 1956 (5-6), 105. Antxe egon 

dira, samurtasunez gonburu. Erkiag BatB 178. Nikanor-en burua lilluraz gonburu dago. Ib. 146. 

- GONBURUAN. De sobra. � Baldin Jesukristok emon izan badituz gonburuan kitugarriak. Itz Azald 33. 

- GONBURU EGIN (V-m ap. A EY; ganburu e. A Apend). "Gonburu eginda daukazu ori, eso lo tiene usted ya 

colmado (V-m)" A EY III 262. � Emen arimeak pozaren pozaz gonburu edo ganez eginda ezin lei itxi deadar 

egin barik. Ezale 1897, 371s. 

- GONBURUZ. a) De sobra. � Aretua gonburuz beterik eguan. Enb 196. Zure eskuetan gaitzak gonburuz ekarki 

etorri zera. Zait Sof 197 (v. tbn. 193). Bete idazu gonburuz oturuntzaren enparaua, orainarte bezala erantzuki. 

Zait Plat 147. b) Para colmo (de). � Ta gaitz guzion gonburuz, eraillea bera aitaren oean zoritxarreko amakin 

ikustean. Zait Sof 19. 

� Etim. De lat. cumulus, y relacionado, por tanto, con mukuru, etc. 

gonburutasun. � Colmo. � Zorionen gonburutasunean. Itz Berb I 268. 

gonburutu. �1. Colmar(se). � Ontzatuten deustazula yakitea izango da nire atsegin betea: eta berau 

gonburutuko yat, ezertakotzat euki nai banozu. (Gandara, carta a Larramendi, 1764). BAP 1966, 161. Ianari 

onuratsuz bete ta gonburuturiko mai baten. A Ezale 1897, 121b. �2. Acumular, sumar. � Urteak urteai 

gonburutu arren, aldia aldi da, ta betirauna betiraun. Ibarg Geroko 70 (ap. DRA). 

gonde (SP, H). � Gozne. v. gontz. � Haren arima sainduak athe eta gondeak / bortxaz irauzi zituen eta hautsi 

gatheak. EZ Man I 129. Eta kobrezko atheak / gondetarik irauzi. EZ Noel 98. Sustengatzen dituk nola / 

gondeetan atheak. EZ Eliç 101. � (Fig.). Base, fundamento. � Spiritua, indazitzu aiphatu berthuteak, / zein 

baitire gaiñerako berze guztien gondeak. EZ Man I 38. 

gondera. v. konder(a). 

gondu (Lar Sup � H). �1. "Provecho" Lar Sup. � Etorri badakik billaetan doan gatxa gondu dakiala. 

"Provecho te haga". RS 514. �2. Aprovechar. El origen de esta acepción parece ser la interpretación que hace 

Azkue (Eusk 1935, 71) del ej. de RS como participio. � Olantxe aukera ta eretirik txatxarrena ere ondu ta 

gonduten dakie emazteki zuur, zoli ta usmotsuak. Erkiag Arran 70. 

� Etim. Puede tratarse de una variante arcaica de kontu, kondu; v. FLV 1971, 165. 

gondura (Lar Sup � H). � "Vianda" Lar Sup. 

� Etim. Podría tratarse de una forma disimilada de rom. gordura "adeps". 

gonga (AN ap. A; SP, H), gonka (R ap. A), gunka (Chaho, H), bunka (S ap. Lrq), onga, onka (S ap. A), unga 

(BN-baig ap. A; Dv, H), unka (Lh (+ -kh-)). � Robo (medida de capacidad). "Gunka, qui contient 40 litres" Ip, 

carta a Bonaparte (ap. Eusk 1957, 182). "Ancienne mesure pour les grains, de la contenance d'environ 46 litres" 

Dv. "Mesure de capacité, correspondant environ à un demi-hectolitre" H. "Robo, medida de granos, como de 


mende. 

870


veintiocho litros" A. "Quatre décalitres" Lrq. En FGNav (167) aparece conca como medida de grano equivalente 

a medio robo. Para la presencia de gonga en la toponimia, ya desde la Edad Media (Gongaldeco, Argonga, 

Argongueta), más relacionado seguramente con konka, v. ApV. Cf. konka. v. konkarka. � Egünian gunka bat 

artho. Abraham I 109 (ap. DRA). Ehun unga ogi. HeH Lc 16, 7 (Lç y He neurri, TB gaitzuru, Dv y Ol erregu, 

IBk e IBe anega). Anglesek gunkaz die kuntatzen. Eskual 13-3-1908 (ap. DRA). Ebatsi unka bat artho 

zakiarekin. Eskual 27-3-1908 (ap. DRA). Bizkarraz altxatzen tu / zazpi onga ogi. Lander (ap. DRA). Izan nintzen 

Oloronen, / olo-txerka mandoen, / zazpi gonka ekarri nien (R-uzt). A EY IV 331. � "Gonkatxiki kórrek eztiózu 

itxikítan gária, ese medio robo no cabe el trigo" Iz R 295. 

� Etim. De lat. concha. 

gongar (B ap. A; VocB). � Tráquea. 

gongari (Sal ap. A s.v. gonga). � Robo, medida de granos. 

gongerdi (Sal), gonkerdi (R), onkerdi (S), unkaerdi (S), unkerdi (S). Ref.: A (gongerdi, gonkerdi, onkerdi); 

Giese MolinS 623; Lh (unkherdi). � Medio robo. "Medida de veinte litros" Giese MolinS 623. 

gongoila (B ap. A; O-SP, SP, Dv, H). � "Tumeur ou graisse qui vient sous le menton" O-SP 228. � Nere 

gongoilek egin dezatela zirt eta zart. Larz GH 1934, 412. � "Spécialement, pourriture dans les bêtes à laine" H. 

� "Fanon de bœuf, vache" H. 

gongola (L?, BN? ap. A; Dv). � Columpio. 

gongolatu (BN ap. A; Dv). �1. Balancear. �2. (Dv � A). Darse buena vida. 

gongotzain, gongotzai (Bera app.). � Arzobispo. � Santa Fe de Bogotá-ko gongotzaña. GMant LEItz 57. 

gongotzon (Bera, A DBols). Neol. creado por Arana Goiri, al parecer de gon- (de goien 'lo más alto, arriba') y 

gotzon 'ángel' (v. NeolAG). � Arcángel. � Deun-Mikel Gongotzona-Agerkundia (1897). AG 1496. Gongotzonak 

/ jagongo al zabez. Enb 194. 

goniburu. v. gonburu. 

gonikastola. � Universidad. � Deustoko Salosketa Gonikastolako Ikaskuntza-Buruzagi. EEs 1920, 107. 

gonio. � Goniómetro. � Emen nabil orain gonioa konprobetan. [...] Ba dakizu, lengo atunetean gonioagaz 

apurtxu bat algaretean ibilli gara-ta. Berriat Bermeo 388. 

gonka. v. gonga. 

gonortegabetu. v. konortegabetu. 

gonparatista. v. konparatista. 

gontz (Aq 531, Chaho, H), gontza (BN-lab), guntz (BN-mix, S; Gèze (-nz), Chaho), guntza, kontz (Chaho), 

kontza (AN, L-ain; Lar, Añ, H), kuntza (L-ain), ontza (G-to, AN-gip, L-ain), huntz (Hb ap. Lh), untza (G?, AN- 

5vill). Ref.: A (gontza, guntz, kontza, kuntza, ontza, untza); Lrq (guntz). � Gozne. "Bisagra" Lar. "Gonce", 

"quicio" Lar y Añ. "Sacudir bravamente, gorostiaren gonza txastarazi (AN)" Aq 531. "Gond, huntz, kuntz, erro" 

T-L. v. elgontza, gonde. � Atia saltarazi zuen bere partadura edo gontzetarik. Harispe EE 1885b, 53. 

Partadera bat gonzaikin. HerVal 226. Estalgia buru batetik gontz batez lothua zen askari. Lf GH 1924, 394n. 

Murruko zilho handi hoik, lehenagoko leihoak, taula puska bat guntza-muthur batekin dilingan. Herr 18-9-1958, 

1. Ate kuntzak dardaran. Zelaiberri Herr 17-3-1960, 4. � (BN-arb), guntz (BN), kontza (BN-lab-arb). Ref.: Gte 

Erd 272, 193. (En caso ablativo, gralmte. pl.). (Sacar, salirse, etc.) de sus casillas. "Guntzetarik jalgi (BN), sortir 

des gonds, ne sachant plus ce qu'il fait. La colère est une courte folie" Lander Eusk 1925 (IV), 51. "Bere 

gontzetarik aldaratzen ditu (BN-arb)" Gte Erd 272. "Kontzetik jali da (BN-lab)" Ib. 193. � Gizonen 

jüdikamentiegatik bere guntzetarik ez jalkitia. "Nec humano judicio disturbari". Mst III 28, 1 (SP ez aldaratzea, 

Ch ez altaratzea). Horrek jauzarazi zuen gobernadorea bere gontzetarik. Jnn SBi 99. Aita Jakemein ginuen guk 


mende. 

871


gontzetarik jauzia, uste gabeko hainbertze atseginen gatik. Prop 1904, 257. Algerko jendea errabiatua da, eta 

gauza batek jauzarazten du oraino gehiago gontzetarik. Herr 28-1-1960, 4. Ha! barka datazu... Zainak gontzetik 

atheraiak ditut. Larz HilEspos 126 (ap. DRA). 

� Etim. Préstamo románico; cf. fr. ant. gonz, cast. ant. gonce, etc. 

gontzatu (Chaho), kontzatu (Lar), guntzatu (Chaho). � "Engoznar" Lar. 

gonxitu. "(S; Foix), broyé" Lh. 

goña. � Colina. � Goña edo mendizka bat. Bv AsL 126. Juaten zan [...] goñara. Ib. 126. Lau goñ orietan. Ib. 

181. 

goñati. � Zona de colinas. � Ibar au guzia da goñati bat. Bv AsL 181. 

goñeta, goñetu. v. koinata, koinatu. 

goñube (AN-erro; Aq 249 (AN)), goñibi (Sal, R), goñibe (R). Ref.: A; A Apend; VocNav (goñibe, goñibi). �1. 

Bodega, cuarto del piso bajo. � Goñubera niyoan, gogoko zaizuten edari-eske. Or Mi 32. Goñuberik ez daukate, 

mandiorik ere ez. Ol Lc 12, 24 (Lç y He soto). Newton ardo bila goinubera (bodega) ietxi omen zan. Zait Plat 

84. � (Ae), guñibe (R-vid), koñube (AN-erro, Ae). Ref.: A Aezk 293; VocNav (guñibe, coñube). "Armario bajo 

los huecos de una escalera" A Aezk 293. "Depósito en el hueco de la escalera, donde se almacenan leña, patatas, 

etc." VocNav. � "Goñube, [...] pocilga bajo la escalera" A Aezk 293. � goñibe (R), goñebi (R-vid). "Estancia de 

la casa donde se amasa el pan" VocNav. � Bodega de un barco. � Ontzi-azalean naiz goñubean eramanen al 

nauzute. 'En cale'. Or Mi 62. �2. (Darric ap. DRA), goñibi (Darric ap. DRA), goñebe (Darric ap. DRA). Cuba. 

goñura. � Pañal. � Goñura garbietan bai, baña pobreetan maiolatua (289). LE-Ir. 

gooldio. v. goroldio. 

goor. v. 1 gor. 

goora. v. gora. 

gohotz. v. gorotz. 

gopa. v. 1 kopa. 

gopata (Lar � H). � "Encontrón" Lar. "Reencuentro, choque" Ib. 

gopatatu (Lar � H). � "Encontrarse, oponerse" Lar. 

gopatz (Bera). Neol. creado por Arana Goiri, al parecer formado de gogo 'alma' y batz 'reunión' (v. NeolAG). � 

Religión. � Gurutz zurijak esan gura edo ikurtzen dau Erlixiñoe edo Gopatzaren lagijak (1897). AG 1543. 

- GOPATZEAN SARTU. Entrar en religión. � Sartu zan gopatz edo ordeian (1897). AG 1619. 

gopoil. �1. Cúpula. � Tenplo gopoil ala herri-murru dorreak jende molkoz beltz-beltzak dira. Lf SanchoAzk 10 

(ap. DRA). �2. Abovedado. � Ez ote nintzan sala gopoil biribil hortan sartu. Herr 24-9-1964, 4. 

gopor (BN-ad-baig-lab; SP, Lar, H; -ph- BN-ciz; VocBN, Dv, H), opor (G-to, AN-5vill, B, L, BN; VocZeg 288, 

H, VocB; -ph- SP, Deen II 17, Dv, H), oporro (Lar), kopor (G, AN-5vill, B, R-uzt; Aq 637; kh- S; Foix ap. Lh, 

Dv (S), H (S)), koporro (R). Ref.: A (gopor, opor, kopor); EI 385; VocNav (copor, coporro); Satr CEEN 1969, 

167; Izeta BHizt (opor). �1. Cuenco pequeño para beber; escudilla. "Écuelle de terre", "tasse" SP. "Cáliz", "vaso 

para beber", "cubilete" Lar. "Cuenco de leche" Aq 637. "Écuelle" VocBN. "Jatte" Dv. � Goporrén ikhutzeak, eta 

kubenak, eta kobrezko unzienak. Lç Mc 7, 4. Urrezko gopor batzu bazituztela urrin hunez betiak. AR 95. 

Gathiluaren eta ophorraren lekhoreko aldea garbitzen ohi duzue. HeH Lc 11, 39 (Lç, He, TB plataren, Oteiza, 

IBe plater, Dv untzi). Eskuan zadukan urhezko ophor bat. Dv Apoc 17, 4. Nurk ere emanen beitü txipien 

hoietarik bati khopor bat hur. Ip Mt 10, 42 (Leon ophor; Lç, SalabBN beire, He beira, TB, Echn, Hual, Ur (V), 

Or, IBk baso, Ur (G) edontzi). Horrako ophor hortan duk hire gosaria. Elzb PAd 69. Gopor edo gatelu, behiak 


mende. 

872


emaiten daukun esnea orok parti. HU Zez 185. Gopor bat ur. Ib. 71. Oporra (katillua) bete salda. Ag G 288. 

Gopor bat esnerekin. Barb Leg 26. Eltze, gopor, katillu eta abar. Or Eus 359. Ezkilantzeko oporren kulturaren 

ekarleak. Mde Pr 221. Pagozko goporrak. Ibiñ Virgil 38. Kaikuak eta oporrak bezela, ontzi onek ere txuntxur 

motz baten tankera du. Garm EskL I 102. �2. opor. "(L, BN, S), guante con el que se juega a la pelota" A. �3. 

opor. "(B), colodra" A. �4. khopor. "(S; Foix), adj. concave, rond" Lh. 

- GOPOR EGIN (BN-lab ap. Lh), OPOR EGIN (G-to, B, BN-baig ap. A; Dv (-ph-), VocB). Fallar; fracasar. 

"Ophor egitea, revenir bredouille" Dv. "Faltar a la palabra, no presentarse a la hora" A. "Manquer quelqu'un. To, 

gibilerat ari duk, gophor egin dik" Lh. Cf. opor. � Eman zion itza ez zion gorde bear bezela! Opor-egin zion 

alajaña! Loidi 156. Harat [Ameriketarat] gan ziren Eskualdunetarik zonbeitek zorigaitzez opor egiten zuten 

funtsabekeriaz edo xantza makurrez. Etcheb GH 1959, 314. Erdi gopor eginik bezala itzuli zen. "Après un demiéchec". 

Ardoy SFran 100. Etzuten guti gopor egin behar delako hiri nagusian. "Manquer le coup". Ib. 231. 

Mutikoa nunbait zain dagolarik eta neskak opor egiten. Lf ELit 73s. 

- GOPOR ESNE. Cuenco de leche. � Goizik afariten ginen: [...] opor esnea huts. JE Bur 76. Goiz guzietako 

gophor esnea husturik [...] supazterrean bazagon Oxalde xaharra. In Ox 193n. Nik banian ophor esne / beroa. 

Ox 112. Gopor esnea [...] eta artho-xigorrak supazterrean. "L'écuelle de lait". Barb Leg 26. 

- GOPOR UTZI (BN-lab ap. Lh), OPOR UTZI (Lh). "Abandonner, faire faux-bond" Lh. 

� Etim. Probablemente derivado de lat. cuppa. 

gopor. v. opor. 

goportara (Dv (-ph-) � A), oportara (-ph- Dv � A). � "Écuellée", "jattée" Dv. � Goportara bat eltzekari 

emaiten ahal diozu. Barb Sup 76. 

gopuru. v. goiburu. 

1 gor (V, G, AN-5vill, L, BN, S; Mic 9r, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), goor (Gto). 

Ref.: A; Lrq; Iz To; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 308. �1. Sordo. "Gorra, goorra, el sordo; erdi-gorra, el 

medio sordo" Iz To. � Johan Gorra (1366). Arzam 259. � Gorrék enzuten duté. Lç Mt 11, 5 (SalabBN, Leon 

elkorrek, Echn, Samper sorrek, Hual sordunek; en las demás versiones gor). Nola zara nigaz mutu ta gorra? 

Lazarraga 1154rb. Gorrak itz gaitzari leia. RIs 40. Ordea nik alea [= 'alegia'] ni gor ez nuen deus aditzen. Harb 

329. Egin bere burua itsu, mutu eta gor. Ax 314 (V 208). Zu bezain gorrik / [...] eztudala. O Po 11. Gizonak 

hain gor eta gogor direla Iainkoaren hitzera. SP Phil 133. Sor edo gor sortzen dena. ES 140. Gor izan ere behar 

duzu haiñitz solasenzat. Ch III 44, 1. Hanitx ene botzari gogor dira eta gor. Mst III 3, 2. Sorrak eta gorrak [...] 

dirade. Lar, carta a Gandara 161. Gorrak ernatu. Lg II 153. Gorrai [ematen] enzumena. Ub 80. Gorra dago? Mg 

PAb 73. Aditzen duela gorrak, piztutzen dirala illak. AA III 507. Bethi gor eta sorhaio izanen naiz horren 

alderat. Dh 152. Itsu, mutu ta gor egiñik. Jauregui 242s. Gorrak adirazi, itsuak argitu. Hb Egia 81. Eta ni [...] 

guziari hain gor! Dv LEd 55. Bigarrena gorra da / belarrietatik. Noe 40. Euren buruak gorrak egiten badituzte, 

billatuko degu erremediyua gorraizea sendatzeko. Apaol 38. Mintzoa mütier, entzütia gorrer. Ip Hil 153. Eta 

pekataririk / nor iñon aurkitu lei / gorra danik zeure dei / maitagarriari? Azc PB 39. Madariak saltzen egoan 

goor bateri. Zam Ezale 1897, 327a. Belarriak naikua gor ta motelak. Ag G 200. Pekadak bezenbat gorra. Barb 

Sup 138. Erregeren deiari abreak oro gor. Ox 130. Itsu eta gor banengoke lez. Enb 183. Zuur nintzaien griñai, 

goor eskar-otsari. Laux BBa 66. Itsu edo gor edo ezaguera gabe sortu. Or QA 98. Haren jei-deiai ez egon gor. 

Mde Po 48. Ez nuen nere biotzaren dei ixilla entzun, gor onek. Txill Let 25. Ez gaude gorrentzat kantari. Ibiñ 

Virgil 62. Gure arteko gor asko kontura daitezen. MIH 304. En DFrec hay 4 ejs. de gor. 

v. tbn. Gç 45. Cb Eg II 71. Egiat 237. Brtc 103. Xarlem 1337. fB Olg 73. Echag 217. It Fab 64. Gy 312. Lard 

396. Bil 152. ChantP 172. Otag EE 1881b, 108. Sor AKaik 129. Urruz Urz 34. Jnn SBi 47. Lap 212 (V 95). HU 

Aurp 134. A Ardi 141. JE Ber 65. Kk Ab II 109. Otx 25. Ir YKBiz 231. Erkiag Arran 142. Zait Sof 67. Bilbao 

IpuiB 86. And AUzta 47. Etxba Ibilt 470. 

� Zarata gor bat dagi euriak. Gand Elorri 151. 

�2. (V-m-gip, AN), goor (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (gorra, goorra); Elexp Berg. Sordera. "Egundoko gorra ein 

jakon tallerrian" Elexp Berg. 

�3. Absurdo. � Elizako liburuetan len entzungaitz gor ziruditenak, orain ez dira. "Quae absurda videbantur". 


- GOR EGIN (V-gip). a) Hacerse el sordo, no querer escuchar. "Entzun da gor eiñ" Iz ArOñ s.v. ikusi. Cf. supra 

ejs. de bere(n) burua(k) gor egin en Ax y Apaol. � Oietan biotza daukana Jaunaren deiai gor-egingo zaiela. 

Lard 383. Jauna gor-egingo zitzaiela. Ib. 155. Gor egin zan gaisoa / abadean berbai. Azc PB 279. � (Aux. 

trans.). � Ez al dakizu gazteak zelan entzunda gor / egingo daben. AB AmaE 460. Gizonak gor egiten zion. Mde 

HaurB 6. b) Hacer (oídos) sordos. � Aita Santuaren deiari belarriak gor egin dautsez. Eguzk GizAuz 156. 

- GOR-IDURI (SP). (El) que finge ser sordo. "Gor iduri egitea, faire le sourd, semblant de ne pas entendre" SP. 


mende. 

873


- GOR-MUTU. Sordomudo. � Gor-mutu bat eraman zioten. Lard 404. Gizon gor-mutua sendatzen. Ir YKBiz 

230. Balendiñ eta Erramun gor-mutuak jaio ziran. Alzola Atalak 78. Keinuka, gor-mutuen antzera, ari zitzaigun 

zinema. MIH 328. 

- GORRARENA EGIN. Hacer oídos sordos, no prestar atención. v. ENTZUNGOR EGIN. � Ene bozari 

gorrarena egin duzu. Tt Onsa 31. Erranak ez aditu iduri gorrarena eginez, eta eginak ez ikhusi iduri eginez. ES 

180. Gorraena egiten diotenak [...] boza salbagarriari. Lg II 274. Gorrarena eginez heien erasiari. JE Bur 45. 

Bardem-en garraxiei gorrarena egin diete. MEIG I 145. v. tbn. Brtc 248. Dh 158. Gy 37. Prop 1912, 68 (ap. 

DRA). Ldi IL 74. � Horier / gorraren egin dut / bethi. CantIzp (ed. 1868), 77. 

- GORRETIK EGIN. Hacer oídos sordos, no prestar atención. � Bana zer hobe, zuk gorreti / badagidazu zur' 

aldeti? O Po 1. 

- GORRIK. (Estar, etc.) sordo. � Zelan gorrik egongo da ain maite daben semiaren deijetara? Astar II 217. 

Itsurik iaio ta gorrik. Or BM 56. Gorrik bizi izan az egunotan ala? Bilbao IpuiB 250. 

- SOR ETA GOR. v. sor. 

2 gor. "(V-gip), onomat. de la ebullición. Gor-gor-gor diraki, hierve borbolleando mucho" A. 

gor. v. hor. 

gora (gral.; SP, Urt I 189, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, H), goora (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (goóra), R 308; 

Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 140. � Tr. La forma goora se documenta en Aguirre de Asteasu (II 6), 

Lardizabal (467), Enbeita (53) y Zubiri (78). Hay gorean (ines.) en Etcheberri de Ziburu (Noel 121) y Goyhetche 

(228). En DFrec hay 411 ejs. de gora. I (Adv.). �1. Arriba (forma de alativo de goi). Para formas como goira, 

goiera, v. goi. "Arriba, ir" Lar y Añ. "En haut" VocBN y Gèze. "Igan adi gora, sube arriba" Iz R 308. v. goiti. � 

Tr. Documentado desde el s. XVI; es algo más frecuente al Sur. � Sagara gora dianean, / amore lindeaz oroitu. 

Lazarraga (B) 1204r (Interpr?). Izarragati gora elzian joeala. (Finales del s. XVI). TAV 3.1.6. Gora joaku 

ikaztobiko kea. RS 507. Eskuak altxatzen dituztenek gora. Ber Trat 87r. Antekristen malezia hain gora da 

iganen. EZ Man I 69. Behin altxatu nauzu gora. Harb 341. Thonba laur kantoinetako gora ailtxatu batzuk. Ax 

26 (V 15). Kalizea gora doeanean. Cap 131. Ximinoak gora iganago eta uzkia ageriago. O Pr 481. Batziak 

gora, bertziak behera ioaiten zirela. Tt Onsa 5. Orano gora so zaudiala. Bp II 68. Haiñ gora kontenplazionean 

altxatu dire? Ch I 11, 2. Ai kora [= 'levántate'] mutill! Acto 144. Gurutzean josi ta gora jaso zuten. Cb Eg III 

308. Ez da altxatzen Yaun-doni Yauni bezain gora. Lg II 84. Batzuek gora, besteak bera. Ub 137. Onen gora 

igotzeko. AA III 393. Suak gorabidea artzen daben legez. Añ MisE 180. Gora igan-nahi bat. Dh 177. Lenengo 

eregi gora alabanziagaz al daizuben gustija. Astar II 191. Ea gora, oraindik auzpez zegoan Samariarrari 

Jesusek esan zion, eta zoaz. Lard 413. Nola higan zen hain gora. Hb Egia 32. Bere eskutxoak gora jaso zituen. 

Arr GB 88. Gora doian erregua. AB AmaE 23. Hain gora izan da altxatürik. Ip Hil 28. Bagoaz, bagoaz, 

errekarte batetik gora. Ag AL 145. Beste ibai-adarretik gora juan ziran. Kk Ab I 83. Buztana bihurtuz gora. Ox 

98. Sapelaitz egal-zuriak eguzkitan dirdaika gora doazi. Or Mi 20. Begiak gora zuzendurik. Ir YKBiz 359. Gogo 

ta biotzak gora jasoten eztakie. Eguzk GizAuz 188. Apaizak oso gora jaso zion neskatxaren izakera. NEtx Antz 

155. Geldi! Gora eskuak! Bilbao IpuiB 107. Gora jotzen badu. Ugalde Iltz 68. Anketatik gora oera igo. Anab 

Aprika 47. Hoin gora heldu bada. Ardoy SFran 328. 

v. tbn. (Para autores septentrionales): Hm 148. SP Phil 4. Arg DevB 183. Gç 72. He Gudu 171. Mih 30. Monho 

106. Jaur 343. Arch Fab 177. Gy 321. Dv LEd 206. Elsb Fram 170. HU Zez 57. Barb Sup VIII. Etcham 218. Iratz 

107. Zerb IxtS 32. Lf Murtuts 15. 

� (V-gip, G-azp-goi, BN-ciz ap. Gte Erd 140; SP, Dv, H). (Precedido de ines.). "Ikhaitea mendian gora" SP. � 

Behatzez altxatzen baitu airean gora ttipia. EZ Man I 93. Ez mendian gora igan. Ax 319 (V 212). Thu etxatua 

zeruan gora begithartera derora. O Pr 673. Murraillian gora igaiten. Tt Onsa 16. Badoa hedoietan gora. Gç 

193. Hegaldatu nahi zuten zeruetan gora. Ch III 7, 2. An gora joatean. It Fab 53. Bide luzetxoan gora. Izt C 93. 

Haitz batean gora. Gy 147. Ber gaiza heltzen da mitxan gora igaiten den oliuan. Ip Dial 45 (It, Ur metxan igo, 

Dv mitxan igan). Kanpantorrian gora / korrika iyotzia. Bil 99. Ehun mila xinhaurri bedere aztaletan gora igaten 

zaizkitala. Elzb PAd 49. Kale batetik besterako malletan gora. Ag Kr 102. Hartxilon gora zoalarik. Const 23. 

Zurgu biribillean gora, kapera artara yasotzen dute. Or Mi 143. Yerusalem alderako bidean gora zioazen. Ir 

YKBiz 362. Bizkar-ezurrean gora ikaragarrizko zirrara eragiten zigun. Lek SClar 104. Bide zabalean gora. 

Erkiag BatB 44. Nafarroan gora eta Nafarroan behera galdezka zebilelarik. MEIG III 156. 

v. tbn. Lg I 232. Jaur 185. Arr GB 42. PE 115. Elsb Fram 146. Ag G 61. Ox 63. Kk Ab II 41. Enb 171. Ldi IL 62. 

TAg Uzt 238. SMitx Aranz 18. JAIraz Bizia 49. Etxde JJ 234. Mde HaurB 7. Anab Poli 14. Txill Let 54. Bilbao 

IpuiB 96. SM Zirik 73. Gand ELorri 51. Vill Jaink 160. BEnb NereA 189. MAtx Gazt 19. Salav 48. NEtx LBB 

22. 

� Internándose. � Bihoa mairu herrin gora. (Canción citada por Oihenart). Balad 67. 

� (V-arr, BN-ciz, S ap. Gte Erd 140; Dv). (Precedido de sust. en caso absoluto det. o indet.). "Patarra [...] gora 


mende. 

874


igaitea" Dv. � Urten biarko dot / aldatz gora, aldatz bera. DurPl 62. Nola odoiak gora / joaten dan artea. It 

Fab 158. Abiatzen da mendia gora. Dv LEd 13. Lasterka, landako patarra gora. Elzb PAd 42. Bide txiorra gora. 

Apaol 75. Mendiak-gora Demikura joan. Echta Jos 41. Zurubi doblearen mailak gora igaiten dira. Ox 50. 

Igaran zirela Zalthondoko ibarra gora. Const 31. Ba doa kalea gora. Or Tormes 75. Mailladiak gora asi dira. 

Erkiag BatB 146. Paretak gora joaten baitziren. MEIG VII 177s. 

v. tbn. Zab Gabon 91. JanEd I 70. A Ardi 94. Mok 11. Inza in Jaukol Biozk VI. FIr 150. Kk Ab II 39. Enb 204. 

Tx B I 84. EA OlBe 12. TAg Uzt 76. SMitx Aranz 40. Zait Plat 44. Gazt MusIx 115. NEtx LBB 187. 

� Zer gaitik guri gogor ta aldats gora egiten jakuz nekeak? Añ LoraS 128. Egin zinaitekezu ain latz, ain aldatz 

gora, ain pisutsu. Astar II 43. Aldapa gora etorriko zait, asko lotsatuko naiz, baño eskean ertengo det. Ag G 

361s. Orain oso aldapa gora egiten zaie [...] geldi egotea. Or QA 142. 

� (BN-lab, S ap. Gte Erd 140). (Precedido de dat.). � Bidiari gora. Bordel 47. Mariñelak khorder gora igaiten 

dire. Laph 224. Izai bati gora / zalu da upatzen. Zby RIEV 1908, 764. Ikusten duzun bide horri gora igan da. Jnn 

SBi 109. Patarrari gora. Barb Sup 179. Eiheralarreko mazeler gora. JE Ber 14n. v. tbn. Arch Fab 179. HU Aurp 

98. � Internándose. � Ziburuko hegitik itsasoari gora joan ziren. Arb Igand 146. 

� (Precedido de ablativo). Más arriba (de); desde (...) hacia arriba. Cf. AZPITIK GORA, BEHETIK GORA; cf. 

tbn. supra ejs. de -tik gora 'arriba por', 'arriba a través de'. � Igo zuten landatik gora, egaaturik. VMg 71. 

Odeietatik gora / eraman ondoan. It Fab 149. Itxasertzetik gora jasoten dan Ogoño [...] atxmendia. Echta Jos 

27. Monagillua izandua nauk, / ez nauk igo ortik gora. In SM Zirik 99. Laixter etorriko dira Rotxapeatik gora 

zezenak. Salav 50. Joan zan Itzaltzutik gora. Alzola Atalak 39. Mekolaldetik gora abitu ta muiño batean agiri 

zan. NEtx LBB 19. Juaitian Ligik gora. Casve SGrazi 72. Ez baitugu artean eskulanaren mailatik gora geure 

burua altxatzeko modurik aurkitu. MEIG VIII 33. Ikastoletan eta ikastoletarik gora erabiltzen den euskara. MIH 

218. v. tbn. Berron Kijote 86. Balad 200. 

� (Precedido de instr.). Más arriba (de). � Ezin igo dira Errenteriaz gora. Izt C 203. Altxa dukena buru 

edozeinez gora. Hb Esk 128. Igo zinaian izarrez gora. AB AmaE 136. Uritarra sartuko / balitz mugaz gora. EA 

OlBe 53. 

�2. (R-is ap. Iz R; VocBN, H). (Estar, etc.) arriba. "Là-haut" VocBN. "Hain gora den gizonari" H. "Góra dago, 

está arriba" Iz R 400. � Eta orain gora dena aurkhi dukek behera. EZ Man I 45. Zeren gora dagoelarik / gauza 

beheren artha duen. EZ Eliç 259. Góra dagoláik, beiratzenbaitu humiléi. LE Ong 33r. Itsasoa gora delarik. Dv 

Dial 113 (tbn. Ip; It marea goran, Ur ur goran). Iguzkia gora zagoen oraino. JE Bur 161. Emen La Paz bezain 

gora ez bagaude ere. Or QA 53. v. tbn. Ax 140 (V 92). Balad 94. Ardoy SFran 256. 

� (Precedido de ines.). � Iosafaten egonen da airian gora iarririk. E 63. Ikusten duzula Deabrua tronu handi 

batean gora iarririk. SP Phil 66 (He 68 tronu [...] gora batean). Nahi bazira zelian gora izan, aphal zite 

mündian. Mst III 56, 2 (tbn. Ol; Ch zerurat altxatu). Nahi balitz izan kargian gora. Etch 552. San Josefen ermita 

desertian gora da. ChantP 158. Zeruan gora dagona / gurekin desterruan! In Arb Igand 68. Ezar gitzan [...] / 

zelian gora. UNLilia 9. Gezaltzan-gora dago. SMitx Aranz 55. Talaia-zaarrean gora agertu zanekoxe. Erkiag 

Arran 155. Onuzkero Gatzagan gora da berri ori. NEtx Antz 41. Hor zaude mendian gora. Xa Odol 102. 

� (Precedido de ablativo o instr.). Más arriba (de). � Ene bekhatuek hondatu naute, buruaz gora ditut. Gç 44. 

Sakoneko lañoz gora tontorrak elurrez. Ldi IL 31. Zerurako bidea ortik gora dago. SMitx Aranz 35. Or seireun 

metrotik gora. Munita 80. Txontxongiloak, ormatik gora parre eragiten. Zait Plat 49. v. tbn. Osk Kurl 129. 

Gerritik gora etzuan ezer. A. Zavala in Goñi 15. � Leizeri gora dagon arkaitz gorriraino. Iratz 145. 

� (Lar). (Precedido de instr.). (Tripa, patas, etc.) arriba. "(Al) redopelo, de mal modo, illeaz gora, uleaz gora" 

Lar. v. AHOZ GORA, HANKAZ G., AZPIKOZ G., BUZKANTZEZ G., ERROZ G. � Ortzaz gora illa bezala 

eroritzan. Cb Eg II 186. Tripaz gora jarririk. It Fab 63. Uzkiz gora. Gy 308. Zankhuez gora ezar lezen. CatS 

108. Belaun-ganian zapata bat zoruaz gora. Kk Ab II 14. Txano zuriak plateren gainean puntaz gora. Osk Kurl 

85. Ipurdiz gora. NEtx LBB 242. 

� Zamarra latzak gora, obea baliz nola. "El zamarro con lo áspero arriba". RS 508. 

� (Lcc, H). (La cabeza, etc.) erguida, bien alta. "Papa arriba, burua gora" Lcc. "Burua gora dabila" H. Cf. 

mosugorak 'orgullosos' en BBizk 10. v. BURUA GORA. � Gora darama burua. Gy 8. Bizkonde titulua gora 

zakharkela. Hb Esk 79. Burua gora, begia zorrotz, alde orotarat oihuz. HU Aurp 47. Baña irme beti, burua gora 

ebela. Ag Kr 211. Beren buztan ttipiak xut xuta, mustatxak gora. Barb Sup 30. Beharri buztanak gora. Ox 97. 

Erdaraz diote eta kopeta gora [...], biozminik gabe. FIr 177. Bihar goizean, burua gora, / joango bainaiz. Mde 

Pr 289s. Burua bethi gora, mintzoa argi. JEtchep 107. v. tbn. Iratz 111. Ardoy SFran 90. 

�3. (Lar, H). (Hablar, cantar...) alto. "(Hablar) alto" Lar. � Erran beza [...] apur bat gora [...] othoitza. Mat 

327. Sathan gaixtoak orduan hirria gora daidi. EZ Man I 55. Berak dira bere buruz asko gora mintzo. Ax 9 (V 

5; tbn. en ES 123). Lauda ezazue gora. Hm 97. Hitz hauk gora, eta bere dizipuluek entzuteko bezala erran 

zituen. Lg II 225. Karlomanek tutua yoarazten gora. Hb Esk 61. Kanta berria dugun denek kanta gora. Elzb Po 

202. Hitz eder horien gora erraiteak. JE Bur 65. Gora xaramelatu. Ox 165. Eta gora egin bezo pertsuka 

oiharzun. Iratz 189. Irakur azu gora. Larz HilEspos 14 (ap. DRA). 

v. tbn. CatLav A 8r (V 9). Monho 66. Dh 255. Laph 81. Lap VI (V 1). HU Zez 147. Etcham 200. Mde HaurB 57. 



mende. 

875


�4. (Precedido de ablativo). En adelante, a partir de. v. GAURDANIK GORA. "Desde el año que viene en 

adelante, datorren urtetik gora (V)" A EY III 239. � Zer izanen da gützaz azkenzian, hatsarretik gora hañ ephel 

girenian. Mst I 22, 7 (SP goiz eta laster, Ch y Ol goizetik). Betha nazazü goizetik gora zure konsolazioniaz. Mst 

III 55, 5. Ta ordurik gora neke gogorra / iatorke lepora biai. Azc PB 115. Gaste zanetik gora bere zartzaraño. 

Enb 132. v. tbn. Otx 122. Andik gora, egunkari-saltzaille izango zan goizetan. Erkiag BatB 27. Zazpigarren 

urtetik gora [...] erderaz ari ginen. Iratz in Alzola Atalak 119. 

�5. (En compuestos de valor sust., precedido de aldats, malda, etc.). Cf. GORAN. � Erromeria batera igoteko 

aldats-gorak. Añ LoraS 180. Aldatz goretarako lagun on bat. Ag AL 113. v. tbn. Arti MaldanB 230. 

�6. (Precedido de ablativo o, algo menos frec., instr.). Más (de). "Berrogei urtetik gora dago ori (V-arr, G-azpgoi)" 

Gte Erd 295. "Berrogeitik gora [bildu ziren] (V-arr, G-azp)" Ib. 257. � Pekatu mortala, ordu biz gora 

[biar] egiten bada. CatLlo 41. Eta bitatik gora / dituzten guztiak. It Fab 109. Ogei urtez gora zuenik. Lard 106. 

Bi millatik gora ziran. Bv AsL 157. Bederatzi milla laurlekotik gora. Ldi IL 96. Luzean, berriz, ogei ta amarrez 

gora ibilliko dira. Munita 103. Ogei milla pezetatik gora emon eutsazan erregeak. Bilbao IpuiB 228. Laurogei 

miloitik gora diren horientzat. MIH 395n. 

v. tbn. (Con ablativo): AB AmaE 96. Mdg 137. Kk Ab II 101. Etxde JJ 59n. Erkiag BatB 190. Berron Kijote 169. 

(Con instr.): Hb Esk 230. Or Eus 364. 

�7. Atrás en el tiempo. "Iragan urthetan gora doha zaharren oroitzea, la mémoire des vieillards va haut dans les 

années écoulées" H. � Horrek darama urrun, Yesu-Kristoz gora. Hb Esk 9. Ez gitazke, ondikotz, nahi bezen 

gora joan paper zaharretan. Zerb Azk 17. Igo gindezke, noski, gizaldietan gora urrutietaraiño. Vill Jaink 58. Bi 

mila urte horietatik gora nik ez dakit zer gertatzen zen. MEIG IV 57. 

�8. (Precedido de numeral y unidad de longitud). "Torria ehun metra gora zen (BN-lab-ciz, S)" Gte Erd 130. � 

Meta hura lau edo bortz pia gora denean. Dv Lab 150. Berrogoi pia gora. Elsb Fram 77. Habe bakhoitza sei 

metra gora da. Ip Hil 99. Bi metre gora, metre bat zabal. Arb Igand 129. Gaitza zen egiazki gure Piarres: bi 

metra gora edo hurbil. Barb Sup 41. Hogoita bortz metra zabal eta hamabortz gora. Zerb IxtS 13. 

�9. (V-gip, AN; Lh). Ref.: VocNav; Etxba Eib; Elexp Berg. ¡Arriba! (en vítores). � Gora Bizkaia! Gora 

Gipuzkoa! AB AmaE 39. Gora Gipuzkoa! Gora Zabaleta! Gora Iñazio Mari! Ag G 105. Gora zeru-lurren 

Erregea. Inza Azalp 138. Gora zu, Kattalin! Barb Sup 114. Gora Sabelkoi handia! Ox 60. Gora hemengo 

laborariak! JE Ber 11. Gora gure Euskera! NEtx LBB 322. Gora pilota joko ederra. Mattin 61. "Gora Euskalherria!" 

frantsesez ziola. Xa Odol 179. 

v. tbn. Enb 135. A Ardi 70. EusJok II 149. Ox 60. Tx B I 252. Iratz 30. Lf Murtuts 51. Zerb Azk 84. Alzola 

Atalak 81. MEIG I 42. 

�10. (En construcciones bimembres con behera). Insistiendo sobre. v. GORA ETA BEHERA (b). � Ezta 

enzuten beste oraziñorik, ezpada infernua gora ta infernua beera. Añ MisE 42. Beti indianoa gora eta indianoa 

bera! Apaol 53. Asi zan, txartela gora ta txartela bera, gizonen arteko eztabaidea. Ag Kr 175. Futbola gora, 

futbola bera, / jendearen zoramena. Basarri 73. Izenak gora eta izenak behera hasi garenez gero. MIH 222. v. 

tbn. Echta Jos 328. A Ardi 23s. Lab EEguna 83. � Barre zantzoak entzuten zirean kalietan, txindorra gora ta 

Mati bera. Echta Jos 212. Olloa gora ta eperra bera [...] jakirik gozoena zer ta nola dan adierazten. Ag G 349. 

�11. De alta, en celo. � Nola erraiten zabein enbrer gora isartan drenian. Mdg 149. 

�12. "(V-gip), ¡alto! ¡quieto! exclamación para hacer que alguien se detenga (FSeg)" A. 

II (Adj.). �1. (AN-egüés, B, L, BN, S, R; SP, Ht VocGr, Lar, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). Ref.: A; A Apend; 

Bon-Ond 154; Lrq; Iz R 300; Gte Erd 13. Alto, elevado (sentidos prop. y fig.). "Agigantado en las virtudes, 

méritos, &c., oi danez goragoa, goiagoa, andiagoa" Lar. "1.º haut; 2.º important; 3.º aigu (son)" Lrq. "Zer gora 

da gízon kóri! ¡qué alto es ese hombre!" Iz R 300. � Tr. De uso prácticamente general al Norte hasta el s. XX, en 

que su frecuencia disminuye. Al Sur, además de en autores navarros, lo encontramos en las endechas de Milia de 

Lastur, en Moguel (CO 34 gora edo altu), Iturzaeta (Azald 193) y en algún autor moderno. � Sancho Gora 

(1360). Arzam 260. � Jo dau Lasturko torre gorea. TAV 3.1.5, 76. Berriz hura du eramaiten deabruak guzizko 

mendi gora batetara. Lç Mt 4, 8 (He, TB, Dv, SalabBN, Hual, Samper gora; Ip, Leon gora-gora; Ur (V y G) 

altu, Ol, Ker garai-garai, Or garai, IBk haundi, IBe goi-goi). Ezen gizonei gora zaiena, abominazione da 

Iainkoaren aitzinean. Lç Lc 16, 15. Prezio gorean [sic]. Volt 184 (cf. infra (2)). Eta faboreak bidal zeure Tronu 

goratik. EZ Man I 69. Zure izen gora. Harb 266. Begiak lekhu goragoan daude oiñak baiño. Ax 315 (V 209). 

Andr' Emili' andre gora. ConTAV 5.1.3. Eztugu merezi hain leku gora bat. SP Phil 187. Eztu finik, gora da. Tt 

Onsa 166. Zerbait gaiza goraren ikhustian. Bp II 96. Dorre gora bat. ES 389. Perfekzioneko gradu gorara. He 

Gudu 79. Eztüzüla uste [...] badela deus gorarik. Mst III 4, 3. Bere buriez opinione gorak hartzen tizie. AR 114. 

Pirenea gora eta aphalak. "Hautes & Basses-Pyrénées". Revol 64. Ez metatu ohorek / ez zuen titulu gorek. 

Monho 140. Gorde-leku góra paratudúzu án: gaitzik ezín elléga. LE Ong 73v. Ezarri duen hoin herrunka goran. 

MarIl 78. Eskerrak guziz-gorari. Gy 276. Kreatura hain goretan. Dv LEd 103. Arbola goregia baita guretzat. 

Elzb PAd 37. Tailaz gora zena, sorbaldez arras largoa. Elsb Fram 124. Lekhü gora batetan. Ip Hil 174. Burdin 

hariz eta paxet gora batzuez hetsirik. JE Bur 8. Xapel belusezko gora bat buruan. Barb Sup 87. Jente gora eta 

aberatsean. Const 15. Batasun gora baten egiteko. Lf in Zait Plat XIX. Mendi goretako izotzorma. Vill Jaink 

166. Nafarra goratik Donianerat jina. Ardoy SFran 42s. 


mende. 

876


v. tbn. (Para el s. XX): Lh EEs 1915, 234. Etcham 81. Ir YKBiz 47. Mde Po 88. Arti MaldanB 208. JEtchep 47. 

� Alemanak beitira / Españulak bezala, / bere pekuen mendekuz eta ürgüllüz gora. 'D'un orgueil démesuré'. Etch 

478. � Hurrengo silabako a zaharra jaso eta aurreratu duenarena, lehenagokoan bokale gora (atze nahiz 

aurrealdekoa) doanean. MEIG VII 121. � Keia galtzen dan altu / argitik goragoan. Gand Elorri 184. 

�2. (c. sg. A; Lcc, Lar, Añ, H). Caro. "Cara cosa, gauza gorea" Lcc. � Erroango oiala, merke dala gora da. 

"Siendo barato es caro". RG A 28. Emotia eurai gerra irabazte gora, odoltsu ta damugarrija. Mg PAb 207. 

Liburu bakotxa popuertza goria. fB Ic I VI. Gustija dago gora edo karu. Astar II 166. Gora eritzirik arzen 

ezpadeutsu. Ib. 170. � (H, A Apend, Lh). (Uso pred.). "Gora saltzea, erostea" H. "Gora saltzen du bere burua, il 

se tient lui-même en grande estime" Lh. � Remedioa bila zitezen, / eurenzat gora kostarik. Lazarraga 1179v. 

Saldu daben fiadurik gorago zeinda pagua ordu presentean egonik. Cap 109. Merkiago erosi ta gorago saldu. 

Oe (ap. A Apend). Erosten badeutsu balijo daben baño gorago. Astar II 170. 

�3. Alta (voz). � Izentatüren dü botz goraz. Mercy 37. Bere Agurmaria itz-goraz ari zala esaten. Ugalde Iltz 

51. � (Tono) alto. � Otsa ere beeragoa edo goragoa daiteke. Zait Plat 54. 

�4. Antiguo. � Zeltak han agertzean denbora goretan. Hb Esk 10. 

III (Sust.). �1. Altura, zona alta. � Gloria goraetan Jangoikoari. LE-Fag. �2. (V, G ap. A). "Ventaja, adelanto, 

mejoría, prosperidad. Gora andia egin, prosperar mucho [...]. Gaisoak eztauka gora andirik (V-m), el enfermo 

no tiene mucha mejoría" A. � Irugarren saioa egin arren, ez eban gorarik egiten neskatoak. Erkiag BatB 76. Ez 

lau orrialdek, ez laurogeik, ez laurehunek ez diote euskarari gora edo behera handirik egingo. MIH 209. Nahiz 

azkenaldi honetan euskal literaturak gora handia egin izan. In MEIG IX 58. �3. "(Vc), importancia" A. "Gora 

andirik ezteutso emon [...] (V-m)" A EY III 302. � Ezeutsan gauzeari gora andirik emon, bada toki orretan 

ezeukan iñor ezagunik. Ag Kr 202. Gorarik aundienaz eta benetako jaieguna balitz bezela ospatzeko. JBDei 

1919, 306. Gora andiko egiteak. Zait Sof 150. Asieran ikasgu onek gora gutxi izan zuen. Zait Plat 22 (v. tbn. 

113). Eskurakoi dan edozer gauzaren antzera, gora eskasa emon. Erkiag BatB 182. �4. Alabanza, elogio. "Gora 

andiak emon, dar mucha importancia, grandes alabanzas" A. "Gori, alabanza. Siempre en son de burla o 

queriendo dar a entender que no será bien recibido lo hecho. Bai, gori emangotzu!" Etxabu Ond 117. � Ilobaren 

gora andiak nornairen ezpainetatik entzunik. A Ardi 88. Neri ere ezin lezaidateke gorarik [...] lan eta 

arduragatik (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 609 (AIr ib. 600 goragarriak, Or RIEV 1929, 7 aipua). Egin-barri 

eben goizapari atsegiñaren gora andiak egiñaz. Erkiag Arran 128. � Ramuntxoren aldeko gorak entzuten dira. 

Alz Ram 88. Jendeak bere txalo ta goraakaz adierazo. Bilbao IpuiB 272. �5. "(S; Const), partie haute d'un 

chant, la haute" Lh. �6. Altura. � Luzera, gora ta zabalera. Ol Apoc 21, 16 (Lç goratasun). 

- GORA-ALDERA. Hacia arriba. "Boves licini, [...] adarrak goraldera makhur turnatuak dituzten idiak" Urt IV 

119. � Lau ankak gora aldera zitubela. Sor Bar 74. Gora aldera asi ziranean. Anab Poli 107. Bein eguzkia 

gora aldera abiatzen zan. Anab Aprika 98. 

- GORA ARI IZAN. "Engreirse" A. � Lebiren semeak, gora hari zarete. "Erigimini". Dv Num 16, 7. 

- GORA-BIRAKA ERABILI. Voltear. � Gora-biraka erabilli nindutenean. Berron Kijote 193. 

- GORA BOTA. Vomitar. � Gora botatzen duana berriz jatera biurtzen dan zakurra. AA I 402. v. tbn. Berron 

Kijote 192. 

- GORADANIK. Desde arriba. � Goradanik / hetara bidaldua. O Po 63. Bi adarretarik txarrena moztuz 

goradanik. Dv Lab 357. Har gauzak oro behar diren bezala; gizonki, gozoki, goradanik. HU Aurp 220. 

- GORA-DEI. a) Alabanza. � Aurtxo ta bularrekoen aotik goradeia atera duzu? Ol Mt 21, 16 (Or MB 182 

gora-deia; Lç, He y Dv laudorio, Ur (G y V) alabantza, Or, Ker e IBk gorapen, IBe gorespen). b) Invocación. 

� Gora-dei. Ldi UO 25. Aretuseri gora-dei. Ibiñ Virgil 62. Larre-iainkoei gora-dei dagie. Ib. 51. 

- GORA EGIN. a) Levantar(se), elevar(se). � Kaliza gora egitean. Añ EL 2 119. Kabalek büria gora / eginen die 

azkarki. UskLiB 216s. Behera eta gora egiten du hareak. Arti MaldanB 191. Gizarteak iraun eta gora egin 

lezake. Zait Plat 85. � Subir (corriente arriba). � Neri kontra egitiarren gora eingo ebala. SM Zirik 121. � 

Untzitxo batean itsasoari gora egiten dute. Arb Igand 146. � Kantoian gora egin eben. Erkiag Arran 47. � Ain 

gora egiñik, ain gora, / eiza bainun atzeman. "Volé tan alto". Gazt MusIx 235. b) "Rebosar" Añ. "Esneak gora 

egin dau (V-gip)" Gte Erd 28. c) (Añ, H). "Vomitar" Añ. d) "Faire un grand prix, être cher" H. 

- GORA ETA APAL. "Arriba y abajo, gora ta apal (R)" Aq 11. 

- GORA ETA BEHERA (V-arr-gip, G-azp). Ref.: Gte Erd 159, 190. a) Arriba y abajo; de un lado a otro. 

"Asensorea gora eta be(he)ra ibilli zuen (G-azp)" Gte Erd 159. � Doktoreak ibilli zitezen lasai eta zabal, gora 

ta bera, batera eta bestera. Lar SAgust 10. Jokalariaren lasterra, gora ta bera. Mg PAb 172 (en su fuente 

original --O Pr 269-- gora behera). Beti gora ta bera, bein jausi, beste bein jagi. Añ LoraS 31. Eskallerak gora 

ta bera ibiltzeko. Apaol 78. Apezak igaraiten ziren gora eta behera. Const 37. Alogerak gora ta bera erabilte 

ori. Eguzk GizAuz 142. Eskuzapi bana gora ta bera eragiten. Osk Kurl 112. Eztago bide oietan gora ta bera 

ibiltzeko. NEtx LBB 59. Itsasoa [...] gora eta behera ibili arren. MIH 312. 

v. tbn. It Fab 248. Ud 63. Sor AuOst 95. AB AmaE 463. Azc PB 70. Ag Kr 105. Echta Jos 317. Goñi 13. Kk Ab I 

9. A Ardi 63. Jaukol Biozk 95. Otx 170. Or Eus 390. EA OlBe 26. SM Zirik 106. Txill Let 22. Erkiag Arran 123. 

Anab Poli 81. Ugalde Iltz 17. BEnb NereA 188. Zait Plat 111. Salav 88. Berron Kijote 191. 

b) Sin cesar, insistiendo en, insistiendo sobre. � Anima tristeak negar ta deadar adiaz ta inziriaz gora ta bera. 


mende. 

877


Cb Eg II 205. Aspertu ezin diranak esaten leengoa gora ta beera. Mg CC 112. Zer janzi-berri dan gora ta beera 

aitatzen. VMg XVI. Berriz an ibilli ziran Pernandoren esaerak gora ta bera. Muj PAm 11. Gaur illargia gora ta 

bera; / besterik ez da entzuten. Basarri 189. Neure izena hain sarritan gora eta behera, ala behera eta gora, 

erabilia izan denez gero. MIH 212. 

- GORA ETA BEHERAKO. Ascendente y descendente. � Otzikara [...] gora eta berakoa. Urruz Urz 49. Kantü 

notak eta haien gora eta beherako jauziak untsa ezagützen zütien. Const 39s. 

- GORA ETA GORA. (Intensivo de gora). � Nai badot gora ta gora zeruan igo. AB AmaE 375. Mendi 

egaletan gora ta gora. Ag AL 41. Zoazte gora ta gora. SMitx Aranz 28. Gora ta gora mardo indartsu azi. Erkiag 

Arran 66. Hariak gora ta gora hasi. Osk Kurl 112. Gora eta gora omen doa doinu-gailurreraino. MIH 356. v. 

tbn. A BeinB 78. Inza Azalp 78. TAg Uzt 293. Or Aitork 385. Akes Ipiñ 21. MAtx Gazt 13. � (En vítores). � 

Gora ta gora Euzkadi! / Aintza ta aintza / bere Goiko Jaun onari! (1902). AG 2413. Gora ta gora Jesus / Zeru ta 

lurren Jaun eta Jabea! ArgiDL 158. Bazterrez bazter gazteri oihuz: gora ta gora Euskadi. Iratz 126. 

- GORAGO (c. sg. A). � Tr. Algo más usado al Norte. Al Sur aparece generalmente precedido de baino, y en 

mucha menor medida de instrumental (Ub 140, Lard 9 y Or Eus 171) o de -tik (JAIraz Bizia 12, Gazt MusIx 

127). Entre los septentrionales se encuentra precedido de instrumental o --algo menos-- de baino, además de 

algún ej. con -tik/-tarik en Hiribarren (Esk 10), Duvoisin e Iratzeder (109). a) Más arriba. (Con verbos de 

movimiento). � Adiskideá, igan adi gorago. Lç Lc 14, 10 (Oteiza goraago; en todas las demás versiones, 

gorago). Hamabortz besoz igantzen uholdea gorago. EZ Man I 95. Bihotzez altxa daite bera baino gorago. SP 

Imit II 1, 6. Aingüriak beno gorago hura alxatü. Bp II 107. Hanbatenaz ere gorago Jinkuaganat igaiten da. Mst 

III 42, 1. Are gorago igo zaite. Cb Eg II 135. Nahi badu altxatu bere burua bertzeez gorago. Lg II 213. Zedro 

berez gorago / zedukan altxatua. Monho 140. Oráño gorágo ére dá sufritzea deseoréki. LE Ong 45r. Igo ziran 

urak mendi guziak baño amabost besoz gorago. AA II 131. Ainbat eta gorago eregiten dozube alabanziagaz. 

Astar II 191. Moisek erran baino gorago dioaz gizonak. Hb Egia 140. Lehen zen heiniela beno gorago bere 

büriaren eraikiteko. CatS IV. Igaten baitzitzaion beharriez gorago. Elzb PAd 6. Jinkoa beno gorago joan nahi 

izatia. Ip Hil 73. Etziren juan elizatik gorago. Const 31. Gu gorago, eta xutago gerenda. JE Ber 13. Sorospideok 

beste erri batzuetan baño gorago jasoaz. Eguzk GizAuz 166. Framazonek burua sekulan baino gorago altxatuko 

dute. Zerb IxtS 110. Poli gero ta gorago bidaliko zuala-ta. Anab Poli 104. Ez dago bide horretatik Olabide 

baino gorago joaterik. MIH 353. 

v. tbn. Harb 71. Hm 84. Gç 29. Ch III 31, 1. Cb EBO 49. Mih 21. Egiat 226. Brtc 24. Xarlem 1330. VMg 84. Dh 

261. MarIl 65. Jaur 165. Gy 228. Dv LEd 241. AB AmaE 138. Zby RIEV 1908, 205. Arb Igand 198. HU Aurp 

80. CatJauf 90. Echta Jos 274. Ag G 209. Kk Ab I 30. A Ardi 2. Inza Azalp 80. Altuna 85. Or SCruz 77. Ldi IL 

109. JMB ELG 98. Ir YKBiz 295. TAg Uzt 182. Iratz 109. Arti MaldanB 228. And AUzta 55. Lf in Zait Plat XIX. 

Osk Kurl 218. Vill Jaink 137. Gazt MusIx 237. Onaind ib. 155. Ibiñ Virgil 105. NEtx LBB 113. Xa Odol 161. 

� (Lar, Añ, Dv, H). Más en alto, más arriba. (Con verbos que no expresan movimiento). "(Más) arriba [...] lat. 

superius" Lar (v. tbn. Añ). "Ene ahalaz gorago den gauza" Dv. � Gorago aiphatu dugun Induljenziarena. EZ 

Man I 25. Maria aingeruak baino gorago abantaillatuki iartea. Harb 39s. Zenbatenaz gorago baitire lorian. SP 

Imit III 58, 8. Iarriko da izarrak baño gorago. Tt Onsa 54. Erregen jar-lekhuez edo tronuez gorago dago 

jakintasuna. ES 176. Zeure burua batez gorago idukitzeaz. Ch I 7, 3. Emengoak baño gorago, altuago ta 

eskutuago dauden gauza andiak. Cb Eg II 205. Mundu huntako zoriona ez datza bertzeez gorago izatean. Lg I 

348. Gorago erran dugun gisan. Dh 109. [Bertute] batzuek besteak baño geixeago azaldu eta gorago agertuazi 

zituen. Aran SIgn 13. Atarako bear da igo Olinpo baño / askoz gorago dan mendi baten txuntxurrera. AB AmaE 

111. Jainko Jauna du bakharrik bera baino gorago. Jnn SBi 50. Gure adimenduaz gorago direnak. Lap 31 (V 

17). Halako herabe batekin nitaz gorago naukana. JE Bur 12. Kurutze hura xutitu zuten, ager zadien gorago. Ox 

79. Gizona beste abereak baño geiago da, gorago dago. Eguzk GizAuz 92. 2640 metro itxasoa bañan gorago 

dagon zelai aundia. JAIraz Bizia 49. Neska soilla baiño maillatxuren bat gorago iñoiz ikusteko asmotan. Erkiag 

Arran 106. Ni baiño gorago dauden eta nik asmatu ezin ditudan mirariez. Vill Jaink 175. Berriz aipatu gabe 

gorago izendatu hiru handiak. Ardoy SFran 16. 

v. tbn. Mst III 58, 8. Mih 105. Brtc 78. Egiat 178. Ub 94. JesBih 443. MarIl 13. Jaur 349. Gy IX. Hb Egia 144. 

Dv Lab 44. Laph 121. EusJok II 95. ChantP 152. CatS 59. Ip Hil 213. Arb Igand 57. HU Zez 148. Goñi 74. Ag 

G 343. A Ardi 102. Altuna 83. ArgiDL 88. Jaukol Biozk 18. Kk Ab II 74. Or Mi 142. Otx 127. Iratz 179. Zerb 

IxtS 40. SMitx Aranz 166. Munita 152. Mde Pr 317. Txill Let 111. Akes Ipiñ 28. Basarri 22. JEtchep 89. Gand 

Elorri 16. Zait Plat 23. Anab Aprika 36. Ibiñ Virgil 81. Alzola Atalak 39. Xa Odol 93. Lf in Casve SGrazi 11. 

� En grado más alto. � Ez du nahiko izan zaitezen zure ahalez gorago tentatua. Mih 101. Edarian indarra / 

gero ta gorago. Basarri 149. 

b) Más alto, en voz más alta. � Guziez gorago solhasa egiten baitugu. He Gudu 146. Gorago mintza zü. Etch 

554. Zeñek gorago egin gura dok guk zantzo? AB AmaE 311. Gorago eginen diot oihu. Barb Sup 160. Lehenik 

apalik, gero gorago, azkenean oihuz, diogu. Ardoy SFran 329. v. tbn. Lg I 353. Arch Fab 89. Laph 225. Or Eus 

149. TAg Uzt 315. Zerb Azk 116. Larz Iru 94. 

c) Más (en número). � Millez gorago baziren. Gy 253. Bazen ehunez gorago. Ib. 150. Txartelak hirurehun 

milatik gora dira (askoz gorago gainera). PMuj in MEIG I 90. � Más (en intensidad, en cantidad). � Arnasa 


mende. 

878


geroago ta gorago gelditzen zitzaion. NEtx LBB 65. 

d) Más allá (en el tiempo). � Ene sinhestea Aita-Sainduz Aita-Saindu higaten dela Kristoraino, hirea ez dioan 

denboran Luther, Calvin, Henry VIII eta Elisabethez gorago. Hb Egia 115s. 

- GORAGODANIK. Desde más arriba. � Gauzer behatuz goragodanik. Elsb Fram 58. 

- GORAGO EGIN. Subir más alto. � Zenbat gorago egin, / ainbat gutxigo adi nun. Gazt MusIx 227. 

- GORAGO-GRINA. Ansia de ascender. � Nire gorago grina / leher zitzaidanean. Azurm HitzB 37. 

- GORAGO-JORAN. Ansia de ascender. � Zein gorago-yoranez / narakark igana? Ldi BB 16. Ertigintzan ere, 

gañerako egintza-bideetan ainbat, oarrez, asmamenez ta gorago-yoranez diardu. Ldi IL 125. 

- GORAGOKO (c. sg. A; Lar, Añ, Dv, H). a) Superior, que está más arriba (sentidos prop. y fig.). "Ene etxetik 

goragokoa erre da, la maison qui est au-dessus de la mienne s'est brûlée" Dv. � Iainkoaz lekhora goragokorik 

eta bardinik gabea. Harb 93. O andre gloriosoa / zeruez goragokoa. EZ Eliç 383. Denetik erraten dio / 

goragokoa dela. Arg DevB 50. Bethetasun gustiez goragoko dohaiña. Gç 126. Bere buruez goragoko gauzen 

ondoan. ES 170. Naturaz goragoko argi bat. Ch III 54, 18 (SP naturaleza gaineko, Mst zelüko, Ol y Pi goitiko). 

Perfekzione halto eta gure ahalez goragoko bati. He Gudu 169. Aingeru guzien gañekoa ta goragokoa da. Cb Eg 

II 5. Nor ere munduak baidaduka bertzeez goragokotzat. Lg II 172. Jesu-Kristoren diñatasun ta anditasun ezin 

goragokoa. Ub 134. Zazpi dire ordenak, laur menékoak, deitzen dirénak grado, ta berze irúrak goragókoak. LE 

Orden 32. Zeruaren erpiña baño goragokoa. AA III 310. Goragokoak, bardinak, eta bereziki sehiak eta bertze 

bere menekoak. Dh 68. Ordia bateti bestera, ta andi goragokora, maila edo gradu nausira. fB Ic III 283. Deus 

guti da lurra goragoko munduen aldean. Hb Egia 40. Motz daiteke adar nausitik goragoko muthurra. Dv Lab 

353. Beste ontarte ta zeruko eskuerakutsi goragoko batekin. Aran SIgn 12. Eta zerua izarrak baño / dalako 

goragokua. AB AmaE 426. Erriberatik goragoko kalera. Ag Kr 104. Etxeak baino goragoko arbola batzuek. JE 

Ber 99. Goragoko senargai bat. Alz Burr 15. Nere ondotik datorrena ni baño goragokoa da. Ir YKBiz 50. 

Bosteun metrotik goragoko lurretan. Munita 80. Gure ahalaz goragokoa. Zerb Azk 5. Zer egin goragoko 

gradorat igaiteko. JEtchep 88. Ezagueraz goragoko gauzak. Zait Plat 103. Esku-menetik goragoko edo 

urrunagoko ontasunik. Lf in Zait Plat XV. Apaiza baiño goragokorik etzan. NEtx LBB 87. Goragoko maila 

batean. MIH 266. 

v. tbn. Hm 103. Mih 38. MarIl 101. Laph 82. Prop 1880b, 360. HU Zez 136. CatJauf 92. Inza Azalp 79. Or 

SCruz 77. Kk Ab II 114. Markiegi in Ldi IL 10. Eguzk GizAuz 49. JAIraz Bizia 82. Basarri XX. Vill Jaink 81. 

Etxba Ibilt 460. Ardoy SFran 29. Xa Odol 131. 

� Mencionado, citado, dicho arriba. � Goragoko misterio hauk konsideratzea. Harb 40. Hala nula goragoko 

Konsekrazionezko Aktia. Mercy 27s. Goragoko bulak erraiten duenaren arabera. JesBih 471. Goragoko emazte 

horrek. Hb Egia 138. Gatozen goragoko galderara. MIH 77. v. tbn. HU Zez 198. Mde Pr 325. 

b) "Sumo, lo más alto" Añ. 

c) Superior (en número o cantidad). � Sei ektareatik goragoko oiekin. Munita 109. Lau miloi baino goragokoa. 

Arti Ipuin 56. 

d) Más alto (volumen de voz). � Gero eta goragoko garraxiak eginaz. MIH 193. 

- GORA-GORA. a) Muy elevado. � Portu gora gora bat (179). LE-Ir. Berriz hartü zian debriak eta eraman 

mendi gora-gora batetara. Ip Mt 4, 8 (Leon gora-gora; Lç gora). 

b) En voz muy alta. � Gure bi debotek zuten gora-gora / larrutu bere zintzurra. Gy 146. Hitz bakotxa gora-gora 

erraten. Elzb PAd 79. Hok diote gora gora: Biba Errepublika! Elsb Fram 76. Bakarrik mintzo ote niz batzuetan, 

gora-gora ardien erdian? JEtchep 74. Irakur edo abestu, gora gora, liburu honetako kantuak. Larre in Xa Odol 

12. v. tbn. Laph 168. Prop 1893, 244. HU Zez 78. JE Bur 132. Barb Leg 135. Lf Murtuts 49. 

c) Muy arriba. � Igo gora gora. AB AmaE 392. 

d) (Sust.). Salto. � Belaunikatzerik etzuen egin, artazi ta gora-gorak bai. A Ardi 70. 

- GORA-GORAKA (V). Ref.: A; Etxabu Ond 105. a) "1.º exaltándose. 2.º fuera de sí, con furia" A. "Ze pasaten 

zan esan geuntsanin gora-goraka asi zan" Etxabu Ond. � Ez sumindu, ez goragoraka ta purrustadaka asi. A 

BeinB 65. Atxakaz da kai-arriakaz topeka ta gora-goraka dabillela [itxasoa]. Ib. 55. Iente guztia asi zan goragoraka 

ta garraxika. Ag AL 26. Gora goraka asi dira uritarrak. Ezale 1897, 31b (v. tbn. Ib. 198a). Abo gustija 

gozotuta, gora-goraka atsegiñan atsegiñez. Kk Ab I 11. v. tbn. Enb 130. Ezetz eta baietz goragoraka asi ordez. 

Erkiag Arran 127 (v. tbn. BatB 93). b) Arriba, hacia arriba. � Eroan ebazan [aizeak orriak] [...] gora-goraka. 

Ag AL 108. Iaurtigi euezan txapelak gora goraka. A BGuzur 137. Atzera ta aurrera, ta gora-goraka. Kk Ab I 

36. Ongi dakiela behar denean gora-goraka hegaldatzen, egunoroko huskerietatik urruti. MEIG III 75. c) 

(Sust.). Salto. � Kana beteko gora gorakak egiten dauz. A Ezale 1897, 179a. Areik ziran artazijak, areik 

goragorakak! Euzk 1930, 460. d) Grito. � Danak gora-goraka andiyakaz esaten eutsien [...] "kargu" artu 

daioela. Kk Ab II 122. 

- GORA-GORATAN. Arriba, hacia arriba. � Zeuen bandera eregi eta gora goratan jasoten. AB AmaE III. 

Buruko uleak be arteztu ta txapela gora goratan yagi ei yakon. Akes Ipiñ 32. Goragoratan ei ebizen buruekaz 

goiko ageak yoten eudiezala. Ib. 30. 

- GORAGOTIK. a) Desde antes. � Goragotik edo anziñagotik asi. Cb EBO 5. Goragotik (Bonapartegandik, 

azken buruan) zetorkien tradizioaren ondorengo umil zirelarik. MEIG VI 127. b) Desde más arriba. � Betor 


mende. 

879


andikan almena, / goragotikan grazia. AB AmaE 138. Goragotik ere ez [ikusten atrebittu]. Urruz Zer 143. 

Oraingoan, eguzkiak goragotik artzen ginduala-ta. Anab Aprika 101. Gauzak ez goragotik jujatzea, alderdikaria 

izaitea da. Larz Iru 142. Erreka baño goragotik mendi-egaletik ateratzen da ura. Salav 13. Goragotik agertzen 

zaizu, beste alderdi batetik. MEIG IX 140 (en colab. con NEtx). v. tbn. TAg Uzt 297. Mde Po 67. Or Aitork 287. 

c) En tono más alto. � Len alako biz goragotik zebillen ardandegian zalaparta. TAg Uzt 208. 

- GORAGOTIKAGO. De más arriba. � Zeren iskiribatzeko eginbidean laguntzek behar baitute izan 

goragotikagoak. ES 152. 

- GORAGOTXOAN. Algo más arriba. v. GORAXEAGO. � Or goragotxoan billatuko dozu. Ag AL 55. Ipiña 

baiño goragotxoan dagoalako. Akes Ipiñ 7. 

- GORA-IBILI. Marcha ascendente. � Gora-ibillia ezetzik, beerakoa ere naiko neketsua zan. TAg Uzt 95s. 

- GORAINO. v. goraino. 

- GORA JO (V; A, que cita a Arr). Ref.: A EY III 246; Elexp Berg. Apelar (en juicio). "Gora yo ei dabe auzitan 

aspaldion dabizan orrek (V)" A EY III 246. "Asuntua ezpado(g)u herrixan konpontzen, gora joko do(g)u" Elexp 

Berg. No incluimos aquí ejs. de gora jo 'ir hacia arriba'. Cf. GOIETARA JO. � Aiek erabakitakoa norbaiteri 

ondo iruditzen ezpazaio ere, eztu gora jotzerik izango. EEs 1911, 181. 

- GORAKO. a) Ascendente, que va arriba. "El ascendente y el descendente, los dos trenes se detienen aquí, 

gorakoa ta beerakoa tren biak gelditzen dira emen (V-gip). En V-ple, gorakoa ta bérakoa" A EY III 248. � 

Beetik gorako katee modu bat eginda. JJMg BasEsc 118. Arrastakakoak / eta gorakoak / dituk alakoak [...] / ez 

dek dantzaririk / i bezalakorik. It Fab 204. Gorako bidea. AB AmaE 257. Ni naiz gorako zarra, / berako gaztea. 

Azc PB 84. Igon zituen betik gorako maillak. Ag AL 45. Amaika ginan gorakoak, iluntzean beerakoak bederatzi. 

A Ardi 73. Aldapa-gorako ibilli neketsua. TAg Uzt 242. Pipea bete eta tximinian gorako keiakin asi zan 

fumatzen. And AUzta 73. Eztu gorako leiarik. Vill Jaink 47. Beste aldeko atea da gorakoa. Erkiag BatB 133. 

Gorako aitzakiren bat [= 'una excusa para ir arriba'] asmatuaz. NEtx LBB 22. 

v. tbn. Laux BBa 68. EA OlBe 98. Etxde JJ 233. Zait Plat 32. Ibiñ Virgil 109. Gand Elorri 181. 

� (Precedido de ablativo o instr.). De más arriba (de), más alto (que). � Nola adituko nazute lurrez gorakoak 

esaten badizkitzuet? Mg CC 197. Ibarretik gorakoa Andre Medelek berera egin dezan. A Ardi 60. v. tbn. Kk Ab 

II 154. Andik gorako bidea. Erkiag Arran 169. Gerritik gorako erropak kendu. Anab Aprika 38. � Azpikoz 

gorako iduri bilakatzen da. MEIG IX 128 (en colab. con NEtx). 

b) (V-arr, G-azp-goi, S ap. Gte Erd 295). (Precedido de ablativo o, menos frec., de instr.). De más de. � Ogei 

urtez gorako nigatik gaizki-esaka egon zeratenok. Lard 92. Berrogei urtetik gorako gizaseme tinkoa. Ldi IL 49. 

Bosteun metrotik gorako lurretan. Munita 152. Etzun illabete pare batetik gorako giltzape aldirik egin. Etxde JJ 

194. Larogei urtetik gorakoa zan. Alzola Atalak 66. Hiru orduz gorako hau. MEIG I 181. Hamasei urtetatik 

gorakoei debekatua. Ib. 141. 

v. tbn. A BGuzur 114. KIkV 77. KIkG 63. Or SCruz 82. Lab EEguna 62. Ir YKBiz 251n. Erkiag Arran 34. MAtx 

Gazt 60. Berron Kijote 31. 

� Amalau-amabost urtetik asi ta gorakoak. Erkiag Arran 137. 

c) Alto, elevado, que está arriba. � Gorakoek nahi dituzte amarrak azpikoentzat. Hb Egia 122. Hain gorako 

gauzak ziren liburu hartan. Ib. 75. 

d) (Precedido de numeral y unidad de longitud). � Bortz metra gorako pareta bat. Zby RIEV 1908, 86. � (Con 

comparativo). � Mendia bezen gorako oihaleria bazuten. Barb Leg 60. Mendia bezain gorako uhain batek. 


e) En voz alta. � Hasten nauk alegia irakurtzen ixil-ixila; bainan [...] erraten zarotak oraino: --Emak gorako 

[¿por gorago?], muthikoa. Elzb PAd 23. 

f) Alto. "Hiri hua murru gorako batez inguratia zuzun (BN-ciz)" Gte Erd 13. 

- GORAKOAN (A DBols). Al subir. � Aldats gorakoan, oztoporik ez ta. Or Poem 522. Aldapan gorakoan 

nekusen orduan lillura-gaña. Txill Let 82. v. tbn. Anab Aprika 37. Murrizketa dugu beherakoan; nabarmentzea, 

berriz, gorakoan. MEIG VI 117. 

- GORAKO KANTARI. Tenor. v. gorako (2). � Jaun G. Cazenave, hazparrandar, Parisko operan gorako 

kantari lehen dena. Lander RIEV 1912, 556. 

- GORAKO LARRI. "Náuseas. Ikustiaz batera, gorako-larrixak emon detse" Etxba Eib. 

- GORAN. a) (En construcciones de valor sustantivo). � Marea goran uzten dute sartzen ura zelai zabaletan. It 

Dial 113 (Ur ur goran; Dv itsasoa gora delarik, Ip itxasua gora denian). Arnegikoaren hastapena da [erreka]; 

bainan hertsiago hanitzez bere petik-goran. JE Ber 13. � (Precedido de aldats, malda, etc.). � Aldapa-goran 

aguretxoak / arnasa aski du. Or Eus 227. Gurdia malda goran gelditu zan. Anab Poli 86. Ikusi zegikezan [...] 

aldatz-goran bost baserritar jator areik. Bilbao IpuiB 221. v. tbn. Arti MaldanB 232. b) Arriba, en la parte 

superior. � Goran bezainbat bizidun bada lurpean. Hb Egia 42. 

- GORANTZ. v. gorantz. 

- GORARIK. a) (Precedido de sust.). (Con la cabeza, frente, etc.) bien alta. � Ez beldurrekin, ikharan eta behin, 

bainan bethi eta burua gorarik. Hb Egia 126 (tbn. burua g. en Laph 178 y Arb Igand 13). Ni ordean niagok / 

kaskoa gorarik. Zby RIEV 1908, 771. Kopeta gorarik, nehoren ganik beltzuri handirik ukan gabe. HU Zez 23 


mende. 

880


(tbn. kopeta g. en Barb Sup 99 y Zerb IxtS 53). Bai herrestan nindabilan, / bainan bihotza gorarik. Etcham 164. 

� Harek dagoka gorarik sineste-dunen burua. Iratz 151. Sirakusa indartsuaren aurrez-aurre gorarik eta garaile 

iraunerazi zuen bere erriaren ospea. Zait Plat 14. � Arriba, en alto. � Anderia gorarik zaude leihoan / zure 

senharra behera dago Frantzian. Balad 63. Gorarik zaudenean. 'Si tu vas là-haut'. Or Mi 10. Besoak gorarik [...] 

ozenki mintzatuz dio. Ib. 133. b) En voz alta, en tono alto. � Gaur Pazko dugu, Pazko, diote gorarik. Iratz 29. c) 

Magníficamente. � Eskar onez, gorarik ospatu zuten. Zait Plat 122. 

- GORAT. v. gorat. 

- GORATIK. a) De lo alto, desde arriba. "Goratik behatzen zautan (BN-lab)" Gte Erd 139. � Besperetan irautsi 

zen Iesus bada goratik. EZ Man II 44. Goratik eroririk hautsi du burua. Ch I 23, 7 (SP gainetik, Mst lekhü gora 

batetarik, Ol goitik). Zein goratik garen gu / jautsiak behera. Zby RIEV 1909, 397. Karguak ziren lehen goratik 

jin gauzak. Ib. 230. Goratik jina baitzuen bere bihotzeko "kexua". Ardoy SFran 286. � Por encima. � Hemen 

laburzki, goratik eta hegaldaka bezala, doi-doia jastarazi dautzutan bazter xoragarria. Lf in Zait Plat XXIII. 

b) (H; gorati S ap. Lrq). En voz alta; en tono alto. "De haut" H. � Eztüie khantatüren sobera goratik. Mercy 41. 

Dugun kanta herria, lana, berthutea; / goratik nik eginen egundik hastea. Hb Esk 6. Nik ordian goratik erranen 

deiet. Ip Mt 7, 23 (Lç, Echn y Samper klaroki, TB ageriki, Dv goraki, Leon garbiki, IBk e IBe garbi). Zin egin 

zuen goratik. Jnn SBi 91. Horren Odolak Abelenak beno goratikago oihü egiten deizü. Ip Hil 234. Aingüriak dira 

/ Jesüsen begira / khantüz goratik. UNLilia 9. Bere laguneri erdi goratik ari. Barb Sup 174. Irakurri ezazu 

goratik. Lek in Larz HilEspos 15 (ap. DRA). v. tbn. Mustafa 132 (ap. DRA). Etcham 204. Or Mi 106. Lrq 

Larraja RIEV 1935, 142. Mde Pr 52. 

� Abiertamente, explícitamente. � Eta khiristi legiaren destruitzera / desein hartu gorati. Mustafa 19 (ap. 

DRA). Xahütarzünaren edertarzüna goratik laidatzen. CatS 60. Zure Ebanjelioaren dizipülü nizala goratik 

erakusteko. Ip Hil 228. 

� Haciendo la voz alta (de una canción). "Goratik (S-saug), (prendre) de haut (en chantant)" Lh. � Eta zer 

kantuak! Goratik eta basatik ari ziren. Lf Murtuts 26. 

- GORATIKAKO. Elevado. � Mintza daitekela edozoin gauza handi eta goratikakoez. Arb Igand 12. 

- GORATIXKO (S ap. Lh). (Cantar) en un tono un poco demasiado alto. 

- GORAXEAGO, GORAXAGO. � Tr. Emplean goraxeago los autores vizcaínos y guipuzcoanos; goraxago los 

septentrionales y navarros. a) (Estar, etc.) un poco más arriba. � Goraxeago ezarririk dauden bezala. Ub 29. 

Apaléna dá sufritzea pazienziaréki; goraxágo dá sufritzea arimo bizkór sendoaréki. LE Ong 45r. Osinberdetik 

goraxeago ugaio burniatsua. Izt C 107. Biek altxatuak zituzten zaiak edo soinak belhaunez goraxago. Elzb PAd 

28. Otsoak, goraxago / urean sarturik. Zby RIEV 1908, 758. Albokoa norbera baño goraxeago ez ikusteagatik. 

Ag G 259. 15 bat metro goraxago ikusi zituen. FIr 145. Goraxago den oihanetik. Barb Leg 124. An zegoen pixka 

bat goraxeago Basaburu basarria. NEtx LBB 15. Gure etxetik goraxago, Korotako lepoa deitzen diogun toki 

batean. Xa Odol 233. Kintanak berak horixe dio goraxeago. MIH 381. 

v. tbn. Urruz Zer 126. Goraxago: Jnn SBi 9. Lap 267 (V 122). Arb Igand 39. JE Ber 39. Zerb Azk 63. 

� (Estar, etc.) un poco más al Norte. � Meza utzia zunaten askok Erriberan, eta goraxego ere. Or QA 82. 

Gogoeta horiek [...] egin zituen [...] hortik goraxago, iguzki aldeko itsas bazterrean. Ardoy SFran 180. � Un 

poco más arriba, más hacia arriba. � Goraxeago igoko bagiña. Vill Jaink 180. Belaunetik goraxeago jasoak 

dauzka. NEtx LBB 106. Gaurko egunean behar gintuzke / puskat goraxau ereman. Xa EzinB 78. Beheko mailatik 

goraxeago ezin igo gaitezkeelakoan. MEIG V 95. 

b) En voz algo más alta. � Bertzek baino goraxago edo bizixago [bere hitza erran zuen]. HU Aurp 198. 

- GORAXEAGOKO. (Adnom.). De un poco más arriba. � Joadi orra goraxeagoko muño gaintxoraño. AEmil 

AndreM 247. Goraxeagoko gabi-igunaren laburpena besterik ez baita. MEIG III 77. 

- GORAXEAGOTIK. De un poco más arriba. � Beetik ikusten atrebittu ez, goraxegotik ere ez. Urruz Zer 143. 

Goraxeagotik artu bear ditugu. JAIraz Bizia 78. Goraxeagotik hartuko nuke nik gaia. MEIG V 95. 

- GORAZ. En alabanza (de). � Santa Agedaren goraz be aintzak / euzkeraz abestutera. Enb 89. 

- GORAZ EGIN. "Abondar, goraz egiten du, asko da" Lcc. 

- GOREGI (SP). a) (Ir, etc.) demasiado arriba. � Goregi igan dadina ahalgegabeki, behera ieuts daite 

ahalgeizuneki. O Pr 202. Ez detzagula goregi altxa gure pensamenduak. He Gudu 63. Ez aietan [atsegiñetan] 

goregi, ez oietan beeregi egin nadin. Lar STomas 1. Erlumea goregi hegaldatzen bada. Dv Lab 296. Batere nere 

burua goregi altxatu gabe. Elzb PAd 70. Miletan goreegi [bizi zen Mikado] lurrean zerbait indar ukaiteko. 

Ardoy SFran 234. Ez dakit ordea horien balioa goregi jasoa ez ote daukagun. MIH 83. v. tbn. VMg 8. AB 

AmaE 134. Ox 20. Eguzk GizAuz 142. � (Estar, etc.) demasiado arriba. � Guretako goregi diren gaizetzaz. Mst 

III 58, tít. Hauk berriz adarrak kopetan goregi. Gy 95. Goregi xederratuz. Dv Lab 356. Ezartzen balin badituk 

goregi [lagunak]. JE Bur 125. Goregi zeudela eskuz eltzeko. NEtx LBB 148. Goregi zegoela orduko entzuleirakurleentzat. 

MEIG V 97. b) (Hablar, cantar) demasiado alto. � Begirautzu miñtza goregi eta nausikara. He 

Gudu 147. Goregi kantatzen baduk / ereman bitoria. Monho 44. 

- GOREGITIK. Demasiado por lo alto (en número). � Urtean lau metro gastaiñe-ol saltzen eudiela esatea 

goregiti ibiltea elitzake. Akes Ipiñ 24. 


mende. 

881


gora aiphatu. v. goraipatu. 

gora-aldi. v. goraldi. 

gora altxatu. v. goraltxatu. 

gorabehelari. � Noria. � "Tiobibo" deritzan tramankulu orietako bat [...] ta aren parean gora ta beera 

ibiltzeko beste baezpako bat [...]. Arizkun-enea ta Erri-etxeko tartean, berriz, beste gorabelaria. Anab Poli 81. 

gora-behera (gral.; SP, Lar, Añ, Gèze, H), gora-behere (BN-arb). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 18, 

20, 74. En DFrec hay 84 ejs. de gorabehera y 15 de gorabera. I (Sust.). �1. Alternancia, altibajo; vicisitud. 

"Hura da etxeko gora behera guzia" SP. "Altibajos" Lar y Añ. "Aguas vivas y muertas del mar [...] ur gora 

beerak" Añ. "Révolution, querelle" Lecl (de donde seguramente lo toma Azkue, que da "querella"). 

"Fluctuation", "fluctuation de prix" Gèze. "Lurraren gora-beherak, les ondulations du sol" Dv. "(V, G, AN), 

cuartos de la luna" A. � Baditu itsasoak bere gora beherak, bere mareak eta muthantzak. Ax 600 (V 386). 

Mündüko gora behera güziak üzten dütügüla. Bp II 30. Mundu huntan arribatzen diren gorabehera diferentez. 

He Gudu 63. Gizonik onenak [...] ere izaten dituzte beren goraberak. Mb IArg I 169. Munduko aldarte edo 

goraberak. Cb Eg II 175. Hanbat gora behera eta infidelitatien ondoan. Mih 17. Milla gora bera ta pelligru. Añ 

LoraS 9. Orrén [Jesusen] gorabérak. LE Kop 115. Luurreko gora beera ta desgrazijaak. JJMg BasEsc 263. 

Zergatik laborearen balioak gorabera andiak dituen. It Dial 65 (Ur gorabera, Ip gorabehera; Dv makhur). 

Eguraldiaren gora beera andiak. Izt C 235. Etxeko gora beera eta artu-eman guziaren kontua eman zion. Lard 

51. Zelan oi diran emen gora berak. AB AmaE 291. Mundu onek gora-bera asko izaten ditu. Sor Bar 31. Beste 

gora-bera baga bizi izan iako sein ori. A BeinB 75. Nonbeiteko gora beherez mintzo. HU Zez 83. Ilhargiaren 

gora-beherak. EskLAlm 1897, 1 (ap. DRA). Eztakiez oraindiño itxasoaren gora-berak. Echta Jos 35s. Ixan ziran 

jokuan gora-berak. Kk Ab I 16. Galtze-irabazien gora-berak ikusten ari danak. Inza Azalp 126. Soldado 

denborako gora beherak. Const 38. Etxeko gora-beretan. ArgiDL 11. Eguneroko gora-beera utsak. Ldi IL 36. 

Kondatu zituzten bideko gora beherak. Lf Murtuts 23. Gizon zeranez, ba duzu aldien gora-bêra. Or Poem 540. 

Mariak gorabera aundik izaten ditualako. JAIraz Bizia 11. Gora-bera aundirik gabe. Etxde JJ 186. Egualdixen 

gora-berak (V-gip). Gand Eusk 1956, 209. Aren sendiaren goraberak. Ol Gen 37, 2 (Dv helkariak, Ker, Bibl 

istoria). Iauntxokeriak gora-bera ta aldaketa gorriak izan oi ditu. Zait Plat 17. Ardoa dala-ta, aragikeriak gorabera 

aundia izaten du. MAtx Gazt 78. Jainkoak daki bakarrik xuxen horren gora-beheren berri. Larz Senper 

118. Gipuzkoako euskal poesiaren gorabeherak aztertzeko. MEIG II 102. 

v. tbn. Egiat 167. VMg 19. Zav Fab RIEV 1907, 543. Hb Esk 156. Laph 190. Aran SIgn 15. Zab Gabon 40. Bv 

AsL 192. Zby RIEV 1908, 88. Itz Azald 213. Ag Kr 181. Alz Ram 96. Mok 21. Zub 86. FIr 134. Lab EEguna 75. 

Otx 103. Sabiaga Y 1934, 28. Eguzk GizAuz 66. TAg Uzt 139. Zerb IxtS 67. SMitx Aranz 65. Munita 25. NEtx 

Antz 95. SM Zirik 97. Bilbao IpuiB 165. Akes Ipiñ 28. Basarri 191. Vill in Gand Elorri 15. Erkiag BatB 105. 

Gazt MusIx 119. Alzola Atalak 111. Etxba Ibilt 457. Mattin 123. Xa Odol 45. Casve SGrazi 128. 

� Accidente (gramatical). � Ondo itzegiteko bear diran Gramatikaren parte guziak Euskarak usatzen dituela, ta 

banaka gorabera ta aldaera guzietan. Cb EBO 38. 

� (V-gip ap. Elexp Berg; Dv). Diferencia. "Batak irabazi, bestiak irabazi, eztago gorabera haundirik" Elexp 

Berg. � Gizon batetik bestera ez dagoala gora bera aundirik. AJauregi EEs 1885b, 178. Egun gutxiren goraberakin. 

Bv AsL 68. Ontzako baten gora-beragatikan, nai duk zintzilika dantzan ibiltzea! Apaol 101. Hoien 

artean zenbat / gora behera den! Zby RIEV 1908, 93. v. tbn. A BGuzur 138. Ezeutsen agirakarik egin orduerdiko 

gora-beragaitik. Echta Jos 38. Abarkadunetatik abarketak [...] jazten dituzten gizonetara dagoan gora 

bera ta ezberdiñtasuna. Ag G 95. Zerika den bi gaitza orien gora bera. FIr 169. Eta guk geuk, gorabera jakiñak 

gordeta ere, ez al dugu berdintsu jokatzen? Txill Let 138. Hamabost urteren goraberak ireki duen hosina. MIH 

334. Batasunik ezak gorabehera handiak dakartza joskeran. MEIG III 48. � Diferencia (de tono). � Gorabera 

ori adierazteko ezpaita asmatu ikurri (siñale) berezirik. Or LEItz 44. 

� Asunto, cuestión. "Eztakitt ze goraberan gaiñian hasarretu zien" Elexp Berg. "Osasuna(re)n gorabera 

danean, kontuz ibilli (V-arr-gip, G-azp)" Gte Erd 280. � Eztotzagu jaramongo ezizen gorabereorri. Echta Jos 

133. Indarraren gorabera. SM Zirik 65. 

�2. "El quid de la cuestión. Petroliua merke egon edo karu egon, hortxe dago goraberia" Elexp Berg. "Or dago 

gorabe(he)ra guztia (G-azp)" Gte Erd 206. "Zure osasunaren gorabera or dago (G-azp)" Ib. 290. � Zeren azken 

fineko perseberantzia da gakhoa, hura da gora behera guztia, hartan dago garaitia eta biktoria. Ax 460 (V 

299). Akhabatze hartan baitago sekulakotz ongi edo gaizki izaiteko pontua eta gora behera. Ib. 176 (V 118). 

Huntan baita maiz osasunaren gora-behera guzia. JE Bur 71. Hainbertze diruren gora-behera heien [pilotarien] 

menean dela. Ib. 32. Itz batera bilduz gorabera: aiek gazte, ni zaar. Txill Let 82. v. tbn. ES 128. Vill Jaink 85. � 

Importancia. "Gorabehera aundiko kontua da, alaba ezkondu ala ez (G-azp) [...], ze gorabe(he)ra du orrek? (Gazp)" 

Gte Erd 167. � Garai hartan, dakigunez, jaiotza ez zen gorabehera gutxiko gauza. MIH 235. 


mende. 

882


�3. (V, G ap. A). Movimiento hacia arriba y hacia abajo; salto. "Sacudida" A. � Zer inguru eta gorabehera 

derabila [Aingeruak] zuri kalterik ethor eztakizun amoreak gatik. Hm 230. Zeinbat gorputzeko gorabera ta esku 

eragite oria egiten? Mg PAb 151. Egiñ eutsazan onek salto, gora beera ta ongi etorri andijak. JJMg BasEsc 

138. Dantzari ergel baten gora-beerak eta arinketak. Lard 399. Ango joan etorri ta gora berea, ango ankeai ta 

besoai eragitea zer zan! Ag Kr 57. Ikaraturik arelako esku-goraberakin. EEs 1916, 194. Ontziak ezin zezakean 

gorabeera aundiagorik egin ondoratu gabe. Anab Poli 61. v. tbn. Echta Jos 339. Laux AB 62. � "(En un) abrir y 

cerrar de ojos, begi gora bera batean" Lar y Añ. � Subida y bajada. � Mendiaren gora behera oinez egin nuen. 

Prop 1880b, 16. � Subida y bajada de volumen. � Soiñua luze ta geldi gora-beran. NEtx LBB 177. Soiñua 

gora-bera nastua indartsu ta samurrago... Ib. 179. 

�4. Altura; diferencia de altura. � Ez da gorabehera eta zabaltasun aski handirik. Hb Egia X. Marra bat eginez 

gora-beheren zurubian: horraraino da zilhegi atsegina, beherago direnek egin dezatela barur. Ib. 122. Ttipihaundi 

ta gora-beherak / utzi detzagun aparte. Mattin 152. 

�5. "(V-m), el trecho que queda sin labrar en un campo, por haber de ocuparlo el ganado que arrastra el arado" 

A. 

II (Adv.). �1. (Urt, Lar). Arriba y abajo; de un lado a otro; por todas partes. "Adsectari, góra béhera segitu" Urt 

I 237. "Barloventear, andar de aquí para allí, gora bera, orrat onat ibiltea" Lar. v. GORA ETA BEHERA. � 

Iokariaren lasterra, gora behera; goratzea hegi erdirano, beheratzea ondarrerano. O Pr 269. Zure konzientza 

gora behera onsa examinaturik. Tt Onsa 172. Ibilten txipak bezala gora behera herrekan. Egiat 166. An 

zebiltzala gora beera Aingeruak. AA I 533. Gora bera dabillen itxaso bat. Añ NekeA 219. Aballarekin erabilli 

batzuek gora-beera eman-ondoren, Goliati bota zion. Lard 165. Arrak gora-beera zebilzkion gorputz-illa. Ib. 

426. Emen gera artzaiak / gora bera irrintzika. Sor AKaik 112. Orregaitik bere, ditu erabiliten / itxaso orretako 

urak gora beera. AB AmaE 392. Yainkoaren aingeruak andik gora-beera zebiltzala. Ol Gen 28, 12 (Urt igaten 

eta iausten, Ur igotzen eta jatxitzen, Dv goiti eta beheiti, Ker gora ta beera). v. tbn. A BGuzur 114. Anab Poli 

76. Gazt MusIx 125. � Kargia ezin sufridurik / aldatz gora bera. DurPl 56. Patar kotsua gora-behera, haranazharan 

eremanak gituzte. JE Ber 77. v. tbn. Or Eus 340. Kalea-gora-bera dijoa. SMitx Aranz 128. � Zerbait 

egiten gaituezan berbak / or darabilguz beti gora-bera. Zav Fab RIEV 1907, 534. � Subiendo y bajando (de 

tono). "Penchant pour chanter, gora behera" Ht VocGr 395 (interpr?). � Nola zarabillkan boza / gora behera 

itzulika! Gy 79. �2. De arriba abajo. � Bethi arrota bezala petik gora ta gora behera doana bezala. Egiat 166. 

III. �1. (V-gip; SP, Foix ap. Lh). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Más o menos. "Aphur bat gora behera, un peu 

plus ou moins" SP. "Egun milla ogorloko batzuk gora bera" Etxba Eib. v. GUTXI GORA-BEHERA s.v. gutxi. 

� Muilla zazu apur bat gora behera uraren handitasunean. INav 77. Ageri da aphur bat gora behera, batean 

gehiago, bertzean gutiago. ES 138 (tbn. aphur bat en CatLav 462 (V 215), Lg I 246, Brtc 162). Oren bat gora 

behera berriz naiz pasatuko. Gy 30. Ondorioak ageriko zenbeit urte gora behera. HU Aurp 216. Ordulauren 

gora-bera, beti etxeratuten zan lanera joan bear zan ordurako. Echta Jos 38. Eta ola, silaba bi gora-bera, danok 

berdin. Lek SClar 125. Meta aundian galburu batzuk gora-beera, igarri bere ez. Erkiag BatB 161. Horiek erran 

nahi baitukete poxi bat gora behera. Ardoy SFran 141. Pixka-bat gora bera, neure aitagandik ikasi neban onen 

gaia bera da. Alzola Atalak 148. Hori, Donostialdean, 1930ean, zenbait urte gorabehera gertatzen zen 

gertakaria da. MEIG VI 62. � Gizonak berdintsuak gora-bera, ordukoak eta oraingoak. Ibiñ Virgil 26. � (Con 

el significado de '(da igual) por (cierta cantidad) más o menos'). Cf. infra (2). � Neri entzun balit [...]. Zortzi 

milla erreal gora bera, or izango giñan. Zab Gabon 32. Liberdi bat gora bera etzaio ajolik. Sor Bar 89. Pekatu 

bat gora-bera, gutxi dijoa. Arr May 39. � (Precedido de gen.). � Txanpon baten gora-bera or nunbait izango al 

gera. Moc Damu 8. Urmaeleko dukaton gora-bera, eztozube aurrerantzian be dirubaren petturik ixango. Otx 

143. 

�2. A causa de. (Empleado gralmte. en oraciones negativas). � Gaba alperrik igarota, ardi ta imitxa txatxar 

batzuk gora bera. Mg PAb 69. I gora bera ez gaioazak / lorik galtzera. AB AmaE 128. Ez bedi aserretu, Jauna, 

amar peseta gora bera. Urruz Zer 125. Tximista batzuek gora-bera, gizonak ez du ezkuta-bearrik. NEtx Antz 12. 

� (V, G, AN-erro, L, BN, S). Ref.: A; Elexp Berg. Dejando aparte; a pesar de. v. GORA-BEHERAGATIK. � 

Ni gora bera gozau begi familiagaz. AB AmaE 389. Iñon esanak gora bera. A in Azc PB 3. Itxasaldeko 

ondamena gora bera, gauza guztiak euren bidean joango ziran. Ag Kr 205. Ori gora-bera, danak barreka ta 

pozarren. Kk Ab I 36. Berezitasun au, aldaketa batzuek gorabera, geroztik ere ondo zaindu zuten. JMB ELG 24. 

Emazte oihu edo hasperen bat gora behera, ahal bezala atheratu zen. Lf Murtuts 28. Maitatu nai du, obenak 

gora-beera. Or Aitork 13. Aren zalapartak gora-beera, oso biotz-bera zan. Anab Poli 8. Sualdi au gorabera, ez 

ei-oan azkora-kirten ori, orraitio, basoan itxi. Akes Ipiñ 33. Zuen sistemak gorabera, beste denen modura 

ikusten duzue auzi au. Vill Jaink 87. Ez izan emakumeak danak bardiñak, esanak gora-beera. Erkiag BatB 136. 

Etxeberri bezalakoren baten ahaleginak gora-behera, euskarak izan zuen sarrera eta eragin urria. MEIG IV 

127. Euskalkia gora-behera hitzetan duten aldea [...] Azkueren hiztegi berriaren gidaritzari zor zaio. MEIG VII 

72. 

v. tbn. Echta Jos 219. JBDei 1919, 182. Enb 69. GMant Y 1933, 191. Ldi IL 96. Zait Sof 31. Mde Pr 186. Bilbao 

IpuiB 225. Zait Plat 99. Ibiñ Virgil 37. 

� Erregea gora bera, berdintsu zitzaion. Or SCruz 16. 


mende. 

883


- GORA-BEHERA-AGIRI. Balance. � Leenengo urteko gorabera-agiria. Ldi IL 118. 

- GORA-BEHERAGATIK. (Precedido de gen.). a) A pesar de. � Saulo bere biziaren gora-beeragatik 

Jerusalenen egongo zan. Lard 496. Zer-jana errez bereganatzen zuten andrearen marmarizaren gorabeeragatik. 

Anab Poli 118. b) A causa de, por. � Lasto baten goraberagatik duelora. Urruz Zer 26. Ez 

[ttunttuna jo] txanpon batzuen gora-beeragatik. Mok 7s. 

- GORA-BEHERAN EGON. (Tras gen.). "Ori beste orren goraberan zeok, depende de eso otro" (G-azp). 

- GORA-BEHERAZ. "(V-m), layar la tierra, dejando la tarea al medio y empezando de nuevo como antes" A. 

gora-beheraka. � Arriba y abajo. "(Hb), en train de monter et descendre" Lh. � Noizbait dakusku gora-beraka 

[itxasua]. Echta in Onaind MEOE 627. Gora beraka, ezker eskubi zabulunduaz, belaunez lurra jotzeraño edo 

ankak burura jaso bearrik. Ag EEs 1917, 201. Egoi-aizeak goraberaka daraman zugaitz-osto igarra bezelaxe 

dijoa gure bizitza. EgutAr 1-1-1959 (ap. DRA). 

gora-beherakatu. "(Hb), évoluer" Lh. 

gora-beheraketa. � Subida y bajada. � Pozarren ibilten ekien olatuen dantzai gora-beeraketaz erantzunaz. 


- GORA-BEHERAKETAN. Subiendo y bajando. � Mila aldiz goratua izan denez gero lehen zeruraino eta 

beste milatan beheratua gero infernuraino, ez dago berriz gora-beheraketan hasi beharrik hemen. MEIG VII 52. 

gora-beherapen. � Fases creciente y menguante (de la luna). "Illhargiaren gora beherapenak" Urt III 110. Cf. 

beherapen. 

gora-beheratu (Lar, Hb ap. Lh, H). �1. "Mantear" Lar. "Monter et descendre" Lh. � (Lar, Hb ap. Lh, H). 

"Mecer, mover de una parte a otra", "cimbrar", "cimbrarse" Lar. "Remuer" Lh. � (Hb ap. Lh, H). "Renverser, 

mettre les choses sens dessus dessous, les révolutionner" H. � Etxeko gustijak goraberatu edo errebolbietan 

dituzanian. Astar II 122. Urte gitxiren buruan guzia gora-beeratu zuen, eta Jerusalengo jende zuzena eta 

Jainkozkoa lenago antzik ere etzuela ipiñi zuen. Lard 332. �2. "Murmurar del prójimo, criticar. Jendea 

goraberatu, bertzen utsak goraberatu, dabilena goraberatu, hablar de cosas o noticias que corren, son públicas" 

(B). 

gorabeheruntz. � Relieve, conjunto de altibajos. � Uste nuen, nere menditartean nere txikitako seaskan 

arkitzen nitzala, mendien goraberuntza seaska artako estakien desberdintasuna zala. A. Arzac EE 1882c, 377. 

gorabete. "Gorábetia daukat, gorábete, gana de vomitar" Iz ArOñ. 

gorabide. � Alabanza. � Espositore jakinsubak egiten diyuen alabanzak eta gorabidiak (Aralar, 1833). ETZ 

195. 

goradena. v. gorarena. 

goradura. �1. "(Hb), hauteur" Lh. �2. "(Hb), hausse (des prix)" Lh. 

goraera (Lar, Añ, H). �1. "Subida, como de precio" Lar y Añ. �2. "(V-arr), agarrada, acto de coger a alguien" 

A. �3. "(V-gip; FSeg), cólico" A. 

goragaba. Figura en SP, sin trad. 

goragale (G, B, L ap. A; O-SP 227, SP, Lar, Añ), gorale (G-to ap. A; H), goale (AN-larr ap. Asp Leiz). � 

Náusea; (fig.) repugnancia. "Bondissement de cœur" O-SP 227 (que Azkue traduce "convulsión del corazón"). 

"Náusea", "arcada", "asco", "bascas" Lar. "Fastidio" Lar y Añ. � Gorale[a] duelarik, alabañan sabela / bethe 

behar du, herabe nahiz handi duela. EZ Man I 108. Hain higuindu zeien non iaterakoan gora-gale bat ethortzen 

baitzeien. Ax 601 (V 386). Sabeldarraiorik handienari ere eman baitezoke higuintza edo goragalea. ES 167. 

Etxe-inguruan badabill zikiña eta goragalea emateko eran. AA II 93. Goragalea kentzeko bezela, zabaldu zun 

sapailloa. Or SCruz 46. Zuen goragaleari neurtitz ugarizko lasabidea eman-ez-artean, aiek larritasunak, aiek 

izerdi otzak! Ldi IL 29. Goragaleak ere asi zaizkit, nik uste. Ura ikustekoa! Txill Let 87. v. tbn. Arti MaldanB 

220. Lasa Poem 80. � (G, L ap. A; O-SP 227, SP, Dv). Vómito. � Eleizaren etsai ikaragarri guztiak, infernuak 


mende. 

884


bere goragaletan bota zituenak. Lar SAgust 9. Goragalea maiz ekhar dezaken zenbeit eritasun baizen. He Phil 

169 (SP 167 goiti ekhartzera, Echve Dev 199 gorakara [...] mugitzen). 

- GORAGALE IZAN. (Aux. intrans.). Tener ganas de vomitar. � Bañan epel, ez otz ez bero, zerala-ta, nere 

aotik zu iraizteko goragale naiz. Ol Apoc 3, 16 (IBe oka eginez botatzeko nago). 

goragalegarri (H), goralegarri (H). � "Propre à, capable de donner des nausées, dégoutant" H. 

goragaletu (G ap. A; Lar, H), goraletu (H). � Asquear(se). "(Provocar a) vómito", "basquear", "fastidiar" Lar. 

� Gorde zituzten gal-eperren aragia janaz [...] gogaitu eta goragaletzeraño. Lard 88. 

goragarri (Lar, Añ, H). �1. "Vomitivo" Lar y Añ. � Goragarriareki [konpára daike], zeñeki egoztenbaita 

agotík bekátuen pozioa. LE Urt ms. 130v. �2. (H), goratugarri. Loable. "Digne de louanges" H. � Non goratu 

leit duin daneraño / Leon goratugarria? AB Olerk 368. Gizona bizi dan arte ezta goragarri. Bv AsL 196. 

Lanbide zuzen, goragarri ta txalogarrizkoan. Ag Kr 31. Giza-nortiñ goragarriyak (personajes ilustres). J.M. 

Tolosa EEs 1913, 178. Iruak berdin goretsi; / oiek aldun, goragarri / baitirade beti beti. Or JBDei 1919, 311. 

Durangotar goragarri au. GMant LEItz 61. Oitura on eta goragarriak. Eguzk RIEV 1927, 429. Urrengo 

gizaldiek, ordea, ez dute ukatu izan aal aien bultzaldi goragarria. Ldi IL 109. Gizonei goragarri iduri zaiena, 

Yainkoarentzat nazkagarri da. Ir YKBiz 306. Zapuzgarri da gauza askotan ta txit goragarri bestetan. In SMitx 

Unam VIII. Emakumerik gabe bizitzea goragarri nola ote diteken. NEtx LBB 88. Egiazki goragarri den idazlan 

batezko iritzia. MIH 137. Laguntza goragarria hartu dute Arantzazutik. MEIG II 97. En DFrec hay 5 ejs. v. tbn. 

ArgiDL 85. Enb 122. Txill Let 87. Erkiag Arran 190. Zait Plat 76. �3. Cosa digna de alabanza. � Antziñatasuna 

da berak duan goragarririk egiazkoena. J.B. Ayerbe EEs 1912, 58. �4. Cosa que eleva. � Otoitz egittea da 

gizonaren goragarri ta altxagarririk aundiena. Inza Azalp 121. �5. Alabanza, loa, elogio. � Goragarriak ukatu 

(Quijote IX). AIr RIEV 1928, 600 (Anab ib. 609 gorarik, Or RIEV 1929, 7 aipua). Egun au izan dedilla 

ildakoentzat goragarri. Lek in Larz HilEspos 83 (ap. DRA). Aren aunditasunak zerua estaldu dau, ta aren 

goragarriz beterik agiri da lurra. Ker EMeza 234 (ap. DRA). 

gorago. �1. "(S, Sal, R-uzt), altura. Gizon korren goragoa zer andi da!" A. �2. "(S; Sakram 29), suma, cálculo" 

A. 

goragokiago. � Más claramente. Cf. 1 goraki. � Salbatzailearen biziak, heriotzeak, bizteak oraino 

goragokiago hori adi arazten deraukute. Jaur 162s. 

goragotu. �1. "Picar muy alto", "aspirar a puestos y dignidades" Lar. �2. Aumentar. � Zenbat geiago esan, 

ainbat [ezin ikusi] aren indarra goragotzen da. Lard 6. �3. (H). Elevar(se) (sentidos prop. y fig.). "Placer en 

lieu plus élevé, plus haut" H. � Añ humillatua ikusirik (Aurra), orduan goragotu nai du. Arr Orac 172 (ap. 

DRA). Goragokoen ondoren baña, goragotzeko / albait goren ni abietan naz lirau joten. AB Olerk 359. Gure 

izkuntza landu ta landu aspertu gabe, gero ta aberatsagotuz, gero ta goragotuz. Ldi IL 164. �4. "Enchérir un 

objet. Devenir plus cher" H. 

goragune (B, R-uzt ap. A; VocB), gorune (S (Foix) ap. Lh). � "Altitud" VocB. "Altitude, hauteur, proéminence, 

faîte" Lh. � Joan zen prosesionian Eskilinko gorüniala; [...] ediren zien lürra elhürrez estalirik. Ip Hil 101. 

Bazen, han berian, gorüne batetan, bide saihetsian, ostatü ttipi bat. GH 1931, 222 (ap. DRA). � Haren 

berthutea hegaldatzen ahalko da largantxa osoan jainkozko goragunetarat. Etcheb MGaric 157. 

goragura (Dv). I (Sust.). �1. Ambición. "(Etcheb I, Alm 1880, 6), désir de monter, ambition. Laborarien 

herrunkan daude, goragurarik edo khoitasunik gabe" Dv. � Beldurrez [..] eror zedin goragura izpiritual gaizki 

aditzen [por adituan?]. Birjin 237. 

�2. goragure (G-goi-to) Ref.: A; Iz To. Ganas de vomitar. 

II (Adj.). � Ambicioso. � Bihotztunago, goragurago eta Nausi jainkozko haren alderat ezagutzaz betheago 

izan zaitezen nahi dut. Birjin 110. Neskatxa batzu bizitz-izpiritualean goraguregi izanez. Ib. 264. 

goraia. � Superior, que está arriba (?) (podría tratarse quizá de errata por garai 'vencedor'; v. 1 garai (4)). � 

Halaber goraiak ere bere menekoei nahi duena onhets-arazten deraue. ES 107 

goraikatu. "(Sal), esforzarse" A. 

gorhail. v. gorrail. 


mende. 

885


goraildu. "(G-bet), enfermarse de pepita (una gallina)" A. 

gorailu. � Piso. � Kutxaren alboan jarri ate bat, eta barnean iru goraillu (Gen 6, 16). Or MB 394 (Ol soraillu, 

Bibl estai). 

gorhain. v. gohain. 

goraino (H, -año Lar, Añ (s.v. hasta donde), H). � "Hasta [...] arriba" Lar. � Sustraiaren ingurutik goraño 

jantzitzen da osto berdez. AA I 596. Iyo ari goraño. AzpPr 50. Gazte-sail kementsua / goraño ba-dadi. Ldi BB 

160. Zuzen doaie goraiño. Or Eus 300. Asi beetik eta goraiño. Erkiag Arran 157. Ontziak atzea goraño altxatzen 

zuanean. Anab Poli 62. Nork bere burua goraino jaso. MEIG I 130. v. tbn. Osk Kurl 147. Gand Elorri 218. 

Onaind in Gazt MusIx 153. � Azarkeri tontor goraño igota. Zait Sof 185. 

gorainotu. "Parvenir jusqu'en haut, jusqu'au haut de" H. 

goraint. � Gigante. � Agur, agur-ba, beste bat arte, / agur goraint (gigante) algarriya! EA EEs 1921, 203. 

goraintzi (V-ger-arr-m-gip, AN-5vill-ulz-erro, B, L, BN, S, R; SP, Urt II 397, Gèze, Dv; -nz- Ht VocGr (-iñz-), 

Lar, Añ, Arch VocGr), gorantzi (V; Añ (-nz-), H), goraantzi (V-gip), gointzi. Ref.: A (goraintzi, gorantzi); Iz 

ArOñ (goráantziak), Ulz 456; Izeta BHizt; Etxba Eib y Elexp Berg (gorantziak); Gte Erd 251. � Tr. La forma 

propia de la tradición vizcaína es gorantzi (sólo encontramos ejs. de gorain-, gral. en la tradición septentrional, 

en fray Juan de Zumarraga y Erkiaga), aunque aparece además en Voltoire, y más modernamente en I. Artetxe, 

J.A. Irazusta y N. Etxaniz. Hay además un ej. de gointzi en una carta alto-navarra de finales del s. XVII. 

I (Sust.). �1. Saludo; recuerdos, saludos que se envían. "Memorias que se envían" Lar y Añ. "Encomiendas, 

memorias que se envían", "saludes", &c. Lar. "Compliment" Gèze. � Tr. Además de bastantes ejs. con el vb. 

elidido, hay goraintziak eman en fray Juan de Zumarraga, D. Aguirre, Mendigatxa (126), Enbeita (124), Kirikiño 

(Ab II 118), Txillardegi (Let 54), Erkiaga (Arran 130) y Basarri (35); goraintziak egin en Inchauspe; goraintziak 

igorri en Etchahun (276) y Xarlem (546) y goraintziak bidali en Aguirre (AL 67); goraintzi esan (erran) en 

Xarlem (723), ChantP (46) y Constantin; goraintzi igorri en Xarlem (832), Bordel (184), ChantP 254 y Oxobi; 

goraintzi egin en Oxobi (183) y goraintzi gaztigatu en Voltoire. En DFrec hay 6 ejs. de goraintzi y 3 de 

gorantzi. � Ene gorainziak eman bite. 'Dénseles mis encomiendas'. fJZ 99. Bernard Leheteri Bernard 

Etxeparekoak, haren zerbitzari xipiak, gogo honez gorainzi, bake eta osagarri. E 5. Onak onari gorainzi. RG B 

23 (tbn. en O Pr 363 y, con alguna var., en Saug 75). Goranzi kastigatzen derautzote. Volt 202. Bialzen dizue 

anitz gorainzi (1689). ConTAV 5.2.9, 139. Berze aide eta adiskideei nere goinziak. Ib. 5.2.9, 139. Gorainzi 

guziai. Ib. 5.2.9, 142. Gorainzi oiek Ama Birjiñaren izenean eriak konsolatzeko eraman bear dira. Cb Eg III 357. 

Igortzen diote [...] anitz goraintzi ta esker milla milla (347). LE-Ir. Emaiztetzu nere goraintziak. CartAnd 375. 

Ama eta / aitari goraintzi! Bordel 126. Aiekganako zedukan amore biziak gogora eragiten ziozkan milla eta 

milla gauza eta gorainzi esateko agindu zion. Arr GB 125. Berterretxek leihoti / jaon kuntiari goraintzi. ChantP 

214. Gorantziak eta eskuetako munak eta oiñetako igortziak oriodunari. A BeinB 69. Etxen sartzian bere gürrak 

eta goraintziak egin zeitzon bere küzüñari. Ip Hil 78. Goraintzi nor ere baita hura eta hari. HU Zez 82. Emon 

eikeozuez neure izenean gorantziak. Ag AL 55. 

� (s. XX). Gorantzi asko Josetxori. Echta Jos 257. Goraintzi etxekoer. JE Bur 117. Gorantzi andi ta ugarijak 

Juane koitaduarentzat. Kk Ab I 7. Neretzat goraintzirik ere ez. A Ardi 24. Oiek [perlesia, hidropesia] dira bada 

pattarrak lagatzen dizkigun eskumuñ edo gorantziak. IArt Itzald II 52. Gure goraintziak Zubietako debruari! 

Barb Sup 84. Maiz daut Eskual Herritik igortzen goraintzi. Ox 144. Aita Donostiri goraintzi. Mok 3. Errozü 

goraintzi nik etxi. Const 32. Milla gorantzi zuben otseñik apalen onen aldez. Otx 182. Emazteak-eta, goraintzi 

miñak. Ldi IL 19. Nere emazte ta seme-alabak zuentzat gorantzi asko ta asko. NEtx Nola 25. Goraintzi 

Bretainatik. Mde Pr 62. Goraintzi handi bat burrasoeri. Herr 7-8-1958, 2. Urrunetik goraintzi bizi-biziak 

bialdutako mutilla. Erkiag Arran 150. Ez eben Errupiñoren azterren ez gorantzirik be! Bilbao IpuiB 97. Hel 

bekizu niganik zerurat goraintzi. Xa Odol 128. Goraintziak ere eman zizkidan Steiger-ek. MIH 145. 

v. tbn. Gy 49. Zub 73. In Zerb Azk 105. Mattin 60. ZMoso 76. Gorantzi: JAIraz Bizia 38. Erkiag Arran 130. 

BEnb NereA 68. Gand Elorri 70. 

� Zingulin-ek emon eutsazan goraintzi-agurrak zirala-ta, egun bi edo irutan, amesez beterik bizi izan zan 

Zuriñe. Erkiag Arran 147. 

� "Gorantziak asko, merkiak dira ta, se dice para denotar lo puramente formal del cumplido" Etxba Eib. 

� (Con reduplicación intensiva). � Gorantzi-gorantzijak Pilipa jaunari. Enb 153. 

�2. (H). Presente, ofrenda. � Nola [gaitz eta neke] orietan Jaunaren erregalo ta gorañtzi gozoetan bezala aren 

borondatea egitea. Cb EBO 54. Eta edegik beren errekaituak ofrezitu ziazkozien goraintzi urrearna, 


mende.


intsentsuarna eta mirrarna. Samper Mt 2, 11 (Lç estrenák, He presentak, IBe eskuerakutsiak). 

�3. Recuerdo. � Palenkan goraintziak / utzi ditut, Patxi. (Interpr?). EusJok II 13. Goraintziak piztu ta itzali 

buruan zebiltzkiola, ara nun sortu zitzaion batbatean argi-izpia. TAg Uzt 57. 

�4. Noticia, aviso. � Leiotik jauzi neskamea, ta, / eman baitzien goraintzi. "Dió cuenta". Or Eus 208. 

�5. Cargo, encomienda; encargo. � Puska zenbait eman zitidanan goraintzi bezala eramateko. Or QA 49. 

Gogo-eragiñen goraintzia dutan beste [zizku] aietara iragan naiz. "Ubi commendavi affectiones animi mei". Or 

Aitork 275. 

II (Vb.). �1. + goraintzitu (Lar (-nz-), H). Recordar. � Aizak, i, mutill mañontzi, / urrengorako goraintzi. Xe in 

MEIG VI 162. �2. goraintzitu. "Envoyer des cadeaux, présents" H. �3. Encomendar(se); recomendar. � 

Yainkoari goraintzi akioke. 'Fais ta prière'. Or Mi 61. Itsaso latz aserrean itsas-gizonak ontzia Ama Birjiñari 

goraintzi oi diote. Ib. 76. Bere burua goraintzi duna ez-baña, Jainkoak goraintzi duna da ontzat artzekoa. 

"Commendat" (2 Cor 10, 18). Or MB 780 (Lç y He prezatzen, IBk, IBe goratzen). Oroiteari goraintzi ditiot 

[galderak]. "Commendavi". Or Aitork 257. Ianak ez gaitula goraintzi Iainkoari. "Nos non commendat". Ib. 282. 

Gurasoek goraintzitako eliza katolikuan. Ib. 123. 

- GORAINTZI-ERRAILE. (El) que manda saludos. � Goraintzi erraile Angleser / ni naika ezarten mezüler? 

ChantP 206. 

- GORAINTZI-IGORTZAILE. (El) que manda saludos. � Badakike, segur, nor gitezken goraintzi igorzaleak. 

Barb Sup 84. 

goraintzigarri. � Recordatorio. � Lagun-urkoaganako eredu edo erakasgarri oek, gizonaren biotzari sakapen 

samur bat egin leioen goraintzigarriak dira. Elizdo EEs 1929, 177. 

goraintzika. �1. Recomendando. � Pozik entzuten nuan Anburusi beure erri-mintzaldietan arretaz araua 

goraintzika: "itzak eriotza dakar, gogoak bizia". Or Aitork 131. �2. gorantzika. Saludando, dando recuerdos. � 

Itxas aize leguna / gorantzika dator. NEtx LBB 217. 

goraipa. � Alabanza, elogio. � Arrantzalearen goraipa. Erkiag Arran 113. 

goraipamen. � Alabanza, elogio. � Eztu aien agotik goraipamenik artu nai. Ir YKBiz 85n. Milla esker zure 

goraipamenagatik. Etxde JJ 85. Orrenbeste bertso ta goraipamen maitasunari. NEtx LBB 120. Egin izan ditut 

ohi ez bezalako goraipamenak. MEIG IV 131. 

- GORAIPAMENEZ. (Precedido de gen.). En honor (de), en homenaje (a). � Bere antzearen goraipamenez. 

Etxde JJ 52s. 

goraipatu (-ph- S ap. A; -ph- Gèze, Dv, H), gora aiphatu. � Alabar, ensalzar, elogiar. � Tr. Con goraipa como 

participio se encuentra en Ibiñagabeitia (Virgil 118) y Gaztelu (MusIx 75). En DFrec hay 15 ejs. de goraipatu. � 

Zenbat gizon herritan gora aiphatuak. Hb Esk 39. Goraipha ezazie gure Jinkua. Ip Apoc 19, 5 (Lç, He lauda, 

Ol, IBk, IBe gorets). Gorthe guziaz goraiphatua eta maithatua. Laph 19. Ereslari ospetsua goraipatu naian. 

Garit Usand 5. Oiuka Yainkoa goraipatzen zuela. Ir YKBiz 338. Goraipa Jauna. SMitx Aranz 246. Goraipatu 

dute gure erriaren izena. Lab Egan 1956 (3-4), 51. Beti izan dira lege eta erri guztietan goraipatuak. Vill Jaink 

154. Retikako ardoa, nungo bertsuz goraipatuko zaitut? Ibiñ Virgil 84. Baserritarren bizia goraipatzen 

baitzuten. Lf in Casve SGrazi 7. Beeratzea bait-da nork bere burua goraipatzea. Berron Kijote 175. Dituen alde 

onak goraipatuaz. MIH 230. Ez dago lanaren gaitza goraipatu beharrik. Ib. 354. 

v. tbn. Or Eus 83. Iratz 37. Mde HaurB 70. Alt LB 90. NEtx Antz 155. Etxde JJ 16. Zait Plat 43. Gazt MusIx 

170. 

� Celebrar. � Bazkoko besta da andiena, Ejiptotik ateratzea goraipatzen duena. Zelaiberri Herr 27-12-196, 4. 

� Venerar. � Pindi, Tesali ta Epir-ko muga-ertzetan zegon mendi ospetsua, Musak antxe baitziran batez ere 

goraipatuak. Ibiñ Virgil 64. 

goraipu. � Elogio, alabanza. � Goraiphuak egiten derauzkit ene ipuin-berria gatik. Mde Pr 196. Zintzo guztien 

goraipuak merezituko zituen. Mde HaurB 12. 

goraitapen. � Alabanza, elogio. v. goraipamen. � Edozein agintariri, batezere erri aundietakoei, errez jartzen 

dizkie Excelentísimo ta gañerako goraitapenak. NEtx Nola 12. 

goraite (O-SP, SP, Dv, A). �1. "Haussement" O-SP 227. "Alzamiento" A. �2. "Haut prix qui fait une chose, 

cherté" H. 


mende. 

887


goraiti, goraite. v. goroite. 

goraitiar. � Elevado. � Nere solas goraitiarrez zuek akhit beldurretan nindagon. Arb Igand 152. 

goraitu. v. gogaitu. 

goraize. v. guraize. 

gora-joale, gora-juile. � Tallo. � Asuna. Gora juiliaren tizanak ohilzen dütü [...] emur soberikinak. Üda ala 

negü, zaiñeki egin tizana orano hobe da. Alth Bot 15. 

goraka. I (Sust.). �1. Vómito. � Ez da gorputzeko eritasunetan bat ere komulgatzia eragozten duenik, ez baldin 

bada gorakara edo bomitatzera maiz mugitzen duena. Echve Dev 199 (SP Phil 167 goiti ekhartzera, He 169 

goragalea). �2. Crecimiento. � Gerora ere motel, geza, txikia izango degu asterokoa; ezin iñoiz eragin izate'al 

diogu goraka aundirik. Ldi IL 75. �3. (Pl.). Vítores. � Ariek ziran txaloak eta gorakak! TAg Uzt 234. 

II (Adv.). �1. Vomitando. � Oraindik ere goraka ari zan, eskuak sabelean zitula. Or SCruz 46s. Gorakaantzean 

asi zan abokorroka zeriola. Ib. 46. Odola goraka aotik boteaz. Berron Kijote 202. Epela zarelako, eta ez 

hotz, ez bero, ahotik goraka botako zaitut. IBk Apoc 3, 16 (He okhatuko, TB goitikatuko). �2. Para arriba, 

subiendo (sentidos prop. y fig.). � Liztormulko aserrea dirudite goraka ta beraka. Or Mi 119. Irakitan ari dan 

muztioa bezela zijoan goraka jendearen poza. TAg Uzt 222. Alatsu eusten dio gizadiari goraka daraman bide 

ontan. Vill Jaink 180. Ire izarra goraka zetorrenan. NEtx LBB 243. Alde batean gauzak goraka zebiltzanean, 

beste aldean beheraka zebiltzan. MEIG IV 64. Goraka abiatu behar zutela. MEIG VIII 37. � Aumentando. � 

Egunero garbitu ta alegin guziak eginda ere, zauria beti goraka. A. Zavala in Goñi 15. En DFrec hay 14 ejs. 

�3. Vitoreando. � Bere ondoan, zantzo-goraka / iator zintzurra betean. Gand Elorri 218. Gazteek goraka ta 

aldarrika beren lepoetan eroaten zituzten ziralako sofistok. Zait Plat 111. � (goraka ekin). Alabar. � Goratu 

egizue Jauna, jentil guztiok; ekiozue goraka, erri guztiok. Ker Rom 15, 11 (Lç lauda zazue, He ohora, Dv, IBk e 

IBe gorets). �4. "(V-ple), revolcándose" A. 

- GORAKAKO. Ascendente. � Gorakako helize baten egal-bihurriak. MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). 

gorakada. �1. Alzada, izada, levantada. � Areitan gorakadetan ba, larregi nekatuten zirala zirudijen 

dantzarijak. Euzk 1930, 460. �2. Subida, crecimiento. � Erri txikia Belaunza, irureun dira guztiak. Baña 

oraingo gorakadan badijoa. EgutAr 8-10-1957 (ap. DRA). En DFrec hay 13 ejs. 

1 goraki (L, BN ap. A; SP, Dv, H, Foix ap. Lh). �1. En voz alta; claramente, abiertamente. "Hautement" SP, Dv 

y H. � Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga; al Sur lo emplean algunos autores del s. XX. En DFrec hay 

10 ejs. � Haur bera klaroki eta goraki ezagutu eta aboatu ukhan du. Lç Adv ** 4v. Hunela erraiten du guziék 

danzutela, goraki. Lç Ins B 3r. Berri hon hori / dinat goraki eranzunen. O Po 26. Kantatzera goraki. Tt Onsa 47. 

Ordenanza haur goraki irakurtüren die. Bp I 26. Nekhazale aphalenek ere goraki erakhusten dute zer ofizietako 

diren. Dh 212. Goraki adi arazi zioen etzuela emaztetzat hartuko. MarIl 105. Eskaldunek apheza goraki 

maitatzen. Hb Esk 195. Eta nik orduan erranen daroet goraki. Dv Mt 7, 23 (Lç, Echn, Samper klaroki, TB 

ageriki, Ip goratik, Leon garbiki, IBk, IBe garbi). Haren bizitzeak kondenatzen zuelakotz goraki hekien 

lazakeria. Jnn SBi 93. Fediaren sinhestiak goraki aithortü zütien. Ip Hil 92. Erranik gaude, garbiki eta goraki, 

ahoan bilorik gabe. HU Zez 188. Goraki goretsi bearko zuenetan alako zaldun ona (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 

604. Zonbaitetan ahapetik, bertzetan goraki eta deplauki. Zub 85. Alaxe ikusi dut eta goraki aitortzen dut. Ir 

YKBiz 52. Oi, Jainko maitea! egin zuen goraki. JEtchep 115. Izen horiek aitortzen dute, goraki eta ozenki, 

Euskal herria dela Txillidaren herria. MEIG VIII 59. 

v. tbn. Monho 72. JesBih 454. Jaur 167. Bordel 96. Laph 207. Prop 1876-77, 130. Elzb PAd 8. Elsb Fram 111. 

Lap 68 (V 34). Arb Igand 143. CatJauf 108. StPierre 31. Barb Sup 151. Ox 149. Const 27. Etcham 174. Iratz 32. 

Or Poem 548. Mde Pr 83. Vill Jaink 134. Erkiag BatB 29. Ardoy SFran 43. Xa Odol 107. 

�2. (L, BN, S ap. A). Altamente, a un alto nivel, excelentemente. � Ienkoak [...] bere karitatia eta miserikordia 

gutan handizki eta goraki erakhusten du. Tt Onsa 116. Hain sortha eta jakite gabe ziren gizon elibatek hain 

goraki Jinkoaren barnia eta eskritüra saintiak erazagüt litzen. Bp II 76. Hetaz [gauza barrenez] zuhurki eta 

goraki miñzatzea. Ch I 1, 3 (Ol sakonki). Hañ gogo hunez behar dütügü irakurtü librü debotak eta sinpliak nula 

goraki eta jakitereki egin izan direnak. Mst I 5, 1 (Ip goraki; SP gauza gorez eta barrenez). Goraki mintzatürik 

ere perfeitzionezko lenguajia perfeiteki. CatS VI. Nola zerabilan [Platonek] edozoin ekai, kartsuki, goraki eta 

goratik. Lf in Zait Plat XIII. 

2 goraki. "Eretsak goraki, ¡bájalo de arriba!" A Apend. 


mende. 

888


gorakizun. "Levadizo" Lar y Añ. 

gorako (V-gip; vEys). Ref.: A; Etxba Eib. �1. Vómito; lo que se vomita. AxN explica okha (473) por gorakoa. 

"Vomitadera [...]. Zerbaittek gaitz eiñ detsa eta gorakua eta berakua etorri jako" Etxba Eib. Cf. GORAKO. � 

Gorakoak bota eta atzera jaten dituan zakurra bezala. AA III 424. Kolera asitzen danean berako eta 

gorakoakiñ. EE 1885a, 134. Onen ondorean azaltzen dira gora larriak, gorakoak eta gorputz guztiko miñak. 

"Náuseas, vómitos y fuertes dolores en todo el cuerpo". Aran-Bago ManMed 228. Izerditan blai-blai egiñik jarri 

zan gorakoaren larriaz ta dardaraz. Berron Kijote 188. � "(V-m), náuseas" A. �2. Tenor. v. GORAKO 

KANTARI s.v. gora. � Jaun Cerdan, Parisko Operan aphaleko lehena, eta Jaun Cazenave, Parisen gorako 

lehen dena. Lander RIEV 1914-17, 160. �3. Activo (en contabilidad). � Gorako... 104.900 Lko. Ldi IL 122. �4. 

Vuelco. � Bat-batean biotzak gorakoa egin zion. NEtx Antz 152. �5. Altura. � [Uriaren] luzeera, zabalera ta 

gorakoa bardiñak zirala. Ker Apoc 21, 16 (IBk gorako; Lç goratasun). �6. Estornudo. � Gorakorik ta eztulik 

nai-ta ere ezin ta. "No estornudar". Berron Kijote 124. �7. Crecimiento. � Ekonomiaren gorakoak ondotik 

ekarri zuela ezinbestean euskal-literaturaren goraldia. MEIG IV 86. Euskal aldizkariek izan ohi dituzte, 

ilargiaren antzera, beren gorakoak eta beherakoak. MEIG III 50. �8. Subida de tono. � Bozaren gorakoak eta 

beherakoak aldatzen badira. MEIG VI 158. 

gorakoitasun. "(Etcheb I, Alm 1880, 6), désir de monter, ambition. Laborarien herrunkan daude, goragurarik 

edo khoitasunik gabe (ib.)" Dv. 

gorakunde. � Exaltación. � Gurutz Deunaren Gorakundia (1896). AG 1002. 

goralari. � Altivo (?). � Dana teillatu, dana / orma barri... ta unki / ain itsatsi... ta, dana / torre goralari. Gand 

Elorri 59. 

goralarri (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (okára), UrrAnz. � Asco, náusea, ganas de vomitar. � Onen ondorean 

azaltzen dira gora larriak, gorakoak eta gorputz guztiko miñak. "Náuseas". Aran-Bago ManMed 228. Goralarri 

eta txistularri aundiak. Ib. 280. Ura goralarri / ta barne dantza! Ldi UO 32. 

goralben. v. goralpen. 

goraldi (V, G ap. A; Dv), gora-aldi. �1. Ascensión, subida (sentidos prop. y fig.); momento de elevación. 

"Élévation passagère. Goraldi bat izanik, beheiti doazi horren egitekoak, après d'être un instant élévés, ses 

affaires vont en déclinant" Dv. "Aurten izan dire lau ur goraldi" Ib. "Flujo" A. � Itsasoa gora aldian zen. Prop 

1876-77, 326. Goraldirik andienean ere etzitzaion egundaño Oñati burutik eta biotzetik joan. Ag G 256 

(hablando de ascenso social). Gizonaren sortzea, goraldia ta eroria. Inza Azalp 44. Senide apala bere goraldiaz 

illarraindu bedi. Ol Iac 1, 9 (Lç goratasunean). Goraldiak eta auldu-aldiak. Ldi IL 171. Gizadiak atzera-aurrera 

asko izan ditu, bai gora-aldiak eta bai bera-aldiak ere. Vill Jaink 181. Eroskaiak noizean bein izaten daben 

goraldi ala beeraldia. Erkiag BatB 137. 10gn. aapaldia goraldi (clímax)-burua da. Gazt MusIx 67. XVIII.ak 

ekarri zuen hegoaldekoen goraldia iparraldekoen aldean. MEIG VI 58. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. Ag Kr 19. 

Echta Jos 59. Zink Crit 36. � "(V, G), mejoría de un enfermo" A. � Ebakuntzatik ondo urten ei eban eta aren 

gorputzak goraldi ezaguna egin. Erkiag Arran 177. 

�2. Alabanza. � Goraldia Aitari, Goraldia Semeari, Goraldia Gogo Doneari. A Cat 56. Iesusen goraldirako 

zerbait egizue. A Ezale 1897, 170b. Goraldiak emoten jakoz Jaungoikoari. Itz Azald 153. Ta esan daigun euren 

goraldirako. Ag Kr 131. Goraldirik ezin sor. RIEV 1931, 639. Ondo-ulertzen dunaren goraldiz poz naizanean. 

"Bene intellegentis laude delector". Or Aitork 294. Jaungoikoaren goraldirako. Ker Rom 15, 7 (ap. DRA, 

seguramente tomado de EMeza; Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl aintzarako). 

�3. Arrebato. � Goraldian etxean / dabe sua ixegi. Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

goralditu. � Alabar, glorificar. � Beren Izena goraldituteko (glorificar), eskekoai on egin, beartsuai lagundu. 

A Ezale 1897, 128b. 

goraldu (Bera). � Alabar, ensalzar, elogiar. (En Gte Erd 210 aparece como de uso en G-azp, tal vez difundido 

por vía culta). En DFrec hay 3 ejs. � Jaungoikua goraltzen eben. Kk Ab I 48. Goraldu ta omenaldu zagun bada 

aintzatuaz bere izena. Garit Usand 69. Batzuk arrika egingo dauste, beste batzuk goralduko nabe. Laux BBa 

142. Agertu zuan ontasun eta pazientzi irakasgarria goraldu lenbizi Andereñoari. Alt LB 78. Gure izkuntzak zu 

goraltzeko / itzik ez dauka, Donosti. Basarri 157. Iainkoak goraldu bearra. Ibiñ Virgil 69. 


mende. 

889


v. tbn. GMant LEItz 56. Altuna 81. Enb 198. Otx 39. JMB ELG 81. SMitx Aranz 36. AEmil AndreM 9. Egan 

1955 (1-2), 9. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). 

gorale. v. goragale. 

goralgarri (BeraLzM). � Loable. � Egipen aundiya dala ta goralgarria. Garit Usand 13. Jaungoikoen gogoko 

abenda, Jupiter-en ondorengo goralgarria. Alz EEs 1924, 30n. Onoidade ain goralgarrijak. Enb 85. Errian 

genduban jakintzazko gauzarik goralgarrienetariko bat dogulako [eresbatza]. Agur 21-4-1973, 7. v. tbn. Otx 53 

y 179. � (Uso sust.). � Nere idazkortzaz lan gutxi egin nezakela euskeraren goralgarri. Muj EEs 1916, 297. 

goralgo. "(R-vid), altura" A. v. gorago. 

goralpen (BeraLzM), goralben. � Loa, alabanza. Aunque DRA atribuye este neol. a Arana Goiri, no se 

encuentra en su obra (v. NeolAG). � Asten da Don Kazintto Don Iñigoren goralbenak esaten. Kk Ab I 87. 

Madrid-ko txalo ta goralpenari geitu zaiozute donostiarrak zioten maitetasuna. Garit Usand 47. Idazti onen 

goralben andiak egin ebezan. GMant LEItz 59. v. tbn. Euzk 1930, 521. Askok emon eutsezan goralben andijak. 

Enb 207. Mutillaren goralpenak egin eutsazan. Erkiag Arran 128. Euskaldunon goralpenak. Basarri 48. En 


- GORALPENEZ. (Precedido de gen.). En honor (de). � Bere goralbenez esan biar dogu. Kk Ab I 43. Erri onen 

goralbenez zerbait egitea. GMant LEItz 55. v. tbn. Enb 86. Otx 28. 

goralpengarri. � Honor, motivo de alabanza. � Euskaldun guztiok baserritarretatik gatozenok gera... eta ori 

da guretzat goralpengarririk aundiena. J. Elizalde Ekaitzpean 141 (ap. DRA). 

goraltasun. � Alabanza. � Usandizagak aipamen ta goraltasun aundiya beregandu zuen. Garit Usand 32. 

goraltxatu (Dv), gora altxatu. �1. Alabar. Cf. AA III 405: Ainbeste laudatzen eta aiñ gora altxatzen duana. � 

Hori duk ene aitaren Iainkoa, hori gora altxatuko diat. Urt Ex 15, 2 (Ur, Ker goratu, Dv goretsi). Laidostatua 

izaiteko orde, izanen dela goraltxatua. Laph 114. Jainkoaren loria eta arimen ona goraltxatze horrek behar 

dituela ekharri. Ib. 114. Bai eta gorets eta goraltxa beti [Jainkoa]. Iratz 180. � Homenajear. � Lizardi Tolosan 

eta Basarri Zarautzen goraltxatu dituzte. Othoizlari 1961, 370. �2. Elevar. � Berrogoi-ta zazpi urthez [gure 

xantreak] edertu eta goraltxatu ditu gure elizako zeremoniak. Herr 3-9-1959, 3. 

goraltza, goraltz (BeraLzM). � Alabanza. � Neurrigeko goraltzez ospatzen. Zink Crit 56. Goraltz andijak egin. 

Altuna 77. Gau eta egun, nire ezpanetan / bere goraltza dagoke. Arriand in Onaind MEOE 644. Suaren goraltza. 

"Elogio". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). 

goraltze, goraldutze. �1. Homenaje, celebración. � Erri ospetsu orrek bere gain artu bear luke Etxenaren 

goraldutzea. Ayerb EEs 1915, 298. �2. Subida, ascenso. � Gizonaren goraltzea ta erortza. KIkG 15 (KIkV 22 

goratze). 

goraltzigarri. � Sugestivo (?). � "Ama..." Itz au dan goraltzigarri, / ain xamur, aratz, kutuna! EA OlBe 8. � 

(Sust.). (Lo) que suscita, provoca, invita a. � Olerkarien / amets-aldien / goraltzigarri da [ke-belarra] nunbait. 

EA OlBe 71. Itxasparrengo / inguruetan / berebiziko gizadi / alaia dabil / dei, oiu t'abar / jai baten 

goraltzigarri. Ib. 75. 

goramen (V-ple-arr, G, AN ap. A). v. gorapen. �1. Alabanza, elogio. "Ponderación, ensalzamiento" A. � 

Arren goramenak esateko asti andia bearko neuke. Ag Kr 219. Gizadien gorame[ne]ko deadarrak. Ib. 222. 

Goramen bereziak merezi ditu. MIH 350. �2. "(V-ple-arr, G, AN), elevación" A. 

goramen. v. gogamen. 

goramendu. � Elevación, subida. � Horrenbat espirituko eramaitza eta goramendu. SP Phil 379 (He 383 

gorapen). Othoitz egiten dutelarik denbora berean Eliza seinduaren goramenduarentzat. Dh 91. 

goramin. � Ambicioso, deseoso de subir. � Goi-mail oro baiño gorago, baiñan ez goramin diranentzat. Or 

Aitork 212. 


mende. 

890


gora-mintza. � Voz de alabanza. � Aitortuko dut Zure liburuetan arki dezadan oro, ta gora-mintza entzunen. 

"Vocem laudis". Or Aitork 305. 

goranahi (L, BN, S ap. A). I (Adj.). � Ambicioso, de altas miras. Azkue cita a LE para esta acepción, pero sólo 

lo encontramos con el significado de 'ambición'. � Handi eta gora nahien lephoak, neure indarrez ostikatu ditut. 

EZ Eliç 185. Onthasun-gosek bere urhe-zilharrak ta gora nahiek munduko ohore guziak baino gehiago 

prezatzen zaituzte. Birjin 558. Beti goranai, / kide goitar bearrez / duzu biurtzen ortzigai [kea]. Ldi UO 37. 

Ordura arte ezagutu genuen aldizkaririk goranahiena bihurtu zuen. In MEIG VI 40. 

II (Sust.). �1. Ambición. � Lagunaren mesprezioa, banitatea, anbizionea edo gora nahia. CatLav 169 (V 86). 

Gaizkiágo dirúdi gizonetan goranaigónek. LE Urt ms. 100r. Urguiluaren, goranahiaren, medisentziaren, 

bekhaizgoaren uhinek. Dh 268. Nola gizonkentia galdü beitzien ürgülliak, gora-nahiak [...] eta aragiaren 

siratsetarako jaidürak. Ip Hil 95. Catalunya erri nai-ta-ezin bat omen da: betidanik eta mendeen ondarreraño 

goranaiaren oñaze bizia berekin ibilliko duna. Ldi IL 24. Aundi-naiak... Gora-naiak, aginte-egarriak, alkar 

zapaltzera ekartzen gaituzte. NEtx Antz 108. � Tendencia, ansia por subir. � Ba-da marra edo lerro jarraitu 

bat, etengabe gora naiean leiatzen dena. Vill Jaink 47. Ego beroen gora-naiko bultzada. Erkiag BatB 77. 

Goranahian [hizkera], baina ez goregi. MEIG II 47. 

�2. (G-to ap. A; VocZeg 288). Náusea. � Aspertu eta goranaia emateraño. AJauregi EE 1885b, 214. Goranaiak 

eman ta gaindu zaio neurri. Or Eus 369. Gora-naiak eman eta bota zituen noski jandako guziak. A. Zavala 

Auspoa 54, 83 (ap. DRA). An asi zan goranaietan. Berron Kijote 189 (v. tbn. 179). 

gorantx. v. gorontz. 

gorantz (V-ger ap. A; -nz Añ), gorantza (V-ple ap. A), gorontz (-nz Lar), goruntz (-nz Añ), goruntza, gorutz(a). 

�1. Hacia arriba. "[H]acia [...] arriba" Lar y Añ. � Itzulirazi zuan Jordango Ibaia goronz. Ub 31. Begira 

goronz. AA III 465. Eskuak goronz zituela. Lard 76. Lurretik gorunz altxatua. Aran SIgn 53. Gorantz begiratu. 

A BeinB 89. Bermeo-aldetik edoi batzuk gorutz etozala. Echta Jos 259 (35 gorantz). Egarriak anitzez darama 

uritik goruntz. Ag G 375. Gixon ori arin juan da gorantz. Kk Ab I 66. Goruntza keia. Enb 96 (61 gorantza). 

Aize-bultzaz gorantza zoazin. Or Mi 96 (Eus 329 gorutza). Kaillatietako lepoan goruntz. Etxde JJ 5. Goruntz 

jaurtika asi ziran. Berron Kijote 191. En DFrec hay 14 ejs. de gorantz y 9 de gorutz. 

v. tbn. Altuna 85. Enb 206. Otx 49. JMB ELG 47. Eguzk GizAuz 171. Zait Sof 62. Gand Elorri 131. Bilbao IpuiB 

252. Erkiag BatB 76. BEnb NereA 49. Gorantza: Kk Ab II 28. Laux BBa 50. Ldi BB 158. Akes Ipiñ 32. Vill 

Jaink 133. Arti MaldanB 217. Onaind in Gazt MusIx 148. Alzola Atalak 81. Gorontz: It Fab 121. Goruntz: AB 

AmaE 260. Ag AL 104. Altuna 15. Jaukol Biozk 15. Enb 63. Kk Ab II 38. Ldi IL 145. Laux AB 53. Eguzk GizAuz 

54. TAg Uzt 200. Txill Let 120. Osk Kurl 152. Gand Elorri 149. MAtx Gazt 104. Alzola Atalak 50. Goruntza: 

AB AmaE 267 (80 gorantz). Gand Elorri 148. Alzola Atalak 94. Gorutz: Ag AL 109. Aitzol in Ldi UO 5. SM 

Zirik 121. 

� Hacia alta mar. � Pazifikoaren urak toki artan goruntz joaten dirala. JAIraz Bizia 78. 

�2. (Sust.). "Subida, cuesta arriba" Ond Bac. 

- GORANTZAGO. "(Más) [h]acia arriba [...] goronzago" Lar. 

- GORANTZ-BEGIRAKO, GORAZ-BEGIRAKO. (Lo) que apunta hacia arriba. � Sudurra, kakua lakoxia, 

goraz-begirakua. Otx 11. 

- GORANTZEAN. a) En adelante, a partir de entonces. � Gorunzean bidaldu iatzun / soldadusko elia. BBizk 

25. Maite ebena beren zaintzaillak / asieran ta gorantzan. Enb 81. b) Al ir hacia arriba. � Gorantzean urdiña, 

atxak iotakoan, zurizkea, berantzean bits utsa. A BeinB 55. c) (V-gip. ap. Etxba Eib). Hacia arriba. 

- GORANTZEGI. "(Demasiadamente) [h]acia [...] arriba [...] goronzegi" Lar. 

- GORANTZ EGIN. Ir hacia arriba. � Txoriak dagin lez / dagi goruntz. Jaukol Biozk 77. Goruntz egik, biotza. 

Ldi BB 92. Ezin eban egin ez gorantz ez berantz. Otx 166. Arranegi-kalean zear gorantz egin eban. Erkiag 

Arran 49. v. tbn. Zait Plat 32. Onaind in Gazt MusIx 152. � On egingo bauke, goruntz bear ukek. Ol Gen 4, 7. 

- GORANTZ EGITE. "Vómito" Añ. 

- GORANZKO. Cf. goranzko. a) Restante. � Akabadu yat musea, / ze dasadan sobrea, / gorunzekoa itxiteko / 

ya da denporea. BBizk 34. b) (-tzako A). (Precedido de ablativo). Mayor de. � Lau bost urterik gorantzako 

seme alabaak. Añ EL 2 141. c) Ascendente. � Astokillok [bide] goruzkoa baiño ariñago egin omen zuen 

beruzkoa. A Ezale 1898, 176b. Arrapau eban gorazko erresaka aserre batek. Echta Jos 59. d) Ascendente (en el 

tiempo). � Asabatzat eta ondorengotzat, nortzuk dozuz gorantzakuak eta berantzakuak? Otx 12. 

- GORANZKOAN. Al subir, al ascender. � Gorantzekoan aizean zabaldu dituzten argi-izpiek. Or Mi 146. 

gorantz. v. gorontz. 


mende. 

891


gorantza (A). � Alabanza, elogio. � Egingo dozunaren laudoa eta gorantzea. Añ EL 2 134s. Aintza edo 

gorantza Aittari eta Semeari eta Espiritu Santuari. Inza Azalp 40 (v. tbn. 42). Txori alaiak zure gorantzan / 

kantuz nabaitzen ditut nik. Basarri 72. Gizarte ideal baten alde kantatzea isuri zen azkenean, iraultzaren 

gorantzan. PPer Harrip 99. � Homenaje. � Mokoroatar Eduardori bere gorantza-egunean. EA OlBe 89. 

gorantza. v. gorontz. 

gorantzaldi, gorutzaldi. � Subida de marea. � Gorantzaldi aserre batek arrapau. Echta Jos 60 (61 gorutzaldi). 

Uraren gorantz-aldia. Ib. 258. Itxasoaren gorantzaldiak. Ib. 61. 

gorantze. v. gorontz. 

gorantzi. v. goraintzi. 

goranzko (H), gorantzako (V-m ap. A; Añ), gorazko (V-ple-arr-m ap. A), goronzko (Lar, H). � "Asco" Lar y 

Añ. "Arcada", "bascas" Lar. Cf. GORANZKO (s.v. gorantz). � Goranzkuak emoten deutsu, eta barruban 

daukazun gustija botetako larrijak. Astar II 146. � Vómito. � Bapatean odol-gorazkoa datorkio. Erkiag BatB 

204. Gorazkoa yatorko, ezin egon geiago. Ib. 196. � "Gorazko (V-ple), regüeldo" A. 

gorape (AN-5vill, B, L-ain, BN-baig), korape (G-azp, AN-5vill), koape (AN-5vill). Ref.: A (gorape, korape, 

koape); BEcheg Eusk 1930, 186; VocNav. � "Atrio, claustro, sotechado. Eliza-gorape, pórtico de la iglesia. 

Orreagako gorapeetan, en los claustros de la Roncesvalles" A. "Tejavana, claustro", "refugio bajo el alero de un 

tejado" Ib. � Eliza nagusiko gorapetan barrena. "Claustro" (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 602 (Anab ib. 610 

anbarratik, Or RIEV 1929, 7 eipera, Ldi ib. 209 atarpetik). Yesus bazebillen yauretxean, Salomonen gorapean. 

Ir YKBiz 343s. Beti itxita egoten zan denda edo gorape bat zabalik egoala ikusi eban. Erkiag BatB 60. Beste 

gorapean, karru luzea ta beste txikerrago bat dagoz. Ib. 121. Atze-aldean, gorapea [= 'portal de Belén'] ageri da, 

eta gorapeko leihoetan barrena Euskalerriko lurra. MEIG I 79. 

� Etim. De koro ('bóveda, techo') + suf. -pe. 

gorapen (V-ger-m, G-to, AN, B, L, BN, S; SP, Urt III 110, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh), goraapen. Ref.: A; Satr 

VocP; Izeta BHizt. �1. Cuarto creciente. "Crecimiento de la luna. Gorapenean sortua da gizon hori (L-ain), ese 

hombre ha nacido en cuarto creciente (se dice de un hombre corpulento)" A. "Illhargia bethe arteranoko artea 

deitzen dugu gorapena, zeren illhargia gora doan" EZ Eliç XXVI. � Tr. Documentado en la tradición 

septentrional. � Ez holla Usmena, handiki gorapenak soinean diakarken beherapena. "Croissant". O Pr 160. 

Argizagia bethian denian, aboro argitzen diela, gorapenian eta beherapenian beno. AR 73. Nihork eztakiela 

ilargiak zenbat haur iresten duen bere goraapen guzian. Prop 1904, 215. Gorapenean / oren onean / sorturikako 

/ Amiamoko. Ox 125. Harro gelditzen da gorapenean hila [aragia] (BN-ciz-lab). A EY I 47. Izotza gorapenean, 

aro fresko ederra abian. GAlm 1956 (ap. DRA). v. tbn. Chaho AztiB 12. Hb Egia 2. 

�2. (c. sg. A; SP, Dv, Foix ap. Lh). "Uren gorapen, crue d'eau" Dv. "Elevación" A. � Spirituko kontenplazione 

eta gorapen. He Phil 383 (SP 379 goramendu). Dana ats jaso ta dana / gorapen ta altura. Gand Elorri 182. 

Bizibide apaleko anaia, bere gorapenaz poztu bedi. Ker Iac 1, 9 (Lç goratasunean). � Iauna, nihoiz ez naiz hazi 

/ bihotz gorapenetan, / nihoiz ez ditut alxatu / begiak urguilutan. Hm 170. 

�3. (c. sg. A). Alabanza, elogio. "Ponderación, ensalzamiento" A. v. goramen. � Izan ditu mendetan bere 

gorapenak. Hb Esk 129. Nere aoak zure gorapena esango du. ArgiDL 109. Aintza ta gorapena / Prantzisko 

Aitari! Jaukol Biozk 104. Enatorkizu gorapen berriez belarriak eztiagotzera. Ldi IL 89. Abertzale aundia 

gorapenez aitatzea. Ib. 96. v. tbn. Or Aitork 294. Salgai daukazanen gorapenak egin nai ditu. Erkiag BatB 175. 

Daphniren gorapena ta aintza kantatzen ditu. Ibiñ Virgil 45. Umeen eta bularrekoen agotik atara dozu 

gorapena. Ker Mt 21, 16 (Or gorapen; Lç, He, Dv laudorio, IBe, IBk gorespen). En DFrec hay 3 ejs. 

- GORAPEN-EGUR. Leña cortada en creciente. � Zein den balios suko gorapen egurra. Hb Esk 189. 

- GORAPEN ETA BEHERAPEN. Altibajo(s). � Gorapen eta beherapen sobera aise dituen neska bat baituk. 

Larz Iru 108. 

gorapendu (L-ain ap. A; Dv). � "Crecer (hablando de la luna)" A. 

gorapide. � Alabanza. � Gure Jaunari lurrean zerpait gorapide emateko. Inza Azalp 135. Jaungoiko beraren 

gorapiderako. Ib. 42. 

gorapill. v. korapilo. 


mende. 

892


gorapillatu. v. korapilatu. 

gorhara. v. gorrara. 

gorarazi, gora erazi. �1. Elevar, alzar. � Gure bihotzak Zelialat gora erazi. Bp II 69. Zuñek gizona lürreko 

gaizetarik zelükuen maithatziala gora erazitzen beitü. Mst III 54, 8 (SP, Ch altxatzen). �2. Hacer enorgullecerse. 

� Beldürrez gaizen untsa juaitiak gora erazi zitzan. Mst III 30, 4 (SP sobera altxa, Ip gora, Ol arrotu). �3. (Urt 

II 437), Hacer elevar. � Hirugarren aldikotz gorarazi zuenean, ezarri zioten [egoitza] berrogoi-ta hamalau 

pietan. Jnn SBi 86. �4. Hacer alabar. � Onelako legien bidez, nere erria gora-eraziko dut. Zait Sof 166. 

gorarazle, goraerazle. � (El) que hace subir. � Kargulantak ere hor dira, legarren goraerazle, hainbeste 

beitira, eta untsa khostarik. ArmUs 1895, 76 (ap. DRA). 

gorarena (det.). � Zure gorarenaz guziz onhetsia, / gure esker guzien emaille handia. (Interpr?). CantIzp (ed. 

1813), 40. En la ed. de 1829, 40 gure Goradenaz (ap. DRA, que lo interpreta como "Dios, el de arriba"). 

gorasarre. v. gorazarre. 

gorasko. v. goraxko. 

goraso. v. guraso. 

gorhasta. v. gorrasta. 

gorhastu. v. gorrastu. 

gorat. � Arriba, hacia arriba. � Altxa zatzu begiak gorat zure Jainkoa ganat. Ch I 20, 8. Gorat begira. It Fab 

258 (en una versión labortana). An gorat igaiteak. Ib. 258. Nai banuke arganat gorat ioan. Ib. 258. 

goratasun (SP, Urt I 545, Ht VocGr, Añ, Dv, A), goratarzun (Arch VocGr), gooratasun. �1. Altura. 

"Elevación, altura" Añ. � Eta ziraden haren luzetasuna eta zabaltasuna eta goratasuna bardin. Lç Apoc 21, 16 

(He, TB, Dv goratasun, Ip goratarzün; Ur (V y G) altuera, Echn altura, Ol, gora, Ker, IBk gorakoa, IBe 

goiera). Nor da zuetarik [...] bere buruari beso baten goratasuna eratxeki dezakenik? HeH Mt 6, 27 (He thailla). 

Hor dire gure goratasuna, begiak, ahoak, besoak, buruak, gorphutzak. Hb Egia IX. Arbola batek bere 

goratasunaren erdia nahi du zuretan. Dv Lab 359. Sahetsak patar xutak eta goratasun haundikoak. Zub 118 

(119 gooratasun). Zortzi ehun metra goratasun badituzke munho hunek. JE Ber 16. Goratasunak estaltzen du 

zabaltasuna (AN-erro). Inza NaEsZarr 2254. v. tbn. Lg I 190s. Dv Gen 6, 16. StPierre 26. Const 38. 

� Excelencia, altura; dignidad. � Gloria bedi bada anaie kondizione baxotakoa bere goratasunean. Lç Iac 1, 9 

(He, Dv goratasunaz; Ol goraldiaz, Ker gorapenaz). Misterio hunek bere goratasunaz gure adimenduaren 

neurria [...] iragaiten baitu. Lç Ins G 7v. Laudatzekoa da, beraz, zure goratasuna. EZ Man I 12. Zoñek Jesüsen 

goratarzüna erakuts erazi baitie. Bp II 24. Gizona ezpada ematen spirituaren goratasun hortan. Ch III 31, 2 (SP 

ezpadaduka espiritua goititurik). Jainko gizon eginaren goratasun eta maiestate guzia. Lg II 114. Biotz bera ta 

arrotasun gabeak iraungo dute beren goratasunean. VMg 48. Guzien gañeko goratasuna. Gco I 115. Munduko 

goratasun, handitasun, distiadura guziak. Dh 183. Goratasun miresteko hortara. MarIl 78. Gure Ama 

maitagarriari eman dioen goratasun hortaz. Jaur 343. Egundaño baño goratasun andiagoan jarri zan. Lard 311. 

Zure goratarzünez eta perfetzionez mintzatzeko. Ip Hil VI. Lurreko goratasun guziak baino ere gorago altxaturen 

zaitu. Arb Igand 65. Lañoki mintzatzea [...] holako hedadura eta goratasuneko zer batzuez. JE Bur 147. Emango 

dizute Donostiko zoragarritasun ta goratasunaren adirazpena. Garit Usand 47. Goratasun edo mailla ontako 

gauzarik eztala egundaiño egin. Vill in Gand Elorri 19. Sainduaren goratasunerat ez baginitazken hel. Ardoy 

SFran 281. Sorkaldearen handitasuna eta goratasuna. MIH 340. v. tbn. Mst I 5, 1. Mih 32. LE-Ir (107). Itz 

Azald 191. 

�2. Vanagloria. � Aparta ditzadan bihotzeko goratarzünak eta nihaurez dütüdan sinheste hunak. Mst III 50, 4 

(Ip goratarzün; Ch supherbiazko goratzapen, Ol arrokeri). Esparantxa banuari eta goratarzünari ihesi egitiaz. 

Mst I 7, tít. 

�3. gortasun. Alteza (título). � Berorren gortasunari, gure jaun eta printze bizar Luis-Luziano Bonaparteri. 

Dv Lab I. 

�4. (A, que cita Dv Imit), goratarzun (S ap. A). Cumbre. � Kalbarioa egiazki mendia zen: beraz goratasun bat 


mende.


da. Ducq 362 (ap. DRA). 

�5. Alabanza, elogio. � Goratasunen goratasunak / umant bateri gaur emon. AB Olerk 364. Aramaiori 

goratasuna. AB AmaE 422. Ospe andiko goratasun bat / onen asmatzalleari. Enb 33. 

gorati (Dv, A). � "Sublimis, altier" Dv. 

goratiar. � Fanfarrón. � Gaizki erraille, Jainkoaren etsai, iroi emaille, superbio, goratiar, gauza gaixtoen 

asmatzaille. He Rom 1, 30 (Lç antari, Dv burgoi, IBe handiputz, Bibl espantukari). 

gorhats. v. gorrats. 

goratsu. � Alto. � Mendi ta aitzik goratsuenak / ito ziraden uretan. AB AmaE 52. � "Goratsua, de mucha 

importancia" A Morf 619. � Glorioso. � Lotsagabe ta beren ustekoi oriek ez dira goratsuen aurka birao egiteko 

ikaratzen. Ol 2 Petr 2, 10 (Ke aintzatsu, IBe izaki aintzatsu). 

goratta. v. goroite. 

goratto. � (Dim. de gora). Un poco elevado. � Ogiaren prezioa goratto egonen da ütxüra. ArmUs 1906, 85. 

goratu (V, G, AN; H), gooratu. Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 210. � Tr. La forma gooratu la emplean J.I. 

Arana y Beovide, y goiratu E. Arrese (OlBe 24) y Gandiaga (Elorri 214). Hay algún ej. de gora como forma de 

participio en Orixe (Eus 59). En DFrec hay 45 ejs. de goratu. �1. Ensalzar, alabar. � Amagatik andre oro behar 

luke goratu. E 119. Estimatzen, goratzen eta ohoratzen heuskara. Ib. 7. Al', ez aski goratuz, / hutsik ote daidita? 

O Po 36. Zeren ezpaitügü libürü haur egin ahalaz Jinkoaren ohoriaren goratzeko [...] baizik. Bp II 135. Hala 

goratua izatu zen eramana izateko Faraonen etxera. Urt Gen 12, 15. Bere burua goratu nahiz eta erakhutsi 

nahiz ez ibilzea. CatLav 170 (V 87). Flakü batek flakü bat inganatzen dü, goratzen dian thenporan. Mst III 50, 8 

(Ol goratzen; SP laudatuz). Ordian goratürenago da obedienzia sinple bat, eziez mündü huntako finaziak oro. 

Mst I 24, 5 (SP prezatzenago). Berbaz bada gora daigun. Añ EL 2 182. Zeñaren eginbide prestuak goratu izan 

dituzten arrotzetarañokoak. Izt C 455. Hek [bere kideak] goratuz bera baidioa goiti. Gy 293. Liburu [Mahomet] 

goratzen dutenak. Hb Egia 81. Goratu ezazute gure Jaungoikoa. Ur Apoc (G) 19, 5 (Ker goratu; Lç y He lauda, 

Dv ospa, Ur (V) alabantzia esan, Ip goraipha, Ol, IBk, IBe gorets). Bere Izen Santua gooratzeko. Aran SIgn 30. 

Miraritu eta goratu dozu bein baño geiagotan. Itz Azald 22. Jaungoikoaren izena goratu. Inza Azalp 133. Nik 

bertsuakiñ goratuko det. Tx B II 139. Bestiak zeure ederra goratuten dabe. Laux BBa 44. Seme zintzoen izena 

goratzea. Ldi IL 128. Ara emen bear bezela beñere goratuko ez degun zuaitza. Munita 46. Nok aintzat artu ta 

goratu Nikanor-en sena. Erkiag BatB 36. Aien leialtasuna goratzen. Anab Aprika 68. Bere burua goratzen zuen / 

bertzien kontra hitzinik. Mattin 92. Maite dituen gauzak goratzeko. MEIG I 192. 

v. tbn. FPrS 17. Mih 63. Mercy 6. Bv AsL 196. AB AmaE 28. Arr May 176. Etxeg in Ag AL 7. A BGuzur 117. 

Ag G 226. Lh EEs 1915, 233. Kk Ab I 18. EusJok 170. Garit Usand 42. KIkV 19. KIkG 72. ArgiDL 36. Muj PAm 

55. Or Tormes 11. Enb 33. Eguzk GizAuz 182. TAg Uzt 244. SMitx Aranz 45. Lek SClar 120. Txill Let 124. SM 

Zirik 98. BEnb NereA 172. Zait Plat 7. And AUzta 152. Vill Jaink 87. MAtx Gazt 41. NEtx LBB 297. Alzola 

Atalak 131. Uzt Noiz 132. Xa Odol 179. Gooratu: Bv AsL 158. 

�2. (gral.; Lcc, Mic 5r, SP, Urt I 59, Ht VocGr 354, Lar, VocS, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), 

goiratu (Lar), gooratu, guatu (G-nav). Ref.: A; Bon-Ond 157; Lrq; Iz Als 85, Ulz; Etxba Eib. Levantar(se), 

elevar(se) (sentidos prop. y fig.). "Empinar" Lcc. "Alzar" Mic. "Remontarse, subir muy alto" Lar. "Elevar", 

"encumbrar", &c. Lar y Añ. "Lever" VocS. � Gero iguzkia goratu eta erre izan dirade. Lç Mt 13, 6. Ezen bere 

burua goraturen duena, beheraturen da. "Qui s'élèvera". Ib. 23, 12 (IBk, IBe goratzen duena; con aux. intrans. 

en He, Dv, Ur (G y V), Ol, Ker). Burua goratuta. Lazarraga 1153r. Neure begiok goratu neben. Ib. (B) 1198rb. 

Gora dei ene pena pozez. Ib. (B) 1201rb. Iausten dira aldatsak, goraetan dira ibarrak. RS 211. Bekhokia 

goraturik. EZ Man I 136. Burua goratu gabe. Ax 342 (V 228). Goratzea hegi erdirano, beheratzea ondarrerano. 

O Pr 269. Zedroa legez goratu izan naiz Libanoan. Hm 71. Meritia hala hala goratzen eta abanzatzen baita. Tt 

Onsa 160. Arima goratzea Jangoikoaren gana. El 42. Gipuzkoan goraturik / mendiak euren gañean. Lar Gram 

384. Zeliala drano goratü nahi izan direnak. Mst III 7, 2 (Ch hegaldatu). Goratu zen laño belz gezurti hau. Mb 

IArg I 264. Beheratzen dena goratua izanen dela. Mih 34. Berdhüdiak dianian gizona goratü. Egiat 262. 

Sakramentu izatera goratu zuan Jesu-Kristok. Ub 223. Goratuten ez dirian abetxubak. Mg PAb 188. Kaliza 

goratutean. Añ EL 1 112. Gurútzean josirík gorazezáten airean. LE Ong 42r. Erreñuaren gai izateraño goratua 

arkitzen bazera. AA III 355. Elizaren bardiñetik bederatzi oñean goratua. Izt C 57. Besoa goratuta. Lard 540. 

Bihotza goraturik, deihadar egin dezadan. Dv LEd 44s. Santuba airean goratuba. Aran SIgn 83. Goratuz dohala 

bethi [arranoa]. Elzb Po 203. Goratu ebala sablea. AB AmaE 254. Bethi haboro [dohainez] edertü eta goratü 


mende. 

894


bere arima. Ip Hil 35. Berak [Jaungoikoak] goratuko zaitue egunen baten. Ag Kr 212. Jakindurian goratu. Enb 

81. Frantses herria laster halere / goratu zauku lehen bezala. Etcham 119. Gure ezkerretarikako bizkarra 

goratzen da, mendixka bat egiterainokoan. JE Ber 85. Olertiak goratu eta edertzekotan. "Sublimar". Aitzol in 

Laux BBa X. Lurretik goratu edo berdin dana, gurutzera goratu. Ir YKBIz 426n. Eliz-fabrikaz goratzen dago / 

etengabeko kantua. SMitx Aranz 195 (= 'está subiendo por encima del edificio'). Druidak apaltzea gatik, fileak 

goratu nahi ukan zituen hierarkian. Mde Pr 229. Bururik goratu gabe. Izeta DirG 104. Bizitza nai dute goratu, 

jainkozko maillara jaso. Vill Jaink 132. Ortzira goratu omen zan. Ibiñ Virgil 44. Altaretara goratua izan 

daitenean. Alzola Atalak 135. Altxatzeaz edo goratzeaz gainera. MEIG I 246. 

v. tbn. Bp II 68. Cb Eg III 363. Mg CC 229. VMg 17. Gco II 21. Zav Fab RIEV 1909, 27. CatB 34. MarIl 27. It 

Fab 36. Izt C 147. Hb Esk 97. Arch Gram 144. CatAe 36. CatSal 37. CatS 64. Legaz 27. Bv AsL 178. Arr May 

196. Zby RIEV 1908, 605. Moc Damu 24. A BGuzur 132. FLV 1988, 281 (Ulzama, 1906). Etxeg EEs 1916, 115. 

EusJok 76. Inza Azalp 70. FIr 155. JAIraz Bizia 36. Or Aitork 356. BEnb NereA 69. Arti MaldanB 230. Gand 

Elorri 163. Osk Kurl 112. Gooratu: Aran SIgn 111. Bv AsL 110. 

� (Lcc, Ht VocGr 352, Lar, Añ, H). Encarecer(se). "Okhinak ogia goratu du [...]. Ogia goratu da" H. � Karuegi 

ta prezio goratuan salduten ezpadabe. Añ MisE 83. Etxe hekien errantak goratu behar dire. Dh 206. Goratuko 

dogu balijo edo prezijua. Astar II 174. Berritz ere Simonek galdea goratzen diote, eta nahi ditu hirur hogoi mila 

libera bere etxolaz. Hb Egia 18. v. tbn. CatS VII. Eguzk GizAuz 57. Txill Let 128. 

� Elevar (la voz). � Aingeruak diduritela / bozak dituzte goratzen. Gç 194. v. tbn. Lg I 216. Bere mintzura 

goratu ta esan zuen [...]. Ir YKBiz 168. 

� Elevar (el tono). � Real decreto batek / idekirik bortak, / goratu ginituen / leheneko notak. Bordel 117. 

� (Lar, Añ). Erigir, construir. � Zuék desegín tenplo-gáu, ta irur egunés goratuko-dút. LE Io 2, 19 (Lç 

altxaturen, Ker, IBk jasoko). Bere kostuz goratu dio [Elkanori] tallu bat zazpi oñ luzeko irozpearekin. Izt C 475. 

v. tbn. A Ardi 141. Adani kendu zion saiets-ezurraz goratu zuan Jaungoikoak emakumea. Inza Azalp 45. Etxea 

ezin goratu badezake. Ir YKBiz 297 (v. tbn. 145). 

� (Gèze, Dv (S), H). Enorgullecerse. � Iraxi dütü bere gogoetan goratzen zirenak. Ip Hil 79. 

� Gorputzaren zentzuetatik orain goratzen zaizkion bezelako griña gaiztorik. Inza Azalp 46. 

� Alzarse (contra). � [Apostoluen] ondorekoen aurka goratuak badira. Inza Azalp 97. Epaiketa-aldian gizaldi 

onen aurka goratuko dira. Ir YKBiz 166. 

� (Lar, VocS, Añ, A). (Part. en función de adj.). Elevado, alto (sentidos prop. y fig.). "Alto" Lar y Añ. "Haut" 

VocS. "Lenen goia, goitua, goikoa, goratua, orobatezkoak dira hitz oek" Lar Gram 391. � Beste modu goratu 

guk aditu ezin dezakegunean. Mg CC 201. Berbeeta goratu eta apaindubenak. Mg PAb 202. Leku goratura. 

VMg 14. Jangoiko Jaun andi goratuak. Añ MisE 94. Izan ditezen goratuak ala beheratuak, erromes ala aberats. 

Dh 192. Zeure jatorri goratuagaz. Ur MarIl 15. Dorre txit goratuak. Lard 541. Pensamentu goratu eta 

Jaungoikozkuak. AB AmaE 111. Lengo edertasun eta malla goratua. Arr May 150. Maria erran nahi da: 

Goratia, Argitia, Anderia, Gehiena. Ip Hil 27. v. tbn. Itz Azald 24. Bere itzaldi labur, xamur ta goratuari. Muj 

PAm 10. Etzan oso goratua sapaia. Osk Kurl 126. Zivilizazio-mailla goratuago bat. Vill Jaink 24. Ezaugarri 

bereziak, koma goratuak eta, baztertuaz. MIH 102. 

�3. (SP, Dv, H). Quitar, privar de, robar; retener contra derecho. "Zor baten goratzea, frauder, retenir ce qu'on 

doit" SP. � Zerbitzarien iornalik edo soldatarik ere goraturik eta bortxaturik eduki. Mat 115s. Berzela du 

kristauaren gezurtatzen deitzea, / eta Elizari bere goratzen ohorea. EZ Man I 3. Ebats edo gora, nihork eztezan 

deusik. Harb 8. Bertzeren zuzena nahi duzu zeuretu eta goratu. Ax 146 (V 95). Emak eure xahala, gogonkara, 

gora ahal dezaianari azkarrara. O Pr 578. Bertzeren ontasunik badaduka goraturik. SP Phil 351s (tbn. He 354). 

Herioak goratu baderautzu zuretzat guzia zen presuna hura. Mih 72. Ea berzen ontasuna izilka, gaxtoki edo 

borxaz hartu, goratu edo goratzea desiratu duen. EucolT 17. 

�4. (A). Levantar (calumnia, falso testimonio). � Dena dela egin edo goratu diona bati bertzeak, egin edo 

gorazaleai sartu zaio arimaraño benenoa (148). LE-Ir. Falso testimoniorik ez goratzea. CatB 47. v. tbn. CatAe 

8. CatSal 9. CatUlz 7. 

�5. Envalentonarse. � Pensatukodá bérzeak zuela arrázio, ni ixilzenbanáiz, ta yago goratukodá. LE Matr4 533 

(v. tbn. 534). 

�6. (AN-erro, BN-ciz ap. EI 106). Aumentar. � Adina zaizü goratzen, ezkuntziaz ez ohartzen. Etch 578. 

�7. (H). Recoger; guardar. "Garder, lever, serrer, mettre en lieu sûr" H. � Bazematzan bazterrera, / goratzeko 

despentsara. Gy 309. Eta goratu zituzten soberatuak, amabi zare puskez beteak. Echn Mt 14, 20 (Lç goititu, He 

altxatu, Dv, Ur (G), IBk bildu, Ol yaso). 

�8. Levantarse (una tempestad, tormenta). � Eta goratu zen bela tenpestade aundi bat itsasoan. Echn Mt 8, 24 

(Ur (V) jagi, Samper xaiki, Ol, Ker, IBk, IBe sortu). 

�9. Salvar. � Goratu naizu, azkanik bako / errukizko iturria. Azc PB 29 (en Ur PoBasc 494: salbau). 

�10. "Levantar, quitar un comercio" A Apend. 

- HANKAZ-GORATU. v. hanka. 

- EZIN GORATUZKO. "Que l'on ne peut élever. Ezin-goratuzko zur bat, une pièce de bois qu'on ne peut élever" 

Dv. - GORA-GORA EGIN. "Gora gora eginda, fuera de sí, muy alterado" (V-m). 


mende. 

895


goratu. v. gogoratu; 1 oratu. 

goratugarri. v. goragarri. 

goratxo, goratxu. �1. (Dim. de gora). Algo, bastante caro. � Karu edo goratxu direanakaz ioanezkero. A 

Txirrist 106s. �2. Algo, bastante arriba. � Goratxo adiñean, baña oraindiño sendo samar dabiltzaz euren 

lanetan. Echta Jos 126. 

- GORATXOAGO. Un poco más arriba. v. GORAXEAGO s.v. gora. � Goratxuago ixill-ixillik / Daun 

Ziñopean begira. Enb 45. Goratxoago, Gezaltzan pentsatu zan urrena / irugarren probaldia. SMitx Aranz 82. 

goratzaile (Urt, Dv). �1. "Aretalogus, bere buruaren goratzaillea [...]" Urt II 289. "(Fig.), celui qui loue, vante" 

Dv. � Gizon onaen Iaube gustiz emallea, / min gustien ta iakiteen goratzallea (1638). TAV 3.1.26. Ai, goratzalle 

xoxo-kumeok. Ldi IL 28. � Trampedang ezizendun gizon bat bizi zan, Bismark-en goratzailla edo erdaldunen 

admiradore aundia. A Ezale 1899, 120. �2. "Celui qui élève, hausse" Dv. � Ateratzallea, Goratzalle eta 

azkenekoz Zeruratzallea. Inza Azalp 63. �3. gorazale. (El) que levanta (falso testimonio). � Dena dela egin edo 

goratu diona bati bertzeak, egin edo gorazaleai sartu zaio arimaraño benenoa (148). LE-Ir (s.v. goratu). 

goratzapen (SP, Lar Sup, Dv, H, A), goratzepen (S ap. A). �1. Elevación. "Levantamiento", "elevación" Lar 

Sup. "Goratzepen (S; Sakram 13), ascensión" A. � Nola egiten baitu galtzapen eta beheratzapen handia 

probeari gibela emaiten dioenak, hala egiten du goratzapen miragarria [...] bere beharraren estaltzeko emaiten 

dioenak. Ax 233s (V 156). Ene bihotzetik supherbiazko goratzapen guziak eta burupe bano guziak khen 

detzadantzat. Ch III 50, 4 (SP altxadurak, Mst goratarzünak, Ol arrokeri). Goratzapen eta erortzapen. Mde Pr 

224. �2. Elogio, alabanza. � Otsareaz eta goratzapenaz betea. Otag EE 1881, 23 (ap. DRA). Olako goratzapen 

beroa adiskide min izateak eragin diola. Or BM 18. Zure eskuentzat goratzapenik / iñon asma âl banezake. Or 

Eus 36. v. tbn. Zait Sof 37. Bai, ospe ta goratzapen edozein gizoneri ere, bere maite-kantuan diarduanean. 

Erkiag Arran 101. Ez dago goratzapen premian. MEIG VIII 93. �3. (H). Cuarto creciente. 

goratzarre. v. gorazarre. 

goratze (S, R ap. A; Lar, Añ, Gèze), goiratze. � Elevación; alzamiento, levantamiento. "Elevación, acto de 

levantar" Lar y Añ. AxN explica goratzapen (234) por goratze. � Bere almenen goiratzeak, zeñakin gizon 

illkorrak aldezakeanez ikusten zituen zearo Fedeko egiyak. Aran SIgn 28. Miragarriak dire itsasoaren 

goratzeak. Lap 56 (V 29). Gizonaren goratze ta jaustea. KIkV 22. Alogeraren goratze au. Eguzk GizAuz 150. 

Baña, zer egin nezakean orduan nik goratze orri aldegiteko? Txill Let 80. v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 152. 

goratzepen. v. goratzapen. 

gorauntz. v. gorontz. 

goraxko, gorasko. �1. En voz algo alta. � Piarres norbaitekin gorasko mintzo zela. Elzb PAd 66. Bertzeak ere 

ihardesten dio, kolerarik gabe, bainan oraino gorasko. Jnn Bihotz 193. Goraxko mintzatu othe zen? Barb Sup 

34. �2. Algo arriba, bastante arriba. � Hegia dago gorasko. Gy 42. Guri esker baitire / jarriak goraxko! Zby 

RIEV 1908, 761. Iruzkia oraino gorasko zelarik. Prop 1895, 80. Zaiak estekaturik goraxko gerrian. Ox 163. 

Lurretik gorasko, bi athe. JE Ber 53. � (Ir) algo, bastante arriba. � Mende bederatzian higan zen gorasko. Hb 

Esk 83. �3. Algo elevado. � Hertsatzen duten mendi-pareta goraskoak ez ditu leun. JE Ber 12 (v. tbn. 78). 

- GORASKOTIK. Desde algo, bastante arriba. � Bertze salbaia guziak bezala da: ez dezake ikus goraskotik 

behatzen diona. Zerb Bahnar 137. 

goraza (Lar, Izt C 44, Lcq 51, H). � "Llanta, especie de berza" Lar. 

gorazale. v. goratzaile. 

gorazarre (A), goratzarre (A Morf 74), gorasarre. � Elogio, alabanza. � Tr. Empleado por Oihenart (en la 

forma gorazarretan), su uso se ve revitalizado desde aprox. 1930, generalmente por parte de autores 

meridionales, que emplean tbn. las variantes gorasarre y goratzarre. En DFrec hay 40 ejs. de goratzarre, 12 de 

gorazarre y 5 de gorasarre. � Demaiogun emen bidezko dun gorasarrea. TAg Y 1933, 23. Goratzarre au 

Beltxak bitartean dio. Or Eus 34. Gorasarrez beteko zaitut, eta zenesaidaken guzia egingo dizut. Ol Num 22, 17 

(Dv ohore). Omer ta Esioda goratzarrez ta elesariz edertzerik etzitukean nai. Zait Plat 30. Ez zaizkizu paltako, 


mende.


Var, zure goratzarre ta gudu itsak kanta nai litukenik. Ibiñ Virgil 48. Zergatik egin ote dit goratzarre ori? Ataño 

MLanak 45. v. tbn. SMitx Aranz 35. NEtx LBB 248. � Homenaje. � Gizon ari gorazarre (omenaje) eder bat 

egin bear liotekela. Ldi IL 102. Eskeñi dio bere laguntza Lizardiren gorazarreari. Aitzol in Ldi UO 10. 

Faulkner-ri gorasarrea. Lasa Poem 93. A. Martinet-i eskainitako gorazarrearen lehen liburua. MIH 183. 

- GORAZARRE EGIN. Homenajear. � Aundiki ta distiratsu, gorasarre egin biar diote [...] Olabide Abari. Herr 

19-3-1959, 3. Tauer jaunari nolabait goratzarre egitearren. MEIG III 114. � Guridi musikari ospetsuari 

gorasarre dirdiratsua egin diote. Herr 19-3-1959, 3. � (Det.). � Irizar guziak gorasarrea egingo dio 

"Etxenagusia" aundiari. Lab EEguna 81. � Elogiar, alabar. � Idazlez, ederresten; abertzalez, goratzarre dagiot. 

Ldi IL 114. Erri osoan gizabar guziok oiei gorasarrea egin bear diegu. Zait Sof 37. Egin goratzarre Jaunari. Or 

MB 112. Atsegiñari, utsa delako, gorroto izatea, ez al da guk amets dugun atsegin osoari gorazarre egitea? Vill 

Jaink 138. 

- GORAZARRETAN. En homenaje a, en honor de. � Zalgiz Iaun, Paueko Korte gehienean Erregeren 

konseillari zenaren gorazarretan. O Po (ed. Michel), 247. Orixeren gorazarretan irten den liburu mardul honen 

atarian. MIH 290. Goratzarretan zerbait eskaini nahi eta eskaini behar niolarik. MEIG VII 111. 

- GORAZARREZ. En homenaje a, en honor de. � Euskeraren goratzarrez bederik. Ldi IL 65. Eleizalde-tar 

Koldobika zanaren gorazarrez. Ib. 128. v. tbn. Etxde JJ 4. Mde Pr 108. Zait Plat 11. Zure goratzarrez 

buztiñazko iduriak esegitzen ditute. Ibiñ Virgil 90. 

gorazkada. "Bandazos (V-ger)" A Apend. 

gorazkatu (R-uzt ap. A). � Alabar. � Lurreko erregeak / nai nituen ospatu, / guda-gizon azkarrak / eresiz 

gorazkatu. Ir in Onaind MEOE 993. 

gorazki. � Claramente. � --Elizaren indarra ezteia beste borogütan ageri? --Bai, haur gorazki ageri da hanbat 

heresiaren goitzian. Bp II 78s. 

gorazko. v. goranzko. 

gorazo. v. gogorazi. 

gorbankeria. v. gormankeria. 

gorbata. v. korbata. 

1 gorbel (AN-gip, L-côte ap. A; Lcq 183, Dv, H), gorrabel. � "Goémon, varech" Dv. "Alga" A. � Itsas bazter 

guzian gorbela biltzen da. Dv Lab 179. Gorbelak zikindutako bulartea. Or Mi 64. Olak alokaz eta gorrabelaz 

(algas y fucos) beterik zeuden eta kukaiña bat bezain irristakor. Etxde Itxas 60. Gorbela (algue) deitzen dugu 

itsasoak aurthikitzen dituen zapar eta landareak. Herr 2-11-1961, 2. 

2 gorbel (H), korbel (H). �1. "Pierres saillantes des deux côtés du mur de l'âtre et qui portent le chambranle ou 

le manteau de la cheminée" H. �2. Muela de molino. � Saskiak bete oliaran eotzeko gorbelari ematen dition 

Mendi-aundi. Or Mi 103. 

3 gorbel. � Púrpura (color). � Liño biurrituzko errezel ubel, gorbel ta gorrimin bat birreunduriko keruben 

irudiz apainduta egizu. Ol Ex 26, 31 (Dv, Ur purpura, Bibl gorri-beltz). 

gorbel. v. orbel. 

gorbelsko. � Dim. de 3 gorbel. � Xoilki kolorea da gorbelsko, ta horrekin batean botoin xume-xume bat, eztu 

bertze deusik ezagutu. Birjin 604. 

gorbeltz. v. GORRI-BELTZ. 

gorbelztu (S ap. Lrq), gorbeltztu. � "Devenir rouge foncé" Lrq. � Garoak bere margoa utzirik gorbeltztu, 

zuaitz orriak oritu ala gorrizkatu dira. EEs 1920, 212. Basa-jauna ari da, zehe bat mihi kanpulat elkhirik, 

gorbeltztürik, intziriz eta tzinkhurtaz. GH 1932, 508. � (Fig.). Enojarse, irritarse. � Laborariak, Frantzian, 

erreüs dira, bena etzeizkü gorbeltzten. Herr 21-1-1960, 3. 


mende. 

897


1 gorbera. �1. "Mal qu'éprouve aux pieds et qui oblige à boiter un bœuf, une vache mal ferrés" H. �2. "Buey 

cojo (AN-ulz)" A Apend. 

2 gorbera. "(S), sensible à la chaleur" Lh. 

gorberatu. "Boiter à raison d'une ferrure mal faite" H. "Ponerse cojo el buey" A Apend. 

gorbeta. v. korbata. 

gorbezi (G-to), gorbizi (G-azp-goi-to). Ref.: A; Iz To (gorbeziye); JMB At; Gte Erd 252. �1. "Ligeramente 

asado" A. "Lo que no cuece bien" Iz To. "Alimento poco o mal cocido" JMB At. "Patata hauek ez dira ondo 

egosi, gorbiziak daude (G-azp)" Gte Erd 252. � Resistente, duro. � Gai gogorra, gorbizia, jarkitzen zaio 

ertilariari. "Resistente". MEIG IX 119 (en colab. con NEtx). Izate desberdin eta gorbizia iritxiko du. "Esencia 

desigual y obstinada". Ib. 127. �2. Enrojecimiento, irritación. � Beraz sudurretako gorbezi izugarria daukazu! 

EgutTo (ap. DRA). �3. (AN-larr). "Enfado, mal humor" Asp Leiz2. �4. (G-to ap. Iz To), gorbizi. Rebelde, 

desobediente. "La persona que no cede; gorbezie, bereti ateratzen eztana" Iz To. � Ez nintzan gorbizi oberena 

aukeratu naiez, iosta-naiez baiño. "Inoboediens". Or Aitork 22. Ez dedilla beretzat gorbizi. Ib. 279. 

gorbezitu (G-azp-to, AN-larr; A Apend), gorbizitu (G-azp; A), gorbiztu. Ref.: Asp Leiz2 (gorbezitu); Iz To 

(gorbezitu); Gte Erd 252. �1. "Asar ligeramente manzanas, castañas, etc." A. "Se dice cuando un cocido, berza, 

habas... ha perdido su temple por falta de hervor [...] y se cuece mal. Azea gorbezitu da" A Apend. "1) quedar sin 

cocer (la alubia) por haberle echado a destiempo agua fría; 2) ponerse la patata con el color verde y que no 

cuece" Iz To (en nota: "gorbezittu: [...] 3) perder su temple la comida cuando no se la toma a tiempo"). v. 

gormindu. � Eltzeari zaindu bear, babarrunak gorbezitu ta erre etzitezen. Zubill 41. �2. gorbiztu (V-gip ap. 

A), gorpiztu. Enconar(se) una herida (tbn. fig.). "Enrojecerse o enfurecerse una herida" A. � Aspaldi osatutako 

gaitzen zauriak gorbiztea. Zait Sof 120. Samiñgarriena zaidan gomuta gorbiztu didazu. Ib. 185. Gerora [...] 

aren arerio gorri bilakatu zan. Areago oraindik: etsaigo ori apetaz eta burutaldiz gorpiztu zuen Platonek. Zait 

Plat 29. �3. gorbiztu. Recuperarse. � Edan zuan trago baten botillan zegoan guzia eta berotu ta gorbiztu zan. 

Urruz EEs 1914, 46. � "Engordar, mejorar. Gaitxok zorion baten bota zittuanetik, oso gorbiztuta agiri da" Etxba 

Eib. �4. gorbiztu. Asolar. � Ezpara-eli aundi batek [...] Aigito osoa bete ta bazterraldeak oro gorbiztu zitun. 

Ol Ex 8, 24 (Urt galdu, Dv, Ur usteldu, Ker ondatu, Bibl suntsitua). �5. gorbizitu. Insistir, obstinarse. � 

Borondate etsigaitzak utzi duen eroiera zatitu eta aztarna gorbizitua. "Huella redoblada". MEIG IX 124 (en 

colab. con NEtx). Eman nion lanari, hartan gorbizituaz. "Me obstiné". Ib. 137. �6. gorpiztu. Conjurarse, 

rebelarse. � Zerua bortxatzeko gorpiztu ziran anaiak. "Coniuratos caelum rescindere fratres". Ibiñ Virgil 75. 

Histro gorpiztutik ieisten den Dakusek. "Coniurato descendens Dacus ab Histro". Ib. 92. 

- GORBIZTEKE. Sin enconar una herida. � Nola esango diogu, ba, "Aurra il da", aren samiña gorbizteke? Ol 

2 Sam 12, 18 (Dv atsekabeztaturen). 

gorbi. "Gorbixa (adj.), orondo, de buen año. Gizon gorbixa dago" Etxba Eib. 

gorbitz. v. gurbitz. 

gorbizi. v. gorbezi. 

gorbizikeria. � Resistencia. � Au entzunik [...] ene gorbizikeri guzia biguindu zan. "Reluctatio". Or Aitork 163. 

Bere esanera ekarri nahi luken gorbizikeria, bere eskera behartu nahi duen egoskorkeria. MEIG IX 117 (en 

colab. con NEtx). 

gorbiztasun. "Reciedumbre, agilidad. Larogei urtekin, aren gorbiztasuna gazte askok gura leuke" Etxba Eib. 

gorbiztu. v. gorbezitu. 

gorda. "(AN-5vill), columpio" A. v. gordanzibil. 

gordabia. �1. (Precedido de gen.). Refugio (de). Cf. gordegia. � Iparretik hotzik datorken aizearen gordabian, 

/ etxetik urrun han dago gure artzain etxola mendian. Xa Odol 102. �2. Protección, amparo. � Gida hauen 


mende. 

898


urratsak fedezko argian, / deus ez dadila gerta zure gordabian. Xa Odol 325. 

gordagia. v. gordegia. 

gordai. � Cofre. � Elenak [iltzeak] bildu eta ipiñi zituen gordai baliotsuetan. EE 1884a, 301. 

gordaidu. v. gordailu. 

gordailu (V-gip, G-goi-to, L-ain, S), gordairu (G; Lar, Dv), gordaidu (G). Ref.: A (gordailu, gordaidu); Elexp 

Berg. �1. "Tesoro" Lar. "Acaudalar, hacer caudales, [...] diru-gordairua egitea, ondasunen gordairua" Ib. 

"Hacen su prevención y tesoro de manzanas, que llaman gordairua" Lar Cor 60. "Tesoro, depósito de fruto, 

dinero" A. � Azken iudiziokotzat hire hirazko thesauraz gordaillu dolorezkoa egiten dutela. Lç ABC A 7v. 

Mintza gaiten lehenik gordairu haren edireitekotzat lurrean barna zilhatzen dutenez. "Trésor". Birjin 103. Onela 

bilduko dezu Zeruko ondasunen gordairu andi bat. AA I 476. Zerurako irabazien gordallua. AA III 307. Orduko 

[negurako] beautela / egin gordaidua. It Fab 167. Ez dezazutela nai gordallutu zuentzat gordalluak lurrean. Ur 

(G) Mt 6, 19. Edukiko dezu gordairua zeruan. Brunet Lc 18, 22 (IBk gordailu; Lç thesaur, Ol altxorra). 

Laztanez bere gordairua gordetzen zuen lurra. Otag EE 1881b, 114. Irabazi eder eta ugari oek [...] bere grazigordairuan 

gorde. AJauregi EE 1885b, 254. Turkian, gordairu edo tesoroa diruz baiño autsez obeto beteta 

eukiarren. Ezale 1899, 8a. Segurako Elizak badu gordaillu ederrenetako bat. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. Zerutik 

jausiriko gordalluba (tesorua) topau ebala. Altuna 91. Alor batean ixkutaturik dagon gordairu bat. Ir YKBiz 

182. Bere gordairu kutun bezela erabilli oi zuan kartera edo toxatxo bat. Lek SClar 108. Oroimenaren gordairu 

beretik. "Thesauro memoriae". Or Aitork 255. Oilategiko baztar batean gordetan zituan Patxik bere gordailuak. 

Osk Kurl 74s. Inka ospatsuen altxorraren gordairu edo ez ete zan. Erkiag BatB 21. Beste norbaitentzat zaintzen 

du gordairua. Berron Kijote 187. Amesbide zabal eta astunen gordailu hau. "Reserva". MEIG IX 117 (en colab. 

con NEtx). En DFrec hay 6 ejs. de gordailu. � Gelditzen da egiña legeak señalatzen duen gordairua. Ant JesBi 

2 (tbn. en Arr May 2). � Tesoro, preciosidad (en sentido irónico). � Igo bedi berori zorionean, gordailu ori 

onuntz etortzeke sendatzen jakingo dugu-ta. Berron Kijote 72. 

�2. (O-SP 227, SP, H, Foix ap. Lh (-llü)), gordairu (AN-5vill-araq ap. EI 166; Dv, H), gordegailu (BN-ad ap. 

EI 166; Dv � A, Hb ap. Lh), gordagailu. Escondite. "Lieu propre à cacher quelque chose" O-SP 227. "Cachette, 

repaire des bêtes fauves. Ikhusten ditut bihotzetako gordegailu guzietan direnak, je vois ce que renferment tous 

les replis des cœurs" Dv. � Hanbatez beud' erranak / agerriz dadutzanak, / eztazkit, ezterrazket / gordailluan 

daunzanak. O Po 28. Zure barrenean, zure bihotzeko gordegailuan gu sartzea. Dv LEd 91. Urus heien 

gordegailuak hatzemaiten dituztenak! Prop 1876-1877, 108. Huna hementxet urrez eta zilarrez mukurru bete 

eltzearen gordegailua. HU Zez 58. Laster ene gordagailurat. Barb Sup 156. Etzaio oartu, naiz gordegailluaren 

oso inguru ibilli. Ldi IL 91. v. tbn. Casve SGrazi 162. � (H), gordairu (Lar, H), gordairo. Depósito, lugar donde 

se guarda. "Alcancía [...] buztinezko gordairua" Lar. "Caxa, almacén de mercadurías" Ib. "Guardajoyas, lugar 

donde están, joien [...] gordairua" Ib. � Zure argi guziaren gordairu egin dituzunak. Lar SAgust 16. Gizon onak 

gordallu onetik ateratzen ditu gauza onak; eta gizon gaiztoak gordallu gaiztotik ateratzen ditu gauza gaiztoak. 

"Thesauro". Ur Mt (G) 12, 35 (Lç thesaur, Ur (V) gordeleku, Ol altxor, Ker ondasuntegi, IBe ontasun-kutxa). 

Kendu eutsazan gordairuari lokarriak. Ag Kr 165 (166 gordairoa). Elerti-bizkera sorkundeak [...] Euskal-Erriaren 

orriak dituzte gordaillu. Y 1933, 2. Dirua biltzeko kutxa edo gordairu batzuek. Ir YKBiz 321n. Biotza da 

gizonaren gordairu ori: ortik ateratzen ditu bakoitzak an dauzkanak. Ib. 165n. Maitasun-zintasunen / bateko 

gordaillu. Gand Elorri 129. An barruko armario ta gordailluak. Erkiag BatB 46. [Jana] gutxiegi danean berriz, 

[...] gorputzeko gordeleku, gordairu edo almazen bezelako lekuetatik artzen du [beiak]. Oñatibia Baserria 66. 

Ire azi-gordaillu ta errota. NEtx LBB 242. � Lugar cubierto, abrigo. � Zur beraren ezarteko / aireko kolpen 

gordallüan. Arch Gram 95. Bero handietan ardi saldua ezarri behar da gordallüan. Ib. 121. � gordagailu. 

Protección, defensa. � Alako gordagailu ona ezpaitzen aski [...] asi zen euskalduna odola zariola. "Defensa". 

(Quijote IX). Or RIEV 1929, 9 (Ldi ib. 210 babeskallu). 

- GORDAILUZ (S ap. A; H). En secreto, a escondidas. � Hanitxek, egiten dütien gaizetan, bere büriak 

gordallüz txerkatzen dütie jakin gabe. Mst I 14, 2 (SP, Ip ixilik, Ch gordeki, Leon gordeka). 

gordailutegi, gordairutegi (Lar). � "Tesorería" Lar. � Oiek guziak izango dirade Dierriko gordairutegiaren 

edo Tesoriaren [sic] kontukoak. EConst 61. 

gordailutu, gordairutu (Lar, H). �1. "Atesorar" Lar. � Ez dezazutela nai gordallutu zuentzat gordalluak 

lurrean. Ur (G) Mt 6, 19 (Lç egin zuen thesaurak, He, Ol bil(du), Ker, IBk, IBe pilatu). �2. Conservar(se). 

"Gardairutu [sic, probablemente errata por gord-], conservar" Izt VocC. � Gelditu zan España uts utsa [...]. 

Gordairutu izan ziran bertako jaiotarrak. Izt C 4. 


mende. 

899


gordailutxo, gordairutxo. �1. Pequeño tesoro. � Bere soldatak ardura andiarekin gordeaz egiñ zuan bere 

gordairutxoa. AA II 193. �2. Cofrecillo. � Sedazko paper bigunetan baturiko gordairutxo bat. Ag Kr 164. 

gordailuzain (A DBols), gordairuzain, gordairuzai (Lar, H). � Tesorero. � On Anastasio Goiri Bizkaiko 

Erkauteko gordairuzañak (Donostia, 1894). JFlor. 

gordain. � (Sust.). Lozanía. Cf. gordin. � Zahartuak ez gaituk. Hogoi eta dotzena bat urthetan, gordain 

hoberenean duk gizona. SoEg EG 1958 (2-3), 159. 

gordaintasun. � Lozanía; edad lozana. � Zahartasunak edo hirugarren adinak galdatzen du bigarren adinak 

edo gordaintasunak edo lehen adinak ez bezalakoa nahi zuen bezala. SoEg Herr 24-1-1963, 1. Gorputzak 

galdegiten du ixiltasuna, ixiltasunak bihurtzea gatik gordaintasuna. SoEg Herr 1-8-1968, 1. 

gordaintu. v. gohaindu. 

gordaira (H). � Escondrijo. � Ezen ene konzienziaren xokoluak eta gordairak eztitut ezagutzen. Ch III 46, 5. 

gordairu. v. gordailu. 

gordaka. v. gordeka. 

gordaka. v. gordeka. 

gordakaitu (Lar). � Conservar (un alimento). "(Hacer) conserva" Lar. "Pernigón, Genovatik datorren aran 

gordakaitu bat" Ib. � "Guarnecer plazas, vestidos" Lar. � + gordakaiatu. Conservar(se), mantener(se). � 

Beragatik gordakaiatu izan dirade Gipuzkoan gure egunetaraño ainbeste dantza oniritzi pozkidatsu. Izt D 15. 

Lur onek Fede bizi bat beti / gordakaitzen du beregan (RArt, 1886). JFlor. 

gordalegi. "(Sc), garita, escondrijo del cual se ejerce vigilancia" A. 

gordaleku. v. gordeleku. 

gordana. "Manzana reineta (Darric)" DRA. 

gordantxa (V-m), gorrantxa (BN), kordantxa. "Gorrantxa (BN), manzana rojiza" A s.v. sagar. "Gordantxa (Vm), 

cierta manzana sidrera" A Apend. "Kordantxa, variedad de manzana (Itza 83)" Garate 1.ªCont RIEV 1930, 

155. 

gordantza. � Ocultamiento. � Etzen orren laburra Jesusek aldi onetan bere Apostol onei agertu zien gordanza 

ta agertu bage egon beharra. Mb IArg I 316. 

gordanxuri. v. gordintxuri. 

gordanzibil. "(AN-5vill), columpio" A. v. gorda. 

gordape. v. gordepe. 

gordape. v. gordepe. 

gordari (S ap. Lrq; Lar, Hb ap. Lh, H). v. gordelari. �1. "Guardador, el que esconde" Lar. "Cachottier" Lh. �2. 

"Guardajoyas, el sujeto" Lar. "Qui garde, serre, met en réserve" H. � Avaro. "Guardoso" Lar. �3. "Qui garde, 

protége, défend" H. �4. "Qui garde, observe, accomplit" H. 

- ESKU-GORDARI. v. esku. 

gordasagar. v. gordesagar. 


mende. 

900


gordatu. v. gorde. 

gordaxka. v. gordezka. 

gordazibil. v. GUARDIA ZIBIL. 

gorde (gral.; Lcc, Mic 7r, Lar, Añ, H), golde (G-to, BN-baig). Ref.: A (gorde, golde); Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte 

Erd 194. � Tr. De uso frecuente al Sur en casi todas sus acepciones; al Norte es general sólo en la acepción de 

'ocultar(se)'; con otros significados --además de algunos autores modernos influidos por la tradición meridional, 

como Mirande y Xalbador--, lo emplean Dechepare, Leiçarraga, Axular, Tartas, Belapeyre y Haraneder 

('guardar, almacenar'), Etcheberri de Ziburu ('guardar, almacenar', 'encerrar, tener preso', 'cumplir, observar', 

'proteger', 'guardar (respeto)' y 'reservar') y Pouvreau ('conservar' y 'reservar'). La forma de sust. vbal. gordatze la 

emplean los autores suletinos, Leiçarraga y --alternando con gordetze-- Haramburu (377), Barbier (Sup 124), 

Oxobi (181), J. Etchepare y Larzabal; al Sur sólo la encontramos en CatAnz ((5); cf. tbn. "guardador, gordaitan 

deuena" en Lcc); gordete se encuentra en Betolaza y Arzadun. El radical gorda lo usan los autores suletinos, en 

alguna ocasión Pouvreau (Phil 132) y Barbier. Sólo encontramos algún ej. de part. gordatu en Belapeyre (II 49) 

y Barbier (Sup 7), y gordetu en Hiribarren (Esk 141), Elissamburu (Fram 66) y F. Irigaray (151). Golde no se 

documenta en los textos. En DFrec hay 271 ejs. de gorde. �1. Guardar, almacenar, recoger. "Guardar, gorde 

egin" Lcc. "Almacenar, zertegian sartu, gorde, bildu" Lar. "Ahorrar, reservar de lo que se había de gastar, [...] 

bear dan gauzatik zerbait gorde" Añ. "Depositar" Ib. "Diru gordea, argent serré, enfermé" H s.v. gordea. 

"Goithiak gorde zaitzue, levez, gardez, conservez les restes" Ib. s.v. gordetzea. � Bihi hunak gorde gabe behar 

dizi xahutu. E 241. Zuetarik batbederak bere baithan ezar dezan apart, Iainkoaren benignitatez ahal dezana 

gordatzen duela. Lç 1 Cor 16, 2 (He gorderik [...] duena, Ker gorde dagiala; Dv aldaratu, Ol y Bibl bildu, IBk e 

IBe aurreratu). Atera dau biotzori, / gorde dau kalza-mudoetan. Lazarraga 1197v. Alogoroak oi neukala / 

zuretzat ondo gorderik. Ib. 1201v. Berba dollorok gorde egizu. Ib. (B) 1201v. Ez eugia, gorde uts. "El no tener, 

todo es guardar". RG A 35. Obe da gorde ze ez eske. RS 320. Elizan olio saindua gordetzean. EZ Man II 92. 

Gorde zazu erremusina probearen golkhoan. Ax 219 (V 146). Dobladu daigua ta kaxan gorde bite. Mic 15r. 

Abariziosak ere oro iresten du edo gordatzen. Tt Arima 106. Hura [besteren hona] gordatzen edo bortxatzen 

dienek. Bp I 100. Bere etxean gorde ote deban edo iduki arma bedaturik. OA 158. Gari onak edo anima garbiak 

gordeko ditu zeruko bere ganbar eder-ean. Mb IArg I 202. Zuek gorde dezutenaz kontentu gera gu. Cb Eg III 

338. Kutxa gordetzeko eragin zuan [...] kanp-etxetxo bat. Ub 29. Etxeko-andriak gorde daruaz [giltzak]. Mg 

PAb 71. Ostutako gauzak gorde diozkatzun norbaiti. AA II 177. Erlikijak beti gorde eta euki biar dira modu 

onian. Astar II 51. Mana gordeta zeukaten urrezko ontzia. Lard 81. Lur onak ur asko artu ta gordetan dau. 

"Conserva". Ur Dial 44 (It gordetzen; Dv, Ip begiratzen). Bere gordairua gordetzen zuen lurra. Otag EE 1881b, 

114. Lau zurikoak gorde. Azc PB 319. Koprian gordeta idukiko du nere bataioko papera. Moc Damu 9. 

Janariak gordetzeko lekua. Ag G 14. Diruba norberak gorde. Kk Ab I 104. Gutxik dakite irabazten, banakak 

gordetzen. ABar Goi 59. Pilotak an gordetzeko. Or Eus 420. Legearen aginduz gerorako gorde bear dana. 

Eguzk GizAuz 153. Ez dago an bera [euria] gorde lezaken zuaitz-azpiko orbelik. Munita 20. Hango edo hemengo 

biltegietan gordetzeko. Zerb Azk 21. Beiñe dirurik ezpaitu gorde. Mattin 127. 

v. tbn. ZBulda 65. Lar, carta a Mb 280. VMg 28. Añ LoraS 93. Gco I 425. fB Olg 14. It Dial 27. Izt C 458. Sor 

Bar 60. PE 70. AB AmaE 280. Urruz Urz 18. Arr May 162. A BGuzur 119. Alz Ram 107. KIkV 62. KIkG 49. 

Jaukol Biozk 3. Lab EEguna 115. Otx 36. Lek EunD 35. JMB ELG 80. TAg Uzt 205. SMitx Aranz 104. JAIraz 

Bizia 27. SM Zirik 113. Arti Ipuin 66. Zait Plat 22. Osk Kurl 215. Vill Jaink 87. Erkiag BatB 96. Alzola Atalak 

76. Berron Kijote 80. MEIG VIII 115. 

� Encerrar, tener preso. "Soldaduak karzelan gordetzen zutela" H. � Bañan nola Erregeak utzten baitu semea, / 

zeren huts egin duen, gazteluan gordea. EZ Man I 120. Presondegi kaiolatu baten gordetzeko. VMg 41. v. tbn. 

Ag AL 39. Gaizkile ustekoa batek atzi, besteak gorde giltzapean. MIH 321. 

�2. (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill-larr, L-côte, BN, S; SP, Urt I 19, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, 

Gèze, Dv, H), gordetu (Urt I 19, VocS), gordatu (S). Ref.: A (gordatu); EI 166; Lrq; AtSac 44; Etxba Eib; Asp 

Leiz2 (izkutatu); Elexp Berg; Gte Erd 108, 180. Ocultar(se); desaparecer, ocultarse a la vista. "Celar, encubrir" 

Lar y Añ. "Cacher" VocS. "Iges eiñ karzelatik eta artzaiñ batek gorde dittu" Etxba Eib. "Oraino gorderik atxiki 

dute (BN-arb)" Gte Erd 180. � Aitzur zezan lurrean eta gorde zezan bere nabusiaren dirua. Lç Mt 25, 18 (He, 

Dv, Ur (G), Ip, Echn, Ker, IBk, IBe gorde; Ur (V) ezkutau, Hual altxatu, Ol ostendu). Dohain hura berzetarik 

dadukazu gordea. EZ Man II 82. Ihes egin zuen, gorde zen. Ax 434 (V 283). Bana gordatzen du, eta / salhatze' 

ezta sori. O Po 32. Humiltasunak gordetzen eta estaltzen dituelarik bertuteak. SP Phil 211. Bertze izarrak oro 

gorda bite. Tt Onsa 56. Bere izena gorde diana. Bp I 21. Bere gogoan estalirik eta gorderik daduzkan gauzak. 

ES 381. Alferrik ni gal-arazteko gordetzen haiz. He Gudu 139. Laidatü behar dien [...] gaizen ümilki gordatzen. 

Mst III 54, 7. Gordeko naz zuen begietatik. Mb IArg I 315. Gorde izan du bere umea. Lg I 376. Bere bilhoetzaz 

ere bolharra gorde. Egiat 160. Nola gorde zan ta libratu zan Jesus aurra? Ub 65. Esaten nituban arinenak, ta 


mende. 

901


astunenak gorde. Mg CO 268. Nork estali ta gorde du tragoen artean gorderik iduki nai zuan gauza? AA III 

378. Haren azpian errexki [...] gordetzen baita hantustearen phozoina. Dh 68. Gordetzen ditu gizonen begietan 

bere dituen [...] kalitateak. Jaur 357. Gorde zen botxü baten gibellian. Arch Gram 90. Jesus gorde edo ezkutatu 

zitzaion. Lard 468. Eztaite gorda mendin-gañen egina den hiria. Ip Mt 5, 14. Gorde da ni ez ikhusi nahiz. Prop 

1876-77, 3. Orduezkeroztik gorde zan erritik. "Ha desaparecido". Otag EE 1881b, 110. Nun zare gorde? AB 

AmaE 152. Batere gorde gabe soldadu aintzindari bat zela. Jnn SBi 129. Aldi huntan iguzkia da histu, gorde, 

kukutu. HU Zez 94. Arriya tira ta eskua gorde. Iraola 50. Bertaratu naizenean gorde zait ur gañetik [neska 

txikia]. Ill Testim 27. Ez zakien gehiago nun eta nola gorda bere burua! Barb Sup 8. Barneko ilhundura dezakea 

gorde? Ox 77. Emazte tramada bat, kapotxinaz gorderik. Const 30. Bada-ezpadan gorde apellidu ori. Kk Ab II 

183. Xutitzen zaion mendoiak erdi-gordetzen duelakotz. JE Ber 85. Itsus litzakela-ta, gorrotoa gorde. Or Eus 19. 

Eskandalu auek luzaroan ezin gorde ditezkela. Etxde JJ 165. Nazka ematen dizut. Etzait au gorde, ez. Txill Let 

89. Toki itsusi hoien gordatzeko. JEtchep 75. Zertako gorde ager ditakena? Ardoy SFran 281. Dukian bildurrez 

gorde biarrian. Etxba Ibilt 486. Ez ditu bere hutsak gehiegi gorde. MIH 273. 

v. tbn. Mat XII. Harb 339. Mih 36. Brtc 161. Xarlem 1523. VMg 30. Zav Fab RIEV 1907, 537. AstLas 60. Echag 

143. UskLiB 107. Etch 126. It Fab 193. Gy 241. Hb Egia 100. Arr GB 66. CatS 87. ChantP 378. Xe 185. PE 

147. Zab Gabon 41. Sor Bar 96. Bv AsL 134. Elzb Po 199. Zby RIEV 1909, 227. Lap 46 (V 25). Arb Igand 100. 

Azc PB 221. Ag AL 53. Itz Azald 171. CatJauf 19. Echta Jos 259. Alz Ram 127. Inza Azalp 15. Mok 13. Enb 

201. Tx B 134. Etcham 134. Otx 34. Ldi IL 64. Ir YKBiz 120. TAg Uzt 116. Iratz 101. Zerb IxtS 99. JAIraz Bizia 

42. Munita 19. Mde Pr 162. Anab Poli 78. Erkiag Arran 42. Bilbao IpuiB 64. Akes Ipiñ 16. Ugalde Iltz 40. Arti 

MaldanB 223. Basarri 49. Gand Elorri 63. Osk Kurl 74. Vill Jaink 131. Onaind in Gazt MusIx 153. Larz Senper 

130. Salav 68. Ibiñ Virgil 102. NEtx LBB 265. Xa Odol 182. Berron Kijote 18. Gordatu: GAlm 1951, 48 (ap. 

DRA). Gordatze-: Larz Senper 28. Casve SGrazi 160. 

� Gure sekretuaren gordeak, agerrak baino hobeki zerbitzatzen dik ongia. Larz Senper 120. 

� (SP, Urt I 19, Ht VocGr 336, Lar, Añ, Gèze, Dv, H, A). (Part. en función de adj.). Secreto, oculto. "Oculto" 

Lar y Añ. "Leku gordea (BN-baig), escondrijo" A. Cf. O Not 51: "Cuerdo [...] a Vasconico korde vel gorde, id 

est occultus, textus, reconditus" (la primera var. es probablemente facticia). � Baina bihotzeko gizon gordea [...] 

zein baita Iainkoaren aitzinean prezioso. Lç 1 Petr 3, 4 (He, Dv gordea). Gauza gordea, urre gorri. "Guardada". 

RIs 36. Apostoluek egin zuten egin haren galdea, / ordean erran zitzaien zela gauza gordea. EZ Man I 77. 

Grazia miretstekoa, estalia eta gordea. SP Imit IV 1, 10 (Ch gordea; Mst gorderik daguena, Ol osten). Har 

ezazu hunen estatu / humilla eta gordea. Gç 116. Bekhatu eta krima gordeak. CatLav 67 (V 42). Alferkeriaren 

bizioan badela pozoiñ gorde bat. He Gudu 125. Lurpe gordean arkitzen diran urre ta zillar. Mb IArg I 161. 

Santua gordea, baztertxoan sartua, erretiroan eskutatua bezala. Cb Just 129. Profetak atsegin gorde bat izan 

zuen. Lg I 345. Bere jujamendu segret edo gorde batez. AR 308. Zenbait bekhatu gordez hila bada ene arima. 

Brtc 155. Gauza gorde estaliak. Ub 46. Zure bekaturik ezkutuenak, gordeenak. Mg CC 141. Indar gorde eta ezin 

bentzutu batez. MarIl 72. Yaun gorde haren ezagutzari darraizko. Hb Egia 2. Luterren dizipulu gorde bat. Laph 

83. Sasipe gordean. AB AmaE 150. Gogorazio gordeetarañokoak. Arr May 47. Bizitze aphal, gorde eta 

eskerniatü hartan. Ip Hil 142. Emazteki nigar nasai, ahal bezain ixil eta gorde [...], amarenak. JE Bur 136. Sare 

gordeak hedatuak ginauzkan! StPierre 36. Gordeak zituen tiro-gaiak. FIr 140. Eun dukatak or daude pikope 

gordean. Lek EunD 31. Ixilkiak (gauza gordeak) ezagutzea. Ir YKBiz 172. Aspalditik lokarri gorde batzu ukan 

ditugu. JEtchep 75. Ba-dauzka barnean beste zenbait gogo gorde eta estaliak. Vill Jaink 140. Alemanen 

kontrako armada gordean (Resistence clandestine). Larz in Alzola Atalak 117. Gauzen muin gordeari. MIH 168. 

v. tbn. Mih 127. Monho 154. Dh 108. JesBih 33. Gy 319. Dv LEd 105. CatS 26. Jnn SBi 15. Lap 177 (V 78). 

CatJauf 58. Or Eus 311. 

� (V, B), gorde (Vc, BN-baig ap. A), golde (V?, BN-baig ap. A). Reservado, discreto. 

�3. (Lar, Añ, H). Respetar, cumplir, observar. "Guardar las fiestas, las leyes, los Mandamientos" Lar (Añ tbn. 

s.v. guardar). "Hitza gordetzea, garder, tenir sa promesse" H. � Irugarrena, eguzariak gordetea. Bet 10. Bizi 

guztian sainduki gorde behar legea. EZ Man I 124. Bizkaiak egin dituz gorde Pazkoak. EgiaK 86. Mandamentu 

oneek gordeetako. Cap 55. Domekak da jaiak gordetea. Arz 23. Kontentauko da gorde daianagaz emon jakan 

konsejua. Urqz 22. Urrengo abisoak Maisu Euskaldunak gorde bear ditu. Cb EBO 50. Nola gorde zuen 

Israeldarrak heren itza? Ub 34. Gorde bear diran jaiak eta pestak. Ib. 175. Jangoikuaren esana gorde ez 

ebalako. Mg CO 61. Gorde ondo domeka ta jaiak. Añ EL 1 78. Neurririk batere geienean ez gordetzea edo erraz 

aserratzea. Gco II 60. Ezin gorde baditezke Elizaren zeremoniak. AA I 57. Bein emandako itza gorde bear zala. 

Lard 115. Nola ongiena gordeko zuten erregla. Bv AsL 76. Zelan gordetan dira jaiyak? Itz Azald 91. Iztun 

zaarren legeak nola dituten gordetzen itzetan eta silabetan. Or Aitork 33. Andrentzat kanpoko itxurak dira ondo 

gorde biar diranak. SM Zirik 25. Eiñdako promesa gordetzera. Etxba Ibilt 482. Altube jaunak finkatutako 

legeak, euskarak gorde behar lituzkeenak izango dira agian. MIH 252. 

v. tbn. CatBurg 9. fB Olg 42. fB Ic III 344. JJMg BasEsc 32. Astar II 64. CatLlo 88. CatBus 24. Legaz 4. Azc 

PB 22. KIkG 28. Enb 153. Munita 14. Mde HaurB 31. Akes Ipiñ 27. Vill Jaink 103. Gazt MusIx 109. 

�4. (V ap. A; Lar, Añ, Dv, H). Proteger(se); cuidar; librar (de), preservar; abrigar(se), proteger(se) de las 

inclemencias del tiempo. "Acoger, recibir a alguno", "cuidar", "custodiar", "defender" Añ. "Abrigarse, 


mende. 

902


calentarse, defenderse del frío, otzetik gorde(tzea)" Lar y Añ. "Salvar" A. � Lar abre edo xorien ahotarik 

gorderik [defuntuak]. EZ Man II 99. Neure Angeru Goardakoa, emon zineana gorde nengizun. Cap 124. Gorde 

gagizan berba deungetarik. Arz 26. Aize ta eraunsi gaistoetatik gordetzeko eman dizkigu geren itxeak. Mb IArg I 

310. Piztietatik dala / naiz lapurretatik / zuk gordeko dituzu. GavS 24. Zuk gorde ta anparatzeko. Cb Eg III 299. 

Jainkoak gorde zituan, suak bat-ere erre gabe. Ub 51. Ez euriti, ez eguzkiti gizona gordeetako. Mg PAb 58. 

Aingeru gordetzallea, zaindu ta gorde nagizu gaur. Añ EL 1 5. Etsai gaixtoaganik gorde benaza ni. LE Ong 41v. 

Gordetzen ditu egopean, otz egiten badu. AA II 74. Bere burua gorde eta etsaiak galdu naiez. Lard 146. Jauna, 

gorde gaitzatzu, galduak gera. Ur Mt (G) 8, 25 (He, Ur (V), Echn, Hual, Ker, IBk, IBe salba(tu), Dv, Ip begira, 

Ol yagon). Katibutasuneko perilletik gorde bazuen ere. Aran SIgn 87. Artaldiak jaon, gorde eta zainduteko. Itz 

Azald 49. Arriskuetatik gorde. ArgiDL 62. Ori andretzat suertatzia / Jainkoak gorde nazala. Tx B I 61. Ardijak 

gordetan. Laux BBa 108. Bizi bat gorde ala galaraztea? Ir YKBiz 113. Aien berotik ez diteke iñor gorde. Or 

Aitork 217. Gorde etziran guziak, oñaztarren eskuetan il ziran. NEtx Antz 14. Gorde daiguzan geure buruok. 

Bilbao IpuiB 212. Berekoikeriatik nork gorde izan dezagun. Vill Jaink 155. Autsagandik kopetak (mototsak) 

gordetzeko. Etxba Ibilt 474. 

v. tbn. VMg 71. Gco II 69. Astar II 265. Zav Fab RIEV 1907, 93. CatLlo 97. Echag 165. CatBus 58. Arr GB 23. 

Xe 201. Ud 95. Bv AsL 205. Apaol 50. Ag AL 155. KIkG 80. Enb 78. JMB ELG 79. Ugalde Iltz 23. Basarri 9. 

MAtx Gazt 99. Ibiñ Virgil 109. 

� (V, G, L, BN; Lar). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 2. "Abrigado lugar, leku beroa, otzetik gordea" Lar. "Toki 

gordean (V-gip, G-azp)" Gte Erd 2. 

�5. "Honrar, respetar, lotsea gorde" Añ. � Gorde behar errespetua. EZ Man II 8. Alkarri leialtasuna 

gordetzeko. OA 76. Ez deutsazube ezeri lotsarik gorde. Mg PAb 208. Begiramentu au etzitzaion beti gorde. AA I 

428. Oien truke beti gorde izan zion gogortasuna. Lard 40s. Leialtasuna gorde diodan bezela. Arr GB 74. 

Begiramen oriek gorde itzatzu bestientzat. Bv AsL 179. Agintzen duten erri-gizonai mendetasuna gorde. Munita 

31. Iñori eztio itzalik gordetzen. Etxde JJ 105. Berorren borondate aundi orri zor diodan legea gorde. NEtx Antz 

35. Ez diola Orixeri ere [...] begiramenik gorde. MIH 292. v. tbn. VMg 30. JJMg BasEsc 231. Berron Kijote 61. 

�6. (H). Reservar. � Hek Elizako Prelatei dagotzala gordeak, // zergatik deitzen baitire kasu reserbatuak. EZ 

Man I 21. Zure beldur direnentzat gorde dadukazun eztitasunen mulzua. SP Imit III 10, 1 (Ch gorde; Mst 

begiratzen, Ol altzatu). Oriek Apezpikuarentzat gordeak daude. Ub 219. Gorde zuan Jangoikoak egun bat bera 

onratzeko. Mg CC 192. Gorde bear due Jaunarentzat [...] amorio guztia. AA III 398. Asteko zazpi onetatik bat 

bakarrik gorde eban beretzat. Astar II 75. Berariaz arentzat gordeta zeukan aragia. Lard 155. Neretzat gorde 

biar zenduke / arreba aberats ori. PE 151. Ugazabarentzat gordeta euki oi zan sukaldeko aulki zabalean. Ag AL 

109. Erria euskozaletzearentzat alegin-zati eder samur bat gorde dezagun. Ldi IL 144s. Arantz ortan txoko bat 

gorde neretzako. SMitx Aranz 36. Leku bat gorde ziola bere haur-amets garbietan. Mde HaurB 24. Ia guretzat 

gorde / toki eder ura. Uzt Sas 34. Erdaraz ari zirela elkarrekin, "behekoentzat" gordetzea euskara. MEIG VII 

36. 

v. tbn. JJMg BasEsc 252. Añ EL 2 139. Bil 165. Arr GB 122. Tx B II 261. Enb 113. NEtx Nola 31. Ibiñ Virgil 

104. Azurm HitzB 42. Berron Kijote 112. 

�7. Mantener(se), conservar(se). "Jentia hor dabill linea gorde ezindda" Elexp Berg. � Zeinen bizitzea gorde 

degigun Iaungoiko guztiz poderosoak. Cap (ed. 1893), pról. Errazki begiratzen eta gordetzen badira urthe 

bethean azukrez edo eztiz konfituraztaturik [gereziak]. SP Phil 162 (He 164 konserbatzen). Valladiliko salea / 

Gipuzkoar[ra]i berea / txintxurrak sarri gorde deuste. (Interpr?). BBizk 7. Beren izkera gorde izan da. Cb EBO 

12. Jainkoaren hitz iskribitu-gabea da [...] eskribituak ez dauden egia batzuek gorde zituana. Ub 108s. Gorde 

deutsalako bizitzia. Mg CO 171. Munduan arkitzen diran gauzai nork gordetzen ote die duen izatea? AA III 

337. Gorde bear dala usanz eder au. AA II 17. Beti bardin ta beti garbiro gorde dabeela Jaungoiko bakarraren 

sinistute ta ondra. fB Ic I IV. Ume azitzeko gorde bear dira Epaillean jaioak. It Dial 100 (Ur gorde; Dv, Ip 

begiratu). Aren izena etxean eta etxekoetan beti gorde dedin. Lard 162. Osasunean sendo gorde dute. Arr GB 

110. Sendotu ta gorde eban / luzaro bizia. Azc PB 85. Amak bere garbitasun ta osotasun guztia gordetzen zuala. 

Inza Azalp 57. Gure izkera gorde ta landu. Ldi IL 136. Latiñezko forma gorde diot. Mde Pr 247n. Jainkoak 

gorde zaitzala beti euskaldun. Anab Poli 80. Jainkoa ukatu ondoren, itza, alere, nai dute gorde. Vill Jaink 133. 

Bizia gorde dezaten, jateko gosea eman die [Jaunak]. MAtx Gazt 39. Zazpi urtian ixillian gorde doten bezela 

barruko su au. Etxba Ibilt 459s. Itzultzaileek gorde dute [...] liburuaren bizia. MEIG II 84. 

v. tbn. VMg 71. JJMg BasEsc 155. Zav Fab RIEV 1907, 93. Echag 267. Izt C 236. Bil 47. Aran SIgn 85. JanEd 

I 23. AB AmaE 169. Bv AsL 26. Ag AL 90. Txill Let 120. SM Zirik 94. Ugalde Iltz 24. Arti Ipuin 35. Osk Kurl 

117. Alzola Atalak 94. NEtx LBB 291. Xa Odol 261. Berron Kijote 22. 

� Eta guk geuk, gorabera jakiñak gordeta ere [= 'guardando las diferencias'], ez al dugu berdintsu jokatzen? 

Txill Let 138. 

�8. (Añ, H). "Abstenerse de hacer cosa mala, bekatutik, jotik gorde" Añ. "Evitar" Ib. "Zuhurra gordetzen da 

ardotik" H. � Gorde zaite bada aurrerakuan orrelan berba egiteti. Mg PAb 49. Beste batzuk egitetik bear gera 

gorde. Vill Jaink 75. 

�9. "(Vc), económico" A. � Aurkituten dira guraso ondo eukijak, baña ain gordiak ze ez deutseen lagunduten 


mende. 

903


biar legez. JJMg BasEsc (ed. 1845), 252. Ni, zorionez ama zana bezelako gordea izan. A Ardi 46. 

�10. "Eztot nik izan ez gorderik ez galdurik, en nada me he entremetido; litm.: no he tenido ni ganancias ni 

pérdidas (V, msOch 104)" A EY III 284. Cf. GORDE-GALDUAN. 

- HAIZE-GORDE. v. haize. 

- EZIN GORDEZKO (Dv). Imposible de ocultar. "Qu'on ne peut cacher. Zure hutsa ezin-gordezkoa da, [...]" Dv. 

� Napar-ardoagana / zun ezin-gordezko griña. Or Eus 195. 

- GALDU-GORDE. v. galdu. 

- GORDE-AGERKA. Mostrándose y ocultándose. � Algerian, bur-bur-bur gorde-agerka, alhan dugula bethi 

gerla itsusia. SoEg Herr 14-2-1957 (ap. DRA). 

- GORDE-ALDARE. Altar cubierto. � Ostegun Ostiral santuetan gorde-aldare ontara agertuak egiñez. Or MB 

359. 

- GORDE-ANTZEAN. Veladamente. � Beti egizale ta maitazale, maite-gaia gorde-antzean landu ba du ere. Or 

Y 1933, 406. � En secreto. � Aretxek eman zidan poza gorde-antzean eukitzeko. Berron Kijote 111. 

- GORDEAN (V-ple, L ap. A). A escondidas, en secreto. � Zehatu dute gordean eta ageririk. Hb Egia 147. 

Gordean egiozu zure Aitari othoitz. Dv Mt 6, 6 (He, Echn, Hual sekretuan, Ur (G y V) ezkutuan, Ip gorderik, Ol 

isillean). Zure Aitak gordian ikhusten beitü. Ip Mt 6, 6. Pekatariak egiñagatik / pekatu ustez gordean. PE 22. 

Oso gordian egiten da au / naiz batzuk kontatu dana. Uzt Sas 178. � (Estar, tener, etc.) oculto. � Txikiak 

[pekatuak] esan, aundiak utzi, / irutatik bi gordian. Xe 345. Beste onlako gordian egon nai duen batengatik. 

Iraola 127. Beren urteak bakarrik edukitzen ditu ixilikan edo gordean emakumeak. EgutTo (ap. DRA). Orain 

bistara azaldu zaigu / len gordian egondua. Tx B II 34. Gordean ezkutatu behar dela. Arti Ipuin 49. Gordean 

egonik ere betiko iturri. Gazt MusIx 219. Gordian ezin egon dirade, / ain dirade dotoriak. Uzt Sas 321. Gordean 

eukiko bait-zuan. Berron Kijote 108. Gordean zegoen edertasuna. MIH 175. � "(G-bet), a la gallina ciega, juego 

de niños" A. 

- GORDE-BILAKA. "Apodidrascinda, haur jokoa, gordebillhaka jokóa" Urt II 168. 

- GORDE ERAGIN. a) Hacer cumplir. � Onelako lege edo pena bat ifiñi ta gorde eragiten badezu. Cb Eg III 

387. Ala gorde eragiten dizkigu [...] obligazioak. Gco II 85. Probinziako Alkateak, Batzartarrak eta Auzoak 

onela bete-erazorik gorde-eragin dezatela zuzenki. Izt C 140. Berak [Moisesen legea] zintzo gorde, eta besteai 

gorderagiteko txit kontu andikoa zan. Lard 493. Iaunaren legea gordeaz da gorde eragiñaz. Ag AL 131. b) 

Hacer esconder. � Neure diru gosiak gorde eragin eustazan [kapa bat, amabi diru ta urrezko kana bat]. Mg CO 

176. c) Hacer guardar (un comportamiento). � Honestidadea gorde eragiten digun birtutea. Gco II 39. Birtute 

bat janean eta edanean fin ona, neurri ona eta modu ona gorde eragiten diguna. Ib. 57s. Ez erakutsijak ta gorde 

eragiñak gurasuak, modestija ta erretirua eureen erraijetako frutubei. JJMg BasEsc 122. d) Hacer conservar, 

hacer mantener. � Fama ona gorde eragiten du [tenplanzak]. Gco II 63. v. tbn. AB AmaE 174. 

- GORDE EZ DAITEKEEN(A). "Gordaezdaitekiana (S; Foix), évidence" Lh. 

- GORDE-GALDUAN. "Ganar: como quiera a veces gana y a veces pierde, gorde galduan" Izt. "(V, ...), a la 

ventura" A. v. GALDU-GORDEAN. 

- GORDE-GORDEAN. (Tener) muy en secreto. � Zuur aski ta gorde-gordean eukitzen zuan bere osabak 

[nexka]. Berron Kijote 138. 

- GORDE-GORDEKA (V-arr-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (kukúmarroka). "Al escondite, juego de niños que consiste 

en esconder entre varios algún pañuelo que traspasan de mano en mano, mientras uno lo busca" A. 

- GORDE-GORDETA. Muy oculto. � Gaxuxak ordun artean gorde-gordeta euki zun zima sukorra azaleratu 

zula noizpait. Etxde JJ 77. 

- GORDE-JAKI. Alimento en conserva. � Giltz aren azpian Valenciako gorde-yaki guztiak bai legozan. Or 

Tormes 39. 

- GORDE-MAHATS. "Raisin que l'on conserve" H s.v. mahatsa. 

- GORDERIK (S ap. A; Lecl). "En secret" Lecl. � Ya mezua ere gorderik her egorria zuten. Gy 40. Zure Aita 

gorderik othoi ezazü. Ip Mt 6, 6 (Dv gordean). Laugarren egunean, gorderik izkiribatzen dituzte [buruzagia 

hautatzeko] botzak eta zigiloaren pean ezartzen. Laph 183. � "Clandestin, ixilkako, gorderikako" T-L. 

- GORDE-SAGAR. "Gorde sagarra, pomme de garder" H s.v. sagarra. 

- GORDETIK. "Desde un escondite (G-goi)" A Apend. 

- GORDEZ. (Estar, etc.) oculto, en secreto. � Ordian drano ezaba eta gordez bizi nahi izan zela. Bp II 34. 

Desertüko ihizik badabilza gordez. Etch 108. Sasu-zokotan gordez egonik. Xa Odol 197. � En secreto, 

secretamente. � Asiki hedatzeko gordez arimetan. Hb Esk 6. Batzu agerian, bertzeak gordez, arno saltzen. HU 

Zez 27. 

- GORDE-ZULO. "Antrum, gordelékhua, gordezillhoa" Urt II 156. 

� Etim. Préstamo románico; v. FHV 168. 

gorde-agerkari. � Revelación. � Mintza nadin --dio-- ikuskari ta gorde-agerkari aundietaz. Or QA 132s (v. 

tbn. 181). 


mende. 

904


gordearazi, gorde erazi, gorderazi, gordaazi. �1. Hacer ocultar(se). � Ahalkez gordearazi / naute zokho 

illhunetan. EZ Eliç 341. Dalilak gorde-arazirik yendeak gela batean. Lg I 233. Ahalgiak, zoinek gordaazten 

baitü borontariozki zonbat bekatü mortal. CatLan 150. Nere diru naiak edo goseak gorde erazi ziztan, ta estaldu 

nuen zillarra lurraren azpian. Mg CC 122. Ez betza kanta tzarrak gorderaz huzkurki. Hb Esk 135. Benjaminen 

zakhuan [...] zilharrezko untzi eder bat gorde-arazi. Zerb IxtS 29. �2. gorderazi. Hacer guardar, hacer 

almacenar. � Gorderaztea beste zazpi [urte] txar galduetan bearko den gari, agotz, lasto ta beste guzia. Mb 

IArg I 393. Apaiza oartu zaneko gorderazi egin ziola [bandera]. Or SCruz 80. �3. + gorde erazo, gorderazi, 

gordeazi. Hacer cumplir. � Jainkoaren Legea Errian ondo gorde erazotzera. Cb Eg III 358. Aginduak berak 

gorde eta besteai gordeerazo oi ziezteen. Lard 122. Egin zuten juramentu erregeari foruak gorde aziko 

ziozkatela. EE 1883b, 226. Beartuak daudenak [agintaritza] aren agindu guziak gorderazitzera. OrdUs 3. 

Ebanjelioan agintzen diranak [...] gorderazitzea. Ib. 4. v. tbn. Etxde JJ 100 (gorde azi). Gerok ematen guretzako 

legeak, eta indarrez gorde-arazi. MEIG II 84. � Bere nausitasun eskubideari itzala gordeazteko. Etxde JJ 68. 

�4. Hacer mantener. � Nork, igaroagatik / egunak, urteak, / gorde-arazten diozka / lenengo bideak [eguzkiari]? 

It Fab 157. 

gordebide. �1. Remedio, medio de librarse, de salvarse. � Mugonez oroitu bear gerade: berandu dator 

sendagarria, gaitzak indarrak artzen baditu. Arzazute nere gordebidea. VMg 24s. Besteen kalte, irrisku ta 

gaitzetatik ikasi bear degula gere gordebidea. Ib. 77. �2. Camino secreto. � Joan naiz etxera gorde bide 

batetik. Ill Testim 29. �3. Recato. � Zergatik eman bear zaio nere lotsa-legezko gorde-bideari eriotz aren 

errua? "Honesto proceder y recato". Berron Kijote 161. 

gordedadia. � "Guardia" Izt VocC. � Zeña izandu zan Indiaetara bideko gordedadiaren Kapitan. Izt C 456. 

gordegailu. v. gordailu. 

gordegarri (H). �1. Defensa, protección. � Oñak ditudala nere gordegarriak, ta adarra nere galgarria. VMg 

54. Erromatarrak beren gordegarri, ustez segurutzat, [...] egin izan zituzten luepaki luze eta sotaskazulo andien 

ezagungarri egiazkoak. Izt C 260. Gorputzean oialezko soñeko senzilloa beste gordegarri bage peleatu. Ib. 439. 

Aitz oek dira Gipuzkoako Probinziaren gordegarri [...] apropos ifiniak. Ib. 35. Jesus eta Mariaren izen 

sagraduak bere gordegarri eman ziozkan [Santo Domingok]. Arr May 179. Edozein ordenak ba-ditu bere esiak, 

gordegarriak eta babesak. Vill Jaink 103. Orduko automobillen burpillak aterpe eskasa euken ba, lupetzearen 

gordegarri. Erkiag BatB 45. � Escolta, guardia. � San Adriango aitz-zulatutik aurrera gordegarri onakin 

ixiltxorik zijoala [Octaviano Augusto]. Izt C 260 (Azkue traduce "custodio"). Joan zan gure Martiztiaren 

gordegarri-aurreneko edo banguardia zegoen tokira. Ib. 489. �2. (Adj.). (Lo) que sirve para conservar. � 

Berakin [borraja lorearekin] egiten dan goxo gordegarria. Izt C 161. �3. (Dv, H). (Lo) que oculta. "Oihan 

zokhoak ditu bere ahalkearen gordegarri" Dv. �4. (B ap. A; H). "Qui doit être caché, protégé, garanti, serré, 

réservé, observé" H. "Cosa que merece guardarse" A. �5. (Precedido de adj.). (Lo) que mantiene, conserva. � 

Edeak euritik legor-gordegarri. Or Eus 12. 

gordegia (BN-ciz-baig, S; -i Dv), gordagia (BN-ciz, S), gordegu (AN-arce, BN-ciz-arb-baig), gordagu. Ref.: A 

(gordegi, gordagi); EI 165; Lrq (gordagia). �1. Escondite; guarida. "1.º antro, guarida de las bestias feroces. 2.º 

escondrijo, tesoro donde se guarda o deposita algo" A. Cf. gordabia. � Heriotzearen beldurrak atxiki zuen 

[neskatxa] bere gordegian. Prop 1884, 170. Atzeman zituen eta ereman bere gordagiarat. Prop 1904, 106. 

Ihizien oro zilo eta larrutuak urrun ageri ziren gordegietarat. JE Bur 15. Bere gordagiatik, zango puntten 

gainean, ixil ixila badoa Aztia. Barb Sup 87. Sugetzar zitalen gordagu. Or Mi 129. Zure izkutuko gordeguan. Or 

Aitork 224. Ba dakit ongi non dun bere gordegi. Gazt MusIx 219. Orhügüz güne güziak / gordagiatik bethatzen. 


� Lugar donde se guarda algo. � Senharrari keinu eginez bikarbonata botoila atheratzen du bere gordagitik eta 

mahainean ezartzen. Larz GH 1955, 36. �2. "Gordagi (Sc), ahorro, depósito de dinero" A. 

- GORDEGIAN. A escondidas, en secreto. � Heientzat, erdi ebaska, edo bederen gordegian, eremaiten ahal 

zituen jateko puxkak. "En se cachant". Ardoy SFran 154. Gordegian beren jokoa egiten zuten. Ib. 261. 

gordegile (Añ), gordegila (Añ). � "Defensor", "guarda", "patrón" Añ. � Arrak ta aranzak soloan itoten dabe 

frutua, baña gordegillak dira ifinten badira esian. Añ LoraS 111. Zu egin zaitu Jangoikoak grazia guztien 

gordegilla. Añ MisE 42 (v. tbn. 134). � (Adj.). � Angeru zain, jagola, gordegilla bat. Añ MisE 29. 

gordegoa (det.). � Secreto, misterio. � Laur gaiza dirade mündian gordegoan, denbora, aizia, lürreko 

paradüsia ta egia. Egiat 195. 


mende. 

905


gordegu. v. gordegia. 

gordein. v. gordin. 

gorde-joko. � Disimulo. � Gaizki mintzatu bada ere, nehork ez dezoke erran ez dela bederen garbiki mintzatu. 

Bertze zenbaitek itzulika eta gorde-joko gehiago dute. HU Aurp 82. 

gordeka (V, G-bet, L, BN-baig; Dv, H), gordaka. Ref.: A; EI 207; Satr VocP. � En secreto; escondiendo(se). 

"Clandestinement, en cachette, à la dérobée" Dv. "Se utiliza cuando se refiere a hacer cosas malas" EI 207. � 

Hain gordaka non hura nihork ezpaitu nihola ikusten tratu hartan. SP Phil 411. Nihork ezen ez du deusik 

gordeka egiten, bera agertu nahiz dabillanek. He Io 7, 4 (Dv gordeka; Lç sekretuan, LE estálian, Ker, IBk, IBe 

ezkutuan). Isilka ta gordeka egiten diran gauzak. Mb IArg I 364. Urrengo arratsetan ere badabill bide galgarri 

berez ta S. Franzisko Xabier-en igeska ta gordeka. Mb IArg II 332s. Handik hedatu zen Yudearat, harorik gabe 

eta gordeka bezala. Lg II 172s. Santa Grazia gordeka / ezarri zuten hobian. Zby RIEV 1908, 418. Luketela nahi 

eskuara izilka, gordeka urkatu, alegia deus ez. HU Aurp 212s. Inguru handi bat eginez banoa erdi gordeka 

Agerrerat. JE Bur 63. Ez ote ziren gordeka sare hedatzen ari Alemania guzian? StPierre 33. Etzeren haizü, ez 

agerian ez gordeka, erlijioneko eginbiden betatzia. Const 25. Hanitzek egintza guzietan beren burua dute 

bilhatzen gordeka. Leon Imit I 14, 2 (SP ixilik, Ch gordeki, Mst gordallüz). Gordeka, ala datortzu / adiskide 

yostalari. Ldi UO 35. Girixtinoek etzezazketen gehiago gordeka baizik egin beren girixtino urhatsak. Zerb IxtS 

98. Ilhargia gordeka zabilan. JEtchep 110. Gauaro doatsuan, / gordeka, iñor oar ez zalarik. Gazt MusIx 173. 

Emen nozu deiez, ta Zu gordeka. Onaind in Gazt MusIx 203. Azpiz eta gordeka ditu hartzen ageriki har ez 

dezazken libertateak. Larz Senper 48. En DFrec hay 4 ejs. 

v. tbn. Prop 1876-77, 136. Barb Sup 88. FIr 145. Etcham 54. Or Eus 65. Lf Murtuts 7. Etxde JJ 161. 

� (G-bet ap. A; H). "A la gallina ciega" A. 

- GORDEKAKO (L? ap. A � Dv). Secreto, clandestino. "Gordekako bilkhua, assemblée clandestine" Dv. � 

Elkharrekiko ibilte berezi edo partikular guzia, gordakako solhas, begiko arraidura. SP Phil 307 (He 308 

gordekako solhas). 

- GORDEKAN (BN-bard). "Cuchicheando, chuchotant" EI 207. 

gordekaitz (G-nav). � Imposible de conservar. "Gordekaitza, katuendako" Ond Bac. 

gordekari (L? ap. A � Dv). �1. Secreto. � Agertuko diozkat haukien gordekariak, eta erakhutsiko diot zer 

bidez atzemanen dituen. Dv Iudith 10, 13 (Ol kuxeluak). �2. Provisión. � Sesostrisen jauretxean, janari, 

gordekari (provisión) eta loreak sail aunditan arkitu izan dira. Etxde Egan 1961, 85. 

gordekera. "Defensa" Añ. 

gordekeria. "Mauvaise ruse pour cacher, dissimuler" Dv. 

gordeketa (Dv). � Reserva. � Atxeki izan daroe erresalbarik eta gordeketarik gabe. He Phil 537. 

- GORDEKETAN. "A escondidas (G-bet)" A Apend. "Juego de escondites" Garbiz Lezo 47. "(G-bet), (jugar) al 

escondite" Zt (comunicación personal). 

gordeki (AN?, G?, L? ap. A � Dv). � "D'une manière cachée" Dv. "Escondidamente, ocultamente" A. � 

Batzuek gordeki eta nola ez dakitela bere buruak billhatzen tuzte. Ch I 14, 2 (Leon gordeka). Kitar-sabelean 

[biotza] kuka du gordeki. Or Poem 532. 

gordelari (V-gip ap. Etxba Eib). v. gordari. �1. Guardia, guardián; defensor. "Guardador, cuidador. Zeiñek 

jarri nau ni zure gordelari?" Etxba Eib. � Gabaon uri andientsu eta jende indartsua gordelari zuena zan. Lard 

115s. Errege-etxeko ateetan gelditu zan, eta gordelariakin batean lo egin zuen. Ib. 191. Lagun gutxi bertan 

gordelari utzitzen zituela. 'De guarnición'. Aran SIgn 7. Zorionean, Julian etzan gordelaria / edo Tarifa zaintzen 

egoan agintaria. AB AmaE 443. Foruen gordelariak. Ib. 4. � Eliza bera ere mendi-gañ batean zegoan, gaztelu 

baten antzean, eta, onen gordelari bezala, Antoniaren gaztelua. Lard 541. � (Adj.). Protector. � Gizonen 

aingeru gordelari. Ant EE 1884b, 284. Ilunpeko horma gordelarien kerizpean. "Sombrías defensas". MEIG IX 

117 (en colab. con NEtx). �2. (Lo) que conserva, guarda. � Zu [Aizkorri mendia] zera eta gure ipui zarren 

gordelaria, / euskal-oituren txokoa. Jaukol Biozk 58. �3. (Lo) que guarda (un secreto). � Inguruko mendiak 

ixillaren gordelari ziruditen. NEtx LBB 15. 


mende.


gordeleku (V-gip, B, L; Añ, VocB; -kh- Urt II 156, Dv, H), gordaleku (SP, Lar). Ref.: A; EI 166; Elexp Berg. � 

Escondrijo; madriguera; refugio. "Latibulum" SP. "Asilo" Lar y Añ. � Noiz nakidina dakidan / iin, eta nura, / 

gorde-lekura, / eta hi han bat akidan. O Po 11. Zure arimako miseria guziak konfesa diotzotzu Iainkoari 

bihotzeko gorda-lekuan. SP Imit IV 7, 1 (Ch barrenean, Mst segretian). Gorde-leku góra paratudúzu án: gaitzik 

ezín elléga. LE Ong 73v. Españaren zaintzalle ta gordeleku beti izan [...] diran mendi [...] oetara. Izt C 4. 

Mendietara iges-egin eta gorde-lekuak eginda bizitzera beartu ziran. Lard 126. Golok ezin topa zezakean alako 

gorde-lekua eratu ziolako. Arr GB 47. Erlijioko gordeleku seguru eta suerte onekora erakarri. Arr May 75. Bere 

diruen gordelekura. Kk Ab I 106. Ekiñ-aldieri iges egiteko gure gorde-lekua izan zaitez. ArgiDL 75s. Bazan 

beste baserri bat Santa Kruzen gordeleku zana. Or SCruz 38. Olloaren gordelekua. TAg Uzt 115. Piñudi ura 

zuten beren gordeleku ta babes bakarra. Munita 128. Kafe-zakuak gordeleku batean ezkutatzea. Etxde JJ 44. 

Corcegako artzai ta gaizkilleen gordeleku dezu. NEtx Antz 135. Eskarrak gorde-leku / dozune sasie. BEnb 

NereA 125. Mendi ortan omen du [Anbotoko Señorak] gorde-lekua, leitze-zulo bat. BasoM 70. Itsuek ezin dute 

gordelekurik inon eriden. PPer Harrip 59. Hondamenditik itzuri, arreba ezkon-berriaren etxean aurkitu nahi 

gordelekua. MEIG I 165. 

v. tbn. SP Phil 125. Ill Pill 19. Noe 128. Jaukol Biozk 59. FIr 145. Otx 83. Lek EunD 22. Mde Pr 119. Gand 

Eusk 1956, 215. Anab Poli 14. A. Zavala in Goñi 14. Izeta DirG 83. Xa Odol 102. 

� (Fig.). � Gezurraren aitzakiak eta okerraren gordelekuak konta-eziñak dira. Vill Jaink 47s. 

� (V-arr-ple-m, B ap. A; -kh- H). Depósito. "Tesoro, refugio, depósito de objetos" A. � [Uraren] etorbide eta 

gordelekuak. Izt C 89. Erriko garien gordeleku edo positotik. Ib. 383. Zeruak agerturiko egiyaren gordelekuan 

sartua legez. Ur BulaAl 5. Zeruari gure betiko zoriontasun guztien gordelekutzat ez begiratzean. Ag AL 47. 

Zergaitik Eleizea dan [...] agertuerearen gordelekua. Itz Azald 18. Gure asaben Batzar-tokija, / lagi zuzenen 

gorde-lekua. Enb 143. [Jana] gutxiegi danean berriz, [...] gorputzeko gordeleku, gordairu edo almazen bezelako 

lekuetatik artzen du [beiak]. Oñatibia Baserria 66. v. tbn. Anab Poli 85. BEnb NereA 131. 

� Retrete. v. bakartoki. � Sabelera yoaten da ta gero gordelekura egozten da (Mt 15, 17). Ir YKBiz 227 (Lç 

retreitera, He sekretetarat, IBe komun-zulora). 

- HAIZE GORDELEKU. v. haize. 

- GORDELEKU ZUZEN. "Archivo" Izt VocC. � Gipuzkoak bere gordeleku-zuzenean badauzka argibide 

sinistgarrizkoak. Izt C 64. Orioko Erriaren gordeleku zuzenean arkitzen dira argibide egiazkoak. Ib. 128. 

gordelekutxo, gordelekutxu. � Dim. de gordeleku. � Gordelekutxu bat, erdi arpe, erdi aterpe. Erkiag BatB 19. 

Beretzako gela ta gorde-lekutxo bat utzi. NEtx LBB 99. 

gorde-min. � Deseo de esconderse (en). � Iges ta iges asi zen bere burua lurpean gordemiñez. Etxde JJ 158. 

gorde-nahi. � Deseo de cumplir (una ley). � Erakutsi zuten Jaunaren lege santa gordenaia. Lard 93. 

gordepe (L? ap. A � Dv), gordape (Lar, H). �1. Protección (sentidos prop. y fig.). "Testudo, máquina bélica 

antigua, gordapea, ezkutapea" Lar. "Abri, angle. Aurkhitzen zuten beren prudentzian gordeperik segurena 

(Jaur)" Dv. � Kutxa elbarri, zar, argal onek ez dau arratoientzat balio. Ta olan ba goaz, gordepe barik itziko 

gaitu. Or Tormes 53. �2. "Sigilo, secreto" Añ. �3. "Gordape, travestissement, masque" H. �4. (Añ), gordape 

(Lar, H). (Adj.). "Clandestino" Lar y Añ. 

- GORDEPEAN. "(En) secreto" Añ. 

gordesagar (A Apend), gordasagar (V-arr, G ap. A; SP, Lar Cor 60), golde-sagar (G-to ap. A). � "Manzana 

que se guarda y conserva" A Apend. � Gorde-sagar batzuk gazta eta mamiari bultz egiteko. EEs 1923, 205. 

gordeska. v. gordezka. 

gordetegi. � "Domorum clausa, etxeko gordetókiak, [...] gordetegiak" Urt V 207. � "Loge, cabane" Ht VocGr 

380. � Refugio. � Zu zara nere uste ta esperanz guzia ta zu nere lagunza ta gordetegia. "Refugium" (Ps 17, 3). 

Mb IArg I 171 (Dv ihes-lekua, Or gordeleku). � (V ap. A Apend), gordategi (Lar), gordetei. Depósito, lugar 

donde se guarda algo. "Guardajoyas, lugar donde están, joien gordategia" Lar. "Parque en la milicia" Ib. � 

Mietz-errekako koban zan lenengo arma-gordetegia (V-gip). "Depósito". A EY III 275. Gizonaren kontzientzia 

da gordetei bat bezala, bere egitateen orhoitzapenez bethea. Larz Senper 16. � (Añ, Hb ap. Lh), gordategi (Hb 

ap. Lh). "Escondedero, escondrijo" Añ. 

gordetoki (Urt, Lar DVC). � Refugio; lugar donde esconderse. "Clausum, [...] gordetokia, estaltókia" Urt V 


mende. 

907


206. "Asilo" Lar DVC 235. � Eguzkia agerzen den bazter-etik aren gorde-tokiraño. Mb IArg I 254. Putzu-zulo 

eta erreten-aska andiak irikirik, gorde tokiak unetik unera or emen egitera. Izt C 259. 

gordetu. v. gorde. 

gordetxa. � "Pensée sauvage (Viola tricolor)" Zerb GH 1931, 321. � Baratze bat iduri gordetxa (violette) 

pollitez burutik bururat estalia. Zerb Herr 11-8-1960, 2. 

gordetza. � Defensa; protección, custodia. � Gaztelu-gordetzari bertatik utzitzeko eta kontrakoengana 

menderatzeko. 'Defensa'. Aran SIgn 9. Kantauritarren gordetza dezun / Zeruko Aingeru galaia! Ib. 212. 

gordetzaile, gordazale. �1. (El) que retiene, (el) que se apropia. � Elizak, eliza gizonek edo haiek nahi dütien 

arrandantek bere honak goza eztitzen gibelzaliak, eta haien züzenen gordazaliak bortxaz, mehatxüz edo nola 

nahi. FPrS 26. �2. (Urt I 44, Ht VocGr, Lar, Dv, H), gordazale (S ap. Lrq), gordezale, gordetzale, gordatzale 

(T-L). Ocultador; encubridor. "Receleur" Ht VocGr 414 y T-L. "Guardador, el que esconde y guarda" Lar. � 

Tresor gordetzaillea eta bere konfidenta. Gy 241. v. tbn. Prop 1886, 7 (gordezale). Barnean dutenaren 

gordetzaleak. HU Zez 109. Erlisione dena ilhunbe dela eta egiaren gordatzale. Lf ELit 277. �3. (Dv (G), H), 

gordatzaile (Lar), gordezaile. (El) que guarda, conserva. "Guardoso" Lar. � "Gordezaile" eta "begiraleek" 

jarraituriko ohiko joku, dantza eta kantak bazter utzirik. Mde Pr 43. �4. (V ap. A; Añ), gordetzaila (V ap. A; 

Dv), gordezaile (H). Custodio, protector, defensor; guardia. "(Angel de) guarda, Angeru [...] gordetzallea" Añ. 

� Zeru ta lurraren Egille ta Gordetzallea. Añ EL 1 109. Angeru gordetzallea. Añ LoraS 160. Ni gizon ta etxeen 

gordetzallea. Mg in VMg 105. Izan zala Israelgo Elexa edo Batzarren jaole eta orain dala Elexa Santubaren 

gordezaile. Astar II 281s. Soldadu gordezailliai esan eutseen. Astar (ap. H). Martiztiaren gordetzalle beraren 

ondoren zijoan samaldatxoagana [...] bat batean sartzea. Izt C 280. Bere gordetzalleai, bada, agindu zien berebereala 

il zitzatela. Lard 185s. Bialduten ditu gordetzallaak / ezarteko gaistagillai sokaak. Ur CancB III 96. 

Miruak oen etsaiak, eta arrano gordetzallia zan Ordenak izan biar zuan anparatzallia. Bv AsL 177. Iminten 

zirala gañera bera zainduteko gordetzallak. Itz Azald 36. Basoaren berde-kolore bardintsuak inguruko 

gordetzaille egiten dautsala. Alzola Atalak 83. Ermita zai ta bere maiteen lur-gordetzaille bizi izan zan. NEtx 

LBB 99. v. tbn. fB Ic III 278. Aran SIgn 216. AB AmaE 382. Alt LB 106. � Salvador. � --Zelan da [Iaungoikoa] 

Gordetzailea? --Doaia emonaz, obenak parkatuten dauezalako. A Cat 11. � Zu zera bai gaueko / gu 

gordetzallea. Arr May 144. �5. (El) que observa, cumple. � Erreglaren gordetzalle leialen pribilejiuak. Bv AsL 

410. 

gordetze. �1. Secreto. Cf. Mb IArg I 236: Bere edertasuna ta gloria ain laster gordetze onekin. � Akusatu 

aberatsak ez direnen alderat baizen begiratzen ez den ixiltasun, ilhunbetasun eta gordetze sobra danyeros hura. 

Revol 105. �2. "Observancia, cumplimiento de la ley" Añ. 

gordexka. v. gordezka. 

gordezale. �1. (El) que gusta de ocultarse. � Zure emazte leial garbi ta / etxian gorde zaliak. AB AmaE 24. �2. 

Conservador. � Guztiok ekandu zarren gordezaleak giñalako. Ag Kr 84. �3. (El) que gusta de guardar para sí. 

� Ez zan, ba, guztia gorde-zale. Bizitzako gertakizunen ta jazoeren barri urrengoai irakastea atsegin yakan. 

Erkiag BatB 37. �4. "Ahorrador. Gordezaliak diranak eta osasunak lagundu, dirua eitten dabe Ameriketan" 

Etxba Eib. 

gordezka (S ap. A), gordeska, gordexka (S ap. A), gordaxka (S ap. A). �1. A escondidas. � Pentsatzen ahal 

duzu / gordeska direla agitzen. AstLas 57. Lau satanak debrukerian ari dira gordezka. Ox 42. � "(Sc), al 

escondite" A. �2. (Sust.). "Jeu de cache-cache" Lrq. 

gordezkera, gordozkera (Lar, Izt VocC), � Defensa. � Ontzi gudakoetara igarorik indarrak geiagotu eta 

gordezkera seguruan jartea. Izt C 437. Berezitu zan asko Venezuelako Probinziaren gordezkeran. Ib. 492. 

gordezkeratu, gordozkiratu (Izt VocC). � Defender. � Cartagena Indietakoa ertsitua zegoela, Almirante 

Vernonen kontra gordezkeratu izan zeban. Izt C 464. Zergatik odol guziya ixuri arteraño gordezkeratu ditugun 

gurutzea ta erria (Etxeg, 1883). JFlor. 

gordin (gral.; Lcc, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; Iz 

ArOñ, To; Elexp Berg. En DFrec hay 47 ejs., meridionales. �1. Crudo. "Cruda cosa, gauza gordina" Lcc. Cf. tal 


mende. 

908


vez Sancti Iohannis de Gordina (1100), en Arzam 260. � Beren bekatu gaistoen aragi gogor gordiñak. Mb IArg 

I 278. Gal-ale gordiña jateko. Lard 543. Lur-sagar gordina. Dv Lab 261. Perol bat lapa gordinik. Azc PB 350. 

Euskal-etsaien aragi gordiña iatera. Ag AL 105. Udare gordinak. JE Bur 155. Bakallao errea edo tipula 

gordiña. Ag G 325. Baratxuri gordinez ongi xixta zazu. Barb Sup 4. Txokolate gordin pixka bat artu. FIr 149. 

Aragi gordiña badauka. Tx B II 262. [Gaztainen] gordin-soiñua moteldu-âla. Or Eus 91. Jan litekena gordiña. 

Uzt Sas 133. v. tbn. Lf Murtuts 8. Zait Sof 181. � Humore lodi gordin oñazez betetzen zuen bat. Mb IArg II 333. 

� No elaborado. "Larru gordina, cuir cru. Oihal gordina, toile écrue" H. � Narru gordinen azpian / edo 

ondurikoen pean. Zav Fab RIEV 1907, 531. Igeltsu gordina herrausturik. Dv Lab 150. Galtzak, miesa gordin 

nabarrez egiñak. Otx 11. 

� (G-nav, S ap. A; Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). Verde, no maduro. � Gordinak iaten dituenak ian ditzake 

lirinak. "Vertes". O Pr 613. Zur gordiña. Bv AsL 194. Zugatzetatik jausten zirean sagar gordin gogorrak. Echta 

Jos 29. Beste zerbait gordiñez / gose-xamurturik. Gand Elorri 214. Egur gordina. Azurm HitzB 54. Halako 

gordin antxa aurkitzen zaio [liburuari], osoro heldu ez den fruituarena. MIH 303. v. tbn. MEIG IX 121 (en 

colab. con NEtx). � "Ospela gordiñik dauka (G), tiene el divieso sin madurar" A. "(S), pas mûr, en parlant d'un 

abcès" Lh. � (Fig.). Inmaduro. "Ibar orretan eitten diarduen lana, gordiña dago ondiokan" Etxba Eib. � Dana 

dala, or dioakizue lan gordin au. Zait Plat 3. � "Argentum infectum, zillhar látza, obratua eztena, [...] zillhar 

gordiña" Urt II 293. 

� Amargo. "Arno gordina, vin âpre" H. � Neke ta tentaldi guziak badute beren mingai gordin gazia. Mb IArg I 

230. 

� (S ap. Lrq; H). "Hur gordin, eau trop froide pour être potable" Lrq. � Aberia berotürik bada edo izerdi etzaio 

eman behar edatera, berheziki hura gordin balin bada. Ip Dial 75s (Dv gordina; It y Ur gogorra). 

� "Urgórdin, agua sin hervir" Iz ArOñ. 

� (Sangre) fresca. � Gordetzen zan oraindik kristalezko ontzitxo batian San Franziskoren zaurietako odol 

gordiña. Bv AsL 160. Abenda-odol gordiña. Enb 71. 

� (Herida) abierta. � Egunaren atariruntz / zauri bat, gordiña, / odol-bearrean urre. Ldi BB 106. Maita 

oñazea! Orra San Prantzisko / zauri gordiñetan. SMitx Aranz 144. Ipurmamiñak azalak urratuta, aragi bizi 

gordin gelditzen yakezalarik. Erkiag Arran 79. v. tbn. Arti MaldanB 198. 

� (Opuesto a 'corrompido'). � Illak gordin piztuko dira, ta gu berrituko gera. Ustelkor dugun au gordin biurtu 

bearra da. Or QA 201. 

�2. (gral.; SP, Dv, H, VocB), gordein. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 3, 296. "Adin gordina, âge forte, 

robuste" SP. "Robusto, fuerte, fresco" A. "Zure senarra, gizon gordiña dago ondiokan" Etxba Eib. "Adin 

gordineko presuna (BN-lab) [...] adin gordinean da (BN-ciz)" Gte Erd 3. � Guztiak iaikiren dire adin 

gordiñenean / eta gizonak indarra gehien duenean. EZ Man I 81. Gaztetasun gordiña. EZ Noel 112. Bai halaber 

itsasoko / arrain sendo gordinak. Hm 42. Bersolari aiñ egoki eta atton gordiñ aren aotik. Otag EE 1880a, 111. 

Gizon gordina zen oraino. HU Aurp 63. Nai aragi tximurrak / euki, nai gordinak, / ardien musturkadaak / guztiz 

dira minak. Azc PB 67s. Edozeñek artuko eban gizon gordiñ, zall, sendotzat. Ag Kr 151. Naikoa gordin egon 

arren bere zaarrean. Mok 4. Nere urte gordiñak ezkero; ezkondu nintzan ezkero. Or Mi 30. Emakume sendo ta 

gordiña zan. JAIraz Bizia 120. Berrogei urte inguruko gizon gordiña. Or QA 120. Oraindik gordiña nago 

mendian barrena ibiltzeko. Etxde JJ 255. Gaztetasun gordiña. Erkiag BatB 203. Gizona gordein eta azkar 

oraino eta zerbitzua utzi behar! Herr 17-1-1963, 2. Gorputz guzia gordiña. Uzt Sas 188. Europako herrietan 

zaharrenak izanik, gaztaro gordinean gaude oraindik. MEIG IX 101. v. tbn. A BeinB 78. Enb 123. EA OlBe 40. 

Zait Plat 39. � (No ref. a personas). � Garaztar horien eskuara gordina. Herr 2-6-1960, 2. Zure biotzeko 

maitasuna gorde zazu garbi ta gordin. MAtx Gazt 34. 

�3. (S; Dv, H). Ref.: A; Lrq. Despiadado, cruel; severo; duro. "Erantzute gordinak, reproches sévères" Dv. � 

Garaituaz doazela hirur etsai gordiñak. EZ Man I 30. Begiz urdin / bezain gordin / zarela zur' egitez. O Po 3. 

Egiozu bethi gerla gordina sathanari. Hm 227. Kezkagai gordiñak. Mb IArg I 195. Begi gordiñez begiratzen 

zien. Mb IArg II 312. O bijotz gordineko gurasuak umeentzako! fB Ic I app. 22. Beren harmekin izartu ditut, 

batzuetan hirriz eta bertzetan hitz gordinekin. Hb Egia 153. Faraon gordiñak Israel / ezpadau librau nai egiñ. 

AB AmaE 154. Lagun urkoarentzat gordeta dauzkan gorroto gordiñak. Ag G 211. Ur pulunpakari, gordin, hotz, 

burrunbatsu izigarri bat baizik ez da orai gure itsasoa. JE Ber 89. Itz oskideen edo kontsonanteen eizketa 

gordiña. Ldi IL 30. Ta abek dira gizon gordiñak, abek geroko ezeren bildurrik ez dutenak. ABar Goi 66s. Nere 

ao gordiñari errurik ez egotzi. Zait Sof 27. Orrelakorik sinistu be egitea irain gordiña zala. Erkiag Arran 140. 

Erregearen erostak eta samin gordiñak! Bilbao IpuiB 225. Iru urte luzeko / burruka gordiña. Basarri 45. 

Sekulako ilkintza gordiñak. Vill Jaink 177. Aolku zakar eta gordin xamarrak. Zait Plat 83. Baiña [eretxi] aek 

baiño gordiñagoak, zorrotzagoak dira entzun barri dituanak. Erkiag BatB 173. Burruka gordiñean. Onaind in 

Gazt MusIx 149. Etsipen gordin bat. Azurm HitzB 42. Inoren negarrak arinduko ez duen oinaze gordin 

errukigabea. MEIG I 164. Erraz antzemango dio [Larramendik] hiztegia argitara baino lehenagoko giro 

gordinari, baita ere argitara ondoan sor zitekeen garratzagoari. MEIG VI 64. 

� (Lecl, Dv, H). Inconveniente; indecente, obsceno. "Choquant" Lecl. "Solhas gordina, parole crue, peu 

décente" Dv. � Eliz berean ere begiratze gordin-lizunak egiten dituzten mutillak. Mb IArg I 95. Ipuirik 


mende. 

909


gordiñenak esan ditaunean. Ag G 352. Idoro al dituan itzik gordiñ itxusienak. Ib. 310. Ene itzulpena atzera 

igorten didan bezain laster, gai diot erantzun gordin bat egin. Mde Pr 60. Berba gordin eta esakera likitsak. 

Erkiag Arran 150. Maite-eresi ori gordiñegi zerizkidan gurerako. Or in Gazt MusIx 10s. Gaia berez oso ona izan 

arren ere, era arrunt gordin eta nabarmenean azaltzen digulako. MAtx Gazt 60. Kontu gordiña izan arren, 

txukun kontatua bear zukean. NEtx LBB 121. Gordinegia aurkitzen du [Campionen elaberria]. MEIG VI 86 (se 

refiere al "excesivo uso de procedimientos naturalistas"). v. tbn. Lek SClar 119. Etxde JJ 174. 

� (Uso adv.). � Itsasgizon ikazkin, negu-gau luzetan / gordin jarduki bitez ontzi txaboletan. "Dénse a cantar [...] 

canciones atrevidas". Or Eus 115. Barkoxeko apaiza baiño askoz gordiñago jorratu zun Eskiulatarra. Etxde JJ 

272. Aldi, alde ta gaiaren inguruan eraiki oi diran auziak ere gordin eta iori iaulkitzen zituen gazte lotsagabe 

ark. Zait Plat 42. 

� Bekhatua, zauri hatz-gillea bezala da. Hatz egitean atsegin hartzen duzu. Ordea hatz gordin eginik, gelditzen 

zaitzu ondotik errasumina. 'Si rascas ásperamente'. Ax 431 (V 280; el significado no es del todo seguro). 

�4. (Añ, Dv). "Inclemencia del tiempo, eguraldi gogorra, aserrea, gordiña" Añ. "Haize gordina, vent âpre" Dv. 

� Aire kolpe gordin bat aski baita bildotsari herioaren emateko. Dv Lab 272. Biziro egurasti otz eta gordiñean 

bizi ziran. JMB ELG 40. Etzan neguko gau gordiñak ikaratzen zun gizona. Etxde JJ 38. 

�5. Brillante, deslumbrante (?). � Argi bat urre kara, hotz eta gordina. JE Bur 73. Hain gordin eta samur urreapaindura, 

nun itsutzen baitzitu. JE Ber 58. Gordina aldiz, aditu dutenaren arabera, Greziakoa [zerua]. Ib. 52. 

Osto ñimiño gordin batzuekilako landareska pollit andana. Ib. 39. Ijuti datoz izar gordiñak. Gand Elorri 47. 

- AGURE GORDIN. v. agure. 

- GORDIN-GORDIN. Crudamente, descarnadamente. � Egiña egin ondoren, bai Kainek, bai Judasek biok 

ekusen gordin-gordin eta argi-argi egiñaren itxusikeri ta lotsakeria. Ibarg Geroko 91 (ap. DRA). 

- GORDINIK (gral.; SP, H). Ref.: A; Iz Als (indiyabaik); Etxba Eib; Elexp Berg. a) En crudo. "Xan tugu bizpur 

ziza gordinik" ZMoso 58. "Urdai ura gordinik áta" Iz Als s.v. indiyabaik. � Gordinik dun eta [sopa]. AstLas 49. 

Pago ezkurraren olioa da guztiz ona ala gordinik jateko nola eltzerako eta zartagierako. It Dial 106 (Ur 

gordiñik, Dv, Ip gordinik). Dala erre, egosi, / orobat gordiñik. JanEd II 145. Angulak?... Zuk gordiñik ere kilo 

pare bat jango zenituke-ta. Lab EEguna 77. v. tbn. Egiat 224. A BGuzur 136. Ag G 324. � (Estar, etc.) verde, 

sin madurar. � Han geldi ginduzun gu biok gordinik / eltzaur-oskol barnen ondu-bitartean. Or BM 130. b) 

(Estar, conservarse) joven, robusto. � Asko nekatua dago, da gordin itxurea badauka bere, eztago gordiñik 

biotzean ezpada. Ag AL 12. Ogeita emezortzi urtetaraño gordiñik eta mardulik iraun zun emakumea izan zan. 

Etxde JJ 27. c) (Estar, etc.) inclemente. � Jin zenean negua / hotz eta gordinik. Etcham 113. 

- GORDIN NAHI HELDU (Añ, A). "Roso y velloso, sin distinción todo" Añ. "Indistintamente, litm.: crudos o 

maduros (msLond)" A. 

� Etim. Para la posibilidad de que se trate de gor + suf. (forma verbal nominalizada) -din, v. FLV 1970, 71ss. 

gordindu (V-gip ap. Iz ArOñ; SP (sin trad.), Lar, VocB). �1. Enconarse una herida; agravarse una enfermedad. 

"Encrudecer" Lar. "Recrudecerse, v.gr., el catarro" Iz ArOñ. � Bekhatuen zauriak gordintzenago eta 

gaizkoatzenago zirela. Ax 123 (V 81). �2. Hacerse obsceno. � Gordinzen dira zerbait, nai ez duten gauzaren 

bat ekusi edo aditu ta. Mb IArg I 239s. �3. (H, VocB). "Devenir dur, sévère" H. "Cuando se irrita una persona" 

VocB. �4. (Dv � A). "Devenir âpre, en parlant du temps, du vent" Dv. �5. "Rejuvenecido" VocB. �6. Hacer 

duro. � Prantsez izkuntza ez ezagutzeak asko gordindu zion gudaritzako ikastaroa. Etxde JJ 66. �7. Madurar, 

hacerse mayor. � Poxpolin zoragarri aiek ziaro gordindu zaizkigu eta euren biotzak eztira mintza onezkero 

aurrai dagokienez. Etxde JJ 214. Urtetan gordindu-ala. Ib. 216. � Robustecer(se). � Musikara ta Pitagorak 

irakatsietara beuren gogoak malgueraziz gotor ezi oi zituzten bere buruak, eta soinak zaildu ta gordindu. Zait 

Plat 60. 

gordindura. Figura en SP, sin trad. 

gordingorri (G ap. A; Dv). � Nombre de un tipo de manzana. 

gordinkaitz (Lar, Hb ap. Lh, H). � Acidez de estómago. "Crudezas de estómago" Lar. 

gordinkeria (L? ap. A � Dv). �1. Inconveniencia; indecencia, obscenidad. "Gordinkeriak erratea" Dv. � Erriabestietako 

zenbait gordinkeri. Ldi IL 51. Maitasun garbia, gordinkeri ta lizunkeri gabea. Ldi Y 1933, 87. 

Ororen atsegiñezko gordinkeriak. Etxde JJ 135. Gordinkeria batzuen sakatzeko parada izaki-eta, filmalariek ez 

dute aski bertute izan, gauza horien baztertzeko. Herr 4-9-1958, 4. v. tbn. NEtx LBB 120. Batzuek 

gordinkeriaren bat edo beste aurkitzen omen zioten. MEIG III 78. � Rudeza. � Gordeizuz, bada, zeure diruok 

beste batentzat, eta parkatu egiozu bere gordinkeria, Irazabalgo Mañasiri. Ag Kr 120. Iñarrosaldien 

neurrigabekeriz eta eztenkaden gordinkeriz. "Crueldad de las sátiras". Zink Crit 58. �2. "Chose crude. 

Gordinkeriak jatea, manger des crudités" Dv. 


mende. 

910


gordinki (Dv, H). �1. Rudamente, crudamente. "Crûment, sévèrement, austèrement" Dv. � Gauzak gordinki 

esateak ere baditu alderdi onak. Ldi IL 92. Bere ogi-lagunari gordinki eraso zion. Etxde JJ 176. � Sin 

vergüenza. � Gezurrak ditu gordinki erraiten. Arch Fab 195. �2. "Crûment" H. 

gordinkiro. � Enconadamente. � Dazaut biotz orretan daukazula zauri bat / ill arte gordinkiro iraungo dizuna. 

AB AmaE 106. 

gordinsko. � (Dim. de gordin). Un poco inconveniente, subido de tono. � Badire zonbait atheraldi 

gordinskoak [filman], bainan ez da harritzekorik! Herr 20-11-1958, 4. Gaia gordinskoa delarik ere, hitzak bana 

bertze polliki hautatuak, nehori gaitzi ez diten. Lf ELit 35. 

gordintasun (c. sg. A; SP (sin trad.), Ht VocGr 344, Lar, Dv, H). �1. Crudeza, cualidad de crudo; estado verde, 

no maduro; amargura. "Qualité de ce qui est cru, en toutes ses acceptions" H. � Azukreak eztitzentu fruitu 

zorhitu eta ondugabeak, edekiten deraue gordintasuna zorhitu eta ondu direnei. SP Phil 8. En DFrec hay 2 ejs. 

�2. Crueldad. � Beste ainbeste bijotzeko gogortasun ta gordintasun erakusten dabee. fB Ic I 249. � Crudeza. 

� Bere gordintasun eta billostasun utsean artuko bagenu [bizia], etsipenik larrienean eroriko giñake-ta. Vill 

Jaink 131. �3. Crudeza, dureza del tiempo. � Egoaize epelak udazken ondarreko gauaren gordintasuna 

baretzen du. Etxde JJ 43. Negu hotzaren gordintasunean. Arti Ipuin 26. 

gordintsu. "(Hb), à peu près cru" Lh. 

gordintsuki. � Descaradamente, sin disimulo (?). � Larrutik ordaindu bear izango bai-nuke, orien berri amak 

baleki, gordintsuki yardun naizelako. Zait Sof 24. 

gordintxa. � Dim. de gordin (?). � Arpegi gorrizta ta apaiz-yazki beltza, alkarrekin egon-bearraren bear 

gorriaz ditu lagun; baña lagunarte gordintxa dagie. Ldi IL 40. 

gordintxo. � Dim. de gordin. � Emaztearen --dutenak-- ziri gordintxo batzuk ere entzun apalki. Ldi IL 48. 

Gaiak gordintxuak dirala esan dezake norbaitek. NEtx LBB 77. 

gordintxuri (H, -nx- Dv, A), gordinxuri (BN-lab ap. A), gordanxuri (Lh). � "Pomme reinette blanche" H. 

"Manzana blanca" A s.v. sagar. � Asko "gordin-xuri" kasta, batzu bertzeak bezein goztuz finak eta iraunkorrak. 

Gatxitegi Laborantza 117 (ap. DRA). 

gordo (Hb ap. Lh), gordu (Hb ap. Lh). � Gordo, grande. "Gros, trapu, replet" Lh. Cf. gurdo. � Peisant batek 

ikhusirik, / fruitu hori hain gordoa / girtoia aldiz hain flakoa. Gy 12. Arratoiñ bat gordoa eta hobekien hazia. Ib. 

65. Egiten dute Pireneak baino gordoago den mendi hirrigarri bat. Hb Egia 142. Bihiak gordo, zuhamuak 

zardai. Ib. 41. 

- GORDDO (H s.v. gurdo). (Forma con palat. expresiva). � Yadan egiña zen gixen eta gorddo-gorddoa. Gy 25. 

gordotu, gordoztu. � Prohibir, impedir. Cf. gordoztzi. � Paganetan zen jende süerte bat beren legetzaz, gizon 

berhogei urthetakoari gordotzen betzereien dotoren ikhustian. Egiat 166. Tirano odolgarrienek, thormentü 

güziak obratü dütienetarik bakhoitzik ezta emazter haur ükheitiak gordoztü dereitzenik. Ib. 166. 

gordotzitu. v. gordoztzi. 

gordotzitu. v. gordoztzi. 

gordozkera. v. gordezkera. 

gordoztu. v. gordotu. 

gordoztzi (Lar), gordotzitu, gordotzi (H). � Defender. Cf. gordotu. � Maitatuko dute eta gordotzituko dute, 

sinisturik anziazkiro gordotzitzen dituztela beren buruak. Izt D 156. Altxa zaitezte Euskalerria gordotzitzera. 

Muj RIEV 1907, 547. 

gordu. v. gordo. 


mende. 

911


1 gordura (BN, S ap. A; VocBN, Dv, H). � Sordera. "Halako gordura bat heldu zaut" H. 

2 gordura. "(B), lozanía, robustez" A. 

gore. v. gu. 

goreen. v. goren. 

goregosi. v. gorriegosi. 

goren (gral.; SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Lrq /goén/; Iz R 403. � Tr. Documentado más frecuentemente en 

textos septentrionales. En autores meridionales son escasos los ejemplos anteriores al s. XX; en dicho siglo su 

empleo es más frecuente. La forma goreen se encuentra en Astarloa (cf. tbn. quizá , una vez en 

Ubillos), y goiren (goirengo) en Kirikiño y Akesolo (cf. tbn. goirenengo en B. Enbeita). En DFrec hay 39 ejs. I 

(Adj. superlativo). �1. (El) más alto. "Sumo" Lar y Añ. "Zeru goien, goren, cielo empíreo" A s.v. zeru. 

"Goruéna, lo más alto" Iz R 403. v. goien. � Bakea dela zeruan eta gloria lekhu gorenetan. Lç Lc 19, 38 (He, 

Dv gorenetan, TB gorenetako lekhuetan; Ol, IBk goienetan). Alzifrea altxatzen da arboletan gorena. EZ Man I 

36. Iar zaite bethi lekurik beherenean eta gorena emanen zaitzu. SP Imit II 10, 4 (Mst gorena; Ol goi-goiena). 

Xara gorenen gaiñetik agertzen dut kopeta. Gy 63. Ziminoek, orroa entzutearekin, / zuhaitz gorenetarat jo 

baitzuten arin. Ox 130. Urek mendi gorenak estali zituzten eta begieri gorde. Zerb IxtS 13. Eliza gorenean, 

erriari itzal emanaz. NEtx Antz 151. 

v. tbn. Mat 61s. Ax 26 (V 15). INav 50. Bp I 143. ES 192. Egiat 212. UskLiB 46. Hb Esk 78. Dv LEd 278. 

ChantP 134. CatS 97. Jnn SBi 13. HU Zez 55. SMitx Aranz 35. Txill Let 37. Erkiag BatB 93. 

� (Delante del nombre al que determina). � Midikuak ere eztio eritasunari, goren pontuan denean, ezin bertzez 

baizen purgarik emaiten. Ax 302 (V 201). Olerkari fin eta goren maillako hura. AIr in Izeta DirG 12. v. tbn. SP 

Phil 432. 

� (V, G, L, BN, S ap. A; Lar, Añ, H), goreen. Supremo, el más alto. "2.º sublime. 3.º soberano" A. � Zeren 

eztuk ostatatzen / Iaun guztien gorena? EZ Noel 50. Da gauza guzien Jaun gorena, soberanoa ta nagusia. Ub 

127. Juezik gorena . Ib. 134. Zeruko izpiritu gorenek eta garbienek ezin beha baitiezokete ikhara 

seindu batekin baizen. Dh 132. Ez da egundeino ikhusi izan kalitaterik arraroenezko eta berthuterik gorenezko 

bilduma bat hoin miragarririk. MarIl 118. Garbitasunan ispillua ta / onoidadetan gorena. Enb 33. Otoitzak oro 

Zure / aulkira, Aita goren, / Semearen bitartez / ditugu zuzentzen. Or BM 88. Jainkoa da ereslari goren, 

munduko eratzalle bikain ori. Gazt MusIx 70. Sor zaite egunaren aintzindari Lukiper goren. Ibiñ Virgil 54. Ez da 

agian zinemak [...] mendera dezakeen helbururik gorena. MEIG I 174. 

v. tbn. Hm 148. SP Imit III 21, 2. Bp I 65. Ch I 2, 4. He Gudu 83. Lg I 250. Mst I 2, 4. Mih 30. Brtc 12. Monho 

106. Gco I 459. JesBih 397. Jaur 180. Gy 42. Hb Esk 53. Jnn SBi 42. Ip Hil 33. HU Zez 204. Azc PB 31. Itz 

Azald 21. Zby RIEV 1908, 286. JE Bur 144. Ox 147. Kk Ab II 136. Etcham 38. Aitzol in Laux BBa VI. Otx 121. 

Ldi IL 37. Zerb IxtS 73. Zait Sof 73. Arti MaldanB 232. Mde Pr 305. Erkiag BatB 179. Vill Jaink 85. AIr in Izeta 

DirG 11. Ardoy SFran 92. 

�2. (El) más antiguo. � Zeltek egin gerletan, / menderik gorenetan, / ez nihoiz etsitu. Hb Esk 22. 

II (Sust.). �1. (gral.). Ref.: A; Gte Erd 266. Parte más alta. "La cumbre" A. "Sukarra gorenean du (BN-arb)" 

Gte Erd 266. � Ez oiñhazerik ere hain zorrotzik, eta bortitzik, gorenera denean, ematzen eta eztitzen eztenik. Ax 

600 (V 386). Fortunaren gorenean, / eman nauzu tronuan. Arg DevB 58. Ebanyelioko perfekzionearen gorenera 

igaitea. He Gudu 29. Iauna, izan bedi glorifikatua zeruetako gorenean. Brtc 25. Igan nadin zeru-goreneraino, 

jauts nadin ifernuaren zolaraino. Dh 203. Anaia notaria hasi da lanean, / gaiek emanen dute laster gorenean. 

Hb Esk 121. Goren hartan dagola hura xutik. JE Bur 150. Ara edur-zuriz, zuri, Oiz gorenak. Laux BBa 6. 

Mindun biotz, ber-bera, lur ikutzeke gorenetara igo digu. Aitzol in Laux BBa XII. Gorenean ipiñi dut mahaia 

zuentzat. Mde Pr 305. Zeru gorena dago hodeiez betea. Arti MaldanB 221. v. tbn. MarIl 85. Barb Y 1933, 327. 

� "Gorenean izana duk (L, S, Sal, R), ha empezado a declinar (en fortuna, fuerzas, fama), lo más próspero ha 

conocido ya" A. 

�2. (Ref. a Dios). "Gorenaren Semea" LE-Ir. � Gorenari laudorio demogun hañitzetan. EZ Man II 17. 

Gorenaren bertuteak itzalduko zaitu. Hm 81. Biz zure gogoeta guzia gorena baitan. SP Imit II 1, 4 (Ch 

Jainkoaganat altxatua, Mst Jinkuatan). Gorenaren profetak [...] / umilki tu gerizatu / dohainik ederrenak. 

Monho 106. Aundia izango da ta Guziz-Gorenaren seme deituko da. Ir YKBiz 7. 

�3. "(V-och), el bolo superior, último del juego de bolos" A. 

III (Adv.). �1. Fuerte, en voz alta. � Kanta zagun guziok / ahalik gorena, / lauda zagun Maria. Gç 67 (v. tbn. 

gorena en el mismo contexto en UNLilia 6). Zure ganik hartu dut / egun nik ordena / kantu-lana altxatzeko / 

ahalik gorena. Mattin 40. �2. Lo más caro. � Bakotxak salzen dabela al daijan goreen. Astar II 169. 


mende. 

912


- GORENA (Sal ap. A). A lo sumo. v. GORENAZ (ERE). � Bigez edo gorena hirurez. "Au plus". Lç 1 Cor 14, 

27 (TB gorena; He, Dv gehienera(t), Ol, IBk ge(h)ienez). 

- GORENA EGIN. "(BN-baig, S, R), pasar la crisis de una enfermedad" A. 

- GORENAZ (ERE) (L, B, BN, S, R; Ht VocGr 329). Ref.: A (gorena); Gte Erd 134 y 144. Como mucho, a lo 

sumo. "Gorenaz 1000 libera pagatu beharko dituzu (BN-arb)" Gte Erd 144. v. GORENETIK (ERE). � Gorenas 

ere, (eriotzeak) ez dezake berandutu anitz (260). LE-Ir. Gorenaz ehun ta berrogoita hamarreko bat?... Guti. 

Ardoy SFran 223. Gorenaz ere neri gertatu zaidana zaio gertatuko hari ere. Larre in Xa Odol 11. v. tbn. Bordel 

197. Arb Igand 121. JE Ber 74. 

- GOREN-BARRENAK. "(BN), los límites" A. 

- GORENEKO, GORENGO, GOIRENGO. (Adnom.). � Tr. Hay goreneko en la tradición septentrional y 

gorengo en la meridional. En DFrec hay 13 ejs., meridionales, de gorengo. � Dasta detzagun atsegin Zeru 

gorenekoak. EZ Man I 129. Saindutasunik gorenekoak. Jaur 141. Yabe on goikoa, gorenekoa, horra zer erran 

nahi den Yainkoa. Hb Egia 1. Eleizea da alkartasun oso bat, gorengoa. Itz Azald 51. Gorengo abarrak ia 

zeruetan zituana zan aritza. Ag G 208. Goirengo mallea, sobresaliente. Kk Ab I 108. Gorengo jezarten dana, 

bera jausteko be urrien dago. Otx 14. Gure idazle gorengoena, Axular ospetsua. Aitzol in Ldi UO 3. Irlandar 

goreneko kastak, Goidelarak. Mde Pr 222. Adimen gorengoari arrazoizko ekiña menperatu zenion. Or Aitork 

421. Ondorean gorengo / artzulotara joanen gaituzu. Gazt MusIx 195. n horrek 0 balio dezakeelarik beheneko 

eta 3 gutienez goreneko kontuan. MEIG VI 164. Euskalerriaren sentiera izkutua aztertu nahi duenak ez du 

gorengo poetengana bakarrik jo beharko. MEIG II 48. 

v. tbn. MarIl 78. EA OlBe 91. Gorengo: Ur BulaAl 49. Echta Jos 266. A Ardi 2. Zink Crit 11. Altuna 36. Kk Ab 

II 187. GMant Y 1933, 191. Eguzk GizAuz 47. SMitx Aranz 108. Akes Ipiñ 14. Zait Plat 35. Gand Elorri 131. 

Vill Jaink 152. Goirengo: Akes Ipiñ 18. 

� (Sust.). � Etxeko guztiai, morroietatik asi ta gorengoraiño, gauza on da osasungarriak erakusten iardun oi 

eban. Ag AL 143. 

- GORENETIK (ERE) (BN-arb-lab ap. Gte Erd 134; Dv). A lo sumo. "Gorenetik ou gorenetik ere, tout au plus, 

au plus haut" Dv. "Gorenetik sei (BN-arb-lab)" Gte Erd 134. v. GORENAZ (ERE). � Makhur guti batekin; 

urthe batena edo biena gorenetik. Dv Lab 240. Uste izaiteko da, beraz, gure herriak bortzgarren menderaino 

doazila gorenetik. Zerb Azk 9. Ez dire Azkainen zenbeit egunentzat baizik, hilabete pare batentzat gorenetik. Ib. 

29. 

- GORENGOKO. "Gorengoko iladea ta berengokoa (V-arr)" Gte Erd 139. 

- GOREN-GOREN. Supremo, más alto. � Zure arima khoroaturik iarriko da izarrak baño gorago, Zerurik 

goren gorenian. Tt Onsa 54. Ni nizalarik photere oro diana, eta goren gorenik dena. Mst III 13, 2. Gorén 

goréna [gradoa] dá sufritzea alegeréki nola sanduek. LE Ong 45r. Bata goren gorena, bestia beeren beerena eta 

irugarrena onen bijoen erdikua. Astar II 168. Aldazka goren-gorenan, / orra non den lokhartua. Elzb Po 181. 

Bainan hil denean / eman dute estimu goren gorenean. Xa Odol 193. 

- GOREN-GORENAZ (H, VocB). Como máximo. "Goren-gorenaz, estimant au plus haut, tout au plus. Gorengorenaz 

zer galtzen ahal dugu?" H. "Goren gorenaz, cuanto más, a lo sumo" VocB. � Bi, hiru, zortzi egun 

goren-gorenaz. HU Zez 143. 

- GOREN-GORENEAN (B ap. A; VocB). En lo más alto. � Goren gorenean aitz baten itzalean bazkaldurik. JE 

Bur 161. Etxekoandre zarraren gaitasunak goren gorenean jartzen. Ag G 228. 

- GOREN-GORENEKO, GOREN-GORENGO. Sumo, supremo. � Iaso eban goren gorengo mailletaraiño 

Arnoldoren leiñargitasun da fede ona. Ag AL 101s. Norbere burua ongi ezagutzea baita ikaskizunik gorengorenekoa. 

Zait Plat 88. v. tbn. Gazt MusIx 83. 

- GOREN-GORENERAINO. Hasta lo más alto. � Maillarik-mailla gauza on guztietan goren-goreneraiño igon 

eban. Ag AL 168. 

- GOREN-GORENETIK. Como máximo. � Goren-gorenetik berrogoi minuta. Prop 1906, 41. Deus ez dutala 

erranez geroz... bortz libera, goren-gorenetik... JEtchep 114. 

- GORENIK. (Adv.). � Igeltsu gordina herrausturik, erdian gorenik den bezala eta ixuria bazterretara. Dv Lab 

150. Ikusiko diagu nork eginen duen oraino gorenik kukurruku. HU Zez 131. Berak dire gorenik erraile, bakea 

eta batasuna balinbadituzte herrian, hari esker dituztela. HU Aurp 90. Ta entzun nai baduzue, / jainkozko 

Izateaz / gorenik sentitzea da / jakite guzizko au. Gazt MusIx 229. 

- GOREN-USTE. Soberbio. v. handiuste (2). � Anchisen semea, Troiatik jin zena, / Ilion goren-ustea erre 

zenian. Ip Dante (ap. DRA). 

gorendu (S ap. A). �1. "Elevarse" A. � Grat adinez beno gorentzenago da jakitatez eta berthütez. SGrat 5. �2. 

Levantar a lo más alto. � Ori da benetako "literatura", ta ori, egiazki, gure mintzo gaxo au gorentzea. Ldi in Or 

BM 10. 

gorenen. �1. (El) más alto, sumo. v. goren. � Zerurik gorenenak. Hm 41. Olerki borobil eta gorenena. Aitzol 

in Ldi UO 6. Gizonaren elbururik gorenena Jaungoikoa dala diñosku geure siñiskuntzak. Eguzk GizAuz 73. v. 


mende.


tbn. AB AmaE 147. Ldi IL 72. �2. Dios. � Gorenenak Sion zuen / dohatsurik fundatu. Hm 57. 

- GORENENGO. Sumo, supremo. � O españatar, biursarien / artean gorenengoa! AB AmaE 196. Arakan leku 

gorenengoan naz jasarri. Ib. 191. Jakitunetan goirenengua / genduan Orixe jauna. BEnb NereA 141. 

gorengotasun. � Cualidad de ser superior, más alto. � Nok imini eban Aita Santuaren gorengotasuna? Itz 

Azald 48 (v. otro ej. en la misma pág.). 

gorenta. "(BNc), altura" A. 

gorheri. v. 1 gorreri. 

goresgailu. �1. Realce. � Hiriko bezala, Probintzia guziko Gobernadoreak, izatu du amultsutasuna, bere 

musikaren besta-buru eder haren goresgailu. Prop 1912, 246 (ap. DRA). �2. Distintivo, condecoración, honor. 

� Gure goresmenak onhart bitza L. Dassance, Jaun merak, orai berriki "palmes academiques" delako 

goresgailuak eman baitiozkate. Herr 10-2-1955 (ap. DRA). 

goresgarri (Dv, A), goreskarri. �1. Digno de alabanza. "Digne d'être exalté" Dv. � Zu Kristo zarea, Iainko 

bethi goresgarriaren Semea? HeH Mc 14, 61 (Lç, He, TB, Dv, Leon benedikatu, Ker, IBk, IBe bedeinkatu, Ol, 

Arriand onetsi, Or doatsu). Sentimendu eder eta goresgarriak. Prop 1901, 113. Aurrera zijoan Jesukristok 

iratsitako bazkun (sociedad) goresgarriya. J.M. Tolosa EEs 1913, 207. Egikizun askotan [...] onesgarri ta 

goresgarri azaldu da. JBDei 1919, 163. Gizon jator goreskarri. EA OlBe 34. Berak atera zun goresgarri. 

"Honestum fecit" (Sap 10, 11). Or MB 902 (Dv aberats). Asmo goreskarri au. Etxde JJ 211. Nere asmoa ta 

erabakia zenbaitek goresgarri zuten arren. Or Aitork 213. Zu ere goresgarri zira, Mariana, / espos paregabea. 

Xa Odol 245. En DFrec hay 6 ejs. de goresgarri. �2. Honroso. � Goresgarri kausitu zuen beretzat gure Bilzar- 

Lagun izatea. Lander RIEV 1911, 591. � + goretsigarri. (Uso sust.). Honor, gloria. � India hoitan egin ziren, 

konpañiaren goresgarri, martirak nonbre handian. Prop 1907, 51. Eta jai onen goretsigarri / Urtziren 

aldamenean / zure gogoa zoruntsu bego. EA Txindor 79. 

goreska. � Elogiando, alabando. � Guziok agurka, guziok goreska, guziok illetari; alako gizonik gutxi zala, ari 

euskerak onenbeste zor ziola. Ldi IL 104. 

goreskarri. v. goresgarri. 

goreskeria. � Vanidad. � Bertzeek nahi dutenetan bilha betzate beren gozagailu eta goreskeriak. Dv LEd 88 

(Cb Eg II 44 gloria bitez). 

goresketa. � Alabanza. � Zure izena bezala, Zure goresketa ere lurraren ertzeraño doa (Ps 47, 11). Or MB 546 

(Dv laudorioak, Ol goraldia, Ker gorapena). 

goreskizun. � Alabanza. � Zure goreskizunak, Iauna, Liburu Sainduetako goreskizunak arriturik iduki 

zezaketen ene biotza. "Laudes". Or Aitork 32. Goreskizunen arrixkua. Ib. 293. 

goreskunde. � Alabanza, elogio. � Yasandako iraña antxe ospez ordainduko dizut, atsekabea goreskundeyanzkiz. 

Ol Imit III 49, 6 (SP laudoriozko mantua, Pi gorespen-estalgia). 

goreslari. � Elogiador, alabador. � Goreslaria gezurrez ari ez dala uste dugulako. Or Aitork 93. 

goresle (Dv � A). � Elogiador, alabador. "Celui qui exalte, glorifie" Dv. � Aita Mendibururen maitazale ta 

goresle zintzoenetarik bat naiz. Lh EEs 1915, 233. Goresle au obeago da goretsi au baiño. Or Aitork 292. Or 

dabilzkit denak / zure ainbat ederren goresle. Gazt MusIx 183. Ez diotsa orla goresle ta palakari. Ibiñ Virgil 

33n. Bilintxen goresleari. MEIG V 132. 

goresmen. � Alabanza, elogio. v. gorespen. � Ernaut Oihenarteko, aiphamen handiko istorigrafoaren [....] 

goresmenetan. Lander RIEV 1909, 653. Goresmen handiak egiten ditu bere pertsuetan gizon hortaz. Zub 17. 

Gure goresmenak onhart bitza L. Dassance, Jaun merak. Herr 10-2-1955 (ap. DRA). Hartze ditu eskualdun 

guzien eskerrak eta goresmenak. Lf ELit 118. Ez eban gitxitan entzun solo esitu orren alabantza ta goresmenik! 

Erkiag BatB 43. Errex eginen ditu haren goresmenak. Xa Odol 281. Bere jaioterriari goresmen egokia 


mende. 

914


kantatzea. MEIG II 101. En DFrec hay 38 ejs. (34 sept.). v. tbn. Iratz 181. Herr n.º 587, 1 (ap. Arti Tobera 262). 

goresmengarri. � Elogioso. � Aren adiskidetxuen berba goresmengarriak siñistu ezkero. Erkiag BatB 38. 

gores-mintzo. � Lenguaje de alabanza. � An entzunen dut gores-mintzoa. Or Aitork 335. 

gorespen (Dv � A). � Alabanza, elogio. "Action d'exalter, glorifier" Dv. v. goresmen. � Jainkoak egin dituen 

guziak beretzat egin ditu, bere ospearentzat, bere gorespenarentzat. Arb Erlis 11. Pedro gurenaren (santuaren) 

gorespena egitera. A Ardi 134. Jainkoaren gorespenerako. JBDei 1919, 264. Atsekabearen ordez, gorespenestalgia. 

Pi Imit III 49, 6 (Ol goreskunde-yanzkiz). Dizudan eskein "gorespenezko oparia". Or Aitork 183. 

Haurtxoen eta bularrekoen ahotik atera duzu zeuretzat gorespen. IBe Mt 21, 16 (IBk gorespen; Lç, He, Dv 

laudorio, Or, Ker gorapen). Herri guziek gorespen emozue. Bibl Rom 15, 11. Non aurki honako hau baino 

gorespen egokiagorik. MIH 242. En DFrec hay 74 ejs., meridionales. v. tbn. ArgiDL 105. Zait Plat 30. Gand 

Elorri 124. 

gorespendu. � Alabar. � Geroz eleiz-edestiyak gorespendu bear zuan seme ospetsua. J.M. Tolosa EEs 1913, 

207. 

gorespengarri. � Loable, digno de elogio. � Irakasle gorespengarri asko. Garit Usand 21. 

gorestatu, gorrestatu. � Alabar. v. goretsi. � Ostiralian, Zalgizek gorrestatü dü Jesükrixt maitia. Herr 25-12- 

1958, 3. Jaün Aphezküpiak [...] Elizako khantari botz bethe gozoa gorrestatü dü. Herr 24-3-1960, 3. 

goreste. � Alabanza. "Elogio, encomio (HeH)" A (cf. HeH Voc: "gorestea, goratzea, altxatzea", donde parece 

tener valor vbal.). � Hor da bethi guzien gorestekin. Hb Egia 112. Maitagune eta amodio guziak, goreste eta 

ohore guziak zor zaizko. Arb Erlis 11. Gure laidorioak eta gorestiak. Ip Hil 2. Zor zaizkitzun goresteak. Arb 

Igand 198. 

gorestu. � Ser digno de elogio (?). � Zerutiar hoien [beneditinen] bizia / orori zaiku gorestu. Zby RIEV 1908, 

610. 

goretsegunto. � (Dim.). Día de homenaje. � Abendoan bederen ez othe lakioke apaila goretsegunto bat 

Maulen. Lf ELit 119. 

goretsi (L, BN, S; Gèze, Dv, Foix ap. Lh, H). Ref.: A; Gte Erd 140. �1. Alabar, elogiar. "Glorifier" Gèze. � Tr. 

Usado por Oihenart, no volvemos a encontrar ejs. hasta mediados del s. XIX; desde aprox. 1920 es tbn. utilizado 

por autores meridionales. En DFrec hay 82 ejs. � Hur' ezagutzen duten / oro haren bertuten / goresten, eta 

bertzer / ari dir' eranzuten. O Po 31. Gorets dadintzat Iainkoaren Semea horren gatik. HeH Io 11, 4 (He 

glorifikatua izan dadintzat). Lauda zazue guziek Jauna, eta goretsazue populu guziek. Dv Rom 15, 11 (Lç lauda, 

He ohora, Ker goratu, Bibl gorespen emozue). Egun goresten eta bihar gaitzesten. HU Zez 98. Ezin aski 

goretsizko grazia. HU Aurp 123. Laster hasi bakearen goresten hura ere. JE Bur 146. Bospasei Euskalariren 

lanak laster goretsiko ditut. Lacombe LEItz 77. Adixkideek goretsi duten parabisurat. Zub 69. Giza-bidea ta 

olakoak aipatu ta goresten. Ldi IL 49. Aita eta ama gorestea. Ir YKBiz 225n. Jaungoikoa aintzat artu ta 

goresteko. Eguzk GizAuz 83. Amaren alegiña baiño gorestenago zun neskame zaar batena. Or Aitork 226. Tokia 

ta gauza goretsi ta ederretsi nituan. Anab Aprika 44. Haren merezimendu handiak goretsirik. Ardoy SFran 347. 

Ene goresteko eskainia zen kantaldian. Xa Odol 331. Atzerritar guztiok, gorets Jauna. IBe Rom 15, 11 (IBk 

goretsazue). Zeruetaraino goretsi behar ez badugu ere. MIH 287. 

v. tbn. Dv LEd 72. Laph 127. Jnn SBi 38. Ip Hil 2. Arb Igand 125. Lander RIEV 1910, 603. Lh EEs 1915, 233. 

ArgiDL 77. Ox 66. AIr RIEV 1928, 604. EA Txindor 9. Etcham 196. FIr 174. Iratz 180. Zerb IxtS 30. Zait Sof 

169. Mde Po 18. Etxde JJ 10. Erkiag Arran 5. Ol Apoc 19, 5. Onaind in Gazt MusIx 154. Ibiñ Virgil 76. Casve 

SGrazi 70. Lf ELit 69. 

� Elevar, ensalzar. � Bere hizkuntza berezien ongi erabiltzetik dohako mintzaira bati bere itxura, bertze 

mintzaira batena ere ez bezalakoa, goresten eta ederresten duena. Lander RIEV 1910, 600. 

� (Part. en función de adj.). Honorable. � Buraso beharrak zituen, bainan Rajputen kasta goretsitik ziren. Prop 

1901, 242. Mgr. D'Astros gure aitzineko Baionako Aphezpiku goretsi [...] izanak eman zuena. CatJauf III. 

Irakurtzen da gero Nere Jaun Barran goretsiaren aintzinaxagoko guthun bat. Lander RIEV 1909, 653. v. tbn. 

Inza Azalp 3. Zait Plat 31. � (Con reduplicación intensiva). � Eliz-iztun bikain, Antonio goret-goretsi, gure alde 

otoitz egizu. Elizondo KristPE 279 (ap. DRA). 


mende. 

915


� Jai au goretsi-zale nauk. EA OlBe 33. 

�2. (Sust.). Alabanza. � Zure gogokoa eztan guztiya erre, zure goretsirako dan ura berriz geitzeko. Elizondo 

KristPE 277 (ap. DRA). 

- GORETS-OPARI. Ofrenda de alabanza. � Zuri eskeñiko dizut gorets-opari. Or Aitork 211. 

gorexima. v. garizuma. 

gorga (S). Ref.: A; Lh; Lrq; EAEL 119. � "Hoyo del fondo de un río" A. "(Foix), eau dormante et profonde, 

étang" Lh. "Endroit où une rivière est profonde" Lrq. v. gorgune. 

gorga(i)l. v. gorgoil. 

gorgamisto. "Cartílago tiroides (V-arrig)" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. 

gorgara. v. 1 gorgera. 

gorgarri (PMuj), gortugarri. � Ensordecedor. � Asto zaarren arrantza gortugarriak. A BGuzur 108. 

gorgatu. � Trabar(se), atorar(se). "Quedar estancado, en situación de difícil salida; encorvado (Darric)" DRA. v. 

engorgatu. � Gorgatuak libratzen tie / erditzeko miñetik. EZ Eliç 100. 

1 gorgera (IC), gorgara. � Gorguera. "Cuello" IC 441v. "Gorgara, cuello de camisa. De gorgera" Garate 5. a 

Cont RIEV 1935, 350. � Saldu neike gorgerea. Lazarraga 1190r. Eztakart gorgera. Ib. (B) 1180vb. 

� gorgara (-ea det. Añ (V) � A). "Camisa pequeña de mujer" Añ. 

2 gorgera "(?), nubarrones muy lluviosos" A. 

gorgoil (V-ger-m; Lar Sup, Añ), gorgoilo (A Apend), gorgail (V-arr), gorgaila (V-arr), gorgal (S; Foix ap. Lh). 

Ref.: A (gorgoil, gorgaill); EI 97. �1. "Degolladero" Lar Sup. "Gargüero" Añ y A. � (Vc ap. A; Lar Sup, Añ, 

H). Nuez de la garganta. "Konkor bat, eskuaraz deitzen dena tokitan zintzur-sagarra, tokitan gorgoila" JE Med 

54. � (B ap. A; VocB), gorgoilo (V-arr, G ap. A). "Buche de las gallinas" A. "Gorgoilo: 1.º (V-arr), papada, 

dobladillo de carne bajo la barba. 2.º (G, msLond), papera" Ib. 

�2. gorgollo, gorgoilu (G? ap. A � vEys; H), gorgil, girgil. Chichón; tumor, inflamación. "Gorgollu (G), 

bosse" vEys (Azkue traduce "jiba"). � Ez nuen gorgollorik / kolpea egotziz, / bañan min artzen nuen / kalaberan 

guziz. Izt Po 64. Gorgolloak arzera / bear dezu ezi. Ib. 64. Gorgill oiek batzubetan azaltzen zaizkigu lepuan, 

besapietan, iztarretan. IArt Itzald II 44. Girgill oiek biriyetan badagoz. Ib. 44. 

�3. (Dv (-la) � A). "Sorte de vase de terre à grosse panse et goulot étroit" Dv. � Halaber urhe garbienetik 

eginen dituzu azpilak eta gorgoilak. Dv Ex 25, 29 (Ur ontzitxoak). Eskuetara eman ziozkaten turutak, gorgoila 

hutsak eta gorgoilen barnean argiak. Dv Iud 7, 16 (Ol lusuil, Ker pedar). 

�4. (B, L-ain, BN-baig ap. A), borboil (L-côte ap. A; Dv). "Escarcela, redecilla en que los pescadores depositan 

los pescados" A. � [Arrain] onak borboiletara berezten dituzte, eta tzarrak kanporat arthikitzen. Dv Mt 13, 48 

(Lç unzi, He, Leon otharre, Or, IBk, IBe saski). 

- GORGOILETAN. � Edaten du lenengoak / gorgolletan xagitik. (Interpr?). Gurbindo Olerti 1960, 23. 

gorgoilatu. � Degolllar. � Neuk bere dakit gorgollatuten, biar bada. Iza EE 1881a, 239. 

gorgoina (O-SP � SP y A, Lar, Dv), gorgoin (B; H), girgoin (H), girgin (L; H). Ref.: A (gorgoin, girgin); Izeta 

BHizt (gorgoin). �1. Columpio; balancín. "Brandilloir" O-SP 227. "Gorgoinak, balançoire, escarpolette" Dv. 

�2. (Dv � A). "Meule de foin en prairie quand on le fait sécher" Dv. 

- GIRGIN-GORGOIN. "(L-sar), columpio. Se usa en plural" A. 

- GORGOINAN IBILI (Lar), G. ARI (H). a) "Columpiarse" Lar. "Gorgoinean [...], girgoinean [...], girginean 

haritzea, se balancer à l'escarpolette" H. b) "Gorgonean dago, il hésite" H. 

- GORGOINETAN (B, L). Ref.: A (gorgoinatu); Izeta BHizt. Columpiándose. "Gure haur hoiek gorgoñetan 

dabiltze" Izeta BHizt. Cf. gorgoineta. � Hunako hunek zuk baino pisu gehiago duela: zerua [...] yoaraz zintzake 

girginetan. Hb Egia 131s. 

gorgoinadura. Figura en SP, sin trad. 


mende. 

916


gorgoinamendu (SP (sin trad.)). � Movimiento de cabeza (?). � Jende gazteek darabillatenean erremangurik, 

gorgoinamendurik, balakurik edo hitzkeriarik zeinetan ezpailukete nahi [...] emazteak edo konfesorak atzeman 

letzaten. SP Phil 303 (He 304 grimasarik). 

gorgoinari. Figura en SP, sin trad. 

gorgoinatu (SP (sin trad.), Lar, Dv � A, H), girgoinatu (H), girginatu (H). �1. Columpiarse. � (SP, A). Mover 

la cabeza. "Buru gorgoinatua" SP. � Kapa ukhondoaz zabaltzea, burua gorgoinatzea, mihia hitzkerietan 

erabiltea. SP Phil 285 (He 286 burua gora ekartze bat). Zure gibeletik burua gorgoinatu du. Dv 4 Reg 19, 21 

(Ol burbuñoka dezu, Ker buru-eraginka diardu). � "(BN-baig), mecer niños, cunear" A. � Beren amonaren 

besotan gorgoiñatuak (mecer) izan dira. Etxde Itxas 268. �2. Pavonearse. "Se balancer à droite et à gauche en 

marchant, surtout quand on el fait avec affectation" H. � Bertzeak prezatzen, gorgoinatzen eta mirailletan 

miratzen dira. SP Phil 199. �3. (Dv � A). Cantar con voz temblorosa. 

gorgoinazale, gorgoin-zale (H). � "Qui aime à se balancer à l'escarpolette" H (que cita a SP, aunque no lo 

encontramos en éste). 

gorgoineta (H), girgoineta (H), girgineta (H). � "Jeu, amusement à l'escarpolette" H. "Gorgoineta [...], 

girgoineta [...] haritzea, se balancer à l'escarpolette" Ib. Cf. GORGOINETAN. 

gorgointasun. Figura en SP, sin trad. 

gorgoitx (S ap. A), gorgotx (V-ple ap. A). � Envoltorio del grano de lino. 

gor-gor. � (Onomat. del ruido del estómago). Cf. bor-bor. � Urdalla beti ba-daukot gorgor / gauzatxu ona 

gurarik? Enb 194. 

gor-gor. v. gur-gur. 

1 gorgora (V-m-gip; Mg PAbVoc), gorgoro (-ua (det.) V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ, UrrAnz (gorgórua), LinOñ 

175. � "Envoltorio o espiga de la simiente de lino [...]. Liño agorra, zazpi bidar gora ta zazpi gorgora" A. 

"Gorgoria (erderaz "gárgola") [...]. Gorgoria ere "idagurtu ta galbaatu" egiten zan azia gordetzeko" Iz LinOñ 

175. v. gogora. � Gorgora ori kendu ta liñoa orraztuteko. Ezale 1897, 292a. 

- GORGORA-MAKATZ. "(V-m), perucha, la más pequeña y dulce" A. 

2 gorgora (Lar, H). �1. "Gorgoritas o gorgoritos" Lar. � Errexinolen gorgorak. Otag EE 1882c, 548. �2. 

"Ruido de la ebullición" A. v. bor-bor. 

3 gorgora (?). "Gorgora joan da (?), le dé en est jeté: la résolution en est prise" Hb GH 1929, 87. 

gorgoratu (Lar, H). � "Gorgoritear" Lar. 

gorgorito. � Gorgorito, gorjeo. � Panderua joaz gorgorituak bigaltzen zizkan kaiolan zeguen karnabari. Iraola 

15. 

gorgoro. v. 1 gorgora. 

gorgots, gorgotz. �1. Conveniente, adecuado. � Gaztalondo handian agitü niz arrotz, / apaidü bat egin düt 

ezpeitzen gorgotz. 'Convenable'. Etch 320. �2. (S ap. A; Foix ap. Lh), borbots (Sal ap. A). "Hombre serio, 

formal" A. "Dur, sévère, inflexible" Lh. � Emakumeak ere gorgots, ez iztimizti. Ol 1 Tim 3, 11 (Lç, He honest, 

Dv garbi, Ker, IBe eratsu, Bibl gisako). Baretsu ta gorgots dator Teseu. Zait Sof 154. �3. "Borbots (S), jovial" 

A. 

gorgotx. v. gorgoitx. 


mende. 

917


gorgune. �1. "(S), gorge" Lh. �2. "Endroit précis où une rivière est plus profonde (S)" Lrq. v. gorga. 

1 gori (V, G, AN-ulz; SP, Mic 5v, Urt, Lar, Añ, H). Ref.: A; Iz Als; Iz Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. 

Ardiente, incandescente, al rojo vivo (sentidos prop. y fig.). "Gori [...] quiere decir 'muy caliente'" IC I 483. 

"Goria, chaud, rouge de feu. Burdin goria, fer chaud. Labe goria, four chaud. Labe gori batean etzatea" SP. 

"Ardor" Mic. "Cosa ardiente" Ib. "Aestuatio, gutizia bizia, [...] beróa, [...] borthitza, goria" Urt I 359. "Cauterio, 

hierro hecho ascua, errakai goria" Lar. "Atenacear, kurrika goriaz norbait zatitu, il" Ib. "Bala roja, bala goria" 

Ib. "Ignito, [...] goria, goritua" Añ. "Cauterizar, erre burdiña edo burni goriaz" Ib. "1. incandescent, porté à la 

chaleur. Ikhatz goria, charbon ardent. [...] Daude kharrez labe gorian, (les damnés) sont en flammes dans le four 

incandescent. [...] 3. au fig. ardent. Amodio goria, amour ardent" H. "Eznarriak gori gori dagozala sartu bear 

daude maskuluan, [...] deben meterse en el caldero cuando están rusientes" A. "Burdiña gorixa artzen eban 

eskuan, Ferran malluarixak" Etxba Eib. "Burdin gorixakin markatzen die animalixak" Elexp Berg. Cf. Lar y Añ: 

"Roso y velloso, sin distinción, todo todo, [...] zori ta gori". � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos 

desde principios del s. XVII. En DFrec hay 9 ejs. � Tormentatzen du hango su goriak. EZ Man I 121. Labe gori 

bero bat. Ax 580 (V 373; v. tbn. labe gori en EZ Eliç 190, Harb 382, CatLav 422 (V 200), Cb Eg II 136, CrIc 

160, Mg CC 109, AA I 410, Añ LoraS 117, fB Ic II 179, JJMg BasEsc 145, Ur MarIl 44, Ag G 126, TAg Uzt 

246, Erkiag Arran 156, Zait Plat 83). Brasa goriak. Hm 126. Bethiko khar gorian. Gç 167. [Ebanjelioaren] 

predikari goriena. Bp II 121. Bihotz gori eta karitate khartsu. ES 125. Desir gori hura. AR 240. Zenbat negar 

malko gori. Mg CC 180. Metal gorizko zezenak. Añ LoraS 117. Liburu bakotxa popuertza goria. fB Ic I VI. 

Txingar gori bat. Ur MarIl 101. Gerria da Afrikako / Simoun gorija lez, / Txingartuten dabena / Ukutu ezkero 

artez. Azc in Ur PoBasc 171 (PB 274 gorria). Glazatzen duzu sukrearekin eta palha goriarekin. ECocin 33. 

Burni goriz bizkarra erretzen. Or Mi 49. Langille nekegaitza ta euskozale gori. Ldi IL 116. Eguzki gori baten 

azpian. Ib. 145. Areatzako urre-zerrenda goria. TAg Uzt 37. Ago-otoitz labur gori batek. Or QA 144. Bortz izar 

gori. Mde Po 77. Barruan dirakion maitasun goria. Etxde JJ 35. Esanaldi bero, gori, ezti-jarioak. Erkiag Arran 

101. Lera gori bezau eziña. Erkiag BatB 172. Zaldar goriz eta izerdi atsituz soin-atalak betetzen. Ibiñ Virgil 105. 

Maitasun goria. MIH 260. Gaur-gaurko hitz goriz, Jesusen [...] berri ematen. MEIG II 59. Txinpart goriak. Ib. 

93. 

v. tbn. He Phil 441. ETZ 155 (Langarica, s. XVIII). LE Kop 64. JJMg BasEsc 92. Zav Fab RIEV 1907, 543. Hb 

Egia 60. Arr GB 19. AB AmaE 383. JMB ELG 86. Txill Let 61. Gand Elorri 144. Onaind in Gazt MusIx 155. 

Anab Poli 128. NEtx LBB 367. Azurm HitzB 55. 

� (Con reduplicación intensiva). "Al rojo vivo. Ziran garrekin, gori-gori jarri ziran burdiñazko abiak" Etxba 

Eib. "Gori-gori, al rojo vivo (en tratamiento térmico). Piezia su gori-gorixan ez denpora larregian euki" SM 

EiTec1. "Burdiñia sutan sartu ezkero, gori gori jartzen da" Elexp Berg. � Erakutsi ziote katedra bat gori goria 

(313). "Le mostraron una silla muy rusiente". LE-Ir. Burni plantxa bi gori-goriak. Ud 115. Josek etzuan su 

bearrik gar bizian gori gori egoteko. Ag G 243. Jarri zait biotza / gori-gori. Jaukol Biozk 78. Eguzki gorigorittan. 

Otx 161. � Txilin-soinua izan zan / ta gori goria / aberatsena legez / luze ta zolia. (Interpr?). Azc PB 

149. 

� "Gori (BN, S-bas), excitante (comida). Jateko au gori duzu, erraiten da piperrez ta gatzez ta baratxuriz untsa 

adelaturik denean (S)" A. � Arto eta porru, baraskari gori. Saug 205 (de interpr. no segura) 

� Txindoki, orain agokit aurrean / goriak astundu-tantai arrizko. 'La canícula'. Ldi BB 120. 

�2. (V, G; H, Bera). Ref.: A; Iz LinOñ 182, ArOñ (urgóri). Hirviente, hirviendo. "Parlant des liquides: bouillant, 

porté au plus haut degré de chaleur. Ur goria, goritua, eau bouillante" H. "A un puchero [...] lleno de agua que 

está en el fuego, cuando está el agua más que tibia llamamos gorixka, y cuando va a empezar a hervir gori" Mdg 

146. "Ur goritan sartu zuen eskua, metió la mano en agua hirviendo" A. "Ur goritan egosi iru-lau aldiz" Iz 

LinOñ 182. "Urgóri: agua hirviendo" Iz ArOñ. � Suzko itsaso goria. Gç 161. Daruez matasak austietara ur gori 

ta egur-autsian. Mg PAb 139. Hain odol gori nihork ageri zainetan. Hb Esk 28. Eskerrak oe bigunari, ur 

goriari, erari on irakiñari. Ag G 203. An ei zirean garrasiek ! Ezne goriek barruek erreta. Akes Ipiñ 30. v. tbn. 

A BeinB 39. Kk Ab II 33. Erkiag Arran 158. � (Con reduplicación intensiva). � [Ura] gori-gori egon arren. Kk 

Ab II 32. � "Escaldada, mujer de mal vivir, goria" Lar. 

�3. "Encourageant, excitant" VocBN � Dv. 

�4. (Sal, R ap. A). "Como se les dice a las hembras de cada clase cuando se ponen altas. Al caballar, mular y 

asnal: gori" Mdg 149. "Gori, el celo (refiriéndose a las yeguas, burras, mulas)" A. "Astaña kori gori diozu (Sal), 

esa burra está en celo" Ib. 

�5. "Ronce, goria" Volt 115. 

- GORI-HARRI. "Apyrotos, su gorihárria, su goriharri preziátua" Urt II 225. 

- GORI-BELTZ. "Goribelz, [...] color que participa de encendido y negro" Lar. Cf. GORRI-BELTZ. 

- GORI-GORI EGIN. Poner al rojo vivo; calentarse, enardecerse. "Piezia suberatzeko, lelengo gori-gori ein 

biarda" SM EiTec1. � Euskera berberaren suak guzien euskelzaletasuna gori-gori egiñik. Ldi IL 94. Zera esan 

zionat [...], ta orduan, gori-gori eginda jarri zaidan. Etxde JJ 80. 

- GORI-GORITAN. Ardiendo, hirviendo. � Sabel au daukat laba bat legez gori goritan. AB AmaE 166. 


mende. 

918


- GORIPE. (Con suf. local de declinación). � Eguzki-galdapetik [...] aize goripean. Erkiag Arran 25. 

- GORIZKO. (Adnom.). � Forma gorizkoaren txingar kixkaliak. "Forma ardiente". MEIG IX 119 (en colab. con 

NEtx). 

� Etim. Se tratará probablemente de un préstamo indoeuropeo prelatino; cf. irl. ant. fo.geir 'se calienta', 

causativo guirid 'calienta', gal. gori 'empollar' (con representación románica en cast. port. gorar 'incubar'; v. 

DCECH, s.v. huero). 

2 gori (BN-baig ap. A; Dv, H). �1. "Fertile, gras, fécond, abondant. En outre de l'abondance, gori marque la 

bonté des choses. [...] Lur goria, terre fertile. Etxe goria, maison qui a de bons revenus. Urthe goria, année 

d'abondance. Moltsa goria, bonne bourse, bien garnie. Alhapide goriak, gras pâturages" Dv. "Abundante, fértil. 

[...]. Etxe gori (BN-baig), casa abundante, bien provista" A. "Riche. Moltsa goria, bourse bien garnie" Lh. � 

Hobe dela golde bat lur gori, ezenetz golde bat eta erdi lur mehe. Dv Lab 90. "Buruko bihia" da phisuenik; 

harek du irina xurienik eta gorienik. Ib. 46. Ogi zohiaren lastoa ala ogi burutu gabearena othe laizteke goriago 

bazkatzat? Ib. 120. Luzez lurrean egon behar diren uztek [...] ongarri goriagoak galdegiten dituzte. Ib. 178. 

Haukien xingarra goriago, gogorrago eta gozoagoa da urde xikhiratu gabeena baino. Dv Dial 97 (It, Ur ugari, 

Ip lodi). Tripa bero eta sakela gori. HU Zez 37. Bil dezake [...] uztaño bat goria. JE Bur 200. Laborari-etxe 

goriko buruzagi. Ib. 58. Buenos-Airesetako lur gorian. Ib. 212. v. tbn. GH 1922, 726. Artho-landa gori. JE Ber 

43 (v. tbn. 50). � (Aplicado a personas). Generoso; rico. � Bekhatu egiten duenarentzat dadukazu Iainkoa 

handi, zabal, franko, gori, liberal. Ax (ed. 1864), 402. Oro etxeko-jaun azkar, amerikano, ofiziale gori; [...] 

nekazalerik nehor ez. JE Bur 130. 

�2. (V ap. A). "Gori, desarrollado", que cita el ej. de Mg. "Bien constitué" Lh. v. 1 guri. � Zelango kolatsa 

okotzpian! Zein guri, gori ta malatsa guztija! Mg PAb 193 (que Azkue traduce por "!Cuán rolliza, desarrollada y 

carnosa toda ella"). Ze gozuak / emengo jaakijak / eta edaarijak! [...] / Ah bai ze gorija / dan zure jana! Ib. 101. 

gori. v. 2 guri; hori. 

1 goriarazi (Urt IV 56), gorituerazo. � Hacer poner al rojo vivo. � Burnizko zartagiak eta kobrezko eltzeak 

gorituerazo zituen, garra zeriela. Lard 335. � "Calefacere hominem, gizona nahasarazi, [...] goriarazi, 

gorieragin" Urt IV 58. 

2 goriarazi (Dv � A). � "Rendre fertile, faire abonder" Dv. � Eta zure Jainko Jaunak goriaraziko zaitu zure 

eskuetako lan guzietan. Dv Deut 30, 9 (Ker, BiblE ondasunez beteko). 

goridura. Figura en SP, sin trad., tras gori 'chaud, rouge de feu'. 

gorigar (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. �1. "Gorigar, tercianas (FSeg oyó a una anciana esta palabra)" A. 

"Calentura; calorazo en el cuerpo" Iz ArOñ. �2. (V-gip ap. Iz ArOñ; A). "Barros, granillos de la piel producidos 

por el calor" A. "Granito producido por el calor (exterior)" Iz ArOñ. 

gorigarri. "Propre à rendre fertile, fécond" Dv. 

gorigartu. "(V-gip; FSeg), enardecerse" A. 

1 goriki (S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � "1. d'une manière incandescente, bouillante. 2. au fig. ardemment" 

H. "Con entusiasmo" A. "Avec enthousiasme, de bon cœur" Lh. � [Jinkoa] goriki maithatü eta zerbütxatü. Bp I 

153. Iakite sendoaren su-txingarrek auspean zirauten, eta goriki aizatuko zituen Aristotelek. Zait Plat 42. 

2 goriki (L ap. A; Dv). � "Avec abondance, grassement" Dv. "Guriki eta goriki (L), con lozanía y abundancia" 

A. � Anhitz familia lehenago aberats eta goriki bizi zirenak, orai eskasiarik handienean dire. Prop 1876-77, 

387. Goriki eta goxoki bizitzeko. Prop 1880b, 89. Guriki eta goriki bizi izatua. Jnn SBi 406 (tbn. guriki eta goriki 

en HU Eskual 11 (ap. DRA)). 

gorhiñ. v. gohain. 

gorio. "(V-ger), bedar berdetxu bat, botikatzat sustraia jo jo jo egin da gordiñik emoten deutse ganaduari" A. 

goriro. "Avec feu. Syn. sutuki, gartuki, ezioro, izekiro, et au fig. spécialement: beroki, khartsuki" H. "(Hb), 


mende. 

919


d'une manière incandescente" Lh. v. 1 goriki. 

1 goritasun (V-gip ap. Iz ArOñ; SP (sin trad.), Urt, H). � "Calefactio, calefactus, berotasuna, [...] goritasuna" 

Urt IV 62. "1. incandescence, état d'un liquid bouillant. Au fig. ardeur, ferveur. 2. ardeur de la peau, du corps" H. 

"Gorittasuna: calentura" Iz ArOñ. v. 1 gortasun. � Ainbeste amodijoren goritasunak kiskalduten eban. Ur 

MarIl 98. Bere [eguzkiaren] printz gorriak pixkaka-pixkaka agertzen datoz goritasunez. Garbiz EEs 1930, 167. 

Esku biguna (Aita), / ukitu leguna (Semea), / goritasun guria (Gogo Gurena). Or QA 182. 

2 goritasun (Dv � A). � Fertilidad, fecundidad; gordura. � Jainkoak zeruko ihintzaz eta lurreko goritasunaz 

eman dezazula ogiaren eta arnoaren nasaizia. Dv Gen 27, 28 (Urt lurreko gizenetik). --Nola ez othe dira hiltzen 

[xinhaurriak]?. --Beren goritasunak iraunarazten diote. "Embonpoint". Dv Dial 29 (It, Ur gizentasunak, Ip 

gizentarzünak). 

1 goritu (V-gip, AN-ulz, BN; SP, Urt IV 60, Lar, VocBN, Dv, H), guritu (G-to, AN-larr). Ref.: A; Iz Ulz y ArOñ 

(goríttu), To (gurittu); Asp Leiz2 (guritu); Etxba Eib y Elexp Berg (gorittu); SM EiTec1 (goritxu). � Abrasar, 

inflamar, poner al rojo vivo; enardecer, enfervorizar. "Échauffer, embraser" SP. "Enrojar el fierro, burnia goritu" 

Lar. "Encourager, s'encourager, encouragé" VocBN � Dv y A. "1. devenir incandescent. 2. [...] brûler de fièvre 

ardente. 3. animer, encourager, communiquer de l'ardeur. Syn. berotzea" H. "--Ipiñi dozu ala sutan berotzeko? -- 

Bai goritzen diardut" SM EiTec1 s.v. gori. "Recalentar (en tratamiento térmico). Trokela goritxuta ba-daok, 

sartu azkar olixotara" Ib. "Galdau biar badira burdiña bi, gorittu biar izaten dira zurirañok, [...] hay que 

calentarlos al rojo blanco" Etxba Eib. "Egur-ikatzakin baño errezago piezak gorittutzia arrikatzagaz, es más 

fácil caldear las piezas [...]" Ib. "Keixian gorrirañok goritzia, naikua dau materixal arek tenple ona artzeko, 

basta a aquel material calentar al rojo-cereza [...]" Ib. "Errementarixak sutan eukitzen zittuan aixkorak, gorittu 

arte" Elexp Berg. � Tr. Documentado desde la segunda mitad del s. XVII en todas las épocas y dialectos salvo 

en suletino. Menos frecuente al Norte, en el siglo XX sólo se encuentra en J. Etchepare. � Suge errabiatuek [...] 

/ suge sutan gorituek. Gç 165. [Amudio] haren kharraz goriturik. Ch III 5, 6. Sutegitik goritu, ta ateratzen dedan 

burnia. Cb Eg II 121. Edari deliziosez bihotza goritua. Monho 68. Gori zazu su dibino hartaz. Ib. 116. Ikátza 

goriturík. LE Kop 160. Bihotza zerutikako bozkario ezti batez goritzen. MarIl 107. Argitzen dio izpiritua, 

goritzen borondatea. Jaur 355. Errementarijan goritu ta galdaturiko burdiña. Ur MarIl 40. Itoten dagona ezin 

dok ibili begiratzen albuan agiri dan untzia gorituta dagon ala ez. Kk Ab I 17. Labeak asi dira goritzen. Ldi IL 

45s. Sutu, goritu bekit biotz au. Or BM 36. [Estularrietan] itxaropen txinpartaz goriturik. Erkiag Arran 196. 

Burruntzi gori bat bere labetxoan goritua. Anab Aprika 32. Eguzki galdak [...] goritu. Ibiñ Virgil 74. Ez dio 

sorterriaganako grina epeldu, goritu baizik. MEIG III 109. 

v. tbn. msMur 15. Mg PAb 126. Añ NekeA 225. Astar II 146. Arr May 50. AB AmaE 433. ArgiDL 31. Enb 70. 

Jaukol Biozk 34. JMB ELG 44. Etxde JJ 90. Zait Sof 174. Onaind in Gazt MusIx 157. 

� Eros dezazun eneganik urre suan gori hura. Ch III 32, 2 (SP urre suztatu, Mst ürrhe süz bethia). 

� (Con reduplicación intensiva). � Sutan gori-goritzeko? Zait Sof 34. 

� (Lar, Añ, H). (Part. en función de adj.). "Enrojado fierro, goritua" Lar. "Ignito [...] goria, goritua" Añ. 

"Burdin goritua, fer devenu incandescent" H. � Burdin goritua bezala, goritua eta sutua zaudenean. Ax 599 (V 

385). Parrilla gorituen gañean. Ub 117. Burni gorituarekin [markatu]. AA I 571. [Bi demonio] tronpeta 

gorituakin [...] soñua jotzen. AA II 144. Eznarri gorituakin gazura erosirik. Izt C 229. [Labea] ain goritua ipiñi 

zuten, non [...]. Lard 308. Bere aotik urtendako itz gorituak. Ag AL 31. Orratz goritu batez [...] erretzen. JE Ber 

87. Iltze gorituz yosi. Ldi IL 136. Ore goritua. "Pasta incandescente". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). v. tbn. 

Itz Azald 30. Azurm HitzB 42. � Gizon begi-goritu. Gand Elorri 157. 

� "Devenir [...] bouillant. Ur goritua, eau bouillante" H. � Ardo gorituari putz egiten. VMg 88. 

� "Être brûlé au soleil, recevoir un coup de soleil" H. 

2 goritu (Sc ap. A; Dv). � "Enrichir, engraisser, prospérer [...]. Ez da hanbat gorituko niri eraman darotadan 

puskaz, ce qu'il m'a pris ne l'enrichira guère. Onthasun ebatsia ez da goritzen, le bien volé ne prospère pas. 

Belhar porroska guziek goritzen dute lurra, tous les débris de végétaux bonifient la terre. Zure graziaz gori zazu 

ene bihotza (Jaur), enrichissez mon cœur par vos grâces. [...] bihotz ez deus hau [...] gori zazu zure 

samurtasunaren gantzuduraz (Jaur Dévotion au Sacré Cœur 168)" Dv. "1.º enriquecerse. 2.º abonar las tierras" 

A. � Eta gizona goritu zen, eta berhatuz eta aberastuz zihoan. Dv Gen 26, 13 (Urt berretu, Ur, Ker, BiblE 

aberastu). Gori nezazu beraz zure graziaz. Dv LEd 213. Hola bermatzen den laborariak laster gorituko du bere 

onthasuna. Dv Lab 164. Lurra goritzen duten gauza guziak deitzen dituzte ongarriak. Ib. 182. Idortzeak goritzen 

du egurra. Ib. 377. Zikhinki idukitzen den azienda ez da goritzen, garbiki atxikia bezala. Ib. 219. Orok ez balin 

badute hatzemaiten zorion ez diru, bakar zenbeiti bederen gertatzen zeie goritzea. JE Bur 206. 

gorituerazo. v. 1 goriarazi. 


mende. 

920


goritzaile. "Ciniflo, [...] ille ixurtzáillea, andre ille koskoillatzeko burdin goritzáillea" Urt V 41. 

gorixka. "A un puchero [...] lleno de agua que está en el fuego, cuando está el agua más que tibia llamamos 

gorixka, y cuando va a empezar a hervir gori" Mdg 146. 

gorka. "(L), action de presser, fouler. Gorkan ezarri (A), empiler" Lh. 

gorkara. v. gorrikara. 

gorkatu (Dv � A). � "Bourrer, remplir avec excès" Dv. 

gorki. v. 1 gogorki. 

gorkin. � Gorra. "Desgorrarse, quitarse la gorra, [...] gorkingetu, desgorkindu, gorkiña kendu" Lar. 

gorkiro (Lar, Añ). � Sordamente. 

gorku (R, S; Foix ap. Lh (+ -kh-)), gorko (Sal). Ref: A (gorko); Lh (gorkhü). � "Refugio del ganado. [...] Kara 

kan ardi saldo bat gorkoan bildurik, mirad allí un rebaño de ovejas refugiado" A. "Gorkhü, ombrage que les 

animaux recherchent en été, p.ex. les brebis vers midi" Lh. "Gorkü, gîte du bétail" Ib. � [Ardi-jendeak] garadi 

zabalean billa baitu gorku. "Ha encontrado su refugio". Or Eus 247. Itxi zitun gorku batean. Ol 2 Sam 20, 3 (Dv 

toki hertsi batean, Ker emakume-gelan). 

- GORKU EGIN. "Gorku egin dei egun gure aziendak (R-uzt), hoy nuestro ganado se ha refugiado" A. 

gorkuagi (R-uzt ap. A). � Figura en Azkue, quien lo remite a gorko. 

gorkuratu. "Gorkhüratü, aro borthitzetik gerizatu" Alth in Lander RIEV 1911, 599. v. gorkustatu. 

gorkustalgi (-khü- S), gorkustaldi (-khü- S), gorkustagia (-khü- S). Ref.: Lh. � "Endroit ombreux où se 

réfugient les brebis à midi" Lh. 

gorkustatu (S), gortustatu (S). � "Gorthüstatü, aro gaitzetik gerizatu" Alth in Lander RIEV 1911. "Gorkhustatü 

(S), se mettre à l'ombre (bétail)" Lh. v. gorkuratu. 

1 gorma (Lar, H). � "Vómito" Lar. 

2 gorma. "Sorte d'engin de pêche en rivière" Dv � A. "Urrun-bean diren gormak urpetu" Darric (ap. DRA). � 

Horren gatik imolaturen diozka bitimak bere sareari, sakrifizioak eginen bere gormei. Dv Hab 1, 16 (Ol txinga). 

gormagarri (Lar, H). � "Vomitivo, goragarria, gormagarria" Lar. "Qui peut faire vomir, vomitif et dégoûtant" 

H. 

gormaka. "Gormaka egon, estar vomitando" Lar DVC 235. 

gormand. v. gormant. 

gormandatu. � Reprimir, manejar con dureza. � Bere pasioniak oro behar ditu gormandatu, azotatu, 

kruzifikatu eta garaitu. Tt Onsa 83. 

gormandiza (S ap. Lrq; Urt, VocBN, Chaho). �1. Gula; glotonería. "Addephagia, gormandiza, eziñ aserikako 

jan gutizia" Urt I 137. "Gourmandise" VocBN. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde 

Leiçarraga; no se encuentran ejs. del s. XX. � Honestki ebil gaitezen: ez gormandizetan eta hordikerietan. Lç 

Rom 13, 13 (TB gormandizetan; He jankorretan, Dv aseketetan). Hordikeriák, gormandizák. Lç Gal 5, 21. 

Brida zazu gormandiza, emozu neurri zure ian-edan nahiari. SP Imit I 19, 4. Bere honak [...] enplegatzen dituzte 

[...] gormandizetan. Tt Arima 107. [Bekhatü mortalak]: 1. Ürgüillia [...], 5. gormandiza. Bp I 54 (CatLan 16, 


mende. 

921


Monho 110, UskLiB 87, CatJauf 90 gormandiza). Gormandiza garai dezagun barurtuz. CatLav 44 (V 29). 

Gormandiza da edatekuaren eta jatekuaren den amurio desordenatü bat. CatS 56. v. tbn. Harb 26. Arg DevB 

128. Gç 166. Brtc 67. Dh 197. Hb Esk 45. Jnn SBi 88. 

�2. Golosina. � [Haurrek] munduan izan ditazken gormandiza guziak jaten zituzten. JEtchep 21. 

- GORMANDIZA EGIN. Cometer pecado de gula. � Ogiaz bertzalde berdagailu zerbait jaten du, bainan 

hautsa emanik, gormandiza egin beldurrez. Laph 38. 

- GORMANDIZAZKO. (Adnom.). � Gormandizazko bekhatia. UNLilia 10. 

gormandizkeria. "Abliguritio, janedandéko despendioa, gormandizkeriako despendioa" Urt I 30. � Hirietan 

ehi ikhusten da gormandizkeriarik handienak [...] haboroetan langilek dütiela eroaiten. ArmUs 1903, 12. 

gormankeria (S ap. Lrq), gormantkeria (Chaho; -keri VocB), gorbankeria. � "Gourmandise" Lrq. "Gula" 

VocB. � Ohointzez eta gormankeriaz betheak zaretelarik. TB Mt 23, 25 (Lç ekzesez). --Zer da gula? -- 

Tripazana edo gorbankeria (B, s. XIX). BOEans 464. 

gormanki. "Avidissime", "avide" Urt III 180. 

gormant (L, BN, S; Urt, Arch VocGr, VocBN, Chaho), gormand. Ref.: Lh; Lrq. � Glotón, comilón. 

"Ambestrices" Urt II 19. "Avidus" Ib. III 181. "Gourmand. Syn. ahoxuri, jangile" Lh. � Tr. Documentado desde 

Leiçarraga en autores septentrionales y en Echenique. Gormant es la forma general. Emplean gormand Tartas 

(un ej. frente a numerosos de gormant) y Etchahun. � Horra gizon gormanta eta hordia. Lç Mt 11, 19 (Echn 

gormanta; He, Ip, Leon jale handi, TB yale, Dv jale). Otsoa baita animale goluta eta gormanta, ahal diana oro 

iresten du. Tt Arima 106. Gormantek ezpaitüte bere sabelaz berze Jinkuarik. CatLan 116. Emaztia nahi lüke 

[...]: / gormanda, libertina, auher [...]. Etch 378. Laneko [...] nagi, / yateko [...] gormantegi. Gy 43. Pettanek, ez 

baita gormant hetarik, ez zion bigarren tazarik hartu. Barb Sup 65. --Atxik daitak edari hortarik xorta bat [...]. -- 

Hitz ematen diat, gormant tzarra. Larz Senper 34. 

v. tbn. EZ Man I 108. SP Imit I 24, 3. Gç 166. Ch I 24, 3. Mst I 24, 3. AstLas 27. Hb Egia 136. Gormand: Tt 

Onsa 137. 

� "Gormador, gormanta, de gormanta, gormandiza (L)" Aq 1261. Cf. DAut: "Gormador: el que vomita de puro 

lleno". v. gormari. 

- GORMANT ZIKIN. "Gourmand, (S) gormantzikhin, sabelhandi" Lh Eusk 1919-20 (II), 81. 

gormantasun. "Gula" VocB. v. gormankeria. 

gormantkeria. v. gormankeria. 

gormantu. "Gormantü et gormantze, devenir gourmand (S) " Lrq. 

gormari (Lar, H). � "Vomitador, okaegillea, gormaria, gonbitazalea, bomitaria" Lar. "Gormador" Ib. 

gormatu (Lar, H). � "Vomitar" Lar. "Gormar" Ib. "Vomir" H. 

gormatza. "Vomitona, gormatza" Lar. 

gormatzaile. "Qui vomit" H. v. gormari. 

gormeta. "Gourmette" SP � Chaho. 

gormin. � Vómito (de bilis). � Badut ardura dolore bat sabelaren erdian, xilkhoan, eta orduan heldu zaut, 

zintzurrari gora, ahora, ur mehe bat gure herrian deitzen duguna "gormina". Elsb LehE 121 (ap. DRA). 

gormindu. "Quedarse sin cocer las alubias al echar agua fría cuando estaban hirviendo" Iz ArOñ. v. gorbezitu. 

gormu, gornu. v. bormu. 

gorni (G-azp-to, AN-gip ap. A; Lar, H). �1. Sarampión. "Rougeole" H, que cita el ej. de Mb. "1.º sarampión. 2.º 

barros, granillos que produce el calor en la piel" A. v. gorrina (2). � [Aurtasun guzian] bein baztanga edo 


mende. 

922


nabarreria; gaur txisariak, bigar gornia. Mb OtGai I (ed. 1904), 50. �2. "(G), roya (enfermedad de vegetales)" 

A, que cita el ej. de Ur. v. gorrina (1). � Galdernak utzi zuena, gorniak desegin zuen. "Rubigo". Ur Ioel 1, 4 

(Dv herdo). � (Uso fig.). � Etziran neri batere alegrantziarik eman aien aoetan euskereak zeukan gorniak. Ag 

G 108. Oraingo makina ugarien beso biurri ta soin dirdaitsuak eremu-gañetan erio daude gorniak jota. TAg 

GaGo 75. 

goroiki. "Soga cuerda, goroikia (L)" Aq 510 � A. v. goroite. 

goroinka. "Brinco" Lar. Cf. tbn. Lar: "Brincador, goroinkaria", "brincar, goroinkatu". 

goroite (B ap. A), goraiti, goraite, goratta (G-goi ap. A). �1. "Soga de crin" A. "Cuerdas de abarcas" Ib. v. 

goroiki. � Zartallu bat goroitez eginda, guziak yauretxetik yaurti zitun. "De funiculis". Ol Io 2, 15 (Or MB 257 

goraitez; Lç khordato, He, LE korde, Ker, IBk, IBe lokarri). Gurdia [...] / abarrez, ostoz, estaltzen dute / 

goroitez ongi loturik. Or Eus 78. Andregaiak emanak abarka ta bartan / goraitiz biltzen ditu txukun gurutzetan. 

Ib. 365. [Ardi beltxaren] illeak balio zun abarka-lokarriak egiteko. Aueri, goraitiak deritzen. Zubill 60. �2. 

Brazalete, pulsera. � Ire eraztuna, ire goroitea ta eskuan dakarkan makilla. "Armillam". Ol Gen 38, 18 (Ur 

eskumuturretakoa, Ker zerrenda). 

goroldio (G, AN-gip-larr, L; SP, Lar � Lcq 178, Añ, Izt C 44, H), goroldi (AN-5vill, S, R; Añ, H), oroldio 

(AN-5vill, B, BN; Lar, Izt C 44, VocBN, Dv), oroldi (V-arr-oroz-m-gip, G, Sal, S, R; SP, Lar, Añ, Gèze, Dv, H), 

gooldio (L-sar, BN-baig), goldio, oroli (SP � Dv), orolgi (V-gip), odoldi (V, R), odolgi (V-gip), odolki (V-gip; 

A Apend), orolio (vEys, H), ooldi (V-gip), oldio (G-azp), oldei (V-m-gip (+ ooldei)), ooldi (V-gip; Alth Bot 14 

� A), ooldio (AN-araq), ooldui (V-gip), ooldoi (V-gip), oolgi (V-gip). Ref.: A (goroldio, gooldio, goroldi, 

odoldi, oroldio, oroldi, oldei); Lcq 178; Lrq (oroldi); Satr VocP (ooldio); Etxba Eib (orolgi); Iz UrrAnz (odolgi, 

ooldi); Iz ArOñ (oldei, ooldei, ooldui, ooldoi); Gte Erd 13; Elexp Berg (oldei). � Musgo. "Mousse" SP. "Moho, 

musgo, yerbecilla a manera de vello que se cría en los troncos y piedras, goroldioa, oroldioa" Lar (v. tbn. Añ). 

"La pelusilla del árbol, goroldioa, oroldia" Ib. "Orolgixa, musgo. Mendira juan, eta orolgi bigunian etzinda luze 

luze, orduak emoten nittuan" Etxba Eib. "Barezuria baino alferrago (AN-gip) [...], otx, otx, goroldio mugimendu 

ori (AN-gip), ori goroldioa baino motelago da (AN-gip)" Gte Erd 13 (haciendo referencia a una persona vaga). 

Cf. VocNav: "Goroldia, nombre vasco del musgo en general (Valle de Bertizarana). En el Valle de Odieta 

oroldio"; "oroldi, musgo (Artaza)". � Tr. Atestiguado en Axular, Oihenart, Duvoisin, Arrue y autores del s. XX, 

tanto al Norte como al Sur. Emplean goroldio Axular, Duvoisin, Munita (104), Zaitegi (junto con oroldi (RIEV 

1933, 60)) e Ibiñagabeitia (junto con goroldi y oroldi); goroldi los septentrionales Oxobi, J. Etchepare (Bur 34), 

Lafitte y Mirande (Pr 111); oroldio los guipuzcoanos Arrue, T. Aguirre y Orixe (Mi 26), y oroldi los vizcaínos 

RS (de donde tal vez proviene el ej. de Oihenart), Moguel, Kirikiño (Ab II 38) y Lauaxeta (hay oroldizko, junto a 

oroldiozko, en Arrue). Usan odoldi Altube, Gandiaga y Erkiaga. Hay goldio en un ej. de EEs (1916, 254), 

Lizardi, S. Mitxelena (Aranz 53) y Txillardegi (Let 22). En DFrec hay 2 ejs. de goroldio y uno de oroldi. � Arri 

ebiloiak oroldirik ez. RS 5. Dabillan harriari etzaika goroldiorik lotzen. Ax 38 (V 24). Harri erabiliak eztu 

biltzen oroldirik. O Pr 211 (v. tbn. versiones de este refrán en Mg PAb 172 (oroldi) y Zait Sof 5 (goroldio)). 

Sagar hondoetarik mihurak eta goroldioak khentzea. Dv Lab 203. Pareteak [...] oroldioz estaliak. Arr GB 18. 

Iru edo lau lur txatal, landutzeka, gutziok martzaz, otaz, sasiz, odoldiz eta irauzkiñez yosita. Alt EEs 1917, 42. 

Goroldiz aphainduzko harrien azpian. Ox 24. Oroldi bidian. "Senderos musgosos". Laux BBa 40. Kukua kantari 

egunsentiyan / errekaldeko basuan; / iñudiari arrautza jarri / odoldi-kabi gozuan. Auspoa 120-121-122, 238. 

Artzuloko oroldioartean. TAg Uzt 82. Itzalak odoldia emongo al deutsa. Gand Elorri 215. Enborrari datxikon 

goroldi izpi bat. Lf in Zait Plat XV. Odoldi bigun ta aratza lurraren gain. Erkiag BatB 40. Izen bat [harri lauzan] 

goroldi edo muzaren jostagailu. SoEg Herr 12-11-1964, 1. Goroldio orlegiz inguratutako urmaelez. Ibiñ Virgil 

108 (97 goroldi, 49 oroldi). v. tbn. Azurm HiztB 29. Gooldio: Prop 1902, 271. 

� (G-bet), gooldi (V-m), odoldi (V). Ref.: A (goroldio, odoldi); Zubk Ond (gooldia). "Alga marina" A. v. 2 

grama. � Beste [arri] batzuk, leun leunak, odoldi berde bigunez jantzirik dagozanak, bedar txondorren itxurea 

daukie. Ag Kr 139. Zai gaude, urrutira eramanen gaituen ontziaren zai, arraldeko oholdia bezala olatuen joanetorrien 

menpean. Lasa Poem 117. 

� oroldio (Lar, H), oroldi (H), orolde (H). "Pelusa, geuna, goroldio, oroldioa" Lar. "Oroldia, duvet" H. 

"Oroldea, oroldioa, [...] duvet, première plume d'un jeune oiseau; première barbe d'un jeune homme. Sorte de 

coton qui recouvre certains feuilles de plantes" Ib. 

� "Oroldia, au fig. abri, protection contre un mal, une disgrâce. Ezta osoki zorigabea, dakiena non aurkhi bere 

gaitzaren aringarri oroldea, [...] le remède qui allégerera son mal" H. 

- GOROLDIOZKO. (Adnom.). � Oroldizko [...] etzauntzaren gañera. Arr GB 77 (108 oroldiozko). Egaztitxoak, 

goroldiozko bere kabi biguñean. EE 1884a, 133. Goldiozko ogean etzin. Ldi IL 30 (v. tbn. BB 108). Kortxo eta 

oroldiozko naximentua. MEIG I 76. 


mende. 

923


- GOROLDIO ZURI (goroldi z. AN-5vill ap. Lcq 179; Arzdi Plant1). "Goroldi zuria, liquen de tronco de árbol" 

Arzdi Plant1. 

goroldiotsu, gorolditsu (T-L). � Cubierto de musgo. "Moussu" T-L. � Len lur gorolditsua, itxas belar asko, 

gaztaiñ txertaka batzuek besterik ez baizan. Munita 69. Arkaitz goroldiotsutik. Ibiñ Virgil 33. Iturri orolditsuak. 

Ib. 52. 

goroldiotu (H, T-L s.v. mousse), gorolditu (H), oroldu (Lar, H). �1. "Oroldu es echar pelo malo en las aves, 

pelusa u yerba esponjosa en los árboles" Lar s.v. abrigar. "Se couvrir, se revêtir de mousse" H. "Hezetasun 

geiegiak oroltzen dituen soroak, autsak begiratzen ditu oroltzetik, les champs [...] que l'humidité couvre de 

mousse" Ib. v. goroldiztatu. � Amiltzean, harria ez da gorolditzen. Hitz zuhurren kantua (ap. DRA). �2. 

goroldu (H), oroldu (Lar, H). "Emplumar, emplumecer las aves, oroldu, lumernetu" Lar. "Pelechar, oroldu, 

illernatu" Ib. "Jeter ses premières et tendres plumes, son duvet, en parlant des jeunes oiseaux. Jeter la première 

barbe, son duvet en parlant d'un jeune garçon" H. �3. oroldu (Lar, H). "Metafóricamente se dice por abrigar 

oroldu. Ya tiene quien le abrigue y caliente badau nok oroldu [...]. Bien abrigado está, ondo oroldua dago" Lar 

s.v. abrigar. "Protéger, abriter contre le malheur, défendre, secourir quelqu'un, le consoler, etc." H. �4. oroldu. 

"Fomentar, berotu, oroldu, sukaritu" Lar. Cf. tbn. Lar: "Fomentación, berotzea, oroltzea". 

goroldiztatu. "Se couvrir, se revêtir de mousse" H. v. goroldiotu. 

1 goronbil (V-m ap. A). � "1.º cosa redonda. 2.º bola de madera que adorna una balaustrada" A. 

2 goronbil. v. 1 goronbilo. 

1 goronbilo (AN ap. A � Aq), koronbilo (AN ap. A � Aq), goronbil (A), gorron-bilo (-illo Darric ap. DRA). 

� "Nudo de la azada sobre el ojo, goronbilloa, koronbilloa (AN)" Aq 565. 

2 goronbilo. "Golondrina" A Apend. 

gorontz (V-ple, G), gorontza (Lar (det.), H), goruntz (V-gip), gorantz (V-ger-ple-oroz), gorantza (V-ger-plearr-oroz-m; 

Añ (det.)), gorantx (V-ple-arr-oroz-m), gorantxa (Añ (det.)), gorantze, gorauntz (V-gip), gonauntz 

(V-m-gip, G-goi), gonantza. Ref.: A (gorontz, gorantz(a), gorantx, gonauntz); VocZeg 287; Etxba Eib 

(goruntza); Iz ArOñ (gonauntza); Urkia EEs 1930, 50. �1. "Corpiño, corpiñejo, jubón sin mangas" Lar. 

"Monillo" Ib. "Cotilla, [...] gorontza balea bizarrez egiña" Ib. "Justillo, gorantza, jupoia, jakea, gorantxa" Añ. 

"Sayuelo, juboncillo pequeño" Ib. "1. corset. Syn. gerruntzekoa, [...], gerruntzea. 2. une sorte de casaque sans 

manches. C'est le jubon esp." H. "1.º justillo, corpiño. [...] 3.º chaleco de hombre" A. "Gonauntz, corpiño" Ib. 

"Goruntza, justillo, corsé, sostén. Lenago goruntza eruaten zan bularreri eusteko" Etxba Eib. "El jubón de 

mujer" Iz ArOñ. "Aixueta bat: gonauntza estutzeko lokarritxoa" Ib. s.v. aixueta. "Gorauntz, bularra lotzeko 

janzkitxoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 50. v. gerruntze (2). � Onelako gertaldietan askatu oi ziotela bere 

gorontza. Cb Josefa 170. [Emakume] batzuek ipintzen omen ditue gorontza txit motxak [...] goiak zinzilika 

ipintzeko. AA II 120. Goiz aski bota zion / Alzuruk begia [dama politari]. / Artu ere bai ongi, / goruntzen 

neurria. Izt Po 85. Emen gorontza eta gona motz gorri batekiñ jantziyak daude. Sor Bar 25. Gorontz estuz, 

oñetako medarrez esiturik, zaldun-andre itxurak ezin eginda. Ag G 373 (v. tbn. 54). [Emakumezkoaren] gorontz 

urdiñ-arre. 'El justillo gris'. Mok 16. [Nexkak] gorontzetik orratza atera du. 'Casaque'. Or Mi 119 (v. tbn. 22 y 

23; 98 gorantze). Gixonezkuak samaragiñoko gorantzak erabiltten ei zittubezen orduban. Otx 124. Gorantz edo 

koratillo. Ib. 125 (v. tbn. 147). Jantzi zadi gonantza gorriz. "Vístete de corpiño rojo". Laux AB 86 (v. tbn. 22). 

Gorontzan lokarria eten zait. JAIraz Joañixio 17. Gona gorri, amantal baltz, goruntz zuri. Erkiag Arran 39. �2. 

(A), gorontza (det.; Aq (AN)). "Paño de cabeza en las mujeres casadas, goronza (AN)" Aq 290 � A. 

gorontz. v. gorantz. 

goronzko. v. goranzko. 

goropillo. v. korapilo. 

gorordi (H + goordi). � "La partie d'une charrette, faite en treillis des mêmes branches, à bords plus élevés que 

ceux d'un tombereau, dans laquelle on charge tous les objets transportés en grande quantité et qui peuvent couler 

à terre, si on ne les retient pas, comme ma¨is, citrouilles, fumier, paille hachée" H. v. brozel. 


mende. 

924


gorostegi. v. goroztegi. 

gorosti (gral.; IC 442r, Urt I 464, Lar, Aq 531, Añ, VocBN, Gèze, Lcq 65, H (+ -rh-)), gorozti (SP), korosti (Vgip, 

G-azp-nav, AN-ulz, Ae, Sal, R; A Apend), korostu (kh- S), goroxti (S), gorostia (Dv), gorhostu (Lecl), 

korostin (A Apend), goosti (AN-araq), kostei (V-gip), koostui (V-gip), koostei (V-gip), koosti (G-azp, S; kh- 

Alth Bot 9), khooste (Foix ap. Lh), korostoi, korostui (Ae). Ref.: VocPir 562; Bon-Ond; A (gorosti, korosti, 

koosti, khorostü), Aezk (korosti); Lrq (goroxti); AEF 1955, 72 y 143; Iz Als (korosti), IzG (goosti, koosti, koostui, 

koostei), ArOñ (koostui, koostei), Ulz (gorosti), To (goostie), UrrAnz (koosti); Etxba Eib; Elexp Berg (kostei). 

�1. Acebo. "Houx" SP. "Sacudir bravamente, gorostiaren gonza txastarazi (AN)" Aq 531. "Acebo. Donostian 

Donosti, gorostian gorosti (V), en San Sebastián, (condúcete como en) San Sebastián, en el acebo como acebo" 

A. "Korostei baten peera: (ir) bajo un acebo" Iz ArOñ. "Kosteixan aldeko kanpaiñia ein ddau Diputaziñuak" 

Elexp Berg. Cf. VocNav: "Gorostia, acebo (Regata y Baztán). En otras localidades kolostia y golostia"; 

"corostia, acebo (Ochagavía)"; "colostia, acebo (Aóiz)". � Legarreta Gorostaldea (Roncesvalles, 1284). Lac 

VM 45. Çaualeta gorost aldea (Roncesvalles, 1284). Ib. Guorosquaray bizqui (Roncesvalles, 1284). Ib. Maria 

Periz Gorostapalo (1366); Johaneco Gorostarrçu (1366); Ochoa Saenz de Gorostiaga (1452); Et Gorostica 

Zaharra (1141); Eximinum de Gorostieta (1239); Et in villa Gorostiza (1067); Anton de Gorostyaga (1489); 

Otrosi Goroscelay (1259). Arzam 260. Pero Anton de Gorroztigui (1489). Ib. 261. � Gurbisia, gorostija, 

masusta txikarra. Mg PAb 188. Lurrak berez ematen dituen gorosti, agin, ota [...]. Izt C 160. Basoetako zugazti: 

[...] piño, arte [...], gorozti. Ag AL 108. Korostiaren ostoa da on [...] ardientako. Mdg 131. Goostia ukaldika 

igortzen dituzte Kamelua eta Mikaela. Barb Sup 60. Gorostia ezkurtzen denean. 'Le petit houx'. Or Mi 18. 

Gorosti arantzatsu baten itzalpean. Ibiñ Virgil 51. Goiko mendiyan / edurra dago, / korostoipeian izotza. (Canc. 

pop.). Aranzazu 1967 (Oct.) 455. 

v. tbn. Ag G 201, Munita 93. Zerb Azk 101. Korosti: Alzola Atalak 48. 

�2. gorostoi (H), korostui (Ae ap. A Aezk). Acebal. "Gorostoian gorosti, Donostian Donosti. Proverbe au sens 

de 'hurler avec les loups' ou 'vivre à Rome comme à Rome. Litm.: Houx dans la houssaie, S. Sebastien à S. 

Sebastien" H. "Korostui (Ae), acebal" A Aezk 295. v. gorostidi. 

- GOROSTI-ALDAXKA. Rama de acebo. � Furian sartzen dire goosti aldaska bana eskuan. Barb Sup 60. 

Gorozti aldaxka bat. Zerb Azk 101. 

- GOROSTI-ALE. Fruto del acebo. � Hire ezpainak, [...] Ifar-aldeko elurretan erne diren bi gorosti-aleak. Mde 

HaurB 51. 

- GOROSTI-MAKILA. "(Palo de) acebo" Lar. "Gorosti makilla billa juan da mendira, malluka kertenak eitteko" 

Etxba Eib. � Gorozti makilla arin ibilliko da ta odola ta negarra dariozula egongo zera. Cb Eg III 371. Kastigu 

bearra badabe semeak [...] bebil gorosti makilla. Añ MisE 220. v. tbn. Ag G 96. Gorosti-makil sendo bana 

zekarten nork-bere eskuan. Berron Kijote 141. Gure gorputz-arimak gorosti-makilaz bezala astintzea. MEIG I 

174. 

- GOROSTIZKO. "Goroztiazko, qui est en bois de houx" Dv. 

- GOROSTIZKO JATS. "Gorostizko iatsa, balai de houx, houssoir" H. 

- GOROSTIZKO KONJURO. � Ta bestela ezin bada egin bedi goroztizko konjurua. Au da alabaña birtute 

andiko konjuro bat onelako deabruak aienatzeko. AA III 560. 

- GOROSTIZKO MAKILA. Bastón, palo de acebo. v. GOROSTI-MAKILA. � Argimutilla eskerrean da 

gorostizko makilla eze bat eskuman. A BeinB 84. 

� Etim. Cuenta con claros paralelos sardos: golóstru, golóst(r)i, colostri. 

gorostiaga. "Lieu où il y a beaucoup de houx, houssée" H. v. gorostidi. 

gorostidi (H), gorostiadi (Dv), koostadui (V-gip). Ref.: Iz IzG, ArOñ. � "Houssaie" Dv. "Lieu où il y a 

beaucoup de houx, houssée" H. "Koostaduixa, el acebal" Iz IzG. v. gorosti (2), gorostiaga, gorostieta, 

gorostitza. 

gorostieta. "Lieu où il y a beaucoup de houx, houssée" H. v. gorostidi. 

gorostiki, gorostiaki (Dv). � "Pièce de bois de houx" Dv. 

gorostitza, koostitza (V-gip). � "Koostitzaa, acebal" Iz ArOñ. v. gorostidi. 

gorhostu. v. gorosti. 


mende. 

925


gorotz (gral.; Lcc, SP, Lar, Aq 1383, LE Urt voc., Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H), korotz (V, G-nav, L, 

B, BN; kh- BN, S; Lcc, Mic 5v, SP, Añ, VocBN (kh-), H (+ kh-), VocB), gohotz. Ref.: A (gorotz, korotz); AEF 

1925, 95; Lrq; Etxba Eib y Elexp Berg (korotz); Iz Als (auts), ArOñ (kootz), To (gootza). � Tr. Documentado en 

todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. La forma korotz la emplean autores vizcaínos y Goyhetche. En 

DFrec hay 4 ejs. de gorotz. 

I (Sust.). �1. Boñiga, fiemo, excremento de animal; estiércol. "Boñiga de buey, idian korotza", "estiércol" Lcc. 

"Gorotza, fumier. Korotza, ongarria" SP. "Cagajón" Lar. "Canina, txakur kaka, txakur gorotza" Ib. "Boñiga de 

buey, bekorotza, gorotza, beikorotza" Añ. "Abono de tierras, sembrados" Ib. "Khorotz, engrais (S), syn. du mot 

hungarri" VocBN. "(G, L) fumier, (L) bouse" Dv. "Korotza bezin aferra (BN-baig), tan haragán como el fiemo" 

A. "Saiak jan dost bildotsa, ordeko itxi dost korotza (V-gip), el buitre ha devorado mi cordero, en cambio me ha 

dado el excremento" Ib. "Gorotz-eskarpitü, ongarria hedatu" Alth in Lander RIEV 1911, 599. "Korotz, 

excremento duro y menudo. Excremento en general es kaka, siendo su eufemismo loi" Zam Voc. "Korotza, lo 

que defece el intestino. Ordinariamente se entiende lo que defecan los animales. Ardixan korotza edo pekorotza 

lako zimaurrik [ez] lorendako, no hay abono como el de las ovejas para las flores" Etxba Eib. Cf. astakorotz, 

korosmai. v. bekorotz. Cf. JFlor: "Korotzarri, coprolito (Murga Murgategi, Rafael, Donostia, 1894)". � Gauza 

hauzaz guziozaz neure burua billuzi ukhan baitut eta gorotz bezala edukiten ditut. Lç Phil 3, 8 (Dv gorotz; He, 

TB ongarri, Ol, Ker, IBk simaur, IBe zabor). Lürreko gaizak oro gorotza bezala etxekiten. Mst I 3, 6 (Ip 

gorotza). Eskaratzeko gorotz loitsu zikiña. Mb IArg I 195. Zaldi gorotzari (Berastegi, 1763). ETZ 129. 

Edertarzüna, gorotz zathi bat, elhürrez estalirik. Egiat 185. Gorotza baño ere ezer ezagoak dira munduko 

atsegin guziak. AA I 409 (v. tbn. 611 y III 439). "Hurrun hebentik, hurrun elxo txarra / lur gorotza" zioan 

lehoak elxoari. "Excrément de la terre". Arch Fab 99 (Gy 299 lurraren korotza). Ezurra, adarra, illea, guztia da 

ona txit gorotza egiteko. It Dial 50 (Ur zimaur, Dv ongarri, Ip hunkarri). Eman behar zaio lürrari lür berri edo 

gorotz. Ip Dial 49. [Behien] iphurdi mazela gorotzez betheek. Dv Lab 153. Aberatsentzat arroza, eta pobrientzat 

gorotza. AJauregi EE 1885b, 215. Korotz pilloak atsa dariela. AB AmaE 259 (v. tbn. 315). Korotzak batzen. 

Echta Jos 73. Simaurra, abere-gorotza, ez da beti berdiña. EEs 1916, 269. Askok ere ongarri, gorotz edo 

zimaurpera botatzen dute izenik agurgarrien ori. Inza Azalp 133. Asto-korotzak. Enb 167. Gure bihotzen 

gorotzak baitu / ongarriztatu. Mde Po 67. Gorotzak eta gernuak. Arti MaldanB 208. Galtzak eratsi eta... korotz 

morrosko baltza utzi eban. Erkiag BatB 96. Ollarraren korotza. Osk Kurl 102. Hain maite dugun garo-usaina -norbaitek 

gorotz-usaina esango luke-- zertxobait galtzea. MIH 35. 

v. tbn. ConTAV 5.2.9, 141. Lar Cor 57. Izt C 181. JE Bur 88. Or Eus 318. Korotz: Mg PAb 87. Añ MisE 248. Ag 

G 274. Gohotz: Gazte (Urtarril) 1958 (ap. DRA). 

�2. "Gorotz, borrachera" Asp Leiz2. 

II (Adj.). �1. "Khorotz (adj.), fainéant. [...] Muthiko khorotza, enfant paresseux" Lh. "Gorotz, haragán" Asp 

Leiz2. Cf. ALFER-GOROTZ. 

�2. "(BN-ciz), biotz-gorotz, corazón duro" A Apend. 

�3. Inútil, fútil. � Eskuara deusetako ez dela on, deusik ez dela mintzaira alfer eta gorotz bat baizik. Leon GH 

1927, 136 (ap. DRA). Cf. HUTS-GOROTZ. 

- ARDI-GOROTZ. v. arkorotz. 

- AHUNTZ-GOROTZ. v. ahuntz. 

- ERLE-GOROTZ. v. erle. 

- GOROTZ-AITZUR (g.-atxur Izt C 232, H; khorotz-(h)ain(t)zur Hb ap. Lh.). "Bêche à fumier" H. "(Hb), pioche 

à fumier" Lh. � Belarra metatzekoan, / burnizko gorotz-aitzurrez. "Rastrillos de hierro". Or Eus 305. � (Uso 

fig.). � Tira, tira, gorotz-aitzur zarra! --erantzun zuen [...]--, iltze oriek ongi zapa itzazu. 'Vieux croc'. Or Mi 75. 

- GOROTZ-ATE (g.-athe Lecl, H). "Gorotz athea (S, BN), tas à fumier" H. � [Iob] gorotzate batetan gaiñian 

hedaturik zagoela harrek haren gorputzeko haragaia bizirik iaten zuela. Tt Onsa 52. 

- GOROTZ-IRRAPO. "Montoncillo de estiércol" A Apend. 

- GOROTZ-META. "Tas, monceau de fumier. Syn. ongarri-meta" H. 

- GOROTZ-MUKURU. "(AN-gip-5vill), basurero al aire libre" A. 

- GOROTZ-PERRETXIKO. "Korozperretxiko (V-gip), seta gris, verde, azulada, mohosa. En V-gip, var. de 

gibelurdin" A. 

- GOROTZ-PILA. a) "Gorotz-pilla (AN-gip-5vill), basurero al aire libre" A. b) "Gorozpil (G-to), montoncitos de 

estiércol en el campo" A. 

- GOROTZ-PUSTILA. Boñiga. � Abere-usaia aundia, gorotz-pustillak ugari, euliak erruz. Anab Poli 133. 

- GOROTZ-TAPO. "(S), montón grande de estiércol" A Apend. 

- GOROTZ-TOPA (S; -topo S). Ref.: Lh. "(S; Foix), petit tas de fumier" Lh. � [Job] gorotztopoaren gañian. 

ArmUs 1899, 36 (ap. DRA). [Sugiak] goroztopoetan egiten du bere habia. Eskual 24-7-1908 (ap. DRA). 

- GOROTZ-URPO (S). Ref.: Lh; Lrq. "Gorotz-ürpho (S; Foix), petit tas de fumier" Lh. � Gorotz urphoak 

bezala. Eskual 14-2-1908 (ap. DRA). 

- ILUN-GOROTZ, TXORI-GOROTZ, HUTS-GOROTZ. v. ilun, txori, huts. 


mende. 

926


gorotzatu (Lar, Lecl, H). � "Estercolar" Lar. "Abonado, [...] gorotzatua" Ib. "1. fumer une terre. 2. salir, se salir 

d'ordures, d'excréments" H. v. goroztu. 

gorotzil (S-no ap. A). � "Noviembre" A, que cita a Mercy. � Gure segretariaren kontre-siñetaren pian 

Gorotzilaren hamabi denian 1772. Mercy 18 (v. tbn. 9 y 43). Gorotzillla: itzak berak dio garbi asko: gorotza 

barrutieri banatzeko illa, alegia. EgutAr 1-11-1962 (ap. DRA). 

goroxema, -xima, -xuma. v. garizuma. 

goroxti. v. gorosti. 

goroz. "A media rienda, brida erdiz, brida goroz" Lar. 

gorozema. v. garizuma. 

gorozpil. v. GOROTZ-PILA. 

goroztaldi. "Fumure. Goroztaldi on bat ematea, donner une bonne fumure. Syn. goroztatze, ongarriztatze" H. v. 

gorozte. 

goroztatu (S ap. Lrq; Lar, H), koroztatu (kh- H). � "Estercolar" Lar. v. tbn. Lar Cor 57. "1. fumer une terre. 2. 

salir, se salir d'ordures, d'excréments" H. v. goroztu. � Egia deia untsa goroztatu alhorretan jan ahala badiela 

artho zankhuek eta belhar gaxtuek? ArmUs 1906, 91. 

goroztazale. "Qui fume une terre (S)" Lrq. 

gorozte. "Estercoladura, estercolamiento, estercuelo, goroztea, zimaurtzea" Lar. v. goroztaldi. 

goroztegi (AN-5vill ap. AEF 1929, 81; Lar, Añ, H), gorostegi (A Apend), koroztegi (Añ). � "Estercolero, el 

lugar" Lar. "Muladar" Añ. � � Ezkaratzetan [...], goroztegietan [...] edozein zokotan edo tokitan. Mb OtGai III 

267 (v. tbn. III (ed. 1905), 40). Sartu dezu goroztegirik zikiñena baño zikiñagoan. AA I 421. Goroztegi baten 

gañian ikusi zuan ollo bat ill-ustela. Bv AsL 145. v. tbn. J. Goenaga Aita San Inazio 70 (ap. DRA). 

gorozti. v. gorosti. 

goroztopo. v. GOROTZ-TOPA. 

goroztu (AN-larr; Lar, Añ, H), koroztu (G-nav; Añ). Ref.: Iz Als (auts); Asp Leiz2. �1. "Estercolar" Lar y Añ. 

"Estercolado, goroztua" Ib. "1. fumer une terre. 2. salir, se salir d'ordures, d'excréments" H. "Auts au kentzeko 

koroztuin ber dezubei larrainau" Iz Als. Cf. bekoroztu. � Ezpadaukazu ispillua [...] sareren batekin ongi 

estalia, laster goroztuko due euliak. AA I 602. Goroztu edo simaurtu. NecCart 12. �2. "Goroztu, emborracharse 

(AN-larr)" Asp Leiz2. 

goroztzai. "Estercolero, el que saca y lleva estiércol" Lar. 

gorozuma. v. garizuma. 

gorpera (BN-ciz, S-bas (-ph-) ap. A). � "Muy sensible al calor. Haur hori behi zaharra idüri da: hotzaren 

hozpera, beroaren gorphera. Debriak eraman dezala Biarnon behera" A. 

gorpil. "Gorphill (BN-baig), calentito, no bien asado (se dice de frutas asadas)" A. 

gorpitz. v. gorputz. 

gorpiztu. v. gorbezitu. 


mende. 

927


gorporal. v. korporal. 

gorpotx. "(Ducange), guimpe" Lh. 

gorpu (V; Añ (V)). Ref.: A; Gte Erd 140; Elexp Berg. �1. Cadáver. "Sasi batzuen atzian ei zeuan gorpua. 

(Gazteek gutxi darabilte. Ordez gorputza)" Elexp Berg. � Tr. Atestiguado por primera vez en Añibarro; no 

vuelve a documentarse hasta finales del s. XIX. A partir de entonces se encuentra en numerosos autores 

meridionales, principalmente vizcaínos. � Kontu egizu dakutsula zeure burua gorpu kaxa zuriaren ganean. Añ 

EL 2 38s. Ez da ikusi Donostian iñoiz aura bezelako gorpu-laguntza ugari ta oargarririk. Garit Usand 55. 

Errekan sartu zan, baña ordu bete barru gorpu zan. Kk Ab II 23. Gorpu-estalki / arlosa zabal apala. Enb 45. 

Gorpu bat ekarreen zerraldoan. Or Tormes 87 (v. tbn. Aitork 289). Gorpu ekarri zunaten Guadarramatik. Or QA 

84. Jaso ditue, illik, gorpu, kale bazterrean. Erkiag BatB 185. Gorpua artu ta obiratu egin eben. Ker Mt 14, 12. 

v. tbn. Azc PB 277. Ag AL 100. A Ezale 1899, 7a. Altuna 68. Laux BBa 78. Otx 12. A EY I 213. Akes Ipiñ 16. 

Bilbao IpuiB 28. Gand Elorri 168. Gazt MusIx 101. Balad 168. Ibiñ Virgil 105. Alzola Atalak 103. 

� (Ref. a animales). � Orduan argia betiko galdu dutenen gorpuak (il-otzak) ateratzen ditute [erlategitik]. Ibiñ 

Virgil 112. 

�2. Cuerpo. � Haur baten gorpu mendre, [...] hukigarria zenaren ordez, neska baten gorputz betegina. Mde 

HaurB 37. Sumatu ditut gorpu-sumaiki guzietatik. "Omnibus corporis sensibus". Or Aitork 259. 

- GORPU-AGURTEGI. Capilla del cementerio. � Gorpu-agurtegian Donostiar-abeslari-bazkun aipatuak 

abestu zuen Joxe-Marik egindako Ave Maria, ta ondoren il-otoia esanaz, eraman zuten iltegira. Garit Usand 55. 

- GORPU HIL (Añ). "Cuerpo muerto: (c.) illotza, gorpu illa" Añ. � Yesusen gorpu ila. Añ EL 2 208 (v. tbn. 38 y 

222). Gorpu hil baten usaina. Mde HaurB 38. 

- GORPU HILOTZ. Cadáver. � Ildakoaren gorpu illotzari. Zait Sof 162. 

- GORPU-LOR. "Entierro, conducción de cadáveres, gorpulor (V), ileta" A DBols. � Irutarikoak izaten dira 

tokirik geienetan, elizkariak legez, eorzte edo gorpu-lorrak bere. A EY I 223. Zortziko gorpulorrean lau serorak 

zortzi kandela eroaten ebezan zerraldo-aurrean. Ib. 223. Gorpulorra edo lurremotea egin ezin danean, 

ildakoaren etxetik urten oi dau [...] illeta-gizataldeak. Erkiag Arran 167. 

- GORPU-ZATI. Reliquia. � [Erreberenziya egin] Santuen imajinai eta gorpu-zatiyai. CatLlo 35. 

gorpusgili. v. gorpuzgili. 

gorputxo. � Dim. de gorpu (2). � Haurrak bezela lo zen, gorputxoa konkorturik, belaunak gora eraikirik. Mde 

HaurB 17s (v. tbn. 73, 90 et passim; v. tbn. Mde Po 81). 

gorputz (V, G, AN, L, BN (-ph-) Ae; Lcc, SP, Ht VocGr 342, Lar, Añ, H; -ph- Urt I 32, Arch VocGr, Dv, H), 

korputz (V-gip, G-to-bet, AN-egüés-ilzarb-olza, Sal), gorpitz (-ph- BN, S; -ph- VocBN, H), korpitz (S (kh-), R; 

kh- Gèze, Dv, H), korpiz (R). Ref.: VocPir 195; Bon-Ond 139; A (gorputz, korputz, gorphitz, khorpitz); Lrq 

/khorpic/; Iz Als (zetakozu), ArOñ, Ulz, To (korputzá), R 395; Etxba Eib (korputz); Elexp Berg. � Tr. Gorp(h)utz 

es la forma más documentada tanto al Norte (salvo en suletino) como al Sur. Entre los autores septentrionales, 

emplean la forma sin aspiración, Dechepare, Leiçarraga, la mayoría de los autores labortanos clásicos y tbn. los 

del s. XX, dándose alternancia en otros como Duvoisin y Joannateguy. Emplean khorpitz los autores suletinos 

(sin aspiración en Belapeyre (I 71) y Xarlem (834)) y korpiz los roncaleses. Hay gorpitz en un ej. de Oihenart, en 

Tartas (Onsa 147), López (430) y SalabBN (-ph-), en todos ellos junto con el menos frecuente gorputz. Se 

documenta korputz en salacenco y en algunos pocos autores meridionales ya desde Nicolas de Zubia (1691), en 

la mayoría de ellos junto con gorputz, aunque normalmente, y salvo excepciones como Irazusta y Ochoa de Arín, 

en menor proporción que éste. Así tenemos korputz, además de en los autores citados, en Barrutia (Acto 228), 

Elizalde (34), Cardaberaz (CatV 26), Moguel (CC 254), V. Moguel (16), Xenpelar (372), Udarregi (21), AzpPr 

(50), Noe (37), EusJok (II 126), Orixe (Aitork 414), Jautarkol (Biozk 101) y Emeterio Arrese (OlBe 10). Al Norte 

sólo lo encontramos una vez en Leiçarraga (Mt 26, 12) y otra en CatLan (100), que por lo demás emplean 

gorp(h)utz. De no tratarse de errata hay por lo menos un ej. de gorputs en Urquizu (13). En DFrec hay 22 ejs. de 

gorputz, 2 de korputz y uno de korpitz. En cuanto al uso de los sufs. -(r)en y -ko en determinados contextos, 

resulta difícil establecer reglas o tendencias generales atendiendo al contexto, época o dialecto. Así por ej. con 

sust. como atsegin, plazer...; neke, pena... se documentan en proporción similar tanto gorputzaren como 

gorputzeko, independientemente de la época o dialecto. En el caso de gaitz, gaixo, eritasun, osasun... es 

notablemente más frecuente el empleo de -ko. Es tbn. más frecuente -ko con parte, zati, atal...; behar, premia...; 

garbitasun.... La misma tendencia se observa en el caso de sentidu, zentzu(n)... en el que tbn. son algo más 

numerosos los ejs. de -ko. 

�1. Cuerpo. "Gorputzez eta arimaz egina, composé de corps et d'âme" SP. "Gorputzekoa, corporel, du corps" Ib. 

"Gorputzeko izerdia, sueur du corps" Ib. "Consumir en la Misa, Kristoren gorputza eta odola artzea" Lar. 


mende. 

928


"Comulgar. [...] gorputza artu" Añ. "Forma corporal: (c.) gorputz irudia" Ib. "1. corps en général, d'homme ou 

d'animal. Gorphutz lodia: gros corps. Gorphutz lerdena: corps svelte; Gorphutz hertsia: corps mince, étroit. 2. 

corps, sens opposés à l'âme et à ses facultés. Gorphutza ezpaduzu hilduratzen eztuzu arima salbatzen" H. "Se 

dice también del cadáver. Korputzak, lurperatzerakuan, kare bizixakin jarri zittuen" Etxba Eib. � Tr. De uso 

general en todas las épocas y dialectos. � Neure gorputz eta arima eta dudan guzia. E 79. Ezen gorputzez absent 

banaiz ere, spirituz ordea zuekin naiz. Lç Col 2, 5. Eraman zezaten haren gorputza eta ohortz zezaten. Lç Mt 14, 

12 (He, TB, Dv, Echn, Ur, IBk, IBe gorp(h)utz, Samper korputz, SalabBN gorphitz, Ip khorpitz, Hual korpiz; Ol 

soin, Ker gorpu). Zuk legez nik bere dot gorputz ona. Lazarraga 1187r. Konjuraetan oi ta dizut, / gorputzeango 

aragiok. Ib. 1184v. Su bako etsea gorputz odol bagea. RS 237. Gorputzeko osasuna emaiten deraue. Mat 136 (v. 

tbn. gorputzeko osasun en Harb 327, Ax 279 (V 187), Hm 164, Mb IArg I 189, Mg CO 95, CatB 60, Gco II 89, 

AA III 439, fB Ic III 277, Astar II 175, Ur MarIl 81, Arr May 96, Jnn SBi 111, Bv AsL 101, Itz Azald 168, Goñi 

101, ArgiDL 31, Tx B I 28, Or Aitork 24). Gorputz guztia zioten / azoteez larrutu. EZ Noel 96. Gure gorputz 

haur, arimaren kanpoko [...] estalki haur. Ax 187 (V 127). Gorputz lerdena. O Po 35 (10 gorpitz). Gorputz 

delikatua. SP Phil 326. Baduzu gorputz bat eta etzare spiritu huts. Ch III 57, 3. Esku-lanen eta gorphutzeko 

nekhen aldera. He Gudu 124 (v. tbn. gorputzeko neke en Mb IArg I 213, Mg PAb 141, Itz Azald 92; g. nekegarri 

en Añ EL 1 72; g. nekadura en SP Imit I 25, 11). Gorputzaren eriotzarekin. Mb IArg I 60 (v. tbn. gorputzeko 

eriotza en Bv AsL 400). Gorputzak eskatzen duen loa. Mb IArg II 330. Gorputz illkor. Cb Eg III 274. Animarako 

ta gorputzerako al dezun on guzia ari [lagun urkoari] egitea. Cb EBO 55. Ehortzterat zeramaten gorphutz baten 

ondotik. Lg II 151s. Nihoiz-ere gorphutzeko garbitasuna kolpatu ez dutenetan deitzen da birjinitatea. Brtc 223s 

(v. tbn. gorputzeko garbitasun en Mat 304, Harb 102, SP Phil 331, Gco I 472, Dh 84; gorputzaren garbitasun en 

Gco II 39; khorpitzaren xahütarzün en Ip Hil 46). Jesu-Kristoren Gorputza artzea urtean bein gitxienez. Ub 183 

(v. infra GORPUTZ SAINDU). Gorpútza está baizik arági ezurresko bulto bát. LE Prog 122. 

� (s. XIX). Ez pekatu korputzekorik egitia. Mg CO 129 (156 gorputzeko pekatu; CatS 49 khorpitzeko ogen). 

Gure gorputz edo aragai gaizki ezia. Gco I 447. Eskatzen diót [...] gorputz-ástogonendáko osasúna. LE Ong 31v 

(38v gorpútz-ásto). Gorputzaren atsegin lizunen billa. AA III 466 (v. tbn. en contexto similar CatBurg 40, Añ 

CatAN 58, Gco II 57, Inza Azalp 58 gorputzaren atsegin; fB Ic II 279 -ren gurari; Ax 27 (V 16), Tt Onsa 109 - 

ren plazer). Gorputzez elizan egonagatik, gogoz [...]. AA III 338. Barurez gorphutza flakatzen. Dh 57. Ostrija 

konsagrauban dago Jesusen gorputz bizija. JJMg BasEsc 65. [Freubagaz] eruaten da nora nai zaldijaren 

gorputza. Astar II 109. Gorputzeko obra [...] miserikordiazkoak. Ib. 69 (v. tbn. Bp I 51 korpitzeko obra 

miserikordiazkoak, Ch I 19, 4 gorputzeko obra debozionezkoak). Gaixuak eta beste gorputzeko gatxak. fB Ic III 

265 (v. tbn. en contexto similar Ax 204 (V 137), Cb Just 130, Lg II 141, Añ CatAN 32, Gco I 451, CatB 37, Dh 

86, Lard 529, CatAe 36, CatSal 37, Legaz 22, A. Zavala in Goñi 15, MAtx Gazt 94 gorputzeko gaitz; Cb CatV 

34, Mg CO 16, Añ LoraS 14, Astar II 266, CatBus 20, CatLlo 34 gorputzeko gatx; SP Phil 166, Tt Onsa 53, Mb 

IArg I 121, Arr May 66 gorputzeko eritasun; CatBurg 24, AA II 111, fB Ic III 261 gorputzaren gaitz / gaixo). 

Gorputzaren sentidoak dire borz. CatB 80 (v. tbn. gorputzaren sentidu en AA III 354, fB Ic III 261, CatBus 36, 

Arr May 11; korputzaren sentido en CatSal 65; gorputzaren sensu / zensu en EZ Man I 16, Ax 586 (V 377); 

gorputzaren zentzu(n) en CatBurg 42, Inza Azalp 46, KIkG 14; gorputzaren zentzumen en KIkV 21). Jaungoikua 

dago [...] zure gorputzeko zati [...] guztijetan. Ur MarIl 70 (v. tbn. gorputzeko zati en Ub 216, Añ CatAN 62, 

CatBus 53, CatLlo 58, Legaz 50, Itz Azald 44, MAtx Gazt 39; gorputzeko m(i)enbro / menbru en Lç Ins F 4v, 

Mat 71, Ax 315 (V 209), Tt Onsa 146, CatUlz 52; gorputzeko p(h)arte en SP Phil 98, Astar II 90, Jaur 152; 

gorputzeko alde en Ub 62s, CatLlo 82, Arr May 118s, Itz Azald 155; gorputzeko atal en Erkiag BatB 115). 

[Esopo zen] gorphutzez [...] moldegaitz eta itsusia. Gy 278n. Badu Jangoikoak guk bezala gorputz figureik? 

CatAe 24. Gorputz argala erortzen bada / bere biziyo txarretan. Xe 385. Ardoarekin / gorputza sano eduki. Ib. 

262. Gorputzeko zentzuak dira bortz. Legaz 50 (v. tbn. gorputzeko zen(t)zu(n) en Ub 148, Añ LoraS 172, CatLlo 

82, Ur MarIl 4, Itz Azald 184, Ag G 151, Inza Azalp 116, Or Aitork 361, Erkiag Arran 93; gorputzeko sensu en 

Gç 39, He Gudu 137; gorputzeko sentimendu en Harb 24; gorputzeko sentidu en Añ CatAN 61, Gco I 447, AA 

III 578, fB Ic III 271, Bv AsL 17). [Sugeak] bere gorphutz luzeaz [...]. Elsb Fram 178. Izpiritu garbi bat da, / 

gorphutzik ez duena. Zby RIEV 1908, 203. Bazirela hobi hartan gorphutzak oraino oso-osoak. Jnn SBi 66. 

� (s. XX). Arimako eta gorphutzeko beharretan [laguntzea]. CatJauf 75 (v. tbn. gorputzeko behar en SP Imit III 

26, 2, Ch I 25, 9, Dh 225, Arb Igand 120; gorputzeko premina en fB Ic I 93, Itz Azald 95s; gorputzaren behar en 

Ch III 26, 4; khorpitzaren behar en Mst III 26, 2). Eztala arimen onerako bakarrik, ezpada gorputzaren 

osasunerako be bai. Ag Kr 25 (v. tbn. gorputzaren osasun en EZ Eliç 392, Arg DevB 129, SP Imit IV 4, 2, Mb 

IArg II 333, Lg II 174, AA II 112, JJMg BasEsc 78, fB Ic III 277, Itz Azald 191, Or Aitork 264, MAtx Gazt 79). 

Gorputzeko atsegin iragankor. JE Bur 111 (v. tbn. en contexto similar SP Phil 413, Cb Eg II 173, Gco II 75, fB 

Ic III 262, CatBus 34, Hb Egia 82 gorputzeko atsegin; Harb 211, Hm 207 gorputze(ta)ko plazer). Gorputz guzia 

daldaran. Ox 49. Urte batzuk baditu baña / gorputza dauka tentia. Tx B I 111. Ats Sandua gorputz itxuran, uso 

idurian yetxi [zan]. Ir YKBiz 44. Gorputzak ezetz, gogoak baietz. SMitx Aranz 135. Akidura bat nabari zuen bere 

gorputzaren atal orotan. Mde Pr 162 (v. tbn. gorputzaren atal en MEIG VI 115; gorputzaren / khorpitzaren zati 

en Mb IArg I 317, fB Ic II 159, Ur e Ip Dial 24; gorputzaren / korputzaren parte en Cb Eg III 248, Mg PAb 82, 

It Dial 24; gorphutzaren alderdi en Dv Dial 24; khorpitzaren menbru en CatS 34). Gorputzaren nekeaz eta 


mende. 

929


barrengo oñazeaz ziaro apurtuta zegon. Etxde JJ 260 (v. tbn. gorputzaren neke en Mb IArg I 92, AA II 51, Astar 

II 241, Arb Igand 83, Xa Odol 283; gorputzaren pena en EZ Man I 97; korputzaren penagarri en Mg CC 150). 

Giza-gorputza zendula. Or Aitork 118. Arima gorputzetik berexia. Ardoy SFran 156. Gerriak ere bigun dauzka 

ta / gorputz guzia gordiña. Uzt Sas 188. [Joiotxuok] batzuentzako hamazortzian / zeuretzat [...] / zeure 

gorputzen trukian. Balad 60. Oihenarten ezin-egona eta ondoeza gorputzekoak baitziren, arimakoak baino 

gehiago. MIH 248. 

v. tbn. Korputz: ConTAV 5.2.11, 154 (Zubia-Lezamis). OA 34. Iraz 20. CatSal 31. Imaz Auspoa 24, 143. 

K(h)orpitz: Mst I 22, 5. Normandie (ap. DRA). Egiat 184. UskLiB 95. Arch Fab 119. Etch 640. CatS 3. ChantP 

284. Balad 73. Mde Po 48. Korpiz: CatR 31. Mdg 142. 

� (Para expresar una idea de unidad). � Hala anhitz garelarik gorputz bat gara Krist baithan. Lç Rom 12, 5 

(He, TB, Dv, Ker, Bibl, IBk, IBe gorp(h)utz (bakhar) (bat), Ol soin). Adanen seme guztiok eta guztiz ere 

giristinok, gorputz bat garela. Ax 314 (V 209). Bertze hitzkuntzek izenari aitzinetik finkatzen dioten [...] 

preposizinoa, [...] Eskuarak ondotik eratxekitzen dio [...], non biez egiten baitu gorputz bat edo izen soil bat. ES 

89. Euskara osoa bat bera izan arren, gorputz aundi eder bat bezela. Aran SIgn 200. Biar degu guziyok gorputz 

bat egiñik bizi gaitezen. Bv AsL 70. Zeren Eliza Gorphutz bat baita, Jesu-Kristo haren Buruzagi. CatJauf 68s (v. 

tbn. en contexto similar CatBurg 20, Ub 143, CatAe 30). Gaur ainbat puska egiñik gaude / len gorputz bat 

baigiñan gu. / Berriro ere batasun ori / oso bearreko zaigu. Basarri 2. 

� Cuerpo, parte central, principal. � Textuan aditzen diraden hitzak izanagatik, eztiradela ordea textu gorputz 

berekoak, baina deklaragarri iarriak. Lç Adv * 7v. Meditazionean seinalatzen ohi dire bereziki hirur pharte: 

preparazionea, bertzela aphaintza deith dezakeguna, gorphutza ta bukania edo akhabantza. Dh 100 (v. tbn. 101 

y 103). 

� Lothek [...] gorputzez egin zuen bekhatu bere alabekin. SP Phil 355 (cf. infra GORPUTZEZ IZAN). 

� Cuerpo, ánimo, fuerza. � [Muthil eskaldunak] edozein lanetako gorphutz baduela / eta nihor berthutez nausi 

ezduela. Hb Esk 168. Ibilli eta nekeai arpegi emateko gorputzik izan etzuela. Lard 511. 

� Cuerpo (ref. a objetos inanimados). � Orrelatan emen etxa gorputz andia oi zen olzek erakusten duten 

bezanbates. 'Gran cuerpo de casa'. (Arizaleta, 1602). FLV 2005, 331. Lau etxeen gorputzek zedarri egiten 

baitukete inguruan [...] ibil-toki huts zonbaiti. JE Ber 54. Eta eun liburu-gorputz baiño geiago arkitu zituzten. 

"Cien cuerpos de libros grandes". Berron Kijote 75. Metalaren gorputz berean txertatutako zerra. MEIG IX 120 

(en colab. con NEtx). Burniaren gorputza pitzatzen hasten da. Ib. 121. � Esanok geituaz et aldatuaz, [...] 

gorputz barriez taiuturik, adiskideei iruntsi-erazoteko. Erkiag Arran 13. 

� (Como primer miembro de comp.). � Gorputz arinz ta jostaket garbiak. Mb IArg I 310. Bere burdiña [...] ez 

da igaroko gure korputz-albuetatik. Mg PAb 214 (VerBasc 13 saietsaldeak). Laburra dala gorputz-atsegiña. Añ 

MisE 108. Ez ito, ez jausi, ez gorputz-kalterik artu. Ib. 110. Gorputz ikarik aundiyena. Sor Bar 28. Gorputzobiraltza. 

Garit Usand 55. Gorputz-urratze minberakgatik. ArgiDL 99s. Gorputz-errautsak [eortzi]. JMB ELG 

89. Gorputz-erruak eraman zuten / iltzera Seme ezilkorra. SMitx Aranz 127. Lortzen zituzten sendaketak [...] 

gorputz-eritasunenak. Mde Pr 312. Gorputz azalean barreatuak. Ib. 323. Gorputz-atsegiñak maiz itsutzen nau. 

Or Aitork 284. Gorputz-legeak, gogo-legearen aurka. Ib. 194. Gorputz-begiz eta idurimenez. Ib. 63. Gorputzzirkin 

azkar ta neurtuak. Erkiag BatB 48. Gorputz-adinari gagozkiolarik [...] zaharrenak. MEIG IX 101. � 

Gorputz-gogoetan lorrez zamaturik. Etxde JJ 243. 

�2. + korputz (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza), korpitz. Ref.: Bon-Ond 140; Etxba Eib. Tronco, torso. "Korputza 

zuen liraña eta oñak zebiltzen aidian" Etxba Eib. � Txindurriari dakitzanean egoak, galdu oi ditu gorputza eta 

besoak. RIs 21. Gorphutza eta bi eskuak / burdiñez amarraturik. Gç 84. Besoak eta gorputza [...] nekatu. Mb 

IArg I 249. Eskuak, oñak, gorputza. Cb Eg II 49. Büria korpitzetik / nahi derat separatü. Xarlem 264. Sama, 

beso edo gorputzian. Mg PAb 179. Buria, khorpitza eta buztana / [...] eztira ez josten. Arch Fab 201. Gorputz 

biguñ, belaunak indartsu eta ankak ariñ. Izt C 218. Arpegia zapi batekin estalia eta gorputza maindire batean 

bildua. Lard 426. [Trimurti Yainkoa] hiru buruekin gorphutz berean. Hb Egia 49. Zangar lodi, gorphutz lerden. 

Zby RIEV 1909, 108. Besua zabal, ez gorputzari yosita lez. Kk Ab II 184. Gorputz ederra, arpegi fiña. Tx B I 

210. Beso ta gorputz ikara daude. Or Eus 399. Gorputzaren ondoren isatsa [dator]. MIH 83. 

v. tbn. Bil 85. Xe 226. Azc PB 151. A BGuzur 110. Ag AL 83. Echta Jos 45. Mok 19. Etxde JJ 110. Erkiag BatB 

86. Basarri 97. Ardoy SFran 226. Uzt Sas 228. Korputz: Mg PAb 147. Khorpitz: Casve SGrazi 122. 

� "Corps en parlant d'une vêtement et de sa partie qui couvre la partie supérieure du corps. Egin darotazu 

soinaren gorphutza hertsiegi, bertzalde ongi dohat, vous m'avez fait le corps de la robe trop étroit [...]" H. 

� Tallo, tronco (de una planta). � Bada Indietan belar bat [...]. Sustraiaren ingurutik goraño jantzitzen da osto 

berdez eta gordetzen dioe gorputz guzia. AA I 596. 

�3. (T-L), korpitz (kh- S ap. A � Gèze), korputx (Sal ap. A; Lh), korpux. "Korputx: 1.º (Sal), justillo, corpiño. 

2.º chaleco de hombre" A. "Corsage, jüsta, khorpitz" Gèze. "Korputx, brassière d'enfant" Lh. � Emaztiak 

oialezko ta merinozko baskiñekin, neskatuak korpux mangua aneria ta oraziorekin ta erraien barna bilua ongi 

biurtrik, zinta moxkuekin. Garral EEs 1921, 106. Maritxok gorputz au zeukakan jantzia, orain iru urte, 

soldaruzkara joateakoan. Alz Ram 105 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

�4. (G, AN, L; H (-ph-)), korputz (G-goi-to), korpitz (S (kh-), R). Ref.: A (gorputz, khorpitz); AEF 1924, 55; To 


mende. 

930


(korputzá). Cadáver. (Empleado sobre todo con izan, egon, gelditu...). "Cadavre. Atzo bizi, egun gorphutz. [...] 

Apheza ethorri orduko gorphutz zen: il était mort, pour quand arriva le prêtre" H. "Gorputz dago (G, L-ain), está 

cadáver" A. "Oain korputz dagoanan anima, el alma del que ahora está cadáver" AEF 1924, 55. "Korputza 

zetorrek, viene el cadáver" Iz To. "Gorputz 'cuerpo', korputz 'cadáver', korputz dago 'está de cuerpo presente'" 

(G-goi-to; v. infra GORPUTZ-EGUN para otra distinción g-/k-). � Etzuten gehiago nausi! Gorphutz zen [...] 

etzana, usteltzerat abian! Hb Egia 95. Hilkarrean haritu zirela ezpataz eta haren semea gorputz zela. Jnn SBi 

170. Gorputz direnak lituzke nahi piztu bizira. Ox 187. Maiteñoa zait il atzo / aretoan gorputz dago. Ldi UO 17. 

v. tbn. SMitx Aranz 218. Otzitu ta gorputz gelditu ezpazan beintzat. Etxde JJ 251 (254 gorputz gelditu; 153 

gorputz utzi). M. Irigoin pentzean zen, anean ari [...]. Bat betan aire gaixtoa heien arterat erori da. Martin 

kolpean erori da gorputz. Herr 2-7-1959 (ap. DRA, s.v. aire-gaixto). Suge batek eldu [...] ta ordu beteko gorputz 

zala. Anab Aprika 28. Krimaren ondorioa: artzain gaixo bat, gorphutz. Larz Senper 108. Goiz aldera, ondoeza 

eginta, gorputz geratu uan. Ataño TxanKan 45. Gorputz geneukan Mike Todd [...] film hau aurkeztu digutenean. 

MEIG I 181. � Gorputz-edo gelditzen dira. [...] Zertako biziko ez dakitela dautza erdi-illunean. Txill Let 27. 

�5. (V-gip ap. Etxba Eib; Lar). Cuerpo, objeto. "Cuerpo denso, diáfano, fluido, pesado, gorputz trinkoa, 

argigiroa, ezakia, astuna" Lar. "Cuerpo iluminado, leve, luminoso, raro, gorputz argitua, ariña, argitsua, arroa" 

Ib. "Cuerpo regular, sólido, sonoro, tenso, gorputz arautia, gogorra, ostia, edatua" Ib. "Cuerpo de delito, 

gaitzaren gorputza" Ib. "Gorputz zerutarrak, cuerpos celestes" Ib. � Egiazko filosofian materia eta forma 

baitira gorphutzaren lehen hatsapenak. ES 127. Ezluke behar bihotzik, erranen lukenak, etzuela etzan-ordu 

halako gorphutz batek (ref. al Obelisco de París). Hb Egia 149. Indarrak gorputzetan. GJaur Pisia 36. Indarrak 

gorputzai [...] igi eragin leikioe. Ib. 37. Eder diran gorputz, urre, zillar eta olakok. Or Aitork 44. Aidean utzitako 

gorputza, zergatik dator goitik beera? Vill Jaink 45. 

� (En Química). Cuerpo, elemento. � Gorputz bakunen aldiñari yarrai, lenen metalantzekoak eta urren 

metalak aztertuko doguz. GJaur Kimia 69. Urgaiak, aldin banako gorputzakaz nai sulburagaz batzen danean, 

Urgarratzak emoten dauz. Ib. 70. 

�6. + korputz (V-gip ap. Etxba Eib). Cuerpo (densidad de un líquido, grosor de una tela...); cuerpo, materia, 

consistencia. "Korputza daben gauzak dabe astuntasuna, las cosas que tienen materia tienen pesantez" Etxba 

Eib. � [Txakolin] beratxoa eta gorputz gitxikoa. Izt C 146. Emazu irina pastak gorphutzik aski hartu arte. 

ECocin 46 (v. tbn. 43 y 37). Naparroa-ardao guzurbakoak / gorputza dauko ta indarra. Azc PB 79. Edozer 

egiteko bearrezkoak doguzan gaiok, soña edo gorputza euki daroe beti. Guk gizonok soin bako gairik eskuartean 

erabilten be eztakigu ta. Eguzk GizAuz 47. Itz meak, ariñak, gizentasunik ez gorputzik ez astuntasunik eztutenak, 

lurrunaren pare. Vill in Gand Elorri 13. Ez zela dena gorputzik gabeko ametsa eta irudipen hutsa baizik. MIH 

299. [Hizkuntza ez da] gorputzik ez duen sistema baten eskema soila. Ib. 392. 

�7. Cuerpo, grupo, conjunto de miembros dentro de una comunidad, organización, etc. � Ordena dezaten 

elkharren artean Eliza gorputz guziaren rejimenduan zer moien eduki behar den. Lç Adv G 6v. Eleiza Santa 

Katolikaren gorputzarekin bat egizu. Cb Eg III 268 (v. tbn. Brtc 263, Itz Azald 45, Inza Azalp 137 elizaren 

gorputza). Eleiz-gorputz onen bizikai edo mienbro guziak Santuak dira? Ub 146. Egun abustuaren 5an 1792, 

usaia eta kostumatzen den lekhuan, herriko etxean, abade eta juratuen presentian, asanblatu gare gure 

munizipalitateko gorphutzarekin batean. Revol 152. Aita Santu ta obispuak egiten dabeen gorputzian. JJMg 

BasEsc 41. Kongregazionean sexa bakhotxak izanen du bere kontseilua eta gorphutz berex eginen du. JesBih 

412. Kongregazioneko lau gorphutzek gidari bera izanen dute. Ib. 405. Elizako artzainen gorphutz guziak. Hb 

Egia 107 (v. tbn. 112). � Cuerpo, organismo (del Estado). � Konseju Estaduko / gorputz ain sabanta / Europa 

guzitikan / sinetsia baita. Bordel 120. 

�8. Don Rodrigo de Mercado y Zuazola, Kolejial nagusi eta Katedratiko Huescan eta gorputz bietako 

irakasleari aurkeztu zioten [...]. Izt C 484 (VocC: "Gorputz bietako irakasle: doctor en ambos derechos"). 

Erretore Oñatikoa milla bosteun laurogei ta amaikagarren urtean, gorputz izkirazko aren zuzen bidea Felipe 

bigarrenaren aginduz egin zanean. (Interpr?). Ib. 467s. 

�9. + korputz (G-azp). Festividad del Corpus Cristi. v. GORPUTZ-EGUN. � Gorputz-arratsaldian / 

orrenbeste jende. Xe 179. 

- GORPUTZA ARINDU. Hacer de cuerpo. v. GORPUTZETIK LIBRATU, arindu. � [Pixitegi ederrenak.] 

Gorputzaren arintzeko tokiak. Zub 71. 

- GORPUTZA HARTU. Encarnarse; tomar cuerpo. � Nere animagatik gorputza artu, ta illkor edo mortal egin 

ziñan. Cb Eg II 43. Enkarnaziñoak ori berori, edo gorputza artzea esan gura dau. Cb CatV 69s. Jainkoaren 

Semeak hartu ditu gorphutza eta arima Birjina Maria dohatsuaren sabelean. CatJauf 57. � Gorputza hartu 

beharrean dagoen sentipena. MEIG IX 135s (en colab. con NEtx). 

- GORPUTZA ASKATU (V ap. A; Añ). "Rendirse el cuerpo por el mucho cansancio" Añ. "Desfallecer" Ib. "(V, 

msLond), fatigarse mucho" A. 

- GORPUTZA HAUTSI. (Ref. a algún trabajo, quehacer... equivalente a la expr. 'matarse a trabajar'). � Etxean 

bakarrik / eztot gorputza ausiko / egiten bearrik. Azc PB 235. Lan gogorrean gorputza ausi dauan langillearen 

irabazia. Eguzk GizAuz 119. 

- GORPUTZ-ADAR. Miembro del cuerpo. � Nahiz gorputzadarrak, nahiz giza gorputz osoak ere. Mde Pr 331 


mende. 

931


(v. tbn. 335). 

- GORPUTZAGAZKO. Carnal; corporal. � Korputzagazko pekatuban jausi. Mg CO 124. Zeintzuk dira 

gorputzagazko erruki-egintzak? KIkV 81 (v. tbn. 80; KIkG 65 gorputzarekiko). 

- GORPUTZ AGERRIAZ, AGIRIAZ. "(A) cuerpo descubierto" Lar. 

- GORPUTZA KENDU (V, G ap. A � Añ). "Acceso, acto carnal: [...] andreari gorputza kendu" Añ. 

- GORPUTZ-ALDARTE. Estado del cuerpo. v. gorputzaldi. � Beti ez da iguala / gorputz-aldartia / gaztetan 

izandu du / osasun fuertia. AzpPr 120. 

- GORPUTZ-ALDE, G.-ALDERDI. Parte, miembro del cuerpo. � Gorputz osoa sulezean ondatzea baño obe 

duzu gorputz-alde bat galtzea. Ir YKBiz 122. [Jaungoikoak] nai du gizon burua gorputz-alderdi guztiakin ondo 

erantsirik egotea. Inza Azalp 141. 

- GORPUTZ-ALTXA. Conducción del cadáver. � Herri eta auzo herri guzia bildua zen etxaitzinerat gorphutz 

altxa tenoreko. Herr 14-12-1961, 3. 

- GORPUTZ HANDIKO. "Corpulento, corpudo, gorputzandikoa" Lar. Cf. Lar: "Corpulencia, gorpuzandigoa". 

� Ule gorrizta [...] / gorputz-andiko, arpegi eder. Echta Jos 232. Gorputz andiko asto ederrak. Kk Ab II 162. 

- GORPUTZ-ARIMA, G.-ANIMA. a) El cuerpo y el alma (empleado sobre todo en pl.). Cf. ARIMA- 

GORPUTZ. � Ez diet nik utzi nai nere gorputz-animei [...] gaistakeririk egiten. Mb IArg I 96. [Jainkoaren 

Semeak] baditu gorputz-animak guk ditugun bezala? Ub 131. Ofrezitzentiót nere gorpútz arimagébek. LE Prog 

98. Goardadezangátik gárbi gure gorpútz arima. Ib. 102. Zere gorputz-animak loitzeko. AA III 564. Gorputzarimako 

garbitasuna. Añ EL 2 82. Gorputz-arimako ondasunak. Zav Fab RIEV 1907, 540. Garbi itzazu nere 

gorputz-animak. Arr May 31. Osasuna iguzu / gorphutz arimetan. Zby RIEV 1908, 294. Jesusen gorputz-animak 

sortu ziran Ama zorionekoaren baitan. Inza Azalp 55. Gorputz-animarako bear duan guzia. Ib. 144. Gorputzarimen 

galgarri. Etcham 188. Piarresen gorputz-animak [...] galdu arte. Etxde JJ 118. Gure gorputz-arimak 

[...] astintzea. MEIG I 174. 

v. tbn. (Ejs. en pl.): Or Aitork 250. Erkiag Arran 53. Matx Gazt 77. Berron Kijote 157. Gorpitz-arima: Tt Onsa 

34. (En sing.): ArgiDL 51. 

b) En cuerpo y alma. v. GORPUTZ ETA ARIMA. � Gorputz-arima natzaio aizeari eskeiñiko. Berron Kijote 

157. 

- GORPUTZ-HARTUEMAN. Relaciones carnales. � Ezkontzako Sakramentuaren bitartez santutuak gelditzen 

bai dira gorputz-artueman oiek. MAtx Gazt 22. 

- GORPUTZ-ATAL. Parte, miembro del cuerpo. � Gorputz atalak ditxiguz bidian. "Trozos de nuestro cuerpo". 

Laux BBa 130. v. tbn. Eguzk GizAuz 143. Gorputz-ataletan daukan pekatu legera (Rom 7, 23). Or Aitork 181 

(Ker, IBk, IBe gorputz-atal; Lç, Bibl menbro, He gorphutzeko menbro, Dv alderdi). Gorputz atalek ematen 

diguten laguntza soil-soilik dugula. MEIG IV 75. � Gorputz atalak oso dituten guzieri. "Quibus integer sensus 

est". Or Aitork 251. 

- GORPUTZ-AURPEGI. (Pl.). Cuerpo y rostro. � Jantzi barriak ipiñi ta gorputz-arpegiak txukun-txukun 

jartzen. Bilbao IpuiB 276. 

- GORPUTZAZ EZAGUTU. Tener trato carnal. v. infra GORPUTZEZ IZAN. � Ezkontzarako itzikan eman 

bagarik donzellaren bat korputzaz ezagutu azkero. OA 161. 

- GORPUTZ BAT EGIN. Unir(se), formar un solo cuerpo, una unidad. � Gorphutz bat egiten dute giriztino 

guziekin. Lg I 227. Garau baten uruna bilduten da bestenagaz, oratu, ta gorputz bat egiten da. Añ LoraS 55. 

Guziok fede bat degu [...] guziok gorputz bat egiten degu. Gco II 72. Ez gaituz batuten edo gorputz bat egiten 

beste kristinaubakaz. Astar II 45. Beste batekin alkarturik, jarraitzen dute biak Oriako ibai andira, berarekin 

gorputz bat egitera. Izt C 92 (v. tbn. 120, 161 y 190). [Poema] andik eta emendik osatua, il-zorian zeuden 

puxketatxoakin gorputz bat eginda. SMitx Aranz 5. � [Eleizako batzar kideak] guztiak gorputz bat lez eiten 

dabelako. KIkV 39 (v. tbn. KIkG 25). Ori egingo balitz, gizarteko ogibide guztiak gorputz bat lez egingo leukie. 

Eguzk GizAuz 142s. 

- GORPUTZ-BESO. (Pl.). Cuerpo y brazos. � Gorputz-besoak dardariztatzen zizkiotela atera zun bere ezpata. 


- GORPUTZ-BIDE (korputz-b. V-gip; korpuz-b. G-goi-to). Ref.: Etxba Eib (korputz-bide); Iz ArOñ 153 (ap. 

DRA; korputz-bide). "El camino rural por donde se lleva a los muertos al pórtico de la iglesia, para el entierro. 

Korputz-bidia eta baita eliz-bidia esaten jako, korputzak Eliz-ataira jatxitzeko izentautako bidiari" Etxba Eib. 

"Korputz-bide, camino tradicional por donde discurre la conducción de los cadáveres, camino del cementerio o 

de la iglesia funerante" Iz ArOñ 153 (ap. DRA; la ref. es incorrecta y en el voc. citado no se encuentra). � 

Zerraldoa bizkarrean zutela, atera ziran gorputz-bidean aurrera. NEtx LBB 185 (v. tbn. 66). 

- GORPUTZ-BURU. (Pl.). Cuerpo y cabeza. � Martiri andi onen gorputz-buruak bilduta, [...] lur ematen 

zioten. Lard 502. Ibillera astitsuaz [...] gorputz-buruai ganoraz eragiten eutsela. Or Tormes 73. 

- GORPUTZ-DARDARA. "Convulsion" T-L. � Izerdi-larria, gorputz-dardaria. Bilbao IpuiB 106. 

- GORPUTZ-EGUN (H (V, G); korputz-e. G). Día del Corpus. (Nótese que los autores que emplean Korputz, lo 

distinguen de gorputz, distinción que está extendida al menos en amplias zonas guipuzcoanas; v. supra (4) para 

otra distinción g-/k-). "Fête-Dieu. Syn. Besta-, phestaberri" H. � Gorputz-egunean / elizan sarturik. Izt Po 117. 


mende. 

932


Pazkoa Maiatzekoa edo Korputz eguna. Arr May 139. Gorputz egunerako josi giñon soñeko beltza. Ag G 247. 

Donostian, 1968 garren urteko korputz egunean. NEtx Nola 3. Korputz-egunean Jaunaren aurrean dantza 

egiten duten ezpatadantzariak. MEIG I 79. 

- GORPUTZ-ERAMAILE. � Gorputz-eramailleek zekarten zamari artatik. "Clérigos del difunto". Berron 

Kijote 213. 

- GORPUTZ-ESKU. (Pl.). Cuerpo y manos. � [Aita Bartolome] bere gorputz-eskueri eragin eta eragin. Bilbao 

IpuiB 237. 

- GORPUTZ-ESTALKI. "Capa, korputz-estalkija" Mg PAb 201. "Gorputz-eztalki, capa" A. 

- GORPUTZ ETA ARIMA (Lar, H). "En cuerpo y en alma, gorputz eta anima, oso ta oro" Lar. "Zurea naiz 

gorputz eta anima, oso ta oro, je suis à vous corps et âme, entièrement et totalement" H. Cf. ARIMA ETA 

GORPUTZ. v. GORPUTZ-ARIMA (b), G. ETA ARIMA(TA)N. � Gorputz eta arima zerura igateko. EZ Man 

II 177. Zeruan gorpuz da arima. Cap 41. Gorputz ta anima zu aren antzera santu izateko. Cb Eg III 383. Jainko 

Jaunari emana gorphutz eta arima. Jnn SBi 96. Agindu eidazu niri edozer gauza; gorputz da arima naz zeurea. 

Ag AL 58. Zure emazte gaia ez duzu oraino, gorputz eta arima, zure begiez ikusia? JEtchep 91. Jakintza ez da 

gizon osoa, gorputz eta arima [...] ase dezakeen gauza. MEIG III 118. 

v. tbn. Arz 33. Urqz 17. Ub 222. AA II 216. fB Ic III 319. Añ EL 2 236. Ur MarIl 36. Enb 151. Or Mi 122. Erkiag 

BatB 191. Korputz: OA 38. Mg CO 248. 

- GORPUTZ ETA ARIMA(TA)N, GORPUTZ ETA ARIMAZ. En cuerpo y alma. v. GORPUTZ ETA ARIMA. 

� Zelialat igan da gizon bezala korpitz eta arimatan. Bp II 67. Zeruan [dago] gorpuz eta ariman. El 48. 

Gorputz ta animan garbiro gorde nazazu. Cb Eg III 355. Jüstuak juanen dira khorpitz eta arimatan zelialat eta 

gaistuak khorpitz eta arimatan ifernialat. CatS 36. Zeureak gara guztiz / gorputz eta ariman. Balad 204. 

Aditzera eman nai zion gorputz eta animaz bere alde zeukala. Etxde JJ 31. Gorputz ta arimez igon zenduan / 

zerura oso-osorik. BEnb NereA 197. v. tbn. Khorpitz eta arimatan: Mercy 21. Ip Hil 206 (k. eta arimetan). 

- GORPUTZ ETA ARIMAZKO. Corporal y espiritual, de cuerpo y alma. � Ta geratu zan, Jaungoikoaren 

itxurara egindako gorputz eta arimazko gizona, zeiñi deritxon Adan. fB Ic I 13. 

- GORPUTZETIK LIBRATU, LIBRARAZI. Hacer de cuerpo, defecar. v. libratu. � Eruskiñak janarazten dute 

askotan bazkal aurrean gorputzetik libratzeko. It Dial 11 (Ip khorpitzetik librerazteko; Ur sabela arinduteko, Dv 

sabeletik libraraztekotzat). Gorputzetik libratzen / asi naiz bastante:/ oietik jeiki eta / oriñala bete. JanEd I 112. 

- GORPUTZ-EHUN. Téjido orgánico (?). � Ziri punta biribil izaki, organuen zilatzeko ordez bulkatzen ditu 

lekuz aldarazten eta ez da gorputz-ehun harroetan baizik sartzen. Mde Pr 79. 

- GORPUTZEZ GORPUTZ. "Cuerpo a cuerpo" Lar. "Entrar en campo, hacer campo, reñir cuerpo a cuerpo, 

gorputzez gorputz gudatzea" Ib. 

- GORPUTZEZ IZAN (trans.). "Hura izan du gorputzez, il en a joui" SP. "Fornicar" A, que cita el ej. de Axular. 

� Gorputzez izan zuenean hil arazi zuen. Ax 353 (V 234). 

- GORPUTZEZKO, GORPUTZAZKO. "Corporal, de cuerpo" Añ. � Hura minzo zen bere gorputzazko 

tenpleaz. Lç Io 2, 21 (He, LE, Ker, Or, IBk gorputzaren (...), Dv, EvS, HeH gorp(h)utzeko (...)). Santa Teresa, 

gorputzezko Serapinak. fB Ic I 67. Gorputzezko aingerubak dirurijela. fB Ic III 308. Espirituzko ta gorputzezko 

gauza on guztiak. Ib. 290. Gorputzezko idurikizun baitziran. "Corporalia phantasmata". Or Aitork 61. Ez dago 

gorputzezko esirik. Baña [...] besarkatu [...] nai dudanetan [...]. Txill Let 90. Izaki guztiak, nai ta naiez, 

gorputzezkoak bear zutela izan. Vill Jaink 59. Gorputzezko izakiak pisua [dute]. Ib. 117. 

- GORPUTZIK EZA (det.). Inmaterialidad, incorporeidad. � Eguratsaren / gorputzik-eza ta ariña. EG 1955 (5- 

12), 83. 

- GORPUTZ HIL (Ht VocGr (gorpuz hilla), Lar, Añ, Arch VocGr; gorphitzhill BN ap. A). Cadáver. v. 

GORPUTZ HILOTZ, gorpu. � Gorputz hil bat baita [...] maneiurik batre gabe. Lç Decl a) 4v. Gorputz hilla, 

lehen arima / haiñ ederraren egoitza. Gç 88. Khorpitz hil eta hats gabiak. Arch Fab 179. Gorputz-illa 

balsamatu. Lard 120. Zilo hari behera gorphutz hila [...] aurthikitzen. Arb Igand 78. Gorputz hil, lurpean hilik 

egoiten. Iratz 137. Nikolax [...] (erriko lenengo eriotza) menditik gorputzil jetxi berria. Ugalde Iltz 13. Etzuten 

aurkitu gorputz hila baizik. Arti MaldanB 200. 

v. tbn. EZ Man II 96. Mb IArg I 275. Lg I 345. Mg CO 167. Añ EL 1 119. Dh 131. JJMg BasEsc 69. fB Ic I 73. 

Astar II X. Jaur 411. It Fab 93. Gy 166. Dv LEd 183. Laph 18. Arr May 58. AB AmaE 450. Ag AL 103. Itz Azald 

35. ArgiDL 98. Inza Azalp 75. Or Mi 150. Ir YKBiz 525. SMitx Aranz 143. SM Zirik 12. NEtx LBB 98. Korputz 

il: Mg CO 120. K(h)orpitz hil: Xarlem 389. Ip Hil 177. 

- GORPUTZ HILOTZ. Cadáver. v. GORPUTZ HIL, gorpu, hilotz. � Amabi edo amalau gorputz illotz gizakien 

ezur ta ondakiñak lurraz estalirik. Izt C 72. Gorputz illotza obijan sartu. Enb 104. v. tbn. Inza Azalp 74. Jaukol 

Biozk 100. Mde Pr 178. NEtx LBB 66. 

- GORPUTZ-ITZAL. Constitución, complexión física. � Gorputz-itzalez ere etzan gerrarako aukerako gizona: 

txiki, potxolo. Or SCruz 140. 

- GORPUTZ-JASOTZAILE. "Korputz-jasotzalliak, los que llevan las andas" (G-bet). 

- GORPUTZ-LAGUNTZE (G-to). Conducción del cadáver. 

- GORPUTZ-LAN, GORPUTZEZKO LAN. Trabajo físico (en contraposición al intelectual). � Khorpitzezko 


mende. 

933


lanak, biziaren irabazteko ordenariz egiten direnak. CatS 46. Bertze batzu, sorthuak gorphutz lanetako, ikhusiko 

dire laborari, [...] hargin, ala arotz. Elsb Fram 152. 

- GORPUTZ-NEKAGARRI. Mortificación. � Gorputz nekagarri edo mortifikazioren bat egitea. Arr May 12. 

Zenbait gorputz-nekagarri edo penitentzi Ib. 111 (v. tbn. 200). 

- GORPUTZ-ODOL. Cuerpo y sangre (sobre todo pl.). � Azken señale onetan [Sakramentuan] arkitzen diran 

gorputz-odol ta Kristo Jaun guzia. Mb IArg I 388. Bere gorputz-odola, / bere diszipulu onai / [...] emona. Añ 

EL 2 182. Zure gorputz-odol agurgarriak jan-edaritzat. ArgiDL 48. Animak zure Gorputz-Odolez ase. NEtx LBB 

267. v. tbn. Or Poem 536. 

- GORPUTZ-OIHAL. "Corporal [paño para el cáliz]" T-L. 

- GORPUTZ-HONDAR. Restos mortales. � Gorputz-ondarrak urrunagoko Eliza batean zeudin. Or QA 52. 

- GORPUTZ OSOAGAZ. Sin cometer pecado carnal. � Dantzan dabiltzan emakumeetati banakaren batzuk 

geratuten badira gorputz osuagaz (pornikau bagarik), areek, bere arimako kastidadia galduta, loituten dira. fB 

Olg 82 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

- GORPUTZ-PENA. "Pena de sentido, gorpuzpena, gorputzeko erramiña" Lar y Añ. 

- GORPUTZ SAINDU (Dv, H; khorpitz saintü Gèze). "Gorphutz Saindua, eucharistie, Saint Sacrement (en 

parlant principalement de la communion). Gorphutz Saindua hartzea, recevoir la communion" H. v. GORPUTZ 

SAKRATU. � Aldareko Gorputz Sanduari. TAV 3.1.20, 112. Gorputz saindua errezibitu baiño lehen egiteko 

othoitza. Mat 246. Hartuko duk Bazkoz bederen, Gorphutz saindua humilki. Gç 215. Eukaristia edo Gorphütz 

Seindia. CatLan 71. Gorphutz seinduko sakramentuan. Dh 82. Batheyia, konfirmazionia, khorpitz-saintia [...]. 

CatS 11. 

v. tbn. E 23. EZ Man I 23. Harb 24. Ax 336 (V 223). FPrBN 9. Hm 216. Arg DevB 192. Brtc 72. CatLuz 20. Jaur 

191. Arb Igand 168. Zerb IxtS 87. CatJauf 42. Gorputz santu: Ub 203. Arti Ipuin 29. Korputz saindu: EZ Eliç 

31. Gorpitz saindu: Tt Onsa 173. Khorpitz saintü: Bp I 71. Mercy 4. 

- GORPUTZ SAKRATU. Santo Sacramento. v. GORPUTZ SAINDU. � Zure gorputz sakratua maiz 

errezibituz. SP Imit IV 3, 2. Aldareko sakramenduan yanaritzat bere gorphutz sakratua. Lg II 166. Zure 

Gorphutz sakratua errezibitzeko. Brtc 33. Jaunaren Gorphutz sakratua gaizki jaten. Dh 222. v. tbn. MarIl 58. 

Arb Igand 204. 

- GORPUTZ HUTSEAN. "En cuerpo" Lar. � Ez da ongi emakumeak gorputz utsean ibiltzea elizan eta 

orregatik esaten die S. Paulok estali ditzeela buruak. AA I 532. 

- GORPUTZ-ZAIN, -ZAINTZAILE. Guardia de corps. "Sumiller de Corps, erregearen gorputz zaia, erregearen 

gela zain" Lar. � [Juan de Idiakez] izan zan Fernando seigarrenaren gorputz ta gela-zaintzalle. Izt C 456. 

- GORPUTZ-ZATI. Miembro, parte del cuerpo. (En los ejs. de fB parece referirse a 'cuerpo en gral.', opuesto al 

espíritu, la voluntad, etc.). � Senarrak onetsi behar du bere andrea bere gorputz zatia bezala. Mb IArg I 181. 

Obe dala gorputz zati bat galtzea. Añ LoraS 28 (v. tbn. 51). Zeuben gorputz zatijetan dagozan gurarijetati. fB Ic 

II 260. Adanen gorputz zatiko asarreginak [...] ez dau egingo Adanen [...] borondatiaren aginduba. Ib. 262. 

Haizto horietarik bakoitza gorputz zati edo lohadar baten izenaz markaturik da. Mde Pr 77. Gorputz-zatiak 

badituzte beren legeak. Vill Jaink 140. 

- GORPUZPE. (Con suf. local de declinación). � Izkutatu ta estali egin da gizonaren gorpuzpean, oialpean 

bezala. Inza Azalp 52. 

� Etim. De lat. corpus. 

gorputzalakeria. � Azketsidazu nire garbitasun au: aldi auetako gorputzalakeri zakarroan, ordea, 

garbitasunak berak keriari barkapena eskatu ta oiñetan aozpeztu bear zaio. "In the fatness of these pursy times". 

Amez Hamlet 118. 

gorputzaldi (V, G, AN, L, BN, R). Ref.: A; Totor Arr; Elexp Berg. �1. "Estado del cuerpo, malo o bueno" A. 

"Estado del cuerpo. Egúnokas gorputz-aldi txarra dekot" Totor Arr. "Atzo parrandan ibilli tta gaur gorputzaldi 

txarra daukat" Elexp Berg. "Gorputzaldi txarra, indisposición" (V-gip). � Jazo dekijo [...] gorputz aldi 

txaarreen bat gaitik, ardauak galdutia. JJMg BasEsc 208. Gorputzaldia onera biurtuko zaizu. Lab EEguna 63. 

Otzikara-antza suma eban beregan. Axe bai gorputz-aldiaren latza. Erkiag Arran 156. Gorputzaldi txarra ei 

dauka. Erkiag BatB 141 (194 gorputzaldi txarra). Gaztetako urteetan izan eban gorputzaldia sentidu gura eban. 

Ib. 138. Umore onian / gorputzaldi bat ona / zeguanian. Uzt Sas 49. Gorputzaldi obea izango bait du. "Para 

hallarse más descansado". Berron Kijote 218. �2. "Menstrua" A Morf 12 G, que cita el msOch 29. �3. 

"Gorputzaldi bat egitera joan de bere errira, se ha ido a su pueblo por atender su salud física" DRA. 

gorputzar (Lar), gorpuztzar (Chaho). � "Corpanchón, cuerpo grande" Lar. � Euk eure gorputzar ori 

astinduteko adorerik ezpadaukak [...]. A BeinB 89. 

gorputzetaratu. � (En la construcción (gen. + gorputzetara) + suf. -tu). � Leenagoko arrantzaleak euren 


mende. 

934


gorputzetaratzen zituen neke ta oiñaze gogorrak gomutara daiguzan. Erkiag Arran 77. 

gorputzlarri. "(G-bet), granos vegetales muy rojos, que tienen la propiedad de escocer nuestra piel" A. 

gorpuzdun (Lar, Añ (-putz-), H (-phutz-)), gorpuztun (Lar). � "Corporal" Lar. "Corpóreo, gorpuztuna, 

gorpuzduna" Ib. "Corporal, de cuerpo" Añ. � Iruditu bear dogu gorputzduna balitz legez deabrua. Añ MisE 

117. Zeruetako aingeru lirañ batzuek, gorputzdunak izan balira bezela, beuren eskuetan artuta eramaten zuela 

lengo tokira. Ag EE 1895b, 134. Izate gorputz gabe ta gorpuztunak. Inza Azalp 41. Gu ezagueradun 

gorpuztunak gera izatez, aiek [espirituak] gorputz gabeak. Ib. 41. [Iainkoak egin zitun] sorkari adidun [...], 

gogaki, gorpuzdun oro. Or Aitork 360. Badirela nolanahiko izakiak, gorputzdunak eta gorputzik gabeak. MEIG 

VI 180. v. ej. de MEIG IX 128 (en colab. con NEtx) s.v. gorpuzgabe. 

gorpuzgabe (-phutz- H), gorpuzbage (Lar, Añ (-tz-), H (-phutz-)), gorpuzge (Lar, H (-phutz-)), korputzgabe. � 

"Incorporal, incorpóreo" Lar. "Espíritu, substancia incorpórea" Añ. � Berze kreatura inbisiblerik eta gorputz 

gaberik. Lç Decl a) 6v. Jainko gorphutz gabe izatua / [...] egun [...] haragiaz beztitua. Gç 89. [Santuak] gorputz 

gabea baliz bezala [...] tentaziorik bere bizian izan etzuen. Cb Just 30. Jangoikoa zan [...] korputzgabea edo 

Espiritu utsa. Mg CC 103. v. ej. de Inza Azalp 41 s.v. gorpuzdun. Irudi gorputzgeaz jantzita. "Vestiduras sin 

cuerpo". Aitzol in Laux BBa XII. Gorpuzduna ta pixuduna bezela gorpuzgabea ere. MEIG IX 128 (en colab. con 

NEtx). � (Uso sust.). Alde egiten zun gorputz gabetik, marra ta margo ta gorpuzkietara. "Incorporea re". Or 

Aitork 95. Nere baitan gorpuzgaberik ez nenkusalako, nere gogoa ere ez nekusakela ziduridan. Ib. 95. 

- GORPUZGABEKO. Incorpóreo. � Korpuzbako Espiritu bat. ConTAV 5.2.11, 147. Jaungoikoa da 

gorpuzbako espiritu bat. Arz 29 (v. tbn. Ub 7, Añ CatAN 34 gorputz gabeko, Astar II 280 gorputz bagako). Eliza 

ez da buru gorphutz gabekoa. Hb Egia 114s. Gorphutz gabeko izpiritu. Zby RIEV 1908, 205. � Gorputzik 

gabeko zertasun honen. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). 

gorpuzgile. � (El) que cuida su cuerpo con mimo, con esmero. � Gizon gorpuzgillea, lan zuri (AN-ulz). 

'|2Gorpuzgillea: gorputza guri guri zaintzen duena; olako gizona lanerako uzkur'. Inza NaEzZarr 1323. 

gorpuzgili (-tz- V-gip ap. A), gorpusgili (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Cosquilloso de cuerpo" A. "Gorpus-gilixa da: 

se dice de un animal que al tocarle salta" Iz ArOñ. 

gorpuzgintza. � Formación del cuerpo. � Kristoren Gorpuzgintza. SMitx Aranz 110. Elizagintza gorengo ori / 

nere gorpuzgintza dezu. Ib. 108 (v. tbn. 37, 243 y 245). 

gorpuzkai. � Parte del cuerpo. � [Andrazkoak] gorpuzkai batzuk batere estaldu bage, beste alderdi batzuk eun 

edo tela meez gaiñaldetik gorde arren [...]. Erkiag Arran 42. 

gorpuzkatibu, gorpuskatiu (V-gip). � "Preñada" Iz ArOñ. 

gorpuzkera. � Constitución, complexión física. � Zezen itea zuen [...] aiek bezain gorpuzkera ta barren 

gogorra. Or Mi 47. Arpegikeran eta gorpuzkeran ezin lei onek ukatu Bertoldaren semia danik. Otx 117. v. tbn. 

GMant Y 1933, 188. Nabarigarriago, bai gorpuzkeraz, bai arpegiaren ederrez. Erkiag Arran 14. Gorpuzkera 

aundi arek. Eston Iz 76. Gorpuzkera ederreko lau zezen. Ibiñ Virgil 118. Erraldoi-antzeko gorpuzkera. Berron 

Kijote 196. [Arbasoei] bizia, gorputza eta gorpuzkera zor dielako. MEIG IV 92. v. tbn. MAtx Gazt 71. Zait Plat 

8n. 

1 gorpuzki. �1. "Armillaris sphaera, gorputzki vel gorpuzki huts biribilla" Urt II 335. �2. (Bera). Reliquia. 

(Azkue, en nota a una cita suya en Ezale 1897, 71b, atribuye a Uriarte el empleo de gorpuzki en esta acepción). 

v. gorpuzkin, gorpuzkondo. � [Sainduen] gorphutz edo gorphuzkiak zauzkaten herrietara beilaz gateko 

[ohidura]. Zby RIEV 1908, 83. San Inazioren gorpuzki edo errelikia. J. Elorza EEs 1922, 172. Uki ditzala 

santaen gorpuzkiak. 'Saints os'. Or Mi 142. Eskutxoakin gorpuzkikutxak atzeman al izan zituneko. Ib. 12 (v. tbn. 

gorpuzki-kutxa en la misma pág.). �3. "Fragmento o miembro de un cuerpo" Bera. � Eleizari deitzen zaio 

Jesukristoren Gorputza ta sinestedun edo fededun bakoitzari [...] gorpuzki edo gorputz puska. Inza Azalp 87. 

Egokitasuna [...], zeribait dagokiona, esaterako gorpuzkia gorputz osoari edo oiñetakoa oiñari. "Pars corporis 

ad universum suum". Or Aitork 92. �4. Cuerpo, aquello que tiene cuerpo, corpóreo. � [Piztueran] mukuluki edo 

gorpuzki guziak alderen alde erasango ditiñagu. Or QA 201. Idurimenak galarazi egiten digu gorpuzki ez dana 

buruz asmatzen. Ib. 181. Iainkoa ez da gorpuzki; baiña nolakoa da? Or Aitork 153. Gorpuzkiak begiz ikustea 

[...] eta idurikizunak gogoz. "Corpus". Ib. 64. Ez diteke asmatu edertasun au aurpegi eder antzera, naiz gorpuzki 


mende. 

935


antzera. Or in Zait Plat 155. Gorputza baino ezagut-errexago dela arima eta gorpuzkia baino menago izpiritu 

edo gogoa. Lf in Zait Plat XXII. [Eskulturak] gorpuzki eta tarteari kentzen die bere lanerako [...] mamia. MEIG 

IX 115 (en colab. con NEtx). �5. Sentido corporal. � Gabeko gentzan gorpuzki oneik loratu dira. "Han 

florecido mis sentidos". Laux BBa 38. �6. Elemento, componente. � [Erriaren] izate guzia osatzen duten 

gorpuzkiak izan bear gure lanaren gai. Azurza Y 1934, 49. Gorpuzki oen artean, bereizgarri sendo ta 

nabarbenenak bezela izkuntza ta legeak esten dira. Ib. 49. 

2 gorpuzki. "Corporellement" H. � Ezen Jainkotasuneko bethetasun guzia egoiten da hartan gorphuzki. TB Col 

2, 9 (Lç, He korporalki, Dv, Ker, IBk gorp(h)utzez). 

gorpuzkide (Lar � Chaho (-putz-) y H, Dv). �1. "Concorpóreo, gorputzkidea" Lar. "Gorphuzkhide, confrère, 

membre d'un même corps" Dv. � Kristauak Kristoren gorpuzkide dira. "Los cristianos son miembros del 

Cuerpo de Cristo". DRA. �2. "Hermanos siameses" DRA. 

gorpuzkin. Neol. creado por AG en 1896, de gorputz y -kin. �1. (Pl.). Restos mortales, reliquia. v. 1 gorpuzki 

(2). � [Berrio-Otsoaren] gorpuzkiñak [...] dagoz Elorrioko elexako barruban. AG 1011. Gorpuzkin deunak. Ib. 

1620. Jaungoiko, Aingeru, Deun, Irudi ta Gorpuzkiñen gurtza. KIkV 60 (KIkG 48 gorpuzkiñ). En DFrec hay 7 

ejs. v. tbn. Iturrondo JEL 1908, 155 y Arriand Euzkadi 1911 (n.º 11), 377 (ambos ap. NeolAG). EEs 1915, 105. 

Onaind MEOE 348. 

� "Cadáver" Bera. � Gizon baten gorpuzkiña arkitu da Imiriozko leitzan. [...] Amar bat egun daramazki an 

gorputzak. Txill Let 145. 

�2. Cf. gorpuzkide. � Kristoren gorputzkin dan bat, neska galduaren gorputzkin egiten dulako [aragikerizko 

pekatuak]. MAtx Gazt 41s. 

gorpuzkiro (Lar � Chaho y H (-ph-)). � "Corporalmente, gorpuztaro, gorpuzkiro" Lar. 

gorpuzkondo. � Reliquia. v. 1 gorpuzki (2). � [Kaioren] gorpuzkondoak Erroman San Silibister-en Elizan 

arkitzen dira. Or MB 910. 

gorpuzkor. � Corporal, físico. � Buhamea duzu adimendutsu baino gorputzkorrago. Dantzaz, kantuz eta jestuz 

du bere barnea kanporatzen eta kanpokoa beretzen. Larz Othoizlari nº 49 (1967), 34. 

gorpuztar (Lar � Chaho y H). "Corporal" Lar. 

gorpuztargo (Lar � Chaho y H). "Corporalidad" Lar. 

gorpuztaro. v. gorpuzkiro. 

gorpuztasun. � Corporalidad. � Bi iguiñaldi izan ditut orain arte Mirenekin, eta biak izan dute oñarritzat bere 

gorpuztasuna. Txill Let 89 (v. tbn. 90). 

gorpuztu (SP (-tzt-)), korputztu. �1. Hacerse cuerpo; tomar cuerpo, formarse; desarrollarse el cuerpo. 

"Gorputztea, corporare" SP. � Zure haragi garbia haren haragi formatu da, ogiaren sustanzia haren gorputzten 

da eta arnoa odol preziatu bilhakatzen. Harb 202s. Jangoikoa egin zanean gizon, korputztu zan bere 

Espiritutasuna galdu gabe. Mg CC 103. Ama Birjinaren sabel garbian korputztua. Ib. 103. Idiskoa gorputztu, 

mardotu ta zezendu bada, jaikiko da jabe beraren kontra. VMg 86. En DFrec hay 8 ejs. � (Uso fig.). � Hori 

baitugu [...] psikoloji guziaren hauzi zahar beti gorpuztu bat. Mde Pr 346. Auteskundeak zirala ta ezirala [...] 

herrian zeintzuk alderdi atondu, mamindu ta gorpuztu zituen. Erkiag BatB 80. [Hutsunea] izate bilduan 

gorpuztua. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx). Gorpuztu gabe joan zitzaigun azken-azkeneko Lizardi hura. 

MEIG VII 168. 

�2. Matar, reducir a cadáver; morir. � Sartu zan gau-erdian eta Etxe-Jaunatik asita morroietaraño, danak 

gorpuztu. Sorarrain Elezar 30. Etxeko baten iatzar eraztera abiatzen zelarik, destrenputu da eta laster khorpuztu 

(S). Herr 8-11-1962 (ap. DRA). 

gorpuztun. v. gorpuzdun. 

gorpuztxo (Lar), gorputztxu. � "Cuerpecillo" Lar. � [Umearen] gorputztxu samurra. Ur MarIl 96. Gure 


mende. 

936


gorpuztxo erbal illkorrakiñ. AB AmaE 108. 

gorpuztzar. v. gorputzar. 

1 gorra. � Gorra. � Astirik barriz ez dot izango / zear ifinten gorrea. Lazarraga 1195v. 

3 gorra. "(R-uzt), flema, gargajo" A. v. 1 gorro. � Nombre de un ave que se alimenta de peces marinos. � Xori 

xuri handi batzuk marloinak baino handiagoak eta lepho luzeak zeiñak deitzen baituzte eskaldunek gorrak. INav 

120. 

3 gorra. "(R-uzt), flema, gargajo" A. v. 1 gorro. 

gorrabel. v. 1 gorbel. 

gorragaraika. � Reñidamente, a brazo partido. � [Loaren eritasun] gaitzarekin gorragaraika borrokatzeko 

orde, gure hoberena gindukeela, toki dohakabe hartarik bertzetarat abiatzea. Prop 1909, 131. 

gorraide. v. gorraire. 

gorrail (H), gorhail (BN, S; Gèze, Dv (S), H). Ref.: A (gorhail); Lrq /gorhal'/. � Rojizo. "Roux" Gèze. � 

Zamari gorhail bat. Ip Apoc 6, 4 (v. tbn. 12, 3). Gorhail daude (ogiak) beroaren galdez. Eskual (Laborarier) 24- 

4-1908 (ap. DRA). Zura ederra du, gorria, guneka gorrail. JE Bur 85 (v. tbn. 145). Goiz gorhailerat 

iratzartzean. Ox 21. [Beiak] pentziak betetzen dituzte ttita [...] gorrailez. Zub 101. v. tbn. Mde Pr 128. Lili 

gorrail. JEtchep 43 (v. tbn. 79). Orduan zinen mutiko torropiko gorrail bat, begi alimale batzuekin. Lf ELit 322. 

Larrosondo gorrailak. Ibiñ Virgil 46. Itsaso gorraillean. "In mare purpureum". Ib. 115. 

gorraildura. "Gorhaildüra (S; Foix), rousseur" Lh. v. gorrailtasun. 

gorrailtasun. "Gorhailtasuna, qualité de ce qui est rougeâtre" H. v. gorraildura. 

gorraire, gorraide. � Sordera. v. 1 gorreri. � Ogei urte bazen oso gortua zegola eta Lurdesko ura artuta [...] 

gorraidea oso kendu zitzaion. Goñi 55. Gorraireak jo ez bagaitu. MEIG VI 101. 

gorraize (V-m-gip, G-azp-goi-bet). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. � "Sordera ligera" A. "Zartzara, gorraizia 

etorri jata, a la vejez, me ha sobrevenido sordera" Etxba Eib. "Sordera ligera, pasajera. Zer? Lanerako esaten 

jatsunian gorraizia eitten jatsu. Gaur gorraiziakin jaiki naiz" Elexp Berg. v. gorraldi, 1 gorreri. � Billatuko 

degu erremediyua gorraizea sendatzeko. Apaol 38. 

gorraldi (Lar, Añ), gor aldi (H). � "Sordera, sordedad [...] si es interrumpida y pasajera, gorraldia" Lar. "Si la 

sordera es a temporadas: (c.) gorraldia" Añ. "Surdité passagère. Bere gor aldiak baditu noizean behin, il a ses 

moments de surdité de temps en temps" H. v. gorraize, 1 gorreri. 

gorrantxa. v. gordantxa. 

gorrantz (G-to, BN ap. A). � Rojizo. � [Zakurra] gorrantza zan da / anka-puntak beltzak. Tx B II 128. 

[Sagardoa] lasto kolorea, ta ez gozo gorrantza ura. JAIraz Joañixio 42. Bere zura onenetakoa da: gizen gutxi, 

giar-gorrantza, iraunkorra. Munita 91. 

gorrara, gorhara (S ap. A; Gèze, Dv (S)). �1. Rojizo. �2. "Gorhara, descolorido?" A Apend (de lectura no 

segura). Cf. gorritu (4). 

gorrarats, gorharats. � Rojizo. v. gorrats. � Dragoin gorharats handi bat. Lç Apoc 12, 3 (BiblE gorri). 

gorrarazi (Lar), gorrerazo (Lar). � "Asordar, poner sordo" Lar. 

gorrarbezta. "Dionysia, piedra" Lar. 


mende. 

937


gorrasta (B, BN-baig, S ap. A), gorraxta (H (L, BN)), gorhasta (S ap. A), gorrast (Dv, VocB). �1. Rojizo. 

"Roux" Dv. "Légèrement rouge, de nuance rouge, rougeâtre" H. "Color rojo opaco o canela" VocB. "Bermejo" 

A. � [Umea] gorrasta zen eta guzia [...] ilez bethea. Dv Gen 25, 25 (Urt gorrikara, Ur, Ol, Ker gorri). [Buztin] 

gorrasta. Dv Lab 19. v. ej. de ECocin 8 s.v. gorrastatu. Esauk izan zuen izena Edon, erran nahi baitu gorrasta. 

Dithurbide Ixtorio Saindua 24 (ap. DRA). Harri-marbre gorhast. Ducq 367 (ap. DRA). [Asto] xuri, beltz, 

gorrasta. Barb Sup 71. Ile ta bizar gorrasta. StPierre 16. Kapa gorrast'eta urdin bat soinean. Lf Murtuts 3. 

Urkhedea fermu, ontsa bildua, gorrasta, toleta beltza batez arratua. Larz GH 1959, 87. 

�2. Rojo (ref. a izquierdistas) moderado. � Erlijioniaren etsai gorhastak; gorriek nahi luteke Jainkotiarkeria 

guzia kolpe kolpez aurdiki, gorhastek abilki, emeki emeki. Egunaria 1886, 5 (ap. DRA). 

gorrastarazi. � Hacer dorar, tostar (la comida al fuego). v. gorrastatu, gorriarazi. � Erre denian emazu ogi 

mamia eta gorrastaraz. ECocin 7. Emazu perrexil buket bat, biper beltxa, kaprak, gatza eta utzazu egostera; 

ixurazu eta gorrastaraz. Ib. 5. 

gorrastasun. "Gorhastasuna, qualité de ce qui est rougeâtre" H. v. gorrailtasun. 

gorrastatu. � Dorar, tostar (la comida al fuego). v. gorrastarazi. � Ezarrazu tipula xehatua kasolan [...]. 

Urina berotu denean gorrastaraz zatzu [...]. Ez bada aski gorrasta, gorrastatu behar da sukre poxi 

batekin. ECocin 8. [Tipula eta pastanagrea] gorrastatu direnean, ezarrazu exalota eta utz gorrastatzerat. Ib. 9. 

gorrastdura. "Rousseur" Dv. 

gorrastkara. � "Roussâtre" Dv. � Zauri-lekhuan agertzen bada orbain bat zuria edo gorrastkara, gizona 

aphezaren gana erakharriko da. Dv Lev 13, 19 (Ur zerbait gorria, Bibl zuri-gorrail). 

gorrastu (Dv), gorhastu (S ap. A). � "Devenir, rendre roux" Dv. "Volverse rojo" A. v. gorritu. 

gorrats (SP (-rrh-), H), gorhats (S ap. Lrq; H, A). �1. (Adj.). Rojizo. Figura tbn. en SP, sin trad., que cita el ej. 

de Leiçarraga. "Rougeâtre, tirant sur le rouge" H. v. gorrarats. � Zaldi gorrhats bat. "Roux". Lç Apoc 6, 4 (TB 

gorrats; He, Ol gorri, Dv gorrasta, Ip gorhail). Elektrikargi gorrats ahul batzu. JE Ber 99. [Onyxaren] mamiko 

zain gorratsek. Ib. 64 (v. tbn. 12, 53, 55 et passim). Behi gorhats. Mde Pr 131. �2. (Sust.). Color rojizo. � 

Komentuko pareten gorrats ilhun-ilhunak. JE Ber 55. 

- BILO-GORRATS v. 1 bilo. 

- GORRATSEZKO. (Adnom.). � Xuri-gorratsezko orhe gogor batez. JE Ber 56. 

gorratsandu. "Repudiar, odiar" A Apend. 

gorratu. "(?), repudiar, abandonar una hembra los huevos de su nido" A. 

gorratxatu (V-ger ap. A), gorritxatu (V-m ap. A). � "Enrojecerse, enfurecerse una herida" A. 

gorraxta. v. gorrasta. 

gorregosi. v. gorriegosi. 

gorrentzi (G-to; H), gorrintzi (G-goi), korrentzi (Sal). Ref.; A (gorrentzi, korrentzi); AEF 1955, 113. � 

"Disentería de ovejas y de bueyes" A. "Diarrea [en las ovejas], berakoa, gorrintzie, sabeldu" AEF 1955, 113. � 

Albatamiña; sabeleria; gorrentzia. Izt C 221 (en una lista de enfermedades de ovejas). 

gorrera (Lar, Añ, H). � Sordera. � Guziz gorra zan. / [...] Nola zan ain / gorrera aundikoa [...]. Bil 152. 

1 gorreri (gral.; SP, Dv, H (L)), gorheri (SP, Dv, H (BN, S)). Ref.: A (gorreri); Iz To (gorrerie); Izeta BHizt 

(sohorrerie). � Sordera. "Gorreria, gortasuna, gorheria, surdité" SP. v. gorraire, gorraize, gorraldi, gorrera. 

� [Zahartzean] beharrietan gorreria egiten da. Ax 182 (V 123). Bi beharriak [...] / saldoa maitariri / 

gorheritan iarriak. 'Elles se montrent sourdes à la foule des amants'. O Po 36. "Ken adi" Jesusek erran orduko 

mundu guzian arkitzen den gorrenaren gorreriari, gortasunik bage arkituko da munduko gorrena. Mb OtGai III 


mende. 

938


211. Edanerako makurtasunetik jaiotzen dan ondoren izugarriena da animako gorreria. AA III 383. Zorioneko 

gorreria ordukoa. MIH 227 (v. tbn. 101). Gorreriaz joa egon. MEIG VI 131. 

2 gorreri (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 315; A Aezk 293. � Sarampión. v. gorrina 

(2). 

gorreritu. "Gorheritu, devenir sourd" H. 

gorri (gral.; Lcc, Mic 5v y 9r, SP, Deen II 189, Urt I 321, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, 

VocB). Ref.: Bon-Ond 154; Alth Bot 8; A; Lrq; Iz Ulz, To; Etxba Eib; Holmer ApuntV 26; EAEL 220; Elexp 

Berg. �1. Rojo; rubio, dorado (en determinados contextos, aplicado al oro, pelo, etc.). "Bermeja cosa", "rubia 

cosa" Mic. "Purpúreo" Lar. "Barbir[r]ubio, bizargorri" Ib. "Aloque, vino rojo [...] arno gorria" Ib. "Colorado" 

Lar y Añ. "Rubicundo, rubio" Ib. "Oro, (V) urregorria" Añ. "Mathela, ezpain gorria, joue, lèvres rouges. Behi 

gorria, vache rousse. Holtz gorri, eguraldi, nuages rouges, belle journée" H. "Gorri bizia, rouge vif, cramoisi" 

Ib. "Zugatz onen loria da sua lexkotxe gorrixa" Etxba Eib. "Aren matrail kolore-gorrixak diño osasuna" Ib. s.v. 

kolore-gorrixa. Cf. VocNav: "Gorris: en el Grupo Municipal de Danzaris de Pamplona, llámase así a dos de sus 

componentes que con chaquetilla roja y [...]"; CEEN 1970, 194: "El Gorri o Jefe de la comparsa [comparsa 

tradicional de Valcarlos], viste guerrera roja". � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec 

hay 180 ejs. � Villa de Licagorria (1027); Alia Uinea de Mendigorria (1070); Orti Mendi Gorrico (1111); 

Garcia Gorria (1113); La pieza de Ilarre gorria (1181); Eneco Gorria (1245); En Lurgorrieta (1283); La casa de 

Domingo Burugorri (1284); Maria Gorria (1366); Juan Peres de Larragorria (1475). Arzam 261 y 262. (Hay 

que compararlo tbn. con -gorri, -corri en la onomástica aquitana). � Kapela gorri. TAV 3.1.17. Obe da aurpegi 

gorri ze ez biotza balzki. RS 322. Denbora eder eginen du, ezen gorri da zerua. Lç Mt 16, 2 (He, TB, Ip, 

SalabBN, Ur, Ol, Or, Leon, Ker, IBk, IBe gorri; Ker gorri gorri, Samper gorri kolore, Dv gorrikara). Zure 

jazteko gorriok dira / kontentuagaz josirik. Lazarraga 1159v. Guztiak gorriz janzirik. Ib.1159r. Alba gorria. EZ 

Eliç 199. Goiz gorriak dakarke uri. O Pr 199. Itxaso gorria. Tt Onsa 32. [Kausituko duzu] harea gorria mazkor 

nahaste. INav 83. Argi txuri, gorri, urdiñ. Lar SAgust 9. Sü gorri. UskLiB 217. Kolore gorri. Izt C 193. Ezpaiñ 

gorriyak. Bil 60. Anpolai gorria baño gorriago. Zab Gabon 77. Jarri egizu lotsaz gorri. AB AmaE 437. Jarri 

zan txingarra baño gorriago. Apaol 48. Gerriko gorriarekin. Arb Igand 42. Amaseiko [= 'onza de oro'] 

gorriakaz. Ezale 1897, 189a. Txekor gorri. Ag G 16. Piper gorria baño gorriago. Ib. 104. Kurutze gorriko 

bandera. StPierre 17. Urhea bezain gorria. Ox 75. Xardina begi gorria. Barb Leg 148. Debru gorriak igortzen 

nik. Zub 38. Sagar gorriarenak bezain gorri [...] matrailak. TAg Uzt 45. Aritz gorriak ostoa zabalagoa. Munita 

39. Ilhe gorriak orrazten. Mde Po 12. Nagusi jaunak / urre gorriz du bizarra. In Lek SClar 111. Kerixa eldua 

baiño gorriago. Erkiag Arran 130. Babarrun gorria. Anab Poli 93. Odol gorri kolorea. NEtx LBB 38. Kolorez 

gorri biziak. Xa Odol 298. Urre gorriaren pareko. MEIG VII 69. Adrilu gorrizko etxez. Ib. IX 92. Gorriz 

tindatzen. Ib. VIII 35. 

� (V-gip ap. Iz ArOñ; Arch VocGr, H). (Con reduplicación intensiva). "Gorri-gorria, très rouge, écarlate" H. Cf. 

infra GORRI-GORRIA, GORRI-GORRI(A) EGIN. � Gorri gorri eta lotsaturik geratuten. Astar II 147. 

Primadera hastean sorhoa oraino gorri-gorria zegoelarik. Dv Lab 194. Riktrudis, begi bietaraiño gorri-gorri 

iarri zan. Ag AL 72. Arrai gorri-gorri. PArt in Bil 173. Bokata latsan ari zira / [...]. Eskuak gorri gorri tuzu. 

Balad 124. Musturrak gorri-gorri otzaren otzaz. Kk Ab I 60. Süpazterrian putiko bat, gorri gorria, [...] zikiro 

laurden baten erra-erazten. Const 34. Sagar gorri gorriz. Barb Leg 136. Ortzia, gorri gorri dago. Ir YKBiz 233. 

Zapi gorri-gorri bat lepoan. Txil Let 38. Ifernuko sua gorri-gorria. JEtchep 22. Patxiku, bere kolore gorrigorriekin. 

SM Zirik 71. Boztariutan / gorri gorria naiela. Casve SGrazi 96. 

v. tbn. AB AmaE 452. Echta Jos 333. A Ardi 31. Jaukol Biozk 44. Tx B 89. Or Eus 46. Eguzk GizAuz 64. Munita 

128. Bilbao IpuiB 166. Osk Kurl 20. Erkiag BatB 62. MAtx Gazt 45. NEtx LBB 129. Berron Kijote 107. Uzt Sas 

128. 

� (L, BN, S; Lar DVC, H). Ref.: A; Lrq. Incandescente. "Errakai gorriaz erre, cauterizar" Lar DVC 224. "Syn. 

de goria. Rouge, porté à la chaleur rouge. Burdin gorriz, harri gorriz egosi esnea, lait cuit avec du fer rouge, 

avec des pierres rougies au fer" H. "Labea gorri dago (L, BN, S), [...] el horno está rusiente" A. v. 1 gori. � Tr. 

Documentado sobre todo en autores septentrionales. Al Sur hay ejs. en Cardaberaz y fray Bartolomé. � Labe 

gorri hartan. Tt Onsa 84 (v. tbn. labe gorri en SP Imit I 17, 3, Monho 92, fB Ic I 57, Hb Egia 61, CatS XI, 

CatJauf 77, Ox 74, Xa Odol 214, Balad 65). Suko ikhatz gorri murru handi bat. SP Phil 436 (He 441 ikhatz 

gorizko mulzo bat). Zilhatuko diozue burdin gorri batez. Mong 591 (v. tbn. Cb Eg II 148, Dv LEd 218, Xa Odol 

269 burdin(a) gorri). Ikatz gorrietan gañan. AR 137. Krisela gorriak, kaldera irakituak. Brtc 150. Ikhatz gorrien 

gainean etzana. Dh 163. Glazatzen tuzu [karrotiak] sukre puxka batekin eta phala gorriaz. ECocin 24. Mayi, 

labea gorri dea? JEtchep 22. 

� Pelirrojo, rubio. � Mutiko bikiak ere ala ditxin: bat gorri, bestea gaztain. Or QA 45. 

�2. (V, G; SP, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Desnudo; pelado. "Belhaun gorritan 


mende. 

939


iartzea, se mettre à genoux nuds" SP. "Gorria, korria, en composición significa desnudo, v.gr. larrugorri, 

biluzgorrian, que se aplica al hombre desnudo, oegorria, cama desnuda de sábanas, aizkorria, peña desnuda y 

sin plantas" Lar s.v. zancarrón. "Desnudo en carnes: [...] (c.) larru, biluz gorrian" Añ. "Larru gorritan ibiltzea, 

aller tout nud. Belhaun gorritan, prosterné à genoux (les genoux nus par hyperbole)" Dv. "Nu, qui n'est pas vêtu, 

couvert, et qui montre la peau, parlant des personnes. Biluzgorria, tout nu. Larru, narru gorritan: qui est en état 

de nudité complète (litter. en peau rouge). Belhaun gorritan iarririk, s'étant mis à genoux, sur ses genoux nus. 

Par extension de ce sens: dépouillé de ce qui ordinairement couvre et revêt: Ohegorrian etzana, couché sur un lit 

sans draps" H. "Larru gorrian (Gc), narru gorrian (Vc): en cueros vivos, completamente desnudo" A. "Gorri 

geldittu etxia: quedarse sin nada la casa" Iz ArOñ. "Gorri jaixo nintzan eta gorri itxuliko naiz lurrera, desnudo 

nací y desnudo volveré a la tierra" Etxba Eib. "Aragoi aldian mendixak gorri dare" Elexp Berg. Cf. biluzgorri. 

� Belhaun gorrietan jarririk. Gç 183. Buruko apaindurijaren lekuban kalba gorrija. fB Olg 78. Erdi itsuak eta 

belhaun gorriekin. Hb Esk 221. Bere oin-uts-gorriakin, elurretan. Arr GB 105. [Zu oi] ederrean lotan, eta nere 

serbitzaria lur gorriyan. Aran SIgn 36. Zer janik ez. [...] Estera txatar batzuek etziteko ta arri gorri batzuek. Bv 

AsL 194. Oñ gorrien gañian bidegiten zuten. Ib. 120. Erantzi zan bere soñeko arropaz larru-gorriraño. Ib. 48. 

Gure izardiak jantziko ditu orain gorri dauden lur ederrak. Apaol 86. Lubiziek jandako mendixka bizkargorriak. 

Mok 13s. Oiñuts gorrian. Tx B I 35. Goiko arkaitz gorrietan. 'Roches nues'. Or Mi 20 (v. tbn. arkaitz 

gorri en Iratz 44 y 145, Ibiñ Virgil 32, Zait Plat 76). Beso gorriok. 'Ses bras nus'. Ib. 80. Gorputza arraintzale 

sare bategaz narru gorrijaren ganian baturik. Otx 41. Txindurriak, goi gorrietara ta ludi-kazko izoztuetara izan 

ezik, noranai edatuak ditugu. Ldi Y 1933, 85. [Ezin baitu] atzapar uts gorriez ar. Ldi UO 44. Lekaro gorri artan. 

Ldi IL 21. Kale gorrian itxi. Eguzk GizAuz 18. Mendi-soil gorria ez da ona. Munita 128. Ekaitz erasoak [...] 

eramango ditu lur oiek, arkaitzak gorri utzita. Ib. 146. Iantzi dezagun gorri dagona. "Nudum vestiamus". Or 

Aitork 395. Lur gorria gure oe solla. NEtx Antz 108. Gorri etortzen gera mundura. Gorri, esku-utsik, emendik 

aldegin bear. Ib. 108. Basamortu gorrian. Anab Aprika 86. Ankaz gorrian zebilen arrien gañean. Ib. 93. 

Arkaitzak, elorriak / biak gorri. 'Con su doliente desnudez nativa'. Gand Elorri 25. Zugaitz gorriak. 'Los 

desnudos árboles'. Ib. 199. Behar beltzak eta kale gorriak eman dioten hazibide latza. MEIG III 92. � Mendiak 

[...] gorri-gorri. Munita 128. � (Formando construcciones adverbiales). Desnudo de, con (...) desnudo. � 

[Nexkaa] ipurdi gorri zetorrek, oi-bezela, arentzako ainbat pixa-oial sortzerik ezpaitago. Ldi IL 17. Atzi dute, ta 

larru-gorri / eman ere eultzi epela. "La desnudaron y le dieron una buena tunda". Or Eus 160. Oin-beso-gorri / 

sartu zala dolarean. "Desnudo de pies y manos". Ib. 383. � Cf. gorritu (3). � Lurrak gorri zituten Maiatzlêneraiño. 

"Habían ya roturado las tierras". Or Eus 246. 

�3. (c. sg. A; Dv, H). Grande, extremo, atroz, terrible (aplicado a susts. como 'vergüenza', 'necesidad', 'miedo', 

'apuro'...). "Alfer gorri egotea, croupir dans la paresse. [...] Behar gorria, gose gorria ikhusten du, il est en proie 

à la cruelle misère, à la faim cruelle. Gerla gorria da etxe hortan, il y a guerre acharnée dans cette maison. C'est 

ce genre de figure qu'emploie le P. Arana quand il dit: Egun gorri hura, aquel tremendo día, ce jour redoutable, 

en parlant du jour du Jugement dernier (CancB III 274)" Dv. "Gorria ajoute à l'idée du mot auquel il est joint, le 

sens de fort, grandement, à un haut degré: Lastima gorria da, c'est grand dommage (fB)" H. "Vivo, cruento, 

descarnado, terrible. Ahalke gorri (L, BN, S), vergüenza atroz. [...]. Aize gorri (L, BN-baig, Sal), viento fino, 

penetrante. Ankar gorri (R), riña sangrienta. Orai, non-nahi, astelegun gorriarekin, haragia eltzean (Ezale 1897, 

174), [...] en un simple día de labor [...]. Barur gorria (G, L, BN, S, R), ayuno duro. Behar gorri (Lc, BN, S, Ruzt), 

necesidad extrema. Damu gorri (Vc), profundo pesar. Eguzki gorri (R), ekhi gorri (R), sol de justicia. Gerla 

gorri (L, BN, S), guerra cruel. Gose gorria (L, BN, S, R) carpanta, hambre canina [...]. Ikara gorria (Vc), (el) 

susto atroz. Ipar gorria (gral.), Norte frío. [...]. Lotsa gorri (V, G), vergüenza terrible, atroz" A. "Auer gorri (BN, 

R), extremadamente perezoso. Istillu gorri (G-to), apuro extremado" A Apend. "Goiz gorri, muy de mañana. 

Goiz gorri zutelarik; goiz gorria da oraino. Berandu gorri zelarik; berandu gorria dugu" Lander (ap. DRA). Cf. 

Lar: "Palabras coloradas, hitz gorriak, lotsabageak". � Tr. Abundantemente documentado tanto al Norte como al 

Sur durante los ss. XIX y XX. En época anterior lo encontramos sólo en Tartas, Lizarraga de Elcano y 

Cardaberaz (EBO 38). � Uda gorrian. Tt Onsa 102. Erretor apezpikuak / bizi zirela alfer gorri. Monho 40. 

Alfer gorrian dagona (180). LE-Ir. Lastima gorrija. fB Ic I 82. Damu gorria! Zav Fab RIEV 1907, 531. Disputa 

gorria. Bordel 159. Izu-ikara gorriak artu zituen. Lard 56. Ahalke gorritan ioanen zara. HeH Lc 14, 9. Ahalke 

gorria. Hb Egia 7. Gerla gorria egiten. Dv LEd 166. Jende xeheak gose gorria ikhusten du. Dv Lab 86. Estura 

larri gorriak artu. Arr GB 19. Baru gorrian egotea. Legaz 44. Naigabeak eta egun gorriak. Apaol 104. Izurrite 

gorria / baitzen aberetan. Zby RIEV 1908, 762. Miseria gorria eta gosete beltza. HU Zez 68. Gizon zital gorria. 

Ag AL 99. Ordu gorri ta larri onetan. Kk Ab I 101. Atsekabe gorri-gorri-gorriz. A Ardi 50. Ezinbertze gorria. 

StPierre 19. Istillu gorria. Noe 69. Ganixen erasia gorriak burutik beheiti hartu. Barb Sup 92. Errabia gorrian 

bizitzea. Ib. 4. Gabezia gorrian. Const 42. Sarraski gorrienetan. Zub 89. Ipar gorriaren bildur. Or Mi 88. Au 

lotsa! Egun gorrian, enparantza betean, emetxar bat bezela mokoka! Alz Ram 55. Arrapatzen detan egunian, 

egun gorriya dauka. Alz Burr 22. Erabaki gorri bat artu. Ldi IL 29. Alderdikeri gorria [ez da on]. Ib. 65. 

Buruauste gorriak [ibili]. Ib. 82. Leiaketa gorri. Markiegi in Ldi IL 7. Negu gorria. Eguzk GizAuz 110. Neke 

gorriak. Ib. 133. Han iragan nituen bi egunak phesta gorrian iragan gintuen etxetik etxerat, arno berri jastatzen. 

Zerb Banhar 137. Alegin gorriak egin. TAg Uzt 191. Aldi soil gorri zekenik emen / ez det izan egundaño. EA 


mende. 

940


OlBe 22. Ikhara gorrian. Zerb IxtS 29. Begiak sutan, hasarre gorria, haguna zariola. Lf Murtuts 8. Oldar 

gorrienaz. Zait Sof 94. Billustasun gorri onek. Etxde AlosT 40. Erromes gorria, bizia esketik biltzen zuen. Zerb 

Azk 95. Irrika gorrian. Txill Let 100. Diru gose gorrie. Akes Ipiñ 23. Iguzki gorriaren pean. JEtchep 60. 

Analfabeto gorriago bihurtu. Vill in Gand Elorri 11. Zoritxar gorria. Anab Aprika 66. Premiña ta bear gorria. 

Erkiag BatB 34. Aurten aize gorria ibili da, eta orrek galdu deusku artuok. And AUzta 98. Gauza latza ta gorria 

benetan. Vill Jaink 160. Aundikien etsai gorria. Zait Plat 77. Biurrikeri gorriak egin. Ib. 9. Berrizalerik 

gorrienek. Ib. 6. [Orixek] erakutsi zigun biderik zuzenena: ez berri gorri, ez zatar gordin, bai bien arteko: jator! 

Gazt MusIx 5. Erbeste gorrian. Ibiñ Virgil 23. Orduko larria ta lotsa gorria. NEtx LBB 68. Bere mende gorrian 

artu zituan. Ib. 122. Itsasoko olatu gorri amorratuak. Alzola Atalak 64. Egoitza on baten behar gorrian. Xa 

Odol 158. Gaixtagin gorri. Casve SGrazi 144. Arrunt asaldatuak ETA-ren kontra, gerla gorria behar zaiola 

egin. Herr 17-8-1995, 8. Zalantza gorrian. MEIG VII 173. Txorakeria gorria litzateke [...], baina are gorriagoa 

[...]. Ib. III 76. Ausardi gorriaz. Ib. I 221. Aldakuntza gorri askiak ikusi zituen. MEIG IX 40. Politika arazo 

gorri bat. Ugalde ib. 55. 

v. tbn. Mg CO 209. JanEd II 14. Aran SIgn 94. Elzb PAd 41. Azc PB 257. Arrantz 24. Ud 128. EusJok 148. Sor 

Bar 54. Elsb Fram 147. Muj PAm 39. Ox 79. Jaukol Biozk 6. Tx B I 149. Otx 64. Ir YKBiz 184. Iratz 71. BEnb 

NereA 124. Mattin 65. Onaind in Gazt MusIx 148. 

� (Sin sust.). "Hacerle pasar las de Caín. También Senperrak erakutsi. Como gorriak erakutsi. [...] Gorriak 

erakutsiko dazkiot" Asp ANaf s.v. bettiri. � Aldura zarra kejatzen bada / aientzat daude gorriyak. Tx B I 183. 

Udaaren gorrienean. Ldi IL 140. Danok berdiñak zerate. Bearraren gorriak izutzen. Etxde JJ 76. Alperra, [...] 

ekartzen ez badek ik daukak gorria. Anab Poli 114. Esan litekezen gorrienak esanaz. Bilbao IpuiB 246. � Au 

egin nai duanak, bere etsaiaren gorri gaistoan ere izango du eriotz on bat. AA III 385. 

� (Uso adv.). � Iraina gorriago agertzeko, erderaz. A Ardi 75. Egi dana gorri azaldu da! Zait Sof 91. 

� Ikusi ebanian Goliatek Dabid, mutill gazte, gorri ta aiñ ederra [...] erruki modu bategaz esan eutsan [...]. 

JJMg BasEsc 177. 

�4. (V-gip; H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Ref. a liberales, republicanos, comunistas, etc.). (Sust. y adj.). 

"Rouge, républicain, avancé, partisan du drapeau rouge. Gorriak nausi dira, les rouges sont les maîtres" H. 

"Rojo, de liberal a comunista. Bere bizi guztiko gorrixa zuen aitta, rojo de toda su vida tu padre" Etxba Eib. "Los 

que en la última guerra lucharon por la República. Además, rojo (comunista, etc...) en general" Elexp Berg. v. 

gorringo (5), beltz (4). � Gorrijak dagozala / guzurrak esaten. Azc in Ur PoBasc 316. Frantzian igo eben 

denporan / gorriak Gobiernura. AB AmaE 188. Deputatu gorri, framazonen artean. Elsb Fram 175. Ministro 

gorriak, zenator eta deputatu gorriak. HU Zez 197. Gorri ala xuri, katoliko ala protestant. Ib. 78. Gorriek, eta 

guziz framazonek eta zozializtak. HU Aurp 153. Nahi izan du erran gorri dagola beti, eta gorrien xede berak 

dauzkala. Ib. 81. Jaun diputatuak [...] gorriz gorri, gorriak berak ere ohikoak baino gorriago [Diputatuak]. 

EGAlm 1899, 13 (ap. DRA). Gorriak eta beltzak [...] jo ta ausi zakarrean ibilli ziran. Ag G 220. Gudari edo 

soldau gorriak. Eguzk GizAuz 116. Españiko gorriek elizak erre ditutela? Or QA 78. Eibarren gorri asko zeuala 

ta kontuz ibiltzeko. SM Zirik 104s. Agorrillaren 12an etsi zuten gorriak. Salav 23. Alderdi [politiko] horiek (xuri, 

beltx eta gorri). MIH 384. Gorri antxeko horietakoek edo La leyenda de Juan de Alzate daukate Barojaren 

euskal testamentutzat. MEIG II 127. v. tbn. Bertsol 202. Bilbao IpuiB 106. And AUzta 77. Casve SGrazi 13. 

� (Con reduplicación intensiva). � Gorri gorrienak hain ziren orduan asaldatuak, non erranen baitzinuen 

puskatu behar zutela [ministroen buruzagia]. HU Aurp 64s. Gorri gorriak bere [...] / ara ioan zirean [...] / santa 

baten semea / botaten tronurik. Azc PB 220. 

� "Zuen tio gerran gorrittan ibilli zuan" Elexp Berg. 

�5. (V-gip ap. Iz UrrAnz; SP, Dv, H). (Uso sust.). "Iguzkiaren gorria! que le soleil est rouge!" SP. "La couleur 

rouge. Zoin zaitzu lakhetago, gorria ala urdina?" H. � Harea mesklatua gorriarekin eta kristail xeheak. 

(Interpr?). INav 117. Begira zeñ gorri ederra daukaten [arrosak]. Arr GB 55. Basoetako / marrubiaren gorria. 

Jaukol Biozk 4. v. tbn. Laux AB 31. Suaren gorria. Or Mi 96. Zer da gorri hura zerupe hartarik? Iratz 40. Txano 

ta galtzak gorri margozkoak. Etxde AlosT 76. Tellatuaren gorriak. Txill Let 23. Odolaren gorriaz azturik. 


�6. Vino rosado, claro; vino tinto. v. ARDO GORRI. � Arenzat eperra, bardin al bada; / ez gorri tantarik, 

baize zuria. Lazarraga (B) 1182vb. --Mutil iguk edaten [...]. --Zein atsegin dau, zuria ala gorria. "Vino [...] 

tinto". Mic 14r. Eran goizian txuritik / [...] arratsaldian gorritik. JanEd II 14. Gorria baiño xuria naigo [edan]. 

Or Eus 170. Gorri hau askok ditek ta ddirddir hau gutik / to, hartzak [...] edan zak tututik. Iratz 76. Bildots oso 

bat eta zaragi bete gorri yaukaguzak. Bilbao IpuiB 162. 

�7. (G, AN ap. A; Lar, Lcq 183, H). Roya (enfermedad de plantas). "Rougeole, maladie du blé, du seigle. Syn. 

gorrina, erdoia, herdoila" H. � Baratzuriyak gorriik ez badu: [...] burniyari ateratzen zaion gisan, ordoi bat 

ostuan. Sor Bar 100. 

�8. "(V-m, L-ain), calentura fuerte" A. 

�9. "(G-to-bet), sarampión" A. "Gorriya, el sarampión" Iz To. v. gorrina (2). 

�10. "(V-m), manjúa, montón de sardinas u otros peces pequeños de la mar" A. � Antxoba talde ugaria 

urgañean ikusita [...] gorria! gorria! deituten dabenean, Arranondoko saretxalopok arraña dagoan tokira 


mende. 

941


eruaten daben abiadea [...]. Ag Kr 37. Botaten deutsa [...] sarea gorriari. Ib. 38 (v. tbn. 39). "Gorria", arraintalde 

ugaria. Erkiag Arran 96. 

�11. "(G-goi, B), (trabajador) activo, así como zuri 'blanco', se llama al 'flojo'" A. 

�12. "Rouge pour les lèvres" Lh. 

�13. (V-gip, G-azp). (Sust.). Mercromina. 

- HAIZE GORRI, HANKA G., ARDO G., ASTEGUN G., AZIENDA G., BABA G., BELAUN G. etc. v. haize, 

hanka, ardo, astegun, azienda, baba, belaun... 

- GOLLI. (Forma con palat. expresiva). "1.º (L-côte, BN-baig), rojizo (Dim. de gorri). 2.º (Sal, R), carmesí" A. 

� Antxume ta arkume otzanak pozik artuko ituke: [...] naiz txuri naiz beltx, [...] naiz golli. "O bien rojitos". A 

Ortzuri 136. � "Bilainz-golli golli (R), completamente desnudo" A s.v. golli. 

- GORRIAK IGARO, PASATU. Pasar apuros. v. GORRIAK IKUSI. � Gaur, oitura galdurik, gorriak pasako 

ditut. Txill Let 79. Uda honetan beroarekin pasatu ditut gorriak. Arti OC I 397 (ap. ELok 345). � "Nere gorriak 

irago nituen (G; FSeg), yo sufrí mis penas grandes" A � Lh. 

- GORRIAK IKUSI (V-m-gip, G-azp-goi, AN-gip-araq). Ref.: A Apend; A EY III 288; Etxba Eib; Etxabu Ond 

107; JMB At; Gte Erd 25; Elexp Berg. "Gorriak ikusita, a duras penas" A Apend. "Pasarlo muy mal, verse en 

grandes apuros o dolores físicos o morales. [...], gorrixak ikusi genduzen ango biargiñ guziok, [...] las vimos 

negras todos los trabajadores que estábamos allí" Etxba Eib. "Gorrixak ikusi, pasar las de Caín. Ni umetan 

gorrixak ikusitxaku naz" Etxabu Ond. "Gorriik ikusita juan da, se ha ido tras largas penalidades" JMB At. v. 

GORRIAK IGARO, BELTZAK IKUSI. � Ogipeko sartu zan. An, gorriak ikusiz [...]. Or Tormes 11. Gorriak 

ikusi zituen leku tzar [...] artan. FIr 149. Gorriyak ikusita / utzi du mundua. Tx B II 127. Askotan bai ederki / 

nekatu gerriak / ikusi bêr izaten / giñuzen gorriak. Uzt Sas 96. Gorrik ikusi bearra aiz! (AN-araq). Gaiztakeri 

aundien bat egin duenari esana. Inza NaEsZarr 47. v. tbn. TAg Uzt 168. Anab Poli 91. Zait Plat 5. Erkiag BatB 

52. Onaind in Gazt MusIx 147. Ataño TxanKan 39. 

- GORRI-ARROXA. � Egunsenti gorri-arroxari diosela eman. Berron Kijote 42. 

- GORRI-BELTZ (BN-baig; Urt III 269, H; gorribeltx Lar, H; gorbeltz S; Foix ap. Lh). Ref.: A (gorribeltz, 

gorbeltz); Lh y Lrq (gorbeltz). a) "Resumbruno, color de halcón entre rubio y negro" Lar. "Rojo obscuro" Ib. s.v. 

oriol. "Gorribeltxa, roux, rouge teinté de noir" H. "Gorribeltza, rouge plus sombre que son dimin. gorri-beltxa. 

Couleur rouge foncé que provoque sur la peau une vive chaleur à laquelle on s'expose; rouge pourpre" Ib. "Rojo, 

negruzco, cobrizo" A. "Cramoisi, écarlate, cuivré, rouge noirâtre" Lh. Cf. beltz (4), gorribeltz. � Txanpon gorribeltz 

leunak. Ag G 72. [Piper] gorri-beltz zimelduak. Ib. 324 (v. tbn. 208). Ardi gorbeltza. Eskual 28-2-1913 (ap. 

DRA). [Odei] gorri-beltza. Or QA 75. Jaiki zen ilargia, gorbeltz kolorez. Mde Pr 118. Geiso-antzez agiri eztedin 

[...] ta bai eurak baizen gorribaltz eta osasun. Erkiag Arran 34. Hori da hori [pilota] jokkatzea, hortzez eta 

haginez, gorri-beltzak, larru has, eskuak hantuak. Herr 23-6-1960, 2. v. tbn. Erkiag BatB 204. Arti MaldanB 

191. JEtchep 99. � (Ref. al vino). � Gorri beltzetik ondo / eraten. JanEd II 10. b) Republicano. v. beltz (4). 

- GORRI EGIN. Sonrojarse. v. GORRI-GORRI(A) EGIN. � Galdetzen diot maite nauenetz otoi segurta nezala; 

/ arrosa bezain gorri eginik [...] / baietz. Xa Odol 303. 

- GORRI EGON. "Gorri egon, estar de menstrua; litm.: roja (V; FSeg)" A EY III 313. 

- GORRI GERATU. Quedar en mala situación, pasar apuros. � Okerrena, berriz, laugarrena jaio ondoren, 

beren amona il zitzailea. Orduan geratu giñun gorri, orduan! Ataño TxanKan 161. 

- GORRI-GORRIA. (Construcción de adj. repetido, seguido de -a, en función adverbial). � Asetzen dire arnoz 

[...]. Badohazi gero [...] gorri gorria, su pindarrak aurthikitzeko phonduan. Elsb Fram 147. Aphez xaharra 

prediku-alkitik jautsi zen gorri-gorria. Lf Murtuts 4. Theresa gorri gorria jarririk, biluzik aurkitu zenean. Mde 

HaurB 55. 

- GORRI-GORRI(A) EGIN (G-azp, AN-gip-5vill ap. Gte Erd 24). Enrojecer; sonrojarse. "Begiak gorri-gorri 

egiten zaizkit" Gte Erd 24. � Tr. Los autores septentrionales emplean gorri-gorria y los meridionales, gorrigorri. 

� Yuiea, gorri-gorria egina, altxatzen da eta erraten diote [...]. Hb Egia 28. Kharreatzaileak ziren gorri 

gorria eginak eta izerdi uharretan. Elsb Fram 138. Zeruko gakoak, herdoilak janik, gorri gorria eginak ziren. 

Barb Sup 133. Lotsaz gorri-gorri egindda. Altuna 58 (v. tbn. en contexto similar Ldi IL 85, Bilbao IpuiB 158, 

Izeta DirG 121, Zait Plat 103). Gorri-gorri eginda geratu zan andria zer erantzun ezekijala. Kk Ab II 22. 

Arpegia asarrearen berotasunez gorri-gorri eginda. Etxde JJ 31. Gorri gorri eginda etorren, arnasea ezin 

birarurik. Erkiag BatB 12. v. tbn. A BGuzur 116. Iraola 123. Ag G 49. 

- GORRI IBILI. "Gorri ibili gara (V; Altube), ¡qué apuros hemos pasado!" A EY III 248. 

- GORRI ILUN, GORRILUN. Rojo oscuro. v. GORRI ILUNKARA. � Arropen edergailuak ziren franyak, 

bazterretan zerbeit gorri-ilhun edo broderiak. Dithurbide Ixtorio Saindua 130 (ap. DRA). [Haitza] floka gorri 

ilhun batzuz aphaindua. Barb Leg 147. Gona gañekoa gorri illuna. Etxde AlosT 77. Banderatxu gorrilluna. 

Erkiag Arran 36. [Atea] gorri illunez pintaua. Erkiag BatB 43 (v. tbn. 91). 

- GORRI ILUNKARA. Rojo oscuro. v. GORRI ILUN. � Gaur ekaitza dugu, ortzira gorri-illunkara dago ta. Ir 

YKBiz 233. 

- GORRI-NABAR. "Rubian, gorrinabarra" Lar. � [Idi] gorri-nabarrakin. EusJok II 119. 

- GORRI-HORI. a) Rojo y amarillo. � Ikurrin gorri-ori bat. Ugalde Iltz 14. Txapel mutur-txorrotxa ta gorri- 


mende. 

942


oriz argitutako jaka soñean. NEtx Antz 140. b) Rojo amarillento. � Damatxo polit bi / batari deritzola / ille 

gorri-ori / ille beltz eder orrek / eramango nau ni. Iz ArOñ 127. 

- GORRI-PEKO. Infrarrojo. � Is-goch "infrared" (gorri-peko). MIH 188n. 

- GORRI-PETIKO. Infrarrojo. � Gorri-petiko leinuruak. Mde Pr 332. 

- GORRIRIK. a) "Cruelmente, gogorki, gorririk" A DBols. b) De, con color rojo. � Asten dire leiaka mataillak 

gorririk, uzkurka, burua makurka. Or Mi 82. Itsas mendien ertza ubelik, gorririk. Or Poem 533. � Zeuen 

matraillok be gorri-gorririk aurkituko dozuez beingoan. Bilbao IpuiB 83. c) "Gorririk, en camisa (G-azp)" 

Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57. d) Desnudo. � Artuta, eramaten dute kapitanaren aurrera, zegon bezela, ia 

gorririk. Manzi GPatroi 80 (ap. DRA). Oi, aurtxuon oin txikiok / otzaren otzak ain more! / Nola zauzkate orren 

gorririk / izanikan Jainko lore? NEtx LBB 397. e) Crudamente. � Eta bere-bere denporakuak, bere ipuñetan 

gorririk agertzen diran oitturak, zuzentzia eskatzen ebela asko. Etxba Ibilt 454. 

- GORRI SAMUR. "(BN-lab), rojo acentuado" A s.v. samur. � Zerua gorri samur batean; airea gorriegosi. HU 

Zez 14s. Bekuruntza gorri-samur dautalarik agertzen. JE Ber 71. 

- GORRI-UBEL. Rojo violáceo. � [Masailak] zimurtsu, larrua gorri-ubel. A Ardi 94. 

- GORRI-URDIN. a) Purpúreo. "Blatteus [...] gorr urdin kolórea duena" Urt III 365. b) Rojo (rojizo, etc.) y azul. 

� Muño legorrak zeruaz batzen ditu bere tontor gorri-urdiñak. 'Ses hauts remparts bleus et ses grands 

promontoires blonds'. Or Mi 105. Mikeletea ikusi zuten izkillua bizkarrean. Aren gorri-urdiñak ikusgarri. Anab 

Poli 120. 

- GORRI-ZURI. "Blondo" Lar. � [Neska] polita iduritu zait. [...] Margo-lore bizia zen bera, ta gorri-zuri gozoa 

iñoiz ez dut sentittu gaur bezin garbi ta kilikagarri. (Interpr?). Txill Let 32. 

gorri-ahalketu. � (Part. en función de adj.). Sonrojado, avergonzado. � Burua bere bi eskuetan gorderik, gorri 

ahalketua. Barb Sup 27. 

gorriaire (L-sar ap. A). �1. "Rojizo" A. �2. "(BN-baig), sarampión" A. v. gorrina (2). � Gaitz kotsudunetarik 

zonbait: [...] kabardila (scarlatine), gorriaireak (rougeole), diphteria edo krupa. JE Med 99 (v. tbn. 117). 

Haurretan athera dira han-hemenka gorriaireak (rougeole). JE GH 1934, 421. 

gorrialdi. �1. "Action de poser le rouge, de chauffer le four" Dv. �2. "Leihoeri bi gorrialdi ematea, donner 

deux couches de rouge aux contrevents" Dv. 

gorriantzatxo. � Rojizo. � Zenbaitek, azal gorriantzatxo / oraindik ageri dute. "La corteza rojiza". Or Eus 91. 

gorriarazi (Urt), gorrierazi, gorrirazi, gorrituarazi, gorrituarazo. � Poner al rojo vivo; poner de color rojo; 

hacer sonrojar, avergonzar, dejar en ridículo. "Verecundia capere, ahalkeak gorriarazi" Urt IV 190. � Ürrhe ta 

zilhar süian gorrieraziten, unkhüdian [...] joiten. Egiat 205. [Emazte agotak] gorriraz lezakete edozein soldadu / 

abokatak heiekin beharko ixildu. Hb Esk 229. Hasi zirenean apostoluak predikatzen Yesus piztu zela, Yuduek 

behar zuten haren gorphutza agertu eta gorrirazi predikariak gezurrez mintzo baziren. Hb Egia 86 (v. tbn. 145, 

82). Koloriak gorritu / arazi zizkiran. Bil 71. Gorriaraztera zaramazkaten hibaiak giristinoen odolez. Jnn SBi 

98. Barka nezazu [...] zure matelak gorriarazi baditut izpiño bat; bainan egia erran behar da. Zub 94. v. tbn. 

Bilbao IpuiB 83 (gorritu arazo). � + gorriazi (S (Foix) ap. Lh). Dorar, tostar (la comida al fuego). "Cuire" Lh. v. 

gorrastarazi. � Gorriaraz zazu tipula bat ongi xehatua urin puxka batean. ECocin 29. Kullera on bat sukre, 

kullera bat urekin; gorriaraz zazu karamelua bezala. Ib. 33. 

gorribegi. "Gorri begi (Vc), rojito" A s.v. begi. 

gorribeltz, gorribeltx (H). � "Loriot, oiseau" H. Cf. Lar: "Oriol, pajarito de color rojo bajo, viene del 

Bascuence gorrioltxa, que significa lo mismo, y es contracción de gorribeltxa, rojo obscuro". Cf. GORRI- 

BELTZ. v. gorrioltxa. � Otatxoriek eta gorribeltxek. 'Pendulines'. Or Mi 55. Ibai-ertzeko beleak eta zumadiko 

gorribeltzak. Ib. 84 (v. otro ej. en la misma pág.). 

gorribeltzatu � Poner(se) de color rojo oscuro. v. gorribelztu. � Sokari tira eta tira [...], gorri-beltzaturik, eta 

eskuetan frintzak eginik. Barb Sup 139. Leon, hasarreak gorri beltzatua. Ib. 66. Uf!... gorri beltzatua sumatzen 

dut nere begithartea, sutan ene mathelak! Ib. 26 (v. tbn. Piar II 195). 

gorribelztu (H), gorribeztu (BN-baig ap. A; Lar). � "Aburelado, color entre rojo y negro, gorribeztua" Lar. 

"Devenir d'un rouge foncé. Iguzki bethean egonik gorri belztu naiz, étant resté en plein soleil, je me suis brûlé 

(ma figure est devenue rouge noir). Sugarrak hunela gorri-belztu nau, la flamme du feu m'a ainsi roussi" H. 


mende. 

943


"Beroak gorribeztu du, el calor le ha dado un color entre rojo y negro" A. � Jaun Peña badoha [...] samurraren 

samurrez gorri-belztua. Laph 111. Laidoarekin gorri-belztua. JE Bur 149. 

gorri-biztu. � Encender, caldear (uso fig.). v. gorbiztu. � Etsaigo ori apetaz eta burutaldiz gorpiztu (gorribiztu) 

zuen Platonek. Zait Plat 29. 

gorridura (SP (sin trad.), Dv � A). � "Rougeur" Dv. � [Nastalariak, ohoiñak] sobera lan dükielakoz fama 

hobiago baten lankheian, beren aitüretan daude ta gorridüra apür batez dirade kito. (Interpr?). Egiat 262. 

Haren larru elurtsua estaltzen zuen gorridurak salatzen zion [lotsa]. Mde HaurB 65. 

gorriegosi. �1. (Aire) muy caliente (?). � Zerua gorri samur batean; airea gorriegosi; jasan ahala epel eta 

pisu. HU Zez 14s. �2. gorregosi (L, BN-baig ap. A), goregosi (H). "(BN), temps lourd, étouffant" H. "Calor 

grande que despide la tierra" A. 

gorrien (V-ger ap. A). �1. "Calor extraordinario que enrojece la piel y la cubre de barros" A. �2. (A Apend). 

"Roya, (msOch 93)" A Morf 120. v. gorri (7). � [Eguzkiak] euri-ostean ioten badau, gorriena emoten deutso 

[gariari]. J.M. Zabala ms. (ap. DRA). �3. "Sarampión o roseola" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 98. v. gorrina (2). 

gorrigarratz (V ap. A). � "Cierta manzana" A, que cita el ej. de Mg. � Sagar mueta asko [...]: urtebetiak, 

domentxak, kurkubietak, gorrigarratzak. Mg PAb 104. 

gorrigeri. "Gorrigeríe, el sarampión" Iz Ulz. v. gorrina (2). 

gorrigo. "(BN-baig, Sal, S, R), encarnadura" A. 

gorrika. v. 1 kurrika. 

gorrikara (Urt I 503, Ht VocGr 369, Lecl, Dv � A, H), gorkara (BN, S ap. A; VocBN, H). � Rojizo. "Gris, 

couleur" Ht VocGr. "Tirant au rouge, rougeâtre" Dv. � Harea larria eta gorrikara. INav 81. [Pixak] gorrikara 

duela bere kolorea. Mong 590. [Haurra] zen gorrikara, osoki illetsu. Urt Gen 25, 25 (Dv gorrasta). Gaur 

denbora txarra egiñen du, gorrikara da ezen eta goibeldua zerua. He Mt 16, 3 (SalabBN gorkhara; Ip gorbeltz). 

Uhartzea gorrikara da. Dv Mt 16, 2 (Lç, He gorri). Illea gorrikara, betondo zuria. Or Eus 359. 

gorrikeria. �1. Acción de un "rojo" en política. � Elizarentzat areriyuak / beti diran gorriyekin [...]. / Esku 

batian naitasun ona / bestian gorrikeriyak. Bertsol 202. �2. Extremismo. � Gorrikeririk gabe, bear-neurrian, 

elkartu-bearrak omen dira gure bazkunetan euskera ta erdera. Ldi IL 57. Nun da gure gorrikeria? [...] Seitik 

batean euskeraz egiteko...[...] ordu-laurdentxo batez... Gañontzean erderaz. Ib. 57. 

1 gorriki. � "Gorrikiak (Izt), tenailles" H. v. kurrika. � [Gauzaki bat higitzeko] hortarako behar diren tresnen 

itxura hartzen du: eskuagak, gorrikiak, e.a. Mde Pr 335. 

2 gorriki. � Rojizo. � Mitrarik gabe [...]. Sotana bioletik gabe eta gerrikoan berean den gutieneko bazterkin 

gorrikirik gabe! Prop 1899, 204. 

gorrilota. v. kurrilota. 

gorrimin (L-ain, B, BN-baig, S, R-uzt ap. A; VocB). �1. "Rojo subido" VocB. "Escarlata, rojo vivo" A. � 

Mazela sarthu, hori edo gorri-minekin [...] ezpainak hits, begiak barna. Hb Egia 141. v. tbn. Darthayet Manuel 

380 (ap. DRA). Gain azpiz beltza da eta hegaletan baditu bi zafla gorri min. Dass-Eliss GH 1923, 596. Jantzi 

gorri miña. Or Poem 548. Maitasun gorri miñez jantzirik. "Vestida de rojo vivo del amor". Ib. 534. Gerria, 

lokarri gorrimin medar batek estututa. Erkiag Arran 97 (v. tbn. 43). Zuen pekatuak gorrimin lez badira be, 

edurra baizen zuri geldituko dira. Ker EMeza 166 (ap. DRA). [Arkadiko iainkoa] ikusi genun gorrimiñez 

(purpuraz). Ibiñ Virgil 62. Bildotsek bere gorrimiñez (sandyx) iantziko dira. Ib. 43 (v. tbn. 100). � (Uso sust.). 

� Tellatuen gorri miña. Ldi IL 47. �2. "(V-m), granos vegetales muy rojos que tienen la propiedad de escocer 

nuestra piel" A. 

gorrimore (Dv � A). � "Violet. Gorrimorezko, qui est teint en violet" Dv. � Eta ahari-larruak gorriz 


mende. 

944


thindatuak, eta larru gorrimoreak. Dv Ex 25, 5. 

gorrina (-iña V, G, R-vid; Lar y Añ (+ -iña), Lcq 183 (-iña), H), gorrin (V-gip (+ -iñ)). Ref.: A; Iz ArOñ, 

UrrAnz (gorrin); Etxba Eib; Elexp Berg (gorriñ). �1. "Alheña, nublo, roña en las mieses" Lar. "Anublo en las 

mieses" Añ. "Roya, enfermedad del trigo y del maíz" A. "Nombre genérico de las enfermedades que atacan los 

cultivos. Aurten garixak gorriña dakarre, este año los trigos traen daño" Etxba Eib. "Gorriña harrapau ezteixen, 

sulfatua botatzen jakue, batez be tomatiai, mahatsai eta patatiai" Elexp Berg. v. gorni (2). � Zure frutuen 

ganera etorriko da arria, txilgora, gorriña. Añ MisE 144. Sikutea, arriya, gorriñea. Itz Azald 94. Gorriñea 

kendu ta [...] lur batetik bestera aldatu. Ag Kr 6. Gorriñak, oloak [...] soroak alperrik galdu bear dieztelako. 

Itzald II 140. Gorrin gaiztoak lastoak ian. Ibiñ Virgil 72. � (Uso fig.). � Alderdi guztietan sartu jako euskeriari 

gorriñea. Ag Kr 6. Atzerrijan itxirik / gripe-gorriña, / ikusi nai zaituguz / gizon gordiña. Enb 209. Ikusirik gaur 

argitaldurik / [...] "Euzkadi" geure izparringija / kentzen Euzkadin gorriña. Ib. 121. Baditxin emen aski 

Burgatorio ikusi dutenak, eta oso santu izanik, eriotz-orduan gorriñik gabe arkitu diranak. Or QA 115. 

�2. (-iña V-gip, G-goi, AN-5vill, B, BN-ciz; Lar, H; goriña S; Foix ap. Lh), gorrin (VocB). Ref.: A; Lh 

(goriña); Iz ArOñ. "Sarampión" Lar y A. "Barros, granillos que produce el calor en la piel" A. "La viruela" Iz 

ArOñ. Cf. astagorrina. v. elgorri, gorni, 2 gorreri, gorri (9), gorriaire (2), gorrien (3), gorrigeri. � (Pl.). 

"Gorrinak, las viruelas (BN-baig)" A Apend. 

�3. "(V-gip, G-goi), vacuna" A. "Gorriña sartu (V-gip, G), vacunar" Ib. � Euren gorputzetan eriotza-aurreko 

eztia edo gorriñea ezartera. A Txirrist 74. 

gorrinatsu. "(V, G, R-vid), Doniane inguruko euriak izaten dira gorriñatsuenak, las lluvias de hacia San Jaun 

son las que más roya producen" A. 

gorrinatu. v. gorrindu. 

gorrindola (det.; O-SP � SP � H, Dv, A), gorrindol. �1. "Vermeil" O-SP 228. "Rouge pourpre" H. � 

Kargudun zonbaiten papo aintzinak gorrindol-kolore ezartzen ditu ohorezko kordoin aiphatuak mustra handiko 

biltzarretan. Etcheb MGaric 187 (ap. DRA). �2. (det.; O-SP � SP � H, Dv, A). "C'est aussi le nom d'un petit 

insecte qui est rouge à l'extérieur" O-SP 228. "Lepte automnal, insecte fort petit qui s'introduit sous la peau et 

cause des démangeaisons; ainsi nommé à cause de sa couleur" H. �3. gorrindol. "Pourpre" T-L. � Heietarik 

bat, Lidia, purpur edo gorrindol saltzale batek, galdatu zuen bataioa. Zelaiberri Herr 5-10-1961, 4. 

gorrindu (V-gip; Lar, Añ), gorrinatu (V-gip, R). Ref.: A (gorriñatu); Iz ArOñ (gorriñaatu); Etxba Eib y Elexp 

Berg (gorrindu). �1. "Alheñarse el trigo" Lar. "Anieblarse los trigos" Añ. "Ahornagarse, cubrirse de roya los 

maíces" A. "Gorríñaatu, gorríñaaketan: contraer roya" Iz ArOñ. "Enfermarse las plantas. Mastixak gorrindu 

ziran Rioja aldian, las viñas se enfermaron [...]" Etxba Eib. "Euri larregixak ekartzen dau gorrindutzia lurreko 

gauzia" Ib. "Tomate guztiak gorrindduta dauzka" Elexp Berg. � Udagoena eldu da [...]. / Sasi gorrinduen 

ganean [...]. Gand Elorri 193. Gorrinduko da baratza / ta indiabak lez ustelduko da / [...] nire biotza. Ib. 168. � 

(Fig.). � Zu ta berori euskerearen erraietatik [...] urtenikoak dira; baiña erdereak ugartu ta gorriñatutakoan. A 

Ezale 1897, 363b. �2. "Gorríñaatu, gorríñaaketan: contraer [...] viruela" Iz ArOñ. 

gorringo (V, G, AN, L, BN, Sal, R-uzt; SP, Ht VocGr 392, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H, VocB), gorrinko (S, 

R), gurringo (Aq 1288 (G), H). Ref.: A (gorringo, gorrinko); Lrq (gorrinko); Iz ArOñ, Ulz, R 395; ZMoso 72; 

Elexp Berg. �1. Yema de huevo. "Jaune d'œuf. [...] Arraultzeari gorringoa edekitea, ôter la jaune de l'œuf. 

Desyemar" SP. "Yema de huevo" Lar y Añ. Cf. VocNav: "Gorringo: amapola (Oroz, Betelu). Los de 

edad madura usan de esta voz". v. ARRAULTZA GORRINGO. � Arroltze baten xuringoa eta gorringoa. Mong 

589. Lengo zuringo ta gurringo orde [...] txitatxo bizi biziak. Mg CC 199 (en la misma pág. gurringo). [Arroltze] 

gorringoa. Hb Egia 57. Emozu sukria gorringuen gainian. ECocin 26. 

v. tbn. Añ MisE 151. Gorrinko: Chaho AztiB 7. Arch Gram 143 (gorinko). 

� Aizkolariyak ere Euskal-errikuak dira dituztenak pare bana gorringo bikuak. Auspoa 120-21-22, 385 (ap. 

ELok 375). 

�2. "(Vc), yema de castaña asada" A. � Gaztaina-gorringo gogor tximur bat aoan. Ezale 1897, 35b. 

�3. (AN-5vill-araq, L-sar, B, BN; SP, Urt, Lcq 179 � Arzdi Plant1 277, Dv, H). Ref.: A; CEEN 1969, 171; SM 

EiSet; Satr UrdSet 326. "Boletus, gorringoa, onjo gorringo" Urt III 369. "Potiron" SP. "Agaric oronge" Dv. 

"Oronge, champignon rouge-doré de couleur" H. "Oronga, una seta amarillenta llamada por otros arrautzaperretxiko 

(V, G), kurinto (G-to)" A. "(Amanita caesárea). Beranduago kanpotik sartua izan behar du izen 

honek, ezagunagoa dugu kuletru izenez" SM EiSet. Cf. VocNav: "Gorringo: Nombre que dan al hongo de color 

rojizo, llamado científicamente Agáricus caesáreus o Amanita caesárea (Montaña)". v. gorrintxa. � Midikuek 

ondoez eta gorringoez dioten bezala: hoberenek eztute deus balio. SP Phil 371 (He 374 honyoez eta gorringoez). 


mende.


[Uda bero batetako uriak] ezpaitira on, gorringorik iaio arazitzeko baizen. Ib. 474. Hezkurrik gabe haitzak [...], 

gorringoak haitz azpitan. Hb Egia 137. 

�4. (V ap. A; Añ, msLond ap. A). "Cogollo" Añ. 

�5. (Ref. a liberales, repulicanos, etc.). v. gorri (4). � Ministro berriak, berriz ere oro gorringoak. JE GH 1934, 

45. 

gorrintxa (S; gorintxa S; Foix ap. Lh). Ref.: Alth Bot 5; A (gorrintxa, gorintxa); Lh (gorintxa); Lrq. � 

"Oronge" Alth Bot. "Oronga, especie de seta amarilla" A. Cf. VocNav: "Gorrincha: nombre vulgar de la planta 

de la familia de las ericáceas denominada Arestostaphillos officinalis (Ipasate-Cuenca)". v. gorringo (3). � 

Gorrintxa [...] ta arraultz-perretxikoak, zartagiñan olioakiñ erreak. Lh Itzald II 105. 

1 gorrintze. �1. "(R), calentura. Se dice también del calor sofocante que sufren las personas sanas" A. �2. "(R), 

escarlata, muy encarnado" A. 

2 gorrintze. "Artuak be sarri dabe gorrintzia, también el maíz enferma frecuentemente" Etxba Eib. Cf. 

gorrindu. 

gorrintzi. v. gorrentzi. 

gorriño. �1. Dim. de gorri. "Pourprin" T-L. � Xori gorriño. JE Bur 73. Matela gorriño. Barb Sup 54. Papo 

gorriño bat zen [xori papo-gorria]. Ox 146. Neskato [...] mathela gorriño bat. JE Ber 35. � (Ref. al vino). � 

Atea zaxu sotuan duxun oberena; atzoko gorriño hortaik. Zub 74. �2. (BN-ciz ap. A � Dv). (Pl.). "Gorriñoak 

(BN-ciz), rougeole" Dv. v. gorrina (2). � Gorriñoak baditu eta beroki egon behar [ohean]. JEtchep 24 (v. otro 

ej. en la misma pág.). 

- GORRI-GORRIÑOA. � [Aneia] lo xurrungan [...] matela koskoak gorri gorriñoa. JE Bur 80. 

gorrioltxa (Lar, Izt C 199). � "Oriol, pajarito de color rojo bajo, viene del Bascuence gorrioltxa, que significa lo 

mismo, y es contracción de gorribeltxa, rojo obscuro" Lar. "Gorrioltxa, tichodrome. Ez da xoririk gorrioltxa 

baino ezagut errexagorik" Dass-Eliss GH 1923, 596. 

gorrion (Sal, R ap. VocPir). � "Moineau, passereau" VocPir 452. v. burrioi, garaitxori. 

gorriska, -sko. v. gorrixka, -xko. 

gorrista. v. gorrixta. 

gorritar. � Partidario de la república, republicano. v. gorri (4). � Erlisioneari Frantzian kalterik handiena 

egiten diotenak direla [...] ministro gorriak [...], gorritar guziak. HU Zez 196s. 

gorritarako (G ap. A). � "Rojizo" A, que cita a Lard. Cf. AA III 350: San Juanek Sardonix deitzen dion arri 

zuri-gorritara ematen duan bat. � Lenengo jaioa gorritarakoa eta illetsua zan, eta deitu zitzaion Esau. Lard 29. 

Urak, [...] eguzkiaren goizeko irteerako argira, gorritarakoak iruditu zitzaiezten. Lard (ed. 1887), 261 (ap. A). 

gorritasun (V, G, AN; SP (sin trad.), Dv, H, VocB). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Rojez. "État de 

rougeur" Dv. "Syn. moins usité de goritasuna, gortasuna. Gorri s'emploi mal pour gori et ses dérivés" H. "El 

encarnado en abstracto. Zer erranaidu zeruko gorritasun orrek, qué quiere decir eso encarnado del cielo" VocB. 

"Lo encarnado, lo rojo. Besuan agertu jatan gorrittasuna soldu eiñ jata, lo encarnado que me apareció en el 

brazo, se me ha enconado" Etxba Eib. "Zeruko gorrittasun horrek eurixa ekarriko dau" Elexp Berg. � Lotsia 

agertuko jako arpegiko gorritasunian. JJMg BasEsc 103. Masallen gorritasun guzia galdurik. Arr GB 69. 

Arpegiko gorritasuna. Ag G 147. Ostroen jausi aurretiko gorritasuna. Etxde JJ 103. Ortzean, gorritasun 

dirdirak. Erkiag BatB 13. Ayako Arria eguzkiaren gorritasunez betetan da. Alzola Atalak 86. Aurpegia birjingorritasunez 

estaltzen. Ibiñ Virgil 78. v. tbn. AB AmaE 134. J. Eizagirre Ekaitz 80 (ap. DRA). Anab Poli 28. 

NEtx LBB 131. 

�2. Gravedad, extremidad. � Oro galdu bearraren gorritasunak, burua makurtzen erakutsi zion. Etxde JJ 23. 

Morroitzari lotu zitzaion mixeriaren gorritasunak ikaratuta. Ib. 269. 

�3. "Indumentaria roja. Gorritasuna erantzi ume orri" Gketx Loiola. Cf. Or Eus 64: Lioa ere ugari / zuritasun 

eiteko. "Lino abundante para hacer ropa blanca". 

�4. "Gorrittasuna, calentura" Iz ArOñ. 


mende.


gorrite. Izartearen gorritea nontik da jiten? Egiat 224 (cf. nota del ed.: '|2izar guzien gori izatea'). 

gorritsu, gorrizu, gorritzu. � Rojizo. � Goiz gorritzu, arrats ebizu (G-to). Inza Eusk 1928, 230. Betazal 

gorrizu. Or Eus 236. Usoak egal gorrizu. Ib. 143. 

gorritu (gral.; Lcc, Volt 113, SP, Urt IV 189, Ht VocGr 419, Lar, Añ, Lecl, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A; Lrq; 

Etxba Eib; Gte Erd 24; Elexp Berg. �1. Enrojecer, poner, teñir de color rojo; sonrojar(se), ponerse colorado por 

efecto de una emoción, avergonzarse. "Bermejecerse", "enrojar" Lcc. "Carmesi: gauza gorrisaiten debena" Ib. 

"Rougir" SP. "Ponerse colorado" Lar. "Sonrojar, sonrosar, sonrosear" Ib. "Barroso semblante, odolpikortaz 

gorritua" Ib. "Alchermes, gusano que sirve para teñir de grana [...] oialak gorritzeko" Ib. "Sonrojarse, quedarse 

sonrojado" Añ. "Ahalkez gorritzea, rougir de honte" Dv. "1. odolez athorra gorritua, chemise rougie de sang. 

Leiho gorritua, fenêtre peintée en rouge. 2. prendre une couleur rouge. Mahatsa gorritzen hasia da, le raisin a 

commencé à rougir. 3. rougir, monter en couleur, de honte, de surprise, de modestie" H. "Gauzia aitxatziaz bat 

gorrittu zan. Pintxuriakin gorrittu zittuen ormak" Etxba Eib. "Keixak gorritzia, San Juan inguruan" Ib. "Bera 

ikustiaz batera gorrittu nintzan" Elexp Berg. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. En 

DFrec hay 13 ejs. Con el sentido de 'avergonzarse' y sin que le acompañe ningún complemento como lotsaz, 

ahalkez, etc., se encuentra sólo en algunos autores septentrionales y Villasante. � Abisu / aphezari galdetzeaz 

eztuk behar gorritu. EZ Man I 27. Begira adi eskuak / odolez gorritzetik. EZ Eliç 102. Gure alfertasuna 

aithorturik [...] ahalkhez gorritu. SP Phil a) 4r (v. tbn. ahalkez gorritu en EZ Eliç 237, Ch IV 14, 1, Jaur 400, 

Const 40, Zait Sof 27; lotsaz gorritu en AB AmaE 311, Azc PB 250, Altuna 63, Enb 46, Ir YKBiz 290, Eguzk 

GizAuz 14, Mde HaurB 20). Hek bere odolaz Errümeko Eliza gorritürik. Bp II 120. Bentzutua izateaz ahalkatua 

eta gorritua. He Gudu 158 (v. tbn. en contexto similar Ch III 3, 3, Mih 50, Hb Egia 346). Ahalka eta gorri zaite 

zure gogourritasunaz. Ib. 266. Piper ta azapraez gorrituriko saldaak. Mg PAb 112. [Alkandora latzak] gorritu ta 

sumindurik itxi [aragi guztiak]. Ib. 117. [Otarraina] egostean gorritzen da. It Dial 19 (Ur, Dv, Ip gorritu). Begiak 

gorritu ta odoldutzeraño. Bv AsL 43. Garai baten ordez bestian botatzen badira [arbolak] zura gorritu egiten 

da. Sor Bar 94. Hitz eman baitaroiat nere hitztorioaren dena den bezala erratea, nere ile bakhar, luxe eta xuriek 

gorritu behar badute ere. Elzb PAd 19. Pello ari da begi-gorritzen. AzpPr 85. [Makhila] gisuz gorritu. 

(Interpr?). Arb Igand 44. Arrautza-perretxikoak bezelaxe gorritzen, esan zion [...]. A Ardi 94. Matelak gorrituak, 

[...] zainak antuak. Zub 98. Garoak gorritzen asiak. Lek EunD 12. Egunabartzen, zeru-gorritzen, / argiagotzen 

dijua. SMitx Aranz 157. Elbi batek gorritzen dun Mirenengana. JAIraz Bizia 24. Gorritzen asi dira [odeiak]. 

Txill Let 33. Arpegiko koloreak gorrituta. Erkiag Arran 105. Juduekin [...] egin direnak basatiak eurak ere 

gorritzeko beste izan dira. Vill Jaink 84. Aurpegia suminez gorritu zitzaion. MEIG IX 106. 

v. tbn. Arbill 221 (IV 14, 3). Gç 86. Lg I 369. Egiat 261. Monho 60. Añ NekeA 246. fB Olg 67. JJMg BasEsc 

206. Lard 130. Arr GB 42. Elzb Po 208. Zby RIEV 1908, 285. Ud 106. JanEd II 115. HU Aurp 208. Jnn SBi 8. 

Ag AL 118. Jaukol Biozk 51. FIr 192. JE Ber 31. Ldi UO 54. Or Mi 102. TAg Uzt 272. Lf Murtuts 46. Munita 40. 

Anab Poli 135. Osk Kurl 108. JEtchep 60. MAtx Gazt 46. Etxba Ibilt 477. Ibiñ Virgil 83. Lab SuEm 214. Alzola 

Atalak 55. NEtx LBB 142. Uzt Noiz 116. 

� (Part. en función de adj.). � [Begi] gorritubak [...] bekarrez betiak. Mg PAb 72. Arien larru gorrituak. Ur Ex 

25, 5 (Ol, Ker gorritu; Dv gorriz thindatuak). Horra nun lauetakoa egiten dion [...]: xingar eta arroltze, ardigasna 

gorritu, arno on, kafe eta ondoko. (Interpr?). Lf Murtuts 40. Lano gorritua. Lasa Poem 101. Inudearen 

aurpegi gorritu eta nahigabetuari. MEIG IX 110. v. tbn. JanEd II 17. Alzola Atalak 78. 

� Poner al rojo vivo. "Labe gorritzea, chauffer le four" Dv. "Rougir, porter à la chaleur rouge: Gerren bat suan 

gorritzea, chauffer jusqu'au rouge une broche au feu" H. v. 1 goritu. � Tr. Documentado exclusivamente en 

autores septentrionales. � [Burdina] suan emanik, [...] guzia gorritzen eta suztatzen baita. SP Imit II 4, 2 (Mst, 

Ip gorritu; Ch goritu, Leon gorri-gorria jartzen). Etxekandrea ari zen / [...] labe gorritzen. Etcham 204. Talo 

burdina suan gorritu. Zerb Azk 96. v. tbn. Jnn SBi 151. Ox 167. Barb Leg 24. 

� (Part. en función de adj.). v. 1 gori. � Labe gorritu batean erretzera. Dv LEd 243 (v. tbn. labe gorritu en 

JesBih 461, Zub 98, Zerb IxtS 69). Emazu sukria [...] eta phala gorritua pasa. ECocin 10 (v. tbn. 27). Burdin 

gorritu. Zub 112 y JE Bur 58. Phertz gorritu batean sartu. Zerb IxtS 76. 

� Dorar, tostar (la comida al fuego). v. gorrastatu. � Bota iru tipule tajada [...] eta oik tostatzen diraden 

orduan edo gorritzen diradenean (Berastegi, 1763). ETZ 129. Gorri zazu tipula urin puxka batian. ECocin 14. 

Emazu kullera bat irin, utz zazu gorritzerat. Ib. 31. Utz zazu gratina gorritzerat. Ib. 18 (v. tbn. 12, 44 et passim). 

� (Precedido de urrez). Dorar, dar el aspecto del oro. � [Liburutxoa] azal zuriakin, ertzak urrez gorrituk. 

ArgiDL 170 (v. tbn. Iratz 28 urrez gorriturik). 

�2. "Fam. boire avec excès" Dv. 

�3. (V-gip, G-goi-to-bet, S). Ref.: Arin AEF 1960, 58; Zt; Iz ArOñ, To; VocS 140. Dejar un lugar sin 

vegetación; roturar. "Gorritue significa roturado" (G-goi) Arin AEF 1960, 58. "Gorrittúta: que han dejado las 

ovejas la tierra sin vegetación ninguna" Iz ArOñ. "Lurra gorrittu ariakiñ: quitar las hierbas de la heredad con el 


mende. 

947


rastrillo" Ib. "Gorrittu (lurra), quitar la hierba antes de labrar la tierra" Iz To. "Oraingo zuberoeran [...] fruta ta 

baratzekiak xu(r)itü, [...] mendiak, basoak thipiltü, gorritü" VocS 140 (nota del ed.). "Roturar" Zt. "Lurra 

gorritu: belarra lurrari arriakin kendu" (G-to). � Eskuñetara lurra gorriturik zedukan. 'Le sol foulé autour de 

lui'. Or Mi 68. Mahasti aitzurletan baditu bi mota: batzu axalez ari direnak edo "gorritzera" erraiten den bezela, 

[...]; bestiak aldiz barnarik. GH 1931, 460. Baso-sail aundiak atera, gorrituta, garia ereiteko edo mastiak 

jartzeko. Munita 16. Jakintzaren eremuetan sail asko dauzkagu gorritu gabeak. Vill Jaink 10. Gaien aldetik, 

berriz, gorritu gabeko lurretan, goldenabarrean aritu bear izan dut. Ib. 11. [Aideplano bonbarderoak] inguru 

aietako mendi-muturrak jartzen zituzten patata egiteko moduan gorrituta. An izaten ziran soñuak, keak eta 

autsak! Salav 89. � "Lurra gorritu (fig.), morir, cavar fosa. Aspaldion eztogu lurra gorritu, desde hace tiempo 

no ha muerto ninguno de los nuestros, no hemos tenido entierro (V)" DRA. 

�4. Ajar (una prenda de vestir). � Oraindik ogeita amar urte besterik ez da ezkondu giñala, eta daguaneko 

esposariyoko arropak gorritu ditu. Moc Damu 16. Erosi diyo prenda-etxe batian frak bat, zerbait gorritua baña 

ez aiñ txarra. Iraola 24. 

�5. gortu. "(Sal?), pelar la piel del ganado ovejuno" A. 

�6. "Logaleak gorritu, caerse (litm. enrojecerse) de sueño (R)" A EY III 339. 

- AHALKE-GORRITU. v. ahalke-gorritu. 

- GORRITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Gorrituxe egin zitzaizkion emazteari masailak. A Ardi 

69. Begitartea gorrituxerik zedukan. Mde HaurB 50 (v. tbn. 25). Arkaitz zuriak gorrituxerik. Gand Elorri 213. 

- LARRU-GORRITU. v. larrugorritu. 

gorrituarazi. v. gorriarazi. 

gorritune, gorrituna (V ap. A). � "Areola, círculo rojizo de una inflamación" A. v. gorriune. 

gorritutze. v. gorritze. 

gorritxano. "Espèce de pomme" Dv � A. 

gorritxatu. v. gorratxatu. 

gorritxiki. "(G-azp), genio familiar" JMB At 62. 

gorritxo, gorritxu. �1. Dim. de gorri. � Prejitzen da atea mantekan, gorritxo gelditzen dan moduan. Cocinan 

13. Aida txuritxo! / Aida gorritxo! Aranzazu 15-8-1921 (ap. SMitx Aranz 81). Gure mendiko bei gorritxoa. And 

AUzta 38 (v. tbn. 67). Gorritxu dagoz mendiak. Alzola Atalak 68 (v. tbn. 81). � Kuku-sagarra lako mutiko gorri 

gorritxua. A BGuzur 123. �2. "Caballa, sarda" DRA. v. gorrixko (2). � Perloi, arraigorri, neskazar, gorritxo 

(puttano) [...] arrai mota geienak. Elizdo EEs 1926, 6. �3. Nombre de una clase de manzana. � Gorritxo, urrak 

eta masustak, / mizpillak ta aranak. And Auspoa 52-53, 239. 

gorritze (T-L), gorritutze (V-gip ap. Etxba Eib). � "Rubéfaction" T-L. "Ain lotsatixa zan eze, utsagaz eukan 

gorrittutzia" Etxba Eib. 

gorritzu. v. gorritsu. 

gorriu. "/goR¸)u)/ [oxítona], champignon rougeâtre, plus petit que l'oronge et aux bords plus relevés" Lrq. 

gorriune, gorriuna (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Rojez. "Encarnado localizado. Ez zalakuan ezer 

gorriuniori, bizixa zan, creyendo que no era nada la encarnadura, era cáncer" Etxba Eib. "Punto, mancha roja. 

Gorriuna bat daukazu mosuan" Elexp Berg. v. gorritune, gorritasun. � Matralletako gorriunea. Ag Kr 220. 

Arpegiko illuntasun da begi ederren gorriunean. Ib. 158. [Amak] arpegian eldorroiak (gorriuneak) badaukaz, 

mutilla izango da. A EY I 346. � (Fig.). � Zuk eman diezu beste mintzo askori zure izatearen mendua, zure 

argiaren izpia, [...] zure odolaren gorriunea. Ag EEs 1916, 121. �2. (V-gip). "Zona pelada. Bizarretan gorriune 

bat daukazu. Basoko gorriune baten jatxi zan elikoterua" Elexp Berg. 

gorrixka (V-gip, S, R; Arch VocGr, Foix ap. Lh), gorriska (V, G, BN, S, R; Lar, Gèze), gorrizka (G-to). Ref.: 

A (gorriska); Lh y Elexp Berg (gorrixka); Iz To (gorrie), R 395. � Tr. Documentado en autores occidentales 

desde finales del s. XIX. Al Norte hay un ej. de gorriska en Archu (Gram 14). �1. (Adj.). Rojizo. "Clarete, ardo 

gorriska" Lar. "Jertse gorrixka bat zeroian. (Naranja, arrosa eta antzeko koloreengatik esaten da)" Elexp Berg. 


mende.


� Ule gorrizka. Ag AL 51. Garriko baltza, txaleko gorriskea. Kk Ab II 14. Piku gorrizka orijak. Enb 58. 

Neskatxu gorriska bati. "A una pequeña rubia". Laux AB 17. Mutil gorrixka [...]. "Mozo rojillo y menudo". Or 

Eus 147. Odol gorrixka. Zait Sof 195. Oritutako artalorrak, muño gorriskak. Txill Let 54 (44 gorrixka). Argi 

gorrixka ematen zuan eguzkiak. Osk Kurl 87. Masusta gorrizkaz. Ibiñ Virgil 48 (88 gorrixka). Laiño gorrixka. 

NEtx LBB 210. En DFrec hay un ej. de gorrixka, 1 de gorriska y 1 de gorrizta. 

v. tbn. Lab EEguna 68. Gand Elorri 47. Gorrizka: A BeinB 51. Mde HaurB 7. Bilbao IpuiB 263. Gorriska: Alt 

EEs 1917, 43. 

� Azala, baltz gorrizkea. Kk Ab I 31. 

�2. (Sust.). Color rojizo. � Lore zabal zorien / gorrixka. Ldi BB 114. Masustaren gorrizkaz edo ta orikaiaren 

oriztaz. Ibiñ Virgil 43. 

- GORRIZKADUN. "Ustai-bedarra garia baiño altuagoa da, lora luze gorrizkaduna, asia bertan egiten jako 

(V-ple)" A (s.v. ustai-bedar). 

- GORRIZKAKO. � Txitua botatzen zion [...] gorrizkako oialari. Anab Poli 22. 

- GORRIXKATSU. (Forma con suf. -tsu, de valor aprox.). � Aiako aitz-tontorrak gorrixkatsu ikusten dira. 


gorrixkatu, gorriskatu (Lar), gorrizkatu (R-uzt ap. A). �1. "Colorear, empezar a rojear" Lar. "Enrojecerse, 

enfurecerse una herida" A. � Garauren bat gorrizkatuten asirikoa. Ag AL 54. v. tbn. Bordari Olerti 1959 IV, 

203. Arpegiak gorrixkatuta. NEtx LBB 105 (v. tbn. 43, 130). �2. (Part. en función de adj.). Bochornoso. � Bero 

etxeetan, aize gorriskatua itsasegian ere. Erkiag Arran 155. 

gorrixko (Sal, R-uzt), gorrisko. Ref.: A Morf 313; Iz R 395. �1. Rojizo. "Txurixko da, gorrixko da, 

gogoratzeko gaiztoxko da (Sal) [acertijo del huevo]" A Morf 313. � [Ardia] hatsak nekhez ematen, gorrisko 

begiak. Hb Esk 232. �2. "Caballa" DRA. v. gorritxo (2). � Sapua, olarra, gorrixkoa, zigala [...] ta beste arrai 

mota anitz. Elizdo EEs 1926, 10. 

gorrixta, gorrista (V ap. A), gorrizta (V ap. A). �1. Rojizo. � Arpegi gorrista. Mg PAb 192. Ar gorrixta me 

batzubek. Sor Bar 45. [Neskatilla] ule gorrizta. Echta Jos 221. [Odeimordo] gorrixta. Or QA 63. Borobil ta 

gorristak bere matrailtxoak. Etxde JJ 215. Alako lur gorrixtari tin izena ematen zaio. Anab Aprika 88. [Zaldi] 

gorristea. Erkiag BatB 122. [Bei] batzuk, gaztañ kolorekoak; bestiak, gorrixtak, orixtak eta grisak oi dira. 

Oñatibia Baserria 50. 

v. tbn. EA OlBe 12. Gorrizta: Loram Y 1933, 338. Ldi IL 40. TAg Uzt 179. Erkiag Arran 153. Azurm HitzB 67. 

�2. "Gorrista (msLond), palo de campeche (Bot.)" A. 

- GORRIZTADUN. � Azkazal garbi gorriztadun eskuz. Ldi IL 36. 

gorrixtatu, gorriztatu (G-goi ap. A; Lar). � Enrojecer. "Enroxar, enroxecer, enrubiar" Lar. "Enrojecerse, 

enfurecerse una herida" A. � Argi aul batek aitzuloko orma zerbelak gorrixtatzen zituen. Or Mi 72. Begiondo 

gorriztatuak. TAg Uzt 128. Zugaitz-adar gorriztatuak. Etxde JJ 103. 

gorrizale. "Qui rougit (S)" Lrq. 

gorrizka. v. gorrixka. 

gorrizkin. � Rojizo. � Argi gorri, ori ta gorrizkiñakaz. EgutAr 1957 (Urria), 28 (ap. DRA). 

gorrizta. v. gorrixta. 

gorriztu. � Enrojecer. � Begi-zulo odoltsuak matrailla gorriztuz ari ziran. Zait Sof 93. 

gorrizu. v. gorritsu. 

gorri-zuritu. � Poner al rojo vivo. v. 1 goritu. � [Burdin ziriaren] muturra suan ezartzea, han idukitzea gorrizuritu 

artio. JE Bur 59. 

1 gorro (Vc, G ap. A; Lar, Añ (V), Izt, H). � Flema, gargajo. "Gargajear, [...] gorroa bota" Lar y Añ. v. 3 

gorra. � Botaten eutsezala bere arpegira txistu ta gorro asko. Oe 157. Txistu-gorroa botatea. Añ MisE 146. 


mende. 

949


Arpegi ederrera txistu ta gorro loi atsituak egin eutsezan. Añ EL 2 218 (v. tbn. NekeA 244 gorro loi atsituak). 

Eztarri legorretik ateratzen duen karkaxa (gorrua). Ibiñ Virgil 109. v. tbn. Añ EL 1 212. Astar II 85. AB Ezale 

1899, 36b. Erkiag BatB 192. 

- GORRO-JARIO (Lar, H). "Gargajiento" Lar. 

- GORRO-TOKI (Lar, Bera). "Gargajal" Lar. "Escupidera" Bera. 

2 gorro (Lar, Añ, H). � "Gorra, gorro" Lar, Añ. 

3 gorro (V-ple-gip, G?). Ref.: A; Iz ArOñ. � "Cabeza de azada, hacha, laya" A. "Gorro, górrua, segá-gorrua: 

(la) parte opuesta al filo de la guadaña" Iz ArOñ. "Kutxillo-gorrua: canto del cuchillo; el lado opuesto al filo del 

cuchillo" Ib. 

gorroatu (Lar, H). � "Gargajear" Lar. 

gorroatze. "Gargajeo" Lar. 

gorrogile. "Gorrero, que hace gorras, gorrogillea, txanogillea" Lar. 

gorrona (det.; AN ap. A � Aq). � "Bordón o hembra donde se mete dicho eje [del molino]" Aq 665. Cf. 

VocNav: "Gorrón: árbol de ciertas puertas que termina en dos espigas cilíndricas, las cuales encajadas en sendas 

argollas de hierro hacen de goznes (Corella)". v. gorronera. 

gorron-bilo. v. 1 goronbilo. 

gorrondo. v. 1 garondo. 

gorronera. �1. "(R), gozne" A. Cf. VocNav: "Puerta gorronera: se dice de las puertas que tienen gorrón, 

tarranclo o tarranclera (Corella)". �2. Figura en Azkue, quien lo remite a gorrona. 

gorroski. "Sordina, instrumento" Lar. 

gorrostaño. � "Rojizo" sg. DRA. � Pareta-zoriaren iduriko xori gorrostaño bat. Barb Piar I 139. 

gorrotagarri (V ap. A; Lar, Añ, Dv, H), gorrotogarri (Vc, G ap. A; Añ, H), gorrotgarri (Lar), gorrotugarri (Vgip 

ap. Etxba Eib). � "Aborrecible" Lar. "Detestable" Ib. "Odioso, que causa odio" Añ. "Ezer bada munduan, 

guzurra bai gorrotugarrixa" Etxba Eib. � Tr. Documentado desde principios del s. XIX en textos meridionales. 

Gorrota- y gorrotogarri se encuentran en proporción similar, alternando, en varios casos, en un mismo autor. En 

DFrec hay 3 ejs. de gorrotagarri. � [Seme-alabak] leen zeubeen bijotzeko maitiak, orain zeubeen arrabijo ta 

gorrotogarrijak. fB Ic I app. 13. Guztien gorrotogarri eginik. Añ EL 2 224. Izango da zuentzat gorrotagarria. 

"Abominabile vobis". Ur Lev 11, 10 (Ol nazkagarri, Ker iguingarri). Mostru gorrotagarria. Arr May 125 (165 

gorrotogarri). Pekatu au da gorrotogarria. Itz Azald 107. Juduentzat gauza gorrotagarria da gurutzea. Inza 

Azalp 13. Iñoren gorrotagarri izanaz. Etxde AlosT 88. Gaiztoari zintzotasuna gorrotagarri zaio. Or Aitork 175. 

Zuek, intelektualok, gorrotagarri zatzaizkidate. Lab SuEm 198. Honek maite duena gorrotagarri izan daiteke 

beste horrentzat. MIH 269. 

v. tbn. Belaus LEItz 118. Otx 118. TAg Uzt 186. Zait Sof 139. Mde HaurB 37. Ol Gen 34, 30. Erkiag BatB 195. 

NEtx LBB 160. Gorrotogarri: Otx 99. Eguzk GizAuz 95. Zait Sof 183. Txill Let 135. Ibiñ Virgil 117. 

gorrotagarriro, gorrotogarriro. � Odiosamente. � Gorrotogarriro ilko al aiz! 'Ojala mueras miserablemente'. 

Zait Sof 19. 

gorrotaindu. "(V-m), abandonar, repudiar una hembra los huevos del nido" A. v. gorrotatu (3). 

gorrotapen. Neol. creado por AG en 1897 de gorrotatu 'odiar' y -pen (AG 1510). � Abominación. � Aztakin 

okerra, Jaunaren aurrian gorrotapena. AG 1510. 

gorrotarazi, gorrotazi. � Hacer odiar. � Bizitza gorrotazi didak, / ikusiz ire gaitz-iorana. NEtx LBB 249. v. 


mende. 

950


tbn. Etxde AlosT 24. 

gorrotari. � (El) que odia, rencoroso. v. gorrotatzaile. � Beste ainbeste jazoten jakola [...] gaiski-esaliari, 

gorrotarijari, ta beste pekatarijai. fB Ic III 274. 

gorrotatu (V; SP, Lar, Añ, Dv, H), gorrototu (Añ). Ref.: A; Etxba Eib (gorrotau). �1. Odiar, aborrecer, 

detestar. "Aborrecer [...] Me aborreces, te aborrezco, gorrotatzen nazu, gorrotatzen zaitut" Lar. "Enemistar(se)", 

"aborrecer" Añ. "Gorrotau zittuan bere bendekuok, eta beiñ onek ez zetsen parkatu" Etxba Eib. "Bere biziko 

onduen gorrotau zittuan baba baltzak" Ib. "Errixak alkar gorrotatzia, izan laikian gauzarik txarrena" Ib. � Tr. 

Documentado en la tradición meridional desde principios del s. XIX (v. GORROTO IZAN). Al Norte lo 

encontramos en un ej. de Axular. En DFrec hay 13 ejs. de gorrotatu. � Den okhasinorik ttipiena [...] 

gorrotatzeko eta muthurtua iartzeko asko dudala. 'Para molestarme'. Ax 287 (V 192). Lurrian ta zerukuen aldeti 

da gorrotauba ostuten dabillena. Mg PAb 103. Gorrotatu [...] bizitza deungea. Añ EL 1 16. Egin degiezuela 

ongia gorrotatu zaituenai ere. AA II 111. Ona izatea asko da munduan gorrotatua eta gaizki ikusia izateko. 

Lard 50. Alkar gorrotatzen [...], alkarri gaitz egiten bizi. Arr GB 71. Lagun projimua gorrotatzeagatik 

(Larrainzar, 1905). FLV 1988, 284. Soñeko gorrotatu aben truke, [...] beste [...] batzuek. Ill Pill 10. Bata 

gorrotatuko du ta bestea maitatuko. Ir YKBiz 306. Pentsakera ori gorrotatzen badu [...]. Vill Jaink 45. 

Inkisizioaren prozedurak gorrotatzen ditugunok. In MEIG VI 35. 

v. tbn. CrIc 27. Gco II 11. Echve OngiB 16. Arr May 28. PE 30. Bv AsL 37. Legaz 42. AB AmaE 6. Itz Azald 

141. Ag G 118. Enb 52. ArgiDL 106. Altuna 50. Kk Ab II 105. Alz Ram 30. ABar Goi 20. Or Mi 24. Zait Sof 95. 

NEtx Antz 118. Or Aitork 198. Mde Pr 210. Etxde JJ 36. Osk Kurl 58. MAtx Gazt 59. Arti Ipuin 49. Etxba Ibilt 

487. Lasa Poem 109. 

� Au, berriz, edonon dala, gorroto-gorrotatuko dut. Zait Sof 76. 

� (Aux. intrans.). � Baña etzan orregaiti iñoren kontra gorrotau; guziak gaiti parkeska egoan. Añ NekeA 256. 

�2. (G ap. A; -tau V, G ap. A). "Empeorarse una herida" A. � Zauri ori [...] noizik noizera gorrotauten jakola 

dinoe. Ezale 1897, 31b. 

�3. (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib. "Abandonar, repudiar una hembra los huevos del nido" A. "Decíamos así de 

los nidos abandonados, aborrecidos por sus dueños, sabiendo que los habíamos descubierto. Iru arrautzakin 

gorrotau dabe abixia" Etxba Eib. v. gorrotaindu, gaitzetsi. 

gorrotatzaile. � (El) que odia, aborrece. v. gorrotari, gorrotolari. � Atenasen izan zan gizon ospetsu bat, 

gizon guzien gorrotatzaillea, Timon zeritzana. Egut 20-1-1920 (ap. DRA). 

gorrotatze. "Detestación" Lar. 

gorrotazi. v. gorrotarazi. 

gorrotellua (det.; Lar Sup � H). � "Tramojo" Lar Sup. 

� Etim. Probablemente de un diminutivo de rom. garrote. 

gorroti (V, G ap. A; Lar, H). �1. "Gargajiento" Lar. "Gargajoso" A. �2. (V-m). Ref.: A; AEF 1969, 21. "Un 

pececillo, guaito, babosa" A. 

gorrotidade. � Odio. � Obra onak al bada / egin biar dia / penetan pasa gabe / eternidadia, / gorrotidadia / 

etsaien katia. AzpPr 130. 

gorroto (V, G, AN-gip-larr-erro, B; Lcc, SP, Lar, Añ, Mg PAbVoc, VocCB, Dv, H, VocB), gorrotu (V-gip; SP, 

H), korrotu (AN-ulz). Ref.: A; Iz Ulz (korrotua), ArOñ, To; Etxba Eib (gorrotu); Asp Gehi; Elexp Berg. � Odio. 

"Odio, enemistad" Lcc. "Rancune" SP. "Aborrecimiento" Lar y Añ. "Enquina" Lar. "Aborrecimiento", 

"aversión", "rencor", "aborrecer: (V, G) [...] gorrotoa euki" Añ. "Haine, abomination, rancune" Dv. "Gorroto 

bizi (Gc), gorroto gorri (Vc), odio reconcentrado" A. "Beroaren gorroto: amenaza de tormenta después de un 

calor sofocante" Asp Gehi. "Gorrotuz betetako denborak bizitzen gaoz" Etxba Eib. � Tr. De empleo general en 

autores meridionales ya desde Refranes y Sentencias. Al Norte se documenta en Etcheberri de Ziburu, 

Haramburu, Axular (en estos dos últimos en la forma gorrotu), Eguiateguy (223), Zerbitzari (Azk 97) y Mattin 

(127). Hay tbn. algunos testimonios claros de gorrotu en Echeita (Jos 191), frai Bartolomé (Ic II 192), Udarregi 

(118), Txirrita (B I 204) y en un texto alto-navarro de Larráinzar, de 1906 (FLV 1988, 283). En CatUlz se 

documenta una vez korrotuan. En DFrec hay 44 ejs. de gorroto, meridionales. � Abere gaiztoa da gorrotoa. RS 

71. Gorrotoa, billau uts. RIs 42. Enegana ezazula gorrotoa iduki. EZ Man II 71 (v. tbn. Eliç 348). Nehori 


mende. 

951


herrarik, hegigoarik, gorroturik edo borondate gaixtorik badiadukozu. Ax 336 (V 223; v. tbn. 325 (V 215) y 279 

(V 187)). Pekauen kontrako gorrotoa eukitea. Cb CatV 79. Ta arerio garratzak zeraten, ta nere gorrotorako beti 

izango zeraten! Cb Eg II 41. Ezta iduki bear ere iñorganako gaitzerizkorik edo gorrotorik. Ub 178. Iñori 

gorrotorik euki. Añ EL 1 133 (v. tbn. con eduki en CrIc 71, Mg CO 48, AA II 107, fB Ic I 96, Astar II 23, It Fab 

139, Itz Azald 47, Ag G 11, Uzt Sas 161). Artu zuan gorroto eta amorru aiñ andia non etzan sosegatu. AA III 

507 (cf. infra GORROTO(A) HARTU). Kaini, bere anaia Abelganako gorroto eta iguin bizia sortu zion. Lard 6. 

Gorrotorik ez eduki Senpelarrengana. Xe 217. Santutasunari beti izandu dio infernuak gorrotua. Bv AsL 40. 

Aberatsenganako gorrotoa. Ag G 218. Oñaz-Ganboen anai-arteko gorroto beltza. Jaukol Biozk 59. 

Alkarrentzako gorroto txarrik / etzeukaten biyotzian. Tx B I 191. Etsaiaganako izeki zioten gorrotomiña ezin 

menderaturik. Etxde AlosT 104. Maitasunik ez dan tokia [...]. Gorroto-lekua. Or QA 78. Gorrotoak itsuturik. 

Etxde JJ 245. Mediterraneotarren gorrotorik eduki gabe. Arti Ipuin 45. Gorroto izan biar genduke / bizio 

txarrarentzako. Uzt Noiz 14. Egoskogorra zen bere maitasun-gorrotoetan. MIH 268. � (Precedido de gen.). � 

Pekatu ezaina ta Jaungoikuaren gorroto andikua da, inori pekatu eragitia. fB Ic I 91. � [Aberatsen kaltean] 

gizon mueten burruka asarrekoia besteen aurre, morroko ta gorrotope jarriaz. Erkiag BatB 128. 

- GORROTOAN HARTU, EDUKI. Odiar. � Agintariak beti eduki zuen enbidia eta gorroto guztiz andian. Gco 

II 70. Enbusteria artu dagijela guztiak gorrotuan. fB Ic II 214. 

- GORROTOAN EGON, BIZI... Estar, vivir... odiando. � Egongo da [...] lagunagaz gorrotuan, berba [...] bere 

egin gura ez deutsala. Mg CO 222. Lagun urkoaganako gorrotoan bizi. AA III 517. Senar emazte batzuek 

gorrotoan ipintzeko. AA II 215. Aspaldiko urteetan, / gorrotoan sarturik, / gerra gaiztoetan. AB AmaE 358. 

Korrotuan bizi dena, bere etsaiei barkatzen ez diona. CatUlz 31. Ala ere gelditua ezta gorrotuan / erori 

gabetanik / bera pekatuan. Arrantz 132. Ongi dakizu ni zuretzako / gorrotuan ez nagona. Uzt EBT 108. v. tbn. 

Gco I 435. Astar II 263. Itz Azald 175. � (Precedido de gen.). � Alkarren gorrotuan bizi. Mg CO 69. 

Mundubaren gorrotuan azi ziralako. JJMg BasEsc 170. Ze ezaubera txijika arerijuaren gorrotuan daguan 

kristinaubarena! fB Ic I 99. Bigunago itz egin baneutsa [...]. Orain, neure erruz, neure gorrotoan egongo da, ta 

neure Iaungoikoiaren gorrotoan bere bai. Ag AL 45. � (Con determinantes). "Gorroto gogorrien bixi, vivir en 

irreconciliable odio" Ort Oroig voc. � Guziak, gorroto bizian egongo dira elkarrekin. Cb Eg II 124 (v. tbn. Lard 

501, ABar Goi 19). Gorroto andian [...] bizitu zera. AA II 112. 

- GORROTOAREN GORROTOZ. De puro odio. � Gorrotoaren-gorrotoz bere leikidea ilko zula. Etxde JJ 147. 

Gorrotoaren gorrotoz [...] begiratzen dute iauntxoa. Zait Plat 17. 

- GORROTO(A) HARTU. (Aux. trans. tripersonal). "Gorrotua artu detse euren nausixari" Etxba Eib. 

"Gorrotua artu, cobrar odio. Soldaduxkan gorrotua hartu notsen izardunei" Elexp Berg. � Mondr[a]goeri artu 

deutsat gorroto (Endechas de Doña Milia de Lastur, c. 1599). TAV 3.1.5, 33. Nok gorroto artu ez ibillera [...] 

nasaiai? Mg CO 136. Gorroto ere artu nion alako gogorazio itsusiari. Mg CC 108. [Anaiak] gorroto artu zioten 

[Joseri]. Lard 48. Ua artu ezkero gorroto artzen baitzioten edariari. Or QA 42. 

v. tbn. Añ LoraS 53. Ud 118. Or Tormes 21. Kk Ab II 174. JAIraz Bizia 103. Etxde JJ 39. Etxba Ibilt 479. Arti 

MaldanB 197. 

� Ez deutsee gorrotorik artuten pekatubaren gaistotasunari. Mg CO 51. 

� (Con determinantes). � Gorroto geiago artzen zioten. Lard 513. Etxera etorri ezkero, gorroto aundiagoa 

artuko liokela. ABar Goi 68. Azkenerako gorroto bizia artu bear dizut. NEtx LBB 43. 

- GORROTO IRITZI. "Aborrecer: (V, G) [...] gorrotoa euki, gorroto eretxi" Añ. 

- GORROTO IZAN. a) (Aux. trans. bipersonal). Odiar. v. gorrotatu. � Aborrezidu eta gorroto izan bear dituz. 

Cap 126. Ez zaituz ez gorroto, au egin ebanak. Cap (ed. 1893), 153. Baldin maite badabe Jesusek gorroto daben 

gauzarik [...]. Añ LoraS 51. Ez diat nik anaia gorroto bañan maite diat. Lek EunD 46. Aurrik izateko yaioa baaiz, 

Erode gorroto izango dek. Ldi IL 19. Madarikazio guziak gorroto ditut. Or Aitork 289. Guziak gorroto 

naute. Txill Let 140. Eskean ibiltea gorroto dauana. Erkiag Arran 117. Maitasun! Gorroto aut! NEtx LBB 246. 

Ez dut iñor maite, ezta gorroto ere. Berron Kijote 161. Frantsesek ere, luzaroan, gorroto izan zuten [...] 

Errepublika. MIH 133. Erdara gorroto izateaz gainera [...]. MEIG VI 171. v. tbn. Ol Io 7, 7. Ir YKBiz 367. 

Eguzk GizAuz 189. Zait Sof 17. Etxde JJ 7. Ibiñ Virgil 112. 

� Izanik [...] ain balio andikoak, zelan doguz orren gorroto? Añ NekeA 262. Zenbaitek hain gorroto duten 

[Europa]. MEIG I 160. 

b) (Aux. trans. tripersonal). Odiar. � Iri, guztiak deubee gorroto. Mg PAb 89. Gorroto izan bear diogula 

zekentasunari. VMg 53. [Lagun urkoari] ez dio onginai, baizik gorroto. AA II 106. Gorroto deutset, ezin ikusi 

ditudaz. Astar II 205. Gorroto dizutenai, on-egin zaiozute. Lard 382. Gorroto diozuten eta zuekandik bota 

zenduten [gizona]. Ur Gen 26, 27. Badakit berorrek gorroto didala. Or SCruz 129. Elkarri iruzur egin eta 

gorroto izango diote. Ir YKBiz 408. Atsegiñari [...] gorroto izatea. Vill Jaink 138. Jesus batean garbitzen ditu 

gorroto dioten guziak. NEtx LBB 111. Makina oni gorroto diot. Uzt Noiz 90. v. tbn. Mg CO 177. fB Ic I 98. 

JJMg BasEsc 100. Arr May 11. Itz Azald 99. Echta Jos 191. Ker Io 7, 7. 

� "Gorrotua izan, odiar, aborrecer. Mirenek gorrotua dotse txakurrei" Elexp Berg. � Ta pekatuari zer gorrotoa 

diozun! Cb Eg II 53. Jesu Kristori bere etsaiak zioen gorrotoa ta gaitzerizkoa. Ub 86. Aparteko gorrotua 

deutsala. fB Ic II 214. Ni ezin ikusiz eta didaten gorrotoz [...]. Lard 456. [Adierazo zuen] aren Izen santua aotan 


mende. 

952


zerabiltenai zien gorroto eta iguina. Ib. 85. Diabruak dio ari gorrotu geiago. Bv AsL 195. Gorroto pixken bat ba 

ote diezu zuk kaletarrai? Sor Bar 80. Eriozko gorrotoa digun nagusi bat da. Arr May 89. [Fariseoak] eutsen ikusi 

ezin edo gorroto andi bat [Jesusi]. Itz Azald 34. Eriotzari diogun gorrotoa. Vill Jaink 110. Iñok ez dio 

gorrotorikan. Mattin 127. 

v. tbn. JJMg BasEsc 127. Añ EL 2 223. Astar II 28. Ur MarIl 75. Legaz 28. A BGuzur 151. Echta Jos 56. Kk Ab 

II 175. Or Tormes 83. Ldi IL 59. Zait Sof 21. Etxde JJ 163. Anab Poli 21. 

- GORROTOKO. a) (Adnom.). v. GORROTOZKO. � [Laguna] nai gogokua izan ta nai gorrotokua izan [...]. 

Agaz bizi biarko dozu. fB Ic III 372. b) (El) que odia, aborrece (ref. al sust. o pron. que le precede). Cf. 

gorrotatzaile. � Egiazaleak, gezur gorrotokoak, biotz garbikoak. VMg 73s. Eleisa zale ta mundu gorrotokuak 

izateko. JJMg BasEsc 284. Alimani bi juntatu ziran alkarren gorrotokuak. Noe 74. 

- GORROTOZ. Por odio; con odio. � Gorrotuz edo gogo gaiztoz nihor arbuiatzea da mortal. Harb 184. 

Gorrotoz urtutzen (1658). ConTAV 5.1.5, 60. Gorrotoz benganza artzeko. Cb Eg II 166. Ezarri dituzala 

maldizino dongaak lagunaren gorrotoz. Mg CO 177. Zuk kendu gura zeunskijo gorrotoz bizitzia. fB Ic II 234. 

Nai enbidijaz, ta nai gorrotoz, galduten dabela lagunaren pamia. Ib. 198. Gorrotoz eta iguiñaz begiratzen. Lard 

133. Gorrotoz bizi izan diran dierri biak adiskidetu. Ag AL 136. Zapuzkume ustela! bota zion arpegira gorrotoz. 

NEtx Antz 144. Gorrotoz esteak iaten, auxe esaten die: [...]. Zait Plat 31. Gaizkilearen gorrotoz sortu direla 

[film hauek]. MEIG I 150. 

v. tbn. VMg 43. Gco II 50. AA I 619. Añ EL 2 157. Izt C 3. Ur MarIl 18. AB AmaE 459. Itz Azald 104. Enb 64. 

Laux BBa 130. Ir YKBiz 109. Eguzk GizAuz 188. TAg Uzt 218. Mde Pr 37. Etxde AlosT 88. Ibiñ Virgil 116. 

Lasa Poem 88. 

� (Con determinantes). � Gorrotu andiaz jarri zan, arek berbak entzun ebazanean. Echta Jos 177. Jopu 

gaiztuak gorroto biziz [...] jo. Enb 100. v. tbn. ABar Goi 20. 

� (gorrotoaz) � Guztiz aserre jarri zan [...] ta gorrotuaz esaten eban: [...]. Echta Jos 224. 

- GORROTOZKO. (Adnom.). � Bekatuen bildur gorrotozko bat. Añ EL 1 93. Gorrotozko pensamentuak. Gco II 

4. Zamai gorrotozkuak. fB Ic I app. 15. Gorrotozko lokarriz alkarturik. Ag G 337. Gorrotozko begi aiek. Etxde 

AlosT 28. Gorrotozko itzak. NEtx Antz 21. Gorrotozko asmoak. Erkiag BatB 134. Gorrotozko aurpegiakin. Izeta 

DirG 74. Gorrotozko uzta. MEIG IX 90. v. tbn. Etxba Ibilt 488 (gorrotuzko). 

� Etim. Préstamo románico, relacionado con los descendientes de lat. corruptum: cast. ant. corroto, fr. ant. 

corot, it. ant. corrotto, etc.; v. DCECH s.v. escorrozo. 

gorrotodun. �1. De odio. v. GORROTOZKO. � Sentimendu gorrotodun. Echve Dev 276. �2. (El) que odia, 

rencoroso. "Qui garde rancune, du ressentiment, du désir de vengeance" H (ap. Lh). v. gorrotatzaile, 

gorrototsu. � [Egin leiteke erneguzko pekatua esanik] Jaungoikoa dala gorrotoduna. Itz Azald 88. 

gorrotogabe. � (El, lo) que no guarda odio, rencor. � Euskalerritar itxutua, baño iñorentzat gorroto gabea. Ag 

G 91. Biotz gorroto gabea. NEtx LBB 291. � (Con -ko, adnom.). � Gorrotobako ezta-baidara [...] ekarri nai 

leukie. Eguzk GizAuz 82. Gorrotogabeko begi apal. Ugalde Iltz 28. 

gorrotogai, gorrotogei. � Objeto de odio. � Pekatua beti izan da [...] Jaungoikoaren aserrearen gorrotogei. Itz 

Berb I 185. 

gorrotogarri. v. gorrotagarri. 

gorrotogin. � (El, lo) que produce, crea odio. � Gizon ta emakumen naasteko dantziari esaten deutsee [...]: 

Birjineen ondamendija, adulterijogina, lapurgina, gorrotogina, zelogina. fB Olg 85s. 

gorrotolari. � (El) que odia, aborrece. v. gorrotatzaile. � Paulo, lendabizi, Kristoren gorrotolari porrokatua 

izan zan. EgutAr 28-6-1963 (ap. DRA). 

gorrotolo (V-ger-m ap. A). � "Bufanda" A. "Lepobilkai: Mundaka aldean gorrotolo esaten jako" Ezale 1897, 

67. 

gorrototi. � Rencoroso; lleno de odio. v. gorrototsu. � Gizon geiztoak ere, gorrototi gaizkilleak ere, ba omen 

zirala. Alt LB 50. 

gorrototsu (SP (sin trad.) � Dv), gorrotutsu (V-gip ap. Etxba Eib), gorrotosu. � Rencoroso; lleno de odio y 

rencor. "Rancuneux, haineux" Dv. "Gorrotutsua bere zorigaiztorako, rencoroso para su desgracia" Etxba Eib. � 

Soberbijotso batek, enbidijoso batek, gorrotosu batek. fB Ic I 83. Bijotz gorrototsuba, [...] Jaungoikuaren 


mende. 

953


gorrotua irabatzi dabena Ib. 99 (v. tbn. Ic III 137). Berba gorrototsubak. Ib. 249. Ozinbelzeko gizon 

gorrototsuaren deadar ta izutaldiak. Ag AL 137. Begi gorrototsuekin. Muj RIEV 1907, 545. 

gorrotu. v. gorroto. 

gorruntze. v. gerruntze. 

gorska (S ap. Gte Erd 308). � Dim. de 1 gor. 

gorskote. � "Teniente de oído, algo sordo" Lar. Cf. A Morf 311: "Mendiburu trae algunos ejemplos del sufijo 

skote: andiskoteak, grandecitos, gorskote, algo sordo". � Orra, [...] Jesusek gizon gor onekin egin izandua. Ta 

orra [...] bekatari gorskotearen animan Jesusek berak egiten duenaren aintzura. Mb OtGai III 202. 

gorsortu. � Aletargarse, insensibilizarse. � Ze sinismen eta zenzun da nirea? O ze gor-sorturik nagoan! Añ EL 1 

22. 

gorta.v. korta. 

gortaitz, gortetx. v. kortaitz. 

gortale (Lar � Lcq 78). � "Frambuesa, frutilla del frambueso" Lar. Cf. Lar: "Frambueso, una zarza que lleva 

como unas fresas lisas, zarzaidea, gortalekia". Cf. Lcq 78: "Hay en el lugar de Legasa una casa que se llama 

gortalea". 

gortarazi, gorterazi. � Hacer inflamar, enfervorizar. � Ene bihotza argi ezazü / hotztarzünetik idoki / eta zure 

sü dibinuaz / osoki gorterazi. StJul 18. 

1 gortasun (H), gortarzun (H). � "Ardeur, ferveur" H. � Onhets dezagun Iainkoa halako zelo eta afekzione 

batez eta halako gorthasun batez. Lç Ins D 8v. [Paul eta Barnabas] denbora luzez han egon zitezen, konstantki 

minzatzen ziradela, Iaunaren gorthasunez. "Se portant hardiment en notre Seigneur". Lç Act 14, 3 (He 

fidantziarekin, TB, IBe ausarki, Dv heraberik gabe, IBk ausardiaz). Nitan hotzak hatzen [= 'hazten'] dizu / oren 

oroz, gortarzuna. 'En moi, le froid nourrit [...] la chaleur'. O Po 21. Jinkuak bere grazia saintiaz ezpiritien 

argitarzün eta bihotzen gortharzün emaiten deizünetan. Mst XVIII. Ukeitia enetako bihotzik beruenak sekula 

uken dien gortarzun eta surik handiena. AR 206 (v. tbn. 46 y 190). Gortarzunez eta suz bethiak dira Jinkoaren 

aintzinean. AR (ap. H). 

2 gortasun (gral.; SP, Urt III 138, Lar, Añ, Lecl, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib. � Sordera. "Surdité, état de 

surdité" Dv. "Gortasunak eitten ei dau ume gorrak mutuak izatia" Etxba Eib. � "Ken adi" Jesusek erran orduko 

mundu guzian arkitzen den gorrenaren gorreriari, gortasunik bage arkituko da munduko gorrena. Mb OtGai III 

211. Gorrak dira eta soñuari ematen diote euren gortasunaren palta. Otag EE 1884a, 312. 

gortasun. v. goratasun. 

gortatu (S). �1. "Gorthatü, elgar berotu, gozatu" Alth in Lander RIEV 1911, 599 � Lh: "Se frotter 

agréablement contre quelqu'un". �2. "Gortha ou gorthat, se ramollir à l'humidité (se dit du grain)" Lrq. 

gorte (SP, VocBN), korte (Chaho (+ kh-)). � Tr. Gort(h)e es la forma más antigua y la más documentada en 

autores labortanos y bajo-navarros de todas las épocas, que emplean en su mayoría la variante con aspiración; 

con todo, se encuentra korte ya en una carta labortana del s. XVI, y en Etcheberri de Ziburu, Argaignarats (-th-) 

y Pouvreau, documentándose tbn. posteriormente en algunos pocos autores septentrionales no suletinos. Los 

suletinos emplean la forma khorte (gorte en Tartas). Al Sur korte es la primera forma en atestiguarse (en 

Lazarraga) y la única hasta mediados del s. XIX. Durante la segunda mitad del s. XIX gorte y korte se 

documentan en proporción similar, pero ya a partir de finales de siglo, korte es prácticamente la única forma que 

encontramos en los textos meridionales. Hallamos además korta en una balada tradicional vizcaína. En DFrec 

hay 74 ejs. de gorte y uno de korte, todos ellos meridionales. �1. Tribunal de justicia. "Lieu où on plaide" SP. 

"Apeleko gorte, cour d'appel" VocBN. � Tr. Documentado al Norte, ya desde Dechepare, en autores de los ss. 

XVI y XVII. En el s. XVIII lo emplean Etchahun, Archu y Goyhetche. � Zu zirade egiazko iujia; / zure gortean 


mende. 

954


bardin dira handi eta xipia. E 235. Abokatzen eztakike ehork haren gortian. Ib. 35. Abratsek etzaituztez 

tiranizatzen eta etzaituztez gortetara erekharten? Lç Iac 2, 6 (He jujeen tribunaletarat?). Zuten / kortean 

presentatu / iujearen aitziñean. EZ Noel 95. Iustiziako gorthean [...] hauzia galdua. Harb 274 (v. tbn. 350). 

[Iesusek] iujen eta gortheen aitzinean pairatu zuena. Ib. 51. Konzientziaren gorthean eta audientzian [...] 

konzientziak berak akusatzen du bere burua. Ax 438 (V 285; v. tbn. 437 (V 285)). Gortia jaikiz geroz, bilauaren 

razoinak. Saug 21. Haren [Iainkoaren] Gorthea saindu da / han ezta zimarkurik. Hm 45. Iustizia-kortean hari 

zelarik bat-bederari bere zuzenaren baliatzen. SP Phil 540. Honen hautsliak gaztigatü izanen dira zinez khorte 

espiritüalian. Bp I 25. Paubeko khortin [...] / hanko jaun jüjer erran, nik zer sofritü nin. Etch 186. Zarenaren 

arabera, aberats edo pobre / gorthe eta tribunaletan, hala egiñen zaituzte. Gy 160. v. tbn. Arch Fab 209 

(khorte). 

� (gorte(ak) izan, eduki 'tener un pleito, litigio, disputa', 'celebrar un juicio'). � Bizitze hunetako gauzez gorteak 

badituzue. "Si vous avez des plaidoyers". Lç 1 Cor 6, 4 (He hauzi baduzue). Egitekorik baduté zenbeiten kontra, 

gorte edukiten da. "On tient les plaids". Lç Act 19, 38 (He gortheak; Dv juie bilkhuak). 

�2. (L, BN, S ap. Lh; SP, Urt II 260, Ht VocGr, Lar, VocBN, VocCB, Dv, H (-th-)), korte (kh- S ap. Lrq; SP, 

Gèze (kh-), Dv, H (+ kh-)), korta. Corte del rey, príncipe... (y por extensión y frecuentemente documentado en 

los textos 'corte celestial', 'corte de los santos'...), bien referido a su lugar de residencia, bien a su familia, al 

grupo de cortesanos, etc. "Cour, palais royal" SP. "Errege gorte, cour du roi" VocBN. "Cour, palais du souverain. 

Erregeren gorthea, la cour du Roi" H s.v. kortea. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. 

� Gaztelako errege jauna / erregiagaz ikatsu / zeure kortean dama ederrik / nola bapere ez dozun. Lazarraga 

1169v. Bere korteti [Amoreak] ni baninduan / ezarri desterradurik. Ib. (B) 1197vb. Agramonteko jaunaren 

lotinenta Mousieur de Sansac egun guztiez uste due kortetik. (c. 1597). FLV 1993, 451. Parabisuko korteak / 

bere erregetzat hartu [dute]. EZ Noel 56. Korteko plazeren artean. SP Phil 492 (He 499 gortheko). Gorteko 

kurtisan. Tt Onsa 15. Eliza dela saindu gustien korthea. Gç 201. Eginhardo, erregeren gortheko notaria. ES 

113. [Jainkoaren] gortheko prinzeak. CatLav 442 (V 208). San Luisen bizitza Florenziako kortean. Cb Just 27. 

Ingura zaitzala kofesoren gortheak. Brtc 264. Iustu guzien kortea [egizu othoitz hunentzat]. JesBih 457. 

Erregeren etxe ta gorteko alkate. Izt C 487. Enbaxadore goazi gorthe estranyeretara. Gy 25. Madrilat biltzen 

ziren andreak, gorthean zigarrotto banaren erretzeko. Hb Egia 138s. Sartzeko zure sainduen gorthean. Dv LEd 

20. Gortheko mintzairea zuen. Laph 37. Korteko jaun andienak. Arr May 186. Bazuen 130 urtheren ingurua, 

gorthea Parisetik kanpo zela. Elsb Fram 88. Mariñel bat herriz herri, gortez gorte zabilana. HU Zez 50. Bere 

gortheko soldadoak. Barb Leg 135. Agidanian ikusiya da / Amerikako kortia / ango urriak pillan dauzka ta / nik 

e nai nuke partia. Tx B II 189. Erdiaroko Naparroako korte-oitura. Lek SClar 113s. Etorri nintzanian / Frantzie 

kortatik. (V-arr). Balad 102. 

v. tbn. Hm 129. Gç 75. Monho 28. Dh 226. Lard 305. Aran SIgn 5. Zby RIEV 1908, 205. Bv AsL 176. Jnn SBi 

57. Arb Igand 79. Mde Pr 235. Zerb Azk 54. Balad 113. Lf ELit 67. Korte: Arg DevB I. BBizk 24. Mb IArg II 

319. Lg II 107. Egiat 243. Xarlem 734. JJMg BasEsc 143. MarIl XII. UskLiB 38. Arch Fab 97. It Fab 202. Elzb 

PAd 60. Xe 403. Bv AsL 122. Ip Hil 24. Zerb IxtS 74. Ardoy SFran 46. Balad 100. 

� "Zeruko gorthea, cour du ciel" H s.v. kortea. � Zeruko korte guztiaz ohoratua. EZ Man II 196. Egoitza eder 

dohatsua! Zeruetako gorthea! Gç 152 (144 zeruko gorthe). v. tbn. Zeruko gort(h)e: Harb 147. He Gudu 102. 

Monho 72. Lap 106 (V 50). Z. korte: SP Phil 505. Cb Eg III 342. Zeruetako korte: EZ Noel 33. Gç 188. Jaur 

368. 

� Séquito, comitiva, acompañamiento. � Bere izar distiarizko gorteaz inguratua [illargia]. Otag EE 1882c, 509. 

[Jesus] han da barrüki txar hartan [...]. Maria eta Josefekin, bi abere dütü bere khortetako. Ip Hil 91. An eioan 

gauza guztien Iaubea, ia gizonen gorte ta laguntasun baga. Ag AL 89 (cf. nota: "gorte, gordete, euskera da. 

Emendik dator erdaldunen corte"). 

� [Jaun kapitaina] itzul nezazu / hartu nauzun lekura / [...] aita amen gortera. Balad 138. 

�3. Asamblea o reunión de los súbditos del rey; corte, parlamento. � Nafarroako hirur estatuak bildurik, ioan 

zinen gorthera. Ax 8 (V 4). Paueko korte gehienean Erregeren konseillari. O Po (ed. F. Michel), 247. Gure 

Parlamentetako Gortheak dagozkaten jendei. In CatLav pról. (V 1). Erregek nahi zuela / iduki gorthe pleniera 

(azpiko guzien billtzar yenerala). Gy 175. Erri txikietako juezetatik korteko tribunal bururaño. EE 1885b, 254. 

Kortietan jarteko diputadu irten. AB AmaE 334. Naiz ministrua izan kortean. Goñi 87. Madrilleko korte edo 

batzarretan Euskalerriaren alde [itzegin zuan]. Pagoaga Itzald II 131. Orain artian eztogu euki Korteko 

Diputadurik. Enb 62. Kortean gure fabore / dauden ministro bakarrak. Tx B I 50. Korteetan, legegintzatokietan. 


�4. "Gorte, cuadra (Sal... R)" A Apend. v. korta. 

- KORTEA EMAN. Emitir una decisión, una resolución (?). � Gure apuntadoriak / baitaude famoso / kortia 

eman zuten / txit kurioso. Ud 75. Junta eder au pensatu dute / txit borondate fuertian / sujetatzeko Aita Santubak 

/ ematen duen kortian. Ib. 135. 

- KORTE-EGILE. Cortesano. � Zelian zünialarik / hanitx khorte egile. UNLilia 15. 

- GORTE(A) EGIN (VocBN, H (+ k(h)ortea)). Hacer la corte, cortejar, halagar, agasajar. "Gortea egin dako, il 

lui a fait la cour" VocBN. � Tr. La forma determinada se documenta en Tartas, Etchaun (180, quizás metri 


mende. 

955


causa, junto a más ejs. de khorte egin) y en dos canciones bajo-navarras recogidas en ChantP (278, 372). � 

Egizu egun oroz gortia hirur prinzesa horier. Tt Arima 127 (v. tbn. 127). Handiei gorthe egiten diote, 

lausengatzen ditu aberatsak. "Arridet potentibus". Ch III 54, 14. [Prinzeari] bere eginbideak errendatzeko eta, 

erraten ohi dena, gorthe egiteko. He Phil 117. Abis bat eman nahi dit müthil gaztiari / khorte egiteko deseiñ 

dianari. Etch 684. Illkia zela goizetik / [...] albari gorthe egitera. Gy 232. Nulaz erraiten düzü maite naizüla ni? 

/ khorte egiten zaude zü beste orori. ChantP 132. v. tbn. Laph 246. A CPV II 41. Mde Pr 156. � Nola anima 

justu ari lagun ta korte aingeruak egiten dioten. Cb Eg II 168. Aingeru oste handi batek inguratzen dute 

[Jainkoaren Semea], gorte egiteko haren Jainkotasunari. Lap 397 (V 181). Kontsekrazionearen lekhuko eta 

berari gorthe ospatsuenaren egiteko, ethorriak bazitzaizkon laur artxaphezpiku eta sei aphezpiku. Lander EEs 

1916, 60. 

- KORTE-ETXE. Sede de las cortes. � Korte-etxea imiñi dogu / geure diputaduz beterik. Enb 62. 

- GORTE-GIZON. Cortesano. "Aulicus, gorthezalea, kurtisanta, gorthegizona" Urt III 189. � Rulan (Rouland) 

zeritzaion korte-gizon ark. Goñi 87. En DFrec hay 3 ejs. 

- GORTE-JAUN. Cortesano. � Eta zen gorte iaun bat, zeinen semea baitzén eri. Lç Io 4, 46 (TB korteko yaun 

bat; v. tbn. Io 4, 49). 

- GORTEKO. Cortesano. "Qui est de la cour" Dv. � Ezen laudatzen darotzte kortekoei prinzeak / adiskideenzat 

egin ohi tuzten galdeak. EZ Man II 118. [Herodek] bere kortekoeki erho baten hartü baitzien [Jesus]. Bp II 48. 

Zu gortheko, zu handi! Gy 317. Faraon, bere gortekoak, serbitzariak, gerrariak [ito ziran]. Lard 74. 

- GORTEZ. Haciendo la corte, halagando (?). � Hiru kapitainek hor deramate [anderea] / gortez enganaturik. 

Balad 107. 

gortear. v. gortetiar. 

gorteatu (L, BN, S ap. Lh; VocBN, Dv). � Cortejar. "Courtiser, gagner par des flatteries, caresses, etc." VocBN. 

v. kortejatu. � Borondate gaixtoarekin amorantian ibilzea, nihori behatzea, gortheatzea. Harb 180s. 

gorteatzaile. "Celui qui courtise" Dv. 

gortelari, kortelari (SP, Dv, Lh). �1. "Plaideur" SP. "Gens de justice, hommes ou gens de robe" Lh. � 

Buhurriak auzikan, kortelariak azikan. "Les gens de justice". O Pr 513. �2. (Dv). Cortesano. � [Enperadoreak] 

bere gorthelari jaunekin sarrarazi [du]. Prop 1906, 145. �3. "Kortelari (S), jeunes gens qui accompagnent les 

époux le jour du mariage; garçons d'honneur" Lh. 

gortelaritasun, kortelaritasun (SP). � "Habitude de plaidoirie" SP. 

gorteliant, korteliant (kh- S ap. Lh; kh- Foix, ap. Lh, H). � "Courtisan. Spécialement qui fait la cour à une 

demoiselle" H. "Amant, prétendant" Lh. 

gorteliar (Dv), korteliar (kh- S ap. Lh; kh- Gèze, Foix ap. Lh, H). �1. "Courtisan" Dv. "Courtisan. 

Spécialement qui fait la cour à une demoiselle" H. "Amant, prétendant" Lh. �2. "Korteliar (BN, S), gens de 

justice, hommes ou gens de robe" Lh. �3. "Korteliar (S), jeunes gens qui accompagnent les époux, le jour du 

mariage; garçons d'honneur" Lh. 

gortesano, kortesano, kortisan, kurtisan, kurtisano, kurtisant (Urt). � Cortesano. "Aulicus, gorthezalea, 

kurtisanta" Urt III 189. � Zeren ez naizen kortesanoa, baizik montañesa. (c. 1597). FLV 1993, 459. Kortesano 

sainduak. EZ Man I 29. O monarka handiaren / kortesano leialak. EZ Eliç 18. Errege madarikatu haren 

kurtisano. SP Phil 66s (He 68 gorthetiar). Gorteko kurtisan eta txarlatanen ahuetarik. Tt Onsa 15 (v. tbn. 16; 

Arima 130 kortisan). Goantzen [Errege] bera bisitatzera personan, akonpañatua bere kortesanoez. (B, s. XVIII) 

BOEans 786. Yaun gorthesanoak oro. Gy 212. Errege, erregiña eta gorthesano guziek. Hb Egia 76 (v. tbn. 32, 

54 y 95). � Lo orenean sortzen da ixiltasun maite eta kortesano bat. Hb Egia 38. 

gortesia. v. kortesia. 

gortetar. v. gortetiar. 

gortetiar, gortear (Urt, Lar), gortetar (-the- H), gortiar (Dv), kortear (kh- S ap. Lh; Chaho, H), kortetar (H; 

kh- Chaho). �1. "Comitatensis, gorthearra, gorthekoa" Urt V 401. "Cortesano, propio de corte" Lar. "Courtisan, 

qui fréquent la cour" H. � Zenbat gorthetiar ez da urthean ehunetan goaten denik gorthera? He Phil 117 (v. 


mende. 

956


tbn. 68; SP 114 kortezale). �2. "Khortear (S; Foix), amant, prétendant" Lh. 

gortetxo. "Atriolum, [...] gorthetxoa, gorthe ttipia" Urt III 30. 

gortezale (Urt), kortezale (SP). � "Aulicus, gorthezalea" Urt III 189. "Courtisan" SP. � Zenbat kortezale 

ehunetan, urthean sartzen dira Prinzearen ganbaran. SP Phil 114 (He 117 gorthetiar). [Amuruskeria hek] 

kortezaleen iokoa [dire]. Ib. 293 (He 293 jende ergelen dostailluak). 

gorti. "Gortixa, sordo, con el oído embotado. Gortixa, baña bedorri komeni jakonian, sordo, pero cuando a él le 

conviene" Etxba Eib. 

gortiar. v. gortetiar. 

gortina. v. 1 kortina. 

1 gortu (V, G, AN, S (+ -th-); SP, Urt III 57, Lar, Lecl, Dv, H). Ref.: A; Lrq (gort(h)ü); Etxba Eib; Elexp Berg. 

�1. Ensordecer, volver(se) sordo. "Rendre ou devenir sourd" SP. "(Hacer) oídos de mercader, belarriak gortu" 

Lar. "Ensordecido, gortua" Ib. "Devenir sourd, inexorable, insensible. Zer eginen dut bada nik eskatzen 

natzaitzun aldi beharrenean zu gortzen bazauzkit? [...] vous devenez sourd?" H. "Gortu biar genduzen auzuak 

geure orruegaz" Etxba Eib. "Abioian, motorran onduan juatia da gortzia" Ib. "Fabrikako zaratiakin erdi gortuta 

dare langilliak" Elexp Berg. Cf. entzungortu, sorgortu. � Tr. Documentado al Sur desde la segunda mitad del 

s. XVIII, al Norte lo encontramos en Etcheberri de Ziburu, Pouvreau, Tartas, Hiribarren (Egia 62) y Goyhetche 

(239). � Ez aditu egiten dut / alegia ni gortu. EZ Eliç 326. Behar duzu [...] hainitz gauza iragan beharriak 

gorturik. SP Imit III 44, 1. Mundiak, bekhatiak, itsutu nute eta gorthu. Tt Onsa 177 (v. tbn. 22). Jainkoak deitu, 

ta ni gortu! O nere itsua! Cb Eg II 128. Gortu oi dirialako gauza on guztietara. CrIc 79. Deituten gaitu orain. 

Gortuten gatxakoz. Mg CO 104. Gorturik zeure belarrijak Jaunaren deijetara. Astar II 227. Gortua zegoan [...] 

ondo-esanak aditzeko. Lard 94. Iya illik otzak, / ez duela gortuko, / kukuaren otsak. Noe 60. Enakala gortu ire 

kanta zar oiekin. Sor AuOst 70. Ogei urte bazen oso gortua zegola. Goñi 55. Aren arrantzakaz gortuta. Otx 122. 

Belarri batetik gortuta nabik. SM Zirik 56. Bistia laburtu, belarriak gortu. And AUzta 135. Gorturik ez 

gaudenok badugu honen entzutea. MEIG I 107. 

v. tbn. AA III 365. fB Ic I 63. Añ EL 2 166. Ur MarIl 18. Urruz Urz 13. Ud 66. Xe 243. Azc PB 360. A Ardi 100. 

Enb 91. AB AmaE 22. Ir YKBiz 164. Anab Poli 112. Bilbao IpuiB 84. NEtx Antz 102. Gand Elorri 125. Alzola 

Atalak 36. 

� Txiztu batak, txiztu besteak, erdi-gortu eben Batxi. A BGuzur 115. 

�2. Ocultar, mitigar un sonido. � Patroiak gogor dakio / soiñu ua gortuz. "Acallando aquel ruido". Or Eus 397. 

2 gortu (S ap. A; H). �1. Enardecer, animar, inflamar. "1. enflammer, s'enflammer d'ardeur, de ferveur. "2. 

animer, encourager, comuniquer du courage, de l'ardeur. [...] Algar gortzea, s'encourager l'un l'autre. 3. 

réchauffer. Hatsez gortzea, réchauffer de son haleine (CantIzp)" H. "Gort, animar, excitar, inflamar. [...] Algart 

gort ezazie, animaos los unos a los otros (Othoitz 36-8). Gort ezazu ene enthelegia, guardad mi inteligencia 

(Othoitz 35-18)" A, quien erróneamente lo considera como "indet. de gorde 'guardar'". � Tr. Documentado en 

Leiçarraga (un ej.) y en autores suletinos y mixanos. � Eta erran ziezén Pilatek [...]: hogenik batre eztut 

erideiten gizon hunetan. Eta hek hanbat gortzenago ziraden. Lç Lc 23, 4 (Dv muthiritzenago ziren, Leon are 

finkiago erran zioten). Zu niganat hotzenago, / ni zuganat gortzenago. O Po 21. Ene bihotz epelaren / gar behar 

zen gauzetan, gortzen. Ib. 50. Suiak eta iguzkiak gortzen eta berotzen [baitu gizona]. Tt Onsa 102. [Apostolien 

predikiek] mündü güzia argitüren eta gorthüren ziela. Bp II 72. [Karitatiaren] süiaz gorthürik. Mst III 58, 5 (Ch 

erretzen). Ardüra zure nahiküntek, gortzen eta phüsatzen zütie. Ib. 11, 1 (v. tbn. 2, 3 y 2, 2). Gomitu 

errespetagarri horiek gortzen baninduten lan horren intseatzera. AR 4. Deusere [...] desir hartan aboro gort 

gitzakeenik. Ib. 34 (v. tbn. 5). v. tbn. Mercy 4. UskLiB 100. Mde Pr 48. 

�2. (S). "Gorthü, ogi mutxitzerat emana, laberat sarthu eta berotuz gozatu" Alth in Lander RIEV 1911, 599 � 

Lh: "Mettre au four un pain dur moisi pour le rafraîchir". 

3 gortu. "Aterirse" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 57. 

gortu. v. gorritu. 

gortugarri. v. gorgarri. 


mende. 

957


gortura. � Fervor, enardecimiento. � Hain gorthürarekin ari zen [San Antonio] nun [...] bazter guzietarik 

saldoka haren pheredikietara joaiten beitzeitzon. ArmUs 1896, 114 (ap. DRA). 

gortustatu. v. gorkustatu. 

gortxinga (AN-larr), gortzinga (AN-gip), ortxinga (G-azp, AN-gip-larr, B), bortxinga (AN-5vill, B). Ref.: A 

(ortxinga); Asp ANaf (gortxinga); Gte Erd 87. � "Rayos intermitentes del sol" A. "Calor fuerte, sofocante. 

Gortxinga dago" SMuj EEs 1921, 29. "Gortzinga, resol (panza de burra)" (AN-gip). "Gortxinga, var. de 

ortxinga. Rayos intermitentes de sol" Asp ANaf. "[Eguzkiak] bortxinga aundiak egiten ditu (AN-5vill), ortxinga 

ederra dago orain (G-azp), bero ortxinga ederrak egin ditu gaur (AN-gip) [...], goibel artetik eguzkia bortxinga 

dago (AN-5vill), goibel artetik eguzkia ortxinga dago (AN-gip)" Gte Erd 87 (junto a eguzkia kirika, sar-atraka 

ari da, etc., de otras zonas). v. burtzinga. 

gortxingaka, bortxingaka. � "Eguzkiak bortxingaka ari du laino tartetik (B)" Gte Erd 87 (junto a eguzkia 

kirika, sar-atraka ari da, etc., de otras zonas). 

gortxingatu, bortxingatu. � "Gaur, goibel tartetik eguzkiak bortxingatzen du (AN-5vill)" Gte Erd 87 (junto a 

eguzkia kirika, sar-atraka ari da, etc., de otras zonas) 

gortze. "Ensordamiento, gorrera, gortzea" Lar. 

gortzinga. v. gortxinga. 

goru (V; Lcc, Lar, Añ (V)). Ref.: A; Urkia EEs 1930, 25; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. � Rueca para hilar. 

"Irun bear dan kirrua artzeko ta eukitzeko makilla (V-gip)" Urkia EEs 1930, 25. "Goruan arixa ixo" Iz ArOñ s.v. 

ixo. "Gure amandrian gorua, makiñatxo bat moltsu ataratakua" Etxba Eib. "Gure ganbaran bazan goru zar bat" 

Elexp Berg. � Gorua garrian ta gogoa kirolan. RS 63. Goruak zuek obeto / beste armarik baino. BBizk 14. 

Amulu edo kirru, goruban biribilduba [...] iruten. Mg PAb 126. Gorua naiz jostorratza zuzen erabiltzea. VMg 

IX. Kiloa (gorua) dezanean altxa gerrietan. Or Eus 104. Urre-goruaz jo nuan. Canc. pop. in Or Eus 117 (v. tbn. 

in Etxde Alost 98). Egunean iraulten egon da gorua. (Interpr?). Arti MaldanB 222. Trangatzen asi ta goruan 

jartzeraiñoko lanetan zebiltzanean. And AUzta 65. v. tbn. Azc PB 232. Ag Kr 131. Laux BBa 6. � Eguraldi 

txarrak diran denpora batzubetan dagoz egun askotan andrakumiak gorubari dautsela. CrIc 105. 

- DORNU-GORU. v. tornu. 

- GORUA EGIN. Hilar. v. GORUETAN EGIN. � Etxian egiten dabee goruba, ta ezin bada gustija eragiten 

dabee pagauta. JJMg BasEsc 113. Bialduten ditubee [...] krijadaak, goruba egitera. Ib. 120. Alkondara barririk 

/ ez yatzu ikusten / gorurik zeure etxean / ez dabe egiten. Zav Fab RIEV 1909, 37. 

- GORU-ARDATZ. "Huso" Añ. � Besoak zabalik eta bira-biraka, goru-ardatzaren irudira. Ag G 44. 

- GORU-BATZAR (V-gip ap. Iz ArOñ). Reunión de hilanderas para hilar en grupo. 

- GORU-BURU (V). Ref.: A; Iz LinOñ 181, ArOñ. "Rocadero, envoltura del copo del lino" A. "Zaratea 

ateratzeko irulau perdigoe edo arta-ale biribillenak goruburuan sartuta egiten zituzten" Iz LinOñ. "Goru-burua: 

el rocadero (no la envoltura del copo); zimitzezkua edo lastozkua izaten zan" Iz ArOñ. � Oneek iruteko biar 

dira goruburuban apaindu ta ardatzian batu arija eginaz batera. Mg PAb 139. 

- GORU-ERRONDA-AFARI (V-gip ap. Iz ArOñ). Cena que sigue a las reuniones de hilanderas. 

- GORU-ESTALKI. "Capillo de rueca" Lar. "Rocadero, cucurucho de la rueca" Ib. v. GORU-TXAPEL. 

- GORU-MAKILA. Rueca, huso. v. GORU-ARDATZ. � Oba zeunke goru makillea artu ta gorubetan ekin. Otx 

164 (v. tbn. 105). 

- GORU-TXAPEL (V-ger-arr-gip; Añ (V)). Ref.: A; Urkia EEs 1930, 25; Iz ArOñ. "Capillo de rueca", 

"cucurucho de la rueca" Añ. "Goruko kirruaren zorro apaingarria (V-gip)" Urkia EEs 1930, 25. � Gorua ta 

gorutxapela, zillarrezko ariz [...] apaindua. Ag G 52 (v. tbn. 335). v. tbn. Erkiag Arran 44. 

- GORU-ZAMAR (-samar V-ger-m ap. A; Aq, Añ (V)). "Rocadero, zamarra, goruzamarra (G)" Aq 178. 

"Capillo de rueca", "cucurucho de la rueca" Añ. v. GORU-TXAPEL. 

- GORU-ZORRO. "Goru-sorrua: el envoltorio para sujetar el copo en el rocadero" Iz ArOñ. v. GORU- 

TXAPEL. 

� Etim. De lat. colum. 

gorueta (Vc ap. A; Añ), gorubeta. � "Arte de hilar" Añ. "Operación de hilar" A. � Jostia, eunetia, gorubetia, 

atxurketa. CrIc 62. Ze oker egiten etzenduezan lenengo letra ta goruetak? Añ LoraS 89. Ezpatetara, gorubetara 

edo beste gau biar batera juatia. fB Olg 114. Ezpatetiaren edo gorubetiaren, artozuritutiaren edo [...] apari 


mende. 

958


merijenda baten ondorik. Ib. 110. Batubagaz gabian, nai gorubeta, nai beste biar batera. JJMg BasEsc 113. 

Gorubetia kanpokuakaz egitia. Ib. 109. 

- GORUETAN (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). Hilando. "Hilar, goruetan egon, ardatz egin" Lcc. "Goruetan 

ziharduan bittartian sorgiña sartu jakon tximinixatik katu forman" Elexp Berg. � Banekike goruetan, / 

gonearekin atorrea. Lazarraga 1190r. Erkules [...] / goruetan [dago]. BBizk 14. Ta amaren gisa alaba josten, 

ardazketa edo goruetan txit gogotik aritzen zan. Cb Senar 104. Marija guria gorubetan, biar ezdan ordubetan. 

Mg PAb 122. Edozein atsotxo goruetan baño eztakien batek. Añ MisE 165. Goruetan ere kotxeian aria arturik 

mataxa egiten dan bezela. JBDei 1921, 355. Oba zeunke goru makillea artu ta gorubetan ekin. Otx 164. 

Alostorrean nengoanean / goruetan [...]. Canc. pop. in Or Eus 117 (v. tbn. in Etxde AlosT 97). Neguko gau 

luzeetan goruetan da arilketan. Akes Ipiñ 22. Jakina da Herkules goruetan agertu ohi dela Omphale 

erreginaren oinetan. MEIG V 78. v. tbn. fB Olg 28. Apaol 89. Laux AB 45. Alzola Atalak 78. 

- GORUETAN EGIN (V-gip ap. Etxba Eib; Mic 7r, Añ (V)). "Hilar, goruetan egin" Mic y Añ. "Neguko egualdi 

txarretan, sutonduan jarri eta goruetan eiñ ipoñak esanaz" Etxba Eib. � Goruetan ta kaltzerdia egiten dozue. 

Añ LoraS 89 (v. tbn. 88). Domekeetan [...] dantzan egitia pekatu andijagua dala [...] etxian gorubetan egitia 

baino. fB Olg 81. Gabean andrak goruetan egiteko. And AUzta 97. 

goruetaldi, goruta-aldi. � Sesión de hilado. � Baserritako ardazketa edo goruta-aldiak. EEs 1913, 93. 

gorugin (V-gip). � "Gorugiñak, goruak egiten zituztenak" Iz LinOñ 181. 

gorula. v. gorule. 

gorulari (V-ger-m-gip; Añ). Ref.: A; Iz LinOñ 181, ArOñ (otsaillan). � "Hilandera" Añ. "Otsaillan mitxeleta 

orixak, Martixan gorularixak" Iz ArOñ. "Irulaak, ardi-ulia maratillan iruten dutenai bakarrik (besteai gorulaak, 

gorulaarixak) esaten zaie Oiñatin" Iz LinOñ 181. v. ardazle, gorule. � Andrea, ugaria eta gorularia. RG A 54. 

Santa Jenobeba ardatzle edo gorulari. Cb Eg III 347. Jostun / ta gorularijak. Mg PAb 147. Andra gorulari 

beartsuai. Añ LoraS 162. v. tbn. A EY I 291. NEtx LBB 362. 

gorularitegi. "Hilador, sitio donde se hila" Añ. 

gorule (vEys, H), gorula (V). Ref.: A (gorula); Iz LinOñ (irulaak), ArOñ (gorúla). � Hilandera. "Emakume 

gorule [...], femme fileuse" H. v. gorulari. � Maria gurea gorule gaixto, aren atorreak zulorik asko (G). Aq p. 

63. Gorulak gero dabee / egiten arija. Mg PAb 146 (v. tbn. 126). v. tbn. Mg CC IV y JJMg BasEsc 120 (gorula). 

Makil-dantzari eta gorule bikañak. Enb 110. 

gorundu. � Hilar. v. gorutu (2). � Liñu-lanean [...] Gorundu, matasatu, arildu, eun, josi. Eston Iz 95. 

gorune. v. goragune. 

goruntz. v. gorontz; gorantz. 

goruntzean, goruntzeko. v. GORANTZEAN, GORANZKO s.v. gorantz. 

goruta-aldi. v. goruetaldi. 

gorutu. �1. "Arrocado, a manera de rueca" Lar. �2. Hilar en la rueca. � [Linoa] txarrantxatu, ezpatatu, 

apaindu, gorutu ta arituta. VMg 24. 

gorutz(a). v. gorantz. 

gosa. � "(V-m), posarse las aves" A. � Agertu ziran sei edo zazpi kulinka ta eurakandik urrunegi barik gosa 

zirean. A Ezale 1898, 6b. 

gosaari. v. gosari. 

gosabetari. v. gozabetari. 


mende. 

959


gosagogor. � "(V-arc, Sc), recio, duro contra el hambre" A. � Atso asea, gosa gogor. "Vieja harta, contra la 

hambre rezia". RS 356. 

gosaia (det.). "Hambriento, gosaia" Lcc. v. gosaildu. 

gosaildu (BN-baig ap. A), gosailu (Sal, R-uzt ap. A), gosailo (R-vid ap. A), gosaio (S ap. A; Foix ap. Lh). � 

"Habitualmente hambriento, comilón, que nunca se harta" A. � "Gosaillu, ambicioso" Asp ANaf 659. 

gosakil. v. gosekil. 

gosal-. F. pref. de gosari. 

gosalaitzin (L, B). Ref.: A; Izeta BHizt. � Tiempo anterior al desayuno. "Antes de almorzar" A. "Gosalaitzinean 

aurpeia garbitu. Gosalaitzin beti gose" Izeta BHizt. v. gosalaurre. 

gosalarte (G, L-ain, B ap. A). �1. "La mañana hasta las ocho" A. �2. (En casos locales de declinación). Tiempo 

del desayuno. � Gosalartean badakuskete. "Mientras almuerzan". Or Eus 299. Gosalartean itz-aspertu bat / 

egiteko ba dute era. Ib. 229. 

gosalaurre (L, B ap. A). � (Con suf. local de declinación en sing.). Tiempo anterior al desayuno. "Antes de 

almorzar" A. v. gosalaitzin. � Gosal-aurretik nere etxean zure zai egongo naiz, biyar. EG 1956 (9-10), 52. � 

Trabajo que se realiza antes de desayunar (?). � [Auzolanetako] bearketa batzuk izaten dira janik bakoak, zein 

da gosal-aurrea edo armozartea, bazkal-aurrea, bazkal-ostea [...]. Ezale 1898, 250a. 

gosaldar (G-to ap. A), gosaltiar (L-ain ap. A). � "Comensal para el almuerzo" A. 

gosaldu (V, G, AN, L, B; Volt 72, SP, Urt I 7, Ht VocGr 346, Lar, Añ (G, AN), Dv, H, VocB), gosaritu, 

goxaldu (V-arrig-oroz-m, G-bet, L-ain-arcang; vEys, H (V)), gozaldu (G-azp-goi-bet), gosali (AN-arce), gosaltu 

(DRA), goizaldu. Ref.: A; EI 149 y 320; Iz Als (urrengo); Gte Erd 141 y 149. � (Aux. trans.). Desayunar; 

almorzar. "Armorzar" RG B 7n. "Gosaldu Nafarroan, askaldu, heben, 'almorzar'" Saug Voc. "Gosaldu berria 

naiz, je viens de déjeuner. Gosaldu zaharra. Gosalduz geroztik, depuis avoir déjeuné" SP. "Almorzar" Lar y Añ. 

"Desayunarse" Añ. "Goiz gosaldua, qui a déjeuné de bon matin" H. "Gosaldu-zaharra naiz (G, L), hace mucho 

tiempo que he desayunado. Gosaldu berria naiz (G, L), acabo de desayunar" A. "Gosalduak gara (AN-gip- 

5vill). [...] gosalduta gaude (V-m, G-azp)" Gte Erd 141. "Gosaldu al dezu (G-azp, AN-gip)" Ib. 141. � Tr. 

Documentado en la tradición meridional; al Norte se encuentra en Elizanburu y CalEH (cf. tbn. gosalketa en 

Axular). Hay gozaldu en Aguirre (AL 159 y G 302), goxaldu en Enbeita (207) y El Correo Vasco (1899, n.º 71 

(ap. NeolAG)), y goizaldu en A. Urriolabeitia (JEL 1908, 77 (ap. NeolAG)). Con respecto a las formas goxaldu y 

goizaldu, cf. gosari. � Gosaldu , barazkaldu, askaldu ta afaldu ta hogasuna galdu. RS 161. Nik, egunoro 

gosaritu, bazkaldu ta apalduten dodan baizen ziur. Mg PAb 67. Azeri zar andi bat, gosaldu gabea, zebillen sasiz 

sasi errabiz betea. It Fab 18. Gosal zak. [...] ophor hortan duk hire gosaria. Elzb PAd 69. Gosalduta badago, ni 

baiño obeki dago. Urruz Zer 60. Jaiki, jantzi, gosaldu. Iraola 115. Goiz izan arren, gosaldu nebian. Or Tormes 

67. Etxe batean, goizean gosaltzeko, etzeukaten ezer. And AUzta 41. Jan gelan sartzen denean, gosaltzekoan. 

MEIG IX 111. 

v. tbn. Sor Bar 85. Apaol 52. Azc PB 196. Echta Jos 257. Kk Ab I 77. A Ardi 30. Or SCruz 71. Enb 194. Tx B II 

175. Lab EEguna 109. Ldi IL 39. Lek EunD 24. JAIraz Bizia 92. Mde HaurB 89. Etxde JJ 189. Bilbao IpuiB 

190. Erkiag Arran 96. Osk Kurl 82. Ugalde Iltz 23. Anab Aprika 50. BEnb NereA 138. Alzola Atalak 70. Uzt Sas 

70. 

� (Aux. intrans.). "Gu gosaldu gara (AN-5vill, BN-ciz-lab)" Gte Erd 141. � Meza entzun ondoan, kondenatua 

gosaldu da. CalEH 1-9-1894, 2. 

� (Con compl. directo). � Non ta zer gozaldu zuten eztet ikasi. Ag G 302. 

� (Con la materia del desayuno expresada en sociativo). � Balizko esneakin ezin gosaldu. And AUzta 41. 

- GOSALTZEKE. Sin desayunar. � Ta, gosaltzeke? Yanak / osasuna gordetzen dik, / motell! Ldi UO 42. 

gosalgarai. "(Gc), hora de almorzar" A. v. gosalordu. 

gosali. v. gosaldu. 

gosalketa (G-goi-nav ap. A; SP, sin trad.). � "Acto, operación de almorzar" A. 


mende. 

960


- GOSALKETAN. Almorzando. � [Emaztekin] elheketan, presentketan, gosalketan eta bisitaketan hasiz gero, 

peril handia da arimako. Ax 404 (V 263). 

gosalondo (V, G, L ap. A; SP, Urt, Dv) gosari ondo. � (En casos locales de declinación en sing.). Tiempo de 

después de desayunar. "Gosal ondoa, l'après déjeuner. Gosal ondoan, après déjeuner" SP. "A jentaculo, [...] 

gosálondóan, gosaldu ondóan" Urt I 7. "Luego de almorzar" A. � Txolarteetan, gosari ondoan, bazkalondoan. 

EEs 1917, 73. Gosal onduan lanera junda. JanEd II 89. Trikiti ori / asten zan gosal onduan. Uzt Sas 107. v. tbn. 

Or Eus 78. Zerb Banhar 78. AIr EuskIp 42. 

� Ze gosari ta gosalondo? A Latsibi 13. 

- GOSALONDOKO. "L'après déjeuner" SP. 

gosalordu. "(V-ger, G, AN, L), hora de almorzar" A. 

gosaltenore. "(L), hora de almorzar" A. v. gosalordu. 

gosaltiar. v. gosaldar. 

gosaltu. v. gosaldu. 

gosandra. "Garganta" Darric (ap. DRA). 

gosarde (Lar, H). � "Valimiento, privanza" Lar. "Privar con el príncipe, gosartu, gosardea, esku andia iduki" 

Ib. 

gosari (V, G, AN, L; SP, Lar, Añ (G), Arch VocGr, Dv, H, VocB), gosaari, goxari (V-ple-arrig-m, L-côte; H 

(V)), gozari (G-azp (gozai), G-goi). Ref.: A (gosari); EI 319; AEF 1926, 16; Iz Als (gosaiya), Ulz (gosaríe), To; 

Etxba Eib; Satr VocP; Gte Erd 141. �1. Desayuno; almuerzo. "Déjeuner. Gosariko, qui appartient au déjeuner. 

Gosarirako, qui est destiné au déjeuner" Dv. "Goizeko se toma a las 5 y media de la mañana próximamente [...]. 

Gosaria es a la 8: se toma caldo, patatas [...] (AN-erro)" AEF 1926, 16. "Gosarixa, voz recesiva en Eibar, a 

causa de la generalización viciosa del erderismo [armozua]" Etxba Eib. "Gosaria hartu eta mendira joan ziren 

(V-gip, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 141. Cf. ARRATSALDE-GOSARI. � Tr. Documentado sobre todo en textos 

meridionales; al Norte lo emplean Goyhetche, Hiribarren, Elizanburu, Lapeyre y Arbelbide. Gosari es la forma 

general. Hay un ej. de goxari en Moguel (junto con gosa(a)ri) y otro en Akesolo. Tbn. emplea goxari Arana 

Goiri, aduciendo razones etimológicas (tal como se propone en Ast Apol 310ss.) y explicando tanto goxari como 

goxaldu a partir de goiz, gox (cf. tbn. goxaldu y goizaldu en gosaldu). Se encuentra además gozari en D. Aguirre 

(junto con el menos frecuente gosari (G 28)). En DFrec hay 3 ejs. de gosari. � Pena bat ezarri: gosari edo 

afaria kendu. Cb Eg III 387. Zuben gosari ori / otzten oi dago. BorrB 18. Laster etorriko dira gosarija artutera 

[...] eguberdiraño. Mg PAb 119 (106 gosaari; CC 239 gosari). Goxarija alkarregaz artuta. Ib. 168. Etxekoak 

bear dituen gosari, bazkari eta aparia. AA I 578. Goizeko aphairu edo gosariaren egitera zohan. Lap 57 (V 30). 

Goxariña da baru-eguneko artu datten goxari ariña. AG 1446. Zazpiterdietarik zortziretara jaten zuten gozari 

obea. Ag G 23. Non dute gozari? Ib. 302. Zer artu daike barau-eguneko gosari ta apari-izkian? KIkV 79 (KIkG 

64 gosari). Egin zagun gosari. Lek EunD 19. Gosaria artu yunat. Or QA 151. Bost t'erdietan jeiki [...], gosaria 

artu. Salav 40. 

v. tbn. Gy 1. Bil 150. Elzb PAd 69. Sor AKaik 116. AB AmaE 381. Apaol 41. Echta Jos 20. A Ardi 6. Kk Ab I 

64. JanEd II 142. Tx B 49. Ldi IL 64. TAg Uzt 253. Lab SuEm 178. Mde HaurB 24. JAIraz Bizia 18. Etxde JJ 

249. Anab Poli 42. And AUzta 82. Osk Kurl 85. Erkiag BatB 187. NEtx LBB 61. Uzt Sas 348. Berron Kijote 213. 

MIH 187. 

�2. "(B), merienda. Gosaria artu (B), merendar" A. v. ARRATSALDE-GOSARI. 

- GOSARI-DENBORA. Tiempo, hora de desayunar. "Gosari denboran itz egingo degu (G-azp)" Gte Erd 141. 

- GOSARIDUN. � Gosariduna ikusteneko, / ugari zaie listua. "La portadora del almuerzo". Or Eus 299. 

- GOSARI-GAI. � Âri-giltzurrin, muin eta xerrak / au dute gosari gaia. "Esta es la minuta del banquete". Or 

Eus 230. 

- GOSARI-LEGE, GOSAL-LEGE. � Gazteak, gosal-legea egin / ta [...]. Or Eus 78. Egin ttute gosari-bazkarilegeak. 

"Han desayunado y comido como es de ley". Ib. 364. Kataliñek, guziai banaka banaka, gosarilegea 

eman zioten. JAIraz Joañixio 11. Ardangela batean gosari-legea egin ondoren. NEtx LBB 18. Gosari-lege bat 

jarri ta eraman zieken San Markoraño. Ataño TxanKan 223. 

- GOSAL-OPARI. Invitación a desayunar. � --Gosal zazu gurean [...]. --Milla esker zure gosal-opariagatik, 

baiñan [...]. Etxde JJ 190. 


mende. 

961


- GOSARITAKO, GOSAITAKO. Para desayunar. "Zer nahi duzue gosaitáko" Urt Gram 473. � [Gorringoa] 

iretsi baitzuen gosaitako. Hb Egia 57. Eznerik ere etzuen [...] gosaritako. A Ardi 97. Aza-zurten batzuk yaten 

niarduen gosaritako. Or Tormes 75. � (Adnom. de gosaritan). � Gosaitako orduan. Iraola 118. 

- GOSARITAN, GOSAITAN. Desayunando, en el desayuno. "Déjeuner, gosaitan hari" Urt Gram 385. 

"Gosarita (G, L), acto, operación de almorzar. Gosaritan ari da, está almorzando" A. "Gosaritan gutxi jan degu 

(G-azp)" Gte Erd 224. � Gosaritan bakarrik baso bat betetzen nuan. Anab Aprika 78. � (Con eman). Dar de 

desayunar. � --Naukazu baraurik. / --Beriala gosaitan / emango diot nik. Sor AKaik 113. 

- GOSARITARA. A desayunar. � Kapoeokin barazkaritara / adarroki gosaritara ['a merendar' (?)] / arratsean 

oake ollokin afaritara (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 128. Gosaritara jaisteko garaia. Etxde JJ 249. 

- GOSAL-TOKI. Lugar donde se desayuna. � Igo dira gosal-tokira, ta txokolatea an zegoan oso osorik. Or 

SCruz 26s. 

- GOSARI TXIKI (G, AN, L-sar). Ref.: A; AEF 1924, 162; Iz To. "Desayuno ligero" A. "Gosaaritxiki, o café 

con leche o sin ella, que se toma a la mañana antes de comenzar las faenas" AEF 1924, 162. "Gosari txikiya, el 

primero que se toma al levantarse" Iz To. � Ni yeiki baino lehen, eginak zituela gosari ttiki eta handiak. Elzb 

PAd 69. Gosari ttiki bat hartu. Arb Igand 90. Joaten ziran, gozari txiki bat eginda, soroetara. Ag G 23. Gosari 

txiki bat egin. Etxde JJ 10. Don Kijotek ez zuan gosaritxikirik nai izan. Berron Kijote 98. Mezetara joaterako, 

gosari txiki bat. Uzt Sas 340. Gosari txikia artzeko. Ataño TxanKan 126. v. tbn. TAg Uzt 253. Lab SuEm 181. 

- GOSARIZ. "Gosariz etortzen ziren, venían para el almuerzo" A Apend. "Gosariz etorri, venir invitado a 

almorzar (AN)" A EY III 243. 

- GOSARI-IZKI. "(Vc), almuerzo ligerísimo" A. � Mezara orduko etzean goxari-iski bet artzeko asmoz. Akes 

Ipiñ 29. 

- GOSAL-ZITZI. "Desayuno de carne o de pescado" DRA (?). � Gosal-zitzia egiñ eta Jaunak Pedrori begiratu 

eta galdetu zion. Arr Bearg 224 (ap. DRA). 

� Etim. Probablemente derivado de gose, explicación propuesta ya por Garibay. 

gosarin (Bera), goxarin. (Neol.). Creado por AG en 1897 de goxari 'desayuno' y arin 'ligero'. � Colación, 

refección. "Goxariña da baru-eguneko artu datten goxari ariña" AG 1446. 

gosariño. � Dim. de gosari 'comida ligera' (?). � Gau hartan [...] gurekin egin lezakete gogotik krakadaño 

(gosariño) bat. Lf Murtuts (2. a ed.), 87. 

gosari ondo. v. gosalondo. 

gosaritu. v. gosaldu. 

gosaritxo. � Dim. de gosari 'desayuno'. � Pozik ematen zien bere gosaritxoa. Inza Azalp 20. Bigarren 

gosaritxoa an eginda. Anab Aprika 101. 

gosarta (Lar, H). � "Inteligencia", "intelección" Lar. 

gosatu. v. gosetu. 

gosbera. v. gosebera. 

gose (gral.; Lcc, Mic 7r, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), goze (Volt 78). Ref.: A; A 

Apend; Lrq; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Iz ArOñ, Als (patera), Ulz; Gte Erd 24; Elexp Berg. � Tr. Gose es la 

forma general. Hay algunos pocos ejs. aislados de goze en Iturzaeta (Azald 9), Lauaxeta (BBa 128 y 82) y 

Kirikiño (Ab II 31). En DFrec hay 114 ejs. de gose. �1. (Sust.). Hambre. "La faim" SP. "(Hambre) canina, gose 

ase eziña, txakur gosea" Lar y Añ. "Hambre canina, [...] gose amorratua" Lar. "Picar los tolanos, gose andia 

iduki" Ib. "Faim, besoin de manger. Gose handi bat zuelarik [...]. Gosea hiltzea, histea, effacer, faire disparaître, 

apaiser la faim" H. "Gose eztanean, janaria; aterri danean estalkia (Vc Prov): cuando no hay hambre, procúrese 

tener alimento [...]. "Gosea bera jaki", kau erraiten da, bat goseak argilatuk dagolari, ogi utsa jatan dugunean 

(Sal, R)" A. "Gosea lasterkatüxe dizügü (S), hemos hecho correr un poco el hambre. [...] Gosea kamustuxe dugu 

(L), hemos desafilado un poco el hambre. Gosea ilxe dugu (R-uzt), hemos matado algún tanto el hambre" Ib. s.v. 

bazkarizka. "Gose. Bizikose. Izango dira goseak eta aseak (V-m)" A Apend. "Gósia kentzeko bídia badugu ta zér 

geiágo?" Iz Ulz. "Gerren ondorian, gosia eta beste iru Apokalipsisko zaldunen opia" Etxba Eib. "Gose aundia 

daukat (V-gip, G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 24. Figura tbn. en LE Doc voc. � Tr. De uso general en todas las 

épocas y dialectos. � [Iainkoa dela] uritea eta idortea [...], urthe asea eta gosea [...] igorten dituena. Lç Ins C 


mende. 

962


1v. Arrausi luzea, loa edo gosea. RS 276. Eztut gose handirik eta apetitorik. Volt 165. Eztu beñere izanen 

goserik. Ber Doc 119v. Ogi onez [...] / satiatu gosea. EZ Eliç 389. Nola gosea edo aphetitua baita ianhari 

guztien saltsa eta iakia. Ax 492 (V 318). Gosea bera iaki. O Pr 203. Ukhanen du gose errabiatia. Tt Onsa 88 (v. 

tbn. Dh 164 gose errabiatua). Gosearen eta egarriaren asesiatzeko. ES 381. Gosearen trabajuarekin dagoanari 

jatera ematea. OA 100. Erroman gose andia ta eriotza asko izan ziran. Cb Just 53. Gose onarentzat ez dago 

jaaki dongarik. Mg PAb 58s. Goseak estutzen zuen. VMg 55. Euren yatekotik / ase nik gosea. Zav Fab RIEV 

1907, 537 (v. tbn. gosea ase en Mg in VMg 99, Ag G 55, Ldi BB 48, TAg Uzt 146, Etxde JJ 165, Vill Jaink 135, 

NEtx LBB 167). Gose andiak igaro. Lard 126. Haur flako heiek, goseaz ezinduak. Prop 1876-77, 286. Gosea 

illtzeko ta egarria kentzeko. Mb JBDev (ed. 1882), 159 (v. tbn. gosea hil en Ax 416 (V 270), VMg 79, AA III 

469, It Fab 146, Arch Fab 205, Dv Dial 21, AB AmaE 292, Sor AuOst 80, Kk Ab I 93, Or Aitork 280; Ip Dial 21 

gosea hilerazi). Jasanen zuela [...] gosea, egarria, hotza. Jnn SBi 78. Gosez aulduta. Kk Ab I 82. Gosea kentzeko 

aña baburrun. Ag G 327 (v. tbn. gosea kendu en contexto similar en Mb IArg I 104, Añ LoraS 176, VMg 79, 

Zav Fab RIEV 1907, 530, Hb Esk 167, Lard 543, It Fab 257, Bv AsL 128, Azc PB 355, Laux BBa 82 , 

Enb 166, JAIraz Bizia 47, Bilbao IpuiB 252, BEnb NereA 102; Tt Arima 49 gosia edeki). Sufritu du amaika gose. 

Noe 61. Hura egarri gose minetan da sekulako galduren. Ox 76. Bide hartatik bardinduko nebala neure gosea. 

Or Tormes 45 (v. tbn. Ibiñ Virgil 73 gosea berdindu). Zeruetako gure Aita! Gure gose luzeari oturuntza eman 

diozu. Or Mi 131 (v. tbn. NEtx LBB 188 gose luze). Zirika zebilkien gosearen eztena. TAg Uzt 96. [Naparroan] 

gose gogorra dagola. Or QA 89. Aur gaxo oien gosea ixiltzeko. NEtx Antz 126 (v. tbn. Or Eus 145 gosea isildu). 

Gosea dauko andia. Bilbao IpuiB 94. Gosea zuritu eta ibituteko lain batzen eban. Erkiag BatB 23. Gosea 

engañatzeko. And AUzta 66. Ase baino gehiago, gosea haunditu. Larre in Xa Odol 11. Goseak ez du pensamentu 

onik (B). Inza NaEsZarr 2158. Harrapariek bere gose ase-ezina [...] berdin zezaten. MEIG IX 28 (v. tbn. MIH 

88 gosea berdindu). 

� (Como primer miembro de comp.). � Gose urtiak, pestiak, gerrak. fB Ic III 264. Lengo gose-egunetan neure 

burua ikusita. Or Tormes 47. Gose-bolaran. In Tx B 228. Gose-esnale zorrotza baita basoa. TAg Uzt 75. Gosearoa 

etenaz, gose ordez asea. Erkiag Arran 114. Gose-xaltxetan gozaturik. "Con la salsa de su hambre". Berron 

Kijote 213. � Gose-erasana guzia. "Transido como está de hambre". Or Eus 192. 

� Jaun Gose eta andere Egarri zituen elgarretaratu. HU Aurp 163. 

� (Lar, Dv, H). Avidez, ansia, pasión. "Agucia, voz anticuada, deseo y hambre de tener algo" Lar. "Cupidité" 

Dv. "Faim, désir vif, passioné" H. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. � Hire graziaren gosea 

dutenék. Lç Ins A 6r. Bienabenturaduak dira Justiziaren egarria eta gosea daukeenak. Cap 19 (Lg II 145s, Añ 

CatAN 67, Gco II 85 -ren gosea eta egarria). Desira khartsu bat [...], gose eta egartsu handi bat ene arima 

hartaz neurritzeko. Brtc 238. Doktrina ondo ikasteko gose andiarekin. Mg CC 109. Nere diru naiak edo goseak 

gorde erazi ziztan [zillarra]. Ib. 122. Jaunaren itzaren gose eta egarria duenak. AA III 426. [Naasteko dantzan] 

egiten dira isil mandatubak, ta batuten da aragijaren gosia. fB Olg 198. Eia senditzen duen desirazko gose hura 

saindutasunarentzat. Jaur 380. Zoin duen hartze ona, zer nahiren ikasteko, eta zer gosea. HU Aurp 190. 

Gaitzerako gosea. Or Mi 135. Beti zoriona amets, eta gose ori ezin il sekula. Vill Jaink 142. Emeki emeki [...] 

joan zitzazkon bere ontasun horiek [...]. Gose handia zutelakotz auzoko erregeek. Ardoy SFran 36. Barnean 

baldin badu / plazerren gosea. Xa EzinB 35. v. tbn. Monho 144. CatB 83. Hb Esk 48. Elsb Fram 182. Jnn SBi 

153. Azc PB 319. Ag AL 20. 

� (Precedido de tema nominal nudo). � Ondasun-gose ezin asearekin. Lard 537. Ohore gose errabiatua. HU 

Aurp 64. Albiste-gosea asetu ezinik. Ag Kr 200. Piarresek lan gosea du. JE Bur 109. Errien gerra-gosea. Or Eus 

208. Edozein gizonen eder-gosea asetzeko laingoa. TAg Uzt 285. Galdu dut nere jainko gosea. Mde Pr 129. 

Irabazi-goseak [...] zenbat galera dakarkigun! NEtx Antz 108. Gure justizi-goseak or luke asebide egokia. Vill 

Jaink 103. Lagunarte gosea [...] zuan. NEtx LBB 70. Ez du aginte goseak ekarri, jakin goseak baizik. MIH 339. 

v. tbn. Dh 268. Dv LEd 171. JE Bur 137. Ir YKBiz 279. Eguzk GizAuz 28. Iratz 178. 

� (Precedido de part. o radical vbal.). � Xoratua atxiki zuela bide guzian jakintsunak jakin-gosea. HU Aurp 98. 

Besteri kalte egin-gosea. Or Aitork 51. v. tbn. Mde Pr 155. Iakin-gosea berdintzeko. Zait Plat 84. Jainkorik 

ezpadago, gure egin-goseak eztu xederik. Vill Jaink 151. [Karta bat idatzi dio] Euskalerrira etor-gosea 

adieraziz. NEtx LBB 290. 

�2. (G, L, B, BN, S; SP, Deen I 488, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon; A; Lrq; Iz ArOñ (óillo). (Adj. y, a veces, 

sust.). Hambriento. "Qui a faim. [...] Gizon goseak bake guti, qui a faim n'a guère de paix" SP. "Zerri goseak 

ezkurra amets (G), [...]. Oillo gosea kantari, neska gosea dantzari (V; msOch)" A. "Oillo gosia kantaari" Iz 

ArOñ (cf. Mg PAb 122 y Etcham 235). v. gosebera, gosedun. � Tr. Documentado ya desde Dechepare en todas 

las épocas y dialectos. � Johan gosse (1366). Arzam 263. � Ikhusirik anhitzetan beharrian pobria / eri, gose, 

egarria eta buluzkorria. E 67. Hurunik eztan etsea, ezin lizate asea, ta bai gosea. RS 287. Otso gosea ebiloki. 

"Lobo hambriento, andador". Ib. 471 (v. tbn. O Pr 393). Etsai gosea eta kruela. Ber Doc 122v. Arima goseei 

eman / zuk saziamendua. EZ Noel 102. Gosea asetzeagatik, eria sendatzeagatik. Harb 211. [Iaunak] goseak 

bethetzen ditu / munduko ontasunez. EZ Eliç 269. Probe gose premian zegoenari. Ax 233 (V 156). Urde gosek 

ezkur amets. Saug 51 (tbn. en O Pr 456 goseak). [Iainko Iaunak] goseok bethetzen ditu, dagoten ontasunez. Hm 

163. Othoi, urrun diezadazu / deabru tropela gosea. Gç 195. Ezkurrean ametsa du txerri goseak. Echag 162 (v. 


mende. 

963


tbn. Ox 188, Ldi IL 59 y Or Eus 132). Eztik beharririk sabel gosiak. Arch Fab 217. Kontzientziako har bizi gose, 

bihotz jale hura. Dv LEd 223 (Cb Eg II 124 konzienziaren ar goset biotzeko ura). Goseai jaten eman. Lard 279. 

Juduak dire [...] odol-edale goseenak. Elsb Fram 157. Txakur gosea bezin [...] igar. Ag G 255. Iru ago gose. Or 

Aitork 143. Begi gose auek. Ib. 219. [Zaldun ibiltariaren bizilegea] askoz-ere neketsuago ta ebainduago ta 

goseago ta egarriago [dala]. Berron Kijote 146. Bilintx gosea, bizi zeino ondorerik gabeko amets xuri-gorriak 

iruten ihardun zuena. MIH 298. Zakur gose batzuek harturik lagun. MEIG I 175. Irakurle gosea zai eduki gabe. 

MEIG II 146. 

v. tbn. O Pr 250. Monho 92. fB Ic I 57. Zav Fab RIEV 1907, 533. Zby RIEV 1908, 208. Aran SIgn 104. AB 

AmaE 260. AG 1572. A BeinB 57. JE Bur 76. Or Tormes 71. SMitx Aranz 95. Etxde JJ 246. NEtx LBB 187. Uzt 

Sas 221. 

� (Ref. al sexo). � Nerau baño non ete da / ederrago donzellarik? / Mutil gose ongurarik / mundu guztian ez 

ete da? Lazarraga 1190r. Badanik bere, dozuna legez / aragi gaxto gosea. Ib. (B) 1159vb. 

� "Aize gosia (Ostabat)" StJayme (ap. DRA). 

� (S ap. Lrq; Dv, H). (Formando compuestos adjetivos). "Lan gose, affamé de travail, exigeant pour le travail" 

Dv. "Lan-gose, bourreau de travail; uhue gose, qui a soif d'honneurs" Lrq. � Ohore goseak ziren eta bertzeez 

gorago altxatu nahiak. Lg II 211. Giristino onthasun gose [...] bat. Dh 256. Bertze orduz ikhusi zutena [...] hain 

laudorio gose [...] orai hain umil. Laph 152. Izpirik ez zen ohore gosea, ez handikaria. HU Aurp 178. Begi edergoseok. 

'Hambrientos de belleza'. Ldi BB 56. Ez izan itxuratiak, ez ondasun-goseak. Ir YKBiz 276. Hola nahiago 

dute oraiko sos-gose batzuek: guk ez! Zerb Azk 46. Etsipenean erori dena, zera izan da beti: on-gose izugarri 

bat. Vill Jaink 138. Oraikoak diren baino paper-goseago orduko Eskualdunak. Ardoy SFran 35. Gizon jatorra, 

lan gosea, zailla, zuurra. Alzola Atalak 115. v. tbn. Etxde JJ 210. Gand Elorri 10. 

� (G-azp ap. Gketx Loiola; SP). (Uso pred.). "Jesus Mari eta Jose! Beti jan da beti gose" Gketx Loiola s.v. betigose. 

v. GOSE EGON, GOSE IZAN. � Iauna, noiz ikhusi augu gose edo egarri [...] eta ezaugu zerbitzatu? Lç 

Mt 25, 44 (He, Dv, SalabBN, Leon, Ol, Or, IBe gose; Ip gosetürik, Echn, Ur (G) gosetua, Samper goseak, Ker, 

IBk goserik). Gose eta flako aurkhitzen baitzen. Lg I 269. Gox jagija, gox gose. Mg PAb 121. [Zeruan] bethi 

Jainkoaz aseak eta bethi Jainkoaz gose. Dh 178. Bizi dire miserian, bethi gose eta hiratu. Gy 32. Dohatsu, 

dabiltzanak gose ta egarri. Ox 70 (v. tbn. 92). Areik dana ganezka... Gu barriz gose. Enb 97. Ardi danak, beeka, 

gose bait-nituan. Lek EunD 31. Gorputxo bera / ferekuz gose jadanik. Mde Po 81. Aspaldi Engraziren gose bizi 

zela. Etxde JJ 135. Negu gabetan amaren gose / Amarik gabe... gaua bai luze! NEtx LBB 251. � Gose gose 

geratzen nintzan. Or Tormes 85. � Gazteengana urreraturik, kanta gozoen egarri-gose. Erkiag Arran 20. � 

(Precedido de tema nominal nudo). � Zekena beti on-gose. O Pr 426. Guziak kargu gose eta nausi nahi. Zby 

RIEV 1909, 230. Neure begiek, edergailu gose, / badute bazter norat alda. Ox 18. Ziengana joan zen jinko gose. 

Mde Pr 132. Ez gabiltz eguzki-gose. NEtx LBB 146. Entzulea, gero eta eder goseago dela ageri. Xa Odol 57. 

� (V-arr-gip, AN-larr, B, BN-baig, Sal). Ref.: A; Elexp Berg. "Ambicioso" A. "Gose utsa da (V-gip), es puro 

ávaro; litm. pura hambre" A EY III 250. "Ez da goseegi izan bear, no hay que ambicionar demasiadas cosas" 

Herr (ap. DRA). "Gosia: [...] ambicioso. Eztakitt zela izan leiken hain persona gosia" Elexp Berg. � Aberats 

gaxto gosea / non da hire zilharra? Gç 166. Onak nausitu orotan. Hura zitaken eder! Bainan ez giten izan 

sobera gose. HU Zez 89. Gizon goseari ondoreko ondatzalleak (AN-larr). 'Gizon zikoitzaren umeak 

ondatzalleak'. Inza NaEsZarr 417. 

� (V-arr-gip, AN-araq-larr; SP). Ref.: A (lur); Asp Leiz; Iz ArOñ (paga-lurra). (Ref. a la tierra). Pobre, seco, 

estéril. "Mendi goseak, montagnes stériles" SP. "Lurgose, tierra pobre, no abonada" Asp Leiz. "Paga-lurra: lur 

gosia edo abonu asko bear duana" Iz ArOñ. � Emen ikusten da toki leor eta gosean askoz ere gutxiago 

irabazten duala [zuaitzak] toki eze eta gizenean baño. Munita 73. Lur gose ta legor-xamarra. Ib. 59 (v. tbn. 

139). Lengo Oñati-mendi gose ta arloteak, oraingo mendi alai, apain eta aberats. Ib. 76s. 

- BETI-GOSE. v. beti. 

- DIRU-GOSE, DIRU-GOSETU. v. diru. 

- GOSE-AHAMIAT. "Gose-ahamiát (S), insatiable" Lrq. 

- GOSEA ELIKATU. v. elikatu. 

- GOSEA EMAN. a) Hacer pasar hambre. "Gosea emon, tener a régimen de hambre, quitar de comer" DRA. � 

Zoorrez beteta, bururik jaso ezinda, gosia emoten deutseela euren ume ta ogitukuai. Mg PAb 93. Gosia emoten 

dan etxeti edo ugazaba [...] errierta zalia dan serbizijoti urteten da laster. Mg CO 140. b) "(Fig.), griña txarrai 

gosea emon (V), tener a raya las malas pasiones" DRA. 

- GOSEA EROAN. Tener hambre. � Ez nabee mindu [...] katiak, ez leku loi ta atsitu onek, ez gose daruadanak. 

Mg CO 54. Eguneko yanaria / urri da astoarentzat [...] / ta orregaitik eroaten / dau gosea ondo sarri. Zav Fab 

RIEV 1907, 530. 

- GOSEAK AKITU. Morirse de hambre, tener mucha hambre, desfallecer. � Aiatik Arruara jo zuten, goseak eta 

auleriak akiturik. Or SCruz 71. 

- GOSEAK HAMIKATU (am- G-to, BN-baig ap. A s.v. gose). "Goseak amikatu, morirse de hambre, es decir, 

sentir hambre canina" A. v. GOSEZ HAMIKATU. � Larruraino bustia, goseak amikatua. Laph 168. 

Galdegiten diote baduenez deus jatekorik, goseak hamikatuak direla. Barb Leg 130 (v. tbn. 63 y Sup 6). 


mende. 

964


- GOSEAK AMORRATU (V-gip ap. Elexp Berg). Morirse de hambre, tener mucha hambre, desfallecer. "De 

hambre. Gosiak amorratzen nago" Elexp Berg. v. GOSEZ AMORRATU. � Ozta-ozta ase nintzan, goseak 

amorratzen nengoan da. Or Tormes 59 (v. tbn. Iraola 14 goseak amorratzen egon). Goseak amorrau bearrean 

natxeoan. Lek EunD 28. Zozo gaxook [...] / gosiak amurraturik. BEnb NereA 112. � Gosek amorratzen dagon 

leoe batek. Or Mi 119. 

- GOSEAK ARGALDU. Morirse de hambre, tener mucha hambre, desfallecer (litm. 'enflaquecer de hambre'). � 

Profeta santuari, [...] goseak argaldurik arkitzen zala, agertu zitzaion aingeru bat. Mg CC 212. Anbeste egazti 

goseak argaldurik, otzak igarorik dabiltzanean. VMg 35. 

- GOSEAK ARGILATU (-ill- R ap. A). "Morirse de hambre, es decir, sentir hambre canina" A s.v. gose. 

- GOSEAK BIHURTU. "Gosiek bidxortute, estar hambriento" Ort Oroig Voc. 

- GOSEAK IGARO, PASATU. "Gosiak pasau, desfallecer. Gosiak pasauta nago berbia amatau jatala" Etxba 

Eib. � Beude umeak negarrez goseak igaroak, gurasoa ez da estutzen. AA II 74. Goseak igarorik eizaren zai 

dauden leoien eran. AA III 573. Otzminduba eta goseak pasatua. Aran SIgn 35. v. tbn. Berron Kijote 45 (g. 

pasaturik). 

- GOSEAK HIL (V, L, AN-5vill, BN, S). Ref.: A (gose); Etxba Eib; Gte Erd 141. Morir(se) de hambre; tener 

mucha hambre, desfallecer. "Goseak il, morirse de hambre, es decir, sentir hambre canina" A. "Gosiak illda 

ebillen eskeko aterik ate. Lur aretan, urtero gosiak iltzen dira milla asko" Etxba Eib. "Gosiak ill biarrian, loc. 

que denota un grado extremo del hambre. Gosiak ill biarrian eldu giñan ostatura, muriendo de hambre llegamos 

a la posada" Ib. "Milioika hil dira gosez (BN-arb, S). [...] iltzen dire goseak (AN-5vill)" Gte Erd 141. Cf. 

gosekil. v. GOSEZ HIL. � Nola nengoan / goseak ilik munduan. Lazarraga 1199r. Lehoiñaren gisa darraiku / 

goseak hillik etsaia. Gç 216. Bidean goseak ill ezgindezen [...] janari au prestatu zigun. Cb Eg III 232. Euren 

umiak ortozik, billoxik, gosiak ilik dabilzala. Astar II 89 (v. tbn. en contexto similar Añ LoraS 176, Sor AuOst 

90, Kk Ab I 14, Altuna 19). Zenbat sehi ene aitaren etxean, ogia franganzian dutenak eta ni goseak hilzen hari 

nau? TB Lc 15, 17 (Oteiza, Brunet, Ol, Leon, IBk, IBe goseak (h)ilt(z)en, Ker goseak illik). Ez dutela bertze 

fiñik, goseak hilltzea baizik. Gy 34. Txakur bat oi zebillen goseak illik. It Dial 21 (Ur gosiak illik, Dv goseak 

hila, Ip gosiak hilik). Mortuan goseak hill-bearrak ziran. Arr GB 146. Pobreak [...] bidetan / otzak eta goseak 

hilak erdietan. Elzb Po 215. Goseak hila nagok, ez hala egarri. Ox 118. Beti goseak ilten nendukan. Or Tormes 

17. Etxean ogia ugari badute, ni berriz emen goseak iltzen nago. Ir YKBiz 300. Ez gituk [...] goseak hilen. 

JEtchep 81. Askoren astoa goseak il (AN-larr). Inza NaEsZarr 201. 

v. tbn. Lar, carta a Mb 278. DurPl 69. Echag 183. Azc PB 276. Ag AL 82. Barb Leg 143. SMitx Aranz 223. 

Basarri 64. And AUzta 108. Vill Jaink 114. Berron Kijote 206. 

� Goseak erdi-illak, [...] lan ta diru bage, / an egon gerade. Echag 183. Ni emen goseak erdi-illik! Or Lc 15, 17. 

� (goseak-hiltze). � Nire gosek-ilte amorratuaren ederrez. "Mi rabiosa y continua muerte". Or Tormes 41. 

Goseak iltze orrek alderdi txarra du. Or Eus 247. 

- GOSEAK IREKI, EREGI (V-gip). "Gosiak eregita egon, estar muerto de hambre. Gosiak eregita geldittu 

giñan, Munitibar-era eldu baño len, reventábamos de hambre" Etxba Eib. 

- GOSEAK IRRITU (SP, Arch ms). "Goseak irritua dago, la faim l'accable" SP. "Goseak irriturik, irritado por el 

hambre" Arch ms. (ap. DRA). � [Purgatuz gero] goseak hirritua baliz bezala. SP Phil 389 (He 394 gosez 

hirrikatua). 

- GOSEAK IZAN (AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 158). Estar hambriento, tener hambre. (En los ejs. 

septentrionales puede considerarse gose como adj.). v. GOSE IZAN. � Heien artean baziren zenbait goseak, 

asko sobera edanak. Elsb Fram 83. Zoin jakitatez gabeak diren eta lurkeriz goseak. Iratz 132. Jateko zerbait 

eskatu zun, goseak zala-ta. Etxde JJ 159. � Bestia heiek, gose errabiatuak zirenak [...], hetaz krudelki trukatu 

ziren. Elsb Fram 106. 

- GOSEAK JANDA, G. JANIK. "Gosik-janik, mort de faim (litm. mangé par la faim)" Lrq. � Luze, argal ta 

meatua, bizkarrezurra garai ta goseak yana anbatetaraino [...]. AIr RIEV 1928, 603. 

- GOSEAK KALIKATU (-lli- S ap. A). "Morirse de hambre, es decir, sentir hambre canina" A s.v. gose. Cf. 

GOSE-KALIKATU. 

- GOSEAK HUNKITU. Tener mucha hambre. � Gosiak onsa honkiturik dagoenak eztu bertze pensamendurik. 

Tt Onsa 88. Gosiak honkiturik ioan zen. Tt Arima 98. 

- GOSEAK (V-gip, G-azp-goi, AN-gip-larr-5vill-egüés-ilzarb-olza, BN-baig). Ref.: Bon-Ond 158; A (gose); Gte 

Erd 24 y 141. (Estar, etc.) hambriento, de hambre. v. GOSE IZAN. � Tr. Documentado desde principios del s. 

XVIII en autores meridionales. Al Norte lo emplean Monho, Duvoisin (Lab 292), Elizamburu, Arbelbide (Igand 

84), J. Etchepare (Bur 66) y Xalbador, si bien en todos ellos se refiere a un sintagma en pl., y podría, por tanto, 

interpretarse como adj. � Goseak eta trabajus bizi adila beti. SermAN 7. Beti goseak dabil. Mb OtGai III 195. 

Egarriak, goseak, buluziak / mundu huntan ibili direnak. 'Dans [...] la soif'. Monho 120. Naiz ekusi zere burua 

goseak [...] larrugorrian, edo guziaren gabean. AA III 516. [Miserikordiazko bigarren obra] goseak dagonari 

yatera ematea. CatB 52 (Iratz 34, CatAe 50 goseak dagonari, CatUlz 36 gosiak dagonai). Arrek naikoa jan ta / 

ni berriz goseak. Bil 124. Goseak egin nuen / ango biajia [...] / apaiz batek jan zuen / nere potajia. Ib. 124. 

Fonda ortan ez giñan gelditu gosiak. PE 113. Goseak [...] eta maillatuta gengozan. Ag AL 38 (v. tbn. goseak 


mende. 

965


egon en Sor AuOst 83, Bv AsL 169, EusJok II 90, Ir YKBiz 110, Tx B I 162, And AUzta 62, Anab Aprika 77, 

NEtx LBB 96, Uzt Sas 89, Xa Odol 299, IBe Mt 12, 1). Auxe dek auxe [...] gabon gaba, goseak, oñutsik, 

elurretan. Urruz Zer 51. Bera ase ta bete / zakurra gosiak. Noe 37. Etzan gauza txutik egoteko auleriz ta goseak. 

Inza Azalp 60. Ez giñan goseak etzin bart. Or Eus 107. Gosik dagonak, begik erne (AN-larr). Inza NaEsZarr 

421. Goseak larritu ziranean. BasoM 65. Ez du goseak egoteko astirik. MIH 336. v. tbn. Samper Mt 25, 44. 

Jaukol Biozk 65. Mde Po 92. Salav 91. Lab SuEm 171. Berron Kijote 190. 

� (gose-egarriak). � Itxaso ta errekak [...] / Jaunak beren lekutan / zitun ezarriak / iñor ez dedin egon / goseegarriak. 

Uzt Sas 309 (v. tbn. Noiz 14). 

� (erdi-goseak). � Emazte edalea alferketari / [...] senarra eta haurrak [...] / erdi goseak. Léon Elissamburu in 

Elzb Po 218. Beti erdi-goseek eta mixerin bizi izan. Muj PAm 7. Hortxe dagozi / gehienak erdi goseak. Xa EzinB 

130. 

� "Oso goseak nago (V-gip, G-azp)" Gte Erd 24 (junto a biziki gose naiz, etc., de otras zonas). 

- GOSE-HAMIKATU. "Gose hamikatu (L, BN, S), affamé" Lh. "Gose hamikatua da (BN-ciz-arb)" Gte Erd 24. 

� [Jatekoak] pizteko orde, lotsa lezagukete zinez barnea ez bagine oro gose amikatuak. JE Ber 26. Gose 

hamikatua, hezurrak agerian, dena larru. Zub 25. 

- GOSE-AMORRATU. a) "(Hb), faim canine" Lh. b) "(Hb), affamé" Lh. 

- GOSEAN. Hambriento, de hambre. v. GOSE IZAN, GOSETAN. � Ütziren dütiala [...] bere hitz Saintiaren 

gosian eta egarriaz galzera. Bp I 18. Izan naiz gosean eta egarrian. He 2 Cor 11, 27 (TB gosean eta egarrian). 

[Arima] eziñ dagokela denbora luze batez zenbeit plazer [...] zerutikakoen [...] gosean eta gabean. He Phil 501. 

[Orkatza] hortzez lotzen zaio gosean. Gy 107. Biotza gosean eroian etxera, iñoiz baizen gose andiagoan. Ag Kr 

58. � (erdi gosean). � Oñutsean ta erdi gosean zer jan-edanik bage. Aran SIgn 69. Saldu baño lenago ni erdi 

gosean / egongo nintzateke iru bat urtean. AB AmaE 262. Egunaz erdi gosian / zenbat naigabe sufritu zuten. Tx 

B I 130. 

- GOSEAREN GOSEA. Hambre feroz. � Sekula iñoz ez da orduan tabernan / gosearen goseak Anton sartu 

eban. AB AmaE 301. 

- GOSEAREN GOSEZ. De puro hambre. � Zutunik egoteko gosiaren-gosez gauza ezkarala. Kk Ab I 82. v. tbn. 

Or Tormes 39. Gosearen gosez il-agiñean naiagok-eta! Bilbao IpuiB 48. 

- GOSE-BEHAR. "Apetito" Darric (ap. DRA). "Grand faim" T-L. 

- GOSE-BEHARTU. Hambriento, apremiado por el hambre. � Dabidek zer egin zuen, bera eta bere lagunak 

gose-behartuak ziren batez? Leon Mc 2, 25. 

- GOSE-BELAR (-lh- Lc, BN-arb-lab ap. A; Dv). "Gosebelhar, faim canine" Dv. "Hambre canina, apetito 

voraz" A. "Gose-bedarraren ganean ipiñi dozuez gaur oiñak (V-ger), hoy habéis puesto los pies sobre la hierba 

del hambre (hoy tenéis buen apetito)" Ib. s.v. gose. 

- GOSE-BIDE. "(S), risque d'avoir faim" Lh. � Hamabi bizibide, hamahiru gosebide. Leon GH 1926, 722. 

- GOSE-BILO. "Gose-bilho (Sc), bozo" A. 

- GOSE-DENBORA. "Gose denpora, dícese, sobre todo, de la época de hambre de la posguerra. Gose denporan 

basarrixan hainbestian be defendidu giñan" Elexp Berg. v. gosete. � Ezta gose-denbora / oientzat azaldu. Noe 

116. 

- GOSEDUN. Hambriento, ávido. Cf. gosedun. v. supra (2). � Ontasun-gosedunak diruz baitu amets. Dv LEd 

90s. 

- GOSE-EGARRI. a) Hambre y sed. "Gose-egarri barik dabiltzaz alogerekoak (V-ger)" A s.v. gose. � Beren 

egunoroko gos-egarria ilzeko. Mb IArg I 221. Hotz, gose egarri guti bat sentitzean. Dh 70. Jesukristoren [...] 

barauak, aren gose egarriak. Gco II 63. Ezagun da gose-egarri andi gabe bizi zeratela. A Ardi 14. Goseegarririk 

ez dadukate. Tx B 230. Gose-egarri etengabiak. Enb 81. Laster kenduko ostela gose-egarria. EY IV 

154. v. tbn. Or Aitork 280 y Erkiag BatB 116. Gure gose-egarria asetzeko. Vill Jaink 119. Gose-egarriak [...] 

iasaiten. Zait Plat 84. Gose-egarri gabeko loa. NEtx Antz 108. Jendiak kendu zuan / gose-egarria. Uzt Sas 316. 

b) Deseo vehemente, pasión. � Gure etsai onen naikunde galduak eta gos-egarri zikiñak garaitzeko. Mb OtGai 

(ed. 1905) III 257. Gurari erexegin bat, ta gose-egarri bizi bat [...] errezibietako. Añ LoraS 43. Bere amodio 

gose-egarriak saminki oihukatuz [Bilintxek]. Lf ELit 69. Bakotxak bere gozotasunen gose-egarria bete naiko 

dau. Ag AL 47. Gose-egarri sutsuagaz Sakramentu onetara urreratutea. Itz Azald 157. Bizirik zeukan 

Jainkoazko gose-egarria. MIH 260. Askatasunaren gose-egarria bere baitan baitarama. MEIG VIII 60. Ez diote 

[...] [hizkuntzalariek] bere baitan daraman gose-egarria berdinduko. MEIG IV 92. � Zure gose-egarri 

ninduzun. Or Aitork 61. 

- GOSE-EGARRITAN. Hambriento y sediento. v. GOSETAN. � Neke izerditan, mingaña aterarik gose 

egarritan. Echag 236. 

- GOSE EGON. Tener hambre, estar hambriento. � Badago zigoiña lehen bezain gose. Gy 51. Gose 

dagonarenganik / ez daitekela lan onik. Zby RIEV 1909, 104. Gose dagonari ematen zaion ogi-okela. Or Mi 135. 

v. tbn. ABar Goi 20. Usu gose egona eta zer nahi ikusia. Lf Murtuts 48. Obe zeritzaion lan egin [...] alperkerian 

gose egon baño. Etxde JJ 184. Kaia bakez egoan, ez gose ez ase, urrengo etorren arrantzu-aldirako oi diran 

gertaketak egiñaz. Erkiag Arran 21. � (Precedido de part. o radical). � Ura nor littekean jakin gose baitzeuden. 


mende. 

966


Etxde AlosT 42. Paustu etor-gose nindagon. Or Aitork 108. � (gosea egon). � Zer irabazi duke gosea dagonak / 

ungi yaten ikusiz herritako yaunak. Hb Esk 113. � (gose-egarri egon). � Ian-edanak atsegiñik ez du, len goseegarri 

ez egonik. Or Aitork 189. 

- GOSE-GORRI. "Gose gorria (L, BN, S, R), carpanta, hambre canina" A s.v. gorri. 

- GOSE-HIL. "(L?), famélico, hambriento" A (s.v. gosejan) � Dv. v. gosekil. 

- GOSE-HILTZAILE. (Lo) que sacia, mata el apetito. � [Artoa dalako] gose-iltzalle ona. Izt C 28 (v. tbn. 29). 

Au da janari mueta bat [...] merkea, goseiltzallea, eta osasuntsua. Ib. 150. 

- GOSE IZAN (S ap. Gte Erd 141; SP, Urt, Lar, H, A). Tener hambre, estar hambriento (sentidos prop. y fig.). 

"Gose naiz, j'ai faim" SP. "Ez naiz gose" Urt Gram 474. "Tengo hambre, gose naiz, gosea det" Lar s.v. 

hambrear. "Gose denaren ezta ogi gogorrik (S), no hay pan duro para el que tiene hambre" A s.v. gose. � Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. � Eta haren diszipuluak ziraden gose eta has 

zitezen [...] iaten. Lç Mt 12, 1 (He, TB, Dv, Ur (G), Echn, Ip, Samper, Ol, Ker, IBk gose izan; SalabBN 

goseturik, Leon gosez, IBe goseak egon). [Iuiamendu ondoko munduan] gehiagorik eztaite nihor, gose ez egarri. 

EZ Man I 89. [Obra miserikordiazkoak:] 1. gose direner iatera emaitia. Bp I 51 (Ber Doc 89v, Mat 21, Cap (ed. 

1893), 14, Tt Arima 91, El 12, Cb CatV 46, CatLan 80, Añ CatAN 42, CatLlo 52, CatLuz 20, CatBus 27, CatS 

44, Legaz 34, Itz Azald 120, KIkV 81, KIkG 65 gose izan; CatR 51 gose dionari, CatSal 51 gose duenari). Ezen 

gose izan naizenean, eman darotazue yaterat. Lg II 248. Otso gose danak, urten darua basoti ardi billa. Mg CO 

50. Deitu zaituanari beragana zure gose ta bear balitza bezela. Mg CC 193. Berez gura dau gose danak 

janarija. fB Ic II 251. Arratsean gose zan txit Turko gaisoa. It Fab 257. Gose da liburuen. Hb Esk 144. 

Jaungoikuaren itzaren gose dira. Bv AsL 162. Gose danak artua egiten du amets. Urruz Zer 34. Gutxiren gose 

dena, gutxik asetzen omen du. MIH 136. 

v. tbn. Volt 164. Harb 28. SP Phil 275. Ch IV 2, 1. He Phil 276. Brtç 213. Añ LoraS 100. AA I 621. Dh 228. 

Astar II 23. TB Mt 25, 44. CatLlo 86. Gy 30. Lard 435. Laph 50. Elsb Fram 159. A BGuzur 135. Ox 47. Enb 98. 

Otx 165. Etcham 237. Ir YKBiz 423. Bilbao IpuiB 251. Or Aitork 395. Etxde JJ 159. JEtchep 54. Arti Ipuin 26. 

Erkiag BatB 120. Vill Jaink 114. Arti MaldanB 205. NEtx LBB 252. 

� (Precedido de sust.). � Haragiaren plazerak, bethi dira plazer gose. Ax 384 (V 251). Bethi lan gose zen. 

Laph 215. Nola ezpaitzen ohore gose, ihesi egin zuen. Jnn SBi 61. Odol eta orro gose direnak, doazila 

Donostiarat. HU Zez 76. Ez bide baitzen elhe gose. Barb Sup 6. Ez dira ere ixtorio gose ene mahain-lagun 

maiteak. JE Ber 97. Beretzat [...] laudorio gose ez izanez. Lf in Zait Plat XIII. Dagokio gizonari ideal-gose 

izatea. Vill Jaink 149. Gurikeria gose zelakotz. Ardoy SFran 46. v. tbn. Etxde JJ 100. NEtx LBB 339. Xa Odol 

231. 

� (gose-egarri izan). � Zorionekoak zuzentasunaren gose-egarri diranak. Itz Azald 195 (v. tbn. la misma 

construcción en Legaz 52, KIkV 105, Ir YKBiz 118 y Or, Ker e IBe Mt 5, 6). Gose-egarri naiz. Or Aitork 276. 

Gose-egarri danak, ez ete yok jan bear eta edar bear? Erkiag BatB 117. Etimologiaren gose-egarri denak [...]. 

MEIG VII 185. v. tbn. A Ardi 48. SMitx Aranz 240. 

� (gose eta egarri izan). � Dohatsu dirade iustiziaz gose eta egarri diradenak. Lç Mt 5, 6 (con aux. intrans.: TB 

Mt 5, 6, CatLuz 28, CatAe 68 -z gose eta egarri izan; El 93, CatBurg 44, Cb CatV 64, CatBus 39, Jaur 380, Lard 

379, Ip Mt 5, 6, KIkG 79, IBk -ren gose eta egarri izan; CatLan 42 -rendako gose eta egarri izan; Mat 158, El 

16 justizia gose eta egarri izan; Ol Mt 5, 6 zuzen-gose ta egarri izan; Leon zuzentasun gose eta egarri izan; con 

aux. trans.: He Mt 5, 6 -ren gosea eta egartsua dutenak; Iratz 47, Ur, SalabBN Mt 5, 6 -ren gosea eta egarria 

du(t)enak; Samper Mt 5, 6 dienak gose eta egarri justiziarna; Echn yustiziain [...] gosea eta egarria'utenak; Dv - 

ren gosez eta egarriz daudezenak). Adin gastean dena alfer eta nagi / zaharrean maiz dela gose eta egarri. Gy 4. 

v. tbn. Ax 241 (V 162). Brtc 208. Monho 144. Añ CatAN 65. 

� "Biziki gose naiz (BN-ciz-arb)" Gte Erd 24. � Baña oin igarten dot gose andija nazala. "And that reminds me 

how hungry I feel". Altuna 84. 

� (gosea izan). � Gosea zarela, eztuzula zer jan! Jnn SBi 171. 

- GOSE-JAN. "Gosejan (L?, BN?), famélico, hambriento" A � Dv. 

- GOSE-JANKIN (S; H, Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. "Gose-iankina, affamé, qui a faim. Errekeita ezazu gose 

iankina: fournisez de la nourriture à qui est affamé (Mst, ed. 1838)" H. "Famélique" Lrq. � Halaz elizate 

Frantzian ikhusten den bezanbat esteiari eta gosejankinik. ArmUs 1895, 94 (ap. DRA). Zuin ziren Bastillako 

soldauak goithü nahi zütienak? Berrogei mila auher eta gosejankin. Mde Pr 49. 

- GOSE-KALIKATU. "(S; Foix), à demi mort de faim" Lh. � Eüskaldün aurhidiak bertan / han 

gosekalikatürik. Casve SGrazi 132. 

- GOSE-MINDU. "Lehoin gose mindua, lyon affamé" SP. � Lehoin gose-minduak bere menean [...] edukiz. Ax 

131 (V 86). Lehoiñ furiosak eta otso gose minthiak. Tt Onsa 65. 

- GOSE-PASATU (G-azp). v. GOSEAK IGARO. 

- GOSE-PIRRIKA. "(S; Foix), personnification de la faim" Lh. 

- GOSERIK. Hambriento. "Goserik, de hambre" A Morf 364. v. GOSE IZAN. � Noiz ikhusi augu goserik? Lç 

Mt 25, 37 (Dv, Or, Ker, IBk goserik). Goserik daguan txorija [...] janarijaren zain. fB Olg 65. Aterik ate 

dabilela eskeko a goserik eta erdi biloxik. fB Ic I 65. Athez athe zabilan, sabela goserik. Zby RIEV 1908, 414. 


mende. 

967


Bearrean ta goserik arkitu ziran. Ir YKBiz 110. Nik jotzen diet, goserik ere, / denari soiñua berdin. Or Eus 371. 

Ez zitugula gehiago goserik utziko. Lf Murtuts 8. Etxe asko kee barik, umeak goserik. Erkiag Arran 114. Goserik 

etorri ni neure abiara? Bilbao IpuiB 127. Goserik gertatu ziren batean. IBk Mc 2, 25 (IBe goserik aurkitu). v. 

tbn. Gco I 206. Ox 69. � (erdi goserik). � Airerik gabeko etxe batzuetan, erdi-goserik bizitzerat. Barb Sup V. 

- GOSETAN. Hambriento. v. GOSE IZAN, GOSEAN. � [Izan naiz] trabaillutan eta neketan, beillatzetan maiz, 

gosetan eta egarritan. Lç 2 Cor 11, 27 (Ker egon naz gose ta egarritan; He, TB gosean eta egarrian). Gose eta 

egarritan / guzia penaturik / gurutzera iganikan. Arg DevB 124. [Andra Mari] zeure gosetan jasoten doguz begi 

zumelok zerura. Gand Elorri 136. 

- GOSE-TXIRRINTA (R ap. A). Hambre ligera. 

- GOSE-HUTS (Lar), GOSUTS (Lar, Hb ap. Lh). "Gazuza, hambre grande" Lar. "Grand faim" Lh. 

- GOSEXEAGORIK. (Forma con suf. -xe-, de valor aprox.). Cf. GOSERIK. � [Astoak] gosexegorik, negu 

gorrian / jan izan dute malkarra. Or Eus 320. 

- GOSEZ AKITU. Desfallecer de hambre. � Gosez akitzen balira. Or Aitork 219. Gosez akituta, otzez 

elbarrituta. Ibiñ Virgil 112. 

- GOSEZ HAMIKATU (L-ain-sar ap. A; Dv, H). "Gosez hamikatua, affamé pressé par le faim" Dv. "Gosez 

amikatua, amorratua (V, G), hiratua: rendu dévorant-enragé, dépérissant à faim" H. "Gosez eta egarriz amikatu 

(L-ain-sar), consumirse de hambre y sed" A s.v. amikatu. v. GOSEAK HAMIKATU. 

- GOSEZ AMORRATU (G-azp ap. Gte Erd 24; H). Morirse de hambre, tener mucha hambre. � Zakur gosez 

amorratua. Mb IArg I 222. Bota begije [...] leoe gosez amurratukuen [sic] erdira. Astar II 289. Gosez 

amorratutako piztitzarren ortzetara. J.M. Tolosa EEs 1913, 178. 

- GOSEZ HIL (BN-arb, S; Urt I 153). Morir de hambre; pasar hambre, tener muchísima hambre. "Milioika hil 

dira gosez (BN-arb, S), [...] iltzen dire goseak (AN-5vill)" Gte Erd 141. v. GOSEAK HIL. � Zenbat [...] 

diraden ene aitaren etxean ogia frango dutenik eta ni gosez hiltzen bainaiz! Lç Lc 15, 17 (He, Dv, Lap 225 (V 

101) gosez hiltzen). Bere burua gosez hil zezan xorier barur eragiteagati. O Pr 477. Gosez eta egarriz / [...] 

hillen dira. Xarlem 589. v. tbn. Tt Arima 96. Prop 1876-77, 286. 

- GOSEZ HIRRIKATU. "Gosez hirrikatua (He), affamé" Dv s.v. hirrikatu. "Gosez hirrikatua naiz, j'ai un grand 

besoin de manger, une faim qui me presse" H s.v. hirrikatzea. � Gosez hirrikatua bezala. He Phil 394 (SP 389 

hirritua). 

- GOSEZ IRRIKITU. Tener mucha hambre. � Leoi bat irten zan bein / zulotik eizera, / gosez irrikiturik, / tripa 

betetzera. It Fab 75 (v. tbn. 76). Aragi gosez irrikitzen. Etxde JJ 109. 

- GOSE-ZIRRISTA (B ap. A). Hambre ligera. 

- GOSE-ZIRRI (V-gip, L-ain ap. A). Hambre ligera. 

- GOSEZ IZAN. Tener hambre. v. GOSE IZAN. � Ea nor den herrian probe, beharrik, gosez denik, sabeluzkur 

dabillanik. Ax 231 (V 154). Probe gosez direnak. Ib. 409 (V 267). Gosez diranak asetuteko. Enb 95 (v. 

tbn. 62). Irabazirik ez dakarren ederraren gosez izateko lain kirten ez naiz. Zait Sof 73. 

- GOSEZKO. De hambre. � Suzkoa ez ezikan, bai gosez eta hotzezko infernu batean. Arti Tobera 274. 

- GOSEZ (V, L, R, S ap. A). Hambriento, de hambre. "(Estar) de hambre" A. v. GOSE IZAN. � Eztuzue 

irakurri Dabidek gosez egin zuena eta harekin ziradenek? Lç Mt 12, 3 (He gose izan ziren batez). Gosez eta 

egarriz ur-xorta bat ere ezin erdietsiz. Ax 591 (V 380). Iainkoa serbitzatu dute gosez eta egarriz, hotzez eta 

billusiz. SP Imit I 18, 1. Beldurrez, gosez, egarriz ta lorik ezin egiñez. Mb IArg I 59. Umiak gosez ta bilosik 

daukazala. fB Ic I 94. Dohatsu zuzenbidearen gosez eta egarriz daudezenak. Dv Mt 5, 6. Gosez hik: ai, ai! / Asez 

nik: jai, jai! Ox 40. Ire oskijak abua zabalik yagozak; gosez, antza. Otx 39. Ikusi zaitugu gosez ta eman dizugu 

yatera. Ir YKBiz 422. Gosez edo erdi gosez dabillan langilleari eropena nok irakatsi? Eguzk GizAuz 27. 

Dizipuluak hasi zitzaizkon, gosez, ogi-buru biltzen eta jaten. Leon Mt 12, 1. Gosez? [...] Orren biargiña izanda, 

gosez? Bilbao IpuiB 94. Gosez dagoanak, gozo deritxa edozeri. Erkiag BatB 121 (v. tbn. fB Ic II 266, Arch Fab 

95, AB AmaE 317, Zby RIEV 1909, 104, Bilbao IpuiB 128 gosez egon). 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 531. Etch 306. It Fab 163. Laux BBa 104. Zait Sof 68. 

� (Precedido de sust.). � Zer nahiren egitera daudenak; ohore gosez. HU Aurp 139. Jainko gozez nabil. Laux 

BBa 128. Irabazi-gosez, asmo galgarriak itz xuriz esaten ditutenean. Zait Sof 190. v. tbn. NEtx Antz 143. Loreburu 

lorea ezpan gosez dago eguzki ederrari mosu emoteko. Gand Elorri 52. Gizona / libertade gosez dago. 


� (Determinado). � Basoko jatekua / ikusteko guriaz / jan barri gosiaz. Mg PAb 97. Jangoikoa ekusteko goseaz 

zegoan. Mg CC 204. Baldin euki bazuan gosiaz tripia [...]. Noe 110. Indartu eban Peru / galdua gosiaz. AB 

AmaE 342. Gosiaz dauzan ardi gaxuak. Enb 121. Bildurraz eta goziaz makal-makal. Kk Ab II 30s. 

- ON-GOSE, SABEL-GOSE, OHORE-GOSE, TXAKUR-GOSE. v. on, sabel, ohore, txakur. 

gosebera (Vc ap. A; T-L), gosbera (A). � Hambriento. "Famélique" T-L. v. gose (2). � [Diotsa antxumeak 

otsoari] O malmutz goseberea! / Zein aizan i gaiztoa! Mg in VMg 94 (v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 33). O nolako 

aparia! / Gozatzeko sabel goseberia. Ib. 95. 


mende. 

968


gosedun. � "Affamé, famélique" Dv. Cf. GOSEDUN. v. gose (2). � [Misionestek] lau ehun libera bihi [...] 

emaiten dute goseduner. Prop 1876-77, 286. Ikhusteko zen orduan, nola gosedun oste horiek [...] zoatzin. Prop 

1880b, 99. � (Fig.). � Kodizija gosedun bat gaiti galdu ta mankeetan dabee euren osasuna. fB Ic I 261. En 


gosedura. "Envie de manger" H (sg. Lh, pero no lo hemos encontrado). 

gosegabe. � (El) que no tiene hambre. � Gose izkutuz begitan nedukan gose-gabeago izana. "Oderam me 

minus indigentem". Or Aitork 53. [Alipi zintzoa] iru aldiz aholku-emaille izana zan, besteek baiño gosegabeago. 

"Mirabili continentia ceteris". Ib. 142. 

gosegarri. �1. "(BN, S; O), apportant, causant faim" Lh. � Elhurra, bere aroan, asegarri, hanti kanpoan 

gosegarri. O Pr 130. �2. "(R), comilón, que nunca se harta" A. �3. "(R), hambre grande, carpanta" A. 

gosekada. � Hambre fuerte. � Asazkaldi on bat pozez / niri nox elduko yadak? / Ai ta ene gosekadak! Zav Fab 

RIEV 1907, 530. 

goseketa (AN-erro ap. A Apend). � Epoca de hambre. v. gosete. � Izango dira kutsuak edo izurriak eta 

goseketak eta lur-ikarak bazterretan. Inza Azalp 82. 

goseki (BN? ap. A; Dv). � Avidamente. "En affamé, avec avidité" Dv. � Ea zikhoitz edo abarizios izatu den, 

goseki desiraturik lurreko ontasunak. EucolT 17. 

gosekil (V-m ap. Zubk Ond; A Apend), gosakil, goseak-hil (Lar, Añ, H). � Hambriento, famélico (litm. 'muerto 

de hambre'). "Hambriento, gosetia, goseak illa" Lar y Añ. "Gosez bizi dana, hambriento" Zubk Ond. Cf. 

GOSEAK HIL. � Osatuten nire gaisotasunak; janarituten goseak-illau. Añ EL 1 160 (EL 2 173 goseak-il au). 

Uutik, mielga ustel gosekilla! Zuaz nire aurretik! Ag Kr 69. Bilbaoko txiro ta gosakillen artian. Kk Ab I 119. Ta 

arrano gosakil orreik loa kendu Amari? In Onaind MEOE 745. Egun orretan gosekil batzuek sekulako 

buzkantzaldia egin eben. Erkiag BatB 104. Txakur gosekilla. Ib. 203 (v. tbn. 176). 

gosekor. � Hambriento. v. goseti. � Leoi sutu-gosekorrez inguratua. Mb OtGai 9, 210. 

? gosepe. � Hambre, época de hambre. � Langille aurrak gaixotu ituan / gosepe aren azpian. NEtx LBB 377 

(es posible que se trate de errata por gosete). 

gosesto. v. gosezto. 

gosestu. v. gosezto. 

gosetano (V?, G? ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh). � "Ración de hambre, gosetanoa" Lar y Añ. "Ración muy medida, 

de época de hambre" A. "Chose insuffisante pour s'entretenir décemment" Lh. 

gosete (gral.; SP, Urt I 63, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lh; Lrq; Iz ArOñ, To 

(gosetia); Elexp Berg. � Hambre, época de hambre. "Gosetea, famine. Gosete gogorra, fames valida. Gosetez 

hil da, il est mort de faim, par famine" SP. v. GOSE-DENBORA. � Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos desde Leiçarraga. En DFrec hay 6 ejs. � Egin izan zen gosete gogor bat herri hartan. Lç Lc 15, 14 

(He, TB, Dv, Brunet, Ol, Leon, Or, Ker, IBk gosete; Oteiza gose aundi bat, IBe gose ikaragarria). Gosetez artu 

oi ditu andre ederrak (Tolosa, 1619). (Interpr?). TAV 3.1.25, 25. Zure gorputz preziosa ahalik alegrianza eta 

gosete espiritualenaz errezebituz. SP Imit IV 14, 1. Gero hasi ziren ethortzen zazpi gosete urtheak. Urt Gen 41, 

54. Gerthatu zen Israelen gosete handi bat. Lg I 243s. Izan zen gerla, gosete eta izurri. AR (ap. H). Gosetez 

hiltzea. Monho 54. Gaitzik andiena dala animako gosetea. Gco I 426. Itz santu onen gosete negargarri batean 

[arkitzen da Franzia]. AA III 435. Gosetez hil dire gure arbasoak. Hb Esk 98. Goseteak artuta, ogi-eske 

[zijoakion]. Lard 213. 1538ko azken egunetan, gosetea sarthu zen Erruman. Laph 180. Gosetearekin batean, 

azken hilabethe hautan, hemen dugu influentza. Prop 1892, 274. Miseria gorria eta gosete beltza. HU Zez 68. 

Eguneroko gosetera itzuli. "Tornando a mi cotidiana hambre". Or Tormes 43. Gosete izugarria etorri zan. Eguzk 

GizAuz 131. Gosete gorrian ez erortzeko. Zerb IxtS 27. Gosete Handiko urte izugarrietan. Mde Pr 240. 

Inguruetako errietan sortu zan gosetea. Bilbao IpuiB 211. 


mende. 

969


v. tbn. Harb 78. ES 108. Brtc 146. Egiat 180. Ub 69. Gy 3. Dv Lab 263. Aran SIgn 104. Elzb Po 208. Lap 224 

(V 101). Jnn SBi 54. Elsb Fram 82. CatJauf 25. JE Bur 122. Etcham 145. Ir YKBiz 300. Ldi IL 167. 

- GOSETEKO (Dv), GOSETEZKO (Dv). "Goseteko egunak ez dire oraino akhabo, les jours de la famine ne 

sont pas encore finis" Dv. � Goseteko denboran, agortetan. CatLav 327 (V 161). Gosetezko urthe bat. Prop 

1880b, 169. 

goseti (V, L, B, AN; Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H). Ref.: A; Lh; Elexp Berg. � Hambriento. "Malcomido", 

"hambriento" Lar. "Gose-ti-ja, el que frecuentemente está con hambre" Ast Apol 108. "Famélico" Añ. "(Ht, Ast 

Apol 109), affamé. Otso goseti (id.), loup affamé" Dv. "Goseti eta egarritiak, ceux qui ont faim et qui ont soif 

(Mb)" H. "Gosetixa, hambriento (izakeraz, ez momentuz). Goseti hutsa da gure txikixa" Elexp Berg. Ht VocGr y 

VocCB (de quien lo coge Dv, que da tbn. goseti) traen con este sentido gosete, sin duda por error. Cf. Lar: 

"Hambrón, gosetitzar". v. gosekor, gosetsu, gosezto. � Abokatu goseti. "Advocat affamé". O Pr 488. Goseti 

arkitzen bagara. Mb IArg I 104. Leoi gosetietatik libratu. Cb Eg III 271. Ogi zati bat gosetiai (131). LE-Ir. 

Lurrean bizi garean artean, gure bizitzea da ain argala [...], gosetia, beartua. Añ MisE 79. Penatuak izango 

dira [...] gosetiak edo golosak, gose ta egarriyarekin. Echve Imit 90. Baratari gosetiak (escribanos famélicos). 

A Y 1934, 5. Gosetijaik ogasunez bete dauz. Arriand Lc 1, 53. Otso goseti bat. Bilbao IpuiB 264. Milloika goseti 

/ janari gabe iltzen. NEtx LBB 267. Ardi ta bigantxa gosetientzat. Ibiñ Virgil 90. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. LE 

Matr2 85. Zav Fab RIEV 1907, 95. Enb 52. A Y 1934, 15. TAg Uzt 80. 

� Ansioso de, ávido de. � Baderamate tiraka, odol aren goseti. "Hambrientos de aquella sangre". Or Poem 545. 

Ots ori entzuteko sarri naiz goseti. Ib. 535. 

� Ambicioso; avaricioso. � [Konrado] enperadore eta prinzipe txit goseti. Arr May 163. Lurreko ondasunak 

biltzeko kontuzko eta gosetia. Ib. 93. On Antonio gizon gosetia da; [...] Zeñek ostu bear zioskan orreri diruak? 

Ill Testim 14. Geiegizko dan diru-gosea / goseti beraren kaltez. EA OlBe 81. 

gosetsu (Añ, Bera). � "Famélico, hambriento" Añ. v. goseti. � Gosetsubak otasunez bete euzan (Lc 1, 53). AG 

1535. 

gosetto. "Fort affamé (S)" Lrq. 

gosetu (gral.; SP, Urt I 153, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), gosatu (Lcc). Ref.: A; Lh; Lrq; Iz ArOñ, 

Als; Etxba Eib; Gte Erd 24 y 141; Elexp Berg. � "Hambrear, tener hambre" Lar y Añ. "Tengo hambre, [...] 

gosetu naiz" Lar. "Prendre faim" Dv. "Berrogoi egunez eta gauez barurtu ondoan, gosetu zen, [...] il (éprouva la 

faim) eut faim. [...]. Gosetu naiz, il m'a pris faim. Cette nuance de signification est toujours observé" H. "Cobrar 

apetito. Gosetzeko ez jatea baiño gauza oberik ezta [...]: para recobrar el apetito no hay mejor cosa que no comer 

[...]" A. "Sentirse con hambre. Eiñ dogun ibillixagaz, gosetu naiz" Etxba Eib. "Oso gosetuta dago (G-azp, ANgip)" 

Gte Erd 24. "Goxetia nuxu (BN-ciz-arb)" Ib. 141. "Baiñuak gosetu eitten dau" Elexp Berg. � Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. Además de en Landucci, hay un ej. de gosatu en 

AstLas (21), que tbn. emplea gosetu. � Zer egin zuen Dabidek [...] gosetu zenean? Lç Mc 2, 25 (TB, Or, Ker 

gosetu, Dv gosetuak ziren batez; He gosez hertxatuak, Ol gose izan, Leon gose-behartuak, IBk goserik gertatu, 

IBe goserik aurkitu). Jaten ematea gosetu danari. Bet 14. Zeren eskuinekoek gosetu zenean eman baitzioten 

iatera. Ax 227 (V 151). Arrazoinezko naturaleza ezin hainitz dagokeiela goseturik [...] ala zeruko, ala lurreko 

plazerik gabe. SP Phil 494. Nola hemen [ifernuan] gosetzen gormandiza lizuna! Gç 166. Ekusi dugun gisan 

barutu ta arkitu zuen [...] agitz gosetua. Mb IArg I 228. Gosetuko zara ibillijaz. Mg PAb 119. Gosetu zan eta 

zerbait jateko asmoa artu zuen. Lard 498. Txit nekatua eta gosetua zetorrela. Ib. 30s. Goserik gabe / jaten has 

hadin? / Gosetu arte, / pausa duk hobe. Ox 127. Gosetzen ere hasiak. Barb Leg 130. Urrundu zeneko, ongi 

gosetua ere baitzen. Ib. 64. Sabela goseturik. Otx 57. Goseturik etxeratu ziren. Lf Murtuts 21. Goseturik eldu 

ziran. Etxde JJ 27. Gosetuak zitazkete holako bideak eginik. JEtchep 19. Nekatuta ta goseturik dago. Erkiag 

BatB 189 (v. tbn. en contexto similar Ag Kr 143, Ox 146 goseturik egon, Lf Murtuts 5 gosetuta egon). 

v. tbn. Lar Gram 6. AstLas 49. Gy 30. SalabBN Mt 12, 1. Ip, Echn y Ur Mt 25, 44. Elsb Fram 99. Inza Azalp 83. 

Ir YKBiz 380. Zerb IxtS 22. Uzt Noiz 120. 

� Gizon urten-zale, gizon bakez-gosetu, gizon katez-bete. Gand Elorri 157. � Udaldeak asko elkortu edo gosetu 

zituan lurrak. Agric 19. 

� (Gèze). (Part. en función de adj.). Hambriento. "Gosetü, affamé" Gèze. v. gose (2). � Bertze azinda gosetu 

bat, otso yauna hura zen. Gy 37 (v. tbn. 307). Bota zuten zazpi leoitzar gosetu zeuden zulora. Lard 323. Afrikako 

gosetuok. Ezale 1897, 159. Zakhur gosetuek. Mde Po 27. v. tbn. Anab Poli 123. � Avido, ansioso. � 

Bekatuarekin anima gelditzen dala onerako nagia eta gaitzerako gosetua bezala. AA I 405. Musuak ausartuago 

eta gosetuago egin [ziren]. Mde HaurB 36. 

gose-xamurtu. � Sentir hambre (?). � Esnez [...] asperturik edo beste zerbait gordiñez gose-xamurturik. Gand 


mende. 

970


Elorri 214. 

gosexka (S). Ref.: A; Gte Erd 258. �1. "Hambre ligera" A. �2. (S ap. Lrq), gosezka. "Qui a un peu faim" Lrq. 

� Maitasuna maite nai / biotza gosezka. Egieder UrreB 24. 

gosexko. "(S), fort affamé" Lrq. 

gosezka. v. gosexka. 

gosezto (V), gosesto. Ref.: A; Etxba Eib. � Hambriento. "Glotón" A, que cita el ej. de Mg. "Hambrón. Gosezto 

aundi bat da zure laguna" Etxba Eib. � Eztago bildots bat [...] seguru [...] otso gosesto bategaz. CrIc 154. 

Barruko sits edo ar gosesto batek [...] jaten nau. Ib. 32 (v. tbn. 77). Alperrik izango da [txakurra] gosesto 

salobria. Mg PAb 92. v. tbn. Ag AL 145. Ase ta beteak txosnetatik ertetzean, salobre ta goseztoak jartzen dira 

aien tokietan. Ag G 181. � gosestu. "[Lur] gosestu (V-m), desabrida, estéril" gosestu A s.v. lur. 

gosna (L; SP, Deen I 382, H), kosna (V-arr, G-azp-to-bet-nav, AN-5vill, BN-arb; Lar, Añ, Dv, H), kozna (S). 

Ref.: A (gosna, kosna); Lrq (kozna). � "Couette. Oha gosna, couette de lit. Lit de plume" SP. "Plumón, 

colchón", "xergón de pluma" Lar y Añ. "Colcedrón, kosna andia" Lar. "1. en général donne le sens de tout objet 

de literie rembourré de plumes, [...] coussin, oreiller [...]. 2. dans l'usage habituel, matelas rembourré de plumes" 

H. "Colcedra, colchón de plumas" A. "Plumazo, colchilla hecha de plumas" Ib. "Édredon en plumes" Lrq. � 

Gau luzeak argi apart utzirik gosna. EZ Man I 113. Non tutzue Meza Saindu, barur eta limosnak / erromeriak 

ere non utzirik guri gosnak. Ib. 124. Aur gazte onen oea / guztiz omen dek pobrea, / lastoz debana koznea, / otez 

oa betea. GavonC Egan 1956 (5-6), 28. Oe osoak beren janziakin eta kosna ta koltxoi bakarretarañokoak ere. 

Izt C 243. Kharrak gosna bilhakatu ziren eta haurra lokhartu zen atsegin guzietan. Hb Egia 73. 

- GOSNAPE (SP (sin trad.), H). "Gosnapea (SP), gosnapekoa, paillasse" H. 

gosnagile, kosnagile (-ll- Lar). � "Colchonero" Lar. 

goso. v. gozo. 

gosta. v. 1 kostatu. 

gostari. v. kostari. 

gosteatu. v. kosteatu. 

gostu. v. gustu; kostu. 

1 gota (Urt II 369), kota (G-goi; Urt I 399). �1. Gota (enfermedad). "Ezueri ta ezuri ziran erreumaren eta 

gotaren izenak" Or Eus 88n. "Artritis o tumor en la rodilla [...]. Los pastores designan esta enfermedad con el 

nombre de kotea" Arin AEF 1955, 109. Cf. gotoso. � Miraballesko jaunarenean / adarrak ematen dira gotarik 

eztuanean (Tolosa, 1619). TAV 3.1.25, 14 (v. tbn. 41). Gotaren miñaz ezin ibilli zan. Cb Just 42. Gotarén 

oñazeén pasiónes zeukála gorpútza earturík. LE Ong 66r (v. tbn. 67r). v. tbn. Echve Dev 422. Emendikan oi 

datoz [...] / gota, urdallekoa / eta beste miñak. It Fab 173. Deabru zarrak nauka, / ipurdian jota, / nere barrunen 

bada / arroba bi gota. (Interpr?). JanEd I 107. 

�2. (Sal ap. VocPir 75). Gota (de líquido). 

- GOTA-BELAR (kota belar G-goi ap. Arin AEF 1955, 110). Planta utilizada para combatir la artritis. 

2 gota (det.). � Godo. � Harmada zehatutik eskapatu Gothak / deitzen dituzte Agoth edo Kasta-Gothak. Hb Esk 

226. Bordagain beztitzen du beltzez kasta-gotak. Ib. 136. 

gotadun (Urt), kotadun (Urt). � "Carnifices pedes, oin dolorézkoak, gotaduna, gota duena, gotátsua" Urt IV 

251. "Chiragricus, kotaduna, kotatsua" Urt IV 471. 

gotaina (S; Chaho (-aña), H), kotaina (-aña Foix ap. Lh), koteina (-iña S). Ref.: A (koteiña); RIEV 1911, 599; 

Lrq (gotaña). � "Gotaña (S), couenne, id. xinkor-gotaña, couenne du lard" H. "Gotaña, khaillua, xingar-azala" 

Alth in Lander RIEV 1911, 599. "Corteza de tocino" A. � Aphezküpiér hun ziék urdázpikía, eta esküpeküi üzten 


mende. 

971


gotañá eta ürína. "La peau". Lrq Larraja RIEV 1931, 239. Axaletik txinkorraren kotañatik kharrakatzez 

theiütarzüna elkhitzen den bezala, hala hala ther-ther maskaden saihetsetiko zikhinkeria eli bat juan dira. J.B. 

Mazéris GH 1933, 307. 

gotalmen. � Inteligencia. v. GOGO-AHALMEN. � Giroa dago belatza, / atsez, inguramena, / kirioak oro 

lasayik, / sendixun, gotalmena. Aguerre Rev. Pamplona, Navidad 1957 (ap. DRA s.v. belatz). 

gotar. "Godo" DRA. v. 2 gota. 

gotargi. � "Alegría; inspiración" Bera. Cf. A Morf 58: "De gogo-argi y gogo-arin, por ejemplo, el pueblo forma 

los vocablos gogoargi 'alegre' y gogoarin 'casquivano', no dice gotargi, gotarin". v. gogargi. � Gotargi eder ta 

gorengoz bizi dan olerkaria. "Inspiraciones bellas y sublimes". Zink Crit 11. Jaungoikuak emandako gotargi 

errezkoi ta ugariz [...] beragandu zuen [eres-almena]. Garit Usand 64 (v. tbn. 66). Gotargi xamur ta ugaria 

agertzen digu. Ib. 60. [Romantikoen olerkiak] erriari eskeñia bezela daukate euren "gotargia" --estro--. J. 

Artetxe Y 1933, 326. Gotargia eratxi. Erriaren esan, oitura, [...] naietara jexten zaigu gure olerkaria. Ib. 331. v. 

tbn. Loram 79. 

gotasau. � Consolar. "Gotasau, gogoa asetu" Arriand 381n. � Euroik nebearen erijotzagattik gotasetako. 

Arriand Io 11, 19. 

gotasle. � Consolador. "Gotasle, gogua asetan dauna" Arriand 396n. � Gotasliak, nire Atteak bidalduko daun 

Goteunak [...]. "Paraclitus". Arriand Io 14, 28. 

gotatsu. v. gotadun. 

gotera, kotera (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, H). � Gota; gotera. "Gouttière" Gèze. "Goutte" Lrq. Cf. Lrq: 

"Koterañi, petite goutte". � Bere odola oro, azken goterala drano isor beza gizonak. Tt Onsa 148. Zuhainze 

haren adarretan behera erorten zela ezti gotera bat. Ib. 95 (v. tbn. 96). Zunbait gotera edo ithaxur tapatu. AR 

39. Olibetako baratzian ixuri zien gotera bat bera aski zukezun mundiaren ar-erosteko. Ib. 172. Jende apala doa 

ilherriala hur goterak bezala itxasoala. Egiat 190. Itxasuan hur kotera [...], munduko zühain orotan osto [den 

bezanbat]. UskLiB 99 (101 khotera; v. tbn. hur-kotera en Xarlem 941). Ahoa bethe dute aguerdientez eta botatu 

ahatra bana hil hobiaren gainera: iretsi ere dukete kotera zonbeit. Prop 1887, 232. [Ithaxur hari ez deraukote 

khasu handirik egiten] bainan ur-kotera bethi eta barnago xortaka sartzen ari etxeari behera! Arb Igand 46. 

goterki (Bera, A DBols). � "Diócesis (neol. Arriand)" A DBols. "Parece formado de got-, por gogo 'alma' y erki 

'región'" NeolAG (cf. 2 goteun). � 1862. Asten da irabiltzen Vitoriako Goterkija. AG 1488. Gazteiz-Goterkian 

(Diócesis de Vitoria). Ayerb EEs 1916, 190. Artzobispuak; Obispuak; Goterki gabekuak; Abade [...]. JBDei 

1919, 190 (v. tbn. 162, 261 y 308). Asiako doibazki edo goterki gustijaik zuzentzen. Arriand 331. v. tbn. EEs 

1920, 110. 

- GOTERKI-ELIZA. Diocésis. � Elduta bereala, bertako Goterki-eleiza goitik-bera barristau [eban]. GMant 

LEItz 67. 

gotertxaun. � "Catedral" Bera. � Baionako gotertxaun edo "katedraleko" "bikario". J. Artetxe Y 1933, 324. 

1 goteun. "Enaguas, atorra, goteuna" Lar. 

2 goteun (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1896 de gogo 'espíritu' y deun 'santo' (AG 954). � Espíritu Santo. 

"Attaren eta Semiaren eta Goteunaren izenaz. Olantxe" Bera. v. GOGO DEUN. � Goteuna-Etorkundeko 

atzeguna. AG 1439. Eta Zakari [...] Goteunez bete zan (Lc 1, 67). Ib. 1528 (Arriand goteun). Bere sabelian, 

Goteunaren egikunez, sortutako gorputz ederra. Eleiz GDBidea 29. Aita, Semea ta Espiritu Santua (Goteuna). 

Inza Azalp 37. v. tbn. Patria 1904, n.º 35 (ap. NeolAG). Albizuri Euzkadi 1908, 42 (ap. NeolAG). Ayerb EEs 

1912, 63. Enb 199. 

goteungadun. � Endemoniado. � Goteungadunaik, eta alditsubaik eta elbarridunaik [...] ontsatu leuzan. 

Arriand Mt 4, 24 (Ol txerrendun). 

goteunge. � "Goteunge (gogo-deunge), demonio, diablo" Bera. � Basamaurtura eruan leban Josu, goteungiak 


mende. 

972


ziltzau (zirikatu) legintzat. Arriand Mt 4, 1. v. tbn. Bera Euzkadi 1912, 473 (ap. NeolAG). Arriand Euzkadi 1915, 

492 (ap. NeolAG). Arriand Mc 1, 39. 

gotika. � Lengua gótica. � Arabeak [itzegiten zuten] arabiga; eta godoak gotika. Izt C 256. 

gotiko (T-L). � Gótico. � Ateko arkua miresgarriki lantua gotico gisan. Zub 82. [Gaztelua] ikurdi ta burezkolez 

apainduriko gotiko aretoa. Goen Y 1934, 183. Kopla au, kopla goticoa da bete-betean. Irudi gotikoak, imajiña 

gotikoak. Lek SClar 112 (v. tbn. 113, 114 et passim). Kopla baten gotiko-izaera. Ib. 112. Gotiko eran oberik 

ezagutzen ez [dauan eleiza]. Erkiag Arran 194. Toledoko katedral gotiko ikusgarri hori. Egan 1965, 83. En 


gotikotasun. � Cualidad de gótico. � Gotikotasuna (tít.). Lek SClar 109. 

gotilun. �1. "Melancolía, tristeza" BeraLzM. v. gogo-ilun. � Itz leunez poztuteko neure gotilluna. Laux BBa 

18. �2. Triste. � Irriparra zegion / begi gotillunez. A. Tapia EEs 1927, 32 (ap. DRA). Iluntze oztiña, gotillun 

nagotsu! "Cuan triste te contemplo". Laux BBa 120. Gotillunak dakije orrako zidorra. "Los corazones tristes 

saben". Ib. 24. Gorrixka parkea ta gotillun ni. Txill Let 81. 

gotilundu. "Gotillundu, entristecerse, enojarse" Bera. 

gotiñar. � Gota de pensamiento (?). Quizás formado por got- (gogo) + iñar 'gota'. � [Bertsoak] gotiñar antzera 

zaizkit / susnoz iñar kidekoak, / mara-mara gaur nere barrendik / ixuritako tantoak. EA OlBe 7. 

gotirisle (Lar), gotirizle. � Pretendiente, aspirante, postulante. "Pretendiente" Lar. � Bedoikintzan gotirisle 

bezala sarthu zen bezain sarri. Birjin 298 (v. tbn. ib. 285 gotirizle bezala). 

gotiriste. �1. Estado de postulante. � Berehala iraganen zela bedoikintzarat bere gotiristearen hastekotzat. 

"Prétendance". Birjin 257. 

�2. goitiriste. Opinión. � Gai onen aldean nik ditudan goitiristeak. Izt, carta a JJMg 15. 

gotirits (Lar � Aizk gotiritx), gotiritz. "Pretensión, gotiritsa, guteda, burupea" Lar. � Batere gotiritz 

(pretensión) eta arrotasun gabe. Ag Lar 546. 

� Estado de postulante (en una orden religiosa). � Bizkitartean hurbiltzen zen Errosaliaren sagararen denbora, 

etzuen gehiago hirur aste baizen gotiritseraino iragateko. Birjin 257. Han baratu zuten Errosalia hirur 

hilabetherik barnean sarthuren zela goteritsean [sic, seguramente por gotirits-]. Ib. 250. 

gotiritxi. "Pretender" Lar. 

gotoldu (Lar, H). � "Relevar, fabricar de relieve o de resalte" Lar. 

gotor (Sal, R, -th- L, BN-ciz, S; Lar, O VocPo (S); -th- SP, VocBN, Hb ap. Lh, Gèze, Dv, H), kotor (B, Sal). 

Ref.: A (gothor, kotor); Lrq (gothor). � Firme, consistente, sólido; corpulento, robusto. "Fier, altier" O VocPo. 

"Grave", "membrudo" Lar. "Fort, diminutif du mot azkar, ce qui n'est point faible" VocBN. "Fort, aux formes 

développées" Gèze. "Makhila gothor bat, un gros bâton" Dv. "Muthil gazte gothorra, jeune garçon solide, 

robuste, solidement bâti" H. "1.º persona o animal de cuerpo bien desarrollado. Etxe hortan haur gothorrak 

dituzte (L-côte), [...] niños corpulentos, bien formados. 2.º constante, fiel (Dv)" A. "Kotor [...]: 3.º altivo, 

robusto, bien desarrollado" Ib. � Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII en autores septentrionales 

de todas las épocas. Al Sur se atestigua por primera vez en la primera mitad del s. XX, y a partir de esta época su 

uso se hace relativamente frecuente en autores de léxico cuidado. Gotor (con aspiración en la mayoría de los 

autores septentrionales) es la única forma documentada en los textos. En DFrec hay 13 ejs. de gotor. 

� Zeruetan othoi zaren ene habe gothorra. EZ Man II 119. Gotor eta gor izatez / galdu nahi n'aien batez. O Po 

20 (v. tbn. 28). Xismistak eta hodoiak / lauda hain Iaun gothorra. Hm 93 (v. tbn. 88). Tantaia gothor bat. 

Mih 71. Eta gothor izanen dira zure etxea eta zure erresuma. Dv 2 Sam 7, 16 (Ker betiko iraungo dabe). Haur 

gotor. HU Zez 71. Haitz [...] zabal eta gotor. Ib. 117. Herritar gotor zenbeitek. JE Bur 31. [Zakurraren] matrail 

gotorrak. Ib. 19. Madrile arte hartan guzian ez zen halako herri gothorrik. Barb Sup 37 (v. tbn. Arb Igand 101, 

JE Bur 201 herri got(h)or). Atheraldi gotorra! Irriño bat jauzarazten dauku bertze bazkaltiarrei. JE Ber 30. 

[Paretak] ez dute gisuaren xuria [...]. Gotorragoa da xuri hura. Ib. 62. Herrixka bildu batzu, harri gotorrez 

eginak. Ib. 19. Euskaldunek sekula ez daukate beren burua aski gotor. "Ne se croient jamais assez forts". JE Med 


mende.


52. Mikel Igarategi [...] / ezpalez gotorra. "Fornido de cuerpo". Or Eus 20. Mendi gotor. "Montes enormes". Or 

Poem 525. Haien azalpenek egiantzeko eta gotor xamar iduri zuten. Mde Pr 343. Burua harri gotor bati kontra 

joaz. Ib. 165. Etzen kapera ttipi bat, bainan eliza gotor bat, erderaz basilique erraiten ziotena. Zerb Azk 43. 

Erreka gotorrena. Ib. 47. Egi gotorrari oraiño atxiki gabe. "Soliditati veritatis". Or Aitork 94. Siñeste gotorrez. 

"Fide solida". Ib. 146. Hastean elgarri hurbiletik jarraikitzen ziren [pilotariak], [...] bainan gero gaztek hartu 

dute abantail gothorra. Herr 2-1-1958, 3. Liburu gothor bat athera zuen jakintsun batek. Herr 26-3-1959, 3. 

[Intzaur-ondo] gotorra, lodi eta gora. JEtchep 47. Mutil bat gotorra hartu zuen bere zerbitzuko. Ib. 60. Badira 

lege gotor batzuk. Vill Jaink 172. Ez nabil literatura utsa egiten, gai gotor eta giartsu bat azaltzen baizik. Ib. 11. 

Giza-banakoak [...] badu berez balio berezi eta gotorra. Ib. 174. Irudimenez gotor eta gogoz arin. Zait Plat 54. 

Atenairekin lotzen zuen txibistarik gotorrena autsita zegoen. Ib. 12. Gurutzeko Joan deunak, Karmeldar 

Lagundia len-erara biurtu zun gizaki gotorrak. Onaind in Gazt MusIx 149. [Olerkariak] lipar gordiñenak [...] 

adierazi dizkigu alegi gartsu gotorrez. Id. ib. 152s. Nafarroako harrokak bezain azkar eta gotor. Ardoy SFran 

96. Amatxirenganik ukan zuen etxe gotorrari. "Robuste maison". Ib. 84. Madari ondo gotorrak. Ibiñ Virgil 110. 

Liburu gotor hau eskaintzen digula. Larre in Xa Odol 11. Dogma gotortzat finkaturik baitauka. MIH 383. 

Babesle gotorrak dituen eritzi zabalak. In MEIG VI 29. v. tbn. In Xa Odol 90. MEIG IX 117 (en colab. con 

NEtx). 

� (Uso adv.). Firmemente, con firmeza. � Bere okerrean gotor kokatzen ez dana, gizon [...] zurra da. Zait Sof 

189. Gotorrago itsatsia. Or Aitork 71. Egonen naiz gotor Zugan. Ib. 336. Yosek, an ziran guzien aurrean gotor 

iraun ezinda [...]. Ol Gen 45, 1 (Ker bere adoreari eutsi ezinda). Tinko ta gotor dagoan egia. Vill Jaink 183. 

[Senari] gotorrago eutsi. Zait Plat 34 (v. tbn. 137, 60, 16). Harri habez / dügü gothor süstengatü. Casve SGrazi 

70. 

- GOTORRETIK EGIN. Tratar duramente, severamente. Azkue, basándose en el ej. de Oihenart, infiere 

erróneamente un adjetivo gotorreti: "Gotorreti, duro?, altivo?". Cf. Harriet, que cita el ej. de Oihenart: "Gothor, 

au fig., rigide, infléxible, sévère". � Hanbat beti / gotorreti / egiten derautazu, / baninz bezain / zenbait betzain / 

edo ilhagin zarpazu. 'Vous vous montrez toujours aussi fière'. O Po 4. 

- GOTORXE (S ap. Lrq). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Gothorxigo, un peu plus grand et plus 

vigoureux" Lrq. "Gothorxén, à peu près le plus grand et le plus vigoureux" Ib. � Bi aneia arreba biritxi, adin 

bereko [...] nahiz muttikoa gotorxago. JE Bur 77. 

- GOTTOR. (Forma con palat. expresiva). � Bortz urthetan joaiten ginen eskolarat, larruzko kartablea 

bizkarrean, laphitzez, tupa batez eta kukumarraka gottor batzuez hanpatua. Herr 7-10-1965, 1. 

gotorgarri. "Qui peut, qui sert à rendre solide, inébranlable, inflexible" H. 

gotorkeria. � Altsasua, gerrate ondorengo ixil-unea. / Pagadietan atxeman diat gotorkeria, / bihotzean hildura. 

"Dureza". Lasa Poem 95. 

gotorki (Lar; -th- SP (sin trad.), Dv, H, A), kotorki. � Firmemente, duramente, sólidamente. "Gravemente, con 

gravedad, seriedad" Lar. � Eta beharriez gothorki enzun ukhan duté [...] beharriez enzun [...] eztezatenzát. 

"[Ils] ont oui dur des oreilles". Lç Act 28, 27 (TB gogorki). Gothorki eta begiak bazterkatuz begiratzea. He (ap. 

A). Erran zida kotorki: [...] (298). 'Me dijo duramente'. LE-Ir. Gothorki enferratu behar zaie mihi phozoatu 

hekiei. Dh 74. Heien tonba harrietan / zizelatua gothorki / kondaira hau zuen utzi. Gy 152. Haizerik mendrenak 

[...] / gurtzera burua zaitu obligatzen. / Nik aldiz gothorki [...] / dadukat nere kopeta. Ib. 172 (v. tbn. 109). 

gotorkiro (Lar, H (-th-)). � "Gravemente, con gravedad, seriedad" Lar. "Membrudamente" Ib. v. gotorki. 

gotorleku. � Fuerte, fortaleza. � Zabalunea [...] atxez eta arkaitzez moltzaturikua zan, eta bazirudijan, ixadijak 

berakotan egiñiko erakusmeneko gotorleku bat zala. Otx 105. 

� gotorreti. v. GOTORRETIK EGIN. 

gotorsko. � Dim. de gotor. � Haurrak ya zituen egiñak gothorsko. Gy 238. Zakur gothorsko bat. Ib. 164. Haga 

gothorsko batetik / dilindan ezarri zuten. Ib. 199. 

gotortasun (-th- SP (sin. trad.), Dv, H). � Fortaleza; solidez. "1. solidité, fermeté, inflexibilité; 2. vigueur, force 

de constitution. 3. au fig. rigidité, inflexibilité, sévèrité, hauteur de caractère, d'humeur" H. � Indazu zure 

erranen egiteko hanbat indar nola baitut gothortasun heien sinhestean. He (ap. Dv). Ez dut, apo ar batek 

beharko lukeen gotortasunik, indarrik eta kemenik. PPer Harrip 52. 


mende. 

974


gotortu (-th- L, S; Lar; -th- SP (sin trad.), VocBN, Gèze, Dv, H), kotortu (B). Ref.: A (gothortu, kotortu); Lrq 

(gothortü). �1. Fortalecer(se); hacer(se) más sólido, más firme. "Ponerse grave" Lar. "Se fortifier, grandir" 

Gèze. "Desarrollarse" A, que cita el ej. de Gy. Azkue da además la acepción "(L?, BN?, S?; Dv), confirmar", 

citando el ej. de Duvoisin (2 Sam 3, 39), que no se corresponde con ese sentido. � Mortutar donek etzituzten 

hainitz gothortzen hastean zirenak [jaidura gaxto] haren kontra. "Ne prémunissaient guères". Birjin 175. Otsokumeak 

aphur bat gothortu zirenean. Gy 39. [Landareak] gothortzearekin, batak bertzeari traba eginen dio. Dv 

Lab 330. Ni gantzutua naiz errege, bainan ez oraino gothortua. "Adhuc delicatus". Dv 2 Sam 3, 39 (BiblE 

biguna naiz). Zure eskuek gothortu duten saindutegian. Dv Ex 15, 17. [Xalbat] irmotu ta gotortu bazen [...]. 

Etxde JJ 162. Ta zure liburuaren aginpidea gotortu zenun. "Solidasti auctoritatem libri tui". Or Aitork 420. 

Iakintzaren irrika bizia erabat sendotzeko ta gotortzeko. Zait Plat 87. Aurra azten da, gotortzen da. Ibiñ Virgil 

42. Denbora etena. Geldo gotortua. Lasa Poem 66. Askatasun mendeetan, gune hori gotortu egin zen eta [...] 

hizkuntza gordetzen lagundu zion sendotasuna iritsi zuen. In MEIG VI 33. v. tbn. Zait Sof 125. Mde Pr 272. � 

(Part. en función de adj.). � Amabi urteko mutiko gotortua. FIr 132. Gure errekako lats gothortua 

bilakatua dugu kasik tanpez ibai. JE Ber 43. �2. Encastillarse, hacerse fuerte (en algún sitio). � Atia ondo-ondo 

itxi ta [...] gotortu egin eban bere buruba etxe barruban, kalte egitten etorri ete-ekijozan bildur zan da. Otx 105 

(v. tbn. 107). 

- GOTORREGITU. "Gothorregitu, crecerse demasiado (Dv)" A. � Gure tokietan [...] haritzak gothorregitzera 

uzten ditugu landatu-aintzinean. Dv Lab 340. 

gotortze. � "Robustez" DRA. � Orainago adinak eta gothortziak eman deroienez hanitxi emaiten dien 

erraitekua: seriustarzün handiegia. Eskual 22-2-1908 (ap. DRA). 

gotorxka. "Fort grand eta fort vigoureux (S)" Lrq. Cf. gotorsko. 

gotoso. � "Gotoso de pies" Lcc. � Agure zar gotoso / triste elbarriak, / bear dizuet kontatu / gauz arrigarriak. 

JanEd I 107. 

gotseme. v. ugaseme. 

gotuts (Bera), gotutz. (Neols.). Creados por AG en 1896 de gogo 'espíritu' y uts (AG 977), utz (AG 1432) 'puro'. 

� Angel. "Angel (bueno o malo), espíritu puro" Bera. Sg. NeolAG, Arana Goiri emplea poco la forma gotuts; sin 

embargo abundan los ejs. de gotutz en la prensa nacionalista: Arriand JEL 1907, 198, Albizuri Euzkadi 1908, 42, 

Euzkerea 1929, 70, etc. � Gotutsak eta gixonak oben-egin eben Jaunaren kaltez. AG 910. Atsezko arnasedun 

Gotuts Gaiztua. Ib. 1290s. Goian [...] Urtziren gotutzaik letz ixango baitira. Arriand Mt 22, 30 (Ol aingeruak). 

v. tbn. Arriand Act 23, 9 (gotuts). 

gotxede (Lar � H (goxede)). � "Designio, deseño, gotxedea" Lar. Cf. Lar: "Designar, margotu, gotxedatu". 

gotxeno. "Diez (y ocheno), gotxeno, iru txafonekoa (AN)" Aq 1151. 

gotxerro (Lar � H y Lcq 71 (goxerro), Izt C 44). � "Regaliz, regaliza, mata, cuya raíz es dulce, gotxerroa" Lar. 

gotzai. v. gotzain. 

gotzaile (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1897 de gogo y -zalle (AG 1406s). � Obispo. "[Arana Goiri] lo 

emplea con frecuencia, pero exclusivamente en Lenengo Egutegi Bizkattarra y siempre en el mismo tipo de 

contexto abreviado en g: "[Laburrpenak] g: gotzallia" (AG 1410). En los próximos quince años es el único neol. 

que hemos encontrado para 'obispo' en la prensa nacionalista (vid. por ej., Albizuri Euzkadi 1906, 254. etc.). 

Después aparece gotzai(n) [...], que se extiende con rapidez" NeolAG. � Barikuba. Deunak: Illari, g[otzallia]. 

AG 1411. 

gotzain, gotzai (Bera). � Obispo. La revista Eusk (1921, 93) se lo atribuye a Arana Goiri. Lo mismo hace Azkue 

(DBols s.v. gotzain), sin duda, por descuido, pues en el mismo dicc. s.v. obispo y en DEV s.v. arzobispo, dice 

que su autor es A. Urriolabeitia (refiriéndose probablemente a Euzkadi (Rev.) 1915, 155 n. 3). En la var. gotzai, 

sin embargo, aparece ya en Bera. � Puebla de los Angeles deritzan uriko Gotzai (obispo) izan zan. J. B. Ayerbe 

EEs 1912, 49. Gotzain jaun txit bikain ta argitsuak. A EEs 1916, 301. Lurrean Jesukristoren ordezko dan gotzai 

edo Obispo Nagusia da Erromako Aitta Santua. Inza Azalp 99 (KIkV 36 gotzain (Obispo) nagusia, KIkG 23 

Gotzai edo Obispo nagusia). Gotzai edo obispo. Ldi IL 162 (168 gotzain). Gure "Prakazar", gotzai jaun bat 


mende. 

975


baiño be serioago, asi yaken esaten [...]. Bilbao IpuiB 71. Baionako Gotzaiña. Alzola Atalak 86. En DFrec hay 

114 ejs. de gotzai, 2 de gotzañ y 12 de gotzain. 

v. tbn. Enb 32. Eguzk LEItz 121. GMant LEItz 57. Altuna 2. Gotzai: EEs 1913, 178. Euzkadi 1913, 179 (ap. 

NeolAG). EEs 1915, 213. Bera EEs 1916, 174. EEs 1916, 95. Urreta EEs 1918, 153. JBDei 1919, 292. EEs 1920, 

125. Garit Usand 55. Eguzk RIEV 1926, 423. Jaukol Biozk III. Lab EEguna 116. Lek SClar 133. JAIraz Bizia 91. 

Munita 32. Or Aitork 5. Etxde JJ 20. Gand Elorri 108. MAtx Gazt 93. NEtx LBB 14. Berron Kijote 19. BasoM 

57. 

- GOTZAIN-AULKI. Sede episcopal. � Pedrok [...] Erroman jarri zuan bere Gotzai Alkia. Inza Azalp 100. 

Erromako Pedro deunaren Gotzai-Alkira igotzen diran guziak arren ondoreko dira. Ib. 100. 

- GOTZAIN-IKURRIN. Sello episcopal. � Gotzai ikurriñak onela dio: Obispado de San Sebastián-Vicaría 

General. In MAtx Gazt 4. 

- GOTZAIN-MEZA. Misa pontifical. � Gotzai-meza gure Elizan entzun zuen. Ayerb EEs 1912, 63. 

- GOTZAIN-ONESPEN. Bendición episcopal. � Lenik emaidazu, otoi, gotzai-onespena. Or Aitork 6. 

- GOTZAIN-TURRU. � Gotzai-turrua (mitra) buruan. Eguzk RIEV 1927, 426. 

- LEHEN GOTZAIN. Arzobispo. � Megiko uri-buru bertako Lenen-Gotzai (arzobispo) [izan zan]. J.B. Ayerbe 

EEs 1912, 49. 

gotzainburu, gotzaiburu. � Arzobispo. � Egunean Balladoliten Gotzai-buru dagoen Kos-tar Jose Maria. 

Ayerb EEs 1912, 63 (v. más ejs. en la misma pág.). Gotzaiburuaren itzalpean eratu ziren pake-egiteak. Egan 

1965, 83. Euskalerriak emon dabezan eleizgizonik aundienetariko bat, euskaldun gotzaiburu au. Alzola Atalak 

86. En DFrec hay 3 ejs. de gotzaiburu. 

gotzaindi, gotzaidi. � Obispado. v. gotzaintza. � Bi gotzaidi (obispados) ditugu. EEs 1916, 95. 

gotzaingo, gotzaigo. � Obispado. Sg. NeolAG lo emplea Azkue en Apaiz ostegunerako elizkizun (1949), 44. v. 

gotzaintza. � Ezkontza Gazteizko gotzaigoan lege bidean jarri bear zan. NEtx LBB 61. En DFrec hay 4 ejs. de 

gotzaigo. 

gotzaintza, gotzaitza (BeraLzM). � Episcopado. v. gotzaindi, gotzaingo. � Yasokun negargarriok zirala ta, 

Zumarraga aba, gotzaintza artu barik, Gotzain Autu-aren izenaz Mexikoratu bearrean aurkitu zan. GMant LEItz 

62 (v. tbn. 57 y 58). Gotzaitza nai dunak eginbide on bat nai du. Ol 1 Tim 3, 1 (Dv aphezpikutasun). Bilbo'ko 

Elizbarrutiko Gotzaintza. Ker III. 

- GOTZAINTZA-BARRUTI. Diócesis, obispado. � Bilboko gotzaintza-barrutian. Alzola Atalak 127. 

gotzaizto. (Neol.). "Parece formado de gotutz 'ángel' y gaizto 'malo'" NeolAG. � Demonio, diablo. � Gotzaiztua 

ber-bera (1899). AG 2407. 

gotzaiztozale. (Neol.). Creado por AG en 1897 de gotzaizto y -zale. � Aficionado al demonio, al diablo. � 

Gotzaiztozale ala arrotzaliaren eskubetan eztodalako nik ibilli gura. AG 1401. 

gotzauri (Lar, H). � "Matadura" Lar. Cf. Lar: "Matar, llagar la bestia, gotzauritu". 

gotzon (Bera). (Neol.). Creado por AG en 1897 de gotutz y on (AG 1432). � "Angel (bueno)" Bera. � Gabirel 

Gotzona (Lc 1, 27). AG 1461 (Arriand gotzon; Ol aingeru). v. tbn. Ayerb EEs 1914 238. Arrizko gotzon 

(aingeru) polittak. Altuna 26. Deun Mikel Gotzon, Euzkadiren Zaindaria. Enb 108. Ikastolako gotzon 

txikitxuekaz. Ib. 86. Gotzon-eresi. Ib. 85. Abesten dauana gotzon irudi. Ib. 201. Zure ingurubak ain zoragarri / 

gotzon-tokija dala dirudi. Ib. 68. Gotzonen eguak dardara dagije. Laux BBa 116. Lo dagi gotzon-eran. Ib. 94. 

- GOTZON JAGOLE. Angel de la guarda. v. GOTZON ZAINDARI. � Ene gotzon jagola [...] Jaunak nire 

zaindari egin zaituna. Enb 109. 

- GOTZON-OGI. � Gosez diranak asetuteko / Berau [Jaungoiko-Umia] da Gotzon-Ogia. Enb 95. [Txadontxu 

maitagarrian] jateko Gotzon-Ogia. Ib. 183 (v. tbn. 98 y 110). 

- GOTZON ZAINDARI. "Angel de la guarda, custodio (1897). [AG] lo emplea con bastante frecuencia" 

NeolAG. � Aberrijaren Gotzon Zaindarija. AG 1598. 

gotzontxo, gotzontxu. � Dim. de gotzon. � Ta Jaunak gotzontxurik / emoten bautzue / euzkel ixen ederrez / 

ugutzaukozue. Enb 198 (v. tbn. en contexto similar 146 y 148). Ene gotzontxu txikija, / ene biotzaren zatija. Kk 

Ab II 138 (refiriéndose a una criatura; v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 


mende. 

976


gotzurri (Lar, Izt C 199, H). � "Morfex, ave acuática con el pico en forma de sierra" Lar. "Cormoran, oiseau 

aquatique" H. � Hunek [zion] kardamirua zela; harek, gotzurria zela. GAlm 1937, 47 (ap. DRA). 

gouren. v. geure. 

gourok. v. geurok. 

gox. v. goiz. 

goxagarri, goxogarri � Agradable, placentero; (lo) que deleita, consuela. v. gozagarri. � Aize me, legun eta 

goxagarri bat zebillen. Etxde JJ 10. Dolutan denaren goxagarri. JEtchep 117. ["Barne-kanta" bertsoak] arima 

barne-zaleen goxogarri. Onaind in Gazt MusIx 151. Lentejak ostiraletan, usakumeren bat igandetako goxagarri. 


goxagirotu. � Calmarse, tranquilizarse (?). Cf. gozagirotu. � Ibai-aldean geienak loger / goxagirotu eziña. / 

Noski; zaiñ erre gaizto baitira... / Bakoitzak berezko griña! EA OlBe 52. 

goxago. v. goizago. 

goxa-goxa. � (Con egin). Sahumar. v. ej. de Berron Kijote 61 s.v. goxatze. 

goxakari. "Chulo [...], goxakaria, esale goxoa" Lar. "Chuzón, zumbón, isekaria, goxakaria" Ib. 

goxaldu. v. gosaldu. 

goxara. � Placenteramente, gozosamente. v. 1 goxaro. � Arnoa hurrupa eta hurrupa, goxara zagon, 

Laphitzondorekin solasean. Barb Sup 93. Arnoa hiru sosetan baitzen [...] hantxet ziren ostatuan, hurrup eta klik, 

goxara goxatzen. Ib. 167 (v. tbn. Piar II 39). 

goxarazi. � Aliviar, calmar, reconfortar. v. gozarazi. � Bertso txikiok azal apañik / etzeukatek, baña mami / 

goxua beintzat; biotzetiko / leiak ziñez goxarazi. EA OlBe 33. 

goxari. v. gosari. 

goxarin. v. gosarin. 

1 goxaro (Sal ap. A), goxoro (Lar). � "Dulcemente" Lar. v. gozaro. � Goxaro irri egin ginuen. Herr 26-4- 

1962, 4. Otoitz-ordua goxaro joan zait, ezarian. "Agradablemente". Or Poem 544. Esaidazu bein goxoro baietz, 

bestela ilko naiz ni maitemiñez. NEtx LBB 334. � (Con reduplicación). � Goxoro goxoro egoteko. Egan 1961, 

68. 

2 goxaro. "Fartes, fruta de masa, llena de dulce" Lar. 

goxatu (B, BN-lab; H). Ref.: A; Gte Erd 86. En DFrec hay 8 ejs. �1. Suavizar(se), aplacar(se), mitigar(se), 

calmar(se), aliviar(se) (una pena, dolor, penitencia, obligación...); acariciar; mimar, complacer; deleitar, hacer 

gozar. "Usité pour exprimer l'action de couvrir de toute part, arranger le plus agréablement possible, un enfant en 

son lit, le border" H. "1.º aliviar, adormecer. Mina goxatu zak (BN-lab), su dolor ha disminuido. 2.º (BN-lab), se 

dice de un niño que se acuesta y se hace acariciar sobre las rodillas de la madre (voc. puer.)" A. "Goxatu du 

denbora (B)" Gte Erd 86 (junto a sobera eztitu du, goititzen ari du, etc., de otras zonas). � Eta nere gorphutza 

aphur bat goxa baneza ere, ez gerthuki ez niozoke atsegin egin nere bihotzari. "En soulageant mon corps". Birjin 

594. Samintasunak, berak goxatzen ditu. AA III 305. [Pitxerretik edaten] zintzurrak goxaturik. Barb Sup 126s. 

Bainan, / mainan, / phereka, / mereka, / hain arthoski goxatua, / zen bezala, mainatua / mandoak bere burua / 

zaukan [...] / sobera / gora! Ox 96. [Lehoiak] ikusia du zimino lerroa; / jadanik hasi zaio goxatzen zorroa. Ib. 

130. [Basatxoria,] goxatuko auana kantari. 'Te obsequiará con su canto'. Mok 22. Eskalapoinak / [...] ilegaltzerdiekin 

/ behar tut goxatu. Etcham 71. Nexkak sagartxoriak biguinki lore-pitxidun zapikoan goxatu 

orduko. 'À peine celle-ci arrange les (oiseaux) bien délicatement'. Or Mi 23. Hemen, bederen ezkerreko 

alderdiak goxatzen dauku begia. JE Ber 39. Ene bihotzak bederen zure minak goxa bitza. Iratz 175. Begi hori 


mende. 

977


goxatzen, argitzen [zen] elgarri so ginelarik. Ib. 171. Arek dit agoa / apur bat goxatzen. "Endulza". Or Poem 

517. Gogaia goxatuz. "Acariciando el pensamiento". Ib. 529. v. tbn. JAIraz Bizia 26. Aldien aldiak goxatu du 

neure zauria. Or Aitork 82. Denbora da goxatu, lanoak urratu ta urrundu. Herr 28-3-1960 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). Arrangura horien burutik ateratzeak on egiten dautala. Bihotza goxatzen norapait. JEtchep 71. 

Soinu eztiek beharriak goxatzen ziozkaten. Ib. 115 (v. tbn. en contexto similar Zub 19, Or QA 103). Neska txikiak 

bere panpiña maitekiro goxatzen duen bitartean. Vill Jaink 133. [Zoriona] zoritxar ikaragarri bat [...] amets 

zoroekin goxatua. Ib. 143. Nortan goxatzen ote ditu oinazeak, / bere amarik ez duen dohakabeak? Xa Odol 299. 

� Endulzar. � Azukreak fruta samiñak goxatzen dituan eran. AA III 305. � + goxotu. Dar gusto; condimentar, 

aderezar. � Goseak goxotzen du guzia. LE Urt 79. Gatz eta perrexilean hain ederki goxatu itxainak! Barb Sup 

70. v. tbn. Or Eus 138. [Txistor] puskat erosi nuen / goxatu koipez aosapaia. EA OlBe 18. "Ttotta" atsegiñez 

abo-sapaia goxatuz. Etxde JJ 203. Eta gatz ortaz ninduten goxatzen amaren sabeletik ara. "Condiebar eius sale 

iam". Or Aitork 23. Arnoa urthek goxatzen; bainan bihotza usu denborak minkortzen. SoEg Herr 22-12-1960, 3. 

� Macerar. � Laurden bat sukrerekin litre agordientaren, hirur itze, zenbet zitron [...] eta kanella puxka bat. 

Utz zazu goxatzerat hamabortz egun. ECocin 50. 

�2. (Aux. trans.). Gozar de, disfrutar (de). v. gozatu. � Lekhu hetan aphurtto bat trikatu behar dela, han errana 

dena ongi gogoan hartzen eta goxatzen. Dh 105. Egun eder hauk gazteek baino gehiago goxatzen ditugu. Zub 

121. Ondorengo itzak eskeintzen dizkitzut, zureak beti gogoan goxatuz dauzkatala. (Interpr?). JAIraz Bizia 5. 

Nere betetasun au bakardadean goxatzera. Txill Let 62. Atzoko zoriona gaur dinat zinez goxatzen. JEtchep 70. 

� (Aux. intrans.). � Euskal-gozoz goxa zaizten, ikas doi bat Euskara. Iratz 155. �3. (Aux. intrans.). Gozar, 

disfrutar, regocijarse. � Zaude goxatzen, llilluraturik. AA II 142. Hantxet ziren ostatuan [...] goxara goxatzen. 

Barb Sup 167. Goxa giten orai bedereen ittan bat!. JE Ber 101. Amatto baten altzoan goxatu zaizten guziak. Iratz 

101. Bai eta ni belauniko / Jaunarekin goxatzen. Ib. 20. Egon [...] atsegin edo protxu zerbait arkitzen dutaño, 

[...] ondo goxatu nadin arte. Or QA 155. Garratoin eta urtxintxak ederki goxatzen ziren [...] Jainkoaren lorian. 

JEtchep 48. Txori guziak goxatzen dira / udaran plaia-ertzian. Uzt Noiz 64. Nahi hukek alegeratu, goxatu, bakea 

jastatu. Larz Senper 108. 

- GOXATUAREN GOXATUZ. � Begiak, goxatuaren goxatuz, bihotzaren beraztea baitzitaken. JE Ber 63. 

goxatze. � Acción de sahumar. � --Pagatuko dizkitzudala erreal guziak, bata-bestearen gaiñean eta goxa-goxa 

egiñak. --Usai gozotan goxatze ori barkatzen dizut. "Del sahumerio os hago gracia". Berron Kijote 61. 

goxede. v. gotxede. 

goxo (L, B, BN, S, R; Urt III 235, Lar, Dv, H). Ref.: A; EAEL 206; Izeta BHizt. �1. Dulce, sabroso, bueno, rico 

(ref. al sabor) . "Mosqueruelas, peras, udare, madari, arretxo goxo batzuek" Lar. "Dulcecito, dulcito" Ib. 

"Janhari goxoa, mets savoureux" Dv. Cf. VocNav: "Gosho, sha: dulce, suave, grato al paladar, blando (Montaña, 

Pamplona). ¡Que caldo más gosho! Come natilla, que está muy gosha". v. gozo. � Tr. Documentado desde 

mediados del s. XVIII tanto al Norte (excepto en autores suletinos) como al Sur. En DFrec hay 66 ejs. � Aitaren 

maiko jan-edan goxoa . Mb IArg I 162. Mama goxoa. Cb Eg III 363. Edari goxo. Monho 62. Gauza 

goxo, ahoari gehienik atsegin egin diezoketenetan. Dh 54. Jateko goxoagoaz tirriarazi. Dv Lab 228. Gosari 

goxo bat. Apaol 41. Ah! Zer ur garbia eta goxoa! HU Zez 72. Mokadu goxu ori. Moc Damu 25. Beterraba 

saldan goxo goxoa. StPierre 24. Esne goxo. Barb Sup 33. [Mertxikaren] mami goxoa. Ox 30. Ogi au goxo goxoa 

dago. Or Tormes 81. Pastel goxuak. Tx B II 136. Erari goxo. Ib. 211. Behorrak [...] bazka goxo gizenetan. Zub 

119. Opil goxo. Ldi IL 60. Apari-merienda goxoa. JAIraz Bizia 17. Txokolate goxoa. Munita 70. Sardina 

preskueeee! [...] Goxo-goxue dago! Bilbao IpuiB 35. Mistel goxoa. Onaind in Gazt MusIx 155. Nektar goxoa. 

Ibiñ Virgil 47. Ezti goxoa. Ib. 109. Oso goxoa dago gaurko zopa. MEIG IX 109. 

v. tbn. LE Kop 106. Zby RIEV 1908, 94. Ud 48. Sor Bar 101. Iraola 36. A Ardi 28. JE Ber 70. EusJok 147. Aran 

in JanEd II 145. Lab EEguna 68. Lek EunD 37. Or Eus 87. Etxde JJ 93. Anab Poli 73. JEtchep 32. Izeta DirG 

97. NEtx LBB 200. 

�2. (G-azp, AN-ulz, L, BN, S; Lar, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Gketx Loiola; Iz Ulz; Gte Erd 87 y 212. Dulce, 

agradable, suave. "Aura, aizetxo goxoa" Lar. "Chulo, [...] goxakaria, esale goxoa" Ib. "On substitue souvent le 

diminutif goxo. Haize goxoa, zéphyr agréable" Dv. "1.º doux, agréable (au tact, à l'ouie, à la pensée, aux 

relations; mais non pas au goût ni à l'odorat); 2.º attrayant, aimable (relations)" Lrq. "Eguzki goxoa (G-azp)" Gte 

Erd 87. "Ez da oso goxoa (G-azp)" Ib. 212 (referido a una persona de mal caráter). AxN explica uxter da (97) por 

goxo da. Cf. VocNav: "Por extensión se dice pelota gosha de la que es blanda (Montaña, Pamplona). Suave tibio 

o agradable al tacto: ¡Que abrigo más gosho! (Roncal, Baztán, Regata del Bidasoa, Cuenca, Larraún; Blanco). 

Los colchones de hoja de maíz son muy goshos (Montaña)". � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos 

desde mediados del s. XVII. � [Lepo] goxo besarkatzeko. O Po 27. [Zu zara] jende goxo gustien othoitz entzule 

handia. Gç 66. Begiratze goxo bat. AA III 619. Bekatu goxoa da ordikeria. Ib. 380. Toki goxoa , garbia 

ta osasuntsua. Izt C 24 (v. tbn. 255). Primadera sartzerako egun goxo-epheletan. Gy 72. Moisesen biotz goxoa 


mende. 

978


osotoro laztu zuen. Lard 94. Usain goxo ezti bat. Bordel 107. Eguzki goxoa. Arr GB 77. Andriari kariño goxo bat 

egiteko. Iraola 47. Hitz goxo amultsuak. JE Bur 178. Hirri goxo bat egiten. Barb Sup 165. Zer bizitze goxoa 

deramagun. Ox 36. Testamentu Zaarreko garai goxoetan. Mok 6. Alperkeri goxoan egon. Or SCruz 68. Amets 

goxua. Laux BBa 112. Kantazar goxo. SMitx Aranz 185. [Garoaren] orri goxoa. Munita 56. Udaberriko airea 

hain goxo eta epela. Mde Pr 152. Predikari ederra bezen kofesatzaile goxo. Zerb Azk 55. Egun-senti garbi, 

goxo. Lek SClar 133. Goxo duk jakitea norbaitek maite hituela. JEtchep 67. Neska ixil eta goxoa. Ib. 112. Oe 

bigun goxoan. SM Zirik 118. Egonaldi goxo bat egin zuten edaten eta irri-solasetan. Izeta DirG 92. Ama goxo. 

And AUzta 112. Sekulan ez norbaiten elhe goxo bat. Larz Iru 86. Euskera / goxoan mintzatzen. BEnb NereA 

194. Izan zitezte goxo eta alegera ororekin. Ardoy SFran 297. Lagun goxoa eta leiala. Xa EzinB 53. Zein diren 

goxo [...] udazken-buruko egun epelak. MIH 318. 

v. tbn. Egiat 160. AstLas 55. Bil 160. Zby RIEV 1908, 83. Arb Igand 90. JanEd II 140. Alz Bern 66. Etcham 

164. Zub 101. FIr 156. Ldi UO 17. EA OlBe 101. Iratz 19. Txill Let 112. Erkiag Arran 172. Basarri 91. MAtx 

Gazt 82. Onaind in Gazt MusIx 145. Zait Plat 150. Mattin 78. Salav 100. Ibiñ Virgil 114. Casve SGrazi 142. 


� (En frases negativas, con carácter expresivo). � Ez omen ziran oso denbora goxoak. A. Zavala in Goñi 11. 

Taularen gainian etzan nuk zenbeit egunez, ez baita batere goxo. JE Bur 115. Bi lantzazo aiek / etziran goxogoxoak. 

Tx B I 45. Jendea jin arau, aita xaharraren oihuak handiago [...]. Ez zen goxo nehorentzat. Lf Murtuts 

53. Gizon baten galtzea ez baita goxoa. Xa Odol 189. 

� (Empleado con sentido irónico). v. infra GOXOA JARRI. � Goxo baita holako diruketaren galtzea, 

herrestan, doi doia bizi girelarik! Barb Sup 76. Eta jenden trufak oraino konduaren gainerat, goxo baita! Ardoy 

SFran 231. 

� (Precedido de radical). � "Maiatzeko hilabethe xumea" (160 plama), arras irakur-goxoa. Lf ELit 214. 

� (Agua) dulce. � Aintzire ur-goxoetan. Ibiñ Virgil 77 (v. tbn. 101 y 103). 

� "(AN-gip), tranquilo (mar)" A. � Itsaso goxo, maitagarria! Lau dago eta naro bere hedadura guzian. JE Ber 

81. 

� (Tierra) fértil. � Azaleko lur goxoa azpiko lur gosearekin ez nastu. Munita 41. 

� Blando, de fácil manejo. � [Urkiaren] zura ariña ta goxoa da; ta zenbait tresnai kirtena egiteko asko 

erabiltzen da. Munita 50. 

�3. (L, BN, S ap. A; Dv, H). (Sust.). Dulce, golosina, confitura. "Bonbon, douceur" Dv. "Goxoak dim. de 

gozoak, exprime une sorte de friandises plus menues" H. "Goxoak, los confites" A. Cf. Lar: "Torcidos, dulces, 

goxobiurrak"; "ramillete, piña de dulces, goxopilla"; "chocho, confitura, goxpilla [sic]"; "canelón, confite largo, 

goxotxotxa"; "peladillas, almendras confitadas, goxabiribillak". v. 2 goxoki. � Ama batek goxoak ematen diotza 

haurrari, haurrak musu eman diozan nahiz. He (ap. Dv). Amak eman diozala haurrari sagar edo zenbait goxo. 

He Phil (ap. H). Aurrak goxoz , madariz edo nolanai enganatzen dira. Mb (ap. H). Ona goxoa zuretzat 

/ [...] eztiya ere badaukat. Echag 106. Iñudeak aurrakin / zebiltzan kalean / ta goxo -saltzallea / 

berakin batean. Ib. 187. [Borraja lorearekin] egiten dan goxo gordegarria. Izt C 161. Botikako sendagarria goxo 

tartean artu. Ib. 219. Haurrentzateko on-on edo goxoak. Prop 1911, 14 (ap. DRA). Txokolate, goxo ta 

eztigarriak! Lab EEguna 62. Arekipe izeneko goxoa. JAIraz Bizia 41. [Aitak ekarriko ditu] goxoak zuretzako. 

NEtx Antz 116. Nai aña pastel ta goxo jaten. Anab Poli 92 (v. tbn. 73, 77). Ao-sapaia ur biurtzen da goxo bat 

aogozatzekoan. MAtx Gazt 39. Bi edo hiru pezeta goxoak erosteko. MIH 131 (v. tbn. MEIG I 204 goxoak). 

Jendea erruz dator, eulia goxora bezala. MEIG I 131. 

�4. (Sust.). Dulzura (sentidos prop. y fig.); gozo, placer; deleite, regocijo; ambiente cálido, agradable. � 

Ezkontzeko itzen goxoakin edozeñ gauzatara kuturtzen diran neskatxaz. AA I 604 (v. tbn. II 223). Hango goxoa 

orduan, oro elgarretarat bilduak. JE Bur 77. Horrek ez bezalako goxoa dukegu bihotzean. Barb Sup 54. Ez baitu 

guk duguna: etxeko goxoa. Ox 37. Bihotzera jiten da halako goxo bat. Etcham 196. Haizia musikan ari zait 

beharrien goxoko. Ib. 74. Amaren goxoa. Iratz 11. Mundu guzira azalduz gure / sukaldearen goxoa. SMitx 

Aranz 105. Otoitz-ondo onek / ba du goxo-litsa. "Dejo de dulzura". Or Poem 518. Greko-ipuien goxo guzia. Or 

Aitork 28. Pozaren goxoa edo naigabearen samiña. Ib. 261s. Bihotzeko goxo batek sendiarazi daut [...]. Ardoy 

SFran 182. Bakean bizi diten etxeko goxoan. Xa Odol 238. Oeko goxo alferrak utzi. Berron Kijote 42. Jabearen 

etxeko goxoei ederretsi ziena. MEIG I 175. � Jateko aren goxoa! Bilbao IpuiB 63. 

�5. (Uso adv.). Agradablemente, placenteramente; dulcemente, suavemente. "Goxo-goxo (L-ain), poco a poco" 

A. v. infra GOXORIK. � Manatuzióte nastekátzeko irín guti bát eta onéki gozaturík janzúte góxo. LE Ong 24v. 

Gaizki esanak goxo-goxo aditzeko. Aran SIgn 100. [...] esan zigun goxo goxo. Or Aitork 215. Goxo mintzatzea. 

Ib. 151. Goxo goxo asten zaio: Hara [...]. MAtx Gazt 46. Sukaldean egonen gara goxo goxo. Izeta DirG 27. 

Bazekian bere ikaslea goxo-goxo ta poliki-poliki eramaten. Vill Jaink 41. Legun eta goxo bizi ziran. Zait Plat 52. 

Gauden bada goxo-goxo etxe-zokoan. MIH 136. v. tbn. Barb Sup 108. Zub 66. Ldi IL 28. NEtx LBB 40. 

- ARDO GOXO, BERTAN GOXO. v. ardo, bertan. 

- GOXOA JARRI. (Empleado con sentido irónico). Enfadarse, irritarse, (litm. 'ponerse fino'). � [Nagusiak] 

jakingo du eta... goxua jarriko litzake! Ill Testim 11. Goxoa jarriko da Egurmendi ori azaltzen danean. Loidi 24. 

Goxoak jartzen zerate, itz-erdi bat iñork esaten badizue-ta. NEtx LBB 146. 


mende. 

979


- GOXOAN. Tranquilamente. v. supra (5). � [Etsaiak] ützi dütügü / goxuan egon litian. / Deüsere ez lezen 

gütarik / boroga üngürünian. Casve SGrazi 136. 

- GOXOEN GOXOA. Placer de placeres. � Hango afal-ondoen goxoen goxoa. Iratz 160. 

- GOXO-GAUZA. Dulce, golosina. � Fruta edo goxo-gauzen bat. Arr May 9. Goxo-gauza bai litzan yan neban. 

"Como quien toma grajea". Or Tormes 47. 

- GOXO-GOXOA. (Expr. adv.). Dulcemente, placenteramente. � Eskualerria, goxo-goxoa, laborantzatik bizi 

zen. JE Ber 49. 

- GOXO-GOXOAN. Tranquilamente, placenteramente; dulcemente. v. supra (5). � Bueno! Goxo goxoan nuk 

orai. Barb Sup 72. Pipa bat erre behar zuela hantxet, goxo goxoan. Ib. 46. Goxo-goxoan, zuri-zurian agertzen 

dio bere [...] maitasuna. MAtx Gazt 45. 

- GOXO-GOXO EGIN. Tratar con dulzura, con suavidad. � --Senargaia izatian, gure ontziyai bezela arren 

eskubai eltzen badiyozu, laster biatzik gabe geldituko da. --[...], goxo-goxo egingo diyot. Alz Bern 50. 

- GOXO IZAN. a) (Aux. intrans. bipersonal). Agradar, gustar. � Naiz gorputzarí etzaizkion góxo azóteak. LE 

Ong 54v. Goxo ahal baititzeien gauaz ibiltzea. HU Zez 128. Arrotzer hemen trikatzea goxo zaie. JE Ber 10. 

Etzitzaidan batere goxo par-murritz ua. Or QA 41. Esan aal zenezaidake [...] zergatik zaien goxo negarra 

gaixoeri? Or Aitork 82. Goxo zaitan jakitea eni pentsatzen dunala. JEtchep 68 (v. tbn. 64, 110). Sei ilabete oiek 

mendian igarotzea etzait bat ere goxo. Izeta DirG 107. b) (Con aux. de 3. a pers. sing.). Estarse a gusto, 

dulcemente. � Salan bero zen eta goxo. Mde HaurB 6. Goxo dik iguzkian. JEtchep 101. Ohean goxo ditake 

holako hotzarekin. Ib. 91. Goxo beita mahaiñian / heben algarretatürik. Casve SGrazi 92. 

- GOXORIK. Placenteramente, agradablemente; dulcemente. v. supra (5). � Mement bat goxorik, / zurekin igan 

behar dut. AstLas 45. Noiz zaizko / supazterrari goxorik / sistuño hek ber-piztuko? Iratz 81. Goizean jeikitzen 

naiz bihotza goxorik / ohean argiraino ongi loz aserik. Zerb Azk 8. 

- GOXO-UNTZI. "Cornet, boîte à bonbons" H. 

goxoaldi. � Calma, tranquilidad. � Etzen samur itsasoa. Goxo-aldian zen. Haizerik ez. JE Ber 78. 

goxogailu. � (Lo) que dulcifica, suaviza. Cf. gozagailu. � Haren irakaspenak agertzen zaizkigu idorxko [...], 

hutsgune eta goxogailurik gabe. Etcheb MGaric 81 (ap. DRA). 

goxogarri. v. goxagarri. 

goxogura. � Amigo de comodidades. Cf. gozogura. � Ni hain naiz goxogura [...], non Errosalia khartsuak 

egin duen bidearen laurdena egin gabe ere, soseguz nahi bainitzen jarri. "Douillette". Birjin 351. 

goxokeria (Dv). � Mimo, regalo, placer (con sentido peyorativo). "Goxokeriak, douceurs" Dv. � Zure ahoari 

hanbat goxokeria emateko, zure sentsu guziei bere nahikarak emateko. Dh 460. [Mortifikazazu zure gorphutza] 

galde detzaken gurikeria eta goxokeria guzien gainean. Ib. 468. � Mimo, zalamería. � Senar urrunduaren elhe 

onez eta goxokeria zerbaitez laguntzeko. JE Ber 100. Beti goxokerian aritu oi zan berekin eta etzion sekula 

minberatzeko gauzarik esango. Etxde JJ 69. Ene haurtasunean, halako bitzi bat kausitzen nioten heien [Gallego 

eta mutzurdinaren] goxokerieri. Larz GH 1959, 95s. � (Urt I 29, Dv). "Goxokeriak, bonbons" Dv. 

1 goxoki (L, BN, S). Ref.: Lrq; Lh. � Dulcemente; placenteramente, tranquilamente; suavemente. v. 1 gozoki. 

� Goxoki han bizi zela, urus bakhe handian. Gy 24. Haren gogoa maizenik eta goxokienik gutarteko 

jendearekin zen. HU Aurp 116. Goxoki bazkalduak ginen. JE Bur 91. Hirriz ari zen goxoki. Barb Sup 138. 

Goxokiago hatsaz baliatuz, patar aiphatuari behera hartu zuen. Ib. 173. Mintzo legunez / goxoki mintzatzen dire. 

Enb 154. Familiak egoitzetan goxoki antolatu. Etcham 111. Goxoki perekatzen. Zub 121. Goxoki behatu. Iratz 

66. Nigar goxoki egiteko. Zerb IxtS 28. Eroso eserita, goxoki jarria. Mde Pr 321. Goxoki kantatzen du. Larz Iru 

86. Erasia zerbait [...] egin behar balinbaduzu, bekoz beko egin, lañoki eta goxoki. Ardoy SFran 338. Goxoki 

artu / zazula zeure besotan. Basarri in Uzt LEG II 225. 

v. tbn. Zby RIEV 1908, 410. Xikito 4. Ox 145. Zub 66. Ir Y 1934, 175. Or Aitork 193. Basarri 12. Xa EzinB 115. 


� (Con reduplicación intensiva). � Goxoki goxoki, ele atsegingarrietan. Izeta DirG 26. 

- GOXO-GOXOKI. Placenteramente, dulcemente. � Guziek hirri, goxo goxoki. Barb Sup 81. 

- GOXOKIAN. Placenteramente, dulcemente. � Ni haurrekilan ain goxokian / bizi nintzaren artean, / batto 

goizean otoak zauritu / dauku bide-bazterrean. Xa EzinB 70. 

2 goxoki. � Dulce, caramelo (sentidos prop. y fig.). v. 2 gozoki (2). � Bi milloi... Utzi zadazute goxokia pittin 

bat miazten. Ldi IL 116. Asteazkenero [...] Otxolua-ren idazki mamia, Mundakako berriez eta zenbait goxoki 

geiagoz ornitua. Ib. 88. Betegarri utsez edo, agian, adiskide Aitzol-i beste goxoki bat ematearren aitatu bide du 


mende.


[gaia]. Ib. 57. Goxoki zorro bat. Or QA 140. Amonari esaten genizkion gure kontutxoak eta amonak ere beti 

zeozer bazuan guretzat, goxokiak edo, ustualditxoren bat ez bazan. ZArg 1958, 65. "Bolo-bolo" esanik, 

txanponak eta goxokiak [egozten]. Ibiñ Virgil 58. Ez baitago ozpin minagorik elkarrekin ezin ezkon daitezkeen 

goxokiz nahasia baino. MEIG III 94. v. tbn. Markiegi in Ldi IL 8. Etxde JJ 228. Erkiag Arran 119. NEtx LBB 

47. 

goxoño. �1. (Sust.). (Dim. de goxo). � Kanpoan hotz bezenbat goxoño barnean. Barb Sup 185. Lo egin 

baitzuen, halako goxoño bat bihotzean. Ib. 43. �2. (Adj.). Agradable. � Egun goxoño bat, hego ezti batek 

beztitu daukuna burutik buru. Herr 9-10-1958, 2. � (Con reduplicación intensiva). � Gizon goxo-goxoño bat. 

SoEg Herr 19-5-1960, 1. 

goxore. "Caramelo", "mostachón, pasta de mazapán", "tallarín, especie de masa" Lar. 

goxoro. v. 1 goxaro; goizero. 

goxotasun, goxotarzun. � Dulzura; ambiente agradable. � Nundik dauke ainbeste goxotasun ta merezimentu 

Jesu Kristoren eriotza ta pasinoiak? CrIc 43. Badute liburu biek halako goxotasun bat, bihotzetik ezin utzizkoa. 

JE Ber 100. Zakurrak milikatzen duen goxotasunian. Zub 112. v. tbn. Or Aitork 280. [Besta] horiek beren 

goxotarzünaz betha dezala gure urthe berria! Herr 15-1-1959, 3. Mayalenen [...] goxotasuna. JEtchep 75. Ha, 

zer goxotasuna, berritz ere herrian aurkitzea. Larz Iru 122. Etxeko maitasun eta goxotasuna. MAtx Gazt 82. 

[Olerkietako] itz-esakeren goxotasun berdingeak. Onaind in Gazt MusIx 145s. Eztuzu zuk egun hartan / zinuen 

hainbat goxotasun. Mattin 98. Zu baitan bizitzea, zer goxotasuna! Xa Odol 109. En DFrec hay 5 ejs. � (Pl.). 

Comodidad. � Gorputzari dohazkon goxotasunak [...] ukhatu gabe. Zub 98. Badu [...] etxeño bat [...] barnean 

behar diren goxotasun guziekin, oto bat ere badu. Othoizlari 1962, 433. 

goxotegi. � Confitería. v. gozategi (2). � Bazan ere jatetxe bat [...] orobat goxotegia zana. Anab Don 40. 

goxotu. v. goxatu. 

goxozale. �1. Goloso. v. gozozale. � Maritxu, goxozale zera zu... / goizean-goizean txokolatea / arratsaldeerdian 

koipatsu (G). A EY IV 145. � Almibarado, acaramelado, melindroso (?). � [Salaberria pintatzailea] 

goxozale xamarra aurkitzen dut. Zuloaga, bai. Haren dibujo sendo eta harrigarria! MEIG I 67. �2. Cariñoso, 

regalado. � Amodiotan fiña eta goxo-zalea. "Fui comedido y regalado amante". Berron Kijote 27. 

goxtiar. v. goiztar. 

goza-aldi. v. gozaldi. 

gozabera. � --Badituzue zuek ere, neska batzuek alako gozabera dituzuenak. --Ara bertan! Zein, zein da neska 

ori?... Baten batek itzala egiten al dizue? (Interpr?). NEtx LBB 146. 

gozabeta (Lar), gozabete. "Salvación" Lar. � Naizen bezain gerthu naizelarik ene arimaren gozabethaz duzun 

gutizia handiaz. Birjin 49. Bere gozabethako egintza. Ib. 53. Zure gozabethea horri balatxeiko bezala. Ib. 54. 

gozabetagarri, gozabetarri. � Saludable, salvífico. � Neskatxa gaztei abisu gozabethagarrien emateko. Birjin 

48. Han bethetzen da ez xoilki ukhaiteintuen argiez et-egiteintuen gogoaketa gozabetharriez, bainan bai 

Jainkoak ematen dioen gantzudura jainkozkoaz. Ib. 447. 

gozabetari (Lar), gosabetari. � "Salvador" Lar. � Errekeritzen zaituztet gur-arimen Gozabethari jainkozko 

hartaz, etzarraiztela hain molde eskasdunei. Birjin 110. Gozabethari edo Salbatzaile goihesgarri hura. Ib. 517. - 

-Nola da Salbatzalea edo Gosabetaria? --Zeren ematen duen grazia ta barkatzen bekatuak. Legaz 13. 

gozabetatu. "Salvar, dando la Gloria eterna, que es propio de Dios" y "Salvarse al Cielo" Lar. � [Serorak] 

gozabethatzen dira. Birjin 164. Oi nere Jainkoa [...], zur-onez gozabethatzen baduzu ner-amaren arima. Ib. 395. 

gozabide. � Medio de gozar, de disfrutar. � [Dirua] neurrigabeko gozabide bezala azaltzen zaigulako. Vill 

Jaink 130. 


mende. 

981


gozadetsu. v. gozandetsu. 

gozadu. v. gozatu. 

gozadun (Lar, Añ, A, Bera), gozodun (Hb ap. Lh). �1. "Apacible" Lar y Añ. "Suave" Lh. �2. "Gozodun (Hb), 

qui donne profit" Lh. �3. "Sabroso, gustoso" Bera. �4. "Templado (instrumento)" Bera. 

gozadura. "Adoucissement" Dv � A. 

gozaera (Lar, H). �1. "Alivio", "apacibilidad", "serenidad, sosiego" Lar. "1. adoucissement, soulagement d'un 

mal [...]. 2. allègement d'une fatigue, repos qui se prend avec un sentiment de plaisir, de bien-être" H. �2. Goce, 

placer. � Zenbat gozaera loi geldi! Zenbat zale ta deseo deshonesto! Donce 13. 

gozaezgarri (Lar, H). � "Implacable" Lar. "1. chose, personne dont on ne peut jouir, désagréable, etc. 2. 

implacable, inflexible, d'humeur, de caractère intraitable; parlant de mer, de tempête, qui ne peut se calmer, 

s'apaiser" H. � Egin dute irurak adiskidetasun aundi bat neri didaten gorroto gozaezgarrian zimendatua. Otag 

EE 1882c, 478. Aren etsairik odolgiroena, setazkoena, gozaezgarriena. Ib. 512 (v. tbn. 582). 

gozaezgarritasun. "Qualité de ce qui est implacable, déplaisant, désagréable; temps, tempête, mer en telle 

agitation, tel trouble qu'ils sont loin de se rasséréner, se calmer" H. 

gozaga(be). v. gozogabe. 

gozagabetasun (H), gozabagetasun (H), gozagetasun (H). � "Condition de ce qui est sans douceur, sans 

agrément [...]" H. 

gozagabetu (H), gozabagetu (H), gozagetu (Lar, H), gozakatu (V-gab [?]-m-gip ap. A). � "Desabrirse" Lar. 

"Perdre tout goût, toute douceur, tout agrément, toute puissance, etc." H. "Gozakatu, endurecerse mucho la tierra, 

hacerse empedernida por los hielos y nieves" A. 

gozagai, gozakai, gozagei, gozogei. � Fuente de placer, de consuelo, de dulzura. � Etzuen behinere gutizia 

gehiago erakhutsi gauza batentzat bertze batentzat baino, ez eta lehiarik xumena gozageientzat. Birjin 318. 

Bazekusan haren ilobarentzat gozo gei handi bat izanen zela. Ib. 328. Ez jan-edanean, eta ez gorputzaren beste 

gozakaietan. EE 1885a, 133. Agur gure poza ta / atsegin guztia. / Atsekabe danetan / gozakai eztia. Lander (ap. 

DRA). Lurreko atsegin, poz ta gozagai guziak aldi batekoak besterik ez dira. Inza Azalp 113 (v. otro ej. en la 

misma pág.). Jaio ezkero danok / gerade zeozer / batzuek gozagai ta / besteok piper. And Egun 130. 

gozagailu (Dv � A). � (Lo) que consuela, deleita. "(Subst.), calmant, adoucissant" Dv. Cf. goxogailu. v. 

eztigailu. � Bertzeek nahi dutenetan bilha betzate beren gozagailu eta goreskeriak! bainan nik [...]. Dv LEd 88 

(Cb Eg II 44 konsola ta gloria bitez). Eta bizkitartean zer gozagailua ez da, fruitu guzietarik nasaia ukhaitea 

etxe inguruan? EGAlm 1895, 21. Gehiago argi, ongi, edergailu eta gozagailu dugula lurraren gainean. HU Zez 

115. Atsekabe guztien gozagallu da itxaropen maitagarri ori. Eguzk LorIl 96 (ap. DRA). v. tbn. Gazt MusIx 169. 

gozagain (Lar, H). � "Confitura" Lar. "Confiture. Fruit confit dans un liquid sucré" H. 

gozagaindu (Lar, Hb ap. Lh). � "Confitar" Lar. "Confitado, gozagaindua" Ib. � Ezti ta azukrearekin konfitatu 

edo gozagainduaz. AA III 397. 

gozagaintxo (Lar, Hb ap. Lh), gozagaintxa (T-L). � "Confites, gozagaintxoak, gozaboillak" Lar. "Confiture" T- 

L. � Gozagaintxoak izan balira bezala jaten zituen. Mde Pr 87. 

gozagaitz. v. gozakaitz. 

gozagarri (Lar, Añ, Dv � A, H), gozogarri (Añ). �1. (Lo) que alivia, consuela; (lo) que deleita, agrada; 

agradable, placentero. "Anodino, que suaviza", "emoliente", "quitapesares, consuelo", "linimento" Lar. 


mende. 

982


"Lenitivo", "mitigativo" Lar y Añ. "1. ce dont on peut jouir, avoir plaisir et agrément: Egun gozagarri bat dugu, 

nous avons une journée à souhait. Senhar osoki gozagarria duzu, vous avez un mari tout à fait à votre gré. [...] 2. 

Badu min guzientzat gozagarri, il a remède, calmant pour tous les maux. Zenbait gozagarri ekhar ahal baliozate 

bere semearen gaitzei (Mih)" H. v. goxagarri. � Tr. Documentado en autores meridionales desde la segunda 

mitad del s. XVIII; al Norte lo emplean Oihenart, Pouvreau, Duvoisin y Arbelbide. Gozagarri es la forma más 

empleada. En DFrec hay 2 ejs. de gozagarri. � Sokarraria, xotila bada, da gozogarri, toldea bada, 

erdeinagarri. "Un railleur subtil donne du plaisir". O Pr 408. Batasun gozogarria. SP Imit III 37, 2. Eztitasun 

gozogarri bat hartzen baitute [mandragoraren usainetik]. SP Phil 201 (169 gozogarri). [Ama Birjiña,] bitarteko 

gozagarri. Cb Eg III 294. Ukatu geure burubari gozagarri ta gurari txar guztiak. CrIc 38. Jaki onenak ta 

gozagarrienak. CatElg 154v. Artu oi dituzten atsegin gozagarriak. Mg CC 232. Aldi gozagarria. Mg in VMg 

105. Esperanza au da [...] neke guzien gozagarria. AA II 11. Zeinbat gozogarri auarentzat? [...] Zeinbat jaate 

ta edaate neurri bagako? fB III 116 (cf. infra (2)). Zu bezalako seme bat [...], ene zahartzeko gozagarri. Dv Lab 

2. Zeruak emon eustazan landa gozagarriak. AB AmaE 376. Igortziko da gaixoa baltsamu gozagarriarekin. EE 

1885a, 134. Bainan gure nigarrari, bedi Jesus gozagarri. Arb Igand 157. Gogokoa eta gozogarria dan zerbait. 

Itz Azald 190. Zein gozagarria, galdu zala uste izan eben seme biotzekoa agertutea! Echta Jos 365s. Kontseilarijeneralaren 

euskarazko hitz garbiak, olio fiñena bezain gozagarri jausten dira bihotzetarat. Lander RIEV 1911, 

594. Soailu bakotxean, begiaren gozagarritzat [...] harri lantu batzu. JE Ber 22. Bere izaki saminduaren 

gozagarri Engrazi billakatzen zun. Etxde JJ 267. Ain bide luzean joan bear ura ez zan oso gozagarria. Anab 

Aprika 67. Miñen gozagarritzat. Vill Jaink 155. Ez da berri txarrik, aldamenean gozagarri pittinen bat ez 

dakarrenik. MEIG II 67. 

v. tbn. A Ardi 88. SMitx Aranz 167. Mde Pr 285. NEtx Antz 42. Erkiag Arran 160. Gazt MusIx 169. Berron 

Kijote 159. 

� Euskalegun onek belarri-gozagarri. A LEItz 133. Itzaldi [...] labanak [...] entzuleen belarri-gozagarri. Zait 

Plat 111. v. tbn. Or in Gazt MusIx 20. Grace Kelly ere begi-gozagarri aukeratu du. MEIG I 187. 

� Dulce. "Vino doncel, ardo gozoa, gozagarria" Lar. 

� (Lar, H). "Aplacable", "placable" Lar. "Que l'on peut calmer, apaiser, [...]. Ezta nihor hain haserrekorrik non 

ezten eztitasunaz gozagarri" H. 

�2. (V, G). Ref.: A; Iz ArOñ (gosagarri). Condimento; alimento. � [Janariari] gatz pitin bat egotzi eta beste 

gozagarri bage. Izt C 150. v. tbn. Dv Lab 284. Janariak jarri zituan espezi edo gozagarri gutxirekin. Agric 23. 

Goizean goizetik ekarri zituzten jaki ta gozagarriak uritik... Ag G 227. Bazkariak gozagarririk onena, gosea. 

EgutAr (ap. DRA). Janaria zabaldu eban oilloen jan-ontzietan. [...] Oparo euken egazti otzanok gozagarri 

barria. Erkiag Arran 96. Matordua elduko ez elduko begira egon barik, bitartean, zerbait gozagarriz barau 

ariña orniduta ipiñi. Erkiag BatB 59. [Odolki eta lukainka] kakotatik esegita / urte guziko gozagarriak. And 

AUzta 140. 

�3. "(Vc, B), abono" A. 

�4. "Azúcar" A DBols. � Gozogarri ta kanelaz ereindako arroz-aia beroa. PMuj Noni 85. 

�5. (Sust.). Dulce. � Gozotegian be izaten dira gozagarri batzuen eske. Ag Kr 44. 

- AHO-GOZAGARRI. v. aho-gozagarri. 

- GOZAGARRIZKO. � Gozagarrizko kondaira. "Sabrosa historia". Berron Kijote 107. 

gozagarriki. "De manière à calmer, adoucir, consoler" Dv 

gozagatx. v. gozakaitz. 

gozage. v. gozogabe. 

gozagei. "Lascivia, exceso en lo deleitoso y lozano" Lar. 

gozagei. v. gozagai. 

gozagiro (Lar, H). �1. "Placentero" Lar. "D'humeur agréable, joyeuse, avenante" H. � Aterpe gozagiro 

(placentero) artako atsegiñak, nork adierazi? J.M. Tolosa EEs 1913, 114. �2. "Aise, satisfaction, bonne 

disposition d'esprit, d'humeur. Gozagiroz dago, il est aise, content, de bonne humeur" H. �3. "Adv. avec le sens 

de gozagiroa, avec aise, plaisir, etc." H. 

gozagirotu. "Devenir d'humeur douce, agréable, d'abord et de commerce facile, sociable" H. Cf. goxagirotu. 

gozagoiti. "(S; Foix), lascif" Lh. 


mende. 

983


gozailu. "(R-uzt), dulce, templado. Aizkora gozailua, hacha bien templada" A. 

gozain (Lar, H), gozan (Añ). � "Nervio" Lar. "Aorta, la arteria magna, gozaina, gozaina [sic] andia" Ib. 

"Cuerdas, nervios", "convulsión de nervios, gozañen kiskurtea" Ib. "Quartillas en la bestia, nervios sobre el 

casco y juntura de la pierna" Ib. "Perlesía, gozaiñen galkordea" Ib. (cf. Izt C 221: Gozaña, galkordea, [...] (en 

una lista de enfermedades de la oveja)). � Non neurriz gorago minari giten emanik, gozainen galkordean erori 

baitzen. "Elle en devint paralitique". Birjin 230. 

- GOZAIN-LOKI. "Nodación, nodo en la cirugía" Lar. 

gozaindetxo. � "Nervudito" Izt VocC. � Orti da toki goitituen barnaria. [...] Sancho gozaindetxoa. Muño 

mendiska goititua. Izt C 21. 

gozainti (Lar, H). � "Nervoso, nervioso, nervudo" Lar. 

gozaita. v. ugazaita. 

gozaka. v. gozogabe. 

gozakai. v. gozagai. 

gozakaide (Lar, H), gozakaidi (Lar). 

� "Indulgencia", "indulto" Lar. "Indulgencia plenaria [...] pekatu guzien gozakaidia" Ib. � Azkenean 

irabazikotutzun gozakaidiak. Birjin 224. 

gozakaikoi (Lar, H). � "Indulgente" Lar. 

gozakaitu. � "Indultar" Lar. � Legeen erara arauzleak edo gaitzgilleak gozakaitu edo libratzea. EConst 56. 

gozakaitz (V-gip, G, AN; Lar, Dv, H), gozagaitz (H), gozakatx (V), gozagatx (V-m), gozakeitz (AN-araq), 

gozogaitz (H). Ref.: A (gozagatx, gozakaitz, gozakatx); Iz ArOñ (gosakaitz); Satr VocP (gozakeitz); Gte Erd 212. 

� Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu y en algunos autores meridionales desde Larramendi. Gozakaitz es 

la forma general. Hay gozagaitz en Etcheberri de Ziburu, Zaitegi y N. Etxaniz. �1. "Desapacible" Lar. "Está de 

mal temple, gaizgiroa dago, gozakaitza, gozagea dago" Ib. "Colère, d'humeur difficile, violent, emporté" Dv. 

"Desabrido, colérico, fiero" A. "De mal humor" Gárate 7. a Cont BAP 1957, 48. "Displicente, arisco (persona o 

animal)" Iz ArOñ. "De mal talante; desasosegado" Satr VocP. "Gozakaitza da (G-azp)" Gte Erd 212 (junto a 

haserrekorra, hari gaiztokoa, etc., de otras zonas). � [Izarrak ere] ez naute betetzen, ukitzen, gozatzen: aiñ nator 

gozakaitza. Lar SAgust 3. Eria gozakaitz egonagatik [...] Jaunaren bendizioakin bera gozatuko da ta eskura 

etorriko da. Cb Eg III 285. Ez izatea mukerra eta gozakaitza, baizik erraza, samurra, gozoa. AA I 573. 

Biguintzen eta gozatzen ditu biotzik gozakaitzenak. AA III 433. Gizon biotz-gogor, izugarri, gozakaitz, infernutik 

irtena zirudiena. Lard 163. Etzaitezela iñoiz / izan gozakaitza. Moc Ezale 1898, 222. Lenago baño mukerrago ta 

gozakaitzago gelditu zan. Ag G 160. Izaker sukoi ta gozakaitzekoa. EEs 1913, 179. Beti gozakaitz, beti minbera 

bizi da. Gazt MusIx 71. � "Sans douceur, sans agrément aux sens, déplaisant, répugnant" H. � Zierpeen herze 

eta gibelez ianharia / Sathanek aphaintzen dio hain gozagaitz iakia. EZ Man 105. v. tbn. Zait Sof 197. 

Ametsondo gozakaitzak. Or QA 101. Gure liburuak erriari gogorregi ta gozagaitz egin ez dakizkion. NEtx Nola 

6 (v. tbn. Antz 102). Zu gabe gozagaitz zait dana. NEtx LBB 283. Udako bazkalondo gozakaitzaren berogaldatan. 

"Enfadosa siesta de verano". Berron Kijote 139. � (V-gip, AN; Lar). Ref.: A Morf 188; Iz ArOñ. 

"Bronco, en la voz e instrumentos", "insuave" Lar. "Gozagaitz, destemplado, desafinado" A Apend. "Gosakaitz, 

(lo) áspero" Iz ArOñ. � Ezpañetatik ateratzen diran itz gozakaitzak entzuten. Etxeg Itzald II 149. � (G, AN ap. 

A), gozakatx (Vc ap. A), gozagatx (V-m ap. A). "Tierra dura" A. � Zaldibiako buztin lur gozakaitzak. Izt C 171. 

�2. "Desabrimiento, gozakaitza, gozagea" Lar. "Desagrado, ederesgea, gozakaitza" Ib. "Desapacibilidad", 

"destemplanza" Ib. 

gozakaitzaldi (G ap. A). � "Momentos de cólera" A, que cita el ej. de Lard 166. � Gozakaitz-aldiak eta 

barrungo illuntasunak artzen zuenean. Lard 163 (v. tbn. 175, 166). 

gozakaitzkiro. v. gozakaizkiro. 


mende. 

984


gozakaizkeria, gozagaizkeria (H), gozakaitzkeria. � Carácter arisco, desagradable; desaire, palabra o acción 

desagradable. "1. trait, action qui part d'un caractère, d'humeur dure, intraitable. Gozagaizkeria bat egin darotazu 

[...]. 2. condition de dureté de caractère, d'humeur chagrine, intraitable, inflexible" H. � Esauren griña 

nagusiena zan gogortasuna ta gozakaitzkeria. AA III 625. Esauren gozakaitzkeriak atsekabe andia ematen 

bazioten ere. Lard 31. Nagusi edo etxeko-andrearen gozakaizkeri ta mukerkeriak. Arr CDoc 133 (ap. EG 1958, 

389). Bere aita bigarrenean ezkondu zalako, uazamaren gozagaitzkeriak eraman bearrean arkiturik. Arr Bearg 

311. 

gozakaizki, gozagaizki (H). � "D'une manière désagréable aux sens; avec dureté, avec caractère, humeur 

difficile, intraitable" H. v. gozakaizkiro. 

gozakaizkiro (Lar), gozakaitzkiro, gozagaizkiro (H). � "Desapaciblemente", "destempladamente" Lar. � Eta 

oraindik gozakaitzkiroago esan zioten: zure umea zerekin artu eta goazemazu. Arr GB 34. 

gozakaiztasun (H), gozagaiztasun (H). � "1. qualité d'une chose désagréable, répugnant aux sens. 2. syn. de 

gozagaizkeria (2.º)" H. 

gozakaiztu (Lar, H, A DBols), gozagaiztu (AN? ap. A), gozogaitztu. � "Desabrirse", "destemplar" Lar. 

"Desafinar" A, que cita el ej. de Lizarraga (Urt). Cf. Lar: "Bronquedad, gozakaistea". � Atsegin eta plazer 

guztien mintzeko eta gozo gaitzteko, asko da konzientzia gaixtoa. Ax 441 (V 288). Aserrearekin gozagaizturik 

dago. Cb Eg (ap. H). Gozagaizten dute ungendu onen suabidadea. "Perdunt suavitatem unguenti". LE-Fag. 

Tékla edo kuérda edo bozabát barinbadoáie makúr, áski dá gozagaitztekó soñu guzía. LE Urt ms. 76v (ed. 1846, 

213 gozagaizteko). 

gozakari (Dv � A). � Consuelo, alivio. "(Subst.), calmant, adoucissant; consolation" Dv. � Zerua galdu 

bethikoz, eta zer estantetan nintake? Zer! ez gozakari, ez esperantzarik gabe! Dv LEd 134 (Cb Eg II 72 

konsuelo; v tbn. 116, 126 y 176). Ukho egiten diotet ohore, atsegin eta lurreko gozakariei. Ib. 97. Dabitek igorri 

zuen beraz bere serbitzariez gozakari emaitera Hanoni aitaren heriotzeaz. Dv 2 Sam 10, 2 (v. tbn. 1 Cor 16, 18). 

gozakatx, -keitz. v. gozakaitz. 

gozakera. �1. "Diversión" Lar. "Amusement, récréation" H. �2. "Afabilidad, arraikera, gozakera" Lar. 

gozakeratu. "Se donner du rêlache, du repos, se divertir, promener" H. 

gozakeria. v. gozokeria. 

gozaki. v. 2 gozoki. 

gozakide. � Compañero de gozo. � Bere betiko zorionean bere gozakide izateko aukeratu gaittualako. Inza 

Azalp 131. 

gozakor. "Placable" Lar. "Qui se laisse aisément apaiser, fléchir" H. 

gozakortasun. "Disposition naturelle à s'apaiser, fléchir, pardonner" H. 

gozakortu. "Devenir facile à s'apaiser, à se laisser fléchir" H. 

gozakortza (Lar, H). � "Placabilidad" Lar. 

gozalaba. v. ugazalaba. 

gozaldats. "Explanada, gozaldatsa" Lar. 

gozalde. � Gozo. � [Espiritu Santuaren fruktuak]: zazpigarrena, espirituko gozaldea. CatBurg 43. 


mende. 

985


gozaldi (Lar, Añ, Dv � A, H), goza-aldi, gozoaldi. � "Placer", "regocijo", "recreación", "delicia" Lar y Añ. 

"Está de buen temple, ongiroa dago, gozaldiaz dago" Lar. "Deleite" Añ. "Moment d'adoucissement d'une 

douleur physique ou morale" Dv. "1. temps de récréation, relâche que l'on prend, journée de plaisir qu'on se 

donne. Lanaren ondoan behar da gozaldia [...]. Egun hartu dugu gozaldi bat ona [...]. 2. état actuel de bonne 

humeur, de disposition d'esprit agréable, sensible, etc... Gozaldiz dago" H. � Besoetan ikusi zuenean, aren 

biotzeko gozaldia nork esan dezake? Cb Just 108s. Gozaldi andi batek eman zion. Ib. 58. Munduko kontentuak, 

ondasunak eta gozaldi guziak (AN, s. XVIII). FLV 1992, 315. Mintzaldi izpiritual baten ona eta gozaldi onhest 

baten phausua. "Récréation". Birjin 90. Goza-aldi izpirituala eta arimako onthuruntza egiten zuten denbora 

berean. Ib. 534. Artu gaur nekaldiren bat [...]. Itxi gozaldiren bat; laburtu jatekoa. Añ EL 1 41 (EL 2 47 

atsegingarriren bat). Probau dituanak zure ontasunaren gozaldiak. Añ LoraS 135. Zeuben lagunakaz daukazun 

gozaldija edo diberzinoia istia. Astar II 125. Gipuzkoako ostatu garbi txukunetan egiten diran su-aldi galanten 

ondoan artzen diraden gozaldi oso beteak. Izt C 130. Gogoko zaion gauz edo gozaldi edo atsegiñ zaion zerbait 

egun oro uztea. Arr May 9. Ez lukela ura adi-irakurtzeak eman ditzaken ia bi ordu beteko jolasarte ez 

gozoaldirik. Ldi RIEV 1928, 208. 

gozaldiro. "Deliciosamente", "regocijadamente" Lar. "Agréablement, joyeusement, etc." H. 

gozalditsu. "Delicioso" Lar. � Ain zan amultsua, gozalditsua, toki ura. J.M. Tolosa EEs 1913, 113. 

gozalditu. "Prendre relâche, se récréer, se réjouir, jouir" H. 

gozaldu. v. gosaldu. 

gozaleku. � Lugar de goce. � Zeru goiaño oan / mendizut, bean ez bezelako / lanarte gozaleku. "Sierra que vas 

al cielo [...] que gozas del sosiego que no conoce el suelo". Gazt MusIx 117. 

gozalpila. "Turrón, gozalpilla" Lar. 

gozama. v. ugazama. 

gozamen (c. sg. A; SP (sin trad.), Ht VocGr 376, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H, Zam Voc), gozomen. �1. Goce, 

disfrute; usufructo. "Usufructuar, gozamena izan, iduki, euki" Lar. "Gozo" Añ. "Jouissance, possession d'une 

chose" Dv. "Norbaiti bere onthasunen gozamena uztea, laisser à quelqu'un l'usufruit de ses biens. Gozamena 

zure, iabetasuna zure anaiaren, la jouissance, les fruits pour vous, la propriété pour votre frère" H. � Tr. 

Documentado al Norte desde principios del s. XVIII; al Sur se encuentra sólo en Guerrico, EConst y algunos 

pocos autores del s. XX. Eguiateguy y, al menos una vez, Eguzkitza emplean la forma gozomen. En DFrec hay 4 

ejs. de gozamen. � [Mundu huntako gauzen] gozamena milla beldurrez eta griñez bethea dela. Ch I 22, 2. Gida 

ezazü [...] argitarzün eternalaren gozameniala. Mst III 59, 4. Erreginak [...] erran zioen: zohazi, sar zaite [...] 

Nabothen mahatstiaren gozamenean. Lg I 361. Fede oneko posesiorik edo gozamenik ezin eduki dezake. Gco II 

286 (v. tbn. I 361). Jainkoaren beraren gozamenerat [...] dretxo izatea. Dh 241. Erregek eziñ artu dezake iñoren 

ondasunik [...] ez eragotzi beren gozamenik. EConst 59. Dena zen heiena hango [baratzeko] gozamena, / salbu 

fruitu batena. Zby RIEV 1908, 206. Hel ahal ditian [...] bethiereko dohatsütarzünaren gozameniala. Ip Hil 266. 

[Apez-etxe ebatsien] gozamena urririk zuzenez behar zukenari arranda pagaraz. HU Zez 189. [Jopuak] lurrak 

lantzen ekin arren, ez euken gozamenik be. Eguzk GizAuz 10. Sail bakotxa erabillanak, orren gozamena baño 

beste eskubiderik ez eukan. Ib. 10 (131 gozomen). Jaunari errezatzen / [...], zeruko gozamena / izan dezan gero. 

Uzt Sas 197 (v. tbn. Inza Azalp 42 zeruko gozamena). Emazteak bizi deino ondasunen gozamena duelarik. MIH 

150. Jabetza hutsa [...] semearentzat gelditzen da; gozamena, berriz, gurasoentzat. Ib. 150. v. tbn. Mih 120. AR 

31. JesBih 447. Jaur 138. Etxba Ibilt 479. Gozomen: Egiat 226. 

�2. (V, BN; Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Gozo, regocijo, alegría; placer, gusto. "Deporte, 

diversión, holgura" Lar. "Sensualidad, [...] aragiaren gozamena" Lar y Añ. "Deleite sensual: (c) aragizko 

atsegintasuna, gozoroa, gozamena" Añ. "2.º (Vc), entusiasmo. [...] 4.º dulzura, caricia. 5.º (V-ger-m, BN), 

felicidad" A. "Consuelo. Atsekabetuen gozamena, poztu gaitzazu" Lander (ap. DRA). "Zeruko gozamena dala, 

esaten dabe, Jaungoikuan izate ederra begixen aurrian eukitzia" Etxba Eib. "Astotxo bat Santa Luziatik ekarri 

zebenian, haura zan umien gozamena" Elexp Berg. � Tr. Documentado en Pouvreau, Maister, Larreguy, 

Eguiateguy (190 gozomen), Hiribarren y en autores meridionales a partir de principios del s. XIX. � [Iesus da] 

mundu hunetan dabiltzanen konsolazionea eta sainduen sekulako gozamena. SP Imit IV 1, 11. Hobeki 

yarraikitzen gaizko [...] lurreko gozamenari, ezen ez zerukoari. Lg I 335s. Samurtasun, gozamen ta atsegin 


mende. 

986


sentikor ta ezagunak. Mg CC 226. Eta zeure barruban sentietan zenduban gozamen edo gustua? Astar II 146. 

Zertako paira? Gozamena behar da bilhatu eta erran: goza edo hil. Hb Egia 122. Guztiz gozamen aundiya artu 

zuan jendiak itz aiekin. Bv AsL 111. Egazti ura eman zion [...] esanaz: ar zazu [...] Jaunak bialtzen dizun 

gozamen au eta jan ezazu. Ib. 134. Aragiaren gozamena. Itz Azald 117. Gozamen edo zorion osoa aurkitu. 

Garbiz EEs 1929, 103. Aberastasun utsalak eta gozamenak. Ir YKBiz 174. [Sermoiak ez dira] belarrien 

gozamenerako. Bilbao IpuiB 237. Zenbait txoperren gozamen dana / al dan azkarren joanda. Basarri 170. Olerki 

aren bikaintasun, gozamen eta sakontasunaz arriturik. Gazt MusIx 165. Gozamen estetikoaren neurketa. MEIG 

IV 75. Chaplin-zaleek [...] ez dute uste bezalako gozamenik izan. MEIG I 185. v. tbn. Mst I 15, 3. Añ EL 2 75. Ag 

G 333. Etxde JJ 110. Xa Odol 53. Uzt Sas 63. Berron Kijote 35. 

�3. (Ht VocGr 406 � Lecl (gos-), Dv � A). "Possession" Ht VocGr. "Propiedad, posesión, hacienda" A. � 

[Inbidiak] gozamenez eskasia, / ontasunez pobrezia, / bozkarioz tristezia / hiretzat egiten dik. Monho 110. Gizon 

batek [...] saldu zuen gozamen bat. TB Act 5, 1 (Dv bazter bat). Gure hiri guziak, gure gozamenak oro... zure 

aitzinean dira. Dv Iudith 3, 3. Eta Moisek Gaden leinu eta semeei beren familien arabera eman zioeten 

gozamena, zeinaren xehatzapena hau baita. Dv Ios 13, 24 (BiblE beste zati bat). 

�4. (Vc, BN ap. A; VocB). "El rédito" VocB. "Interés del dinero" A. 

�5. (V-gip ap. Etxba Eib; Bera, A DBols). Sentido del gusto. "Ez eukan gozamenik eta bardiñ zetsan ogixa zeiñ 

artua" Etxba Eib. � --Ez daki Amontilladoa Sherry ardotik bereizten. --Eta halaz ere, zoro batzuek daukate 

haren gozamena zurearen bete dela. Mde Pr 107. � Gusto, facultad de apreciar lo bello. � Ez [...] atzerriko 

eresti zakar ta zentzugabeak, ez, baizik eresti eztitsu ta mentasun aundikuak [jotzen zitun]. Gozamen au 

lenengotik erakutsi zuen. Garit Usand 11 (v. otro ej. en la misma pág.). 

�6. Gusto, sabor. � Errekondoko janari guztiak gozo gozoak zirala [...]. Bikainak, beste gozamen hobe 

batekoak. Osk Kurl 94 (v. tbn. 96, 85). 

- GOZAMENEAN. Feliz, dichoso. � Baiña kondiak, gozamenian eta kontentuz betea, frailliak emon zetsan 

erantzun zintzuagaz [...]. Etxba Ibilt 469. 

- GOZAMENEKO. "Gozameneko, qui appartient à la jouissance. Noren gozamenekoak dire lur horiek?" Dv. v. 

GOZAMENEZKO (b). 

- GOZAMENEZKO. (Adnom.). a) v. supra (2). � Eziñ daiteke enekiñ gozamenezko amudiorik eta batasun 

mistikorik presuna ezpada lehenago eneganat osoki uzten. Ch III 37, 4. b) "Que l'on détient par jouissance (et 

non en propriété). Onthasun horietarik bat bere-berea du eta bertzea gozamenezkoa bizi deno" Dv. v. 

GOZAMENEKO. 

gozamenari (Lar, H). � "Usufructuario, gozamenaria, usufrutuaria" Lar. 

gozamende. "Dotación de Capellanía, ondokartea, gozamendea" Lar. Cf. Lar: "Dotador así, ondakartzallea, 

gozamendaria". Cf. H: "Gozamendari: qui a l'usufruit, usufruitier". 

gozamendu, gozamentu. �1. Placer, deleite, regocijo, felicidad; consuelo, alivio. � Dohatsuak, beraz, duke 

handi gozamendua / hain estatu ederrean ikhusteaz mundua. EZ Man I 89. [Infernuban] ezta aentzat izango 

eztitasunik, gozamenturik, ez aringarririk. CrIc 36. [Luxuria da] aragiaren gozamentubetarako artzen dan [...] 

amodio itxuba. Ib. 115 (v. tbn. 141). �2. Disfrute, goce. � Ezin elduko gara euren [zeruko atsegintasunen] 

gozamentura neke andi baga. CrIc 38. [Benefizio sinple San Klementekoaren] gozamenduarekin estaldu zan 

Kolejioaren beartasuna. Izt C 501s. �3. "Gozamendua, dotación" Izt VocC. � Uribatzarreak erabakiko du bere 

Majestadeari eta Jauregiari dagokan moduko urteoroko gozamentua. EConst 61 (v. tbn. otro ej. en la misma 

pág.). �4. "Abono de tierra, gozamentua (AN)" Aq 842. 

gozamenkeria. � Deleite, placer (con sentido peyorativo). � Merkatariak aberastu egin dira haren 

neurrigabeko gozamenkeriari esker. IBk Apoc 18, 3 (IBe lujoa). 

gozamentu. v. gozamendu. 

goza-mizka. �1. Golosina. � Goza-mizkek galdu(r)ik daukie. 'Goxoki edo gauza goxo geiegiak, kaltegarri' 

(AN-larr). Inza NaEsZarr 423. �2. "Goza-mizke, laminero, dulcero, goloso" DRA. 

gozan. v. gozain. 

gozande (Lar, H). �1. "Deleitación, delectación", "delicia" Lar. "Deleitación morosa, gozande geldia, nagia" Ib. 

"Deleite sensual, gozande aragizkoa" Ib. � Guziak daude etxean gozande aundiareki (AN, s. XVIII). FLV 1992, 

316. Aingeruéna bekála / emén nere gozandéa; / au zerúko antesála [...]. LE Kop 153 (v. tbn. 107). Egoten bada 


mende. 

987


bere baitan gozatzen ta zebatzen gaizki gogoratuan. Ori deitzen da gozande gaixtoa edo gusto artzea. LE-Fag. v. 

tbn. LE Urt ms. 46v. Lurreko tratulariak aberastu dire haren gozande soberakituaz. TB Apoc 18, 3 (IBk 

gozamenkeria). Gozandean bagera / txikitan azitzen / edozein gauzak gaitu / gu ere gaizkitzen. It Jolasak 125 

(ap. DRA). �2. (Lar), gozaunde (Lar). "Delicadeza, suavidad" Lar. 

- GOZANDEKO (Lar � H). "Civil, contrapuesto a criminal" Lar. "Pleito civil, gozandeko auzi" Ib. � Nori 

dagokio [...] legeak zuzen bidetzea auzietan, kausa gozandekoetan eta obendunetan? EConst 39. Tribunal [...] 

gozandekoetan. Ib. 54. 

gozandetsu (Dv), gozadetsu. � Sabroso, rico. "Goxoa (jateko), manger savoureux. Gozandetsua (Izt), jujusa" 

Dv. � Itsasoan arkitzen dan arrainik gozandetsuena dalako izokia. Izt C 203. Zumu gozadetsuarekin. Ib. 145 (v. 

tbn. 59). 

gozandu. �1. "(G-azp), agradar" A. �2. Disfrutar, gozar. � Emakumeak orrelantxe gozandu daroe, gizagogoak 

saminduaz. Erkiag Arran 99. 

gozapen. � Goce. � Ikuspena, eukipena eta gozapena; edo bardin dana [...] Jaungoikoa gozetea. Itz Azald 42. 

gozaratu. v. gozarotu. 

gozarazi (Dv, H), gozaerazi, gozerazi, gozaraztu (H). �1. Hacer gozar (de). "Faire jouir" Dv. Gozarazi ("hacer 

feliz") es empleado en LE Doc, sg. el voc. del editor. � Gozarazi nahi zaitu bere gloriaz. EZ Man I 124 (v. tbn. 

Eliç 272). Iainkoaren faboreaz gozarazteagatik. Harb 317. Gozaraz gaitzatzu arimako eta gorputzeko osasuan 

eternalaz. Hm 84. Bake bethierekoaz goza erazi ditzala. Bp I 130 (v. tbn. II 5, con complemento en absoluto y 

aux. tripersonal). Gozaraziko zaitut barreneko bakeaz. Ch III 51, 2 (Mst -z goza eraziren zütüt; v. tbn. con 

complemento instr. CatLav 330 (V 162)). Egün batez berekin gozaraaz gitzan haren gloriazko erresümaz. 

CatLan 70. Hainitz urtez presondegia / gozarazi darotzuna. Monho 42. v. tbn. Dv LEd 278. Ip Apoc 24n. 

Othoizlari 25-3-1955 (ap. DRA). �2. (Lar, Dv, H). "Regocijar" Lar. "Calmer, adoucir" Dv. "Faire qu'on s'apaise; 

rendre doux, suave, souple" H. � Hartu zituen etxerat [...] eta supazterrean nolazpeit ere gozarazi zituen. Prop 

1910, 51 (ap. DRA). Biotza gozarazten dion doñu ixillaren oiulari degu Fray Luis. Gazt MusIx 168. 

gozaraztu. v. gozarazi. 

gozari. v. gosari. 

gozarnoki. "Hypocras, bebida, gozarnokia" Lar. 

gozaro (V, G, AN; H), gozoro (Lar). Ref.: A; Etxba Eib. �1. "Placenteramente", "dulcemente", 

"apaciblemente", "deleitosamente" Lar. "Agasajar, norbait ondo artzea, gozoro tratatzea" Ib. "Gozaro, ondo 

esanaz, itxuli eben etxera" Etxba Eib. v. 1 goxaro. � Tr. Atestiguado ya en una poesía alto-navarra de 1609 

(TAV 3.1.20, 43 gozoro), y en Harizmendi (con interpr. no del todo segura); no vuelve a documentarse hasta 

mediados del s. XVIII. A partir de esta época se encuentra bien documentado en autores meridionales (al Norte 

lo hallamos en TB). Ambas formas, gozaro y gozoro se emplean en proporción similar. � Zure ezpainei badarie 

/ garazia naharo. / Hargatik hautatu zaitu / Iainko Iaunak gozoro. "Benedixit te Deus in aeternum" (Ps 44, 3). 

Hm 58 (la misma fórmula en págs. 48, 67, 131 y 161). Jesusen biotzarekiko debozioaren gaia obeto, ederkiago, 

gozoroago [apaindua]. Lar, carta a Mb 278. Gozoro bizi gaitean. Cb Eg III 216. Baña zek geijen zurtuten naben 

ni ta gozaro, da ikustia [...]. Mg PAb 186. Naroro ta gozaro bizi. Añ EL 2 59. Lo ta lo egiñ ezazu gozoro. Echag 

106. Lagunakin arratsalde-gosari bat gozoro egin dezadan. Lard 418 (303 gozaro). Belarrijetatik gozaro 

sartuten. Altuna 47. Yazten da, basoa gozoro. 'Mansamente'. Ldi BB 58. Itzegin gozoro. Or BM 108. Zeuk 

esnatzen duzu (gizona). Zu goratuz gozaro dedin. Txill Let 124. Ezarten eutsan eskua gozaro, jaustea eragotzi 

nairik. Erkiag BatB 76. Sudur-zilloetati keia gozaro kanporatzea. Ib. 125. Gozaro pakean bizi. Gazt MusIx 119. 

Doñu ezti ta leunean [...] gozaro jotzen dunean. Ib. 169. Eguzkiaren laztan beroa emen artzen det gozoro. NEtx 

LBB 357. Gozoro mosukatua izatean. PPer Harrip 11. 

v. tbn. Zav ms. (ap. DRA). JJMg Mayatz 146. Ur MarIl 75. AB AmaE 411. A Ardi 4. Enb 142. Etxde JJ 110. Ibiñ 

Virgil 63. Gozoro: Aran SIgn 110. Ag G 189. "Aurtxo txikia" (ap. DRA). Bilbao IpuiB 64. 

� [Olerkiei] zuk, irakurle, begaldi bat ematen baiezu, gozaro ni. EA OlBe 5. 

� (Con reduplicación intensiva). � Musu ematen zien gozo gozoro esanez: [...]. Inza Azalp 8 (v. tbn. 20). Gozogozoro 

[barre eragin]. Bilbao IpuiB 10 (v. tbn. 95 y 84). Orra semeak amari goza gozaro idaroki eutsana. Erkiag 

BatB 27. 


mende. 

988


�2. (Lar, H), gozoro (Añ). (Sust.). Placer. "Deleite", "regalo, delicia" Lar. "Deleite sensual: (c.) aragizko [...] 

gozoroa" Añ. � Aragizko gozaro zikin, bereala igaro zan bategatik erreko nabe. Añ EL 1 57 (EL 2 65 atsegin 

zoro zikin). Ezen berze orduz gu ere erhoak ginen, errebelak, [...] menpekotuak gutizia lizunei eta gozaroei 

. TB Tit 3, 3 (Dv zalekeria). 

�3. "Recreo, sitio delicioso, gozaroa, gozategia" Lar. 

- GOZARORA. "Obeto da gozarora jan, es preferible comer a gusto" A Apend s.v. obeto. 

- GOZORO-TRATATZAILE. "Agasajador" Lar. 

gozaroki. "Deleitoso" Lar. 

gozarotasun, gozorotasun (Añ). �1. "Deleite" Añ. � Aragiak bere atseginakaz, gozorotasunaz, gustu 

zitelakaz. Añ MisE 58. �2. Dulzura. � Ze gozorotasuna, ze eztitasuna, ze amudioa [...] eztarakus bekataririk 

andienakaz? Añ MisE 129. [Txitxirio onek] Gaztelatik ekarten dan oberenari ezertxu ere zor ez diona [...] ez 

biguñtasunean, ez guritasunean eta ez gozarotasunean. Izt C 30. 

gozarotiro. "Regaladamente" Lar. 

gozarotsu. � Agradable, placentero. � Berar gozarotsu ta lore ikusgarriz [...] beteak. Izt C 159. Alkarrekin, 

atsegintasun andian bazkari gozarotsuak egiteko. Ib. 136 (v. tbn. 242). � (Con -ko, adnom.). � Beren 

gozarotsuko egon-aldian pozkidaz beterik jostaldiatzen. Izt C 122. 

gozarotu (Lar, Añ, VocCB), gozorotu (Añ), gozaratu (V, G, AN ap. A; Añ). � "Regalar, recrear, deleitar", 

"regalarse" Lar. "Acariciar" Lar y Añ. � [Artzainak] eramango du bere txabolara, eta emen gozarotuko du eginal 

guztian, adiskiderik amatuena balu bezalaxen. Izt C 227. San Juan de Luz [...] izandu da beti Franziako 

erregeak txit asko maite dutena eta guztiz ondo gozarotua. Ib. 322. [Alabaren parre goxoak] gozarotzen zuen 

bere bizitzaren negua. Otag EE 1882c, 447. Profeta balitz, onela bera gozarotzen duen emakumea nor eta 

nolakoa dan jakingo luke. Arr Bearg 100 (ap. DRA). � (Lar), gozorotu (AN (msLond) ap. A). (Aux. intrans.). 

"Regalarse" Lar. "Deleitarse" A. � Ea, ene alaba, ar zazu [aurtxoa] eta berarekiñ gozarotu eta erregala zaite. 

Arr May 115. 

gozarri. � Azúcar. � Inge-gozo-arlo andijak ebazan eta bai olea be gozarri edo azukerea egiteko. Kk Ab I 84. 

gozarte. "Medio, corte, traza" Lar. 

gozartu (Bera). � Gozar, disfrutar. "Saborear. [...] Gozartu dut: lo he saboreado" Bera. � Agertzen ditu [...] 

banaka, beren xamurtasuna garbi ta obetoago gozartzeko. Garit Usand 23. Gozartu nai leuke gauz oron lilura. 

Laux BBa 132. Ezpan zerutar orrein / leuna gozartzian. Ib. 110. An danok gozartzeko Amaren altzuan. Enb 70. 

Emen gozartzen dabez / Axerik onenak. Ib. 111. Dotriña barriak beretzat, begi belarri gozartu nai ditu. Erkiag 

BatB 128. Nai leuke gozartu orduko bakea. Gand Elorri 217. Orrela eztezu bizi-eztirik beiñere gozartuko. NEtx 

LBB 193. � (Aux. intrans.). Deleitarse. � Doñu ezti ta leunean [...], orduan baita gozartzen eta atsegintzen 

entzumena. Gazt MusIx 169. 

gozasi (Lar � Lcq 79). � "Fraga, especie de zarza, gozasia" Lar. 

gozatasun. v. gozotasun. 

gozategi (Lar, Hb ap. Lh). �1. "Recreo, sitio delicioso" Lar. "Lieu d'agrément, de jouissance" Lh. � Itxas 

gizonen gozategi edo ardangelak. Ag Kr 19. Antiguako Amaren orubea, [...] naigabien gozategia. Ib. 214. � 

Paraíso. � Agindu dizute Jaungoikoak ez jateko gozategiko landare guztien [...] frutuetatik. Inza Azalp 46s (v. 

tbn. 47). Jaungoikoaren aur autatuen gozategian. Ib. 138. �2. (A DBols), gozotegi. Confitería. v. goxotegi. � 

Eldu zirean [...] gozotegi edo konpiteriara. A Txirrist 127. Ardantegietan, gozategietan, [...] edozein saltokitan. 

Ezale 1897, 169a. Gozotegian be izaten dira gozagarri batzuen eske. Ag Kr 44 (v. tbn. 189). Umeak gozotegira 

baño pozago. Ag G 81 (v. tbn. 74). Neska-mutil sail ederra, dantzaketa ostean, gozotegira joan zan. Erkiag 

Arran 45. 

gozatsu (Vc ap. A; Lar, H), gozotsu (Lcc, Lar, Añ, VocCB � Dv, Hb ap. Lh). � Tr. Documentado en autores 

meridionales desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean Haramburu, Belapeyre y Maister. Gozatsu es la 


mende. 

989


forma gral. Hay gozotsu en Añibarro, Iturriaga, Otaegi (junto con gozatsu), D. Agirre (AL 119) y Lauaxeta (BBa 

30). �1. Agradable, placentero; dulce; gozoso. "Deleitoso", "afable", "plácido", "quieto, sosegado" Lar. 

"Delicado, blando, suave" Lar y Añ. "Gozoso, deleitoso" VocCB. � Ona, ederra, [...] emea, gozatsua eta 

konplitua zara. Harb 372. Gure relijionian beharrenik eta gozatsien diren gaizak. Bp I 123. O hitz eztia eta 

gozatsia! Mst III 34, 1 (Ch, Ip gozo). Guztiakin [...] gozatsua edo afablea [zan]. Cb Just 91. Egun gozatsu bat 

igaro. Mg PAb 56. Misterio gozotsuak. Añ EL 1 216 (EL 2 230 misterio gozozkoak). Arpegi gozatsua erakustea. 

VMg III. [Artzainen] izaera gozatsua. Izt C 229. Usaiñik gozatsuenen jatorrija. Ur MarIl 118. Zure berbaldija 

beti izango da gozatsua. Ur Dial 108 (It otzan, Dv atsegingarri, Ip laketgarri). Ur bigun, garbi, gozatsua. Aran 

SIgn 85. Mundaka-ibaiaren [...] ertz gozotsuak. Otag EE 1882c, 479. Ni pozik, [...] / ain barri gozatsua / iakin 

dodanean. Azc PB 210. Gerizpe gozatsu artan. Kk Ab I 65. Ameriketan entzun izandako gaztelani eme, leun eta 

gozatsu. Mok 17. Alako edesti gozatsu. "Tan sabrosa historia". Anab RIEV 1928, 608. Barre gozatsu batzuk egin. 

Otx 161. Arrats gozatsu. EA OlBe 56. Autu-mautu gozatsuan igaro eben gaba. Bilbao IpuiB 240. [Giza-biziak 

kanpotik] gozatsu, istillurik eta kezkarik gabea dirudi. Vill Jaink 122. 

v. tbn. JJMg BasEsc 78. Lard 202. Arr GB 7. Otag EE 1882c, 581. Etxeg EE 1885b, 368. Echta Jos 230. A EEs 

1916, 110. Inza Azalp 15. Gand Elorri 127. 

� (V-ple ap. A). (Uso adv.). Agradablemente, placenteramente; dulcemente. "Gustosamente" A. � Añ gozatsu, 

[...] hañ biguñ guziai itz egin zien. Arr GB 10. Mutillak barre gozatsu egin eutsien. Kk Ab II 171. Barre egingo 

dabe [...], gozatsu. Baiña barre, bai barre! Bilbao IpuiB 115. Zeuk be gozatsu begitu zeunstan. Gand Elorri 177. 

v. tbn. Erkiag Arran 14. 

� (Ref. al sabor). Sabroso, rico; dulce. � Emango dizkitzut janari gozatsuagoak. VMg 12 (v. tbn. Mg in VMg 

110). [Sagasti] gozatsu eztiak. Izt C 145. Azal samiñaren barrunbean mami gozatsua. Arr GB 20. v. tbn. Aran 

SIgn 33. Enb 61. Otx 110. Erkiag BatB 59. Gozotsu: It Fab 537. 

� "(Vc), tierra fértil" A. � Lur gozatsuti badaruez [landarak] lur agorrera. Mg PAb 126. � Bedar gozatsuz 

estaldubak. Kk Ab I 52. � Meatze oetako menasta izanik aiñ gozatsua [...]. Izt C 131. 

� "(V), instrumento cortante bien templado. Aizkora au ago onekoa ta gozatsua da (V-ger), esta hacha es de 

buen filo y bien templada" A. 

� "(G), manso" A. 

�2. Sibarita (?). � Lenbizi jakin biar degu zer dagon [jateko], zergatik pixka bat gozatsua naiz ni. Sor AuOst 86. 

�3. "Gozotsu (Hb), profitable" Lh. 

gozatu (gral.; Urt II 284, Ht VocGr � Lecl (gosatu), VocBN, Gèze, Dv, H), gozadu (-au Dv (V)). Ref.: A; Lrq. 

� Tr. Se documentan ejs. de part. goza (todos ellos en verso salvo algunos de Gaztelu (MusIx 66, 166)), en Noe 

(116), Arrese-Beitia (AmaE 287), Lizardi (BB 120), S. Mitxelena (Aranz 141), N. Etxaniz (LBB 310) y Uztapide 

(Sas 32, 263). �1. (Aux. trans.). Gozar de, disfrutar (de); usufructuar. (El complemento va por lo gral. en caso 

absoluto aunque hay algunos pocos ejs. con instr.). "Posséder" Ht VocGr. Ht VocGr (además de la acepción 

citada), VocBN, y Gèze dan como acepción el ambiguo "jouir". "Nik gozatzekoa da lur hau hamar urthez, je dois 

jouir de cette terre pendant dix ans" Dv. "2. jouir de, posséder: Zerua gozatzea, jouir du joie du ciel, posséder le 

paradis. Burhasoen onak gozatzen dituzten umeak [...]. 3. jouir de, avoir l'usufruit, la jouissance. Etxea ezta enea, 

gozatzen baizen eztut [...]. 6. jouir de l'agrément, du plaisir, de la joie que cause un objet. Bakeaz gozatzea, jouir 

de la paix" H. v. goxatu (2). � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. � Ogi eta mahatsarno [...] 

ikhusten, hunkitzen eta gozatzen ditugunak. Lç Ins F 5v. Artean, barriz, goza dezadan / oraingo libertadea. 

Lazarraga 1196v. Karro trunfala, ene perlea, / nik bearko dot gozadu. Ib. (B) 1179rb. Goza nazazu / neure 

Aitaren tronuan. Ib. 1200r. Gorputzareki eta arimareki Iaungoikoas gozatzen duela. Ber Doc 133v. [Mansoak] 

gozatuko dute lurra. Ib. 93v. Gozatzatzu zeruko atsegiñak. EZ Man I 133. Presentekoa goza dezakegu, 

ethorkizunekoa desira. Ax 155 (V 102). Neure onak neurk nahi ditut gozatu eta manaiatu. Ib. 235 (V 157). 

Eroan nagizu [...] gloria zelestialen gozaetan. Cap (ed. 1893), 155. [Paradüsian Jinkoa] maithatüren eta 

gozatüren baitie. Bp I 39. Ifini eban len gozetan zituzan ondasun da hazienden jabe. Urqz 26. Arimaren bakia 

goza dezagün. Mst I 11, 4. Gloria au gozatzeagatik zer egin [...] bear ezta? Cb Eg II 209. Españak, beretzat 

ezagutu ez ezik, berak bakarrik gozatu ere oi zebala Bidasoako ibaia. Izt C 122. Zoriontasunak gozatutzeko / 

eternidade batian. Ud 148. Zü gozatzen zütianak, zer gaisto sendi dezake? Ip Imit III 34, 2. Guk gozatu biar 

gendukian aberastasuna, ark gozatzen du. Bv AsL 173. Iruñako kartzela [...] / irur mutil gaztek / ongi gozatu 

dutena. [...] / Seira ilabete pasatu. Balad 242. Jai eguna gozatu iñok ez bestean! Ag Kr 45. Gizonak errez 

mozkurtutzeko / kondizio bat bear du / [...] barru berdintzen dijoan eran / ardua berriz gozatu. JanEd II 105. 

Errenta polita [...] gozau eban urte askotan. Kk Ab II 81. Berrogoi urthe eder gozatu zituen oraino familia [...] 

baten erdian. Zerb IxtS 63. [Basoa] erriarentzat, erriak gozatu dezan. Munita 116. Egiazko zoriona gozatu 

dugula. JEtchep 70. Maitasun horren berotasunaz luzaz dezatela goza. Xa Odol 289. [Iliada] zahar-gazteek [...] 

dasta eta goza dezaketela badakit. MEIG II 67. 

v. tbn. Mat 253. Harb 72. FPrS 31. VJ 7. SP Imit III 21, 2. Arg DevB 37. Tt Onsa 35. CatAnz 5. ES 148. OA 37. 

El 25. Iraz 2. GavS 31. Mih 31. AR 31. CatLan 59. Xarlem 830. Añ CatAN 2. Añ LoraS 62. Gco II 20. Dh 246. 

fB Ic I 41. UskLiB 25. Jaur 116. Bordel 154. CatLuz 2. Ur MarIl 38. Lard 189. Dv LEd 227. Bil 104. Aran SIgn 


mende.


104. CatS 61. PE 30. Laph 21. Zby RIEV 1908, 773. Elzb PAd 22. Arrantz 110. AB AmaE 165. Xe 366. AzpPr 

63. Ip Hil 37. HU Aurp 106. Itz Azald 42. CatUlz 26. Xikito 4. Ox 201. Inza Azalp 116. Etcham 230. Mde HaurB 

60. Or Aitork 177. Gazt MusIx 77. Osk Kurl 39. Vill Jaink 153. Arti MaldanB 215. Zait Plat 150. Ardoy SFran 

15. Azurm HitzB 50. Uzt Auspoa 67, 114. Casve SGrazi 122. 

� Gozar, poseer sexualmente. Cf. JE Bur 93: "Zer da [...] emaztearekin gozatzeaz hoberik?". � Jentil onbrea, 

ona zatozke, / gura banozu gozadu. Lazarraga (B) 1179vb.[Arreba] erdietsi eta gozatu zuenean, [...] etxetik 

egotzi baitzuen. Ax 389 (V 254). Haren emazteaz gozatzeagatik hilarazi baitzuen. Ib. 353 (V 234). Nire guraria, 

nire gutizia, laster gozatzea da nire maitea. Arti MaldanB 231. Amorante lizuna! Herri aldeko mozkorti eta 

arlote guztiek gozatu dute haren larrua. Arti Tobera 284s. Godotar errege azkenak, indarrez goza izan omen zun 

Kaba anderaurena. Gazt MusIx 66. 

� "Norbaiten gozatzea borrokan, faire de quelqu'un ce qu'on veut à la lutte" SP. 

� (Aux. intrans.). "Jouir. [...] Nor gozatzen da lur hortaz? qui jouit de cette terre?" Dv. � Tr. Documentado en 

autores septentrionales desde principios del s. XVII. Al Sur se encuentran algunos pocos ejs. en Larramendi, 

Enbeita y en autores de la segunda mitad del siglo XX. � Tristea nengoan iru ileko egunetan, / atsekaba garratz 

asko oi nebela sufrietan, / sabelekoaz ez ninzala gozaetan. Lazarraga 1197r. Handi dela emetasun zurea / 

zeñetzaz gozatu baita dohatsuen partea. EZ Man I 35. Hek gozatu behar dute / haren bistaz zeruan. EZ Eliç 377. 

Bakezko bihotzaz goza gaitezin. SP Imit I 11, 4 (Ch gozatuko gare arimako bakeaz). Orhoit adi nola munduan, 

munduaz intzen gozatu. Gç 179. Gidatuko bait gaituzte [...] menderen-mende gozatuko garen errepausu 

perfetera. He Gudu 103 (v. tbn. construcción de relativo en Lg I 321, JesBih 391, Jaur 117). Gozatüren zira 

barnetiko bake handiaz. Mst III 37, 3. Zure atsegiñez goza nadin. Lar STomas 1. Goza gaiten kontzientzia on 

baten gozotasunez. Jaur 159. Gozatu dire ontasunez, gozatu atseginez. Laph 129. Zure bi / ezpaiñ gozuez goza 

nadin. Mde Po 48. 

v. tbn. Harb 420. FPrBN 21. Hm 100. Arg DevB 134. Mih 119. Brtc 206. Mercy 11. Lap 420 (V 191). Monho 

138. Dh 201. JesBih 447. MarIl 104. Arch Fab 233. Bordel 140. Zby RIEV 1908, 608. Elsb Fram 157. Arb 

Igand 179. Jnn SBi 19. Enb 81. Iratz 104. Etxde JJ 207. Gand Elorri 199. Mattin 64. Ibiñ Virgil 76. 

� (Aux. intrans. bipersonal). "Satisfaire quelque passion, se contenter. Gozatu natzaio, j'ai satisfait une rancune à 

son égard, je l'ai maltraité, à mon plaisir" H. � Iauna, iadanik parabisuko dohatsutasun hari esperanzaz 

gozatzen natzaika. Harb 287. Dezadan mundua zerbitza: nakion goza, [...] ase eta asper. Ax 174 (V 117). 

� (Ejs. ambiguos con respecto al aux.). � Eternitate guzian hartaz gozatzeko gai dena. CatLav 41 (V 28). 

Mundubagaz gozatu nai dabeenak. JJMg BasEsc 192. Orai beretik ikusi nahi izatea gero gozatu behar gauza. 

Hb Egia IX. Zeruan Jangoikoaz gozatzen dauden izpiritu doatsu batzuek. Legaz 23 (v. tbn. CatR 41). Libertatia 

izanen dugu / bai segur denborarekin, / Eskual-herrian gero gozatuz / gure herritar maitekin. Etcham 37. 

�2. (Lcc (+ gozadu), SP, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H), gozotu (Añ). (Aux. intrans.). Gozar, disfrutar, 

regocijarse, recrearse, alegrarse; consolarse. "Holgar", "alegrarse" Lcc. "Jouir à son plaisir" SP. "Bañarse en agua 

rosada, pozez gozatu" Lar. "Regocijar" Añ. "Jouir à son aise" Arch VocGr. "Lizarraga emploie ce mot dans le 

sens de se réjouir: Erraten dizet inen duzela zuek negar ta dolamen baña mundua gozatuko da, je vous dis que 

vous pleurerez et que vous vous lamenterez, mais le monde se réjouira" Dv. "7. jouir, se réjouir, être dans la joie, 

le contentement. [...] Gozatu eta poztu zaitezte (Aizk, Lc). [...] Behin bedere gozatu naiz, au moins une fois, je 

me suis contenté" H. � Oraingaño gaztea ax ta, / urtexe baten goza adi. Lazarraga 1190r. Eta haren konpanian 

/ goza gaitezen glorian. EZ Eliç 392. Ez naiz hekin gozatzen eta ez solhasean iartzen. Ax 368 (V 242). Altxa 

zazu gora boza / eta zaite ungi goza / ogi hunen laudatzen. Gç 111. Oriek ikusi ta Franzisko txit alaitu ta gozatu 

zan. Cb Eg II 179. Nola ni gozatuko ez naiz ekusi ezkero [...]. Mg CC 126. Zeinbat gozatzen naizan [...] zu 

bezelako sendagille bat [agertzeaz]. VMg 43s. Gozatu ta poztu zaite. Ur MarIl 74. Goza zaite zure baithan. Dv 

LEd 242. Diru zalia, dirua ikusi zuanian, zerbait gozatu zan. Bv AsL 47. [Jinkoarekin] baizik ez zen gozatzen eta 

phausatzen. Ip Hil 51. --Gozatu eta baketu zaitez --esan eutsan arimazainak [geisoari]. Itz Azald 109. [Kabalak] 

ez direla gu bezenbat gozatzen? JE Bur 94. Opa diogu / zeruan goza dedilla. Tx B I 44. Oieri begira beti, / 

gozatzen dira begiak. Uzt Sas 57. 

v. tbn. LE Ong 87r. Xarlem 688. JJMg BasEsc 282. It Fab 68. Mde Pr 129. Basarri 10. Onaind in Gazt MusIx 

210. Xa Odol 238. 

� (Con complemento en ines.). Disfrutar con, disfrutar de. "Prendre plaisir à. Ezkira othoitzean gozatzen (AR), 

nous ne nous plaissons pas en la prière, nous n'y jouissons pas" H. � Faltadun naiz. Gozatu naiz [...] gogoeta 

desonhetstetan. EZ Eliç 150s. Zutan gozatzeko ene arimak desira duen bezala. SP Imit IV 13, 1 (Ch zutaz 

gozatzeko, Mst zützaz goza nadin). Uzten bazituen bere libertatetan gozatzera [...]. ES 109. Ta ni, zure amorio 

orretan gozatzen naz. Cb Eg II 136 (Dv LEd 242 zure amodioan naiz gozaturen). Noskua pensamentu ezañetan 

gozatuteko oituria? Mg CO 115. Virgilioren itzneurtu ta apainduetan gozatzen nintzala. VMg X. Ez nion 

eragotzi [...] nai zituan atsegin eta gustoetan gozatzea. AA III 302. Urterik urtera sendatuten da nire biotza 

leleengo asmuetan ta gozatu ainbeste ezagutu ta maite dituban abarkadunetan. JJMg BasEsc I. Erdu ta gozatu 

gaitian luurreko atsegiñetan. Ib. 192 (v. tbn. 59). Zugan baiño on dan artan areago gozatu nai badute. 'Quieren 

gozar más de ella que de tí'. Or Aitork 418. Mundu hunetan ez naiz luzaro / gozatu ama maitean / sortu orduko 

arkitu bainaiz / zoritxarreko atean. Xa EzinB 74. Apiziorik baldin badauka / gozatuko da pelotan. Uzt Sas 325. 


mende. 

991


v. tbn. Astar II 137. Berron Kijote 199. � (Con complemento en alativo). � Ifinten deusku poz eta gozo andi bat 

modu onetan gozatu gaitezan artu dogun grazijan egotera. Astar II 285. � (Aux. intrans. bipersonal). � Zere 

bizimodu on eta konseju ongarriaz [...] Jaungoikoa gozatuko zatzula. Arr May 65. 

� (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. (Aux. trans.). "Gozar, disfrutar. Semiak gozau eben guztia diru 

gastatzen, aittak gozau eban pillatzen" Etxba Eib. "Estebanek ikaragarri gozatzen dau lagun artian" Elexp Berg. 

� Zeruan [...] gozadu dagiela beti glorian eta deskansuan. CatAnz 6. Gozadezágula bere amorearén [...] 

esnearéki. LE Ong 41r. Zegaz bijotza poztuta, barre eginda, gozatu dozu? fB Olg 130. v. tbn. FLV 1988, 278 

(Larráinzar, 1906). Ez ei eban gutxi gozau aratoste aretan. SM Zirik 103. Kontu ta gertaera / joanaz an esatera, 

/ gozatzen zuan erriak. Basarri 155. Orrelangoak gozatzen dute / bestien lepotik janda. BEnb NereA 262. 

� (Ejs. ambiguos con respecto al aux.). � [Glorian] nun bienabenturaduak Jaungoikoa ekusiaz [...] dauden 

gozatzen. OA 41. Jaungoikoaren adiskide orain izatean, eta gero beraz Zeruan beti gozatzean. Gco I 401. Asko 

da [pekau izateko] [...] pensamentubagaz gozatutia. Astar II 135. Goza edo hil! Hb Egia 122. Ortxe gozetan bizi 

zaitez bai, alabatxoa. AB AmaE 137. Bizi ontan bera zerbitzetzeko eta bertzian gozatzeko. CatUlz 17. Basurdi 

ori janez / bear zutela goza. Noe 116. Antxen gozatzen egon deitezen / eternidade guzian. Arrantz 145. Poli aal 

guztian begira zegokion gozatuaz. Anab Poli 36. Gure bizitza izango litzateke josta ta goza. NEtx LBB 310. 

� (Part. en función de adj.). � Zein amorez urtuak, zein gozatuak gelditzen ziran komunio aurrean. Mg CC 226. 

Arpegi alai gozatuaz [...] begiraturik. Aran SIgn 96. 

�3. (SP, Lar, Añ, Dv, H, A), gozotu (Añ). Calmar(se), tranquilizar(se), aliviar(se), aplacar(se), suavizar(se). 

"[...] egoiteak gozatzen deraut ene mina" SP. "Al deponer la ira, al templarse, mitigarse decimos gozatu" Lar s.v. 

gozo. "Aliviar, dar descanso [...] nekeak [...] gozatu" Ib. "Allanar dificultades, vencerlas, errazkeak [...] garaitu, 

gozatu" Ib. "Amansar, aplacar, suavizar", "aquietar" Ib. "Hacerse afable, arraitu, gozatu" Ib. "Abemolar, quebrar 

dulcemente el sonido o la voz, otsa edo soñua gozatzea" Ib. "Apaciguar" Añ. "Serenarse el mar tempestuoso" Ib. 

"Adoucir, s'adoucir. [...] Loak gozatu du ene buruko mina, le sommeil a calmé mon mal de tête" Dv. "Har zazu 

mainhu bat zure oinhazearen gozatzeko, [...] pour calmer votre douleur" Ib. "Haserrea eztitasunak gozatzen du, 

la douceur calme la colère. Iaunak erratearekin ixil hadi, itsaso haserretua gozatu zuen, le Seigneur apaisa la 

mer. [...] Atsekaben gozatzeko asko da konzienzia ona, pour adoucir, calmer le chagrin, la peine. [...] Aphur bat 

itsasoa gozatu zenean, quand la mer se fut calmée un peu. Igurik diezozu haserregoa goza dakion bizkitartean, 

[...] la colère s'apaisera" H. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Emplean gozotu Añibarro 

(LoraS 125), Lardizabal (476, junto con gozatu), Arrese Beitia (AmaE 107) y Enbeita (81). � Zeure 

konsolamenduaz goza ezazu ene bihotza. Harb 385. Amorioak trabaillu guztiak arintzen, gozatzen [...] 

baiterautza. Ax 489 (V 316). Iauna, konsola nazazu [...], goza zatzu ene atsekabeak. Ch III 48, 4 (SP emazazu, 

Mst ezti ezazü). [Izarrak ere] ez naute betetzen, ukitzen, gozatzen: aiñ nator gozakaitza. Lar SAgust 3. Orma 

bedarrak gozatuteko / banatu jatzun albua. Mg PAb 65. O nolako aparia! / Gozatzeko sabel goseberia. Mg in 

VMg 95. Amorioak gozatzen ditu jeniorik mukerrenak ere. AA I 573. Hark behar baiteraizte arindu ta gozatu 

[..] penitentzia. Dh 100. Jende asaldatu hura gozatu eta paketzeko. Lard 91. Nekatuak eta zamatuak zaudeten 

guziak [...] nik gozatuko zaituztet. Ur (G) Mt 11, 28. Ederto dakie esakera batzuen laztasuna gozatuten. Ag Kr 7 

(v. tbn. 10). Gozatzen duelarik [...] hainbertze minberatua [...] duen bizkarra. JE Bur 189. Gozatu zaitala eta 

berritu zainetako bizia. JE Ber 95. Fernando de los Ríosek be Marx-en gizartekeria gozatu nai leuke [...] erdiaberatsak 

ikaratu eztaitezan edo. Eguzk GizAuz 77. Itsaso nastau murgilla, naretu, gozatu, emetu [...] egikiola. 

Erkiag Arran 157. Eguzkiaren epelak gozatzen eta berotzen deutsaz gorputzeko atalak. Erkiag BatB 115. Nere 

zailtasun eta moldakaiztasuna Aita Onaindiaren trebetasunak gozatuko dizkitzue. Ibiñ Virgil 26. Egoak 

baztarrak gozatzen zituanean. NEtx LBB 93. 

v. tbn. Hm 117. Gç 25. ES 119. Cb Eg III 295. Mih 20. fB Ic I app. 11. JJMg BasEsc 217. Astar II 207. Dv LEd 

229. Bil 95. Aran SIgn 68. Bv AsL 171. AB AmaE 176. Arr May 109. Azc PB 343. Xikito 8. A Ardi 142. Enb 

143. ABar Goi 27. TAg Uzt 41. Zait Sof 138. SMitx Aranz 201. 

�4. (V, G-azp, AN-gip-5vill), gozotu (Mic 5r, Lar, Añ). Ref.: A; Etxba Eib; Gte Erd 32; Elexp Berg. Endulzar. 

AxN explica umotzen (211), por gozatzen. "Lenago eztixakin gozatzen ziran jateko gauzak" Etxba Eib. "[Ura] 

azukreekin ondo gozauta edan [G-goi]" AEF 1980, 65. "[Kafea] gozauta (G-azp), gozatute (V-gip), [...] ongi 

gozatuta artzen du orrek (G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 32. "Esnia sakariniakin gozatu bihar izaten zan, 

etzeuan azukarrik eta" Elexp Berg. � Tr. Para esta acepción emplean gozotu J.I. Arana (SIgn 55), Iturzaeta y D. 

Agirre. � Abaraska edo abao aurtxoen ezpañak gozatzen dituztenak. VMg XI. Ardo mindua gozatu zuan. Bv 

AsL 114. [Janari gozoak] gozotuten deutse bere aosabiya. Itz Azald 197. Esne-arroz gozotua. Ag Kr 45. [Parrea] 

gozatua baitu gaur / ezti bereziaz. Ldi BB 154. [Marxen sozialismoa] gaziegia dala ta [...] gozatu nai izan dabe 

batzuk. Eguzk GizAuz 72. Ugariegi ixuri zaio gozagarria [film honi], horrelakoen [ikusleen] janaria goza 

beharrean. MEIG I 172. Ahoa gozatzen diolakoan, sabela mingostuko dio. Ib. 175. v. tbn. Ezale 1897, 19. NEtx 

LBB 37. Ibiñ Virgil 26. 

�5. (AN-gip-5vill ap. Gte Erd 219; SP, H). Ablandar; madurar. "Morteru ongi gozatua, mortier bien détrempé" 

SP. "Ramollir, rendre plus souple. Eskuetan erabiliz ezkoa gozatzen da [...]. Larru idorra urinez gozatzea [...] 

11. [...] Azken uri hunez lurra gozatu da, par cette dernière pluie, la terre s'est ramollie. [...]. Oinekoak gogortu 

direnean gantzutuz gozatzen dira" H. "Ahoan ondo gozatuta jaten du horrek (AN-gip-5vill)" Gte Erd 219 (junto 


mende. 

992


a ondo txikituta, mastakatu, etc., de otras zonas). � Ez jatala garirik elduko, [...] [galgarauba] eurijakaz gozatu 

ta lur barruban [...] erne erazo ta azten ezpadau. Mg PAb 68. Euri gozoak gozatzen ez duen lur elkor bat bezala. 

AA III 491. Gogortu ezkero bekatariaren biotza, nekez gozatuko da. AA I 432 (v. tbn. 412). [Ogia metan] utziz 

zenbait egunez gozatzen. Dv Lab 52 (v. tbn. 385). Hogoi egunez, tabako ostoen ur hotzean gozatzen uztea. JE 

Bur 9n. [Sagarra] geldiak gizendu, egonak goza. 'La inacción lo madura'. Ldi BB 120. Garau eze ori [...] goza ta 

ondu dedin. Ldi IL 37. v. tbn. A BGuzur 152. JE Ber 52. � (Part. en función de adj.). � Arrastiko eguzki 

gozatua. 'Maduro sol de atardecer'. Gand Elorri 127. � Macerar. � Xeha zazu puxka ttipietan sei iranyaren 

axala eta emaitzu gozatzen litre bat agordientetan ilhabete batez. ECocin 52 (v. tbn. más ejs. en 52 y 53). 

�6. (Lar). Deleitar, alegrar, hacer gozar, hacer disfrutar; mimar, complacer. "Divertir, entretener" Lar. "Recrear, 

[...] gozatu, [...] atsegin eman" Ib. v. gozarazi. � Erre zirian suurrak gozatuteko usaingarririk onenak. Mg PAb 

216. [Nai dituzte] len bezela jan edanak, len bezela korputza eregatu ta gozatu. Mg CC 148 (v. tbn. CO 286). 

Pensamentu aragija gozatutekuak [...], arimia galdutekuak. JJMg BasEsc 141. Opa izan jakan sakrifizijuagaz 

geratu zan gozaturik. Astar II 216. Alan gura dabenak / beragana batu / daike ardura baga / bijotza gozatu. Ur 

MarIl 127. Dabid bere arparekin gozatzen eta alaitzen ari zitzaiola. Lard 168. Euskal-herriak gozatzen du begia. 

JE Bur 85 (v. tbn. 209). Atseden ginezake, begiak goza ahal bagintza gauaren ederraz. JE Ber 93 (v. tbn. 12; v. 

tbn. en contexto similar Uzt Sas 321 begiak gozatu). Erantzi-bage lo egiñean, / ez gozatzen soin-enborra. "El 

cuerpo no se regala bien". Or Eus 213. Onuzkero ez ote diozu beste neskaren bati belarririk gozatu? NEtx Nola 

31. Onelako edestiak oso gozatzen zuten donostiar mutilla. Anab Poli 47 (v. tbn. 18). [Sagardotegi oietan] ango 

jendia gozatu naian / saiatzen giñan alegin. Uzt Sas 149. v. tbn. Otx 57. NEtx Antz 42. NEtx LBB 369. � (Part. 

en función de adj.). � Onelakoen aragi erregalatu edo gozatuak. Mg CC 151 (CO 223 gozatubak). � "Acariciar 

(FSeg)" A. � Bere eskuen artean [basauntza] gozatu zuen. Aberea [...] otzan eta geldi zegokion. Arr GB 44. 

Garbitu eta gozatu zizkan [...] oñak. Arr Orac 284 (ap. DRA). 

�7. Sazonar, condimentar. � Manatuzióte nastekátzeko irín gutibát eta onéki gozatúrik janzúte góxo. LE Ong 

24v (v. tbn. Ib. 16r). Gure etxeko azak jaki onekin ederki gozatuta jaten ditugu. Zab Gabon 70. Lapiko andi bat 

bete baba baltz, urdai azpiko ta lukainkaz ondo gozaturikoak. Ag Kr 143. v. tbn. A BeinB 45. Salav 19. BasoM 

61. � Eleisako Gurasuen [...] esanez edertuta, Jazo jakineen grazijaz gozatuta [...]. fB Ic I VIII. � Amesetan 

egin eban [...] okela-zati, bixigu-erre, [...] ta beste onelango gauzakaz. Itzartu zaneko [...] abo guztija gozotuta 

[...]. Kk Ab I 11. � (Part. en función de adj.). � Urdai gozatubak. Mg PAb 89. Usainik gozuenen, janaririk 

gozatubenen, edanaririk eztitsubenen. fB Ic II 277. 

�8. "Goûter, éprouver, expérimenter. Goza zazu zoinhen ezti den jauna (AR), goûtez combien le Seigneur est 

doux. Syn. dastatzea" H. 

�9. "Podar: (c.) [...] gozotu" Añ. 

�10. (Vc, G, AN ap. A; Aq 843 (G, AN)). "Abonar tierras" A. � Lurrak gozatuteko / bear daben gatza. Azc PB 

333. Bere ozkirriz soro elkorrak gozatu ditzan. Ibiñ Virgil 71. 

�11. Afinar (el oído). � Arabako arkaitzai belarriak gozatzeko. (Interpr?). A Ardi 97. Musika ori [...] eztute 

gizakume guzi-guziek aditzen. Ortarako nork bere belarria gozatu bearra duke. Zait Plat 59. � "Afinar 

instrumentos músicos" A DBols. � Gozatu zuan bere rabela. "Templando su rabel". Berron Kijote 126. 

�12. (V, G-bet). Ref.: A; Zt. "Templar un instrumento cortante" A. "Uretan gozatu-burnia (Vc): hierro al 

temple" Zait Sof II 158. 

�13. "Liñua apaindu gutxik esaten dute Oiñatin. Geien-geienak: liñua landu, liñu-lantzeia, liña-lantzeia, liñua 

gosaaketia" Iz LinOñ 178. 

�14. (Uso sust.). "Hala, joan hari tiagana bisitta bat eittera. Ondo ondo esan eta gozatu bat emoixok" Elexp 

Berg. 

- EZIN GOZATUZKO. "Inconsolable, qu'on ne peut calmer, adoucir. Ene atsekabea, atsekabe ezin-gozatuzkoa, 

[...]" Dv. 

- GOZA ERAGIN. Hacer gozar, hacer disfrutar. � Kabugabeko zorionaz goza eragiteko. Gco I 396 (v. tbn. 425, 

415, 450). 

- GOZATUXE. (Aprox. de gozatu). � Herriko buruzagiak bere aldetik, ixilduak dire, gozatzenxe hasiak direla 

iduri dute. Prop 1896, 206. - GOZATZAKE. Sin aliviar, sin descansar (el cuerpo). � Goizean, gorputza ezer 

gozatzake ta anima gaixoa oerakoan baño larri ta gaziago zuala jaiki oi zan. Ag G 328. 

gozatuki. � Con placer, con gozo. v. 1 gozoki. � Zeren eta esperanza baitut obra hunetarik jende xehea 

gozatuki probetxatuko dela. Harb a) 8v. 

gozatute. v. gozatze. 

gozatz. � (Sust.). Dulce (?). � Zu zara Euzkadiren itsaropen utsa / Mingotz gustija kentzen dautsozun gozatza. 

Enb 127 (v. tbn. 126). 

gozatzaile (Lar (-alle), Dv � A, H (-ille)), gozatzale. �1. "Aplacador", "mitigador", "apaciguador" Lar. "Celui 


mende. 

993


qui jouit, ce qui calme, adoucit; fig.: consolateur" Dv. Cf. gozazale. v. gozagarri. � Deiturik gogotik Espiritu 

Santu Gozatzalliari eta arturik beraganik argitasuna. Ur BulAl 52 (BulaV 33 poztzalleari). Gu bezala, hitz batez, 

bilhakatua da hura ere gozatzale, eta gozatzale gutik gibelerat egiten ohi dute bilhakatzeko begiratzale. 

EskLAlm 1904, 6 (ap. DRA, que lo traduce como "el que dulcifica, calma, apacigua"). [Mendiko aur, Urbia] 

bular eta begien / gozatzaille apain. Gand Elorri 64. Lepradunaren gozatzallea / gaxoen alaitasuna. Basarri 

Laugarren txinpartak 38 (ap. DRA). �2. (-ille Urt III 384, Ht VocGr � Lecl (gosatzaile), H), gozatzale (T-L). 

"Possesseur" Ht VocGr 406. "Usufruitier" H y T-L. 

gozatze, gozatute. �1. Goce, disfrute, usufructo. � Euren zekentasun edo inoren gauzeen gozatute bide 

gaistokua. Mg CO 258 (CC 174 gozatze). �2. "Placación", "quietación" Lar. � [Familiko bizieran] aurkitzen 

dute neke-miñen gozatze bat. Vill Jaink 161. �3. "Sens du goût. Bost zentzu dira zuñ beitira ikhustia, entzutia, 

urrintzia, gozatzia, hunkitzia (AR)" H. � Bost zentzü dira, zuñ beitira ikhustia, entzütia, ürrinstatzia, gozatzia 

eta hunkitzia. Mst I 3, 1n. 

gozaunde. v. gozande. 

gozaune. "Gozaunia: el gozne, el punto donde se sujeta la cuchilla de nabarra" Iz ArOñ. 

gozazale. � Aficionado a gozar, hedonista. Cf. gozatzaile. � [Aberastasunak gizona] ardurenean ez othe du 

apaltzen, bizizale zuhur eta geroago lehiatsuago batetik eginez gozazale iztil bat? JE Ber 85. 

goze. v. gose. 

gozemaitza. "Colación de dulces por la tarde" Lar. 

gozende. "Deleite" Lar. v. gozande. 

gozeza (det.). � "Indotación, indotado, ala gozeza, dotebagea" Lar. Cf. gauzaez. 

gozibilketa. "Montura, destino de las caballerías de paso" Lar. 

gozikatu. "Regocijar", "regocijarse" Lar. Cf. Lar: "Regocijo, gozikoa, pozikoa". 

gozil. "Pelo blando" Lar s.v. vello. 

goziontza. "Utilidad: (c.) probetxua, goziontza" Añ. 

gozitz (Lar, Añ). � "Gracia, chiste" Lar y Añ. � Zitzaiozkan ixuritzen / izjostalluak eta gozitzak / zituztenak par 

erazten. Otag EE 1882c, 548. Agertzen dituen gozitz eta jostallukeriagatik (Donostia, 1890). Ib. 

goziztun (Lar), goz-itztun. � "Chistoso" Lar. � Egiten dalarik goz-itztun, gozo bage, badarauskio onela [...]. 

"Echándola de gracioso". Izt, carta a JJMg 7. Moldaera ziaditsu, goziztun eta [...]. (1884). JFlor. 

gozkorri. v. GOIZ GORRI. 

goznar. � Meditación, reflexión. v. hausnar. � Menak ixildu ziran, eldu zan goznarra. "Llegó la meditación". 

Laux BBa 98 (v. tbn. 118). 

goznartu. � Meditar, reflexionar. v. hausnartu. � Goznartuz abil, gogo / urrezko orduetan. Egieder Usk 63 

(ap. DRA). 

gozo (gral.; Mic 6v, SP, Urt III 235, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ (goso); Iz Als (ái); EAEL 

206; Elexp Berg. I (Adj.). � Dulce, sabroso, bueno, rico (ref. al gusto). "Doux, savoureux, de bon goût. [...] 

Gozo da, [c']est de bon goût" SP. "Julepe, bebida dulce [...] edari gozoa" Lar. "Eztia baño gozoago, más dulce 

que la miel" Ib. (s.v. gozo). "Qualité de ce qui va au goût. Arno hau gozoa da, bena bertze hori hobia da, ce vin 

est de bon goût [...]" VocBN. "Arno gozoa, vin agréable et doux" Dv. "Ianhari gozoa, aliment agréable, 


mende. 

994


appétissant, doux" H. "Ez on ta ez gozo, ni bueno ni dulce, es decir, ni oficio ni beneficio (G)" A EY III 318. 

"Oso gozua dago bakillaua" Elexp Berg. "Eztixa gozogixa askondako" Ib. v. 2 ezti, goxo. � Tr. Documentado 

en todas las épocas y dialectos. Su empleo es más frecuente al Sur. En DFrec hay 80 ejs. (adj. y sust.). � Ginda 

gozo dala min da. RG B 41 (cf. ib. "gozoa quiere decir 'sabroso' y tambien 'dulce'"). Errana ezta gozoa bada 

bere eztizkoa. "La nuera no es sabrosa aunque sea de miel". RS 267. Zenbatenaz gosea handiago, hanbatenaz 

ianharia gozoago. Ax 492 (V 318). Arimaren othurunza gozoa. SP Imit IV 3, 2 (Ch ianari gustosa, Mst 

errekeitü eztia). Janhari gozo dibinoa. Gç 114. Abadiaren lapikua, txikina baña gozua. Mg PAb 122. Jan oi 

dabe ezti gozoa. Añ LoraS 78. Janari bat txit gozo eta gusto andikoa. AA I 452. [Urdai] koipatsuagoa eta 

gozoagoa. Izt C 187. [Matsaren] zumu ain gozoa. JanEd I 114. Yanari finenak, arno gozoenak. Elzb Po 214. 

Eztia bera dan baño bere / gozo ta eztiagoa. AB AmaE 426. Etzuela [...] edari gozoagorik jastatu. Jnn SBi 81. 

Opil gozo biguña. Ag G 374. Marrubi gozo. A Ardi 36. Esne gozo. Ox 113. Gaztai gozoa. Lek EunD 28. Belar 

gozoa. Mde Pr 129. Opiltto gozoz betherik. Osk Kurl 135. Fruitu gozo bihur zitezen. MEIG III 123. 

v. tbn. Cb Eg II 102. Lg II 254. fB Ic II 254. Astar II 276. It Fab 184. Gy 35. Lard 110. Ur Dial 98. Ip Dial 97. 

Dv Lab 264. Arr GB 57. Aran SIgn 90. Sor Bar 30. Zab Gabon 53. Apaol 61. Azc PB 92. Altuna 35. JE Ber 84. 

Laux AB 55. Otx 155. TAg Uzt 176. Mde Po 97. JAIraz Bizia 41. Bilbao IpuiB 88. Erkiag BatB 117. Anab 

Aprika 63. Arti Ipuin 26. Benb NereA 43. Uzt Sas 92. Berron Kijote 124. 

� (V-gip; SP, Urt I 379, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ (goso), LiñOñ 178; Etxba Eib. Dulce, suave, 

agradable, placentero. "Boca de risa, cara de risa, arpegi gozoa, begitarte ona" Lar. "(A) fuego lento, su gozoa" 

Ib. "Desgarro en los ojos de las damas, begien begiratze, beatze gozoa" Ib. "Agrado: [...] begitarte ona, gozoa, 

modu ona" Añ. "Chiste: [...] itz gozoa" Ib. "Doux, agréable. [...]. Gizon gozoa, homme d'un caractère paisible et 

doux" Dv. "Au tact. Ile gozoa, laine douce au toucher. Ohe gozoa, lit moelleux, chaud; à l'ouïe: soinu gozoa, son 

harmonieux, suave; à l'odorat: urrin gozoa, parfum agréable, suave, doux; à la vue: argi gozoa, lumière douce. 

Kolore gozoa, couleur qui flatte la vue. 2. doux, paisible, tranquille: zaldi gozoa, cheval doux. Haur gozoa, 

enfant paisible. 3. doux, affable, avenant, agréable à fréquenter: gizon gozo-gozo bat da [...]. 4. au fig. doux, sans 

aigreur, flatteur: Hitz onez, arrazoin gozoez egiten dira egitekoak (ES)" H. "Errestilluan geldiketan zana amelua 

(ari-gei bigunagua) izaten zan; ta eskuan geaketa zana kirrua (ari-gei gozuena)" Iz LinOñ 178. "Aman laztanak, 

besterik ez lako gozuak" Etxba Eib. AxN explica uxter (97) por gozo. v. 2 ezti. � Tr. De uso general en todas las 

épocas y dialectos; es algo menos frecuente al Norte. � Apa bat baneidizu ao gozoan. Lazarraga 1185r. Lorik 

gozoenagaz eozen orduan. Ib. 1153r. O Iaunaren iltzearen / orhoitzapen argia, / orhe gozo eta ezti, / emaillea 

bizia. EZ Noel 125 (v. tbn. Eliç 52 y Man II 80 orhe gozo). Iaunaren hitz gozoak. EZ Eliç 236. Munduko 

atseginek [...], lo gozo batek bezala, azpian nendukaten. Ax 47 (V 30). Gure Jaun gozo eztia. Gç 25. Iainkoa 

baitako fidanzan [...] bizitze oso eta gozo batez biziko baigara. SP Phil 444. Eztute gozo kausitzen zure 

zuhurtzia, eztute gusturik haragiarentzat baizen. Ch III 34, 2. Dulze ta gozo / zugatik gauza gustiak / izten dut 

oso. Gamiz 203. Apa gozo dulzea. Acto 242. [Euskera] suabe ta gozoa. Cb EBO 19. Bihotzeko bake gozo bat. Lg 

II 193. Nigar gozo. Brtc 232. Eznué úste, ain gózo zéla iltzea. LE Ong 78r. Aize gozo bat. AA I 410. Zer mement 

gozoak iragaten dituzten elkharrekin! Dh 177. Egon-aldi gozo. Lard 61. Ilea gozo eta argi duen aziendak. Dv 

Lab 236. Deitzen zion beti itz txit gozo ta eztiekin. Bv AsL 34. Haur denborako eskuara gozo eta aberats. Arb 

Igand 11. Gizon ezti, gozo. HU Aurp 178. Musika gozoa. Azc PB 296. Ango eresi gozo-gozoak. Ag AL 141. 

Lanetan den gozoena, ogi biltzea. JE Bur 162. Laztan bero gozo. Ag G 362. Biztanle guztijak abegi gozo-gozua 

egiten eutsien. Kk Ab I 83. Esperantzazko amets gozo, ederra. JE Ber 88. Belar ebaki-berriaren usai gozoa. Or 

Mi 108. Begiak, aundi, gozo, pakezkoak. Ldi IL 17. Malda-beera gozo. Ib. 62. Euria ethorri zen, lodi bezen gozo. 

Zerb IxtS 65. Ibillaldi gozo ta atseginak egin. Munita 153. Alik abots meien eta gozoenagaz. Bilbao IpuiB 143. 

Berba gozo ta bigunkerigaz laster baketu eban. Ib. 29. Giro epeletan gozo zan [...] ur geldiari begira egotea. 

NEtx LBB 73 (cf. infra GOZO IZAN). Illagi gozo-fiñezko galtzak. Berron Kijote 31. Arratiako hizkera gozoan 

egina. MEIG II 125. 

v. tbn. (Para autores septentrionales): Harb 152. Hm 144. SP Imit III 5, 3. ES 182. He Gudu 73. Mih 90. Monho 

138. MarIl 23. Gy 65. Dv LEd 241. Laph 47. Bordel 108. Lap 419 (V 191). Jnn SBi 140. Arb Igand 155. Const 

29. Iratz 35. Lf Murtuts 9. Mde Po 37. Zerb Azk 80. Xa Odol 103. 

� (En frases negativas, con carácter expresivo). "Gozo gozua jarri ez. Enfadarse mucho. Kotxia markau notsala 

esan notsanian etzan gozo gozua jarri" Elexp Berg. � Ni ez nago gozo / zergatik juzgatu nau / gezurti oso. 

AzpPr 28. An eztu muttil batek / jeniyo gozua [...] / arretxek tira ziyon / neskari basua. Tx B II 162. Zuk 

jarritako [bertso] oiek / eztaude gozuak / [...] nai dana esan libre / kristau falsuak. Imaz Auspoa 24, 146. 

Kaliforniako zelaietan artzaintza gozoa ez uan izango. [...] Ni ez naiz askoz gozoago ibilli. NEtx Antz 102. 

Etxean egin zuten sarrera, etzan gozoa izan. NEtx LBB 53. Aserratzen zanean, bera ere ez omen zan gozoa. Uzt 

Sas 337. Ederki nekatuta / beraren besuak / illuntzian etziran / izango gozuak. Ib. 28. Eiztariak zai daude / ta ez 

oso gozuak. Uzt LEG II 309. 

� (Empleo irónico). � Mutur gozuarekin / ziok nagusiya. Tx B 135. 

� "(V, G, AN, L, BN), fértil [...]. Lur gozoa [...], tierra [...] que fácilmente se labra" A. � Geratzen zatzula etze 

zure etxeak duan sororik gozoena. AA III 512. Lur ain gozoa, zoroa ta ugaria non esnea ta eztia darion. Ib. 297. 

Gizpuzkoako lur gozoak / ematen dutela [...] / bertan bear dana ta geiago. Izt C 32 (v. tbn. 38, 149, 177 et 


mende. 

995


passim). Lurra elkorragoa eta lenago bezain gozoa eta ugaria etzala. Lard 10 (v. tbn. 21, 48, 98, 122). Badijoaz 

[...] beren guraso, aide eta lur gozoak utzita. Zab Gabon 66. v. tbn. Munita 16. 

� (V, G, AN, L, BN ap. A; H). "Larru gozoa, cuir moelleux, souple" H. "Blando, de fácil manejo. [...], egur 

gozoa, arri gozoa (V, G, L): [...], leña, piedra de fácil manejo" A. � Arri areatsu au dalako [...] landutzen txit 

gozoa. Izt C 51. Kirten bat egiteko ez dala egur au baño gozoagorik. Munita 39. 

� Agil. "Buen temple y sazón de una cosa; belaun gozoa decimos, v.g. al buen temple y flexibilidad de las 

rodillas" Lar (s.v. gozo). Cf. belaungozo. � Aztalak arin darabiltza, belaunak gozo. Mok 4. Lauek gozo dute 

belaun. "La agilidad de sus piernas". Or Eus 327. 

� "Aho gozokoa (L), de buen filo" A. 

� Manso. � Jaungoikoaren [...] bildotx gozoa otsoak arrapatu bear duten lekura dijoa. Inza Azalp 66. 

� (Respiración) tranquila. � Arnasa, errezagoa eta gozoagoa artuten eban. Echta Jos 112. 

� (Lluvia) abundante. "Euri gozoa ari du (B)" Gte Erd 111 (junto a euri haundie ari du, euria goitik behera ari 

du, etc., de otras zonas). 

� (Añ). (Uso adv.). "Or gozo, emen gozo dok ori, ese es un correveidile" A EY III 266. "Hablar con suavidad: 

(c.) me, eme, gozo berba, itz egin" Añ. "Urie gozo gozo ari du (B)" Gte Erd 111 (junto a euri haundie ari du, 

euria goitik behera ari du, de otras zonas). v. 1 gozoki, gozoro. � [Ardaua] gozo eta bigun iragoko da zure 

estarririk. Astar II 130. Ixil ixilik eta gozo gozo [illargiyaren argiya iragazten]. Bil 161. Ain gozo ta egoki itz egin 

zien eze [...]. Bv AsL 116. Santuak gozo-gozo artu zuan [...] gizon ura. Ib. 149. Txorijak nun-nai abesten gozo. 

Enb 68. Izketan asi giñan / biyak gozo-gozo. Tx B II 26. Zein gozo gauden! Ldi BB 122. Horra, zure erregea 

badatorkizu gozo, asto gañean. Ir YKBiz 374. Bakotxa bere sorterrian gozoago legoke. Eguzk GizAuz 172. 

Garbantzu ta egoskariakin gozo-gozo betetzen zan. And AUzta 70. Lo gozo gozo zegoala. Salav 69. Ni txibia 

bere xaltxan baiño gozoago ibiltzen naiz orrelako gertaera artean. NEtx LBB 110. I'ka ere gozo itzegin ziteken. 

Ib. 208. Bokatibua nola erabili bear dugun aditzera ematen digu oso ta gozo. MIH 207. v. tbn. JanEd II 36. 

Erkiag Arran 106. Azurm HitzB 40. 

II (Sust.). �1. (BN, S; Lcc, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Lrq. Placer, gozo, deleite; dulzura; alegría, regocijo; 

consuelo. "Gozo" Lcc. "Calme, douceur, plaisir. Lurreko gozoek badute bethi zerbait kharastasun, les douceurs 

de la terre [...]. Utz nezazu gozo aphur baten hartzera, laissez moi jouir d'un peu de repos. [...] Ez duzu gozo 

handiagorik izanen (He), vous n'aurez pas de plus grande suavité" Dv. "3. goût, appétence que l'on éprouve à 

l'egard des aliments. Deusek eztaut gozorik emaiten [...]. 9. jouissance, joie, plaisir. 10. repos, tranquillité. 

Gozorik eztut, zutan goza nadin artean [...]. 11. agrément qu'on trouve en quelqu'un. Gozorik eztuen laguna, un 

compagnon, une compagne en qui on ne trouve pas d'agrément, dont on jouisse. 12. (au pl.). Ama Birjinaren 

gozoak, les joies de la Sainte Vierge" H. Cf. Lar: "El gozo por gusto, contento, alegría no decimos gozoa sino 

poza, bozkarioa, atsegiña, sendagalla". � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. � Grazia 

mirakuluzkoetarik zerbeit gozo [...] sendi erazi liezenzat. Lç Adv ** 3v. Haren doktrinán gozo eriden 

dezagunzát, erraiten du gure Iainko dela. Lç Ins D 2v. [Frutuak espiritu santuenak:] Zazpigarrena gozua. Bet 16 

(Cap 17, CatAe 66, CatSal y CatR 67 gozo; El 15, Iraz 46, CatB 81 gozo espiritual(e)a, Cb CatV 61 espirituko 

gozoa, CatLuz 28 gozo izpirituala; CatOiq 529 espirituko gozotasuna, CatLlo 84 arimako poza, CatBus 37 

espirituko poza, Legaz 52 izpirituzko atsegiña). Gozo eta kontentu arimarena. Ber Doc 93r. Hau da, bada, 

prometatu atsegiñen gozoa / eta zerbitzu egiñei agindu golardoa. EZ Man I 112. Ustez hemen aurkhituren ituela 

gozoak? // Orain bada dastaturen hik dituk behazunak. Ib. 94. Loan ezta gozorik, logale eztenean. Ax 553 (V 

354). O hitzaren eztia eta gozoa! SP Imit III 34, 1. Meditazionean gozo geiago eman derautzuten puntuak. SP 

Phil 120 (He 122 gozorik gehiena). Konsuelo edo gozu espirituala. OA 102. Bere animako gozorik andienaz. Cb 

Just 43. Zeintzuben izerdijaz daruen bizitza olgura ta gozo andikua. Mg PAb 152. Kendutzen die gozo ta poz 

guzia. Mg CC 157. Gozo ta zori-onok eukiko dodaz [...] betiraun guztian. Añ EL 1 62. Miserikordiaren Ama, 

bizitza, gozo edo dulzura eta esperanza gurea. Gco I 467 (KIkG 34, ArgiDL 15 gozo). Orduban euki zenduban 

gozo edo aragijaren gustuan pensetan egotia. Astar II 135. Zuei gozo emongo deutsuen bizitza on bat egitea. Añ 

EL 2 227 (v. tbn. 211). Gozoen maitatzaileak. TB 2 Tim 3, 4 (Lç boluptatei hobe erizle). Haren gozo bakharra 

zen bere diru maithea. Gy 87. Txit poztu ziran, baña gozoa laster mindu zitzaien. Lard 143. Nere gozoa eta ospe 

bizia. Dv LEd 88 (Cb Eg II 44 konsuelo). Partzuer [...] nekhean eta gozoan. Dv Lab 188. Haien elhen gozoa eta 

eztitarzüna. Ip Hil 179. Ez duzue behinere hain bertze gozo izanen munduko atseginetan. Arb Igand 186. Gozo 

gitxikoa da [bazkalosteko loa]. Azc PB 328. Emaztearekin duelarik gizonak bere gozoa. JE Bur 110. Bidarrikoak 

baitute ordean gozo bat, legun bat Santa Grazikoek ez dutena. Ox 207. Igaran-erazten dü gezürra [...] gezürrak 

bere gozoa dialakoz. Const 14. Badukek gozo gu bientzat ondoko egunetan. "Il y aura du bonheur". Barb Leg 

138. Euskararen gozoa dastatu. FIr 156. Ederretsi-iztxo baten gozoa. Ldi IL 87. Aren irribarrearen gozoa. 

Erkiag Arran 26. Hego hunen gozoa Eskual-Herrira heltzen othe da? JEtchep 64. Jauna serbitzearen gozoa 

bazenki. Gand Elorri 153. Ez etxeko gozorik, ez familiarik. Lf in Zait Plat XVII. Zarren gozo guztiak / dirade 

samintzen / gauza utsengatikan / asiko da mintzen. Uzt Sas 196. [Ugazalabari] etzitzaion aztu ama zanaren 

gozoa. NEtx LBB 157. Hitz politak [...] elkartu [...] belarrien gozorako. MIH 303. Horrek ateratzen duen 

soinuaren gozoa. MEIG I 62. 

v. tbn. TAV 3.1.24 (1619). O Po 31. Arg DevB 104. FPrS 19. Tt Arima 31. Urqz 40. Lar STomas 1. He Gudu 


mende. 

996


113. Acto 480. Mst III 6, 2. Mih 68. AR 22. Egiat 180. Brtc 100. Monho 150. LE Ong 16v. Gco I 468. AA I 615. 

Dh 99. Zav Fab RIEV 1907, 540. CatBus 5. Echag 222. Aran SIgn 96. CatS VIII. Xe 154. Zby RIEV 1908, 757. 

Lap 20 (V 12). AB AmaE 111. Echta Jos 136. A Ardi 144. Etxde JJ 138. BEnb NereA 201. Azurm HitzB 54. 

� Sabor dulce, rico, sabroso. "Que dulce está! onen gozoa! onen eztia!" Lar. "Dulzura, dulcedumbre, dulzor" Ib. 

� Matsaren zainetik dator / zumoaren gozoa. JanEd I 124. Nafar arnoaren zinezko gozoa. Barb Sup 129. Usaitu 

nuan asetu arte / bere usaiaren gozoa. Jaukol Biozk 80. Ai au don gauzien gozue! Kk Ab II 22. Illunpeak 

diztirazten du argia [...], mingotsak gozoa. Txill Let 93. "Begi-gorri" aren gozoa! Joxepak ez eutsan prestu bere 

bizian alako platerkadarik. Bilbao IpuiB 44. Bularretik hartu esne on haren gozoa. Xa Odol 80. v. tbn. Osk Kurl 

145. Ibiñ Virgil 83. NEtx LBB 337. 

� Dulzura, amabilidad, simpatía. � Ze bizitza egingo dabee, alkarri gozorik eta legerik ez deutseenak. fB Ic III 

356. Paltak arpegira ateraten [...]. Ta inos bere gozo onik alkarrentzat ez daukela. Ib. 352 (cf. GOZO 

GAIZTO). 

� "(Lc), tiempo dulce" A. � Arratsalde garbia, mendiko gozoa! Ox 83. 

�2. (G, L, BN, S; SP, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq. Gusto, sabor. "Saveur, goût. [...] Eztu gozorik, n'a point de 

goût" SP. "Ez diot janari gozorik hartzen, je ne trouve pas de saveur à la nourriture" Dv. "Edari honek gozo ona 

du, esta bebida tiene buen gusto" A. v. ahagozo (2). � Gatzak du indar eta berthute ianhariei gozo eta zaphore 

emaiteko. Ax 466 (V 302). Desira hark emaiten baitio bekhatuari gozo eta zaphore. Ib. 511 (V 329; v. tbn. 20 

(V 11)). Pitar emoiezkoak gozo hobea du eziez arno erosizkoak. "Goût". O Pr 397. Azitunen gozoa. SP Phil 327 

(He 329 azitonen gustua). Badira fruituak [...] bere gozo minaz on guti direnak konfituraturik baizen. Ib. 404 

(He 408 gozo miña). Untsa hürrün da kreazaliaren gozua kreatürarenetik. "Sapor". Mst III 34, 2. Gatzak gozua 

emaiten direezu gauzer. AR 64. Bethi ere hobe gozua / bortü ondoko haragik. Etch 534. [Txinako] urdekiak, 

gureak baino itxura eta ahoko gozo hobeak ditu. Dv Lab 281. Gogotikago jaten dü, gozo hobia dialakoz. Ip Dial 

56 (Dv gostu, It, Ur gusto; v. tbn. 57). Figüra, koloria, ürrina eta gozua. CatS 72. Edari harren gozoa edo 

gustua. Jnn Bihotz 21. [Zangurru betekadeak] aoan itxiriko gozoa oraindiño ez dodalako galdu. Bilbao IpuiB 59. 

Menderen mende ahotan erabiliak gozoz eta zaporez bete zituen hitzak. MIH 70. v. tbn. Tt Onsa 36. Or Eus 297. 

� Hitz bitan esana dago non datzan Neronek tirako nizkin-en gozoa eta indarra. MEIG III 133. Inor 

gutxirengan aurkituko dugu gaurko euskal prosan antzinako idazleen jatortasunaren eta gozoaren ispilu hain 

garbirik. Ib. 61. 

�3. (Lc, B, BN-baig ap. A; Gèze, Dv, H). Jugo, zumo; sustancia. "Suc" Gèze. "Arbolek biltzen dute lurraren 

gozoa, les arbres absorbent le suc de la terre" Dv. "Poétiquement: aihenaren gozoa, le jus de la treille" Ib. 

"Ungarriaren gozo guzia galtzerat uzten duzie (BN-baig), dejáis perder la quinta esencia del abono" A. � 

[Zuhaitzak] lurraren gozoa eta gizentasuna beregana bere erroez thiratuz. Ax 24 (V 14). [Elzaurondoak] hain 

handi izanez, edoskiten du lurraren gozo guzia. SP Phil 292 (He 292 gozo). Uliek bere hillez, [...] ungentaren 

gozoa gaixtatzen dute eta hiltzen. Ib. 81 (He 83 gozoa). Diotsuet ezen, eztudala edanen aihenaren gozotik. He Lc 

22, 18 (Dv gozo; Ker maats-ardao). Esparanzari guziak zaizko aginduak, zeruko ihintza eta lurraren gozoa. Mih 

71. Bi belhar mota ongi izan ditazke lur berean, baldin gozo berezak behar badituzte. Dv Dial 49s (Ip gozo; It 

ezade, Ur ezkotasun). Lurrak barnean baditu asko gozo mota. Ib. 48 (Ip gozo; v. tbn. 73, 80, 81, 82). Prentsan 

ezartzen da [hazia] eta ematen du bere gozoa. Ib. 104 (Ip gozo). Lurrean eta airean diren gatzu eta gozoek 

hazten dute belharra. Dv Lab 77 (v. tbn. 73, 146). Landareek hostoetarik [...] edaten dute airearen gozoa. Ib. 

72. Lore zimel gañetan / ingumak ari, gozo-miazketan. 'Las mariposas saborean el néctar'. Ldi BB 128. Pentsatu 

genduan ezur aien gozoa aprobetxatzea, urrengo egunean gosaltzen, patata mordo batekin. BasoM 128. � 

[Billobatxoak aitonaren] magalera igo naian, ipuiari beren gozoa osoki xurgatzearren. Etxde JJ 92. 

�4. Beneficio, provecho, fruto. "Fruit, produit, revenu. Gozo gutiko alhorra, arthaldea: champ, troupeau de peu 

de produit" H. � Nola gorputzeko mienbroek ere izaiten baitute gozo eta parte elkharren ontasunetan. Mat 71s. 

Eman diazaguzu lurreko fruituetarik gozo ona [...] geure aziendetarik probetxua. Harb 131. Gaitzak hain 

terribleki desegin nau, non iaten dudan guziak ezpaitarot hautsak lerokedan baino gozo gehiago. Ib. 340s. --Zer 

gozo idokiteko dügü egia hontarik? --Jinkoaren hontarzünaren ezagütze handi baten ükheitia. Bp II 134. 

Dohatsien besten begiratzetik zer gozo jiten zaikü? Ib. 89. Ezen zuk zuhaitz hoitarik / zer gozo [...] bada 

dezazuke igurik? Gy 150. [Laborariak] arbolarik gabe ez du ez gozo, ez mozkin, ez laguntzarik batere. Dv Lab 

313. Jabeari eskaintzen diote priaztegiak egitea beren diruz, hekietako gozoa berentzat altxatzekotan. Ib. 172. 

Beretzat haren gozoa edo probetxua beratuz. Dv Ebanjelio 73n (ap. DRA). Sos txar heien gozoa / zuretzat deus 

ez zen, / ez zintuenaz geroz / hortik ateratzen. Zby RIEV 1908, 765. 

�5. "Biens de fortune. Burhasoen gozoak eskuetan dadutzaten umeak, les enfants qui ont en main les biens de 

leur père et mère (EZ)" H. "Gozoak: primantzazko onthasunak" HeH 281. � Hain laburki zeuen ahantz zatzuen 

burhasoak / zeñen baitadutzatzue eskuetan gozoak. EZ Man I 124. Nausia, errozu ene anaiari, ethorri zaizkon 

gozoak erdizka detzala enekin. HeH Lc 12, 13 (He eman diezadala neure partea primezatik). 

�6. (V-gip; Lar, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Dulce, golosina; azúcar. "Dulces, dulces secos, dulzeak, 

gozoak, elkortak" Lar. "Gozoak, id. goxoak (s'emploie généralement au pluriel), douceurs, friandises, bonbons, 

pâtisseries. Geldirik balin bazaude emanen dauzkitzut gozoak" H. "Dulces. Txikittan pentsatzen genduan, zeruan 

ez zala jaten besterik gozuak baño" Etxba Eib. "Tiok zuretako gozuak ekarrittu" Elexp Berg. Cf. Lar: "Confites, 


mende. 

997


gozagaintxoak, gozaboillak". v. 2 gozoki. � [Aurrari] jan edo edan dezan, eskintzen dio dirua, gozoa edo zer 

edo zer, ta dakar alimentua artzeera. Mg CC 207. [Emango dizkitzut] gaztaia, lukaika, zezina, gozoak. VMg 12 

(v. tbn. 38). Mutikoak [...] otzaretako gozoak begiakaz jaten. Ag Kr 46. [Euliak] gozo apurretan mardokiro 

pillaturik. Ag G 324 (v. tbn. 194). Tire ba, sentimue emongo-tzut gozue erosteko ta. Ort Oroig 35. Eztiz 

eginddako gozuak. Altuna 22. Kañaberea-baltza dok txotxo; gozua bera baño gozuagua. Otx 165. v. tbn. TAg 

Uzt 156. Gozo batek ere, geiegi ianez, iguintzen gaitu. Or QA 132. Baiñan, badakizute: gozoari etzaio sekula 

ezetzik esaten. Etxde JJ 138. Asi zan gozogiñan eta gozo saltzen. NEtx LBB 41. Ango [gozo-dendako] gozo 

pilloak! Alzola Atalak 49. 

�7. Gusto, afición. "Atseginetarako gozoa, le goût pour les plaisirs" H. � Pekatubetara ekandu dan arimiak ez 

dau [...] gogo ta gozorik orazino [beroetara]. Mg CO 108. Beti galdeka ari nintzaioten euskeldun zaarreri, ene 

gozoaren bazkagei biltzen. FIr 156. 

�8. "Le sens du goût. Gozoa galtzea, perdre le sens du goût" H. 

�9. (V, G-azp-goi-bet, S). Ref.: A; Zt. "Temple de un instrumento cortante. Gozo oneko sorbatza (V-ple-arroroz), 

filo de buen temple. [...] Gozo huneko (S), de buen filo. Gozo huna du aiztur horrek (Sc), esas tijeras 

tienen buen temple" A. � Ene ezpataren gozua / behar dük estrenatü. Xarlem 1307 (v. tbn. 502, 793). 

�10. Gracia. � Egiten dalarik goz-itztun, gozo bage, badarauskio onela [...]. "Echándola de gracioso, aunque 

sin gracia". Izt, carta a JJMg 7. 

�11. (Sc ap. A), goso (S ap. Lh). "Producto de las ovejas en leche, lana, crías, etc." A. "Goso (Alth), provision 

de fromage. Gosoa handi dea borthin? Fait-on grande provision de fromage à la montagne?" Lh. 

�12. "Lurra gozo hunean (Sc), lurra gozo gozoan (BN-baig), en buen temple" A. 

- BERTAN GOZO, GEZA-GOZO. v. bertan, geza. 

- AHO-GOZO. v. ahagozo. 

- GOZOAN. a) Tranquilamente, plácidamente. � Hala bada dagoela bat bedera gozoan / [...] ustekabe 

harturen du suak mundu guztia. EZ Man I 80 (que Harriet traduce: "tandis que chacun demeure ainsi à son aise, 

à son goût, à son plaisir"). [Eliza bestak] guziz bai eder dire, [...] etxetan eta kanpoan halako gozoan eta 

bozkarioan dohazinekin! Zby RIEV 1908, 83. b) "Dirua gozoan emaitea, prêter de l'argent à intérêt" H. 

- GOZOAREN GOZO, GOZOEN GOZO. � Ahuntzaren esnearen gozoaren / gozoa. Ox 112. Aurki dezagun, 

aurki gozoen gozoa. Diren guzien iturburu den betiereko Jinkoa. Iratz 179. 

- GOZOAREN GOZOZ, GOZOEN GOZOZ. De puro rico; de puro placer. � Miazkauko dituzu atzak gozuaren 

gozoz. Mg PAb 70 (v. tbn. 131, en contexto similar, y A Ardi 115 gozoaren gozoz). Gozoen gozoz liluratuak 

bazagozkitzun begiak. Iratz 131. 

- GOZO HARTU. Disfrutar, gozar; sacar provecho. "Bere buruari gozo hartzen dio... il se complaît en luimême" 

Dv. � Bere graziaz usatzeko eta hartarik gozo hartzeko. Lç Ins E 6r. Konzenzia xahü bat ükhen behar 

diala mezako sakrifiziotik gozo hartzeko. Bp I 118 (v. tbn. II 57, 37 y 58). Zeren hortik [meditazionetik] bere 

sensuetan zenbait gozo hartzen duten. He Gudu 32. Lürreko gaizetan gozo hartzen dienekilan. Mst III 53, tít. (Ip 

gozatzen). Betheki eta gozo hartuz bihotzean ardietsi Jesusen hitza. Dv Imit 2 (ap. A). � Oraindrano egin den 

hunetán heuskaldunak gozorik edo edifikazionerik hartzen badu. Lç Adv * 7v. Gozo handi bat hartzen dügü 

nuizere mintzatzen beikira [...]. Mst I 10, 1 (SP atsegin handi dugu [...] minzatzeaz). Lürreko gaizen 

mesperxatzia, presentekuetan ez gozorik hartzia. Mst III 43, 3 (v. tbn. I 22, 4). 

- GOZO-DENDA. Confitería. � Ikusi ebazan gauzetatik geien-gein gura izan ebana, gozo-denda batean ikusi 

ebazanak. Ango gozo pilloak! Alzola Atala 49. 

- GOZO EGIN. a) "Dulzurar, dulcificar, gozotu, eztitu, gozo, ezti egin" Lar. b) Resultar sabroso, placentero. � 

Itxi [...] gozoago egiten yatzun yaki edo kopaua. Añ EL 2 63 (EL 1 56 gustuko jaki). c) "Bere buruari gozo egiten 

dio, il se fait illusion à lui-même" Dv. 

- GOZO GAIZTO. Antipatía, acritud, displicencia. Cf. gozo on en fB Ic III 352 (supra II (1)). � [Gaiski azitako 

umiak, lotsa galdukuak,] gurasuentzako gozo gaistua daukeenak. fB Olg 202. Bake txaarra, gozo gaistua, zelo 

minberak, alkarren gorrotua [...] etxian daukeela. fB Ic III 328. 

- GOZO GAIZTOKO. Desagradable, irascible; amargo (sentido fig.). "Gozo gaistokoa (G, msLond), antipática" 

A. v. gozakaitz. � Noberaren gogoko ez dan lagunagaz ezkonduten danian. [...] Gozo gaistoko bizitzia. fB Ic 

III 357. Zeinbat onako ezkondu triste? Zeinbat senar emazte gozo gaistoko? Ib. 352. Leen baisen zital, leen 

baxen gozo gaistoko, leen baisen arro ta panparroe. Ib. 222s. 

- GOZO-GARRATZ. Agridulce. v. GOZO-MINKAITZ. � Edari garratz ta azukereaz egiten dan legez gozogarratz 

zalegarri bat. Añ LoraS 125. Itz gozo-garratzetan esanaz. Ag Kr 171. 

- GOZO-GAUZA (G-azp). (Lo) dulce. v. 2 gozoki (2). 

- GOZO-GOZOA. (Expr. adv.). Tranquilamente. � [Barda] elizan zen oraino gozo-gozoa. Goizean eman bide 

da ihesari. Lf Murtuts 6. 

- GOZO-GOZOAN. Suavemente, tranquilamente. � Gozo gozuan erran zeron bestiari: [...]. Const 27. 

- GOZO-GOZORIK. Lleno de alegría, de gozo, de dulzura. v. GOZORIK. � Gozo gozorik entzun daidala / 

zorionekoen deia. Azc PB 31. Ao guztia ta anima dana gozo-gozorik geldituten dira. Ag AL 110. 

- GOZO IRITZI. � Hemen natza ortzirik, noizbait gozo eritzirik, / erioak hustegabe doloroski egotzirik (1564). 


mende. 

998


'Cuando en otro tiempo me complacía en la vida'. TAV 3.1.18. Ori egin dai gozo deretxalako ardaoak. "Por lo 

bien que le sabe el vino". Mic 14v. 

- GOZO IZAN. (Aux. intrans. bipersonal). Agradar, gustar; resultar agradable. � Lehen on eta gozo zeizkitzun 

atseginak eta plazerak. Ax 508 (V 327). Nori ere zu gozo baitzaizko, zer etzaio gozo izanen? SP Imit III 34, 2 (v. 

tbn. Phil 174). Hei zaie gozo Jainkoa. Ch III 34, 2 (SP horrelakoei gozo zaie Jainkoa). Hain gozo zaitzun gostua. 

He Gudu 132. Aragijari gozo jakazan [loikerijak]. Astar II 136. Gozo zaizkigu gogoeta horiek. JE Ber 68. Hain 

gozo zait ixilik zure agurtzea. Iratz 144. v. tbn. Dh 241. Zby RIEV 1908, 610. FIr 133. Or Aitork 217. Berron 

Kijote 124. � Ene ahoari zure hitzak / zein gozo zaizko. EZ Eliç 234. Zegaitik jatzu ain gozo 

murmuretia? Astar II 196. Zure nahiak hain zitzaizkitan neri gozo, / heientzat baitut amodio. Ardoy SFran 347. 

- GOZOKO. (Precedido de gen.). Del gusto (de), del agrado (de). � Maite dianaren gozoko dela Jinkua. "Quod 

amanti sapit Deus". Mst III 34, tít. Zer eztü hun edirenen zü bere gozoko zütianak? "Cui tu sapis, quid ei recte 

non sapiet?" Ib. 34, 2 (Ip zü gozatzen zütianak). Hen gozoko düzü Jinkua. Ib. 34, 2 (Ip haier gozo ziezü Jinkoa). 

- GOZO-MINKAITZ. Agridulce. v. GOZO-GARRATZ. � Izakai ba gazi-geza, lakatz-leuna, gozo-minkaitza. 

Ag G 141. 

- GOZO-OLA. Fábrica de azúcar. � Arabako lurra zelan dan guztiz ona erremolatxa artuteko, [...] dauke 

asmoa gozo-ola edo fabrika bat eregiteko. Ezale 1899, 4a. 

- GOZO-ONTZI, GOZONTZI (Lar, H; gozuntzi Hb ap. Lh). Azucarero. "Orza, vasija" Lar. "Pot à confitures" H. 

� Gozo-ontzitik azukre-koxkor bat atera. Ldi IL 18. 

- GOZO-OPIL. Pastel (?). � Amarentzat gozo-opillak [ekarri dauz]. Enb 165. Kipuleaz ixan dana azi, ezpetteke 

gozo-opillakaz isi. Otx 179. 

- GOZORA, GOZOALAT (S; gozualat S). "(Prendre, donner) en ferme" Lh. 

- GOZO(A)REKIN. Con gozo, con alegría; de gozo, de alegría. "Alegremente, gozokin" Lcc. � --Zer da 

dilijenzia? -- Fite gogotik eta gozoreki eta ari agradatzen zaizkion gauzak egitea. Ber Doc 170r. Perekatzen 

nuen [zakurra] [...], deitzen bere izenaz, orduan, gozoarekin, higitzen zuen buztana. JE Bur 62 (v. tbn. 184, 133). 

- GOZORIK. Alegremente; dulcemente; placenteramente. Cf. Lar: "De poza, alegría decimos pozik, pozikan 

alegremente, con alegria y de gozoa, gozorik". v. GOZO-GOZORIK. � [Taluak] esnetan ondo itorik / jan 

dagiezan gozorik. AB AmaE 369. Gozorik egiteko / goizaldeko loa. Azc PB 324 (en Ur PoBasc 285 gozaro). 

Gozorik esanarren. Ib. 219 (en Ur PoBasc 317 poz pozik). Gozorik, illeta / abesten didatela / berreun milla 

lorek. Ldi BB 10. v. tbn. Iratz 80. 

- GOZOTAKO. (Adnom.). � [Kanpotiko zunbait konsolazionetan] gozotako plazer bat edireiten beitü. Mst III 

54, 4. 

- GOZOTAN. a) En dulce. � Deabruak gozotan eman zien bokadu beltza infernuan zeñ garratza [...] biurtu 

zaien. Cb Eg II 62. b) (Precedido de gen.). Del gozo (de), de la alegría (de). � Ikusiaren gozotan begiak bizitzen 

zaizkio. NEtx Antz 48. 

- GOZOZKO (H). a) De gozo, gozoso. "Ama birjinaren gozozko misterioak, les mystères joyeux de la S. Vierge" 

H. � Misterio gozozkoak. Añ EL 2 230 (EL 1 216 gozotsu). Gozozko negarraz begiak bustita. Bv AsL 208. [Lora 

bat] beti oi zana zeruko iruntz / gozozkoaren egarri. Enb 81. Edari bigunak eta janari gozozkoak eskeiñiaz. 

Erkiag Arran 45 (v. tbn. 47). � Asta-zaina (barrez) gozozko / ta belea yaten gogozko. Zav Fab RIEV 1907, 540. 

b) De dulce, de azúcar. � Gozotegirik ederrenak [...] gozozko gizon aingeru, etxe ta eliza ta guzti. Ag Kr 189. c) 

(Precedido de gen.). Del agrado, del gusto (de). � Agintzen deustazuna egiteko prest nago, iauna, neure gozozko 

eztan gauzia agintzen badeustazu be. Ag AL 151. d) "Gozozko ardiak, ovejas alquiladas en la temporada de 

leche" Darric (ap. DRA). 

- UR-GOZO. v. ur. 

gozoaldi. v. gozaldi. 

gozodun. v. gozadun. 

gozogabe (G-to, L-ain, R ap. A; Dv), gozagabe (H), gozabage (H), gozage (Lar, H), gozaga (V-ple-arr-oroz-m 

ap. A), gozaka (V-m ap. A). �1. Amargo (sentidos prop. y fig.); desapacible; (aplicado a personas) arisco, 

malhumorado, desagradable. "Esquivo", "desapacible" Lar. "Está de mal temple, [...] gozagea dago" Ib. 

"Fâcheux, se dit des personnes désagréables par leur caractère" Dv � A. � Abszintio belharra bezain min eta 

gozo gabe. Ax 355 (V 235). Agertu zan Kose Kusto: atzekatxu, nakar, gozaga, gogo barik, esku biak sakeletan 

sartuta. A BGuzur 111 (cf. voc. final: "gozaga ta gozotasun baga, bardin"). Atseginagoa zen Lizardiren mundu 

geldia gaurko gozogabe hau baino. MIH 227. Pintura abstraktu hori da [...] gaurko bizimodu gozogabeari 

[dagokiona]. MEIG I 66. � (Con -ko, adnom.). � Ezin sinetsizkoa da gozogabeko urteotan eman digun euskal 

bizitzaren irudi garbia. MIH 33. � "Bronco, en la voz e instrumentos gozakaitza, gozagea" Lar. "Insuave" Ib. 

�2. (Uso adv.). "Gozaga, amargamente" A. Cf. Lar: "Desapaciblemente, gozagero"; "destempladamente, 

gozagero". �3. Vano, infructuoso. � Ifernuko hitzkuntza, bekhatu idorra, gozogabea, arimaren galtzeko baizen 


mende. 

999


deus balio eztuena. Ax 269 (V 180). Gaiza bano eta gozo gabia da gero jinen diren gaizetzaz nahasküra edo 

alagrantzia hartzia. Mst III 30, 2 (SP probetxu gabea, Ch alfer bat). �4. + gozagabe (H), gozage (Lar). 

"Desabrimiento", "desagrado" Lar. "Absence, privation de douceur, suavité, affabilité, maturité, etc." H. � Am- 

Eskolastikak osoki bazakien zer gozogabetan zatzan haren iloba. "Situation pénible". Birjin 398. Seinale 

ezagunak ageri ditu maitasunak [...]: ondoeza, ezinegona, gozogabea. MIH 246. �5. "Gozogabe (Sc), insipide" 

Lrq. �6. "Gozaga (Vc), tierra mal cuidada" A. �7. "Gozaga (Vc), instrumento cortante mal templado" A. 

gozogaitz. v. gozakaitz. 

gozogarri. v. gozagarri. 

gozogarritu. � Calmar, aplacar, mitigar (una pena, dolor...). � Zuk tribulazioneak ematzen, zuk 

deskonsolazioneak gozogarritzen tutzu. SP Phil 527. 

gozogei. v. gozagai. 

gozogin. � Confitero. � Gozogiñ edo konfiteru. Ezale 1898, 319. � (Con ines.). Haciendo dulces. � Asi zan 

gozogiñan eta gozo saltzen. NEtx LBB 41. 

gozogune (Lc ap. A). � "Dulzura" A. � Bihotza urtzen zitzaioela debozionezko gozoguneetan. He Phil 144 (SP 

141 eztitasunetan). Gozogune eternalaren gostu aiñtziñdari bat. Ib. 484 (SP 477 sekulako gozotasunen). Ez baita 

bertze hizkuntza bat lurraren gainean, ez, gozogune (douceur) berak dituenik. JE Bur 175. 

gozogura. � Deseo de placer, de comodidades. Cf. goxogura. � Emeti datoz arako pekatu azi ugarijak, ta 

sustrai berenotubak. Entzun guria, esan guria, ikus guria, gozo guria ta leun guria, gorputzari bere sengarri 

guztietan naija emoteko. fB Ic III 275. 

gozokeria (Dv � A), gozakeria. � "Faux douceur, faux plaisir. Gozokerietan bizi izan dena lazten da 

heriotzeak jotzen dionean gogoa, celui qui a vécu parmi les délices [...]" Dv. "Falso placer" A. Cf. goxokeria. � 

Zeren [...] lurreko tratulariak haren gozokerietako indarretik baitire aberastu. "Deliciarum". Dv Apoc 18, 3. 

Ordaindu zittuan Jaungoikoan Semeak gure gorputzeko gozakeri gaiztoen zorrak. Inza Azalp 14. 

1 gozoki (Urt III 352, Lar, Dv � A, H). � "Deleitosamente" Lar. "Doucement, agréablement, avec calme" Dv. 

"1. avec satisfaction, contentement, jouissance de l'âme. 2. avec plaisir, jouissance physique" H. v. 1 goxoki. � 

Gozoki sentitu baitzuen atsegiña. EZ Man I 109 (v. tbn. 114). [Orak hezurra] gozoki erabiltzen du ahoan. Ax 510 

(V 329; v. tbn. 60 (V 39)). Ofizio hura egin behar da eztiki eta gozoki. SP Phil 336 (He 338 gozoki). 

Mentaberriren katiximaz / dire gozoki bazkatzen. Monho 40. Errezibi zazu, Jauna, [...] sakrifizio hau amultsuki 

eta gozoki. MarIl 51. Zerua eskuetan banu bezain gozoki [nago]. Dv LEd 161. Bizia gozoki iragaitekotzat. Dv 

Lab 3. Gozoki lokhartu zen. Laph 15. [Orhiko xoriak] gozoki du kantatzen. Barb Sup 107. Nere gorphutz guzia 

gozoki beroan. Ox 146. Irri egiten diotet gozoki. JE Ber 21. Gozoki besarkatzen. Txill Let 128. 

v. tbn. Brtc 23. Arb Igand 15. HU Aurp 220. ABar Goi 72. Iratz 116. Mde HaurB 90. JEtchep 115. Zait Plat 100. 

� (Con reduplicación intensiva). � Bero-beroa, gozo-gozoki dira neguko hotzetan. Elsb LehE 45 (ap. DRA). 

Gozo-gozoki perekatzen iguzkiak. Ox 29. 

2 gozoki, gozaki (Lar). �1. Dulce, agradable. "Plácido, gozatsua, gozakia" Lar. � Itzneurtu gozoki oek. Izt C 

418. �2. + gozaki (A DBols). Dulce, caramelo; postre. v. 2. goxoki. � Garratza dauken gauza gustiak / 

daukodaz galerazota. / Gozoki asko biar ei dot nik. Enb 126. Tripontziak, eztia, gozakia, koipia eta orrelako 

gauzak. JBDei 1919, 255. Mami, gozoki ta abar, [...] ezin jan. Or Eus 369. Gozakia egiteko, berebizikoak dira 

[...] irisagarrak. TAg Uzt 279. v. tbn. Mde Po 95. Gozokitara eldu ziranean, arratsaldeko bostak inguruan. 

Etxde AlosT 78. Jan-gelako mahia [...] mota guztietako gozokiz estaldurik. Osk Kurl 58. En DFrec hay 4 ejs. de 

gozoki. 

- GOZOKI-DENDA. Confitería. � Gozoki-denda bat zabaltzea. NEtx LBB 41. 

- GOZOKIZKO. (Adnom.). � Ormak ogizkoak zirean..., leioak barriz gozokizkoak. EEs 1928, 13. 

gozokiro (Lar), gozakiro (Lar). � "Deleitosamente", "placenteramente", "quietamente" Lar. � Izarrei darien / 

sua, gozokiro / t'eskas alderatuz. Gand Elorri 149. 

gozomen. v. gozamen. 


mende. 

1000


gozoratu. v. gozorotu. 

gozoro. v. gozaro. 

gozorotu (Añ), gozoratu. � "Deleitar", "recrearse" Añ. � [Etxe galgirotso] aietan ke eta edari biziaren sumo 

gaiztoa bezela, emen loretxo milla kolore eta sumo gozoratu ondoko eguras garbia. (Interpr?). Ill Pill 4. 

gozoso (Lcc, H). � Gozoso. � Arrosario haren lehen partea deitzen da gozosoa edo alegeranziazkoa, berzea 

dolorosoa. EZ Man II 186 (v. tbn. Eliç 398, 399 y 400). Gaztetasunarekin, gauza gozoso edo alegeranziazkoak 

[gerthatu ziren]. Ib. 186. Prest eta gozoso egote bat Iaun goikoen gauzeetan. Cap 75. Amabost misterio, bost 

gozosoak. Ib. 133 (v. tbn. 135, 136; v. tbn. en contexto similar Urqz 36, 72 y 78). Misterio gozosoak. CatUlz 61. 

gozotasun (V, G, AN; Lar, Añ, Dv, H), gozatasun (Lar, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Dulzura 

(sentidos prop. y fig.); placer, gozo, alegría. "Dulzura, dulcedumbre, dulzor" Lar. "Apacibilidad, gozatasuna" Ib. 

"Suavidad", "delicia" Añ. "Douceur, agrément, suavité" Dv. "Douceur d'humeur, affabilité, amabilité de 

caractère" H. "Ume zurtzeri aman gozotasuna falta izaten jakue" Etxba Eib. "Dulzura. También ambiente 

familiar agradable. Etxe hartan be, dagon jiriakin, eztau gozotasun haundirik topauko" Elexp Berg. � Tr. 

Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en autores no 

suletinos desde Axular hasta mediados del s. XIX. Gozotasun es la forma general. Hay algunos ejs. de gozatasun 

en Añibarro (MisE 135), Astarloa (I 38) y D. Agirre (AL 85). En DFrec hay 6 ejs. de gozotasun y uno de 

gozatasun. � Hemengo gozotasuna eta ian edaneko plazera. Ax 589 (V 378). [Debozioneak] gozotasun ezti [...] 

batez bethetzen gaitu. SP Phil 9 (He 8 gozo miragarri). Ezti guztien gozotasuna iragaiten duen dotrina. ES 146. 

Espiritu Santuaren frutuak [...]. Zazpigarrena: Espirituko gozotasuna. CatOiq 529. Gozotasun eta alegrantzia 

handitan [kontenplatzen] konplitzerat zohan misterioa. Lg II 106. Laburra da gozotasuna, / azken bagea penea. 

Añ LoraS 194. Itztxo bat asmo txarrarekin esatea edo gozotasunarekin enzutea. AA III 392. 

Goza gaiten kontzientzia on baten gozotasunez. Jaur 159. Geratu zan konort bagarik gozotasunaren indarrez. Ur 

MarIl 61. Lenbizikoetan Jesusek gozotasun guzian erantzun zion, baña [...]. Lard 373. Zure begiratuaren 

gozotasuna. Xe 161. Arbola on baten frutuak aoari gozotasuna emoten deutsan legez. Itz Azald 196. Eztagoz 

ondasunetan gozotasun guztiak. Ag Kr 162. Ama errukiorra, geure bizitza, gozotasun eta itxaropena. KIkV 51. 

Beren bizitza zoriontsua da gozotasun osozkoa. Inza Azalp 113. Egunez argi gutxi / gauean illun; / niretzat 

gozotasunik / ez dago iñun. Erkiag BatB 39. Olerkietan nabari duen gozotasun, eztitasun eta narotasunari. Gazt 

MusIx 61. 

v. tbn. Ch III 23, 9. He Phil 8. Mih 47. Mg CC 217. CrIc 185. Dh 181. fB Ic I app. 1. JJMg BasEsc 74. JesBih 

103. Izt C 144. Aran SIgn 39. Arr GB 82. AB AmaE 351. Bv AsL 101. Urruz Zer 17. A Ardi 144. Enb 81. Ir 

YKBiz 207. JAIraz Bizia 38. Or Aitork 37. Etxde JJ 260. BEnb NereA 107. NEtx LBB 195. 

� Uraren gozotasuna itzuli da gazi izatera (AN, s. XVIII). FLV 1992, 316. 

�2. Gusto, sabor. � Diferenzia handia [...] dute bere artean Kreatzaillearen gozotasunak eta kreaturarenak. 

"Sapor". SP Imit III 34, 2 (Mst gozo). Belhar usain oneko zerbait ematen bazaiote [...] haukien haragiak biltzen 

du gozotasun bat hainitz ona. Dv Dial 98 (It gusto, Ip gozo). 

�3. Jugo, savia. � Landare xamurretara gozotasuna iritxi dedin. Ibiñ Virgil 71. 

- GOZOTASUNEZKO. (Adnom.). � Konsolazionezko eta gozotasunezko iaki zerukoa. SP Phil 477. Gozatzen 

dute [...] gozotasunezko eternitate bat. Dh 181. 

gozotegi. v. gozategi (2). 

gozoti. � Agradable. � Italiyako lurrak / Dira gozotiyak, / Mastiz, oliboz eta / Lorez estaliyak. Etxeg EE 1883b, 

527. 

gozotoro. � Dulcemente, placenteramente. v. 1 gozoki. � Denbora probetxuz ta gozotoro pasatzeko. Cb Eg III 

350. [Jesusek] itz egin zion txit gozotoro. AA I 432. Gozotoro dabiltzala bekatuaren bideetan. Ib. 164. Gozotoro 

egurastutzeko. Izt C 117. Jesukristoren Ebanjelioa [...] laztandu izan zuten aiñ gozotoro. Ib. 209. Aurra 

magalean gozotoro lo zedukan. Arr GB 24. Beñ batez orazioan zegoela, Jaungoikoagan gozotoro kordea galdu 

eta [...]. Arr May 112. 

gozotsu. v. gozatsu. 

gozotu. v. gozatu. 


mende. 

1001


gozotxo (Lar), gozotxu. � (Adj.). Dim. de gozo. "Dulcecito, dulcito" Lar. � Pepitak berba gozotxuakaz / sututen 

eban geiago. Azc PB 168. Betiko arpegikera gozotxuagaz asi iakon izketan. Ag AL 134. 

gozozale (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � Goloso. "Txikittan danok izan gara gozozaliak. Etxba 

Eib. v. goxozale. � Opill gozodun mendarotarra [...], erosle gozozaleak noiz agertuko zai. Ag G 179. 

Inditarrak oso gozozalek dituzu. NEtx LBB 41 (v. tbn. 47). 

gozoztatu. � Deleitar, regalar. � Zure amodioaz deithu nauzunean, mainatu eta gozoztatu nauzunean. Dv LEd 

73 (Cb Eg II 35 palakatu ta erregalatu). 

gozuri (Lar, H). � "Encarnado, color" Lar. "Encarnación para escultura, aralika, gozuria" Ib. 

grab-. v. grau. 

graba (Lar, H). "Cascajo, graba, arkoska" Lar. "Gravier" H. � Eliza inguruan bide bat badute berri-berritan 

egina. Dena graba, ederki-artatzen du norbeitek. Zerb Azk 17. Zoko batzuetan harri, graba eta zamar zer nahi 

metatu. Herr 1-10-1959, 1. Hori egia izan ditake zolagunetan, han barna urek erakarri baitituzte graba eta 

harrixkolak. Herr 15-10-1959, 3. 

graba. v. kraba. 

grabadi. "Cascajal" Lar. "Lieu plein de gravier" H. 

grabado. � Grabado. � "Liburugille etxeak" laurkiaren grabadoak koloretan [...] argitaratu. Ayerb EEs 1915, 

280. "Leaburu-Hotel", edergarria (grabadoa) erakutsiz [...]. A Ardi 114. 

grabadore (V-gip). � Grabador, artesano del damasquinado. � Ez al ditxuzue ikusi grabadorien biarrak? SM 

EiTec1 146. 

grabata. v. korbata. 

grabatu. �1. Grabar. � Egia horiek ene bihotzean [...] graba zatzu. Brtc 21. Bihotzean egiazko iakitate hau 

grabaturik. CatLuz 2. Arbol berean, koroe bat grabatua. Berron Kijote 139. En DFrec hay 23 ejs., todos ellos 

meridionales. �2. (Sust.). "En Eibar, la artesanía del damasquinado. Grabauak tira aundixa euki dau aurten" 

Etxba Eib. 

- GRABATUKO. "Grabador, perteneciente al gremio del grabado. Eibar-en limakua, makiñetakua edo 

grabaukua" Etxba Eib. 

grabazio. � Grabación. � Orain [...] grabazioen bitartez badugu lehen itzuri zihoazkigunak altxatzeko [...] 

modua. MEIG VI 130. En DFrec hay 4 ejs.; hay tbn. 13 de grabaketa. 

grabe (Lcc, Lar, H). � Grave, serio, importante; digno, austero, solemne. "Grave cosa, gauza grabea" Lcc. "1. 

qui a du poids, du sérieux, grave, réservé; 2. grave, considérable, important. Pekatu grabea" H. � Gizon 

zaharrak sobre diraden, grabe, moderatu, sano fedean. Lç Tit 2, 2 (TB grabe). Epistolák grabe dirade eta 

borthitz, baina gorputzaren presenziá flaku eta hitza gaixto. Lç 2 Cor 10, 10 (TB grabe; He pisu). Pekatu 

grabea. Cap (ed. 1893), 45. Bada doktor graberik eta sabantik erraiten duienik [...]. Tt Arima 96 (v. tbn. Onsa 

28). Negozio grabe ta inportantzia andiko. OA 129 (v. tbn. 157). Elizaren aginteren bat gauza grabean ausitzen. 

CatBurg 39. Zerbitzatzen garela hitz honestez, grabez, eta agertzen dugula aire serios bat. He Gudu 109. 

Penitenzia [...] grabea edo andia. Cb CatV 85. Autore grabeetan askotan irakurten det [...]. Cb EBO 11. Pekatu 

mortala, pisua, grabea edo larria. Gco II 7. Murmurazinoia gauza nagusi edo grabian bada, pekatu mortal 

egingo dozu. Astar II 193. Nezesidadeak grabe direnean. CatAe 50 (CatSal y CatR 51 grabe). Kaso oriek izaten 

dira / pisubak edo grabiak. PE 56. Arpegi txit grabe eta errespeto andiko gizon bat. Arr May 98. Bizimoduak 

izaten ditu / une batzuek grabiak. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. Olako gizon serixuan-serixoz grabia zan bat. SM Zirik 

90. En DFrec hay 18 ejs. v. tbn. Iraz 64. AzpPr 68. Ud 128. CatUlz 29. 

� "Accentus acutus, akzentu grabéa" Urt I 73. 

� (Uso adv.). � Preziso ez naiz asi itzegiten grabe, / ni ez nago oraindik oiek bezin trebe. Ud 130. 


mende. 

1002


- GRABERIK. Seriamente, con gravedad. � Bere laztana dakusenean, / ebili utra graberik. Lazarraga 1182v. 

grabedade (Lcc), grabitate (Urt), grabitade (Urt). � Gravedad. "Canities, [...] grabetásuna, modestia, 

grabitatea, grabitadea" Urt IV 47. � Doktrinán erakusten dualarik integritate, grabitate [...]. Lç Tit 2, 7 (TB 

grabetasun). Gizonetarik eztugu gloriarik bilhatu ukhan, ezeta zuetarik, ez berzetarik, grabitate eduki ahal 

gendukeelarik, Kristen apostolu bezala. Lç 1 Thess 2, 6 (TB nausitasun). Itzulten dozu buruoi grabedadez. 

Lazarraga 1186v. Pekatu mortal txeeneen grabedadea eta pisua. Cap 116 (v. tbn. 90 y 117). Ene inikitatiaren 

nonbre handiak eta grabitatiak nahasi nute eta lotsatu. Tt Onsa 46s. Bere pekatuen grabedadea edo anditasuna. 

OA 132. 

grabeki. � "Gravemente" LE Doc voc. final. � Herodes izendu ze eritue grabeki (AN, s. XIX). FLV 1991, 147. 

grabekiro. � "Gravemente, con gravedad, seriedad" Lar. � Ontan faltatzeunte grabekiró humeék ematenbaute 

ezkontzéko itza gurátsoen atenziorikgábe. LE Matr6 277. 

1 grabela (Lar, VocBN, H). � Gabela, tributo, impuesto. "1. gabelle, impôt sur le sel. 2. impôt en général, octroi, 

droit de douane" H. v. gabela. � Illean pagatzen xuxen diodala / zikiro baten grabela. Gy 323. Oloa zaraman 

bizkarrean batak / grabeletikako dirua bertzeak. Ib. 8. Otso batek ikhusirik gutituaz zoala / inguruko ardietarik 

billtzen zuen grabela [...]. Ib. 114. 

2 grabela (S ap. Lrq). � Piedra, arenisca (en el riñón). "Gravelle" Lrq. � Lanthare arrunt horez, jatez eta 

edaneaztez haren salda eztitzen du grabela, askartzen estomaka. Alth Bot 15. 

grabemente. � Gravemente. � Zerren bai negian pekatu grabemente. Cap 20. Mandamenturen bat grabemente 

ausitzen. OA 60 (v. tbn. 171). v. tbn. Arz 62. 

grabero. "Gravemente, con gravedad, seriedad" Lar. 

grabetasun (Urt IV 147, Lar, Añ). � "Gravedad, seriedad" Lar y Añ. � Nahi baduzu kausitu onhestasuna eta 

grabetasuna [eskuaran] ikhusiko duzu baituela urguilliarik [...] gabe. ES 191. Bere arpegian grabetasun eta 

noblezi andia agertzen zuen. Arr May 135s. v. tbn. TB Tit 2, 7. 

grabetu. "Canescere, [...] grabetu, prestutu, phausatu" Urt IV 142. "Ponerse grave, grabetu, gotortu" Lar. 

"Engravedar el rostro, grabetu" Ib. 

grabilleta. "Movimiento de danza vasca. Sin. de burpil (V-ger)" DRA. 

grabitate. v. grabedade. 

grada (Lcc). �1. Grada, escalón. "Grada para subir, igaiteko gradea" Lcc. "Grada a grada, gradaik grada" Ib. v. 

gradu (2). � Etsaiorrez / topa nindin gradaetan. Lazarraga 1197r. Ta nola gradaébek baitire irristabéra ta 

piko, aisa pensamtutik pasatzen dá plazér izaterá. LE in BOEanm 1661. An dago gradan otoi bizian. 

SMitx Aranz 159 (v. otro ej. en la misma pág.). �2. Grado, rango. v. gradu. � Marqués de San Simon, 

Espaniako Lehen gradako haundia, Espainiako eta Franziako [...] Mariskala (1793). In MEIG I 252. 

gradatu. v. graduatu. 

gradazio. "Climax, [...] gradazioa, erretorikako igatea" Urt V 219. 

gradizione. � Latitud. � Fazoin huntan kausituko duzula zure lekuko nortesuko gradizionea edo haltura. INav 

146. 

gradu (S ap. Lrq; Volt 71, SP, Urt I 49, H, Gèze, Foix ap. Lh), grado (S ap. Lh; VocBN, Dv, H). �1. Grado, 

nivel; rango, dignidad, cargo, estado. "Degré, titre, dignité. [...] Goren gradua, les plus haut degré. Graduz 

gradu, degré à degré. Graduren gradu ohoretan heltzea, parvenir aux honneurs par degrés" SP. "Grado handitan 

ibiltzea, se conduire avec morgue" Dv. � Tr. Gradu es prácticamente la única forma empleada al Sur. Al Norte 

se documentan tanto gradu como grado (ya en Dechepare y Leiçarraga) en todas las épocas, siendo quizás gradu 


mende. 

1003


algo más frecuente, sobre todo en los autores más antiguos. A partir de principios del s. XIX, en algunos autores 

meridionales (Aguirre de Asteasu, fray Bartolomé, Guerrico, Uriarte y Alzola) aparece glosando a maila. Desde 

finales del s. XIX, es poco empleado al Sur. En DFrec hay 34 ejs. de gradu y 6 de grado. � Bere goihen 

gradora. E 253. Ungi zerbitzatu dukeitenék grado ona akisitzen dié beretzat. Lç 1 Tim 3, 13 (He herrunka, TB 

maila). Deretxula utra on, eta ainbat gradutan ze, zu ona etorri zareala ikasita, etorri gura dau zure eske. 

Lazarraga 1151r. Gradu andian jarririk nago, / ene egitafedea; / oi orain ez letorket ondo / arereanik jastea. Ib. 

1196v. Ezariaz igaten gradurik gorenera. EZ Man I 109. Nola baituzu gradurik handiena bezala [...] Iainkoaren 

Ama [...] izaitea. Harb 91. Nor bere graduaren eta tituluaren arauera iarririk. SP Phil 130. Bigarren belaunean 

edo graduan aidetasuna debanarekin. OA 77. Tentazioneak baitu bere graduak: hastean [...]. Ch I 13, 5. 

Diferenziarik gabe, estatü, grado, kondizione; ez ofizioren. Mercy 16. Pekatu mortalaren gradora edo mallara 

allegatzen. Gco II 13. Zeintzuk diran sakramentu onen gradubak edo mailaak. fB Ic III 282 (v. tbn. AA I 550 

malla edo graduak, Alzola Atalak 137 mailla edo gradua). Izanen ditu berthute guziak gradorik gorenean. Jaur 

343. Jente gradoz aphala. Etch 482. Sartzen dira graduetan / huntsa gobernatzekotan, / seinale guti obretan. 

Bordel 57. Glorijako [...l, gradu eta malla bat [geitu]. Ur MarIl 23. Deputatu heiek, [...] hirur gradoetakoak 

[ziren]. Elsb Fram 59. Kanonigoak ziran beste apaizak baño gradu geiagokoak. Ag G 114. [Soldaduak] 

aziyuetan irabazita / jazten zituzten graduak Tx B I 129. Altza gañeko beste gizon bat / dabil Antxo inguruan / gu 

bajatzia beste gauzarik / ez dabilkana buruan, / eskirolakin unitu eta / altubeneko graduan. Ib. 114. Banakian 

polizgoan hintzela, bainan ez nun eta zer gradutako. Larz Senper 18s. Neskatx bati etxeraño lagunduta [...] 

gradoak jasotzen nitula. Ataño TxanKan 126. Hiztegiek gurean hartu duten gradu hedatu bezain goitarrean. 

MEIG VII 27. Graduz igo egin gara. Ib. 39. Ezin konta ahal diren grisen graduetan. MEIG IV 116. 

v. tbn. Ax 536 (V 345). ES 144. He Gudu 79. Mst III 51, 1. Lg II 159. Mih 61. AR 331. DurPl 6. Brtc 103. Mg 

CC 118. Etch 428. Gy 152. Hb Esk 117. Bordel 48. Xe 231. Ud 139. JanEd I 81. EusJok II 143. AB AmaE 257. 

Balad 229. Etcham 38. JEtchep 89. Berron Kijote 161. Lf in Casve SGrazi 13. Uzt Sas 34. Zepai in Uzt Noiz 

132. Grado: AR 151. Egiat 244. LE Ong 45r. MarIl 79. Bordel 139. Etcham 34. JEtchep 88. 

� Grado académico. "Baccalaureus, [...] dotorikateko gradua duéna" Urt III 236. Cf. Lar: "Cancelario, en las 

Universidades, tiene autoridad pontificia para dar los grados, grademalle". � Bachelier eta licencié, agregé eta 

grado guziak iganik. HU Aurp 190. Tolosako ikastegi famatuan gradu handienak bildu zituen. Zerb Azk 83. 

Doktor gradorat heldu. Ardoy SFran 45. Parisko Unibersidadean graduak artua. Berron Kijote 203 (v. tbn. 32). 

� Eriotza onaren ejenploak. Txit asko ta ederrak A. Andradek bere Graduetan dakarzi ta geienak andik artu 

ditut. Cb Eg II 177. � Estado, situación; forma de vida. � Orai artean bizi izanik haur denborako gradoan / 

zuen ait'amen eta haurriden etxekotasun goxoan. Xa Odol 290. Nere semia, artzen dek / modako gradua / 

gaurko askoren gisa / habilla galdua. Mattin 146. Orra nola den, jende maitiak / zahar horien gradua, / beste 

gauzarik ez dute maite / bakar-bakarrik dirua. Mattin in Xa EzinB 129. 

�2. Grada, escalón. v. grada. � Paulek, gradoetan zegoela, ixilzera eskuaz kheinu egin ziezón populuari. Lç 

Act 21, 40 (He eskaleretan, TB mailen gainean). Eta ethorri zenean gradoetara. Ib. 21, 35. 

�3. Grado (unidad de medida). "Hogei grado izango ditugu huts gainetik (G-azp, AN-gip), bi grado huts azpitik 

(G-azp, AN-gip)" Gte Erd 284. � Thaulak [...] ematen tuben gradu eta minutak. INav 146. 50 gradu eta erditan 

kausituko duzu 125 braza harri kolpeak. Ib. 119 (v. tbn. 103, 104 y 145). Ardo orrek ez dauzka / amazazpi 

gradu. JanEd II 118 (v. tbn. 142). Graduak / bajatu zizkan subari. Tx B II 115. Barrenen irakiten / orrebeste 

gradu. / Ez du euskaldun gutxi / zurrut orrek galdu. Basarri 149. 

- GRADUKO (SP, sin trad.). Graduado. v. graduatu. � [Zaharrenaren uniformea] agirian dago gradokoa dela, 

beste biak grado gabeko soldadoak dira. Arti Tobera 265. 

graduadore. � Termómetro. � Zenbait gurasok nai izan duelako igarri eta antz eman berotasun oei zer edo 

nolakoak diran, graduadore artarako daudenakin. Aran-Bago ManMed 288. 

graduatu (-du Lcc). � Conseguir un grado académico. "Graduar" Lcc. � Zistertarren ordenakoa, graduatua 

Salamankan, katedratiko Teolojiakoa. Izt C 487. � "Baccalaureus, dotor gaia, dotor graduatua" Urt III 236. � 

gradatu. Graduado, el que tiene un grado en el ejército. v. gradudun. � Bat soldadoa zen, gradatua. JEtchep 

84. Gizona gradatua zen. Bainan mutil gazteak etzituen oraino graduak ezagutzen. Ib. 83 (v. tbn. 92). En DFrec 

hay 5 ejs. de graduatu. 

gradudun (Urt), gradodun (T-L). � Graduado, poseedor de algún grado académico o militar. "Baccalaureus, 

[...] dotor graduatua, dotor graduduna" Urt III 236. "Gradé" T-L. � Gradudunak ez eben asko irabazi? / Bat 

gure kapitana Jeneral egiñik / Parisen ez da bizi gaur diruz josirik? AB AmaE 256. Zer derizkio berorrek, Pero 

Perez gradu-dun orrek. "Señor licenciado". Berron Kijote 71. 

graeko. v. greko. 


mende. 

1004


grafalgoa (SP � Chaho y H). � Oficio de escribano. "Greffe" SP. "Fonction du greffier" H. v. grefiergo. 

grafaltasun. Figura en SP, sin trad., tras grafalgoa. 

grafari (SP � Chaho y H). � Secretario, escribano. "Greffier. Grafari iarri da, [il] s'est mis greffier" SP. v. 1 

grefier. 

grafia. � Grafía. � Ageri zaigun grafiak ez du [...] batasunik. Mde Pr 255 (v. tbn. 258). Grafia berria. SM Zirik 

6. Grafia gaurko gisan aldatu dut. MIH 242n (v. tbn. 171, MEIG VII 58, 173, 175, 191, 192 y MEIG IV 108). 


grafikoki. � Gráficamente. � Azaldu nahi dudana grafikoki adierazteko. MIH 222. En DFrec hay 2 ejs. 

grainoe. v. garaino. 

graion. v. kraion. 

graitzu. v. gaitzeru. 

grak. "Grak eta blast (joko bateko esaera): acierto y tumbada. Dale y fuera. Juego en que se pone un cuchillo 

metido en tierra, sobre una raya y se arrojan monedas sobre el mismo, siendo el premio mayor el dar al cuchillo 

y tirarle. Si solamente se toca, se dice grak" Zubk Ond. 

grakada, krakada (V, BN, S), krakara (V-gip). Ref.: A (krakada); Etxba Eib (krakadia); Elexp Berg (krakara). 

�1. "2.º crujido". [...] 4.º (S; Chaho ms.), estallido" A. "El ruido que se produce al agrietarse una cosa. Krakadia 

eiñ dau sapaixak. Españiako gerria izan zan gero etorri zan ondamendixan lenengo krakadia" Etxba Eib. 

"Zerbait apurtu dela adierazten duen sustantibo onomatopeikoa. Garbi entzun zan azurrak etara zeban krakaria" 

Elexp Berg. � Arek erramoari atarateutsan grakadea etzan bertanberakoa. Ag Kr 22. Adarrak, grakada latza 

egin eban. Erkiag BatB 96 (v. tbn. 109). �2. "Grakada, graznido" A Apend. �3. "Krakada (BN, S), acción 

repentina, inesperada" A. �4. krakada. Golpe. � A ixan zan [...] kasketekua! Krakadeaz beraz ene zangurruba 

ildda lez jausi zan. Otx 59. 

grakatu, krakatu. � "Krakatu (S; Chaho ms), estallar" A. 

1 grama (S ap. A). � Baba, espuma de la boca. Leiçarraga (Decl a) 7v), da gramá como equivalente suletino de 

haguna. v. habuin. 

2 grama. "(G-bet), alga" A. v. goroldio. 

3 grama, gurume (R-uzt). � "Grama, azagrama, repollo" A Apend. "Gurume, azagurume, repollo de berza" Ib. 

4 grama. v. gramo. 

gramario. "Eskaldun gramarióa irakurtzen dut, je lis la grammaire cantabrique" Urt Gram 517. v. gramatika. 

gramatika (Lcc, Ht VocGr, Chaho, H). � Gramática. Cf. kalamatrika. v. gramera. � Hitzkuntzaren lehen 

hatsapenak dira hitzak eta gramatika. ES 127. Euskeraren arte edo gramatika. Cb EBO 29. Euskerazko 

gramatikaren. Ib. 33. Latin gramatika. Ib. 18. Uskaldun eta franzes gramatikarik. Arch Fab 11. Izkera onen 

letrakinde edo gramatika. Aran SIgn 200. Gramatika latiñezkoan. Ib. 53. Hizkunde edo Gramatika bat. Lander 

RIEV 1908, 621. Euzkel-iztiak (gramatikak). EEs 1914, 237. Latiñezko gramatikan. Tx B I 41. Gramatika eskun 

duala idazten. JAIraz Bizia 8. Euskal gramatika. Alzola Atalak 127. Gramatika legeen kontra. MIH 388. Baziren 

[...] zenbait gramatika debeku bortitz. MEIG V 105. Gramatika ohar batzu. MEIG II 98. En DFrec hay 58 ejs. 

de gramatika, y 2 de grammatika. 

v. tbn. Mb IArg I 51. JJMg BasEsc 210. Izt C 9. PE 54. Lab Y 1933, 254. A Y 1934, 13. Or Aitork 28. Osk Kurl 

12. Vill Jaink 90. Or in Gazt MusIx 10. Ardoy SFran 320. 

� Asi zan platikan / illiak zutikan / bere gramatikan / oso gogotikan. AzpPr 28. Orran lau bertsolari / iru 

erritatikan, [...] / letra zuzenak daude / gure gramatikan. Ud 74. 


mende.


- GRAMATIKA-BIDE. Procedimiento gramatical. � Hiru bide hartu zituen, ene ustez, Larramendik euskal 

hitzak, esaerak eta gramatika-bideak aberasteko asmoan. SHLV II 956. 

- GRAMATIKAKO. De (la) gramática, gramatical. "Alloeotheta, ganbiantza, gramatikako figura" Urt I 528. � 

Gramatikako erregelen eredura. ES 128 (v. tbn. 107, 190). Gramatikako erreglak. Cb EBO 18. Gramatikako 

libru. Ib. 15. Gramatikako maisu. Ib. 18. Gramatikeko xehetasun eta izenak umei irakasten. Osk Kurl 143. 

Gramatikako ikertzeren bat. Erkiag BatB 41. Istilu orapilatsuagoetan: gramatikakoetan, esaeretan eta beste 

hainbestetan. MEIG VI 170. v. tbn. Gy XI. Lacombe LEItz 78. 

- GRAMATIKAZKO. Gramatical. � Batez ere aipamenetan (gramatikazkoetan eta). MIH 103. Gramatikazko 

harremanak. MEIG VI 165 (v. tbn. MEIG IV 102). En DFrec hay 4 ejs. 

gramatikalari, gramatikari (Ht VocGr 368, Chaho). � (Sust.). Gramático. � Gramatikalari ontzat eukiko 

zaituzte. Berron Kijote 20. Orixe gramatikalaria dela gutxien asetzen nauena. MIH 294 (v. tbn. 264, MEIG II 

129 y 130, MEIG VI 145). Gure gramatikariek, euskara bere-berean aztertu beharrean [...]. Ib. 84. Gramatikari 

ezagun batek. Ib. 73 (v. tbn. otros dos ejs. de gramatikari en MEIG II 57). En DFrec hay 6 ejs. de gramatikalari, 

y uno de gramatikari. 

gramatikar. � Gramatical. v. GRAMATIKAKO. � Mr. Leclusek bere obran ixuri dituen [...] utsune [...] batez 

ere gramatikarren gañean. Izt, carta a JJMg 35. 

gramatikari. v. gramatikalari. 

gramatikatasun. � Gramaticalidad. � Huts-beteak aztertu nahi genituzke, "gramatikatasunean" landaturik 

baina "gramatikatasun" soilean oinak itsasten ez zaizkigularik. MIH 114. 

gramatikazale. � Aficionado a la gramática. "Grammairien" T-L. � Gramatikazaleen gehiegikeriak aski ote 

dira, ordea, gramatikaren laguntza gutxiesteko? MEIG III 62. 

gramatiko, gramatiku. �1. (Sust.). Gramático. v. gramatikalari. � Lenengo maisuak ez-baiña Gramatiku 

deritzenak irakasten dutena. Or Aitork 25 (v. tbn. 27). Gramatikuen eta olerkarien ipuin aiek. Ib. 62. 'Gramatiko 

berri' edo 'gazte' zirelakoek [...] zabaldu zituzten bideak. MEIG VI 81. �2. Gramatical. � Azaleko partiketa 

hauek, dela gramatikoa edo dela metrikoa. MEIG VI 143. 

gramatto. v. ganbaratto. 

gramena (BN, S ap. A; H), gramen (Chaho, Dv, H), kramela (BN-ciz ap. A; Dv, H ap. Lh). � "Chiendent" Dv. 

"Grama (Bot.)" A. � Belhar tzar zonbait ere [...] hala nola luhuntza, gramena eta bertze. GAlm 1946, 22 (ap. 

DRA). 

gramera (Chaho, H). � Gramática. v. gramatika. � Gizon gaztia nekez lotzen zen lati gramerari. Const 16 (v. 

tbn. 17). 

grami. v. grazmin. 

gramo, grama. � Gramo. v. EEs 1931, 111, en una lista de términos aritméticos. � 20 grama litrakal. Alth Bot 

9. Litra bat ur hotz gaziturik 300 grama gatzeki. Ib. 11. Gramo bat izpiritu kilo baten. FIr 174. Bost gramo auts. 

Munita 94. En DFrec hay 8 ejs., meridionales, de gramo, y uno, septentrional, de grama. 

gramofono, gramofonu, gramofona (T-L). � Gramófono. � Ai nok leukean eskueran gramofonu uts bat. A 

LEItz 129. "Columbia" gramofono etxeak joaldi ori diskoan ba du. Lab EEguna 101. En DFrec hay 3 ejs. 

grana (Lcc, SP, H). �1. "Grana color, granea kolorea" Lcc. "Purpura" SP. "Couleur écarlate" H. �2. Grana 

(insecto); grana (tinte). � Urrezko ariz [...] bandera, granaz gorritu-ederrak ontz-egal belak. Mb IArg I 65. 

Grana bezeñ gorriak. AA II 104. [Aberetxu bat] ekarten dabe tintia egiteko. Grana deituten deutse. Ur Dial 18 

(It garaustikaia, Dv, Ip koxenil(l)a). Grania gorrija da. Ib. 18. �3. "Grana, paño fino, suteoa, grana" Lar. 

- ERREGE-GRANA. v. errege. 

- GRANAZKO (SP). De grana, de color granate. � Kapusai granazkoak. EgiaK 88. Granazko soiñokua janzi 

eutsen. CrIc 148. Granazko kapa bat, amabi diru zidarrezko. Mg CO 176 (CC 122 granazko kapa). Zure 


mende. 

1006


ezpañak, granazko lokarria bezelakoak. CantCS 4, 3 (V y V-m granazko; Dv eskarlatazko, Echn granazko). 

Granazko mantu bat jantzi zioten. Ur Mt 27, 28 (Echn, Hual, Samper granazko). 

granada (Urt V 24, Chaho, H, Lcq 88 (L)), grenada (Urt I 101, Chaho). �1. Granada (fruta). "Acinus, mahats 

pipita, [...] grenada pipita" Urt I 101. Cf. Lar: "Roete, zumo de granadas hecho vino, granadeztia". � Piku 

andiak, mingrana edo granada ederrak. Lard 90. Loreak granotu, granadak loretu badira. CantCS (G) 7, 12 (V 

y V-m granada). Granada azala bezala, gisa bereak zure mazelak. Echn Cant 6, 6 (Ker, BiblE granada; Dv 

mingrana, Ol alesagar). Granada bat bezela. Anab RIEV 1928, 608 (AIr ib. 598 granada, Or RIEV 1929, 6 

punisagarra, Ldi ib. 207 alegorria, alesagarra). Granada-mistela dogu txastauko. Onaind in Gazt MusIx 210. 

�2. (Lar, H). Granado (árbol). "Balaustría, flor del granado, granadaren lorea, lora" Lar. "Balausta, 

granadaren-frutua" Lcq 29s. 

�3. Granada (arma). � Bonba eta granada erriyan sartu dala. Echag 23. Bonbak, granadak [botatzen]. Izt C 

331. Granada batek gero anka bakar itxi. AB AmaE 256 (v. tbn. 255). Gizon batek aurdiki duela grenada bat 

minixtroak jartzen diren alkieri buruz. Herr 31-1-1957, 1. v. tbn. Anab EEs 1915, 260. Salav 82. 

- GRANADA-FRUITU. Granada. � Inguruan berrehuna granada-fruitu zituztelarik. BiblE 3 Reg 7, 20. 

- GRANADA-ONDO. Granado. "Grenadier, arbre, grenada-ondo" T-L. � Larrain-ondoan dagoan granadondo 

azpian. Ker 1 Sam 14, 2 (BiblE granadondo; Ol alesagarrondo). 

- GRANADAZKO. De granados. � Granadazko berjela. "Paradisus malorum punicorum". CantCS (G) 4, 13 (V 

y V-m granadazko; Dv mingranazko). 

granader. v. grenadier. 

granadillo (Lar, Lcq 74). � "Granadillo, árbol de la India, granadilloa, zuagizta" Lar. 

granadondo. v. GRANADA-ONDO. 

granatu, granotu. � Granar. v. garautu, aletu. � Eztá barnátu Jangoikoaren azia [...], eztá granátzera 

ellegátzen. LE in BOEanm 572. Eztá barnatzen Jangoikoaren ázia; belárrean earzendá, ez granátzen. LE Urt 

ms. 34v (ed. 1846, 96s aletu gabe). Loreak granotu, granadak loretu badira. CantCS (V) 7, 12 (V y V-m 

garautu). 

granaztatu. v. ERREGE-GRANAZTATU. 

grande. �1. Grande (tít. nobiliario). � Prinzipe exzelentisimoa eta Españako grandea. Cb Just 19. �2. Grande. 

� Egin genduen aziyo grandia. Ud 100. 

grandeza (Lcc, Chaho). � Grandeza; riqueza, ostentación. � [Iesu-Kristok] daukala kriatura guztiak baño 

gloria eta grandeza geiago (N. de Zubia, 1691). ConTAV 5.2.11, 152 (v. tbn. 151). Jaunonen grandeza da 

poderioa. Urqz 16. Grandeza eta majestade andiagaz. Ib. 62. Nondik du gizonak errege izateau edo grandezau? 

(AN, s. XVIII). FLV 1993, 141. Nolako anditasuna edo grandeza. Gco I 460. Nun degu lengo irabaziyak / 

ematen zigun grandeza? Xe 232. Txarrenak pobreza, onenak grandeza. AzpPr 88 (v. tbn. 30, 108). Berak 

pentsatzen zuen / obia ote zan, / alako grandezan / nigandik juan zan. Ib. 39. Besteren gauzarekin ainbeste 

grandeza. Arrantz 37. Bere buruarentzat / olako grandeza / beartsua danikan / aditu nai eza. Tx B 117. v. tbn. 

ChantP 88. Ud 80. PE 55. 

graner(a). v. ganer. 

granero. � Granero. v. ganer. � Iosepek ideki zituen Ejiptuarren artean ziren granero guziak. Urt Gen 41, 56. 

Eramazie amarren guzia ene granerora. SermAN 5r. Ságuak granéroan ta despénsan. LE Prog 124 (v. tbn. Ong 

17r). Zure aletegia edo graneroa. AA II 7. Bilduko du bere ogia granerora. Echn Mt 3, 12 (Samper, Hual 

granero; Ur aletegi, Ker garautegi, IBk, IBe mandio). 

granet. � Granete, útil que emplean los armeros para hacer los rebajos donde embuten las cabezas de los 

tornillos. � Granetari zilla errez apurtzen jako. SM EiTec1 157. 

granganatu. v. gangrenatu. 


mende. 

1007


grangina. "Grangiña (AN-5vill), parte rancia del tocino" A. 

granginatu. "Grangiñatu, ranciarse" A. 

grango. "(Sal), gozne de puerta" A. 

gran-gran. � (Onomat. del ruido del tren). � Ta gran gran asita gero (su-burdiak), burdin errenkadea geldi 

abia zan ibilten. A Txirrist 152. 

granizo (R). � "Grêle" VocPir 84. 

grano. �1. Grano, partícula pequeña de algo. � Harea granoa bezain larria. INav 46. --Morfina eman? -- 

Zeinbat grano? Arti Ipuin 80. � Zenbait granoz arin delako seiñalea da, bertzeak ez bezala edo dagokan baiño 

ederkiago beztiturik ibiltzea. Ax 416 (V 270). �2. (V-ger, AN-egüés-ilzarb-olza; Chaho). Ref.: Bon-Ond 149; 

Holmer ApuntV. Grano (de cereal). v. ale, bihi, garau. � Zauta obligaturik amarren egitera grano guzies. 

SermAN 6r. Aleen tokira ale ta grano uts garbia eramaten da. Mb IArg I 203 (v. tbn. 392). Dire gránoak ángo 

graneróko. LE Ong 17r. Gariak granorik bage. Mdg 139. �3. Grano (de la piel). � Au ez dala baztanga? Noiz 

izandu ditut nik onlako grano gorriyak? Iraola 138 (v. tbn. 80). Arpegian eta lepoan azaltzen zitzaizkion 

granoak. Anab Don 45. �4. + garano, garno. (Empleado en frases negativas e interrogativas). Nadie, nada (de), 

ningun(o). � Arratserako bost milletatik etzan granorikan bizi. Xe 375. Patxara itxusiyan / ez giñaren jarri, / 

grano bat apenas zan / bildurrak etorri. Ud 74. Aurrenetikan azkeneraño, granorik ez du utsegiñ. Ib. 146. Eztet 

uste nere apaizen artian izango danik grano bat, su orretan sartu naiko duanik. Bv AsL 217. Arrantzan, bai, gau 

batian, grano bat ere atxitu gabe. Auspoa 82, 104 (ap. ELok 467). Gurasorikan ez izan arren grano bat ere 

txorubak / sufiziente bera dan arte ez utzi etxeko kargubak. Auspoa 82, 81 (ap. ELok 284). Praile ta monjarik 

granorik ez balitz [...]. ABar Goi 18. Gaitz unen kutsurik gabe, garanoik ote dago? FIr 155. Tiro-ukaldi bat ere 

etzuen aurdiki etsai garanoik etzuela ikusi ta. Ib. 141. Txaluparen granorik etzala etxian. Imaz Auspoa 24, 36 

(ap. ELok 468). Grano bat ere eztu galdu nai. Auspoa 79-80-81, 119. Ibilli zerate zokoz zoko ia billete oiek 

agertzen diren? --[...] oraiñokoan ezta garnorik ageri. Izeta DirG 55. v. tbn. Auspoa 106, 114 (ap. ELok 467). 

Basarri 76. �5. (AN-egüés-ilzarb-olza, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 312. "Bouton: bixika (Ae), grano 

(Sal, R)" VocPir 312. 

granotu. v. granatu. 

granoxko. � Dim. de grano. � Mostazariko granoxko bat. Hual Mt 17, 19. 

granpoi (V-ger-oroz-m ap. A), granpoin (BN-baig ap. HerVal). � "1.º (V-oroz), cañones de plumas que se 

queman después de desplumar una ave; 2.º (V-m), armella, pieza de hierro que sirve para sostener parras, 

ventanas; 3.º (V-ger), pestillo, pasador de puerta" A. "Grapa" HerVal. � Bi granpoin. HerVal 166 (v. tbn. 159). 

grantzu. "(G-bet), gijo " A. 

granuja (V-gip ap. Elexp Berg). �1. Granuja, sinvergüenza. "Granuja, travieso. Granuja xamarra be bada ta..." 

Elexp Berg. � Munduba onetan, granuja batzuk / len e badira izanak. EusJok 102. Lotsik gabia eta granuja. Tx 

B I 71. v. tbn. Uzt Noiz 87. �2. "En el habla de los de Arrate la acepción de este vocablo es la de un muchacho y 

no el peyorativo que le corresponde en castellano. Zure granujia bialdirazu, emon deixorazen sagar batzuk" 

Etxba Eib. 

granujatu. � Hacerse granuja. � Granujatu zerala / nago igarrita. Lizaso in Uzt Noiz 87. 

grasa (Lcc, Lar), graxa (SP). � "Grasa, grasea" Lcc. "Graisse, urrina" SP. "Greis [= 'grasa'] (anticuado)" Lar. � 

[Baliak] beste berrogei ta bost [arrua] aboan zitun / mingañian eta grasian. Arrantz 124. 

grasaila (-alla- Foix ap. Lh). "(S; Foix). 1.º gazouillement; 2.º ramage; 3.º musique sans tête ni queue, 

cacophonie" Lh. � Haurrak, amiñi bat ixiltüko zideia? Züek düzüen grasaila! K. Oxibar in ZIZ 45. 

grask (Sal ap. A), grausk (V ap. A). � "Voz onomat. que denota el acto de morder. Grask egin, grausk egin, 

morder" A. � "Saldeari zurrust eta gaztaiñeari grausk bizi ginean, vivíamos felices; litm. sorbiendo caldo y 


mende. 

1008


mordiendo castañas (V-m)" A EY III 290. 

graskada (BN ap. A), grauskada (V ap. A). � "Mordisco" A. "Graskada, golpe. Graskada baten edan" A 

Apend. � Txakur amurratuari ogi bedeinkatua emon ezkero, eztautso inori grauskadarik egiten. A EY I 283. � 

Gaur be beintzat graskadea badaukat eta eztago ardurarik, biziko naz ederto onetara. Egizale Ezale 1898, 364. 

grask-grask. � (Onomat. del ruido que se produce al cortar algo). � Besteak grask grask ule pillo eder bi ebagi 

eutsazan buruan. Ezale 1898, 37. 

grasni. v. grazmin. 

graspa (L, S; Gèze). Ref.: A; Lh; Lrq. � "Orujo de la manzana y de la uva" A. "Marc de raisin ou de pommes" 

Lrq. � Baratzen den graspa bustatzen da eta berriz prentsan ezarten. Ip Dial 104 (It patsa, Ur patza, Dv 

phatsa). 

grata (det.). � (Palabra de interpr. oscura). � Forze-mulueko puntan badela senadi bat zeinetan Kaispekoek 

harat grata egiten baitute eta unzi xume batzuek amarratzen dire. INav 133. Zeina baita pezebiakoak grata 

egiten duben lekuba. Ib. 134. Lau irla zeiñak deitzen baitire porxeten grateko baxak. Ib. 106. 

gratin. � (Sust.). Gratinado. � Estal zazu gasna raspatuz [...]. Emazu estalgi bat suarekin gainean gratinaren 

egiteko eta gorritzeko. ECocin 44. Emaiten duzu ogi mamia, inguru guzian, gratin baten formatzeko gisan. Ib. 

22 (v. tbn. 18). 

gratxe. "Gragea, viene del Bascuence gratxea, [...] se dijo de garautxea, que quiere decir grano menudito como 

lo es la grajea" Lar. 

grau. � Arenal, playa (?). � Ferrolek du entradaren erdian irla bat grau puska bat dubela eta grabarik eta 

irlarik artean da baxa handi bat. INav 131. Baia [...] iragan eta ondoan ikusiko duzu barnat [irletan] sarzeko 

entrada eta sarzean ababorreko aldetik duela graba. Hartarakotz bada ioanen zare zertanarik eta grabarik 

artetik apur bat amor egiten diozula grabeko puntari zeren mihi bat baitu eta ondoan ioanen zare barnat 

muillatzerat grabaren trebeserat edo plazer duzun lekurat. Ib. 128. Iakiteko duzu handik eta graberat edo unziek 

muillatzen duten lekurat bada lekoa xume bat. Ib. 134. 

grauada. � Ioanen zare grauaden leihorraren aldetik edo idukiko duzu barnerakoan istiborreko aldeko 

leihorrarekin eta grauada kosta Platanadi iduri hartan. (Interpr?). INav 127. 

grauetan. � Graznando. � Etorri ddatan erroi zarra / grauetan, grauetan. Balad 44. 

grausk. v. grask. 

grauska. � Mordiendo. � Sardiñeari erpeka ta grauska dagoan katua baizen poz egoten da. A Ezale 1899, 123. 

graxa. v. grasa. 

graxatsu. "Begi graxatsua, œil chassieux" SP. 

graxmin (L; Bon sg. Lacombe (ap. DRA)), krasmin (Dv ap. Lh). � Jazmín. v. jazmin. � Ogi xigorrak, burra, 

erreximenta dutea krasminarekin. "Jainkoa Sotoetan" Herr Folletón 33 (ap. DRA). 

graxuz. "Graxuza, herrutsua, mukitsua, morveux" SP. 

grazia (V-gip, S; SP, Ht VocGr 368, Lar, Gèze, Dv, H), garazia (SP, H), gerazia, grazi. Ref.: Lrq; Iz ArOñ 

(kontzez); Etxba Eib. � Tr. Grazia es la forma gral. Hay garazia en Materre, Haramburu (18), Axular (82 (V 

55)), Harizmendi (208), Etcheberri de Sara y algunos ejs. aislados en Etcheberri de Ziburu (Man I 37), 

Gasteluçar (135) y Erkiaga (Arran 184), que por lo demás emplean grazia. Entre autores occidentales, 

principalmente guipuzcoanos, se documenta grazi ya desde Mendiburu, en muchos de ellos alternando con 

grazia. Se encuentra además gerazia en Lazarraga (en el texto B grazia), Barrutia (un ej. junto al más frec. 


mende.


grazia) y en el dicc. de Landucci (geraziak emon). En DFrec hay 39 ejs. de grazia y uno de garazia. �1. Gracia 

(divina). "Garaziaz bethea, plein de grâce" SP. "Gracia de Dios, Jainkoaren grazia", "gracia suficiente, grazia 

doia, "gracia actual, grazia [...] egikoia", "gracia eficaz, grazia egillea", "gracia habitual, grazia oituarra" Lar. 

"Grâce, don surnaturel. Agur Maria graziaz bethea, je vous salue, Marie, pleine de grâces" H. "Zuaz emendi 

Jaungoikuaren grazixan" Iz ArOñ (s.v. kontzez). AxN explica emaitza (456), por grazia. v. esker (I, 4). � Tr. De 

uso gral. en todas las épocas y dialectos. � Hura diagok glorian / graziak oro bere eskuian. E 19. Grazia dela 

zuekin. Lç 1 Thes 1, 1 (He, TB, Dv, Ker, IBk, IBe grazia; Ol esker). Jaunak dabela / oi asko geraziarik, / bizi 

garean / guztiok rekojidurik. Lazarraga 1203r. Monesterio santu debotoa / Jaunaren graziaz eben jarria. Ib. (B) 

1180vb. Iainkoaren dohaiñen eta garazien ardiesteko. Mat 138. Garazia santifikatzaillearen berretura. Hm 211 

(v. tbn. Ub 217, Itz Azald 45 grazi(a) santu(e)gille; Itz Azald 127 grazia santuegingillea). Indazu othoi grazia, 

zure gisa xuri dadin ene arima guzia. Gç 75. Bekhatütik graziala igaren behar dügüla. Bp II 57. Desegingo ditu 

Jaun onen geraziak / Bekatu oraingaño egiñiko gustiak. Acto 378. Bere grazia egillez ta ugariz [bete]. Lar, carta 

a Mb 281. Jangoikoaren grazi onak lagunzen digula. Mb IArg I 331. Grazia Sainduaren arraioez argi zazu ene 

adimendua. Brtc 163. Zure etxe au Jangoikuaren grazijaz beterik dago. Mg PAb 105. Jangoikoaren grazia 

eragillea. Añ EL 1 60 (Gco I 413 grazia eragille). Jarri ziran Jaunaren grazian. AA I 481 (cf. infra GRAZIAN 

(a)). Graziaren dohainak. UskLiB 141. Jaungoikoari nago / grazi baten eske. PE 64. Lenago gabiltzanak / 

Jaunaren graziyan, / orain paratu gaitu / kolera biziyan. Xe 174. [Komunioko sakramentuak] zer grazi eta 

mesede señalatu nere gañera ixurtzen dituen! Arr May 100. Jainkoak agindu diotela zenbeit grazia, zenbeit 

fabore. Jnn SBi V. Grazia da naturalezaz goragoko dohain bat, Jainkoak emaiten daukuna. CatJauf 41. Grazia 

habituala. Ib. 96 (Bp I 138, CatS 63 grazia habituala). Grazia aktuala. Ib. 97 (Bp I 138, CatLan 63, MarIl 79, 

Jaur 116, CatS 64 grazia aktuala). Jaunak biarrixana danian bakarrik emoten daula bere eskarra edo grazija. 

Kk Ab I 28. Grazia donetzallea. KIkG 67 (KIkV 85 grazi donetzallea). Grazia laguntzalleak. Ib. 67 (KIkV 85 

grazi laguntzalleak). Jaun ona, eman zadazu / kantatutzeko grazia. Tx B I 161. Jainko-graziak zauzka kantari. 

SMitx Aranz 197. Galdeginez Jaunari / biendako grazi. Mattin 53. Euskal-herri maitea, izan dut zutan sortzeko 

grazia. Xa Odol 348. Emango ote digu Jainko onak nahi [...] hori beterik ikusteko grazia? MEIG I 144. Ausarta 

da eta graziak ukitu ez duen gizasemea izan daitekeen bezain ona. Ib. 198. 

v. tbn. (Sólo grazi): Ub 223. Gco I 383. Aran SIgn 91. Xe 376. Bv AsL 124. CatUlz 37. EusJok II 108. Inza 21. 

ArgiDL 162. KIkG 68. Or Aitork 291. MAtx Gazt 87. 

� (Con -ko, adnom.). v. GRAZIAZKO. � Graziako estaduan. OA 37. Sakramentu andietan arkitzen diran 

graziko edari onak. Mb IArg I 249. Graziako bizitzan irauteko. Mg CC 219 (v. tbn. 230 y 251). [Erreinu] 

grazijakua. Astar II 254. Graziako estaduan egotea. CatB 71 (v. tbn. 70 y 75). Graziako [...] egoera. Itz Azald 

189. Estadu graziekoan. CatUlz 43. 

� (Como primer miembro de comp.). � Zeruko grazi-inzik bage. Mb IArg I 85. [Espiritu Santuaren] graziisurza. 

Ib. 365. Jainkoak diela artako behar den grazi-lagunza. Ib. 184. Grazi-olio hau. Ib. 374. [Andra Mari] 

lili-adaska / grazi-ontzia. Gand Elorri 136. 

�2. Favor, beneficio, don. � Done Johane Garazikoek dute gr(azi)a errege baitarik hurtean irurogei et amabi 

florin (s. XV). ConTAV 4.2.1. Obratzen duenari alokairua etzaió graziatan kontatzen baina hartzetan. Lç Rom 

4, 4 (He, TB, Dv grazia; Ker esker-saritzat). Jaun Zerukoak emunik dabe / partikulare grazia: / eurak dakie 

kuraetan / min oria ta gorria. Lazarraga (B) 1198vb. Badutela perdunanzetan, garazietan eta faboretan fraide 

menorek bezanbat pribilejio. Harb 454. [Markisa eder batek] bere kualitate ederrez abantailla handirik eta 

grazia handirik errege haren bihotzian ardiatsi baitzian. Tt Onsa 123. Kortesia eta grazia hurak. Ib. 168. Iguzu 

grazia / garbi bizitzeko. Gç 145. Erregenganik ardietsi izatu tuen libertate eta garazia bereziez. ES 157. Ume 

hark, burasoari galdetu zion grazia bakharra izan zen [...]. Lg I 220 (v. tbn. Lg II 211). Xarlemaña, grazia bat / 

nahi neikezü galtatü: [...]. Xarlem 651 (v. tbn. 802). Graziaz zü / nahi zütügü othoitü / etsai haien kuntre / behar 

gütüzü lagüntü. Ib. 1274. Zer ohore, / zer grazia, zer fagore! / Zeruaz zare hautatua. Monho 142. Gustatuta 

birtute ederra / andretzat artu bere maizterra / du nagusiyak; / orla irabaztera graziyak / saia zaitezte beste 

guziyak. Bil 82. [Aita Santuak] eskatzera joan zitzaizkaten grazi ta mesede [...] guziak [...] eman ziezten. Aran 

SIgn 91. Indarrez nagusi / premiyo ta guzi; / oiek anbat grazi, / ez nunbait merezi. AzpPr 67. Ondarrutar oriek / 

zuten pantesia / olatua popatik / txalupan grazia. Balad 213. Ez dezu asko ixtimatzen nik / egin dizuten graziya. 

Tx B II 60 (v. tbn. 143). Aurretik opa dio grazi ta osasun / lokarri berri ori ez dakien astun. Or Eus 373. Gizaki 

ororen doaia [...] maitetasun-garazia, alkar-beratasuna. Erkiag Arran 94. Azken grazirik eskatu gura badozu, 

eskatu arin. Bilbao IpuiB 157. v. tbn. Laph 12. EusJok 93. SMitx Aranz 55. 

� Perdón, indulto; benevolencia. � Zeren gure ükhen beitü / pietate eta grazia. Xarlem 1463. [Jeneralari] nion / 

eskatu grazia: / "Jauna, otoi barkatu / gure ausartzia!". Bordel 42. Haizkora hartzen du hiltzaleak [...]. Oro 

yartzen dire oihuz: grazia, grazia! Zerua mintzo da. Hb Egia 45. Errepublikako jaun presindentari [...] galdatu 

[...] biziaren grazia. HU Aurp 46. 

� Egin nai izandu zeban Grazia ta Justiziako Ministro. Izt C 507. 

� Sendátzea grazias, saririkgabe. 'El curar gratis, sin remuneración'. LE Ong 111r. 

�3. (V-gip, S; Lcc, Urt, H), gerazia. Ref.: Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. Gracia, arte, habilidad natural; atractivo, 

encanto; cualidad de divertir o hacer reir. "Gracia en hermosura, grazia, donairea eder izatean" Lcc. "Alacre, 


mende. 

1010


alacriter, [...] grazia ederrez, agradagarriki" Urt I 470. "Amaenitas, [...] xarma, alégria, grazia edérra" Ib. II 5. 

"Charme d'une personne; agrêment d'un accueil ou d'un langage" Lrq. "Garbo. Neskatilla aren grazia lakorik..." 

Etxba Eib. "Grazia haundixa dauka berbetan" Elexp Berg. � Barrundiako dama galantak, / esaten irakastazu; / 

Axparreneko larrosatxoak, / geraziea indazu. Lazarraga 1169v. [Eskuararen] garazia eta arraitasunaz. ES 191 

(v. tbn. 176). [Koplariari] etxaiok falta grazia. Acto 238. Berezko ango [Elorrioko] euskeraren grazia. Cb EBO 

42s. Luisen aingeru modu ta grazia egokiak. Cb Just 51. Mihiko grazia. Hb Esk 135. Lainhoa zen, eztia, grazia 

eta ungi zariona. Hb Egia 54. Zu zerala dama bat / grazi utsa dena / bat oietan badezu / erotzen naubena. Bil 

74. Izketan ere grazi ederra. Ib. 105. Amarretan don Lorentzok / meza nagusiya, / epistola don Ramonek / ai ura 

graziya! PE 112 (en AzpPr 119 ai ori graziya!). Izketan dute graziya. Xe 168. Berak daukan grazia ederraz 

miñean. AB AmaE 246 (v. tbn. 397). Ez gizonen arteak, ez pintatzalle onenak egiñ zezakeala grazi ederragoko 

gauza bat. Arr May 185. Emazteki horrek [...] bazuen kanpoz behar den bezenbat grazia gizon bati buruaren 

itzul-arazteko. Elzb PAd 32. Seme onen kondaira, kontu, lan eta beste grazi doaiak. PArt in Bil 171. Han 

emaztia! / Oro grazia! / Ezti eztia / pare gabia! Xikito 11. Donostiyako urak grazi ori dute, indarrik ez duenari 

eman eta duenari atera. Iraola 65. Irri bat bazuen graziaz bethea. JE Bur 66. Grazi aparta zedukalako / bertsotik 

eta kantatik. Tx B I 146 (v. tbn. II 140). Itzegiteko graziya. Ib. 91. Exzepzio onek berebiziko grazia ematen dio 

kantuari. Lek SClar 106 (v. tbn. 105). Mai utsak ez du grazirik. Betea bear du. NEtx Antz 128. [Emakumeak] 

gorputzean dituen [...] graziak. Erkiag Arran 42. Praille batek orrenbesteraiñoko gatza eta grazia eukitea. Vill 

in Bilbao IpuiB 6. Ezpanak estutu, sudur-puntea graziaz okertu. Erkiag BatB 33. Traizioa duk ori. Ta ez dik 

batere grazirik. Lab SuEm 198 (v. tbn. la misma expr. en Iraola 88). Ez diot batere grazirik arkitzen. Ib. 203. 

Grazirik gabeko pailazoak. Lasa Poem 64. [Alabaren] grazi-doaieri amor-emanaz maite-mindurik. Berron Kijote 

176. Ipui hauen grazia eta gatza. MEIG II 91. 

v. tbn. Azc PB 301. Urruz Urz 61. Xikito 12. Or Mi 7. JE Ber 89. Zerb IxtS 21. Basarri 70. BEnb NereA 153. 

� (Como fórmula de tratamiento). � Rikard erregek, grazia handiak, / [...] izen bereziak: [eman zioten]: / 

Ezpeleta, Grazias, Orthe [...]. Hb Esk 154. 

� "Grâce, choix, succès. Arno horrek zuen grazia! (Eliz.), c'est ce vin qui avait du succès" H. � Egun ni 

naizenean Azkainat hurbildu / Hiru Graziek naute bidean gelditu. / Biek erakutsiak batek gorde ditu. / Ez zituen 

gordeko ederrak balitu. Elzb PAd 28 (refiriéndose a tres mujeres que encuentra en el camino). � [Albaiterua] 

errejistatzen asi omen da [beia] / tokatzen zaion graziyan. Ud 68 (refiriéndose al examen de una vaca preñada). 

� Aitona zar bat suplikatu zait / [...] bertso batzuek onak ipintzen / ia bai al nerokiyan; / [...] arren lastima 

zabalduko det / euskera dagon graziyan. Tx B II 48. 

�4. (Empleado gralmte. en pl.). Gracias, agradecimiento. v. GRAZIAK EMAN, GRAZIAK ERRENDATU. � 

Beti zorko diyogu / berari graziya, / gizon eta andreak / euskera ikasiya. Echag 43. Berari alabantzak / graziyak 

berari. Ib. 55. Graziak eta eskerrak Jaunari miletan orai eta bethi. Dv LEd 135. Danon partetikan nik beroi 

milla grazi. PE 114 (v. tbn. 116). Orra emezortzi bertso / amodiyoz jarri, / graziyak Artasoro / eta Elgoibarri. 

Xe 292 (v. tbn. 208). Adios, Zuaneta, / dizut milla grazi. EusJok II 33. Basarri zuten laguntzallia / merezi ditu 

graziyak. Tx B III 134 (v. tbn. EusJok 52). 

�5. Nombre de una persona. � Dama gazte bat [...] / Mari Bentura dauka graziya. Xe 189. Antonio [...] / grazi 

neronena. PE 77 (v. tbn. 54). Juan Martin Elola / du bere grazia. EusJok II 20. Aizpurua du apellidua / Jose 

Agustin grazia. Ib. 68. Leon Dongaitz daduka / ark bere graziya, / Frantziyan jaiua da. Tx B I 198 (v. tbn. 74, 

120, 137, 166). Izena det [...] / ori da nere graziya. Ib. 211 (v. tbn. II 139). � (grazia ponteko). � Nere 

lengusuba da [...]-koa / [...] du / grazi pontekoa. PE 65. 

- GRAZIA-EGILE. (El) que concede una gracia o favor. � Hartzeko zuenak barkhatu zioten biei zorra. Hetarik 

zein da zure arabera, gehienik maitatu behar duena grazia egille hura? Lg II 157. 

- GRAZIA EGIN. a) Conceder, hacer la gracia, el favor. � Herioak gizonari grazia eta kortesia egiten diala. Tt 

Onsa 159. Bere harma seguraz bortz ditu ehorzten, / hats hartzeko grazia nihori egiten. Hb Esk 36. Orduan egin 

eutsan / [...] grazia / izateko musikan / beti nagosia. Azc PB 301s. v. tbn. Arti MaldanB 191. � Ienkoaren 

adiskider [...] behar eztenik ezin egiten du herioak, baina bai grazia handirik eta fabore handirik. Tt Onsa 164 

(v. tbn. 171). � (graziak). � [Jaun ertora,] zuk eman kontseiluak, zuk egin graziak / ez dira geldituko nehoiz 

ahantziak. Xa Odol 134. � Perdonar (la vida). � Etsai handiak / behar die persegitü / eta ez egin grazia. Xarlem 

884. � (Ref. a la 'gracia divina'). � Berthutetan segitzeko egidazu grazia. E 75. Iainkoak grazia dagigula. Lç Ins 

B 4v. [Iainkoak] humilei grazia egiten [draue]. Lç 1 Petr 5, 5 (He, TB, Dv, Ker, IBk, IBe grazia eman). Jainkoak 

egin zioten soldaduei ere grazia bat guziz baliosa. Jnn SBi 175. Egin diola Jinkoak eritasun luze eta hein bat 

eztiaren grazia. HU Aurp 122. � (graziak). � Zure aldera egin dituen graziak gatik. SP Phil 522. 

b) Hacer gracia, resultar gracioso; resultar agradable. "Ezotsan grazia haundirik eiñ txapela kentziak" Elexp 

Berg. � Urtera arek ein zetsan graziakin, [...] esanda, alde ei eban. SM Zirik 14 (v. tbn. 122). � (Con 

determinantes). � Grazi aundia egin eustan gizontxu arek. Bilbao IpuiB 250. Grazia gitxi ein zetsan biargiñak 

bere lepotik ainbeste barre ein biarrak. SM Zirik 13. v. tbn. Basarri 64. Gazteari ez eutsan grazi aundirik egin 

[...] itz orrek. Erkiag BatB 71. 

- GRAZIAK. a) (Con dativo). Gracias a. � Jainkoari graziak, [...] egunoro konfesatu izan naz. Cb Eg III 216. 

Graziyak beko zapatagilliari, atera diyola batere mallatu gabe. Iraola 48. Graziyak udaren egiten diran festa 


mende. 

1011


ederrari [...], izateko nai degun bezelako mauka debaldeko jendiakin. Ib. 104. Jaunai graziyak eztarri / ederra 

badauka. JanEd II 126. Grasidxek neuri... ostatzien uzabak il eiñgo zauen bertan señoritue. Ort Oroig 56. 

Mixeriyarik ez dadukagu / Jaungoikuari graziyak. Tx B II 156 (v. tbn. la misma expr. en Xe 180, Ud 161, PE 70, 

AzpPr 53, Iraola 27, Urruz Zer 105, Uzt LEG II 307). Gogoetak eta oroitzapen guzti haieri graziak eta 

desgraziak, Ibarsusin zegoen. Arti Ipuin 77. b) (V-gip). (Seguido de completiva). Gracias a que. "Graziyak 

sasoiz etorri zarana. Amentxe genden zer eiñ ez genkigula" (V-gip). "Graziyak neska argixa dana. Orretxek 

lagundu detza asko" (V-gip). � Graziyak atia arrapatu genduela, bestela, egiten du gurekin arrautzik gabeko 

tortilla. Iraola 81. � Grasidxek ondo urten batzu! Ort Oroig 90. 

- GRAZIAK EMAN (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 159; geraziak emon Lcc). Dar las gracias, agradecer. v. 

GRAZIAK ERRENDATU. � Iaungoikoari graziak eman egin digun ondasunas. Ber Doc 160r. Graziak 

emaiteko oraziñoa. Cb CatV 108. Jaunari esker onak edo graziak eman. Cb Eg III 218. Merezi duenari graziyak 

/ ematen emen gabiltza; / Mariano, eskuz zuk daukazu / gaur pelotariyen giltza. EusJok 171. [Birjiñari] graziak 

ta alabantzak / emaiten nator ni. SMitx Aranz 189. 

v. tbn. OA 72. El 77. SermAN 1r. Iraz 50. LE Prog 100. Añ LoraS 235. CatLlo 98. Echag 222. CatBus 59. JanEd 

I 16. PE 121. Ud 86. Xe 291. Arrantz 133. Tx B 191. Balad 196. Uzt Auspoa 22, 87. 

� Jaun Zerukoai emaiten jagot / oi asko geraziarik. Lazarraga 1195r. Ematen diuzkat grazia asko. Iraz 67. Milla 

grazia emaiten deutsat. Acto 8. Emaiten deutsudaz grazia andiak. Arz 56. Egunero emanez asko esker ta grazi. 

Ud 131. Biotz-biotzez eman bearrak / milloika esker da grazi. Basarri in Uzt LEG I 338. 

� (En la expr. Jaungoikoari graziak eman 'gracias a Dios'). � Jangoikuari graziak eman / ez da izan okerrikan. 

Noe 77 (v. tbn. la misma expr. en PE 41). 

- GRAZIAK ERRENDATU. Dar las gracias, agradecer. v. GRAZIAK EMAN. � Graziak rendaturik. Lç Mt 26, 

27 (He, TB, Dv eskerrak bihurtu, Ip e. ützüli, SalabBN e. errendatu, Echn, Ker e. eman). Graziák eta eskerrak 

rendatzen. Lç Ins B 5r. Ditzagün graziak errenda Jinko gure Jaunari. UskLiB 31 (v. tbn. 45). 

- GRAZIAN. (Precedido de gen.). a) En gracia, disfrutando de la gracia o favor de alguien. � Gizonen grazian 

edo adiskidetasunean ez bazare, ez duzula gauza hortaz bihotz miñik. Ch I 21, 3 (SP gizonak ezpaditutzu zure 

alde). b) A la salud (de). v. GRAZIARI. � Zure grazian / koplari berria / egun guzian / dut nafar xuria / edaten 

desertan. 'À votre grâce'. Monho 62 (v. otro ej. en la misma pág.). 

- GRAZIA ON (Lar, Añ). Amabilidad, gentileza; gracia; habilidad. "Agraciadamente, grazia onez" Lar. 

"Agrado, [...] grazia ona" Lar y Añ. � Espos-esposaren grazia honak galdurik portalia ediren zuten zerraturik. 

Tt Onsa 77. Baldin gure azpiko batek ezpadu grazia onik [...], zer ere egiten baitu, hura gaitzera hartzen dugu. 

SP Phil 383 (He 387 grazia ona [...] edo manera ona). Pekatari galdu ori bere oñetan añ grazia onean artu zuen 

[...]. Cb Eg II 160. [Maestra estimagarri bat] grazia onarekin ta kastigu gabe [...] erakasten diena. Cb EBO 19. 

Soseguz ta grazia onean [...] irakurri. Ib. 19 (v. tbn. Just 36). Galdegin zakoten [...] prediku bat. [...]. Grazia 

onez hitzeman zuen mintzatuko zela. Elsb Fram 139. Grazia ona dauko / palankiarekin. EusJok II 53. Oso grazi 

ona ematen diozu konta-moduari. Berron Kijote 138. Oso grazi onean kantari asi zan. Ib. 126 (v. tbn. 47). � 

(grazia ona egin). Cf. supra GRAZIA EGIN. � Bethi elhe ona emaiten zuen, bethi grazia ona egiten [guzier]. 

Laph 190. Balio zuen [...] hoinbeste grazia onen egitea, gisa hortan auzoa laguntzen zuen Misionest bati! Ardoy 

SFran 220. 

- GRAZIA ONEKO (Lar). Amable, gentil. "Agraciado en sus palabras, acciones, etc., grazia onekoa" Lar. � 

Neregatik ez du ez utsik egingo aiñ grazi oneko usarioak. Berron Kijote 18. Lagun bat [...] grazi onekoa bera, 

eta asko zakiena. Ib. 18. 

- GRAZIARA. (Precedido de gen.). "(S), zure graziala! (à votre) grâce, santé!" Lh. v. GRAZIARI. 

- GRAZIARI. (Precedido de gen.). A la salud (de) (fórmula de brindis). � Batek zion besteari: / "Haurra ire 

graziari. / Arnoño hunek alegeratzen / ditan bihotzñoa niri". Bordel 78 (v. tbn. ChantP 308). � Eta mahatsarnorik 

hobenetik elkarren grazia onori [?] beiriak beterik edaten zirela. Tt Onsa 52. 

- GRAZIAZKO (gara- SP; Lar). "Ley de Gracia, lege berria, graziazkoa" Lar. � Haren ahotik ilkhiten ziraden 

hitz graziazkoéz. Lç Lc 4, 22 (He hitz graziazkoez, Brunet, IBk graziazko (h)itz). Lege hirurak / naturazko, 

skribuzko, graziazko. EZ Man I 11. Graziazko inhariaz [...] bazkatu. Arg DevB 202. Ama Birjiña Maria: Ama 

graziazkoa. Cb Eg III 313. Duzun beraz artha bethi graziazko estatuan egoteko. Brtc 191. Kristandadeko egin 

biar grazijazkua. fB Ic I IV. Grazijazko sakramentuba. fB Ic III 337s. Oi Maria, zure bihotza graziazko dohainez 

aberastua. Dv LEd 278. Graziyazko patxaran koloka dabillen lore bati. Bil 160. Jaunaren graziazko egin-bide 

bat. Bv AsL 102. Estadu graziezkoan. CatUlz 44. 

v. tbn. Cap 61. Tt Onsa 5. OA 57. Ch III 52, 1. Urqz 16. Lg I 186. Mercy 4. CatLan 61. Xarlem 192. Añ CatAN 

55. Añ LoraS 119. Gco I 428. Dh 89. JJMg BasEsc 24. CatLlo 68. JesBih 397. CatLuz 30. MarIl 27. Jaur 178. 

Ur MarIl 16. Lard 433. CatS 68. Legaz 43. Lap 154 (V 68). Jnn SBi 104. Arb Igand 68. Azc PB 38. CatJauf 54. 

KIkG 41. KIkV 59. Bilbao IpuiB 238. Vill in Gand Elorri 10. Grazizko: Mb IArg I 277. Ub 204. ArgiDL 112. 

MAtx Gazt 98. Garaziazko: Mat 270. ES 85. 

graziadun (L, BN, S ap. Lh). � Lleno de gracia. "Gracieux" Lh. � Iainkotasunean hirur / kondatzen tuk 

presunak / Aita, seme Spiritu / gero grazia duna. EZ Eliç 95. Sakramentu andietan arkitzen diran graziko edari 


mende. 

1012


onak edo edari grazidunak. Mb IArg I 249. Bekaturik bage ta grazidun egiñak uztea. Ib. 357 (v. tbn. 71, 212, 

356, 373). Ama bat ain aberatsa, ain graziaduna. Añ MisE 125. 

grazialapa (L, BN ap. A; Dv). � "Oreille de mer, habotis" Dv. "Oreja de mar" A. 

grazialdi. � Gracia, momento de gracia. � Jangoiko berak ematen diezten grazi-aldiekin egiten dituzte Jesusek 

konsejuz adirazten diena. Mb IArg I 327. 

graziana. � Nombre de una melodía de baile. � Grazianak ditu 6 zatitan 52 puntu. 6 zatiak jotzen dira biña 

aldiz eta datoz dantzatu bearrak 104 puntu. Izt D 118. 

graziaratu, garaziaratu. � "Garaziaratzea" y "garaziarako da" figuran en SP, sin trad. Cf. graziatu. 

- OSASUN-GRAZIARATU. v. osasun. 

graziatsu (V-gip, L, BN, S; Chaho, Hb ap. Lh), garaziatsu (SP, sin trad.), graziotsu (H). Ref.: Lh; Etxba Eib. � 

Lleno de gracia; lleno de encanto. "Plein de grâces" H. "Gracieux" Lh. "Donoso. Bai korputzez eta bai espirituz 

zan graziatsua bere sasoiko guztien artian" Etxba Eib. � Anna, graziatsua, miserikordiosoa. Lç Decl Mm 3v. 

Ioannes, graziatsu, saindu, miserikordioso. Ib. Mm 4r. [Lege eskribatua] Iesus salbatzaillearen edo graziatsua. 

EZ Man I 117. Gloria biz eta ohore [...] / Spiritu graziatsuarentzat. EZ Man II 51. [Bere] solhas garaziatsuaz, 

eztiaz eta emeaz beretakotuko zaitu. Ax 398 (V 259). Bethiko birjina xahu, / Tenplu graziatsua. Hm 106s. Maria 

graziatsua. Ib. 171. Bozkario graziatsu, begitartetsu [...] eta ongi ordenatu batez. SP Phil 68 (He 70 graziatsu). 

[Eskuara] erraiteko maneran garaziatsua eta arraia da. ES 191. Talendutsu, graziatsu, / Seiek segur eta usu / 

Hartze luzkete bi musu! Herr 11-11-1965, 4. 

graziatu (Chaho), garaziatu (SP, sin trad.). � Dotar de gracia. v. graziaztatu. � Bere hobenak gatik gaitzetsia 

den hunen Iainkoa baithan garaziatzen. Harb 466. 

graziaztatu. � Dotar de gracia. v. graziatu. � An sandúak gloriastátzen / nauten guzíes ornítzen; / emén gure 

graziastátzen / ta araráko prebenítzen. LE Kop 139. 

grazidi. � Zeren [...] Kristo Jaunaren [...] graziditik datorren grazia den adimentudun guziak duten grazi 

guzia. "Quia plenitudo gratiae, quae est in Christo". Mb IArg I 341. 

grazios (H), grazioso. �1. Lleno de gracia (divina); benevolente. � [Andredona Maria] andere graziosa. E 97 

(v. tbn. 101; podría tratarse en ambos casos, tal como lo interpreta el ed., de graziosa, forma de femenino). 

Zaretelarik miserikordioso, grazioso. Lç 1 Petr 3, 8 (He eme eta humill, TB ezti). [Maria] zeruko mandatariak / 

deithu zaitu grazios. Hm 40. Zein eme eta grazios izan den Iainkoa zuregana. SP Phil 41 (He 41 eztia eta 

amulsua). � graziosa (L ap. Lh). (Forma de fem.). � Alegrija grazijosa bat da Santa Teresaren marka agirija. 

fB Olg 24. �2. Agradecido. � Iainkoaren bakeak regna beza zuen bihotzetan [...] eta zareten grazioso. Lç Col 

3, 15 (He eskertiar, TB ezagutsu, Dv eskerdun). �3. (Chaho), grazioso (Lcc, Urt), grazius (Chaho). (Lo) que 

tiene gracia, encanto, atractivo; agradable. "Gracioso" Lcc. "Affabilis, [...] graziosóa, agradagárria" Urt I 374. 

� Kantalari guztiz graziosoa. Lazarraga (B) 1154rb. Ezen Noemi erran nahi da graziosa, arraia eta ederra. SP 

Phil 418 (He 421 graziosa). [Emaztia] grazius / eta agradable baita. AstLas 10. [Pronunziazio] grazioso edo 

soñu onekoa. Cb EBO 28. Kontu grazioso. Ib. 41. Au guzia ejenplo grazioso batek obeto [erakutsiko dizu]. Cb 

Eg III 387. [Jaungoikua] da parkazallia, [...] grazijosua, [...] karinosua. fB Ic I 41 (v. tbn. 50). O zein ederra 

zaren zu, nere maitea, ta graziosoa! Echn Cant 1, 15 (Dv berregin). Auxen da tximu graziosua. Iraola 78. Azken 

agur bat ahal zitakeen graziosena. Lf Murtuts 40. 

� graziosa. (Forma de fem.). � Donzella linda graziosea. Lazarraga 1199rb. 

grazioski, graziozki. �1. Con gracia; con benevolencia. � [Iongoikoa] eskatu dohaña grazioski emazu. EZ Man 

II 53. O Iainkoa [...] zein eztiki eta graziozki ordenatan duzun zure hautatuekin. SP Imit IV 1, 9. �2. (Urt, 

Chaho, H), garazioski, graziuski (Chaho). Con gracia, con encanto, con humor. "Affabilissime, [...] 

agradagarriki, grazioski" Urt I 374. "Gracieusement" H. � [Eskuarak] pentsamendu halto eta sothilak modestki 

eta garazioski deklaratzen tu. ES 192. Gaxina lehenik mintzatu / eta Juana-ttipik lagundu / grazioski. Monho 34. 

[Zenbait dontzeila] grazioski / kurrak eginik dire sartu [distrikerat]. / Grazioski / abokatarekin jarri. Ib. 34. Nola 

serioski nola grazioski haurrak janariak zerbitzatzen zizkion. Mde HaurB 87. 

grazioso. v. grazios. 


mende. 

1013


graziotsu. v. graziatsu. 

grazius. v. grazios. 

grazmin, grami, grasni. � Caballo (en el habla de los gitanos vascos). "Cheval, grami" Michel LPB 144. 

"Grasnia (git.), caballo, potro" A. "Zaldia, grazmiña" J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131. 

greba. � Huelga. v. LAN-OPOR. � Nahasdura bat hiri batean, errebolta edo greva bat langilen artean. Elsb 

Fram 183. Nahi badute jaun errientek beren ministro buruzagiaren kontra sentika-biltzarre bat egin, greban 

jarririk, lanari ukho egin nahi badute, haizu. HU Eskual 14-2-1908, 1. Oviedoko ikaztegietan langileak lanophor 

edo greba hasirik. Herr 20-3-1958, 1. Ez da [...] huelgarik, grebarik edo lan uzterik izan. MEIG VIII 37. En 


greda. "Craie: greda (Ae, Sal, R)" VocPir 129. 

gredale (SP, Arch ms. (ap. DRA), Dv, H (+ gredala), A). � "Gredalea [da] iakien errekeitatzeko onzi bat" O Pr 

224. "Vaisseau pour hacher la viande" SP. "Plat pour préparer les mets" Dv. "Sartén" A. Todas las referencias 

remiten a Oihenart. � Hauzea eta gredalea emaitea. Hori nahi da erran, bothere guzia emaitea. O Pr 224. 

1 grefier (BN-baig ap. CEEN 1969, 198; VocBN, H). � Secretario, escribano. "Greffier" VocBN. "Los 

personajes de las karrosas [de Valcarlos] eran siempre los mismos. He aquí su lista: Yuyia: juez y acusador; 

grefierra: secretario; [...]" J.M. Iribarren CEEN 1969, 198. v. grafari. � Jalki grefiera eta jujia eta jar. AstLas 

26. 

2 grefier (BN-baig), krefier (BN-baig). � "Trébede, parrilla" HerVal. � Grefier bat einik. HerVal 161. Grefier 

bat arriñatu. Ib. 196 (v. tbn. 202). Krefier bati zango bat berria bokata itekari. Ib. 221. 

grefiergo (L, BN, S ap. Lh). � Cargo de secretario. "Fonction de greffier" Lh. v. grafalgoa. � Donibaneko 

herriko-etxean grefiergoa zaukalarik, denbora berean Eskualdunaz arta hartzen zuen. Lf ELit 226. 

gregerausi. "Greguería" Lar. 

gregoriano (T-L). � Gregoriano. � [Jaupa nagusijak] Canto gregoriano daula eresija. Enb 86. Koruko gerizpe 

gregorianuan, zer bake gozoa! Gand Elorri 174. Doinu, neurri, azkenak. Gregorianoa dakarte hauek gogora. 

MIH 155. 

gregoriar (Lar), gregoritar. � "Gregoriano" Lar. v. gergoritar. � Kanta onen musika ez da musika 

gregoritarra. Lek SClar 110. 

greilla. v. grilla. 

greinu. "Greiñu (G-azp), vigor?, intención?" A. 

greka (L, BN, S ap. Lh), grek (Urt). � Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. �1. 

Griego (idioma). "Leviter graecas litteras attigi, grek guti estudiatu dut, grekean guti [...]" Urt III 71. � Grekik 

badakik? Lç Act 21, 37 (TB grekez; He, IBk, IBe grekoz, Dv greziaraz, Arriand, Ker gerkeraz, Ol eleraz). 

Iongoikoak nahi luen [...] eskara / ziñakien nola hebreu, greka, latin, erdara. EZ Man I 6. Dela greka, dela 

latina. ES 168. Hebruatik grekerat itzuliak izan ziren. Hb Egia 4. Italianoa eta greka aise irakurtzen zituen. Lf 

ELit 121. v. tbn. Hb Esk 145. HU Aurp 190. Lander RIEV 1910, 600. Ardoy SFran 287. � (Con -ko, adnom.). v. 

GREKAZKO. � Trebeago zela hebreuko erdaran ezen ez grekakoan. Lg II 85. �2. Griego, de Grecia. � Non 

ezpaita grekik eta iudurik. Lç Col 3, 11 (TB grekik; He jentillik, Dv pagano, Ker gerkarrik, Ol elendar, Bibl 

grekorik, IBk greziarrik). Emazte grek. Lç Act 17, 12 (TB emazte grek). Letra grek-ez [...] skribatua. Lç Lc 23, 

38 (He grekez; Or griegoz). Ebanjelio hitz haur da grek eta erran nahi da, berri ona. Lç ABC I 4v. Greken 

lenguaiatik hartua. Gy 193. Erromano eta grekek. Hb Egia 49 (v. tbn. Esk 42). Izen latin eta greka. Zerb Azk 88. 

v. tbn. Ardoy SFran 348. �3. "(L), bègue" Lh. �4. "(L), bégaiement" Lh. 

- GREKAZKO, GREKEZKO. (Adnom.). � [Letra] grekezkoez [...] iskiribatuak. ES 387. Grekazko erdaran. Lg 


mende. 

1014


II 84. [Idiak igelari] Re ke ke ker, kerre kroak / Letania Grekezkoak / behar tun utzi. Ox 100. 

- GREKEZ, GREKAZ. En griego. � Zen skribatua hebraikoz, grekez eta latinez. Lç Io 19, 20 (He, TB, EvS 

grekez, Leon grekaz; LE griegos, Dv greziaraz, Ol eladeraz, Arriand, Ker gerkeraz, Or griegoz). Mintzatzen da 

eskuaraz, grekez, latinez. ES 385. Grekez eta latinez iskiribatu. Ib. 192. "Pyrene" grekez eta eskaraz "Subola". 

Hb Esk 79. v. tbn. Lç Decl a) 3v. Bp II 62. 

grekatu (BN-bard ap. A � Dv). � "Tartamudear; litm.: hablar griego" A. 

grekatze. "Tartamudeo" A. 

grekera. � Griego (lengua). v. gerkera. � Grekera ere erdizka besterik ez zekiten gizon aiek. Inza Azalp 90. 

Grekeraz, hebreeraz ta latinez idatzia zegon. Ir YKBiz 501 (v. tbn. IX, X y 496). 

- GREKERAZKO. (Adnom.). � Grekerazko ta latin edo laterazko eskribitzaleen [...]. Inza Azalp 90. 

Grekerazko itza. Ir YKBiz 17. v. tbn. MEIG I 208. 

greko. �1. Griego, de Grecia. � Exhortatzen zituen hanbat iuduak nola grekoak. Lç Act 18, 4 (He grekoak; TB 

grekak, Dv, IBk, IBe greziarrak, Ol elendarrak, Arriand, Ker gerkarra(i)k). Hitz grekoék. Lç Decl a) 2v. Hala 

grekoek nola erromarrek. ES 165. Nola grekoak berexi ziren Elizatik? Zerb IxtS 113. Literatura grekotik. Lf in 

Casve SGrazi 15. Antzinako greko eta erromarrak. MIH 164. Grekorik maltzur eta burutsuena, Ulysse. Ib. 323. 

v. tbn. Egiat 177. Lap 6 (V 5). Or Aitork 269. Gazt MusIx 66. � Greko-elez ikasia. Or Aitork 93. Greko-ipuien 

goxo guzia. Ib. 28. �2. (Urt). Griego (idioma). "Zuhurrak arrazoñatzen baldin badu, emozu hori lengoaia 

grekoan duen ezagutzari" Urt III 88. � Hitzkuntzarik famatuenak, hebreoa, grekoa eta latina. ES 93. Grekotik 

euskararat itzuliak. Bibl (ed. 1983), 5. Grekoa ikasten. MIH 323. Greko klasikoaren lege ezagun bat. MEIG VII 

174. Albanesez [...], greko berriz [...]. Ib. 101. En DFrec hay 6 ejs. v. tbn. Mde HaurB 28. Or Aitork 166. 

- GREKO-LATIN. Grecolatino. v. gerko-latin. � Greko-latinen zibilizazionerat. Mde Pr 227. � Grekolatiñezko 

neurtitzak. Or in Gazt MusIx 16. 

- GREKO-ROMANA. (Lucha) grecorromana. � [Otxoa] napar euzkeldun jator / biotz onekoa / "Grekoromana"-n 

barriz / besteik ez lakoa. Enb 129. 

- GREKOZ. En griego. � Badakizu grekoz mintzatzen? He Act 21, 37 (IBk e IBe grekoz). v. tbn. Or Aitork 259 

y 269. Jakin gale orrek grekoz [...] du izen. Ib. 58. Grekoz idatziak. MEIG I 207. Grekoz ikasi. MEIG II 67. 

- GREKOZKO. (Adnom.). � Grekozko gramatika. Or Aitork 28. Grekozko izenari. MEIG IV 102. Latinezko 

oinarriak [...] dio, eta grekozkoak [...]. MEIG VII 83. 

grekotar. "(L, BN, S), grec, habitant de Grèce" Lh. 

grekotu. � Helenizar(se). � Toki hortan [...] arrotz hainitz bazela kokaturik, armaderi jarraikiak, gehienak 

grekotu edo helenizatuak. CEEN 1973, 129. 

gremio (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � Gremio. "Voz de la terminología social eibarresa desde fines del 

siglo XIX. Gremixua izan zan ofiziuetako alkartasunen aurretik, eta onen ondoren sindikatuak" Etxba Eib. � 

Antxiñako langille batzak (gremioak eritxoenak). Eguzk GizAuz 19. Alkargo edo gremio orreik. Ib. 19 (v. tbn. 

80). En DFrec hay 3 ejs. 

grenada. v. granada. 

grenadier (Chaho, T-L), granader (Chaho). � Granadero. � Hamabi grenadier / jin zeiztan txerkara, / bai eta 

fite eraman / gazteliala. Balad 217. Badakizue grenadieraren kantua?: "Grenadier ibilia / hanitz ikusia / eta guti 

ikasia". StPierre 12. Gaineratikoa Zumalakarregik banakatu zeien andetan ekarri zuten grenadierreri. GH 1971, 

156. 

gres. � Gres, piedra de arena. � Harri gresak bere sabeletik su pindarrak jauzarazten dituen bezala. Ardoy 

SFran 63. 

gresilla. v. grisella. 

greska (Lar, Añ, H). � "Gresca" Lar y Añ. "Dispute, altercation" H. � Gaur arratsean berriz izango da greska 

ona. CartAnd 376. 


mende. 

1015


greste (S; H (grestia)), grexte (H (grextia)). Ref.: A; Lrq /gres!te/. � Asa, mango. "Anse de chaudron et autres 

vases de cuisine, par laquelle on les saisit et on les suspend" H. "Asa de olla, de cestos, etc." A. 

greta (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 138). � "Botón, polaina" DRA. � Muthiko [...] bat dantzari... 

ezpartiña ahineki gretak oro txintxila ttipiñiz betherik, galtza xuriak jauntzirik. J.B. Mazéris GH 1933, 300. 

greu. �1. "(S), pénible" Dv. � Gaiza üsatien eitztia greü zaikü, bena greüago da orano bere boronthatiari 

bühürtzia. Mst I 11, 6 (Ch gaitz da; Ip neke da; v. tbn. 25, 3). Nihauren büriaren kuntre gerla egiten dizüt, eta 

nihauri greü gerthatü nüzü. Mst III 48, 4. �2. (-ü S ap. A y Lrq). "Repugnancia" A. "Répugnance. Inusité. Les 

dérivés sont usités" Lrq. 

� Etim. De bearn. grèu. 

greugarri (-ü- S; Gèze, Dv, H), greutgarri. Ref.: A; Lrq. � Repugnante. "Dégoûtant" Dv. "1. chose qui porte à 

se plaindre. Syn. khexagarria. 2. par ext., insupportable, incommode, déplaisant, répugnant, antipathique" H. 

"On ne prononce pas l'|2u aigu, c'est un son intermédiaire entre l'|2ou et l'|2u, mais approchant plutôt de l'|2ou 

que de l'|2u" Ip Eusk 1957 182. � Mündü haur oro greügarri eta kharats zaio. Mst I 21, 4 (Ip hastiagarri). Ala 

beita triste eta greügarri. Ib. 25, 5. Eztüzü etsai greügarriagorik, ez gaixtuagorik. Mst III 13, 1 (Ip 

khexagarriagorik). Eztüzü hori greügarri izanen. Ib. 36, 1 (Ch ezaio gaitz eta penagarri idurituko). Gaiza 

greügarri direnak. Ip Dial 38 (It nazkagarri, Ur iguingarri, Dv nardatzeko diren gauzak). Zer tzarkeria, 

urdekeria greüthgarriak [sic]! ArmUs 1907, 97 (ap. DRA). v. tbn. Mst III 20, 2 y I 30, 2. 

greutarzun (greü- S ap. A; Dv, H). � "Contrariété, déboire" Dv. "1.º repugnancia; 2.º contrariedad, disgusto" A. 

� Hun da guretako zunbait greütarzün ükhen dezagün zunbait aldiz, eta hel dakigün nahi eztügün gaizarik. Mst 

I 12, 1 (Ip bihozmin). 

greutgarri. v. greugarri. 

greutu (S; H). Ref.: A; Lrq (greüthü); Gte Erd 277. � "Greütü, repugnar, sentir repugnancia" A. "1.º devenir 

progresivement dégoûté par quelque chose de répugnant. 2.º dégoûter (quelqu'un)" Lrq. "Greütürik niz (S)" Gte 

Erd 277 (junto a iguinduta nago, nazkatuta nago, de otras zonas). � Heltzen da zunbait aldiz persona ezagütü 

ezten batek dian fama hun bat eta ezagütü den bezañ sarri, ikhusliak greützen beitütü. Mst I 8, 2 (Ip gal erazten 

beiteio zian lüstria oro). 

grexila. v. grisella. 

grexte. v. greste. 

greza. "Mitra, burukia, greza" Lar. 

greziar (Urt I 258, Lar), greziatar (Lar), grezitar. � Griego, de Grecia. "Grecismo, greziarren hitzera" Lar. 

"Archimandrita, greziatarren goiendea" Ib. � Guziek baino hobekiago ezagutu zuten greziarrek zein [...]. ES 

402. Greziatar edo griegoen [inperioa]. Ub 56. Grezija-arrak eta Erroma-tarrak. Ur MarIl 44. Diogenes [...] 

greziar ospetsu ura. A Ardi 73. Greziar hitz hori. Mde Pr 330. Greziar eta latindar ereduak. Gazt MusIx 7. 

Latindar eta grezitar auktoreak. Ibiñ Virgil 22. 

v. tbn. Lg II 158. Lard 488. Dv Act 18, 4. Zerb Azk 97. Greziatar: Izt C 209. AB AmaE 438. Arr May 55. Ezale 

1897, 135. Ag AL 109. Inza Azalp 90. JE Ber 97. Grezitar: Eguzk LEItz 123. Inza Azalp 89. Or Aitork 405. 

Erkiag Arran 26. Vill Jaink 132. 

- GREZI-ERROMATAR. Grecorromano. � Portuan ikus zitezkean bergantiñen eta fragata arrunten albuan 

turkitar karabelak, grezi-erromatarren saikak, Venezitar polakrak, Holandako urkak, Tuniziar sindaluak eta 

Toskanako galeotak. "Las saicas greco-romanas". Etxde Itxas 14. 

greziera, greziara. � Griego (idioma). � Badakizu greziaraz mintzatzen? Dv Act 21, 37 (v. tbn. Io 19, 20). 

Grezieran edo latieran bezalakoa. Or LEItz 49 (v. tbn. 34). 

grezitar. v. greziar. 


mende. 

1016


gria. � Embrión. � Txal itxura berealaxe artzen du eta illabeteko grian ere, birika, gibel eta abar argi ikusten 

dira. Oñatibia Baserria 59. Ernetako arrautz au, txal-gria, berealaxe karenetan bilduta gelditzen da. Ib. 59. 

grida. v. krida. 

griego, griegu. �1. Griego (idioma). � Griego ta latiña beti estimatuenak izandu dira. Cb EBO 8. Griego, 

hebreo ta latin itzkuntzetan. Izt C 468. Griegu zarrean. Azc PB 241. v. tbn. Aran SIgn 209. Etxde AlosT 11. Or 

QA 126. Osk Kurl 115. � (Con -ko, adnom.). � Katedra bat, griegokoa [...] atera zuelako. MEIG IX 69. �2. 

Griego (de Grecia). � Griegoen [...] bearrik batere euskerak ezertako ez du. Cb EBO 23. Greziatar edo 

griegoen [inperioa]. Ub 56. v. tbn. Ur PoBasc 469. Griegu berbakaz. Azc PB 351. Jakintza zale andiak, 

grieguak. Kk Ab II 108. Erromatarrak, griegoak, txinoak. Vill Jaink 24 (v. tbn. 25 y 118). 

- GRIEGOZ. En griego. � Griegoz ta latinez eskribitu. Cb EBO 8 (v. tbn. 20). Griegu ta latinez / emon eban 

Galenok / bere epai andia. Azc PB 251. Latiñez ta griegoz yakin. Ldi IL 49. Griegoz mintzo zaizkitzu. Vill Jaink 

130. v. tbn. LE Io 19, 20. Or Lc 23, 38. Or Eus 287. Berron Kijote 175. 

1 grifo (Lcc). �1. "Grifo animal" Lcc. v. grifoi. � Gripho edo ega-leoiak, arrano-egatsak eta leoi-soña 

zeukaten. Ibiñ Virgil 58. Gaur-gero zaldi ta griphoak elkartuko dira. Ib. 55. �2. "Grifoain soñue (AN-5vill, B)" 

Gte Erd 198 (junto a txorroa, iturri, etc., de otras zonas). 

2 grifo (S ap. Lrq), grifu (S; -ü Foix ap. Lh). � "Pressoir" Lrq. 

grifoi. � Grifo (animal fabuloso). v. 1 grifo. � "Grifoi-Zalduna". "El Caballero del Grifo". Berron Kijote 213. 

grifoin. � Buitre. � Hegastinetan, haukiek dira jan behar ez ditutzuenak [...]: arranoa, grifoina eta 

itsasarranoa. Dv Lev 11, 13 (Ker arranoa, itsasarranoa eta sai baltza). 

grifu. v. 2 grifo. 

grigrillodun. v. girgillodun. 

grijilla. v. grisella. 

grijilla. v. grisella. 

grik-grak. � (Onomat. de una acción rápida, del crujido, etc.). � Ezurrak gogorturik, denbora asko lanik egin 

gabe, eta oso sorturik, grik-grak egiten zieten. Urruz EEs 1920, 55. [Mats mordoak] ikusitakuan, / grik-grak txiki 

eta iruntsi zituan. Enb 181. 

grilla (Urt, Dv). �1. Reja, verja. "Cancelli, [...] trilla, grilla" Urt IV 125. "Clatrus", "clatrare, [...] grillaz, 

balustraz, jelosiaz, grillarekin zarratu" Ib. V 195. "Grille. On le met généralement au pluriel" Dv. � Zuek 

eztuzue mundua ikhusten grill-artetik et-iragaitzaz baizen, bainan gu etxetik ilkhi gareneko munduaz inguratuak 

gira. "À travers vos grilles". Birjin 436s. Kapera bat, athearen orde burdinazko grilla apal batekin sargian. JE 

Ber 60. [Balkoiak] beren burdin-grilla lodiez. Ib. 78. Elizaren trebeseko bideak aldare-aitzineko grillatik 

berexten duena. Ib. 22. �2. (BN-baig ap. HerVal; Dv), greilla (A). Parrilla. "Parrillas (Is)" A. v. grisella. � 

[Jaundone Laurendi] grillen gainean erretzen zagonean. Dh 272. Erre zazu [oilaskoa] grillaren gainean. ECocin 

13. Errearazkitzu [kosteletak] grilen gainean. Ib. 7. [Murloa] egos grillan. Ib. 20. Grilla pare bat. HerVal 161. 

grillatu (Chaho). �1. Tostar. � Grilla zaitzu bi ahur kafe. ECocin 31 (v. tbn. 44). �2. "Clatrare, grillaztatu, [...] 

jelosiatu, [...] grillatu" Urt V 194s. 

grillaztatu. v. grillatu (2). 

1 grillo (Lar, Añ), grillu (Lcc (-ilu), Chaho). � Grillo. "Grillos, prisiones, oinboillak, grilloak" Lar. � 

Infernuetan / daoz zuenzat grilluak. Lazarraga 1199r. Laxatzen zitzaskion grilloak eta kateak. Ber Trat 114r. 

Girgillu-grilloz eskuak eta oñak norbaitek lotzen. Mb IArg I 199. Beste ainbeste katea eta grilluz beterik. Cb Eg 

I 79. Uzten du bere semea grilloeki (AN, s. XVIII). FLV 1992, 310. Alan daukaz beti katigu edo preso grillu 

senduakaz. Mg CO 122 (v. tbn. 292). Katigu okasino dongeen grillubetan. Ib. 143. Berdugu gogorrak, katee ta 


mende. 

1017


grilluz beteta. JJMg BasEsc 230. Kartzela grilloz lotua. Ill Pill 23 (v. tbn. 30 y Testim 16). Infernuan badira 

zepo ta grilluak. Ud 108. Grilluak orpotik. Xe 296 (v. tbn. 351). Grilluz edo katez [lotzen]. Tx B II 28. 

2 grillo. "(AN-gip), vencejo" A. Cf. VocNav: "Grillo: vencejo (Apus apus). (Eslava, San Martín de Unx)". 

grillu. � Grillo (insecto). � An agertuko zan [...] grillu baltza. Erkiag BatB 36 (tres líneas más abajo kilkerra). 

grillu. v. 1 grillo. 

grima (G-azp-goi, S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Gte Erd 164. � "Cabellera, crin" A. "Lepoko grimak / zurda 

(buztaneko ilea) (G-azp-goi)" Gte Erd 164. Cf. girna. v. 2 grina. 

grimasa (Urt), grimas, krimesia (B ap. Gte Erd 165). � Mueca, gesticulación. "Perversa cachinno ora 

distorquere, [...] ahoz grimasak egin, ahoa makhurtu" Urt III 437. "Bertzeren krimesiak egiten ditu (B)" Gte Erd 

165. � Jende gastek darabilkatenean erremangurik, grimasarik, balakurik edo hitzgeriarik [...]. He Phil 304 

(SP 303 gorgoinamendurik). Ximinoak etsaia [...] behar zuen dostatu / bere yusta eta grimasez gudutik 

barraiatu. Gy 154 (v. tbn. 96, 293). Errepublikaren gaixtakerietarik bat [...] Nik ongi erran ez dezaketan 

eskarnioa, grimasa, ziminokeria. Elsb Fram 162. Buruan tente sartua baitugu arrotz jendea nausi dugula orotan, 

haren kukuteria eta grimas guziak ziminokatzen ditugu. GH 1956, 172. 

- GRIMASAZ. Con fingimiento. � Nola egin dituk othoitzak? Ezpainez. [...] Nola entzun dituk mezak? 

Grimasaz. Brtc 126. 

grimasaka. � Haciendo gestos burlones. � Hemen hilburuak elgarri grimasaka, hantxet zango makhil hezurrak 

kaskaka [...]. Etcheb MGaric 231 (ap. DRA, s.v. hilburu). 

grimu. "1.º (V-arrig, G-goi), bayas del muérdago. Usturearen garauak (grimuak) guretan egosi egiten dira, 

euren ura bei txal egin barriari emoteko (V-arrig): en nuestros pueblos se cuecen las bayas del muérdago [...]; 

2.º (V; msLond), vástago, renuevo de árbol" A. 

grin. � (Onomat. del sonido de una guitarra). � Erosi neban kitarratxoa: / kitarratxoak grin, grin, grin (V). A 

EY IV 327. � (grin eta grin). � Arotza aldiz berriz lanera lothu, grin eta grin, zaldi ferra laguntzen. GAlm 

1954, 25 (ap. DRA). 

1 grina (G-to, L, BN, S; SP, H; -iña Urt I 88, Dv, H), krina (Lar Sup, H). Ref.: A; EI 343. La forma krina (Ae) 

recogida en EI 343, podría corresponder a cualquiera de las acepciones. En DFrec hay 22 ejs. de grina y 23 (8 

septentrionales) de griña. �1. Cuidado, preocupación; inquietud. "Soin, souci, scrupule. [...] Grinatik libratzea" 

SP. "Cuidado, escrúpulo" Lar Sup. "1. dispute, altercation. [...] 2. par. ext., souci, inquiétude, soin ansieux. 

Eztuzu izan behar antsiarik, ez griñarik (He Phil). [...] Erretasuna bertzerik da griñatik eta khexagunetik (He 

Phil)" H. � Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde el s. XVII; al Sur se encuentra algún 

ej. en Orixe y Zaitegi (Plat 106). El único ej. de krina es el de Axular, que no emplea grina. � Ene erranen 

konplitzeko duken griña gogoan / gau eta egun idukitzak hautxek memorioan. EZ Man I 17 (v. tbn. 59). Zer 

izanen da [...] konzientziaz konturik egin gabe lazoki eta antsikabeki, bat ere krinarik gabe bizitzen direnez? Ax 

353 (V 234). Emaztea har dezana handitarik, eztate etxean grina gabetarik. O Pr 135. [Sekulako bizitzean] ezta 

grinarik batere izanen, baina bai alegrianza doatsua. SP Imit III 47, 2 (Ch gozatuko zare grinarik gabe zeruko 

bozkario guziez). Ez duzuela griñarik bizitzekoaz. He Mt 6, 25 (Lç eztuzuen artharik). Kaltekor da barneko 

alhadura, griña ta nahasimendua. Dh 198. [Apetituak eta lanyerak] bazemoten maistroari / griña et enbrazu ez 

guti. Gy 281. Berea dutenean nolazpeit atzeman / grina guti dutela bertzentzat ariman. Hb Esk 170. Grinarekin 

ikhusten ditu hiriko atheak Frantseser idekiak. Laph 10. Haren arta eta griña bere artaldearen goiti-beheiti 

guziez! HU Aurp 110 (v. tbn. Zez 106). Ez nuen [...] geroaz halako grinarik. JE Bur 60. Biotzean agortu zait 

gaur beiñolako griña. "Mi inquietud de otro tiempo". Or Poem 541. Jean Etxebarnen griñak eztituak ziren. 

Bihotzean bake bat senditu zuen. JEtchep 95. Frantsesen griña lehena [...] zela Katixima. Ardoy SFran 321. 

v. tbn. CatLav 196 (V 101). Mih 120. Brtc 137. Dv LEd 187. Arb Igand 117. Etcham 49. Zub 121. Iratz 160. 

Othoizlari 1954, 15. Mattin 57. 

�2. (H; -iña V, G; -iña Lar, Añ, Dv (G), H), grin (-iñ G-azp), girna (V-m; -ña V-arrig-m). Ref.: A; EI 343. 

Pasión, deseo; inclinación, propensión, tendencia, afición; (menos frec.) vicio. "Rapacidad, inclinación a robar, 

ostutzerako, ebasterako griña" Lar. "(Bien) inclinado, [...] griña onekoa" Lar y Añ. "Inclinación, propensión" 

Añ. "Griña onekoa (Gy) [...]. Griña gaixtoak, mauvais penchants. Passion. Griña eta gura errebesak eskuratzea 

(AA), dompter les passions désordonnées. Setaren griña: le penchant à l'obstination" H. � Tr. Documentado en 


mende. 

1018


autores meridionales desde el s. XVIII, tbn. hallamos algún ej. en Eguiateguy. Grina es la forma general. Hay 

grin (con seguridad) en Mendiburu, Egieder y Anabitarte, y girna en Arriandiaga, B. Aizkibel (Ipuin 91 (ap. 

DRA)) y Zinkunegi (Crit 42). � Zein andia den gaitzerako gure griña. Mb IArg I 304 (v. tbn. en la misma pág. 

grin galgarri). Nere pasio edo griña gaistoak onela itsutu naute? Cb Eg II 122 (v. tbn. grina gaizto en Añ 

CatAN 60, It Fab 141, Izt C 194, Ur MarIl 77, Arr GB 98, Aran SIgn 22, Xe 266, Inza Azalp 46, KIkG 25, Tx B I 

244, Or Aitork 394, Etxde JJ 162, Berron Kijote 180). Gizonaren griñetarik ezta batere ahalkia bezaiñ 

arrazotsürik, delakoz desohoriaren beldürra. Egiat 261. Bekaturako [...] griña, ta jario makurra. Ub 11. Jenijo 

edo griña dongia [ezi]. Mg CO 219. Griña edo inklinaziño txar karidadearen kontrakoa. Añ LoraS 55. 

Luxuriako griña edo pasioak. Gco I 433. Gaitzerako griña gaiztoa. Gco II 76. Ondasunen ansiarik eta griña 

andirik. Ib. 38. Ordikeriaren griña. AA III 372 (v. tbn. 633). Jakobren griña nagusia zan [...] Jainkotia izatea. 

Ib. 625. Erbi-zakurrak berez dakar erbitarako griña. AA I 400. Eizerako griña andia. Izt C 201. Gipuzkoako 

biztanle prestuen doai, griña, izaera eta eginbideak. Ib. 212 (v. tbn. 217). Aragijaren griña dongaak. Ur MarIl 

103 (v. tbn. Itz Azald 191, ArgiDL 135 aragiaren griña (aberekor / oker)). Jainkoa obeto serbituko zuen, bere 

griña eta gogo guziak aren naierara ipiñita. Lard 30 (v. tbn. 422). Griña bat du txarra: [...] / duana emateko txit 

/ du gogo txarra. Noe 55. Aragizko griña okerrak. Aran SIgn 47. Izan penitentziya / kunplitzeko griña. Ud 130. 

Gorputzeko sentiduen griña txarrak ezitzeko. Bv AsL 17. Batzutan girnak eragiten gauz, ta jauntzaletasuntzat 

artzen dogu. Arriand JEL 1908, 306. An ere bazirala argaltasun ta griña batzuek. Non ez? Ag G 31. Jokorako 

griña gaiztoa. Ib. 20. Griña txar nagusiak zazpi dira: arrokeri, zekenkeri [...]. KIkV 60. Gizonen berezko griña 

makur. Inza Azalp (v. tbn. grina makur en AA III 274, Arr GB 40, Legaz 54). Amerikara! Beti Amerikarako 

griña! Alz Ram 81. Lanerako griña. Alz Burr 14. Eskribitzeko griña. Ldi IL 85. Napar-ardoagana / zun ezin 

gordezko griña. Or Eus 195. Ezean, ezezagunak ez baitu griñarik ematen. Or QA 96. Ongira griña aundia 

agertzen. Or Aitork 136. Berba gartsuok [...], griñaz beteriko itzok. Erkiag Arran 100. Izadiak jarri du enegan 

gizarterako griña edo joera. Vill Jaink 88. Izan zaite mutillaren griña bizientzat esi. Etzaite izan tentagarri. 

MAtx Gazt 31. Alakoxe griñaz ta pozez oi zan zaldunketa-liburuak irakurriaz. Berron Kijote 31. Maitasuna 

arima barruan agertzen den [...] gertakaria edo grina da. MIH 269. Sorterriaganako grina epeldu. MEIG III 

109. Ea [...] neure burua edertzeko griñari amore larregirik ematen ez diodan. MEIG VIII 39. 

v. tbn. JJMg BasEsc 34. JanEd I 63 y II 110. EusJok II 152. AzpPr 83. AB AmaE 273. FLV 1988, 270 

(Larráinzar, 1905). EArzdi in Kk Ab II 6. ArgiDL 4. Laux BBa 134. Otx 31. ABar Goi 26. Eguzk GizAuz 189. 

Jaukol Biozk 56. EA OlBe 52. SMitx Aranz 19. Mde HaurB 96. Etxde JJ 272. Anab Poli 40. Basarri 171. Txill 

Let 90. Arti Ipuin 55. Gand Elorri 142. Azurm HitzB 52. NEtx LBB 141. Uzt LEG I 47. Xa Odol 79. Azpillaga in 

Mattin 127. Grin: Egieder Usk 145. 

� (Precedido de sust. o radical vb.). v. EDAN-GRINA. � Aragi-griñak [...] / ukatuta. SMitx Aranz 168 (v. tbn. 

aragi-griña en Erkiag BatB 134, MAtx Gazt 88). On-griña oriek ugaritzea. Or QA 147. Freuden libido, gizakigriña. 

Mde Pr 347. Kantu griñak lanerako zabartuta zeukala. Etxde JJ 268. Erlijiño-griñazko adimenik sukor 

eta erienak. Ib. 213. Apen-griñatik sendatu. Or Aitork 291. [Ez da erreza] maitetasun-griña estaltzea. Erkiag 

Arran 149. Ama-griñea, amatasun lera sakona. Erkiag BatB 131. Maitakeri-griña. BEnb NereA 221. Irabazgriñaz 

biotzak taupadaka. Ibiñ Virgil 96. Betikotasun grina. Azurm HitzB 45. 

� Carácter, humor. � Ta alako grin gaiztoko gizona kanpotarrak txalupan egurasten. Anab Poli 18. � 

(Aplicado a seres inanimados). Característica, rasgo, propiedad. � Ur maitagarri oen griña ta doaiak. Izt C 110. 

[Amabi-iturrietako iturriak] dauka uts-aldi andi bat, euri denporan loitutzen dalako prest. Anbiakoa ere griña 

berperekoa da. Ib. 86. [Kilimon iturriak] berezko egikera eta griña guztiz miraritsuak [ditu]. Ib. 87 (v. tbn. 233, 

137). � Probinzia onetako lurrak bere griñaz ematen dituen zuaitzik ezagutuenak dira aretxa, pagoa [...]. Izt C 

124. Izoztegikoaren urak direala izatez gitxi eta griñaz loituak. Ib. 89. � Mutil gizajoari atximurrak egiten 

zizkion: [...]. Grin txarra artu ziona! Anab Poli 114. � Satan bera, deabru guziekin eta griña-buru guziekin. Or 

QA 75. 

�3. (S). Riña. "Rixa, certamen, velitatio, V. greña vel griña" O Not 51 (donde se da como origen de cast. 

cureña, por lo que la primera var. podría ser facticia). "1.º dispute; 2.º mésintelligence; 3.º rancune" Lrq. 

�4. "Pena [...] Bere biziko griña du ama horrek, seme bakarra il baitzaio (BN-baig), esa madre tiene pena para 

toda su vida" A. 

�5. (S (+ -iña S-saug)). "Malice" Lh. 

�6. "Grina (Ae), opinión" EI 343. 

- GRINAN (EGON, BIZI...). (Estar, vivir...) preocupado, inquieto, ansioso. � Etzaiteztela eman muga hura 

yakin nahizko grinan. Lg II 186. Gaitztagiñ hoiek gogoan / bethi behar egon griñan. Gy 84. Hark koplen prezioa 

eraman Urriñan / nahiak zerauzkala bertze asko griñan. Hb Esk 153. Gorthe distiantetan, grinan da gizona. / Ez 

hola Eskalduna, Herri alde dagona. Ib. 20. v. tbn. Etcham 133. Ez nuen uste deusek gibela / nintzazken zu 

ikustetik; / geroztik hunat griñan bizi naiz. Mattin 79. � (Con determinantes). � [Dirua non gorde ez baitzakien] 

hark zuen gure gizona / griña handian ezartzen. Gy 241. Griña gaixtoan iragan ditut / egun batzu frango 

txarrak. Mattin 56. 

- GRINATAN, GRINETAN. "Grinatan nago" SP. � Baina zeren baitzegoen grinatan eta pausugabean 

khexatzen da eta nahasten. SP Phil 242. Grinetan sartzen baitira zeren grinatu diren. Ib. 237 (He 238 sumiñzen, 


mende. 

1019


zeren sumiñdu diren). � Eta gero arratsen (mithilak) neskatilen griñetan gaiñen / algarri makhilakalduz / büriak 

zitzian hausten. Mustafa 22 (ap. DRA). 

- GRINAZ (Urt). Con empeño, con esmero; apasionadamente. "Accurate, [...] griñarekin, griñaz" Urt I 87. � 

[Sathanek diotsa] aingeruari / arimaren faborera griñaz altxatuari: [...]. EZ Man I 54. Ori det, ori! / Jo griñaz, 

jo mugaldera! / Bertan zerate, arraunkada bi. EA OlBe 77. Emendik ere, griñaz maite zaitut. Or Aitork 347. 

2 grina (V; -iña Dv (BN-bard)). Ref.: A; Iz ArOñ (griñaak). �1. Crin. "Crinière des chevaux" Dv. Cf. girna. v. 

grima. � [Legoia] zarden jarrita griña luzeak astindurik. AB AmaE 451. �2. Guedeja. � Zegaiti nire burua 

dago iñontzez beterik, eta nire griñak gauetako tangaz. "Cincinni". CantCS (V) 5, 2 (G y V-m kartzetak). 

grinadun (Lar (-iña-), H). �1. "Propenso" Lar. "Qui a du penchant, de l'inclination pour" H. �2. (Urt I 88, Dv, 

H, A). "Qui a des sollicitudes" Dv. "Qui a du souci, de l'inquiétude, de l'anxiété" H. "Griñadun, (hombre) 

preocupado, rodeado de inquietudes" A. 

grinagabe (Dv � A (-iña)). � "Qui n'a pas de souci" Dv. "Despreocupado, sin inquietudes" A. 

grinagarri (Dv). � Inquietante, preocupante. "Propre à causer des soucis" Dv. � Hainitz gauza grinagarrietarik 

iragaitea grinarik ez balu bezala. Dv Imit 177 (ap. DRA). Psikologi-gaindiko fenomenuetan [...] etxe 

iratxodunena da noski griñagarrienetatik bat. Mde Pr 326. 

grinalda. � "Pasión del alma" Lar. � Aithortü behar dügü griñalda güzietarik eztela lotsa beno 

harrigarriakorik. Egiat 250 (v. tbn. 249). 

grinaldi. � Pasión; momento de pasión. v. 1 grina. � Arimaren griñaldi güzietarik hügüna da [...] 

galtakorrena. Egiat 223. Nola griñaldiek dien gure bizia thurmentatzen. Ib. 232. Zure griñaldi ta tentaldietan 

[...] deitu Mariari. MAtx Gazt 101. 

grinaldu. "Apasionarse, [...] griñaldu" Lar. 

grinarazi (Dv). � Causar preocupación, inquietud. � Ez oro, bainan bai, ama sobera grinarazi gabe erran 

zitezkenak. Barb Piar I 27. 

grinarrarazi. "Inclinar, hacer que uno se aplique a algún ejercicio u objeto, [...] griñarrerazo" Lar. 

grinati (Lar (-iña-), Dv � A). � "Propenso" Lar. "Porté à la sollicitude" Dv. "Afanoso" A. � Eta zuen jantziaz 

zeren zare grinati? Dv Mt 6, 28 (v. tbn. Imit 56 (ap. DRA)). Xalbaten eskandaluzko bizitza ezin jasan zuen 

erlijiño-griñatiren bat. Etxde JJ 213. 

grinatsu (SP (sin trad.), Urt, Dv � A). �1. Inquieto, preocupado; ansioso. "Anxius, griñátsua, grinaz bethea" 

Urt II 158. "Soucieux, plein de sollicitude" Dv. "Afanoso" A. � Alhargun errumez, grinatsu, koleratsu, 

burugogor [...] eta ezin pairatuzko bat. SP Phil 179. Eztela hulako erregelen gainean, ez thematsu ez grinatsu 

izan behar. Dh 47 (v. tbn. 62). [Remirok] grinatsu utzi eskal-herri / [...] toki sainduen kharrak bihotza errerik. 

Hb Esk 66. Larrua zertaz estaliko duzuen ez izan grinatsu. Dv Mt 6, 25 (He ez duzuela griñarik; Lç eztuzuen 

artharik). [Etxeen egileak] iraupenaz grinatsu zitazken. JE Ber 78. Pantxok, hastetik buru, boza grinatsu, 

minbera du. Larz Iru 78. � Inquietante, desasosegante (?). � Datuetan, kartetan eta bertze iokotan [...]. Othe da 

lan grinatsuagorik, tristeagorik? SP Phil 426. Begiratu behar gare [...] desplazer grinatsurik, garratzik [...] eta 

kolerazkorik hartzetik. Ib. 236. �2. (-iña- Lar). Apasionado. "Propenso" Lar. � Aragi-griñak ase naiago ditu. 

Askoz ere griñatsuago baita [mutilla]. MAtx Gazt 31 (v. tbn. 60). Bere izakeraren alde burrukalari ta griñatsu 

onek. Gazt MusIx 60. Bere sentiberatasun grinatsu eta sutsuak eskandaloa sortzeraino eraman zuen. PPer 

Harrip 99. �3. Apasionante, importante (?). � Aundikirik bat bere ez [...]. Aberatsik ez da urretan bere. 

Beartsuen batzarra da, ez-eukien billera griñatsua. Erkiag BatB 145. 

grinatsuki. � Ansiosamente. � Nola nabila hain grinatsuki ez-deuskeria horren ondotik? Dv LEd 252 (Cb Eg 

II 141 ainbeste ansiaz). 

1 grinatu (SP (sin trad.), Dv, H). En DFrec hay 2 ejs. de grinatu y 2 de griñatu. �1. Preocupar(se), 

inquietar(se). "S'inquiéter, prendre du souci, de la sollicitude" Dv. "Devenir soucieux de, avoir de l'anxiété, de 


mende. 

1020


l'inquiétude" H. � Tr. Documentado en autores labortanos y bajo-navarros desde el s. XVII. � Deusez ere 

grinatu edo axolatu gabe. SP Imit IV 12, 4 (Ch deusen ere griñarik gabe, Mst arrankürarik batere gabe). 

Grinatzen zaituen gauzarik eta [...] kontrakorik eztuzunean. SP Imit III 25, 2. Grinatzen zare eta nahasten 

hainitz gauzagatik. SP Phil 242 (He 244 khexatzen [...] eta nahasten; v. tbn. 248). Zertan griña horrenbertze / 

gero batez zoiña ezbaita zuretzat agertuko? Gy 151. Hutsalkeria (da) bizitze luzearen gura izatea eta bizi onaz 

guti grinatzea. Dv Imit 3 (ap. DRA). Erran zioten [...] burasoei etzitezela griña edo khexa harengatik, harrek 

bereaz eginen zuela. Jnn SBi 60 (v. tbn. 121 y Bihotz 13). Aste guzian [...] esku-lanetan oro griñaturik, ithorik 

[...] bezala egon baita. Arb Igand 130. Jende xehea guziz griñaturik dago / zer izanen ote den arabera gero. 

Etcham 130 (v. tbn. 70). Griñaturik begiratu nion. [...] Ez duzu ulertzen? --esan zidan. Mde Pr 111 (v. tbn. 68 y 

151). Bada gauza bat ez dituena ONUko gizonak gutienik gogoetarazten edo griñatzen: nola buru-egin munduko 

jendearen emendatzeari? Othoizlari 1962, 475. Herritarren intresez arras grinatua zen. Lf ELit 120 (v. tbn. 

Murtuts 15). Aita [...] iluntzen eta griñatzen ari zena, ikusiz lano beltzak metatzen. Ardoy SFran 73 (v. tbn. 334). 

v. tbn. Barb Sup 139. Leon Mt 6, 34. Larz Iru 110. 

�2. (V, G ap. A; H; -iñ- Lar, Añ, Dv (V, G)). Tener propensión, inclinación; apasionarse. "Inclinarse de 

propensión y afecto" Lar y Añ. "Propenso" Lar y Añ. "Proclive" Lar. "S'incliner vers, prendre ou avoir de 

l'inclination pour" Dv. "Ardoari grinatua, qui a de la passion pour le vin" H. � Gizona umetati griñatuba dago 

gatxera. Mg in VocCB 396 (Ur Ex 32, 22 gaitzera griñatua). Gaiztakeria guzietara etzina eta griñatua. Lard 

533. Berez gerrarako griñatua eta bulardetsua zan. Ib. 135 (v. tbn. 132). On egitera griñatu giñan. Or Aitork 

423 (v. tbn. 275). Aragia gogoaren aurka eta gogoa aragiaren aurka griñatzen zirala (Gal 5, 17). Ib. 193. v. tbn. 

Arr May 181. Zait Plat 85. � Pensar, inclinarse a creer. � Beste askoren iritzia izanik [Migel Lukas de Iranzo] 

Ondarrabiako jatorria zala, bera griñatzen da izan zitekeala Nafarroakoa. Izt C 499. � Apasionar. � Griñatzen 

zuenaren aiolagabe, ta belardiak aantzita, iturrietatik alderatzen da zaldi garaillea. 'Indifférent à ce qui le 

passionnait'. Ibiñ Virgil 104. 

2 grinatu. "Griñatü (S), cligner de l'œil" Lh. 

grinatuki (Dv � A). � "Avec grande sollicitude" Dv. "Cuidadosamente, con gran cuidado" A. 

grinatxo. � Dim. de 1 grina (2). � Nolako nekeak eramanik gauden [olerkariok], gure neurtu-griñatxo au [...] 

izkuta-eziñik. Ldi IL 27. 

grinatza. � Pasiones. � Gu pozik goaz atsegiñera / griñatza jaku gogoko. Gand Elorri 142. 

grinatzar. � Aum. de grina. � Zer balio zidaten ikaskizun nagusi deritzateneko liburuak [...] griñatzarren 

morroi banintzan? Or Aitork 98. 

gringo. � Gringo. � Kanalean barrena gindoazela, "gringoek" agur egiten zidaten lurretik. MEIG I 60. 

grinori. "Caltha ['caléndula, maravilla (planta herbácea)'], griñhoria, antsihoria" Urt IV 87. 

grinpola (Lar), kinpla (Deen I 189). � "Kinpla: signo de paz" Deen I 189 (cf. nota del ed.: "hisp.: grimpola"). 

"Grimpolas en el navío, bandera extu luzeak, grinpolak" Lar. 

gripa (BN ap. A; VocBN), kripa (S ap. Lh), kiripa (S ap. Lh), küpa (S ap. Lh). � "Peigne en bois pour séparer 

du lin récolté son fruit (azkor)" VocBN. "Carda para limpiar el lino" A. 

gripa. v. gripe. 

1 gripatu (BN), kripatu (S), kiripatu (S). Ref.: Lh. � "Nettoyer le lin" Lh. 

2 gripatu. "(L, BN, S), se gripper" Lh. 

gripe, gripa (L, BN, S ap. Lh; VocBN, Chaho), grippe. � "Grippe, maladie" VocBN. Cf. FIr 185: "Grippe 

delakoaren sukarraikin biriak ukiturik". � Gripea-edo zala, ta berrogei egunean egon bear izan zuten kai ontan. 

Goñi 12. Grippez ilko eteziñan edo negon. JBDei 1919, 183. Grippe-gaz nengoala. Ib. 244. Atzerrijan itxirik / 

gripe-gorriña / ikusi nai zaituguz / gixon gordiña. Enb 209. Orrijak oritu ta / zimeldu loriak. / Txorijak 

mututurik, / illun-itxal goiak / Gripek jo dau etsaia. Ib. 44. Gripak kolejioko haurrak herritatzen 


mende. 

1021


beitzütian, nausiak etxerat igorri dütü, egün zunbaiten. Herr 4-2-1965, 3. Baratu nintzala eri gripearekin. 

ZMoso 90. 

gripil. "(S; Foix), gril" Lh. 

gris (G-azp, AN-5vill, L, BN, S; Urt III 243, VocBN, Gèze), grix. Ref.: Lh; Gte Erd 199 y 200. �1. (Adj.). 

"Gris, au sens prop. et au fig." Lh. � [Oihal] ferde, inkarnatua, grisa. Volt 252. Ürzo lüma gris gaxua. ChantP 

204 (v. tbn. Balad 129). Zaldi gris bat. Balad 94. Ile biloak gaztainkara; begiak gris. Ox 192 (v. tbn. 196). Grix 

jantzia ta zapi gorri-gorri bat. Txill Let 38 (v. tbn. 111). [Bei] batzuk, gaztañ koloreak; bestiak, gorrixtak, 

orixtak eta grisak oi dira. Oñatibia Baserria 50. [Txantxangorria] batere kolorerik gabea, zearo nabarra, grisa. 

NEtx LBB 129. Hegazti gris haundien hegada. Lasa Poem 99. Kantsazioaren hauts grisa. Azurm HitzB 50. 

[Uniformeak] grisa bata eta berdexka bestea. MEIG IX 91. Grisa da kolorez. Ib. 95. �2. (VocBN). (Sust.). Color 

gris. � Itsas gaineko zeru zolan [...] / gris hitsean galdu bitartean. Lasa Poem 98. Ezin konta ahal diren grisen 

graduetan. MEIG IV 116. En DFrec hay 21 ejs. de gris. 

grisatu. "Grisáu, grisáittia: rizar (el pelo); grisaua: el pelo rizado, kixkurra" Iz ArOñ. 

grisella (SP (-zela), H), krisela (L-ain; Lar Sup, Dv, H), gresilla (S; Chaho, Gèze, H), grisilla (S), grexila (S), 

grijilla (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (gresilla, krisela); Lrq /griz!il'a/; Lh (grexila, grijilla, gresilla). � Parrilla. 

"Grille. Grizelan emaitea, mettre sur la grille" SP. v. grilla (2). � Hanbat etzuen sofritu San Laurendik 

grisellan. EZ Man I 121. Yuieak eman-arazi zuen gure diakre saindua krisela baten gainean. Lg II 347. Krisela 

gorriak, kaldera irakituak. Brtc 150. v. tbn. Egiat 224. Ahatzi ziziren grisilla ganeko olhan. "Gril". EE 1883b, 

384. 

grisilla. v. grisella. 

grisko. "Eskumotz" A Apend. 

grisola (det.; V-arc ap. A; Lar Sup, Aizk, Lcq 182, H). � "Turmas, grisolak" Lar Sup. "Grisolak (Cb), turmas, 

criadillas" Aizk (que cuando cita a Cardaberaz como ref. parece tratarse en realidad del suplemento de 

Larramendi). "Sorte de truffe" H. "1.º turma, testículo o criadilla. 2.º (Cb), turma de las landas (Bot.)" A. � 

Arien grisolak maiatzean dira onak. RS 115. Txitak, grisolak ta urdaia maiatzeko maira. Ib. 39. 

gristu. "Gristü (S), casi emborracharse, litm.: ponerse gris" A. v. berdoztu. 

gritx (S ap. Lh y Lrq). � "(Foix), taupe-grillon" Lh. "Sauterelle" Lrq. 

grix. v. gris. 

gromatia (S). � "Chou pommé" Alth Bot 6 � A. 

grongio. "(V-arr-oroz), tráquea" A. 

gronilto. "Escorpena, rescaza, cabracho, itxaso kraba, gronilto" FauMar 93. 

grosa. "(Sc), suciedad que se adhiere a algunos objetos; por ej. la costra de los niños en la cabeza, la mancha de 

vino en los labios de bebedores" A. 

grosaina (det.; O-SP 228, SP, H), grosain (Dv), groxain (H), groxein (-eiñ S), grozin (S), grosiña (Chaho), 

groxiña (Lh). Ref.: A (groxein, grozin); Alth Bot 4. � "C'est le froment étranger qui est le plus grossier que celui 

du pays qu'on appelle herrogi" O-SP 228. "Grosaina, blé barbu, ogi zabar dena" SP. "Froment étranger, par opp. 

à her-ogi, froment indigène" Dv. "Blé d'Espagne, groziña" Alth Bot 4. "Chamorro, trigo extranjero más grosero 

que el del país" A. � "Groxaina (SP), melica, especie de mijo" Aizk � Lcq 172. 

groseilla (-ella Ae, Sal, R), grosilla (V-gip ap. Elexp Berg), brotxilla (V-gip ap. Elexp Berg). Ref.: VocPir 689; 

Elexp Berg (grosilla, brotxilla). 

. � Grosella. � Ophila erre denian, emaiten da gainean groseilla jelea hautsi eta hozterat utzi onduan. ECocin 


mende.


41. 

groser. v. grosier. 

grosier (Urt), groser, grozier. �1. Grosero, común, ordinario, rústico. "Barbaria, [...] molde itsusia, grosiera" 

Urt III 260. � Alako jendiak dire grozierak. "Rústica y descortés es aquella gente". Volt 142. Bianda hotz eta 

grosier. Tt Arima 87. Bihotzak bekhatiaren odol grosieraz betherik. Ib. 25. Humiltasun mota bat, ez xoilki 

falsoa, baiñan oraiño gaxtoa eta grosiera. He Phil 210 (SP 209 gaixtoa). Yende xehe grosierei eta inperfetei. He 

Gudu 32. Harrek instruitu ditu profetak eta apostoluak, nahi bezen grosierak ziren. Jaur 180. Yende torpe, 

groser, tonto hek iduri. Gy 314. Sekula ez nuen erranen / garraio [= 'gorrión'] grosier hoien / gostua hain ona 

zuela yakiak! Ib. 311. �2. Grueso, pesado. "Crassus aer, aire lódia, aire grosiera" Urt I 342. � Lanho lodi bat 

eta grosier bat iarten denian [...] iguzkiak lurra eztu onsa argitzen. Tt Arima 22. 

grosierkeria (Urt III 260). � Comportamiento grosero, ordinario. � Yende xehearen artean, zenbait seinalatu 

ziren, bethi bezala, beren grosierkeriez. [...] Batek, erregeren potreta khendurik bere lekhutik, eman zuen 

borthan dilingan. Elsb Fram 93. 

grosierki. "Barbare, traza gaxtoz, [...] itsuski, grosierki" Urt III 260. 

grosiertasun (Urt III 260), grosertasun. � Ignorancia, incultura, rudeza. � [Sakramenduak] gutan den 

infirmitatearen eta grosertasunaren kausaz gure fedea [...] aiuta dadinzát. Lç Ins G 7r. Jende sinplen 

grosiertasunak jasaitea eta sofritzeagatik. CatLav A 3v (V 4). 

grosilla. v. groseilla. 

groxain, groxein, groxiña. v. grosaina. 

grozier. v. grosier. 

grozin. v. grosaina. 

grrast. � (Onomat. del chirriar de un carro). � Gurditxo bi, irrintzi bezelako, [...] kurriskaren antzeko soñu luze 

[...] mingarrian [...] grrast, grrast, ardatzari eragiñaz. Ag G 42. 

grrr... � (Onomat. del gruñido). � Eskale batek, alakoxe "Grrr..." bat egin zuan eztarriarekin guri [...] 

begiratuaz. JAIraz Bizia 94. "Grrrr..." bezelako soñu bat eztarritik atera zitzaion eta [...] zerraldo erori zan. Ib. 

89. 

gru. �1. "Gruir las grullas, gru-gru egitea" Lar. �2. (Onomat. del gruñido). � Zer egiten din xerriak? --Xerriak 

kurrinka: gru, gru, gru! Lf Herr 3-8-1961, 4. 

grua. � Grúa. � Gruaren kirrikimarrakak eta bapore ziztuk. JAIraz Bizia 15. Arako matxiña --grua-- andiaren 

ingurura eldu ziranean. Erkiag Arran 100. 

grumin. � Vaca (en el habla de los gitanos vascos). "Beia, grumiña" J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131. v. 1 

gurru. 

(grumo). v. burumo. 

grunitu. "Gruñir el puerco, urdeak grunidu" Lcc. 

gruspeta. v. kruxpeta. 

grutze. v. gurutze. 

gruxa. ", grillot [?] de foyer" SP. 


mende. 

1023


gu (gral.; Volt 12, SP, Urt I 68, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv). Ref.: A; Bon-Ond 169; Lrq; Iz Ulz; 

Etxba Eib; EAEL 148. � Nosotros. "Los de nuestra casa, gurekoak" Añ s.v. casa. � Tr. De uso general. En las 

Glosas Emilianenses se documenta guek, que aparece tbn. en Lazarraga, tanto en caso absoluto (1147r) como 

ergativo (1147v), alternando con gu, guk (1159r); cf. tbn. "nosotros éramos, guek ginean" en Micoleta (3v) y 

guek (V-ger-m ap. A). En roncalés se emplea el posesivo gore (y derivados: goretako, etc.); cf. A: "Gore (ANgip, 

R)". En Barbier (Leg 147) y Mattin se encuentran sendos ejemplos del posesivo guen; hay guenganik en 

CatBus (35). En DFrec hay 882 ejs. � Guek ajutu ez dugu (Glosas Emilianenses). TAV 2.2.5. � Egunari 

iguzkia, gau beltzari ilhuna / lehen faltaturen dira ezi hura gugana, / balinetan egiazki gu bagaude hargana. E 

95. Iguzkiaren aldean dago / gure onrea jarririk. Lazarraga 1159r (v. tbn. gure ib. 1152v, 1159v, 1165r, 1169r, 

siempre con valor no anafórico; cf. geure). Esanak gugan, eginok Jaungoikoagan. RS 529. Baduela gutarik bat 

bederak, [...] bere aingiru begiraillea. Ax 557 (V 356). Gügatik gizon egin da. Bp I 31. Aita Gurea zeruetan 

zaudena. Ub 81. Gu guztiok salbetia. fB Ic III 314. Guzaz zer izango da? Lard 422. Errena da gure Peru. AB 

AmaE 201. Biba gu! Barb Sup 25. Zatoz gurera lênbailên. "Ven a mi casa cuanto antes". Or Eus 313. Gu geu ez 

gera gauza. Txill Let 131. Ba da gurean eginkizun bearragorik [...], euskerara itzultzen aritu bearrean. Gazt 

MusIx 7. Guen etxe txarrak. Mattin 54. Ba ote da oinazea baino gauza gureagorik? MIH 300. 

- AI GURE! ¡Ay de nosotros!. Cf. AI ENE! � Gure arrantzaleek bakantzen ari, ai gure! Or Mi 136. 

- GUREAK EGIN DU. v. egin. 

- GUREZ GURE. Por nosotros mismos. � Haizuko ginela, gurez gure, nahi ginituen eskolen hautatzera. HU 

Zez 114. Noiz goitituko othe gira, gurez gure, bertze gizaldeen neurrirat? JE Bur 181. Arrotzez batere behartu 

gabe, gurez gure, gizonik aski badugu Eskual-Herrian. Barb Sup VI. 

guabete. v. ohabete. 

guadua. � Guadua. � Bere gizonekin lenengo etxe bizitza egin zuan, goitik bera guadua esaten dioten kañabera 

aundi batzuekin. JAIraz Bizia 83. 

guafe. "Bofetada, golpe (V-m)" A Apend. Cf. VocNav: "Guaje, cachete, bofetada". 

guai. v. orain. 

guaia. v. goaia. 

guaiaba. "Guayabo de las Antillas" Lcq 89. 

guaiakan. � Guayacán, guayaco. � Kaobo, zedro, guaiakan eta beste zenbat zura ederrenak ematen dituzten 

zugaitzak. JAIraz Bizia 12. 

guaiako (Lar, Lcq 64). � "Guayaco, árbol de Indias" Lar. 

guaidanik. v. oraindanik. 

guaindo. v. oraindo. 

guait. v. goait. 

guaito. "Es Motella cimbrica, que a veces llaman anguila barbuda y madre anguila, aunque corresponde a la 

familia de los gádidos" Arzdi Peces 378. Cf. goaito. 

guaixe. v. oraintxe. 

guaizi. v. guraize. 

guaje. v. goaia. 

guale. v. godale; joare. 


mende. 

1024


guan. v. joan. 

guano. v. oraino. 

guante (Lar, Añ), goante. � Guante. v. eskularru. � Sagardo-egille ta / ardo-mezklanteak / badakite zer moduz 

/ ibilli guanteak. JanEd I 84. Ez nua guanteik zikintzera. Sor Gabon 31. Guante luzeaz zohan / atxik eta fuera. 

Zby RIEV 1908, 91. Ezpairik gabe lapurrek egin zuten beren txarkeria guantiekin. Izeta DirG 30. v. tbn. BEnb 

NereA 203. Aren arrebak egin zizkiguten pasamontañak eta goanteak, mendian oztu ez gintezen. Salav 65. 

- GUANTEPE. (Con suf. local de declinación). � Eskutxu zuriak dozuz / andratxu gaztia. / Guantepian ibilite / 

bai aita frailia. Balad 125. 

guantegile. "Guantero, guantegillea" Lar. 

guapo. v. goapo. 

guar (G-bet ap. A; T-L), gubar. �1. "Charpa, tentáculos del pulpo, jibión, etc." A. "Tentacule, guhar" T-L. � 

T'errota latza beti badabil, / t'eztaki irintzen negarra baño / biyotza xigor t'estutzeraño, / antxe baleude letzaz 

gordiak / olagarruen gubar luziak. Inzag EEs 1915, 7. �2. (A). Rayo (de sol). � Eguzkiaren guar aurrenak 

zurituko dizkigu ire ernamuiñ beltz ori. A Ortzuri 104. Begira ortz urdiña eguzki guarrak (rayos) goi zapaiak 

oritu baño lenagotikan. Ayerb EEs 1912, 179. v. tbn. A Ardi 110. 

guhar. v. guhaur. 

guaranitar. � Guaraní. � Baita guaranitarrak ere, amar adirazitzeko bi esku esaten omen dute. ZA RIEV 

1928, 584. Ark gramatikaz erakus zigun / guaranitarren izketa. Or Eus 202. 

guaratxa. � Guaracha. � Runbak, guaratxak, kongak eta zanbak dantzatzen eroa zirudin. JAIraz Bizia 28. 

1 guarda (Lcc, SP, Urt I 26, VocBN, Dv, H), goarda (Chaho, H), garda (Lecl, Gèze, Dv (s.v. guarda), H). �1. 

Guarda; guarda de la aduana. "Douanier" Gèze. "Jesus dot aita, Birjinea ama, yaun done Mikel guarda" A EY IV 

9. � Tr. Documentado en todos los dialectos aunque es más frecuente en autores septentrionales. La forma 

guarda es la más general. Garda se documenta únicamente en textos septentrionales. En DFrec hay 5 ejs. de 

guarda, septentrionales, y 2 de goarda, meridionales. � Ainguruiak zuien goarda, ararteko sainduiak. E 65. Hek 

bada ioanik segura zezaten sepulkrea, harria zigilaturik, goardekin. Lç Mt 27, 66 (He goardak eman zituzten; 

TB ezarririk zaintzaleak). Euren guardatzat sei salbaje aldeetati ekartela. Lazarraga 1153v. Calesgua ere egia 

dela, guardak jarri direla barnerat deusik sar eztadin. (c. 1597). FLV 1993, 453. Zuek zaituztegu guarda. EZ 

Noel 158. Zarpattoan gorde nazan, garden eskuetarik (L, 1765). BertsZB 107. Athera behar izan zen oinez, bere 

hiritik, etzuelarik berekin baizik bere goardak. Lg I 312. Oihan zañak eta guardak, / kuntzentziazko gizunak! 

Etch 308. Iduri du makhilak haren garda dela. Hb Esk 218. Geiago balio duala gizon santu baten esana 

aditziak, zazpi guarda atian jartziak baño. Bv AsL 215. Roumagnere brigadiera eta Haranburu guarda. Ox 197. 

Ori dala-ta ango goardak / egon oi dira garratzak. Uzt Sas 287 (79 guarda). Hil-kütxa iragaiten, aphez 

berretterekin; gardak belhariko. Casve SGrazi 114. Deliberatu zen guardetan sartzerat. Lf ELit 197. 

v. tbn. Ub 94. Añ MisE 197. Bordel 80. Arch VocGr 69. Urruz Urz 138. Iraola 39. Barb Sup 6. Etcham 63. JE 

Ber 95. Lek EunD 23. Lf Murtuts 16. Etxde JJ 46. Goarda: Cb Just 75. Revol 57. Garda: Revol 60. Etch 188. 

Barb Sup 140. Const 31. 

� (Como segundo miembro de comp.). v. GAU-GUARDA. � An dijoaz bada iru ardo-guarda ixillik illunbetan 

Txomiñen sapaira. Urruz Urz 57. Xandarmak, mendi-guardak eta aiuntamentuko jaunak emen agintzen dena 

egin deiyen enkargatuak gelditzen dirala. Goñi 73. 

�2. goarda. Refugio. � Lotsaz herioak tronpa dezan bere goardetan egoiten da. Tt Onsa 154. 

�3. (H), goarda (Lar, H), garda (Gèze, H). "Observancia, cumplimiento de la ley" Lar y Añ. "Garde, action de 

garder, conserver, surveiller, défendre quelqu'un ou quelque chose" H. 

�4. "Pons commarginandus, [...] bazterrak egin behar zaizkon zubia; gardak vel guardak egin behar zaizkon 

zubia" Urt V 411. 

- AINGERU GOARDA(Z)KO. v. aingeru. 

- GOARDA-KORSA. Guardia de corps (?). � Gure goarda-korsaren anparuarekin / firme ibilli giñan beldur 

gutxirekin (1794-95). BertsZB 158 (el ed., en el voc. final, lo interpreta como "garde corse, guarda corsa"). 

- GUARDA-LEKU. "Armarium, [...] zer guardalékhua, zer guardatókia, guardatókia, [...] janhari 


mende. 

1025


guardalékhua" Urt II 331. 

- GUARDA-ONDO, GUARDONDO. Guarda retirado. "Soldado, guarda ondoa, un ex soldat, ex douanier" H 

s.v. ondoa. � Guardondo errenta hogoi-ta hamabi urthez behar zuen gozatu. Ox 201. Geroxago guardondoa 

bera Hazparnen zen kokatu. Ib. 195. Jakizue atsegin hartu zutela azkenean guarda-ondo batek hitz hau erran 

ziotelarik: [...]. Lf Murtuts 16 (v. tbn. 18). 

- GUARDA-TOKI. v. GUARDA-LEKU. 

- GUARDA-XANPETRA. Guarda forestal. � Iduritzen zait oihanzainak, guarda-xanpetrak, hauzaphezak, 

juyeak eta polizako komesarioak zerbaitetako direla. Dv Lab 309. 

2 guarda, goarda. � (Palabra de dudosa interpr.). � Marxoaren lehenean gaberdi izanen da, guarda 

nordestean estean laurdenean denean. INav 160. Aphirillaren bortzean gaberdi izanen da guarda nort 

nordestean denean. Ib. 160. Goardak ea zer denboretan edo zenbat egunes laurden bat tardetzen duben. Ib. 166. 

guarda. v. guardatu. 

guardadi (Lar). � Cuerpo de guardia. � Moldizkidatu zan Cadizen guardadi itsastarren ikasbiderako. Izt C 

466. Juan Lopez de Zarauz, kontatzalle armada India-etako guardadiarena. Ib. 476. 

guardago. � Oficio de guarda. � Guardagoa utzi zuelarik Beskoitzen, berrogoi-ta hameka urthe zituen 

Oxaldek. Ox 193. Guardagoko bi, hirur azken urtheetan osagarria galduxea zuela diote paperek. Ib. 200. Erran 

dute Duvoisinek ongi baliatu zuela guardagoa. Lf ELit 197. 

guardapaja. � Kulatak, abrazaderak, guardapaja, eskudo / zer pieza ateratzen / fundidora dago. (Interpr?). 

DurPl 116. 

guardarazi. � Hacer guardar, proteger. � O, Iongoiko, Arkanjelu Rafaelez Tobia / bidetako kaltetarik ungi 

guardarazia. EZ Man II 120. 

guardari (Urt I 296), goardari (H), gardari, guardalari (Urt). � Guarda. "Archiotae, herriko paper 

guardalariak" Urt II 257. "Gardien, garde" H. � Hunelakoa ere da mintzatzeko fazoña, / zeñaz zerbitzatzen 

baita haren guardari ona. EZ Man I 54. Bere birjinitatearen gardaritzat emana izatu zitzaioen esposak haren 

kontrako suspitxa bat hartzen du. Mih 70. Horra hoien goardariak. "Ses gardiens". Gy 240. 

- AINGERU GUARDARI. v. aingeru. 

guardarraio. � Pararrayos. � Elektrikako indarra eta / oinbeste guardarraio, / gau eta egun gelditu gabe / beti 

zerbaiten karraio. Tx B II 114. 

guardarropa. � Guardarropa (persona). � Onek serbietan nau maiordomutzat, maestre salatzat, guardaropatzat. 

Mic 14v. � (Ref. a lugar). � Iosep [...] ethorri zen guardaropara eta nigar egin zuen han. Urt Gen 43, 

30. 

guardasobil. v. GUARDIA ZIBIL. 

guardasol (V-gip, G, BN-baig). Ref.: Urkia EEs; Iz ArOñ (altzáarpee); Etxba Eib; CEEN 1969, 82; Elexp Berg. 

�1. Paraguas. "(Euritako). Euriagandik gorputza gordetzeko aterkia" Urkia EEs 1930, 29. "San Meder paisol 

saltzalia, eta San Bernabez guardasolia (BN-baig)" CEEN 1969, 82. "Guardásola altzárpee dabela, con el 

paraguas bajo el brazo" Iz ArOñ s.v. altzáarpee. v. aterki, euritako. � Eskuiko eskuan daramate guardasol 

urdin eta galant bana. Zab Gabon 25. Aterpetxu edo guardasol bana eskuetan ebiela. Ag Kr 189. Tinta onetik 

dakit guardasol guziyak dituela zulatuak. Iraola 117. Guardasol zarrak konpondu eta / eltziak alanbretzera. 

EusJok 105. Guk ez genduzan argixok ikusi nai ta [...] guardasola ipiñi ta guardasola be pasau (V-gip). Eusk 

1956, 217. Etzen andik ezer entzuten, euri-tantak neronen guardasolan jotzen baizik. Txill Let 31. Bere txapela, 

kirten bat ipiñi ezkero, guardasoltzat erabilli ei zeikian. SM Zirik 60. Erauntsia pasatu, ta guardasola atera 

(AN-5vill). Inza NaEsZarr 1838. Norbere parean tokatu ezkero [itokiak] guardasola zabaldu ta segi lotan. 

BasoM 97. v. tbn. Sor AuOst 70. Alz STFer 112. ADonostia Itzald II 14. Alzola Atalak 110. 

�2. Sombrilla. � Beren guardasol, biderako betaurreko ta guzi zekarten. "Quitasoles". Berron Kijote 101. 

guardasoltxo, guardasoltxu. � Dim. de guardasol. � Guardasoltxu bat, ta urrezko ebillak, ta urrezko 

errosarijuak. Ur PoBasc 303 (en Azc PB 117 euritako). 


mende. 

1026


guardatu (BN-ciz ap. AtSac 38), goardatu (Lar, Añ), gardatu. � Tr. Se documenta en todos los dialectos hasta 

el s. XIX. En el s. XX sólo se encuentra en Txirrita y el catecismo de Ulzama. Guardatu y goardatu son las 

formas más generales; gardatu aparece sólo en textos septentrionales. En Beovide hay part. guarda, junto a 

guardatu (v. infra (3)). �1. Guardar, cumplir, respetar. "Guardar las Fiestas, las leyes, los Mandamientos" Lar. 

� Baldin da mandamentuau goarda ez badez. Lazarraga 1185r. Prometietan dot [...] goardaetako erregela 

tercera Sant Franziskuaren ordeakoa. TAV 3.2.2 (tbn. guardadu). Nahi baduk Zeruetako atseginez gozatu / 

berze ordenantzak ere behar dituk guardatu. EZ Man I 18. Jaiegunak santukiro goardatzea. CatBurg 28. 

Lenbizikorik goárda egunain óngi pasátzeko errégla. LE Prog 116. --Nola erdhietsiko da gloria? -- 

Manamenduak goardatuz. Legaz 56 (v. tbn. mandamentuak guardatu en Cap 79, OA 8, Iraz 33, Añ CatAN 10, 

CatB 18, CatR 43, CatUlz 9; m. goardatu en El 12, LE Prog 114, CatAe 42, CatSal 43). Itza goardatzen du / 

berez fiña danak. PE 75. Guardatu zaiogun / bere onoria. AzpPr 106. 

v. tbn. ETZ 46 (Leitza, 1626). Añ CatAN 6. Goardatu: Cap 47. Brtc 205. Gardatu: He Gudu 67. Monho 66. 

�2. (H), goardatu (H), gardatu (H). Guardar, conservar, mantener. "Garder, conserver, garantir, préserver" H. 

� Ene eretxian oba da goarda ditean exilik. fJZ 98. Guardatzeko lealtadea. ConTAV 5.2.2. Goardatzen iakitea 

esta gutiago irabastea baño. Volt 194. Kastidadea goardetan dabela bizi izaitea. Cap 79. Goardatukoduéla léku 

piskabát neretáko gloriagórtan. LE Prog 100. Bertzerena ebatsiko ez duzu, ez guardatuko iniustoki. CatLuz 19. 

Fueroak goardatzeko / fede onarekin. It Fab 207 (210 guardatu). Batek nahi baitzuen abre ebatsia saldu, / 

bertzeak aldiz hura saldu gabe goardatu. Gy 34 (80 goarda, 242 gardatu). Semeak oraindaño legea degu 

guardatu. Xe 411. Bonapartedanik badud bi erretrato onki guardatruk. Mdg 139. Obe zenduen zure lorea / ongi 

guardatu bazendu. Tx B I 35. 

v. tbn. JanEd I 82. Goardatu: CatLav 136 (V 71). Brtc 100. Ub 170. UskLiB 6. 

�3. (SP, Urt I 17, Lar, Añ, H), goardatu (Añ, H), gardatu (H), guarda. Cuidar(se), proteger(se), apartar(se). 

(Acompañado frecuentemente de ablativo). "Librar de algún mal" Lar. "Custodiar" Añ. "Abstenerse de hacer 

cosa mala, bekatutik [...] goardatu" Ib. "Garder, surveiller" H. AxN explica begira (208) por guarda. � Bere 

miserikordiaz nola huien guardatu. E 33. Goardatzeko bekhaturik bizi nizan artian. Ib. 41. Gizon aberaspategaz 

jarri zan, nun bere ganadua goardaetan eben. Lazarraga 1146v. Jeinkoak [...] guarda zaitzala gaitzetarik. 

(Vera, 1674). FLV 2006, 264. Itxasoan nabigatzen dutenentzat, perilletarik goardatzeko. INav 3 (v. tbn. 60). 

Barkatzeko bekatu pasatuak eta goardatzeko etorriko direnetatik. El 68 (45 guardatu). Garda nazazue bekhatu 

egitetik. He Gudu 115. Gisa huntan gobernatzen denak, gardatuko du bere burua suge zaharraren maleziatik. 

Ib. 63 (31 goardatu). Goarda-bearrik badeu etsai gaistoetatik? Lar, carta a Gandara 161 (v. tbn. guarda zaizala 

en la misma pág.). Eliza gobernatzeko ta personak goardatzeko. Añ CatAN 34. Alabak, gogorik badue, izango 

ditue erak erlijioan beren buruak goardatzeko. AA II 75. Aren ministro bezala goberna zaien Elizara eta goarda 

zkien gizonak. CatSal 41 (CatR 41 guarda, CatAe 40 goarda). Emen ostalariaren etxia guarda zuan lau aldiz su 

ikaragarritik. Bv AsL 113 (47 guardatu zan). 

v. tbn. EZ Noel 78. EZ Man I 3. Hm 141. Arg DevB 222. Tt Arima 41. ES 155. Gamiz 206. Añ CatAN 60. CatB 

40. Arrantz 28. CatLuz 17. CatUlz 9. Goardatu: Volt 135. Tt Onsa 139. ES 398. Ch III 26, 4. CatLav 134 (V 

70). LE Prog 102. Gy 54. Arb Igand 181. Gardatu: Volt 171. 

� (Interj.). "Goardia, goarda, garda, (interj.) gare! prenez-garde!" H. � Guarda xagi banadi! Acto 94. Ai, 

Jaungoikuak guarda! Sor AuOst 91. Jainkuak guarda! Anab Poli 63. 

- GUARDATZEKO. (Día) de guardar. � Domeketan da eguzari guardetakoetan. Bet 11. Meza osorik entzutia 

igante oro eta guardatako xei egunetan. CatR 47 (CatSal 47 y CatAe 46 goardatzeko egun; CatBurg 30 jaiegun). 

guardatzaile (H), goardatzaile (Lar, H), gardatzaile (H). � (El) que guarda, respeta. "Guardador de leyes" Lar. 

� Baldin zure manuaren badire guardatzaille. EZ Man I 11. O, Iongoiko, bidezkoen guardatzaille segura. EZ 

Man II 121. � "Choragus, [...] ornamendu begiratzáillea, guardatzáillea" Urt V 2. 

guarderagin. � Hacer guardar. v. guardarazi. � Pharao hagitz hasarratu zen orduan bere sehien kontra eta 

guarderagin gintuenean Ogi-Iabe Nausia eta ni Iauregiko Prebostaren etxean. Urt Gen 41, 72. 

guardia (Urt, Dv, H), goardia (Ht VocGr 425, H (s.v. goarda)), gardia (Lar Sup). � Tr. Documentado en todos 

los dialectos. En DFrec hay 14 ejs. de guardia y 72 de goardia, todos ellos meridionales. �1. Vigilancia, 

cuidado, guardia. "Commenda, [...] guardia, gerizea, protekzioa" Urt V 417. "Cuidado" Lar Sup. � Iraganik 

lehen goardia eta bigarrena, ethor zitezen burdinazko borthara. Lç Act 12, 10. Superbio hekin erortzeak iduki 

zaitzala zure buruaren guardian eta bethiereko humiltasunean. SP Imit III 6, 5. Nihork huts bat egiten badu zure 

aitziñean, goardia gehiagorekiñ beira zaite huts hartarik. Ch I 25, 5 (SP begira zaite, Mst gogua emazü). Baiñan 

itxek atzu zure sensuak goardia hertsiaren azpian. Ib. 21, 1. Bere aingiruek inendizúte guárdia. LE Ong 124v. Bi 

gizon larriyak, / txepetx baten guardian, / arturik arriyak. Tx B 186. Artzainek badituzte beren 7.500 ardi eta 

guardiako bertze 3.800. Gatxitegi Othoizlari 1957, 134. Gauza guztiak konpon itzazu goardiako sarjentuarekin. 


mende. 

1027


Arti Ipuin 83. 

v. tbn. Arr May 166. Zby RIEV 1908, 93. Goñi 74. Alzola Atalak 56. Goardia: Tt Onsa 176. Arb Igand 182. 

�2. (SP, Lar, H), goardia (Lar, Añ, H (s.v. goarda)), gardia, goardi. Guardia (cuerpo o individuo). "Capitán de 

guardias, guardietako kapitana" Lar. � Pestelenzia orren kausaz andiro manatu du nere semea pausuetan 

guardia ifenteaz. (c. 1597). FLV 1993, 456. Thonbaren inguruan zen / soldaduen guardia. EZ Noel 109. 

Erregeren guardietako kapitan baliente batek. Cb EBO 17. Guardiak erne zauden / azantzer begira. Bordel 40. 

Teniente Koronel Españako Guardia Errealetakoa. Izt C 496. Enperadoreak ezarri zuen bere goardiako 

soldaduen aintzindari. Jnn SBi 129. Ez da guti espantitzen ikhusteaz emaztezko guardia bitxi hori. Elsb Fram 72. 

Berastegin zegoala agindu zion alkateari goardi bakar batzuk ipintzeko Gaztelu-aldeko gañetan. Or SCruz 85. 

Nik ere paperra erakutsi behar dut guardian, axurant izanik ere! JEtchep 96. Karteristen bat edo zerbait 

orrelako ibiliko dek eta ari tirako zioken guardiak. Salav 49. Ez nuela nik nengoen egoeraren kulparik: ez nik, ez 

don Pedrok, ez beste edozein goardiakok. MEIG IX 93. 

v. tbn. Revol 61. JJMg BasEsc 180. Lard 503. Urruz Zer 112. Noe 74. Arrantz 132. Tx B I 242. Uzt Sas 150. 

Guardi: Goñi 64. Goardia: Noe 31. Gardia: Hb Egia 151. 

�3. + goardia. Refugio, amparo, protección. � Zoaz Iainkoaren goardian. Volt 280. Nago estadu erorian, / 

pipa bat artu ortzian / eta suaren guardian. Xe 244. 

- GOARDIA HARTU. "Remarquer" Ht VocGr 416. 

- GUARDIA-EGILE. (El) que hace guardia. � Guardia-egille, zelatari nintzan gau atan. Bilbao IpuiB 106. � 

"Choragus, [...] musikari guardi egillea, emáillea" Urt V 2. 

- GUARDIA EGIN (Urt I 162). a) Tener cuidado, vigilar, tomar precauciones. � Tr. Documentado únicamente 

en textos septentrionales. � Guardia egin gabez dik gaitzak hartzen erhoa. EZ Man I 137. Ingurunera behatzen 

dute, eta burua goiti, guardia egiteko bezala ailtxatzen dute. Ax 342 (V 228). Guardia egizu sobera etzoazen 

suestera. INav 15. Guardia egizu ez khanaletik apartatzetik. Ib. 12 (4 goardia egin). Jeusi guardiarik egin bage, 

zeruei beha zagotelarikan, nola erori zen zulho batetara. ES 170. v. tbn. SP Imit I 13, 5. ChantP 238. b) Hacer 

guardia. � Prebostaren eta gure beldurres guardia egiten baitute gabas eta egunas (Urrugne, 1680). RIEV 

1908, 730. Suzko ezpatarekin guardi egiteko, / eta barrenen iñor sartzen ez uzteko. It Fab 222. Arren eskatzen 

diot [Urolari], Zestuai / guardia egin daiola. Uzt Sas 54. v. tbn. Bilbao IpuiB 106. Salav 73. 

- GUARDIA-EMAILE. v. GUARDIA-EGILE. 

- GUARDIA EMAN (Urt I 162, Dv). a) Poner atención, tener cuidado. "Guardia ematea, surveiller, faire 

attention" Dv. � (Acompañado de dat.). � Mihiari emok guardia. EZ Man I 12 (lo recoge tbn. Ub 171). Ea 

suertez bere sareetara iraitz dezakeienz bere buruari guardia emaiten eztioena. SP Imit III 39, 3 (Ch bere 

buruen guardian ez daudezenak, Mst hetan goguarik emaiten eztiana). Badire baxa gaisto batzuk zeiñak hausten 

baitute hirur lekutan eta guardia emanen diozazu hetarat ez ioateari. INav 120. v. tbn. ES 196. Hortarakotz 

huna zeri gardia eman behar zaioen. He Gudu 68 (105 goardia eman). Guardia emazu ongi ene solasari. Dv 

Lab 75. � (Otras construcciones). � Emozu goardia sekretuan idukitzeaz (Imit III 45, 4). Arbill 116. 

Habarrotsik aditzen badu gelditu behar da hura ixil artean, goardia emanez nor diren minzo direnak. CatLav A 

6r (V 7). Goardia emazue noiz arnoak aphur bat harturen duen Amnon. Lg I 310. Guardia emazue izan ez dadin 

zuetarik zenbaitetan sinhets gogor. TB He 3, 12. Errazue beraz arrosarioa goardia emanez eta debotki. Arb 

Igand 184. Eman ezak guardia, / eztuk haizu hunkitea oilanta txitan yarria. A CPV 795. Othoi guardi'emazu, ez 

aipa "bil uzker"! Ox 176. 

v. tbn. AstLas 68. Zby RIEV 1908, 213. Goardia eman: INav 39. JesBih 414. MarIl 29. Jaur 124. 

b) Subrayar, remarcar. � Guardia eman behar da hatik, noiz ere franzes hitz kondazalia ürhentzen beita e 

mütüaz, e hori galtzen dela. Arch Gram 22. 

- GUARDIA-LEKU. Puesto de guardia. � Markinako bitxabaletik, an goian karlisten guardia-lekua idoro 

artian. Kk Ab II 102. 

- GUARDIAN. En guardia; vigilando. � Jainkoaren beldurtasuna, zeiñak bethi goardian baikaduzka. Ch III 7, 

3. Eperik gabe bethi guardian izan behar diizi. AR 408. Zeruak dauzka amabi ate, / aingeru bana guardian. Xe 

386. Leku askotan ikusi oi da / lapur guardiyan lapurra. Tx B II 94. Jende bizkorra jarri diteke / ugari samar 

guardian, / bestela ez da giro izango / ezer dagoan tokian. Basarri 115. v. tbn. ES 125. Monho 94. Noe 36. Salav 

91. 

- GUARDIAN EGON. a) Estar al cuidado (de). � Iongoikoa, ez bazaude gizonentzat guardian, / alferrik ahal 

daudezke bere bizi guztian. EZ Man II 142. Zure bihotzaren goardian egotea eta berthutean aitziñatzeko 

deliberazionean fermuki irautea. Ch III 6, 4. Konsolagárri dá ére xakitea fedes, dagóla zure guárdian 

Jangoikoaren Aingerubát. LE Ong 113v. Xori-kantuen erdian, / nago ardien guardian. Xa Odol 97. � Aztu 

bazaitzu, jakiñ ezazu / pake guardian zaudela. Echag 224. b) Estar en guardia. � Hark egiñaraz dietzatzuken 

hutsen kontra gardian egoteko. Mih 66. Ohoinak sendi direlarik guardian egoitea hobe! Larz Iru 112. Kartzela 

ontan gau batez goardian negoala, gaxotu egin nintzan. Salav 75. Luzifer Okoz-en guardian / zagon bidebazterrean. 

Xa EzinB 27. 

- GOARDIAN JARRI. � Ni ere baniagok entzunik berria, / noiz agerturen zaikun goardian yarria. Elzb Po 

230. 


mende. 

1028


- GUARDIA ZIBIL, G. ZEBIL, GUARDA ZIBIL (V-gip; goardazibil G-azp), GUARDASOBIL (V-gip), 

GORDAZIBIL, GARDASOBIL, GUARDOZOBIL. Ref.: Gketx Loiola (kontuan egon); Elexp Berg 

(guardasibill, guardasobill). Guardia Civil. "Gu noiz-pasa kontuan egongo dituk goardazibillek" Gketx Loiola 

s.v. kontuan egon. � Aldi aretan gorda-zibillik ezeguan, baña bai-egozan mikeletiak bidiak zaintzeko. Kk Ab I 

114 (II 171 guardiazibillak). Ez da sortu irrintzi botatzen eragotziko didan "guarda civil"-ik. Lab EEguna 108. 

Gizon bat zaintzeko eztago andrian moduko guardia zebillik. SM Zirik 125. Aitonarengatik izan ez bazan, 

guardiazibillak kulata tankada bat bizkarrean emango zion. Ugalde Iltz 40. Krimen aundiren bat egin baneza, 

guardia zibillek kartzelan sartuko nindukete. Vill Jaink 103. Aski dira kitarra soinua eta guardia civil baten 

(hobe biren) kapelu okerra. MEIG I 191. v. tbn. Urruz Zer 111. Alt LB 34. Bilbao IpuiB 206. Basarri 123. Osk 

Kurl 69. NEtx LBB 289. Uzt Sas 178. 

guardian (Lar, Añ), guardiau, gardian. � Guardián, prelado. "Guardián de San Francisco" Lar. � Estakit zer 

egingo degun guardiau onekin. ConTAV 5.2.9, 129. Aita Materra, San Franziskoren ordenako fraide eta 

Reuleko gardianak egin duen Dotrina Cristana. In Mat XIX. Aita guardianak [...] Jainkoaren izenean esan zezala 

agindu zion. Cb Eg II 204. Zoaz guardian zorrotz ori billatzera. Arr May 177s. v. tbn. SMitx Aranz 100. And 

AUzta 47. � guardiana. Guardián. � Ikusirik Kolejio onetako guardiana batek, [...] agindu eban, jo sustraitik 

ta bota egieela surtara. Añ LoraS 12. 

guardiano (Urt), gardiano. �1. Guardián (de los franciscanos). "Archimandrita, [...] aita guardianoa, 

komentuko nausia, [...] aita superiora guardianoa" Urt II 257. v. guardian. � Kustodioek, Gardianoek edo 

bothere dutenek hautatuko dituzten bezalakoak. Harb 440. Goan zen sereno haiñ / gardiano aita bat bezaiñ. Gy 

129. �2. "Carcerarius, [...] presondegiko, kartzelako nausia, guardianoa" Urt IV 232. �3. Guardia (de aduana). 

� Guardianoaren ttattolan pint'erdi bat edan eta, Luzaideko alderat jaustera zoalarik. Barb Sup 129. 

- AINGERU GARDIANO. v. aingeru. 

guardiari (Dv), goardiari. � Guardia. "Surveillant, guetteur" Dv. � Inguratu izan dute goardiariez hobia hura. 

Lg I 231. 

guardiatu (BN-ciz ap. AtSac 38; Dv), goardiatu. �1. Vigilar, cuidar. Cf. goardiakor. � Nork ere nahi baitu 

bere buruaz kontu onik eman, behar ditu borz zensuak [...] guardiatu eta begiratu. Ax 391 (V 256). Presenta 

diozozue zenbait belhar fresko nahiz planturik edo zamari buztana deitzen den belharra eta guardia ondotik ere 

emaitetik. (Interpr?). Mong 588. Goardiatzeko eta bilhatzeko gure errezoluzione onen pratikatzeko okasioneak. 

Jaur 110. Ez dugu abandonatu, / beharrak guardiatzen gaitu. Bordel 57. Begira, guardia norat hari zaren hola. 

Dv LEd 100 (Cb Eg II 51 kontu). � (Part. en función de adj.). � Izan zaite zure hitzetan modesta eta gardiatua. 

Mih 66. �2. Guardar. � Ondo irabazi duk. Jakin izan duk guardiatzen! Larz Iru 102. �3. (Interj.). "Goardia, 

goarda, garda (interj.), garé! prenez garde!" H. � Baldin asko egin bazindu ere bekhatutik ilkhitzeko, guardia! 

ez dakizu heian ezeztatuak diren zure gaizkiak. Dv LEd 125. 

guardiatzaile. "Surveillant, guetteur" Dv. v. guardiari. 

guardiau. v. guardian. 

guardilla. � Buhardilla. � Andres bizi da pozik guardillan pobrezan, / Luis lenengo bizitzan dirutzan tristezan. 

AB AmaE 263 (v. tbn. 260, 262). 

guardiñu. "Guardián" Añ. 

guardondo. v. GUARDA-ONDO. 

guardozobil. v. GUARDIA ZIBIL. 

guarnitu. v. garnitu. 

guaro. "(G-bet), alguacil" A. 

guarpen. v. oharpen. 


mende. 

1029


guarri. "(V?), cuadro" A. 

guart eman. v. ohart eman. 

guaru. � (Onomat.). � Sukre, bizkot edo xokolat, orori guaru! guaru! [sagiak] deus etzei hun eztenik! GAlm 

1934, 52 (ap. DRA). 

guarza. "Gotzurria, morfex; guarza; giltxoria, gulloría" Izt C 199 (en una lista de aves). 

guastatu. v. gastatu. 

guata (V-arrig, G-to, L-sar ap. EAEL 80), goata (AN-5vill ap. EAEL 80; PMuj). � Guata. v. uata. 

guatu. v. gogoratu; goratu; 1 oratu. 

guatze. v. ohatze. 

guau. � (Onomat. del ladrido). � Guau, guau! --egiten du eldu baño len--, banua, banua! esanaiaz bezela. Ag 

G 309. 

guhaur (Sal (guhaurek); H (BN)), guhau (BN-ald; Dv (BN)), gihaur (S, R-uzt; Dv, H (BN, S)), ginhaur, gaur 

(Ae), gihau (Dv), guhar. Ref.: A (gaur, gihaur, guhauk); Lrq (gihaur) � (Forma intensiva de gu). "Guhaur, 

gihaur, gihaune, geroni, guhorone, geror, gerok, ces diverses formes expriment 'nous-mêmes, nous-mêmes que 

voici, nous-mêmes que voilà, nous que voilà présente ici'. Elles sont toutes déclinables" H. v. geu, gerok, 

guhoni. � Tr. Documentado en los dialectos orientales de todas las épocas. En suletino y roncalés gihaur (giaur 

en roncalés) es la forma más general, aunque hay ejs. tbn. de gühaur (en CatLan e Inchauspe hay ejs. de gühaur 

y gihaur). En el caso ergativo, Dechepare emplea guhaurk (Maister gihaurk (I 21, 3)), pero en autores 

posteriores la forma más extendida es guhaurek (CatLan 38, Laph 99, Arb Igand 64, HU Zez 195, CatJauf 40, 

Barb Sup VI, Ox 156, Xa Odol 47; gihaurek: Bp I 19, CatLan 111, Ip Hil 224, Casve SGrazi 136). Hay tbn. ejs. 

de guhaurrek (Ardoy SFran 67) y guhauk (JE Bur 163, Ox 76). En DFrec hay 11 ejs. de guhaur, septentrionales. 

� Iangoikua bethiere bihotzera so diagozu, / guhaurk bano segurago gure gogua diakutsu. E 45. Bestiak gihaur 

bezain onsa ikhusi nahi. Bp I 101. Ükenaraazten darauzkigü seindimendü aphalak güharendako eta 

maitaraazten mespretxiak. CatLan 66 (113 gihaur). Laisterregi jin dadin beldürraz beikirade ginhaur bethi 

eskerniatzen. Egiat 251. Guhaur ere zuen lagun bagatohorzke. Gy 137. Guaurek ez duguia / garbiki ikusten? 

Bordel 155. Jangeikuaren maitekutia gaiza guziuen gainetik eta gore projimua giauren buriua bikala. CatR 53 

(CatSal 53 guauren, CatAe 52 gauren; CatB 54 geren, CatBus 29 geure). Zertako diozü Bazko egüna gure 

gihauren garaitziaren egüna dela? CatS 103. Uztail beroa, uztail ederra, guhau ontzen gituena! Ox 69. Erran 

derauku egin dezagun / nork guhauren araberan. Mattin 118. Ohartzen gira guhaur girela denetan loriosenak. 

Xa Odol 303. Gihaur gitaik gihauretan / behar den bezala nausi. Casve SGrazi 104. 

v. tbn. Ip Hil 85 (gühaur). HU Zez 124. Ox 181. JE Ber 25. CatLuz 15. JEtchep 43. Larz Senper 128. Ardoy 

SFran 333. Guhau: JE Bur 161. Gihaur: Mst III 31, 3. Egiat 223. Xarlem 408. UskLiB 21. Ip Hil 227. Xikito 12. 

guaza. "(L; Lander), lait de la mère" Lh. Cf. ugatz. 

guazaita. v. ugazaita. 

guazama. v. ugazama. 

gubar. v. guar. 

gubernatu. v. gobernatu. 

gubia (det.; Lar, H (G, L)), gupia (det.; SP � Dv, H (+ -ph-) y A), gabi (H), kupi (R ap. A). �1. "Corvadura" 

Lar. "Bossu, qui offre une convexité" H. "Kupi (R): 1.º de cabeza inclinada. 2.º corcovado" A. � Ezta gupi' ez 

zeihar, ez, / bana xuxen bizkarrez. 'Elle n'est pas voûtée'. O Po 26 (cf. Lfn NotesO: "L'|2i de gupi, dans les 

exemplaires de Paris et de Bayonne, est suivi par erreur d'une sorte d'esprit rude"; es posible que esté por 

apóstrofe normal y se trate, por tanto, de un tema gupia). Orpo-gaiñean jarririk ipurdi-mazala, / [...] gerri-mako, 


mende. 

1030


lepa-kupi, minbera azkazala; / gero zutik jartzean txingurrika aztala. Or Eus 59. � "Arco (Humb)" A Apend. 

�2. (V, Sal, R ap. A; Lar, Añ, H). "Gubia, escoplo delicado" Añ. "Sorte de ciseau de menuisier à l'anse concave" 

H. "Gubia, instrumento de carpintería" A. � --Ze erremienta biar da arotzijarako? --Enzuzuz: askoria [...], biarmaija, 

barrenia, gubija, zipilluba, garlopia ta zerria. Mg PAb 152. Nekazari batek, lana ongi egiteko, lanabes 

egokiak bear dituan eran; egin dezagun kontu: atxurra, laiak, area, zerra, gubia. AA I 21. � Etxean, langubietan, 

jend-artean ereintzen dute solas lizunak. Mb (ap. H, que traduce "en un travail à deux"). 

gubiadura. "(Hb), courbure" Lh. 

gubiagarri (H s.v. gupigarri), gupigarri (H). � "Qui se peut courber, rendre convexe" H. 

gubiatasun (H s.v. gupitasun), gupitasun (SP (sin trad.), H (+ -ph-)). � "État de ce qui est bossu, convexe, 

courbé" H. Cf. gubia. 

gubiatu (Lar, Añ, H), gupitu (SP (sin trad.), H (+ -ph-)), kupitu (R-uzt ap. A). �1. "Corvar" Lar, Añ. "Devenir 

bossu, courbé, convexe" H. "Recourber, donner une forme convexe" Ib. "Combar, arquear. Sudur kupitua" A. 

�2. "Travailler un objet, travailler à un ouvrage de menuiserie avec le ciseau, gubia" H. 

gubil (V-gip). Ref.: SM EiTec1 (zan); Etxba Eib. � "Gubilla, armería, buril. Antxuelon gubillak biar fiñak 

ataratzen zittuan" Etxba Eib. "Gubillik fiñena, zana" SM EiTec1. v. buril. 

- GUBILEKO. "Gubillekua, armería, (maestro) de buril. Takurra zan gubillekua, eta onenetarikua" Etxba Eib. 

- GUBIL-ZABAL. "Gubill-zabala, armería, cincel. Ofiziora jatxitzen ziran mutillen lelengo zeregiña, gubillzabalakin 

bizarrak kendu forjauari" Etxba Eib. 

gubio (V-m ap. A; Lar, VocCB (s.v. eztarri) � Dv, H), kubio (V-ger ap. A Apend). �1. "Garganta" Lar. 

"Esófago" A. "Faringe" A Apend. �2. "Syn. de gubia, pris substantivement: arc, cercle, courbure" H. 

gubiriki. � Haurrak behar dira gubiriki beztitu, nahi bada urgulu inoxentik gabe. Egunaria 1894, 3 (ap. DRA, 

que traduce "modestamente"). 


mende. 

1031

Fe-Gubiriki - Euskaltzaindia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?