La investigación en gestión del riesgo de desastres
Innova%2027paraweb
Innova%2027paraweb
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
especial <strong>gestión</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
Cortesía Javier Ángel<br />
Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
<strong>La</strong> <strong>investigación</strong> <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
«(...) uno <strong>de</strong> los principales intereses <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto es el <strong>de</strong> visibilizar aquellas afectaciones a los <strong>de</strong>rechos consagrados <strong>en</strong> la Constitución<br />
Política <strong>de</strong> Colombia, por ello resultan <strong>de</strong> alto interés investigativo las situaciones que conduc<strong>en</strong> a las afectaciones que los <strong>de</strong>sastres<br />
provocan sobre los <strong>de</strong>rechos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, sobre la vida <strong>de</strong> las personas (...)».<br />
Christian josé mora padilla<br />
Director <strong><strong>de</strong>l</strong> iemp<br />
Como parte <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público, el IEMP, a lo<br />
largo <strong>de</strong> estos años, se ha preocupado por <strong>de</strong>sarrollar<br />
programas <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
ori<strong>en</strong>tados a promover la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la población. Los estudios, por<br />
ejemplo, han permitido proteger los <strong>de</strong>rechos<br />
al <strong>de</strong>velar problemáticas que ameritan ajustes<br />
<strong>en</strong> la acción institucional <strong>de</strong> la Administración<br />
Pública <strong>en</strong>cargada <strong><strong>de</strong>l</strong> asunto estudiado.<br />
El marco normativo y el Plan Estratégico <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
IEMP han contribuido con un conjunto importante<br />
<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> sobre<br />
ámbitos sociales, políticos y económicos<br />
que aportan conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad a las que puedan<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse nuestros conciudadanos.<br />
Este proceso no solo correspon<strong>de</strong> a la observación<br />
y análisis <strong>de</strong> la legislación, <strong>de</strong> la implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> las políticas públicas o <strong>de</strong> las<br />
macro <strong>de</strong>cisiones que nuestros gobernantes y<br />
funcionarios implem<strong>en</strong>tan a diario, sino que,<br />
a<strong>de</strong>más, implica la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> propuestas<br />
que abran espacios para que estas leyes, políticas<br />
y <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> tierra fértil sobre la cual<br />
germinar oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y crecimi<strong>en</strong>to<br />
nacional.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, uno <strong>de</strong> los principales intereses<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto es el <strong>de</strong> visibilizar aquellas<br />
afectaciones a los <strong>de</strong>rechos consagrados <strong>en</strong> la<br />
Constitución Política <strong>de</strong> Colombia, por ello resultan<br />
<strong>de</strong> alto interés investigativo las situaciones<br />
que conduc<strong>en</strong> a las afectaciones que los <strong>de</strong>sastres<br />
provocan sobre los <strong>de</strong>rechos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />
sobre la vida <strong>de</strong> las personas, es claro que estos<br />
ev<strong>en</strong>tos minan incluso las mismas posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que ti<strong>en</strong>e el país.<br />
Hoy es claro que los <strong>de</strong>sastres no son<br />
hechos fortuitos y que la mano <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre<br />
ti<strong>en</strong>e mucho que ver con su ocurr<strong>en</strong>cia, fruto<br />
<strong>de</strong> la interacción <strong>en</strong>tre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales<br />
o antrópicos, con las dinámicas humanas,<br />
surg<strong>en</strong> las condiciones para que las tragedias<br />
ocurran; sin embargo, también hoy es claro<br />
que los impactos <strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos pued<strong>en</strong><br />
ser m<strong>en</strong>ores cuando conocemos los <strong>riesgo</strong>s,<br />
conjuramos sus causas sociales, políticas y<br />
económicas estructurales, y estamos prepara-<br />
Diego Younes Mor<strong>en</strong>o es abogado y<br />
sociólogo <strong>de</strong> la Universidad Nacional, con<br />
especializaciones <strong>en</strong> Paris y <strong>en</strong> el Brasil.<br />
Exministro <strong>de</strong> Trabajo. ExDirector <strong>de</strong> la<br />
Función Pública. ExPresid<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo<br />
<strong>de</strong> Estado. ExConsultor <strong>de</strong> la Ag<strong>en</strong>cia<br />
Alemana <strong>de</strong> Cooperación y <strong><strong>de</strong>l</strong> Programa<br />
<strong>de</strong> Naciones Unidas para el Desarrollo.<br />
Ha ejercido la doc<strong>en</strong>cia durante tres<br />
décadas y es autor <strong>de</strong> reconocidas obras<br />
sobre Derecho y Administración Pública.<br />
Indira <strong>La</strong>torre González es abogada y<br />
magister <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho administrativo <strong>de</strong><br />
la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Rosario. Actualm<strong>en</strong>te<br />
a<strong><strong>de</strong>l</strong>anta sus estudios <strong>de</strong> Doctorado <strong>en</strong> la<br />
Universidad Pompeu Fabra <strong>de</strong> Barcelona.<br />
Se <strong>de</strong>sempeñó como asesora técnica <strong>de</strong><br />
la Ag<strong>en</strong>cia Alemana <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong><br />
el campo <strong>de</strong> la globalización <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />
y política legal.<br />
número 27 • octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Ci<strong>en</strong>cia y cre<strong>en</strong>cia,<br />
multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres<br />
Reflexiones <strong>de</strong> la relación:<br />
ambi<strong>en</strong>te - sociedad -<br />
políticas públicas y <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
Bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong><br />
reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />
comunida<strong>de</strong>s vulnerables<br />
<strong>La</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
concepto <strong>de</strong> infancia para<br />
el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />
Capacida<strong>de</strong>s y<br />
vulnerabilidad sociocultural<br />
coproducción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula<br />
<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
mundial<br />
Gobernabilidad y<br />
gobernanza <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia<br />
Afectación causada por<br />
las map, las Muse y los<br />
aei <strong>en</strong> Colombia<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123,<br />
instrum<strong>en</strong>to para la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
<strong>La</strong> unión hace la fuerza<br />
Noveda<strong>de</strong>s editoriales<br />
MODELOS DE Gobierno Corporativo EN EL Sector Público Colombiano<br />
MODELOS DE Gobierno<br />
Corporativo EN EL<br />
Sector Público<br />
Colombiano<br />
DIEGO YOUNES MORENO<br />
INDIRA LATORRE GONZÁLEZ<br />
Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong>de</strong> gobierno corporativo <strong>en</strong><br />
el sector público colombiano<br />
Publicación <strong>de</strong> los autores Diego Younes<br />
Mor<strong>en</strong>o e Indira <strong>La</strong>torre González.<br />
Costo: $30 000 .<br />
3<br />
14<br />
22<br />
30<br />
33<br />
40<br />
44<br />
63<br />
70<br />
80
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
n.º 27 • volum<strong>en</strong> 8 • octubre <strong>de</strong> 2016<br />
innova<br />
boletín trimestral <strong><strong>de</strong>l</strong> instituto<br />
<strong>de</strong> estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público<br />
ISSN 2145-5430<br />
innova , marca registrada. Resolución<br />
00056862 <strong>de</strong> 2012 <strong>de</strong> la Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Industria y Comercio<br />
Martha Isabel Castañeda Curvelo<br />
Procuradora g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la nación<br />
María Consuelo Cruz Mesa<br />
Viceprocuradora g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la nación (e)<br />
Christian José Mora Padilla<br />
Director Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público - pgn<br />
Dirección g<strong>en</strong>eral<br />
Christian José Mora Padilla<br />
Coordinación editorial<br />
y corrección <strong>de</strong> textos<br />
Mónica Vega Solano<br />
Comité editorial<br />
Luis Enrique Martínez Ballén<br />
Arturo Ron<strong>de</strong>ros Salgado<br />
Carm<strong>en</strong>za Carreño Gómez<br />
Mónica Vega Solano<br />
Edición investigativa<br />
Omar Augusto Vivas Cortés<br />
Natalia Sá<strong>en</strong>z R<strong>en</strong>gifo<br />
Diseño gráfico editorial<br />
Hernán Hel Huertas Olaya<br />
Diseñador gráfico<br />
Diagramación<br />
Gary Hernán<strong>de</strong>z Guerrero<br />
Diseñador gráfico IEMP<br />
Impresión<br />
Impr<strong>en</strong>ta Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />
Editor<br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Bogotá, carrera 5 15 - 80 piso 16<br />
PBX: 587 8750 Ext. 11621<br />
www.procuraduria.gov.co/iemp<br />
IEMP Colombia<br />
@IEMP_Colombia<br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Ministerio Público IEMP<br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Ministerio Público IEMP<br />
Los cont<strong>en</strong>idos <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
boletín son responsabilidad<br />
exclusiva <strong>de</strong> los autores.<br />
dos para respon<strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />
a las emerg<strong>en</strong>cias.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, el Estado<br />
expresó su máxima preocupación<br />
por <strong>de</strong>sarrollar herrami<strong>en</strong>tas<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, reducción,<br />
prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres, que permitan mitigar<br />
los efectos negativos <strong>de</strong> estos<br />
ev<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el territorio, con la<br />
expedición <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong><br />
2012. En forma positiva estos esfuerzos<br />
requier<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo <strong>de</strong><br />
todas las instituciones estatales,<br />
empresariales y civiles para así<br />
integrar los intereses g<strong>en</strong>erales a<br />
fin <strong>de</strong> lograr mejores resultados.<br />
El IEMP <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
El aporte <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP radica <strong>en</strong> la<br />
creación <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
especializada <strong>en</strong> estos<br />
ev<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>dicada <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te<br />
al estudio <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, esfuerzo<br />
que no ha sido aislado y que,<br />
gracias al empeño, cu<strong>en</strong>ta con<br />
la cooperación <strong>de</strong> la Unidad<br />
Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres (ungrd), e<br />
incluso ha contado con recursos<br />
<strong>de</strong> la Escuela Superior <strong>de</strong><br />
Administración Pública (esap)<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to Administrativo<br />
<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Tecnología<br />
e Innovación (Colci<strong>en</strong>cias).<br />
Los resultados son notorios, <strong>en</strong><br />
cuatro años <strong>de</strong> trabajo mancomunado<br />
exist<strong>en</strong> tres boletines<br />
Innova especiales sobre el<br />
tema. Así mismo, <strong>en</strong> labores<br />
conjuntas con una red <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />
<strong>de</strong> <strong>investigación</strong> articulada<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el IEMP y con nodos <strong>en</strong><br />
la Universidad Sergio Arboleda<br />
y la Universidad Reformada se<br />
han producido dos libros <strong>de</strong> resultados<br />
<strong>de</strong> <strong>investigación</strong>.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, con la financiación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, <strong>de</strong> la esap y<br />
<strong>de</strong> Colci<strong>en</strong>cias es publicada<br />
una tercera obra sobre <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to<br />
ambi<strong>en</strong>tal, por parte<br />
Cortesía Javier Ángel<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Caldas,<br />
con otro nodo <strong>de</strong> investigadores.<br />
En este mom<strong>en</strong>to está <strong>en</strong><br />
impresión una cuarta obra <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
IEMP sobre <strong>de</strong>sastres, ambi<strong>en</strong>te<br />
y sociedad que será pronto <strong>en</strong>tregada<br />
al país.<br />
Este programa <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
ha impartido cuatro<br />
Cátedras Carlos Mauro Hoyos<br />
sobre <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> Barranquilla, Santa Marta y<br />
Bogotá; a nivel internacional se<br />
impartió una confer<strong>en</strong>cia sobre<br />
<strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> bajamar y se<br />
participó <strong>en</strong> el lanzami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
libro sobre <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />
costeras. En el pres<strong>en</strong>te año serán<br />
impartidas dos nuevas cátedras<br />
sobre el tema. Es <strong>de</strong> notar<br />
que todos estos ev<strong>en</strong>tos han<br />
contado con la participación<br />
<strong>de</strong> profesores e investigadores<br />
reconocidos y <strong>de</strong> una nutrida e<br />
interesada asist<strong>en</strong>cia.<br />
A partir <strong>de</strong> estos procesos<br />
<strong>de</strong> <strong>investigación</strong> y discusión<br />
académica pública han sido<br />
evid<strong>en</strong>ciados los vacíos que la<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la política<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aún <strong>de</strong>be<br />
resolver, así como los retos<br />
que implica consi<strong>de</strong>rar factores<br />
profundos <strong>en</strong> la sociedad<br />
que no habían sido t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta y la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar<br />
refer<strong>en</strong>tes que posibilit<strong>en</strong><br />
dicho ejercicio.<br />
El propósito es que el país<br />
compr<strong>en</strong>da que los <strong>de</strong>sastres<br />
no son solam<strong>en</strong>te una cuestión<br />
física, estructural, sino<br />
que estos son producto <strong>de</strong><br />
un proceso <strong>de</strong> construcción<br />
sociopolítica <strong>de</strong> factores <strong>de</strong><br />
vulnerabilidad que ante las<br />
am<strong>en</strong>azas g<strong>en</strong>eran una mayor<br />
exposición, con el subsecu<strong>en</strong>te<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los daños que<br />
pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />
Por tal razón, una <strong>de</strong> las<br />
apuestas <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto es la <strong>de</strong><br />
observar los múltiples focos y<br />
características que compon<strong>en</strong><br />
este campo <strong>de</strong> estudio para<br />
validar posibles soluciones que,<br />
también, puedan ser construidas<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> las bases sociales y <strong>de</strong><br />
forma horizontal, <strong>en</strong> esquemas<br />
<strong>de</strong> gobernanza.<br />
Uno <strong>de</strong> estos aspectos a<br />
t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta es incluir la<br />
vulnerabilidad social <strong>en</strong> el estudio<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, como variable<br />
para <strong>de</strong>finir su magnitud;<br />
esto, porque las capacida<strong>de</strong>s<br />
sociales permit<strong>en</strong> reducir los<br />
impactos, al increm<strong>en</strong>tar las<br />
posibilida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong>e la sociedad<br />
para sobreponerse a<br />
los hechos.<br />
Observar este tipo particular<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad invita,<br />
a qui<strong>en</strong>es estudian los <strong>riesgo</strong>s,<br />
no solo a consi<strong>de</strong>rar los factores<br />
físicos expuestos sino tam-<br />
«(...) los <strong>de</strong>sastres no son solam<strong>en</strong>te una cuestión física, estructural, sino que estos son<br />
producto <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> construcción sociopolítica <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> vulnerabilidad que ante<br />
las am<strong>en</strong>azas g<strong>en</strong>eran una mayor exposición, con el subsecu<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los daños que<br />
pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o».
ién la calidad <strong>de</strong> vida, los medios <strong>de</strong> vida<br />
con que se cu<strong>en</strong>ta, las oportunida<strong>de</strong>s así<br />
como la relación <strong>de</strong> cada individuo, <strong>de</strong><br />
cada hogar, con el territorio que habita.<br />
A<strong>de</strong>más, este reto implica consi<strong>de</strong>rar, <strong>de</strong><br />
manera profunda, las particularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
los hogares colombianos, para así int<strong>en</strong>tar<br />
medir su resili<strong>en</strong>cia ante ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>safortunados.<br />
En esta línea se ha hablado también<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> impacto psicosocial <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres,<br />
<strong>de</strong> cómo los esquemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />
como la creación <strong>de</strong> albergues temporales,<br />
pued<strong>en</strong> contribuir a la resist<strong>en</strong>cia<br />
social. 1 Adicionalm<strong>en</strong>te, se han analizado<br />
situaciones como el vínculo <strong>en</strong>tre las zonas<br />
<strong>de</strong> bajamar y las construcciones palafíticas,<br />
y las afectaciones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />
gobernabilidad <strong>de</strong> tales áreas <strong>de</strong> ocupa-<br />
1 Ver Innova n.º 18. <strong>La</strong> resili<strong>en</strong>cia social: una propuesta para<br />
integrar d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las políticas públicas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
ción, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, los<br />
procesos sociales y culturales que estas<br />
prácticas implican.<br />
Cada uno <strong>de</strong> estos esfuerzos ha repres<strong>en</strong>tado<br />
triunfos para el Instituto, que<br />
se ha convertido <strong>en</strong> un refer<strong>en</strong>te nacional<br />
<strong>en</strong> estos temas, por ello ha sido invitado<br />
a formar parte <strong>de</strong> la Comisión Nacional<br />
Asesora para la Investigación <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastre, espacio al que<br />
concurr<strong>en</strong> los principales académicos <strong>de</strong><br />
este campo para contribuir con i<strong>de</strong>as,<br />
para p<strong>en</strong>sar el norte <strong>de</strong> los aportes que<br />
las ci<strong>en</strong>cias pued<strong>en</strong> hacer al país <strong>en</strong> la<br />
salvaguarda <strong>de</strong> nuestras formas <strong>de</strong> vida,<br />
<strong>de</strong> nuestros recursos, y <strong>en</strong> forma institucional,<br />
<strong>en</strong> la preservación <strong>de</strong> las condiciones<br />
para el ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong><br />
el marco <strong>de</strong> las normas constitucionales.<br />
Vale a<strong>de</strong>más m<strong>en</strong>cionar que estas investigaciones<br />
han g<strong>en</strong>erado recursos para<br />
el IEMP, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong> cooperación<br />
aportados por Colci<strong>en</strong>cias y por la<br />
esap, el IEMP ha logrado ingresos, por la<br />
relevancia <strong>de</strong> este tema, <strong>de</strong> otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
públicas.<br />
De forma interinstitucional, el IEMP<br />
está posicionado <strong>en</strong> espacios ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong><br />
el campo <strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres; gracias<br />
a los hallazgos <strong>de</strong> nuestros investigadores<br />
es posible aportar a la construcción<br />
<strong>de</strong> nuevas perspectivas y herrami<strong>en</strong>tas eficaces<br />
para garantizar el bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>eral.<br />
De esta manera, el Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
cumple su compromiso con la nación,<br />
por ello continuará contribuy<strong>en</strong>do cada vez<br />
más para que sean m<strong>en</strong>ores las afectaciones<br />
físicas, sociales, económicas y culturales<br />
al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sastre. Así mismo,<br />
proseguirá con el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los vínculos<br />
con todos los órganos <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado que<br />
requieran <strong>de</strong> sus servicios <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
para la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />
útil al Estado y a la sociedad.<br />
Ci<strong>en</strong>cia y cre<strong>en</strong>cia, multiplicidad <strong>de</strong><br />
realida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres<br />
Claudia Patricia Coca Galeano 1<br />
En Colombia, como <strong>en</strong> el resto <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo,<br />
gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sastres, a<strong>de</strong>más <strong><strong>de</strong>l</strong> impacto socioeconómico,<br />
han g<strong>en</strong>erado cambios normativos<br />
e institucionales <strong>de</strong> diverso ord<strong>en</strong>.<br />
Por ejemplo, la avalancha <strong>de</strong> Armero, que<br />
tuvo un costo equival<strong>en</strong>te al 1.02% <strong><strong>de</strong>l</strong> pib,<br />
motivó la creación <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema Nacional <strong>de</strong><br />
Prev<strong>en</strong>ción y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres; el terremoto<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero, cercano al 1.01%,<br />
condujo a la inclusión <strong><strong>de</strong>l</strong> tema <strong>en</strong> el plan<br />
nacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />
1 Doctoranda <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Sociales <strong>de</strong> la Universidad<br />
Nacional <strong>de</strong> Colombia (UNAL), magister <strong>en</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />
y <strong>de</strong>sarrollo,, especialista <strong>en</strong> pedagogía y <strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia social,<br />
Lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> filología e idiomas. Se ha <strong>de</strong>sempeñado <strong>en</strong> temas<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los campos<br />
<strong>de</strong> <strong>investigación</strong> y educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s como el Instituto<br />
Distrital <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Riesgos y Cambio Climático (Idiger), la<br />
UNAL, la Unidad Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
(UNGRD), la Unidad Administrativa Especial Cuerpo Oficial<br />
<strong>de</strong> Bomberos <strong>de</strong> Bogotá (UAECOB), Ecopetrol y la Secretaría <strong>de</strong><br />
Educación Distrital (SED). Ha realizado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 15 publicaciones<br />
<strong>en</strong> la materia y se ha <strong>de</strong>sempeñado como catedrática <strong>en</strong> la<br />
Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, la Escuela Superior <strong>de</strong> Administración<br />
Pública (ESAP) y la Escuela <strong>de</strong> Posgrados <strong>de</strong> la Policía. Actualm<strong>en</strong>te<br />
trabaja <strong>en</strong> la Subdirección para el Manejo <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />
y Desastres <strong><strong>de</strong>l</strong> Idiger. Correo: coca.claudia@gmail.com<br />
Niña, con un 2.2%, conllevó a una Política<br />
Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
articulada a procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />
Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> las finanzas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Estado, <strong>de</strong> acuerdo con el Banco Mundial<br />
(2012), durante los últimos 40 años los<br />
<strong>de</strong>sastres han ocasionado pérdidas que alcanzan<br />
los us$ 7 100 millones, es <strong>de</strong>cir, un<br />
promedio anual <strong>de</strong> us$ 177 millones.<br />
Medir, cuantificar y contar los efectos<br />
sociales, económicos y ecológicos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres<br />
y transportarlos a una cifra, gráfica o<br />
indicador, como se muestra <strong>en</strong> los ejemplos<br />
m<strong>en</strong>cionados, no solo se constituye <strong>en</strong> una<br />
forma normal <strong>de</strong> construir una «realidad»<br />
cuya construcción ha sido tan bi<strong>en</strong> armada<br />
que difícilm<strong>en</strong>te resulta cuestionable, sino<br />
que respond<strong>en</strong> a una serie <strong>de</strong> conceptos<br />
normativos, <strong>de</strong> taxonomías y <strong>de</strong> métodos<br />
que ante todo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter político<br />
y una forma <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión. ¿Qué tipo <strong>de</strong><br />
realidad se construye a través <strong>de</strong> cifras, datos<br />
o indicadores como estos? ¿Qué se hace visible<br />
y qué no, qué se elu<strong>de</strong>, qué <strong>de</strong>sconoce?<br />
En las formas <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
y los <strong>de</strong>sastres ha prevalecido la dicotomía<br />
sujeto - objeto, problemáticas sociales<br />
- f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales, sociedad – naturaleza,<br />
privilegiándose el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />
especialm<strong>en</strong>te sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os,<br />
y poca voz y visibilidad a las implicaciones<br />
<strong>de</strong> las estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y la cultura <strong>en</strong><br />
su «construcción». Por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />
<strong>de</strong> la coproducción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
es relevante «reconocer que la producción<br />
<strong>de</strong> ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> la naturaleza y <strong>en</strong> la sociedad<br />
ti<strong>en</strong>e que ser discutido <strong>en</strong> un l<strong>en</strong>guaje que<br />
no le reste, ni siquiera <strong>de</strong> forma accid<strong>en</strong>tal o<br />
sin int<strong>en</strong>ción, primacía a alguna <strong>de</strong> las dos»<br />
(Jasanoff, 2004, p. 9). 2<br />
De esta manera, es posible hacer visibles<br />
las conexiones <strong>en</strong>tre los objetos «naturales»<br />
y los objetos «sociales», evitar caer<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminismos <strong>en</strong> las explicaciones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mundo, reducir supresiones y omisiones<br />
<strong>de</strong> multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s que se <strong>en</strong>-<br />
2 Traducción libre <strong><strong>de</strong>l</strong> autor.<br />
» 3
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Recuperada <strong>de</strong> (2016, 16 <strong>de</strong> agosto) https://goo.gl/mCmIEi<br />
samblan <strong>en</strong> la cotidianidad, propiciar nuevas<br />
formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to, la experticia, la técnica y los<br />
objetos materiales <strong>en</strong> las relaciones <strong>de</strong> formas<br />
<strong>de</strong> autoridad (ibíd.). Estas son algunas<br />
<strong>de</strong> las perspectivas que contribuy<strong>en</strong> a ampliar<br />
el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong><br />
la política y la cultura, <strong>de</strong> lo público y <strong>de</strong> lo<br />
privado.<br />
<strong>La</strong>s realida<strong>de</strong>s sobre el <strong>riesgo</strong> y<br />
los <strong>de</strong>sastres<br />
Normalm<strong>en</strong>te, el lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación sobre<br />
el <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres parte <strong>de</strong> una<br />
postura epistemológica que produce una<br />
verdad; sin embargo, la apuesta justam<strong>en</strong>te<br />
es darle el mismo trato a los <strong>en</strong>unciados<br />
ci<strong>en</strong>tíficos y a los «no expertos», lo cual<br />
implica no otorgar estatus <strong>de</strong> verdad a ninguno.<br />
El <strong>de</strong>bate sobre la realidad y la verdad<br />
aún no ha sido superado; por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />
<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> simetría es posible darle salida a<br />
la problemática pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong>tre la versión<br />
única y la multiplicidad <strong>de</strong> versiones; si bi<strong>en</strong><br />
no se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir la última palabra tampoco<br />
se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar por fuera el resto.<br />
Lo relevante, como plantea <strong>La</strong>w<br />
(2004), es p<strong>en</strong>sar cómo se construye, cómo<br />
se <strong>en</strong>sambla, cómo se hace y se <strong>de</strong>shace la<br />
realidad, pues es claro que la visión que se<br />
t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> ella está restringida por las cosas<br />
que cada persona conoce, pi<strong>en</strong>sa y cree<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y eso incluye a qui<strong>en</strong>es produc<strong>en</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico. Este mismo<br />
texto es una construcción <strong>de</strong> realidad <strong>de</strong><br />
qui<strong>en</strong> la escribe. Lo anterior, máxime si<br />
partimos como dice <strong>La</strong>w <strong>de</strong> un mundo<br />
que es «resbaladizo, indistinto, complejo,<br />
elusivo, difuso, <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ado, texturado,<br />
vago, inespecífico, confuso, emocional, doloroso,<br />
plac<strong>en</strong>tero, esperanzado, horr<strong>en</strong>do,<br />
perdido, redimido, visionario, angelical, <strong>de</strong>moniaco,<br />
mundano, intuitivo, corredizo,<br />
impre<strong>de</strong>cible» 3 (2004, p. 7).<br />
Exist<strong>en</strong> limitaciones para int<strong>en</strong>tar<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo, disciplinariam<strong>en</strong>te<br />
se han <strong>de</strong>terminado objetos <strong>de</strong> estudio<br />
y formas <strong>de</strong> teorizar sobre ellos produci<strong>en</strong>do<br />
explicaciones <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y<br />
<strong>de</strong> la «realidad», excluy<strong>en</strong>do aquellas que<br />
se quedan por fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> alcance ci<strong>en</strong>tífico,<br />
principalm<strong>en</strong>te.<br />
«El discurso sobre la realidad natural<br />
es un medio para producir conocimi<strong>en</strong>tos<br />
relativos a esa realidad, <strong>de</strong> reunir cons<strong>en</strong>sos<br />
y <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>imitar dominios seguros <strong>en</strong><br />
relación con otros más inciertos» (Shapin,<br />
1995, p. 41). En el contexto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, el<br />
conocimi<strong>en</strong>to experto y ci<strong>en</strong>tífico sobre el<br />
análisis y la evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> supone las<br />
consi<strong>de</strong>raciones sobre las causas, fu<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración, consecu<strong>en</strong>cias, la probabilidad<br />
<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
las medidas <strong>de</strong> mitigación y prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas, cuando sea posible, y <strong>de</strong><br />
la vulnerabilidad exist<strong>en</strong>te. De esta manera,<br />
se han institucionalizado y producido<br />
realida<strong>de</strong>s sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
natural y antrópico, tipificándolos como<br />
3 Traducción libre <strong><strong>de</strong>l</strong> autor.<br />
am<strong>en</strong>azantes; pero realida<strong>de</strong>s incipi<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> relación con la vulnerabilidad y su correlación<br />
con el <strong>riesgo</strong>.<br />
De acuerdo con el World Disaster Report<br />
(2014) para las comunida<strong>de</strong>s ubicadas<br />
<strong>en</strong> «zonas <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>» exist<strong>en</strong> una serie<br />
<strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios que no visibilizan el <strong>riesgo</strong><br />
que ve el experto. Estos b<strong>en</strong>eficios ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
que ver con los medios <strong>de</strong> vida, activos sociales<br />
y b<strong>en</strong>eficios inmateriales vinculados<br />
a su espiritualidad, satisfacción emocional,<br />
id<strong>en</strong>tidad, autoestima y capital social, los<br />
cuales normalm<strong>en</strong>te no hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> los<br />
análisis <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>. En este s<strong>en</strong>tido, por qué<br />
esperar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la racionalidad ci<strong>en</strong>tífica<br />
e institucional que la g<strong>en</strong>te cambie todo<br />
esto por el hecho <strong>de</strong> recibir información<br />
experta si existe un l<strong>en</strong>te cultural distinto.<br />
<strong>La</strong> aceptación <strong>de</strong> un conocimi<strong>en</strong>to experto<br />
pue<strong>de</strong> significar para la g<strong>en</strong>te anular<br />
o reducir id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, negar o alterar las<br />
compr<strong>en</strong>siones exist<strong>en</strong>tes o subestimar<br />
valoraciones <strong>de</strong> algo que no les significa<br />
necesariam<strong>en</strong>te <strong>riesgo</strong>, pues las interpretaciones<br />
sobre el peligro están influ<strong>en</strong>ciadas<br />
por la cultura y profundam<strong>en</strong>te inscritas<br />
<strong>en</strong> su cotidianidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y medios<br />
<strong>de</strong> vida se fund<strong>en</strong>.<br />
Como la lava <strong>de</strong> un volcán, lo social<br />
se comporta como el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o rizomático,<br />
pues exist<strong>en</strong> multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s<br />
que se hac<strong>en</strong> y <strong>de</strong>shac<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
sin versiones únicas. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />
vista sociológico se ha id<strong>en</strong>tificado la ag<strong>en</strong>cia<br />
4 como la capacidad que posee una persona<br />
u otra id<strong>en</strong>tidad para actuar o conectarse<br />
con la estructura social y el mundo;<br />
concepto que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Teoría Actor Red<br />
(tar) <strong>de</strong> <strong>La</strong>tour (1991) se ha ampliado a la<br />
capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actantes humanos<br />
y no humanos. Analizar la ag<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> qué,<br />
quién, cómo, cuándo, dón<strong>de</strong> y por qué se<br />
produce, transforma, usa, moviliza, incluye<br />
y excluy<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, es muy relevante<br />
tanto <strong>en</strong> los análisis <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />
como <strong>de</strong> vulnerabilidad.<br />
En este contexto uno <strong>de</strong> los análisis<br />
que pue<strong>de</strong> resultar asombroso es la capacidad<br />
<strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> inscripción<br />
como las estadísticas, las re<strong>de</strong>s y<br />
observatorios vulcanológicos y sismoló-<br />
4 »<br />
«(…) la avalancha <strong>de</strong> Armero, que tuvo un costo equival<strong>en</strong>te al 1.02% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB, motivó la creación <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema Nacional <strong>de</strong><br />
Prev<strong>en</strong>ción y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres».<br />
4 Ag<strong>en</strong>cia: etimológicam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> latín ag<strong>en</strong>tia, palabra<br />
compuesta, integrada por el verbo agere que traduce «actuar» y<br />
el sufijo «ia» indicativo <strong>de</strong> cualidad; así, ag<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e que ver con<br />
la cualidad <strong>de</strong> aquel que actúa o hace algo.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
En la política <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres «(...) se han <strong>de</strong>finido como factores <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por un lado la am<strong>en</strong>aza, como factor <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> externo, que incluye no solo los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales<br />
como los sismos, sino también aquellos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> socionatural como las inundaciones y los antrópicos no int<strong>en</strong>cionales como los inc<strong>en</strong>dios». En las imág<strong>en</strong>es inc<strong>en</strong>dio forestal <strong>en</strong> el cerro <strong>de</strong><br />
Monserrate, Bogota, D. C.<br />
gicos, los mapas temáticos, los<br />
pronósticos meteorológicos,<br />
por citar algunos ejemplos. Entonces<br />
la pregunta es, ¿cómo<br />
se da el proceso <strong>de</strong> «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to»<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el país?<br />
Los docum<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos<br />
produc<strong>en</strong> «realidad» y por la<br />
forma como están armados,<br />
especialm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong><br />
fu<strong>en</strong>tes visuales que imitan la<br />
realidad, como es el caso <strong>de</strong><br />
un mapa <strong>de</strong> zonificación <strong>de</strong><br />
am<strong>en</strong>aza volcánica o sísmica,<br />
reduc<strong>en</strong> la <strong>de</strong>sconfianza y movilizan<br />
testimonios produci<strong>en</strong>do<br />
esa realidad (Shapin, 1995).<br />
Comunican hechos que parec<strong>en</strong><br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y reales.<br />
Un segundo punto <strong>de</strong> observación<br />
es cómo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Estado,<br />
a través <strong>de</strong> la política <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />
se establece un compromiso<br />
con la planificación, el ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
territorial, la inclusión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la inversión pública<br />
para la protección <strong>de</strong> la vida, el<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su calidad y el<br />
bi<strong>en</strong>estar y la sost<strong>en</strong>ibilidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo. Para ello <strong>en</strong> la política,<br />
institucional y normativa, se<br />
han <strong>de</strong>finido como factores <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong> por un lado la am<strong>en</strong>aza,<br />
como factor <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> externo,<br />
que incluye no solo los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
naturales como los sismos,<br />
sino también aquellos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
socionatural como las inundaciones<br />
y los antrópicos no int<strong>en</strong>cionales<br />
5 como los inc<strong>en</strong>dios.<br />
Y, por otra parte, la vulnerabilidad,<br />
como factor <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />
interno, que se expresa como<br />
la «susceptibilidad o fragilidad<br />
física, económica, social, ambi<strong>en</strong>tal<br />
o institucional que ti<strong>en</strong>e<br />
una comunidad <strong>de</strong> ser afectada<br />
o <strong>de</strong> sufrir efectos adversos<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que un ev<strong>en</strong>to físico<br />
peligroso se pres<strong>en</strong>te» (Ley<br />
1523, 2012). Estos conceptos, a<br />
través <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> purificación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico,<br />
separan naturaleza - cultura<br />
y conduc<strong>en</strong> a una <strong>gestión</strong> <strong>de</strong><br />
la naturaleza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito<br />
ci<strong>en</strong>tífico, y a una <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> la<br />
sociedad <strong>en</strong> el ámbito político;<br />
aunque realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la cotidianidad<br />
no están separados, por<br />
el contrario, están mezclados<br />
y configuran multiplicidad <strong>de</strong><br />
híbridos que, como m<strong>en</strong>ciona<br />
<strong>La</strong>tour (1991), dibujan ma<strong>de</strong>jas<br />
<strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia, política, economía,<br />
<strong>de</strong>recho, religión, técnica y ficción<br />
que se multiplican y que<br />
es necesario escudriñar <strong>en</strong> el<br />
cómo se produc<strong>en</strong> para me-<br />
5 <strong>La</strong>s am<strong>en</strong>azas antrópicas int<strong>en</strong>cionales<br />
no están incluidas <strong>en</strong> la normativa colombiana<br />
asociada al <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Tal es el caso<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto armado, los ataques terroristas y el<br />
bombar<strong>de</strong>o <strong>de</strong> oleoductos.<br />
jorar la <strong>gestión</strong> que se hace <strong>en</strong><br />
torno al <strong>riesgo</strong>.<br />
Los aportes <strong>de</strong> la tar, por<br />
una parte, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actantes no humanos<br />
con capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia<br />
como es el caso <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> inscripción m<strong>en</strong>cionados,<br />
estos no son simplem<strong>en</strong>te<br />
«infelices portadores<br />
<strong>de</strong> una proyección simbólica»<br />
(<strong>La</strong>tour, 2005, p. 26). Por otra, <strong>en</strong><br />
lo que toca a lo humano, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
este mismo <strong>en</strong>foque teórico, se<br />
pres<strong>en</strong>ta una nueva forma <strong>de</strong><br />
relacionar «lo social» pues este<br />
ha sido <strong>en</strong>cogido y limitado a<br />
aquello que queda <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
que la política, la biología, la<br />
economía, el <strong>de</strong>recho y la psicología<br />
han tomado lo suyo.<br />
En este s<strong>en</strong>tido se re<strong>de</strong>fine<br />
lo social como «un movimi<strong>en</strong>to<br />
muy peculiar <strong>de</strong> reasociación<br />
y re<strong>en</strong>samblado» (ibíd., p.<br />
21), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> lo fundam<strong>en</strong>tal<br />
es cómo nuevas instituciones,<br />
normas, procedimi<strong>en</strong>tos y conceptos<br />
son capaces <strong>de</strong> reunir<br />
y volver a relacionar lo social y<br />
<strong>de</strong> propiciar nuevas asociaciones<br />
<strong>de</strong> actantes humanos y no<br />
humanos capaces <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>ciar.<br />
Este es un tercer elem<strong>en</strong>to a<br />
través <strong><strong>de</strong>l</strong> cual, a propósito <strong>de</strong><br />
la participación, se reivindica la<br />
impopular y m<strong>en</strong>oscabada i<strong>de</strong>a<br />
<strong>de</strong> lo político y la repres<strong>en</strong>tación<br />
para «canalizar nuevas pasiones<br />
políticas, <strong>en</strong> nuevos ámbitos <strong>de</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, nuevas retóricas,<br />
nuevos modos <strong>de</strong> estar interesados,<br />
indignados, movilizados y<br />
pacificados” (ibíd., p. 39).<br />
En el caso particular <strong>en</strong> torno<br />
al <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres, se<br />
trata <strong>de</strong> revitalizar la «ag<strong>en</strong>cialidad»<br />
<strong>de</strong> lo social activo, compr<strong>en</strong>dido<br />
como asociaciones y<br />
«re<strong>en</strong>sambles» humanos y no<br />
humanos, que como actantes<br />
relevantes actúan y llevan a<br />
hacer cosas y sin cuyo <strong>en</strong>samble<br />
no sería posible la acción<br />
humana «apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te» racional<br />
– ci<strong>en</strong>tífica que ha sido<br />
purificada <strong>de</strong> lo social. Aquí nos<br />
queda un cabo suelto y es cuestionar<br />
por qué no hay participación,<br />
asunto que se abordará<br />
un poco más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante.<br />
El «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to» <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres produce dispositivos,<br />
emplea normas, conceptos<br />
expertos e institucionalida<strong>de</strong>s<br />
que organizan y reorganizan<br />
a la sociedad y al territorio <strong>de</strong><br />
cierta manera y con ciertos<br />
fines, los cuales no están aislados<br />
<strong>de</strong> acciones políticas y <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r que es necesario reconocer.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la diversidad<br />
<strong>de</strong> formas <strong>de</strong> «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to»<br />
resultaría interesante ver,<br />
por ejemplo:<br />
» 5
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
••<br />
Cómo es el tratami<strong>en</strong>to que se da a<br />
los registros <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> monitoreo<br />
<strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, a las zonificaciones <strong>de</strong><br />
am<strong>en</strong>aza, las fórmulas que se emplean,<br />
los diseños <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería que se propon<strong>en</strong><br />
y po<strong>de</strong>r evid<strong>en</strong>ciar si estos pued<strong>en</strong><br />
«<strong>de</strong>cir todo o casi nada» (<strong>La</strong>tour, 1990,<br />
P. 82).<br />
••<br />
Cuáles son los lugares <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación<br />
<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s, académicos, consultores<br />
y funcionarios, qué alianzas se establec<strong>en</strong>,<br />
cómo se transmite y reconoce la autoridad<br />
fr<strong>en</strong>te a lo que se <strong>en</strong>uncia. Es <strong>de</strong>cir, qué movilizaciones,<br />
agrupaciones, intereses y t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
se pres<strong>en</strong>tan, por qué y para qué.<br />
••<br />
Qué nuevos objetos o propieda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> objetos exist<strong>en</strong>tes surg<strong>en</strong>, cuánto<br />
tiempo permanec<strong>en</strong>, qué hac<strong>en</strong> visible,<br />
qué combinan <strong>en</strong>tre sí.<br />
El <strong>en</strong>samble <strong>de</strong> estos «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>tos»,<br />
que conforman híbridos, permite p<strong>en</strong>sar<br />
<strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> otra manera pues se hace<br />
visible la pot<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong>trañan. El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
los híbridos o cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> asociaciones <strong>de</strong> humanos<br />
y no humanos está no <strong>en</strong> «una i<strong>de</strong>a<br />
que se hace realidad, sino <strong>en</strong> una traducción<br />
que transforma completam<strong>en</strong>te a todo<br />
aquello que arrastra… la cual ti<strong>en</strong>e que ver<br />
con la inclusión <strong>en</strong> las narrativas, no solo <strong>de</strong><br />
lo real, sino también <strong>de</strong> lo posible, lo irreal, lo<br />
realizable, lo <strong>de</strong>seable, lo utópico, lo absurdo,<br />
lo razonable o lo costoso» (ibíd., p. 125).<br />
<strong>La</strong>s cre<strong>en</strong>cias irracionales sobre<br />
el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
En el marco <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> las narrativas,<br />
un cuarto aspecto <strong>de</strong> análisis son<br />
las cre<strong>en</strong>cias sobre el <strong>riesgo</strong> y la pregunta<br />
es: ¿qué lugar y rol se les da a las narrativas<br />
<strong>de</strong> lo irreal, imposible, utópico y <strong>de</strong>seable?<br />
Un par <strong>de</strong> narrativas adaptadas<br />
pue<strong>de</strong> ilustrar por qué es necesario darles<br />
voz, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio <strong>de</strong> simetría:<br />
Fu<strong>en</strong>te: elaboración propia<br />
Foto : https://es.wikipedia.org/wiki/Terremoto_<strong><strong>de</strong>l</strong>_<br />
oc%C3%A9ano_%C3%8Dndico_<strong>de</strong>_2004<br />
Foto : http://www.bbc.co.uk/staticarchive/7e722b716<br />
6b87ef6a01edbc91c0898fd1611a070.jpg<br />
Foto : http://www.eluniversal.com.co/colombia/30-anos<strong>de</strong>spues-<strong>de</strong>-la-tragedia-armero-sigue-oli<strong>en</strong>do-flores-210909<br />
El tsunami asiático ocurrido <strong>en</strong> la<br />
madrugada <strong><strong>de</strong>l</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004<br />
asoló varios países <strong>de</strong> la región: Sumatra,<br />
Indonesia, Tahilandia, Sri <strong>La</strong>nka, India y<br />
las Islas Maldivias. Allí era don<strong>de</strong> se conc<strong>en</strong>traba<br />
una multitud <strong>de</strong> turistas proced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> todos los países <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo<br />
<strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> placeres sexuales ilícitos,<br />
como la prostitución, pe<strong>de</strong>rastia, pornografía,<br />
homosexualidad, drogadicción,<br />
embriaguez, etc. Murieron 200 000 personas<br />
<strong>de</strong> 34 nacionalida<strong>de</strong>s distintas, que<br />
estaban pecando sin respetar la fecha<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Salvador y Red<strong>en</strong>tor<br />
Nuestro Señor Jesucristo. Murieron ahogadas<br />
bajo las olas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> diez metros<br />
<strong>de</strong> altura. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cir que<br />
también murieron muchas víctimas totalm<strong>en</strong>te<br />
inoc<strong>en</strong>tes.<br />
Con el terrible terremoto <strong>de</strong> Haití,<br />
me vi<strong>en</strong>e a la memoria una imag<strong>en</strong> que repres<strong>en</strong>ta<br />
la triste y <strong>de</strong>sgraciada realidad: la<br />
pobreza, la esclavitud, el hambre, la plaga<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Sida (<strong>de</strong> allí salió hacia ee. uu. y el mundo),<br />
los tres huracanes <strong><strong>de</strong>l</strong> 2008 que <strong>de</strong>jaron<br />
un millar <strong>de</strong> muertos. ¿A qué se <strong>de</strong>be<br />
tanta <strong>de</strong>sgracia? No po<strong>de</strong>mos echarles la<br />
culpa a los conquistadores españoles, ni a<br />
los colonos franceses, ni tampoco a los ee.<br />
uu., pues a pesar <strong>de</strong> ser la primera colonia<br />
europea <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces lleva los no pocos 200<br />
años <strong>de</strong> una terrible maldición, que subyace<br />
<strong>en</strong> las profundida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> satanismo y la<br />
magia negra como segura causa primig<strong>en</strong>ia.<br />
Es el único país consagrado al <strong>de</strong>monio,<br />
y don<strong>de</strong> se le sigue rindi<strong>en</strong>do culto a<br />
él y a sus huestes satánicas <strong>en</strong> las diversas<br />
modalida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> vudú y la santería.<br />
<strong>La</strong> catástrofe <strong>de</strong> Armero sepultó a<br />
20 000 seres humanos. Algunos supervivi<strong>en</strong>tes<br />
recordaron la maldición <strong><strong>de</strong>l</strong> padre<br />
Pedro María Martínez. El 9 <strong>de</strong> abril<br />
<strong>de</strong> 1948 cuando las noticias informaban<br />
sobre «El Bogotazo» una horda <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>tos<br />
atacó al sacerdote, lo asesinaron a<br />
machetazos y lo arrastraron hasta el cem<strong>en</strong>terio.<br />
Lo mataron porque <strong>en</strong> Armero<br />
se conc<strong>en</strong>traban prostíbulos y el sacerdote<br />
exhortaba al pueblo a la conversión. De<br />
hecho, varias prostitutas bailaron alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cadáver y una multitud iba a asesinar<br />
a seis monjas que querían impedir<br />
la danza macabra. El arzobispo <strong>de</strong>claró la<br />
parroquia <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho y excomulgó a<br />
los asesinos.<br />
Cuadro 1 y 2 adaptados <strong>de</strong> https://radiocristiandad.wordpress.com/2010/02/08/la-cara-oculta-<strong><strong>de</strong>l</strong>-terremoto-<strong>de</strong>-haiti/<br />
Cuadro 3 adaptado <strong>de</strong> la <strong>en</strong>trevista al antropólogo y profesor universitario Leonardo Nieto <strong>en</strong> la emisora Blu Radio.<br />
6 »
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
¿Qué lugar le darían los<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> cálculo asociados<br />
al <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres a estos<br />
tres ejemplos? ¿Cómo es que<br />
se produce la realidad <strong>de</strong> Haití<br />
por fuera <strong>de</strong> la noción <strong>de</strong> haber<br />
sido la colonia más próspera <strong>de</strong><br />
Europa? ¿Cómo ocurre lo propio<br />
<strong>en</strong> Armero por fuera <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
contexto político <strong>de</strong> una guerra<br />
civil <strong>en</strong> Colombia o <strong>de</strong> una misión<br />
italiana que un año antes<br />
anunció lo que iba a pasar? Se<br />
esperaría que fuera fácilm<strong>en</strong>te<br />
compr<strong>en</strong>sible y explicable <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
las ci<strong>en</strong>cias sociales; sin embargo,<br />
esas narrativas, ciertas o<br />
no, tampoco ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un lugar,<br />
aunque están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la<br />
memoria y <strong>en</strong> las cre<strong>en</strong>cias.<br />
Des<strong>de</strong> la teoría cultural,<br />
Mary Douglas establece que es<br />
rara la comunidad que no echa<br />
la culpa <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>sgracias y estas,<br />
a la vez, actúan como palanca<br />
para elevar el nivel <strong>de</strong> solidaridad;<br />
esta tesis «es una ext<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> la tesis <strong>de</strong> Durkheim acerca<br />
<strong>de</strong> los usos políticos <strong><strong>de</strong>l</strong> crim<strong>en</strong><br />
hacia los usos políticos <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>sgracia» (Douglas, 1992. p. 6).<br />
Durkheim <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> el crim<strong>en</strong><br />
como:<br />
(…) el acto que of<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
estados fuertes y precisos <strong>de</strong> la<br />
conci<strong>en</strong>cia colectiva, y al criminal<br />
como un ag<strong>en</strong>te imprescindible<br />
para la revitalización <strong>de</strong> la<br />
cohesión social por cuanto su<br />
punición posibilita la reafirmación<br />
normativa <strong><strong>de</strong>l</strong> lazo social.<br />
Para él, el castigo p<strong>en</strong>al constituye<br />
un ritual público y viol<strong>en</strong>to<br />
que, interpelando s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />
y cre<strong>en</strong>cias comunes, ratifica la<br />
posición trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />
valores <strong>en</strong> los que un conjunto<br />
se reconoce como tal (Durkheim,<br />
1986) citado <strong>en</strong> (Tonkonoff<br />
Costantin, 2012. p. 112).<br />
En este s<strong>en</strong>tido, las personas<br />
que forman una comunidad<br />
no es que <strong>de</strong>cidan<br />
consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>er uno u<br />
otro patrón <strong>de</strong> culpa, sino que<br />
los peligros que afectan su vida<br />
e integridad física se dibujan<br />
<strong>en</strong> diálogos que van constituyéndose<br />
espontáneam<strong>en</strong>te y<br />
que se <strong>de</strong>cantan <strong>en</strong> patrones y<br />
cre<strong>en</strong>cias puntuales.<br />
<strong>La</strong> Red <strong>de</strong> Estudios Sociales<br />
<strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres<br />
<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, uno <strong>de</strong> los<br />
actantes más importantes <strong>en</strong><br />
la transformación conceptual<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> tema <strong>en</strong> Colombia y <strong>La</strong>tinoamérica,<br />
<strong>en</strong> una <strong>de</strong> sus publicaciones<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> sitio web, 6 1 indica<br />
que para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, prev<strong>en</strong>ir y<br />
recuperarse <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres es<br />
necesario <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> una<br />
serie <strong>de</strong> malinterpretaciones<br />
que turban las m<strong>en</strong>tes e impid<strong>en</strong><br />
actuar acertadam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong> esa «<strong>de</strong>formación» <strong>de</strong> «suponer<br />
que el <strong>de</strong>sastre se <strong>de</strong>be<br />
a fuerzas naturales po<strong>de</strong>rosas<br />
o sobr<strong>en</strong>aturales que actúan<br />
irremediablem<strong>en</strong>te contra los<br />
humanos» y <strong>de</strong> «conci<strong>en</strong>cia<br />
mágica» que transfiere la causa<br />
<strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos reales y<br />
cotidianos hacia un nivel suprahumano,<br />
imposible <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etrar<br />
racionalm<strong>en</strong>te, que pue<strong>de</strong> ser<br />
un dios o algo semejante.<br />
<strong>La</strong>s cre<strong>en</strong>cias no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> voz<br />
porque son irracionales e ilógicas<br />
a la luz <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
ci<strong>en</strong>tífico. Pero, por qué y para<br />
qué anular, <strong>de</strong>sconocer e invisibilizar<br />
esta carga sociocultural<br />
cuando se pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres, cómo lograr interesar<br />
sin ellas. Es necesario rescatar<br />
el carácter político activo <strong>de</strong><br />
la participación ciudadana y el<br />
llamado a los académicos y políticos,<br />
que son los autorizados<br />
para <strong>de</strong>cidir y tomar <strong>de</strong>cisiones,<br />
para que incorpor<strong>en</strong> a qui<strong>en</strong>es<br />
va dirigido el conocimi<strong>en</strong>to<br />
que produc<strong>en</strong>. A la luz <strong>de</strong> estos<br />
s<strong>en</strong>cillos ejemplos, el lugar <strong>de</strong> la<br />
6 Recuperado <strong>de</strong> (2016, 16 <strong>de</strong> agosto)<br />
http://www.<strong>de</strong>s<strong>en</strong>redando.org/public/libros/1993/ldnsn/html/cap1.htm<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) https://goo.gl/DVjPZv<br />
asamblea quizá no sea solo la<br />
aca<strong>de</strong>mia o los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> cálculo<br />
sino la iglesia, el supermercado<br />
o los confesionarios, pues<br />
la realidad no es estática sino<br />
que, por el contrario, está perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
haciéndose y<br />
rehaciéndose, con o sin religión,<br />
con o sin maldiciones, con o sin<br />
<strong>investigación</strong>.<br />
<strong>La</strong> multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s<br />
producidas por la g<strong>en</strong>te,<br />
algunas imp<strong>en</strong>sables y otras<br />
invisibles, así como las producidas<br />
a través <strong>de</strong> aparatos,<br />
re<strong>de</strong>s, conceptos técnicos, se<br />
<strong>en</strong>samblan y <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>erativa<br />
produc<strong>en</strong> lo que esta<br />
aquí o pres<strong>en</strong>te, lo que está aus<strong>en</strong>te<br />
pero manifiesto y lo que<br />
está aus<strong>en</strong>te pero que es otro,<br />
a saber: oculto, reprimido o no<br />
interesante.<br />
En suma se trata <strong>de</strong>, por<br />
una parte, dar curso a una perspectiva<br />
«transdisciplinar» <strong>de</strong><br />
los análisis <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
se aplique el principio <strong>de</strong> simetría,<br />
que permita superar las<br />
dicotomías, principalm<strong>en</strong>te la<br />
<strong>de</strong> naturaleza y cultura que han<br />
separado los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
exactos y el po<strong>de</strong>r que <strong>en</strong>trañan,<br />
que han puesto a un lado<br />
el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las cosas, y<br />
al otro el interés, el po<strong>de</strong>r y la<br />
política. También <strong>de</strong> darle cabida<br />
a las re<strong>de</strong>s que si<strong>en</strong>do reales,<br />
colectivas y discursivas permit<strong>en</strong><br />
atar naturaleza y cultura<br />
(<strong>La</strong>tour, 1991 – 2007). Se trata<br />
<strong>de</strong> hacer visibles los <strong>en</strong>granajes,<br />
las re<strong>de</strong>s que se muev<strong>en</strong> y produc<strong>en</strong><br />
un ord<strong>en</strong> social, situado<br />
y relacional. Pero, a<strong>de</strong>más, lo<br />
más importante es id<strong>en</strong>tificar<br />
elem<strong>en</strong>tos que permitan superar<br />
lo que Jasanoff (2004)<br />
d<strong>en</strong>omina las tecnologías <strong>de</strong><br />
la arrogancia <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>tíficos, los<br />
técnicos y los expertos dado<br />
que cuando hablan a nombre<br />
<strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales, los<br />
repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido político<br />
y técnico marcando explícitam<strong>en</strong>te<br />
quiénes son los que<br />
lo pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>jando a su<br />
paso <strong>de</strong> una vez claro que todo<br />
conocimi<strong>en</strong>to distinto a su lugar<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación es irracional<br />
e ilógico.<br />
Dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
la aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to<br />
Dicho lo anterior, <strong>en</strong> el contexto<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres esto es fundam<strong>en</strong>tal<br />
pues exist<strong>en</strong> amplias brechas<br />
<strong>en</strong>tre la producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
ci<strong>en</strong>tífico y su aplicación<br />
<strong>en</strong> las políticas públicas.<br />
Spiekermann y colaboradores<br />
(2015) han id<strong>en</strong>tificado que<br />
exist<strong>en</strong> barreras <strong>en</strong> la copro-<br />
«(…) aunque ha aum<strong>en</strong>tado la producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre, la<br />
toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones a partir <strong>de</strong> ella aún es muy baja a la vez que sigu<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tando las<br />
pérdidas asociadas (Spiekermann et al., 2015)». Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Ocha Colombia (Can<strong><strong>de</strong>l</strong>aria,<br />
Atlántico), inundación por ruptura <strong><strong>de</strong>l</strong> canal <strong><strong>de</strong>l</strong> Dique (2010).<br />
» 7
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
ducción, intercambio y uso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to para la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
cómo se dan los procesos institucionales<br />
y los recursos técnicos,<br />
financieros y humanos<br />
para su estudio y abordaje.<br />
Se le suma al <strong>de</strong>bate el<br />
hecho <strong>de</strong> que, como plantea<br />
<strong>La</strong>mpis (2013, p. 19), «la noneutralidad<br />
<strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia y su<br />
relación con difer<strong>en</strong>tes posturas<br />
políticas, como <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />
<strong>de</strong> la realidad, hac<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> tema <strong>de</strong><br />
las <strong>de</strong>finiciones un punto álgido<br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> intercambio<br />
<strong>en</strong>tre ci<strong>en</strong>cia y política pública<br />
(…) y (…) <strong>de</strong>finir <strong>de</strong> una manera<br />
o <strong>de</strong> otra un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o pue<strong>de</strong><br />
implicar evid<strong>en</strong>ciar o <strong>de</strong>scartar<br />
como irrelevantes sus efectos<br />
e implicaciones». Se han establecido<br />
los factores que obstaculizan<br />
el uso <strong>de</strong> información<br />
y conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y las<br />
barreras estructurales para la coproducción,<br />
intercambio y uso<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to; y aunque ha<br />
aum<strong>en</strong>tado la producción <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastre, la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />
a partir <strong>de</strong> ella aún es muy baja<br />
a la vez que sigu<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tando<br />
las pérdidas asociadas (Spiekermann<br />
et al., 2015).<br />
<strong>La</strong>s brechas exist<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
que ver <strong>en</strong> cómo los hallazgos<br />
<strong>de</strong> las investigaciones<br />
son trasladados a las políticas<br />
y programas, con las difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lo que las<br />
personas comunes y corri<strong>en</strong>tes<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre una am<strong>en</strong>aza, o<br />
cómo dim<strong>en</strong>sionan el <strong>de</strong>sarrollo<br />
y las medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
o mitigación. De otro lado, el<br />
mismo autor indica que el conocimi<strong>en</strong>to<br />
producido por las<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s técnicas no le sirve<br />
a los niveles locales porque<br />
supuestam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca<br />
capacidad técnica para interpretar<br />
estudios y tomar <strong>de</strong>cisiones.<br />
Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> esta problemática<br />
el mismo autor plantea<br />
la necesidad <strong>de</strong> reconocer que<br />
pue<strong>de</strong> ocurrir lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
••<br />
<strong>La</strong> información existe,<br />
pero se ignora su exist<strong>en</strong>cia.<br />
••<br />
El conocimi<strong>en</strong>to está<br />
disponible pero no se usa <strong>de</strong><br />
manera efectiva por falta <strong>de</strong><br />
capacidad para implem<strong>en</strong>tar<br />
el conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la política<br />
y <strong>en</strong> la práctica.<br />
••<br />
El conocimi<strong>en</strong>to existe,<br />
pero no hay habilidad para<br />
seleccionar la información correcta<br />
para <strong>de</strong>cisiones o propósitos<br />
específicos.<br />
••<br />
<strong>La</strong> forma como se transforma<br />
el conocimi<strong>en</strong>to no es<br />
ina<strong>de</strong>cuada y por tanto sus<br />
aplicaciones prácticas tampoco<br />
lo son.<br />
••<br />
El conocimi<strong>en</strong>to está disponible,<br />
se usa <strong>de</strong> manera<br />
efectiva, pero toma mucho<br />
tiempo <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er efecto.<br />
••<br />
El conocimi<strong>en</strong>to está disponible,<br />
se usa <strong>de</strong> manera efectiva,<br />
pero es anulado por el increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la vulnerabilidad.<br />
••<br />
Existe incapacidad <strong>de</strong> las<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s para comunicar el<br />
conocimi<strong>en</strong>to que produc<strong>en</strong> y<br />
transforman.<br />
••<br />
Existe incapacidad <strong>en</strong><br />
las comunida<strong>de</strong>s porque no<br />
pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que se les<br />
«transfiere», o porque sus producciones<br />
domésticas, valores,<br />
cre<strong>en</strong>cias y m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s no<br />
son t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta.<br />
Para cerrar, es preciso <strong>de</strong>cir<br />
que quizás la causa estructural<br />
que imposibilita la coproducción<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />
por tanto su ag<strong>en</strong>cia es, como<br />
indica <strong>La</strong>tour, que se emplea<br />
un l<strong>en</strong>guaje tan técnico que<br />
hace cada vez más indiscutible<br />
cualquier tema <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, por<br />
tanto, es m<strong>en</strong>os probable int<strong>en</strong>tar<br />
a<strong><strong>de</strong>l</strong>antar cualquier clase<br />
<strong>de</strong> cuestionami<strong>en</strong>to. En esta<br />
misma línea, la arrogancia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
l<strong>en</strong>guaje sin duda pue<strong>de</strong> ser la<br />
causa <strong>de</strong> que la g<strong>en</strong>te pierda<br />
interés y compet<strong>en</strong>cia para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />
g<strong>en</strong>era exclusión y anula<br />
la posibilidad <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate<br />
político <strong>en</strong> torno al tema.<br />
Por ello, los ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>berían<br />
ser capaces <strong>de</strong> «volver<br />
a traer» para po<strong>de</strong>r hablar <strong>en</strong><br />
«asamblea» <strong>de</strong> los problemas<br />
que, como el <strong>riesgo</strong>, afectan a las<br />
comunida<strong>de</strong>s. Volver el tema<br />
político es fundam<strong>en</strong>tal para<br />
reducir el <strong>riesgo</strong> pues mi<strong>en</strong>tras<br />
se mant<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong><br />
lo ci<strong>en</strong>tífico o técnico no t<strong>en</strong>drá<br />
esa posibilidad. También es<br />
necesario que las instituciones<br />
amplí<strong>en</strong> la visión y busqu<strong>en</strong><br />
nuevas formas alternativas <strong>de</strong><br />
consulta y <strong>de</strong> participación que<br />
vincul<strong>en</strong> las preocupaciones<br />
reales <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te. Entonces, se<br />
trata <strong>de</strong> ser capaces <strong>de</strong> mirar a<br />
ambos lados, al <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia y<br />
al <strong>de</strong> la cre<strong>en</strong>cia, para volver a<br />
estar interesados.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Banco Mundial (2012). Análisis<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia.<br />
Un aporte para la construcción<br />
<strong>de</strong> políticas públicas. Bogotá,<br />
Colombia: Banco Mundial.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República<br />
(2012). Ley 1523. Diario Oficial<br />
(48411). Bogotá.<br />
--<br />
Douglas, M. (1992). Risk and<br />
Blame: Essays in Cultural Theory.<br />
Cap 1. London: Routledge.<br />
--<br />
International Fe<strong>de</strong>ration of Red<br />
Cross and Red Cresc<strong>en</strong>t Societies<br />
(2014). World Disasters Report.<br />
Focus on Culture and Risk.<br />
Lyon, Francia.<br />
--<br />
Jasanoff, S. (2004). Or<strong>de</strong>ring<br />
knowledge, or<strong>de</strong>ring society.<br />
En: Jasanoff, S. (Ed) States of<br />
knowledge: The co-production of<br />
sci<strong>en</strong>ce and social or<strong>de</strong>r. Traducción<br />
al castellano (2004). (PP. 13-<br />
45). New York: Routledge.<br />
--<br />
<strong>La</strong>mpis, A. (2013). Vulnerabilidad<br />
y adaptación al cambio climático:<br />
<strong>de</strong>bates acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad y su medición.<br />
Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Geografía: Revista<br />
Colombiana <strong>de</strong> Geografía, 22 (2).<br />
--<br />
<strong>La</strong>tour, B. (1991). Nunca fuimos<br />
mo<strong>de</strong>rnos. Arg<strong>en</strong>tina: Siglo XXI<br />
Editores.<br />
--<br />
<strong>La</strong>tour, B. (1991). <strong>La</strong> tecnología<br />
es la sociedad hecha para que<br />
dure. En: Domènech, M. &Tirado<br />
F.J., (Eds). Sociología simétrica.<br />
Ensayos sobre ci<strong>en</strong>cia, tecnología<br />
y sociedad (PP. 109-142). Traducción<br />
1998. Barcelona: Editorial<br />
Gedisa.<br />
--<br />
<strong>La</strong>tour, B. (1999). <strong>La</strong> esperanza <strong>de</strong><br />
Pandora. Traducción 2001. Barcelona,<br />
España: Editorial Gedisa.<br />
--<br />
<strong>La</strong>tour, B. (2005), From Realpolitik<br />
to Dingpolitik or How to<br />
Make Things Public. En <strong>La</strong>tour,<br />
B. & Weibel, P., (Eds). Making<br />
things public; atmospheres of<br />
<strong>de</strong>mocracy. (PP. 14-41) Cambridge,<br />
Mass: MIT Press.<br />
--<br />
<strong>La</strong>tour, B. (2005). Re<strong>en</strong>samblando<br />
lo social. Una introducción a<br />
la teoría <strong><strong>de</strong>l</strong> actor red. Traducción<br />
2008. Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina:<br />
Ediciones Manantial SRL.<br />
--<br />
<strong>La</strong>w, J. (2004). After method,<br />
mess in social sci<strong>en</strong>ce research.<br />
New York: Routledge, Taylor &<br />
Francis Group.<br />
--<br />
Shapin S. (1995). Una bomba<br />
circunstancial. <strong>La</strong> tecnología literaria<br />
<strong>de</strong> Boyle. Cua<strong>de</strong>rnos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Seminario. 1 (1) (PP. 41-84).<br />
--<br />
Spiekermann R., et al. (2015).<br />
The disaster knowledge matrix,<br />
reframing and evaluating the<br />
knowledge chall<strong>en</strong>ges in disaster<br />
risk reduction. International Journal<br />
of Disaster Risk Reduction.<br />
--<br />
Tonkonoff Costantin, S. E. (2012).<br />
<strong>La</strong>s funciones sociales <strong><strong>de</strong>l</strong> crim<strong>en</strong><br />
y el castigo. Una comparación<br />
<strong>en</strong>tre las perspectivas <strong>de</strong><br />
Dürkheim y Foucault. Sociológica,<br />
77(27), 109–142. Retrieved<br />
from http://search.ebscohost.<br />
com.bdigital.ces.edu.co:2048/<br />
login.aspx?direct=true&db=fua<br />
&AN=86957638&lang=es&site<br />
=ehost-live&scope=site<br />
8 »
Ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to responsables<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Claudia Miguel Ortega 1<br />
<strong>La</strong> Ley 1523 <strong>de</strong> 2012 que <strong>de</strong>fine<br />
las políticas colombianas <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres sosti<strong>en</strong>e que «(…) la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> es responsabilidad<br />
<strong>de</strong> todas las autorida<strong>de</strong>s<br />
y <strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />
colombiano» (p. 13). Encu<strong>en</strong>tro<br />
extremadam<strong>en</strong>te fascinante que<br />
bajo esta afirmación literalm<strong>en</strong>te<br />
se nos obligue, al m<strong>en</strong>os, a un<br />
tipo <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
un precepto legal, sobre todo<br />
cuando <strong>en</strong> varios fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la<br />
sociedad se percib<strong>en</strong> índices<br />
preocupantes <strong>de</strong> irresponsabilidad<br />
como <strong>en</strong> la paternidad y la<br />
maternidad, <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> la<br />
salud, <strong>en</strong> el trato a la <strong>en</strong>fermedad,<br />
<strong>en</strong> la protección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />
a la vida y el respeto <strong>de</strong> la<br />
misma, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> movilidad,<br />
<strong>en</strong>tre otros. Así pues, plasmar el<br />
s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la responsabilidad taxativam<strong>en</strong>te<br />
fr<strong>en</strong>te a un tema <strong>en</strong><br />
particular son palabras mayores.<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres es un fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo<br />
árido, agreste, duro como<br />
la roca. Allí solo hay antiguos<br />
problemas <strong>de</strong> difícil solución<br />
que durante lustros, décadas,<br />
han requerido que ese s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> responsabilidad colectiva<br />
poco a poco comi<strong>en</strong>ce a zanjar<br />
un nuevo camino <strong>de</strong> conductas<br />
sociales, mol<strong>de</strong>adas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
perspectiva <strong>de</strong> los atributos <strong>de</strong> la<br />
gobernabilidad y la gobernanza,<br />
como la única ruta posible para<br />
1 Abogada <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Atlántico,<br />
especialista <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho administrativo <strong>de</strong> la<br />
Universidad Libre Seccional Atlántico. Profesional<br />
especializado <strong><strong>de</strong>l</strong> distrito <strong>de</strong> Barranquilla, con<br />
amplia experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la aplicación <strong>de</strong> la normativa<br />
que regula la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la administración<br />
distrital. Participó <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción humanitaria <strong>en</strong> la situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre<br />
<strong>de</strong>cretada <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010 con motivo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña, con funciones <strong>de</strong> coordinación<br />
administrativa <strong>en</strong> esta área. Correo: cmiguel@barranquilla.gov.co<br />
/ Twitter @claumigor<br />
la construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible.<br />
Al respecto, el Plan <strong>de</strong> Manejo<br />
Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> Barranquilla (2015) sosti<strong>en</strong>e<br />
que:<br />
Ent<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do la Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres como<br />
una política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo “indisp<strong>en</strong>sable<br />
para asegurar la<br />
sost<strong>en</strong>ibilidad, la seguridad territorial,<br />
los <strong>de</strong>rechos e intereses<br />
colectivos, mejorar la calidad<br />
<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las poblaciones y<br />
las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong>”<br />
(Ley 1523/2012) y [como] un<br />
proceso social <strong>en</strong> el que todos<br />
somos responsables, la propuesta<br />
<strong>de</strong> su manejo requiere<br />
<strong>de</strong> dos atributos: uno es la gobernabilidad,<br />
vista esta como<br />
aquella capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />
para respon<strong>de</strong>r y actuar <strong>en</strong> los<br />
diversos fr<strong>en</strong>tes y situaciones, y<br />
el otro atributo, la gobernanza,<br />
que alu<strong>de</strong> a estructurar ese proceso<br />
social capaz <strong>de</strong> comunicar,<br />
id<strong>en</strong>tificar roles y <strong>de</strong>finir la responsabilidad<br />
<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
actores <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso; cuando<br />
se conjugan una gobernabilidad<br />
estatal confiable fr<strong>en</strong>te a la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y una gobernanza<br />
ori<strong>en</strong>tada a fijar responsabilida<strong>de</strong>s<br />
con los roles institucionales<br />
y comunitarios muy<br />
bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos y esclarecidos,<br />
se logra así, una construcción<br />
social <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y su <strong>gestión</strong>, y<br />
se materializa como el proceso<br />
social que finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alcance<br />
al espíritu <strong>de</strong> la ley 1523 <strong>de</strong><br />
2012 (p. 10).<br />
<strong>La</strong> acción ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to<br />
responsable aplicada individual<br />
o grupalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier<br />
órbita, ya sea la estatal, social,<br />
educativa, gubernam<strong>en</strong>tal, comunitaria<br />
o empresarial ti<strong>en</strong>e el<br />
efecto <strong>de</strong> la gota <strong>de</strong> agua que<br />
cae y cae l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te hasta llegar<br />
a horadar la piedra. <strong>La</strong> responsabilidad,<br />
<strong>de</strong> la mano con la perseverancia,<br />
son dos cualida<strong>de</strong>s con<br />
las que se pued<strong>en</strong> sortear terr<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> tránsito complicados <strong>en</strong><br />
las organizaciones, don<strong>de</strong> es una<br />
constante <strong>en</strong>contrarse con la indifer<strong>en</strong>cia,<br />
la incompr<strong>en</strong>sión, la<br />
miopía y la sor<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes<br />
y directivos; estas dificulta<strong>de</strong>s<br />
obstaculizan la concreción <strong>de</strong><br />
los procesos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el país.<br />
<strong>La</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
corresponsabilidad, <strong>de</strong> interacción<br />
múltiple o pluralismo interactivo<br />
con miras a construir<br />
re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gobernanza, nos conv<strong>en</strong>ce<br />
<strong>de</strong> la gran valía que ti<strong>en</strong>e<br />
para la organización el trabajo<br />
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado <strong>de</strong> formular el<br />
plan <strong>de</strong> la<strong>de</strong>ras, muy específico,<br />
muy técnico. Este plan estuvo a<br />
cargo <strong>de</strong> un pequeño grupo <strong>de</strong><br />
profesionales, capaces <strong>de</strong> diseñar<br />
conjuntam<strong>en</strong>te una estrategia<br />
<strong>de</strong> proceso social <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
para garantizar el tan sonado<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, que no es<br />
nada difer<strong>en</strong>te a la necesidad <strong>de</strong><br />
estar conv<strong>en</strong>cidos <strong>de</strong> que, <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong>tre todos <strong>de</strong>bemos<br />
participar <strong>de</strong> manera comprometida<br />
para así garantizar la<br />
perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el territorio que<br />
ocupamos.<br />
También es cierto que luego<br />
<strong>de</strong> varios años <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />
profesional <strong>en</strong> estos terr<strong>en</strong>os<br />
germinan y prosperan la<br />
creatividad y la recursividad<br />
como dos gran<strong>de</strong>s cualida<strong>de</strong>s,<br />
que aunadas a la responsabilidad<br />
permit<strong>en</strong> hallar nuevas propuestas<br />
que —a manera <strong>de</strong> hilo<br />
conductor— dan salida a los<br />
multidim<strong>en</strong>sionales laberintos<br />
<strong>de</strong> problemas que pres<strong>en</strong>tan los<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/0PDoZd<br />
Mapa <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas<br />
la<strong>de</strong>ra occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />
Barranquilla<br />
«(...) <strong>en</strong> la tercera parte <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />
urbano <strong>de</strong> la ciudad [Barranquilla],<br />
la cual compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una superficie <strong>de</strong><br />
3.044 hectáreas y don<strong>de</strong> se asi<strong>en</strong>tan<br />
75 barrios, los movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa<br />
repres<strong>en</strong>tan un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza<br />
constituyéndose <strong>en</strong> una problemática<br />
<strong>de</strong> inm<strong>en</strong>sas proporciones con alto costo<br />
social y fiscal».<br />
<strong>en</strong>tes territoriales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />
como es el caso <strong>de</strong> la am<strong>en</strong>aza<br />
socionatural por movimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> masa <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Barranquilla.<br />
Así, <strong>en</strong> la tercera parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
territorio urbano <strong>de</strong> la ciudad, la<br />
cual compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una superficie<br />
<strong>de</strong> 3 044 hectáreas y don<strong>de</strong> se<br />
asi<strong>en</strong>tan 75 barrios, los movimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> masa repres<strong>en</strong>tan<br />
un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza consti-<br />
» 9
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
10 »<br />
tuyéndose <strong>en</strong> una problemática<br />
<strong>de</strong> inm<strong>en</strong>sas proporciones con<br />
alto costo social y fiscal.<br />
Para at<strong>en</strong><strong>de</strong>rla, <strong>en</strong>tre noviembre<br />
<strong>de</strong> 2013 y mayo <strong>de</strong> 2014<br />
se llevaron a cabo varias mesas<br />
técnicas <strong>en</strong> las que participaron<br />
el Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da, la Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación,<br />
la Def<strong>en</strong>soría <strong><strong>de</strong>l</strong> Pueblo, la Unidad<br />
Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres (ungrd),<br />
el distrito <strong>de</strong> Barranquilla y la<br />
comunidad. Se concluyó que<br />
la problemática exigía un plan<br />
<strong>de</strong> manejo <strong>en</strong> el que quedaran<br />
integrados unos lineami<strong>en</strong>tos<br />
ori<strong>en</strong>tados por la ungrd como<br />
máximo órgano <strong>de</strong> dirección <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres.<br />
¿Cómo hacer este plan?<br />
y ¿cuánto costaba<br />
hacerlo?<br />
Fueron interrogantes válidos<br />
planteados durante la reunión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Distrital <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2014. <strong>La</strong><br />
respuesta a estos interrogantes<br />
fue surgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los aportes<br />
colectivos <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>tes;<br />
los <strong><strong>de</strong>l</strong>egados <strong><strong>de</strong>l</strong> Servicio<br />
Geológico Colombiano (sgc)<br />
com<strong>en</strong>taron acerca <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia<br />
que v<strong>en</strong>ían apoyando<br />
<strong>en</strong> Bucaramanga y los municipios<br />
<strong>de</strong> Cáqueza y Soacha <strong>en</strong><br />
Cundinamarca, con esc<strong>en</strong>arios<br />
similares. Igualm<strong>en</strong>te, nos compartieron<br />
la manera <strong>en</strong> la que<br />
se v<strong>en</strong>ía haci<strong>en</strong>do el ejercicio <strong>de</strong><br />
acompañami<strong>en</strong>to al plan <strong>de</strong> trabajo<br />
<strong>en</strong> estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />
A<strong>de</strong>más, se habló sobre la<br />
necesidad <strong>de</strong> fijar compromisos<br />
como solicitar al sgc acompañami<strong>en</strong>to<br />
y apoyo para la apropiación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
estudio <strong>de</strong> Zonificación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza<br />
por movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa<br />
<strong>de</strong> las la<strong>de</strong>ras occid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Barranquilla<br />
a escala 1:5 000 (2011),<br />
con el fin <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tarlo<br />
<strong>en</strong> la estructuración <strong><strong>de</strong>l</strong> plan<br />
<strong>de</strong> manejo para el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />
movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa.<br />
No obstante, <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to<br />
se sabía que estas acciones<br />
por sí solas no bastaban<br />
puesto que no era muy preciso<br />
quiénes se apropiarían <strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo<br />
y acompañami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
geoci<strong>en</strong>tífico solicitado<br />
al sgc. De hecho, dado que<br />
las ci<strong>en</strong>cias geológicas son áreas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> saber y <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> bastante<br />
complejas, se hizo necesario hacer<br />
obligatoria la tarea a través <strong>de</strong><br />
un acto administrativo que ord<strong>en</strong>ara<br />
integrar un comité para<br />
estructurar el plan <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong><br />
las la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> Barranquilla, con el<br />
fin <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> este instrum<strong>en</strong>to<br />
una herrami<strong>en</strong>ta dinamizadora<br />
que g<strong>en</strong>erara la obligatoriedad<br />
y el compromiso institucional<br />
para realizar el proyecto.<br />
Fue así que se expidió el Decreto<br />
0473 <strong>de</strong> 2014 «Por medio<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cual se integra comité para<br />
estructurar el Plan <strong>de</strong> Acción<br />
Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> Barranquilla y se dictan otras<br />
disposiciones», como un acto<br />
<strong>de</strong> autoridad que dispuso la<br />
integración <strong>de</strong> un comité que<br />
estructurara un plan <strong>de</strong> manejo<br />
para el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> la am<strong>en</strong>aza<br />
provocada por movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />
masa asociados a am<strong>en</strong>azas por<br />
inundación <strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra occid<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> Barranquilla, con el apoyo<br />
y acompañami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> sgc. Es<br />
<strong>de</strong>cir, el proyecto se realizaría<br />
<strong>en</strong> una modalidad novedosa<br />
que no significaba una cuantiosa<br />
contratación para la <strong>en</strong>tidad<br />
territorial.<br />
En agosto <strong>de</strong> 2014 se iniciaron<br />
las mesas técnicas <strong>de</strong> trabajo<br />
integradas con un equipo<br />
interdisciplinario <strong>de</strong> funcionarios<br />
y contratistas vinculados al<br />
distrito <strong>de</strong> Barranquilla <strong>en</strong> sus diversas<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
distritales. En el transcurso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
proceso fluyeron la creatividad y<br />
la recursividad <strong>de</strong> la que se hace<br />
Cortesía Claudia Miguel Ortega<br />
«Poco a poco, <strong>de</strong> reunión <strong>en</strong> reunión, se g<strong>en</strong>eró una sinergia <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, saberes,<br />
experi<strong>en</strong>cias y aportes, que <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que avanzó el tiempo fueron <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do<br />
cada vez más el trabajo. De igual modo, se llegó a experim<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>sespero, preocupación,<br />
cierto escepticismo y también agobio por el peso <strong>de</strong> la responsabilidad».<br />
gala cuando hemos trabajado<br />
<strong>en</strong> áreas que históricam<strong>en</strong>te no<br />
han gozado <strong>de</strong> prepon<strong>de</strong>rancia<br />
<strong>en</strong> las ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> gobierno,<br />
como es el caso <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>. En consecu<strong>en</strong>cia, nos vimos<br />
avocados a la coordinación<br />
<strong>de</strong> un proceso <strong>en</strong> el cual, si bi<strong>en</strong><br />
se t<strong>en</strong>ía claram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finido el<br />
objetivo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Decreto<br />
0473 <strong>de</strong> 2014, inicialm<strong>en</strong>te<br />
hubo titubeos para abordar la<br />
tarea <strong>en</strong> los aspectos relacionados<br />
con el cronograma metodológico<br />
dada la complejidad<br />
<strong>de</strong> la temática. Así, tratándose<br />
<strong>de</strong> una am<strong>en</strong>aza socionatural, la<br />
estrategia propuesta <strong>de</strong>bía cont<strong>en</strong>er<br />
medidas <strong>de</strong> corto, mediano<br />
y largo plazo coher<strong>en</strong>tes con<br />
los compon<strong>en</strong>tes ambi<strong>en</strong>tales,<br />
biofísicos, financieros y sociales<br />
incorporados al plan.<br />
Poco a poco, <strong>de</strong> reunión<br />
<strong>en</strong> reunión, se g<strong>en</strong>eró una sinergia<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, saberes,<br />
experi<strong>en</strong>cias y aportes, que<br />
<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que avanzó el<br />
tiempo fueron <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do<br />
cada vez más el trabajo. De igual<br />
modo, se llegó a experim<strong>en</strong>tar<br />
<strong>de</strong>sespero, preocupación, cierto<br />
escepticismo y también agobio<br />
por el peso <strong>de</strong> la responsabilidad.<br />
Hubo mesas técnicas <strong>de</strong><br />
largas horas <strong>en</strong> las que solo se<br />
escuchaban las palabras propias<br />
<strong>de</strong> la terminología <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> masa <strong>de</strong> Barranquilla<br />
como <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos,<br />
geología, geomorfología, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />
topografía, arcillas expansivas,<br />
formación Perdices,<br />
estructura urbana, <strong>de</strong> manera<br />
que se s<strong>en</strong>tía la d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />
aquellos temas. Para muchos<br />
<strong>en</strong> las mesas estos asuntos repres<strong>en</strong>taban<br />
un acercami<strong>en</strong>to<br />
profesional a un tema nuevo<br />
y <strong>de</strong>sconocido hasta el mom<strong>en</strong>to.<br />
Uno <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong><br />
estos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo fue<br />
g<strong>en</strong>erar «(…) una propuesta<br />
<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>imitación <strong>de</strong> polígonos<br />
<strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza por barrio, a partir<br />
<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza; alta<br />
y muy alta, media y baja, observándose<br />
que algunas zonas<br />
altas y muy altas sobrepasan los<br />
límites barriales, esto se estableció<br />
así priorizando el criterio <strong>de</strong><br />
inestabilidad». (Plan <strong>de</strong> Manejo<br />
Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong><br />
Barranquilla, 2015, p. 17).<br />
Concertados y <strong>de</strong>finidos<br />
muchos criterios, finalm<strong>en</strong>te<br />
se obtuvo un trabajo bi<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tado<br />
propuesto para<br />
ejecutar durante 16 años que<br />
correspond<strong>en</strong> a cuatro períodos<br />
<strong>de</strong> la administración local, al cual<br />
había que asegurarle nacimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> la vida jurídica mediante otro<br />
instrum<strong>en</strong>to legal que lo adop-
tara. Para ello, se expidió el Decreto<br />
0959 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2015<br />
«por medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se adopta<br />
el plan <strong>de</strong> manejo integral <strong>de</strong> la<strong>de</strong>ras<br />
<strong>de</strong> barranquilla y se dictan<br />
otras disposiciones».<br />
A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> primero <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2016 inició <strong>en</strong> Colombia<br />
un nuevo período<br />
constitucional para alcal<strong>de</strong>s<br />
y gobernadores por lo que,<br />
cumplida la parte <strong>de</strong> formulación<br />
y adopción <strong><strong>de</strong>l</strong> plan <strong>de</strong><br />
manejo integral <strong>de</strong> las la<strong>de</strong>ras<br />
<strong>de</strong> Barranquilla, al actual mandatario<br />
local le compete el<br />
iniciar su ejecución mediante<br />
la incorporación <strong>en</strong> el Plan <strong>de</strong><br />
Desarrollo Distrital 2016-2019.<br />
A modo <strong>de</strong> conclusión,<br />
pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que este ejercicio<br />
<strong>de</strong>ja bu<strong>en</strong>as reflexiones: 1)<br />
el proceso no fue objeto <strong>de</strong><br />
una cuantiosa contratación;<br />
2) las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s necesariam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> construir su propia<br />
gobernanza interior a partir<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> respeto y la validación <strong>de</strong> la<br />
experi<strong>en</strong>cia y el conocimi<strong>en</strong>to<br />
profesional específico <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso<br />
humano; 3) trabajando<br />
con el ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
responsabilidad, perseverancia<br />
y gota a gota se podrá horadar<br />
la piedra <strong>de</strong> la voluntad política<br />
ya que, finalm<strong>en</strong>te, esta ti<strong>en</strong>e<br />
que ce<strong>de</strong>r a los intereses g<strong>en</strong>erales<br />
<strong>en</strong> cuanto al <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres se refiere, y porque al<br />
fin y al cabo fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sastre<br />
la naturaleza no discrimina; 4)<br />
<strong>de</strong>bido al resultado positivo<br />
y exitoso <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia<br />
vale la p<strong>en</strong>a que el ejercicio<br />
se replique, <strong>de</strong> hecho, actualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> la administración se<br />
está trabajando la misma metodología<br />
para la construcción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Plan Distrital <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo; 5) participar <strong>en</strong> la<br />
gestación y materialización <strong>de</strong><br />
estos procesos ha sido satisfactorio,<br />
compartir la experi<strong>en</strong>cia<br />
a través <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te artículo<br />
es muy gratificante.<br />
El regreso <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña<br />
El país se prepara para la inmin<strong>en</strong>te<br />
llegada <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
climático <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña a partir <strong>de</strong><br />
septiembre. <strong>La</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre<br />
<strong>de</strong>cretada <strong>en</strong> el país con<br />
ocasión <strong>de</strong> la fuerte temporada<br />
<strong>de</strong> lluvias pres<strong>en</strong>tada durante<br />
2010-2011 <strong>de</strong>jó duras lecciones<br />
registradas <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong><br />
<strong>investigación</strong> ord<strong>en</strong>ado por el<br />
Gobierno nacional, a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Fondo Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres a Fe<strong>de</strong>sarrollo,<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el libro Evaluación<br />
<strong>de</strong> los programas para<br />
la at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />
Niña 2010-2011 (2013), <strong>en</strong> el cual,<br />
como evid<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> diagnóstico<br />
<strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> la población<br />
antes <strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
fondo a través <strong>de</strong> la subcu<strong>en</strong>ta<br />
Colombia Humanitaria, quedó<br />
consignado:<br />
<strong>La</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> la mayoría<br />
<strong>de</strong> las poblaciones, tras el<br />
paso <strong><strong>de</strong>l</strong> F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la Niña,<br />
llegó a un nivel extremo: la pérdida<br />
<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales fue<br />
absoluta; el único acceso que t<strong>en</strong>ían<br />
a ropa, habitación y alim<strong>en</strong>tación<br />
era el que recibían <strong>de</strong> la<br />
ayuda humanitaria. [En cuanto a<br />
la] Inestabilidad política y social<br />
(…) era imposible que el poco<br />
personal con el que contaban<br />
algunos municipios pudiera<br />
respon<strong>de</strong>r a una ev<strong>en</strong>tualidad<br />
como la ocurrida (p. 4).<br />
Bajo estas circunstancias<br />
quedó al <strong>de</strong>snudo la situación<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />
humanos formales<br />
e informales <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong><br />
am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> inundación y/o<br />
movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa, como<br />
el caso <strong>de</strong> la gran la<strong>de</strong>ra <strong>de</strong><br />
Barranquilla. De igual modo se<br />
evid<strong>en</strong>ció la pobre infraestructura<br />
vial que t<strong>en</strong>ía el país.<br />
Durante la ola invernal<br />
2010-2011 el sgc <strong>de</strong>tectó 65<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) https://commons.wikimedia.org/wiki/File%3ACanal_<strong><strong>de</strong>l</strong>_(...)<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos activos<br />
<strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra, <strong>de</strong>bido a que<br />
para ese tiempo se <strong>en</strong>contraba<br />
<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a ejecución el estudio<br />
<strong>de</strong> zonificación <strong>de</strong> la am<strong>en</strong>aza.<br />
Esto permitió una oportuna e<br />
inmediata respuesta por parte<br />
<strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mom<strong>en</strong>to,<br />
que amparadas <strong>en</strong> la normativa<br />
cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el Decreto Legislativo<br />
4674 <strong>de</strong> 2010 ord<strong>en</strong>aron<br />
evacuación prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong> varias<br />
zonas. Así mismo, se dio aviso a<br />
empresas prestadoras <strong>de</strong> servicios<br />
públicos domiciliarios para<br />
activar planes <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia,<br />
sobre todo a las <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gasoducto.<br />
Un punto a favor para<br />
la ciudad es que, hasta la fecha,<br />
no se ha registrado ni una pérdida<br />
<strong>de</strong> vida humana por causa <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos por movimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> masa.<br />
<strong>La</strong> ciudad ya cu<strong>en</strong>ta con<br />
una larga historia por el complicado<br />
esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> masa. Como cualquier paci<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> psicoanálisis <strong>en</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> negación, no le queda más<br />
remedio que aceptar la realidad<br />
<strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad. A partir <strong>de</strong> la<br />
formulación <strong><strong>de</strong>l</strong> Plan <strong>de</strong> Manejo<br />
Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> Barranquilla, que acoge las<br />
disposiciones legales que <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> regula<br />
la Ley 1523/2012, se <strong>de</strong>be escribir<br />
una nueva historia que revierta<br />
los resultados manifestados <strong>en</strong><br />
la ola invernal 2010-2011, producto<br />
<strong>de</strong> fallas institucionales<br />
por errónea consi<strong>de</strong>ración a las<br />
restricciones y condiciones que<br />
podía ofrecer el terr<strong>en</strong>o.<br />
El regreso <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña<br />
repres<strong>en</strong>ta todo un reto <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> gobernabilidad y<br />
gobernanza para todos, pues<br />
«los <strong>de</strong>sastres no son ev<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> la naturaleza perse, sino el<br />
resultado <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong><br />
estilos o mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os inapropiados<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que no consi<strong>de</strong>ran<br />
la interrelación sociedadnaturaleza,<br />
y se manifiestan <strong>en</strong><br />
condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
creci<strong>en</strong>te» (Banco Mundial,<br />
2012, p. 3).<br />
Sin el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
estos atributos no po<strong>de</strong>mos<br />
pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r tampoco acercar<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y adaptación<br />
al cambio climático, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que «una política <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> exige acciones<br />
<strong>de</strong> carácter integral con los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático<br />
y sus estrategias <strong>de</strong> adaptación,<br />
vinculadas al ámbito sectorial y<br />
territorial» (ibíd. pp. 75-76), por<br />
lo que solo a partir <strong>de</strong> la a<strong>de</strong>-<br />
«<strong>La</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> las poblaciones, tras el paso <strong><strong>de</strong>l</strong> F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la Niña<br />
[años 2010-2011], llegó a un nivel extremo: la pérdida <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales fue absoluta; el<br />
único acceso que t<strong>en</strong>ían a ropa, habitación y alim<strong>en</strong>tación era el que recibían <strong>de</strong> la ayuda<br />
humanitaria». Evaluación <strong>de</strong> los programas para la at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña 2010-<br />
2011 (2013)<br />
» 11
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Cortesía Angie Guerrero Bayón<br />
12 »<br />
«El regreso <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña repres<strong>en</strong>ta todo un reto <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gobernabilidad y gobernanza para todos, pues "los <strong>de</strong>sastres<br />
no son ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la naturaleza perse, sino el resultado <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> estilos o mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os inapropiados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que<br />
no consi<strong>de</strong>ran la interrelación sociedad-naturaleza, y se manifiestan <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad creci<strong>en</strong>te"» (Banco<br />
Mundial, 2012, P. 3).<br />
cuada armonización <strong>de</strong> estos dos gran<strong>de</strong>s<br />
compon<strong>en</strong>tes, <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y cambio<br />
climático, será posible la planificación sost<strong>en</strong>ible<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> territorio <strong>en</strong>caminada a la protección<br />
<strong>de</strong> las futuras g<strong>en</strong>eraciones.<br />
A pesar <strong>de</strong> la situación complicada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>de</strong>sastre, el país avanzó con el marco legal<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> la Ley 1523/2013, con su <strong>en</strong>foque<br />
<strong>de</strong>:<br />
(…) <strong>gestión</strong> por procesos, que permite<br />
implem<strong>en</strong>tar la <strong>gestión</strong> <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />
transversal, e incluye así compet<strong>en</strong>cias y<br />
activida<strong>de</strong>s que otrora estaban separadas<br />
y <strong>en</strong>claustradas <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>tidad. A<strong>de</strong>más,<br />
el <strong>en</strong>foque por procesos es la herrami<strong>en</strong>ta<br />
metodológica más a<strong>de</strong>cuada al proceso<br />
que empieza por el conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
continúa como reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te<br />
se concreta <strong>en</strong> el manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre<br />
(Ley Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo, 2012, p. 10).<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, la transversalidad<br />
también posibilita la construcción <strong>de</strong><br />
gobernanza, pues estos procesos al interior<br />
<strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s oficiales privilegian<br />
la gobernanza como un mecanismo <strong>de</strong><br />
interrelación <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes niveles, que<br />
configuran un nuevo esquema ori<strong>en</strong>tado<br />
hacia la consolidación <strong>de</strong> un proceso social<br />
conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> gestionar<br />
el <strong>riesgo</strong> otorgando papeles vitales<br />
a los actores no estatales, y fortaleci<strong>en</strong>do<br />
re<strong>de</strong>s con capacida<strong>de</strong>s para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
acciones efectivas y tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong><br />
pro <strong><strong>de</strong>l</strong> bi<strong>en</strong>estar común.<br />
Pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos creer que las lecciones<br />
están apr<strong>en</strong>didas y que hay historias que<br />
no se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> repetir. Sin embargo, la experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña 2010-2011 aún no está<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> todo superada, sabemos que el tiempo<br />
marcha a una gran velocidad y las gestiones<br />
públicas jamás van parejas al paso <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo.<br />
<strong>La</strong>s alarmas están <strong>en</strong>c<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> el sur<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Atlántico, los <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra<br />
<strong>de</strong> Barranquilla se activan <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te al<br />
contacto con el agua, y la tierra continuará<br />
moviéndose. De cualquier modo, los niveles<br />
<strong>de</strong> responsabilidad aum<strong>en</strong>tan, se si<strong>en</strong>te<br />
activa la participación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
niveles <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno local <strong>en</strong> el asunto, y<br />
finalm<strong>en</strong>te va calando el principio <strong>de</strong> responsabilidad.<br />
Ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to responsables<br />
Hoy por hoy, <strong>en</strong> Colombia la responsabilidad<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> es<br />
una exig<strong>en</strong>cia legal. Más allá <strong>de</strong> esto, consi<strong>de</strong>ramos<br />
que con relación al tema <strong>de</strong>be<br />
haber un s<strong>en</strong>tido <strong><strong>de</strong>l</strong> ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> responsabilidad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como el<br />
criterio subjetivo <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> la sust<strong>en</strong>tabilidad<br />
<strong>de</strong> la especie humana, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
planeta y todas las formas <strong>de</strong> vida que lo<br />
habitan.<br />
Ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> responsabilidad<br />
sumado a la gobernanza, <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar un<br />
nuevo diálogo social <strong>de</strong> autorregulación,<br />
cooperación, solidaridad y cons<strong>en</strong>so por el<br />
respeto a los dictados <strong>de</strong> la naturaleza, que<br />
posibilite los medios instrum<strong>en</strong>tales para<br />
lograr la coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos <strong>en</strong> un mundo<br />
con mayor justicia territorial, <strong>en</strong> el que<br />
existan acuerdos equitativos <strong>en</strong>tre la pluralidad<br />
<strong>de</strong> intereses sociales y económicos, y<br />
don<strong>de</strong> las dinámicas <strong>de</strong> los cambios sean<br />
más b<strong>en</strong>ignas fr<strong>en</strong>te a la exist<strong>en</strong>cia humana.<br />
En un mundo don<strong>de</strong> <strong>en</strong> palabras <strong><strong>de</strong>l</strong> filósofo<br />
George Steiner:<br />
El dinero nunca ha gritado tan alto<br />
como ahora. El olor <strong><strong>de</strong>l</strong> dinero nos sofoca, y<br />
eso no ti<strong>en</strong>e nada que ver con el capitalismo<br />
o el marxismo. Cuando yo estudiaba la g<strong>en</strong>te<br />
quería ser miembro <strong><strong>de</strong>l</strong> Parlam<strong>en</strong>to, funcionario<br />
público, profesor… hoy incluso el niño<br />
huele el dinero, y el único objetivo ya parece<br />
que es ser rico. Y a eso se suma el <strong>en</strong>orme<br />
<strong>de</strong>sdén <strong>de</strong> los políticos hacia aquellos que<br />
no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dinero. Para ellos, solo somos unos<br />
pobres idiotas. Y eso Karl Marx lo vio con<br />
mucha anticipación. En cambio, ni Freud ni<br />
el psicoanálisis, con toda su capacidad <strong>de</strong><br />
análisis <strong>de</strong> los caracteres patológicos, supieron<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r nada <strong>de</strong> todo esto (Steiner,<br />
2016).<br />
Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />
--<br />
Alcaldía <strong>de</strong> Barranquilla (2015). Plan <strong>de</strong> Manejo<br />
Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Barranquilla.<br />
--<br />
Banco Mundial (2012). Análisis <strong>de</strong> la Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Colombia. Un aporte para la<br />
construcción <strong>de</strong> políticas públicas. Bogotá D.<br />
C., Colombia: Banco Mundial.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República. (2012). Ley 1523.<br />
Diario Oficial (48411). Bogotá.<br />
--<br />
Núñez, J. (2013). Evaluación <strong>de</strong> los programas<br />
para la at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />
Niña 2010-2011. Bogotá D. C., Colombia: Fe<strong>de</strong>sarrollo.<br />
--<br />
Steiner, G. (1 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2016). Estamos matando<br />
los sueños <strong>de</strong> nuestros niños. (H. Borja,<br />
<strong>en</strong>trevistador) El País <strong>de</strong> España.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
¿Vemos todo lo que se pue<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ir abajo?<br />
Nancy Velásquez Osorio 1<br />
<strong>La</strong> inestabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s tanto superiores<br />
como inferiores <strong>de</strong> algunas<br />
carreteras nacionales es una dificultad<br />
que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el sector transporte para<br />
garantizar el tránsito seguro <strong>en</strong> los corredores<br />
viales. Esta situación se resalta<br />
<strong>en</strong> las vías <strong>de</strong> la red nacional que fueron<br />
trazadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época prehispánica,<br />
y han sido ampliadas, corregidas,<br />
mant<strong>en</strong>idas, proyectadas y recorridas<br />
hasta hoy.<br />
Al pres<strong>en</strong>tarse un ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> remoción<br />
<strong>en</strong> masa por un <strong>de</strong>tonante como lo<br />
es la lluvia, se interrumpe el tránsito <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
corredor vial. Ante ello, el Estado ti<strong>en</strong>e la<br />
función <strong>de</strong> restablecer el paso <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>or<br />
tiempo posible y su operación normal,<br />
mediante la activación <strong>de</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia. El Instituto<br />
Nacional <strong>de</strong> Vías (Invias) cu<strong>en</strong>ta con una<br />
estructura emerg<strong>en</strong>te, con un conjunto<br />
<strong>de</strong> procesos, protocolos y equipos humanos<br />
y <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>tos que se activan<br />
ante el incid<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aquellos<br />
que <strong>de</strong> manera proactiva exist<strong>en</strong> para la<br />
prev<strong>en</strong>ción.<br />
<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to conlleva<br />
<strong>riesgo</strong>s para qui<strong>en</strong>es la ejecutan, <strong>de</strong> manera<br />
que la situación <strong>de</strong> peligro aum<strong>en</strong>ta<br />
<strong>en</strong> razón a las condiciones <strong>de</strong> inestabilidad<br />
que supon<strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza para<br />
qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> impacto.<br />
Por ello, la primera persona que respon<strong>de</strong><br />
es qui<strong>en</strong> más se ve comprometida,<br />
incluso, muy a pesar <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong><br />
seguridad que sean tomadas, <strong>en</strong> algunos<br />
procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y/o durante<br />
la rehabilitación, se pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />
afectaciones a personas, la pérdida <strong>de</strong><br />
vidas <strong>de</strong> operarios <strong>de</strong>dicados a estas<br />
labores y, <strong>en</strong> otras circunstancias, <strong>de</strong><br />
usuarios o transportadores que actúan<br />
como primer respondi<strong>en</strong>te, lo que termina<br />
por aum<strong>en</strong>tar el impacto negativo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ev<strong>en</strong>to.<br />
Dibujo elaborado por Julián Velásquez Osorio<br />
El dibujo ilustra el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> una segunda remoción <strong>en</strong><br />
masa <strong>en</strong> una vía <strong>de</strong> la red nacional. Dibujo elaborado por<br />
Julián Velásquez Osorio. Cortesía <strong>de</strong> Nancy Velásquez<br />
Osorio<br />
Estudiar los ev<strong>en</strong>tos y su manejo permit<strong>en</strong><br />
el avance <strong>en</strong> la práctica <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres; así, acontecimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>La</strong> F.m. (2016, junio 14). Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/UsPJZX<br />
como los ocurridos <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la vía Quibdó<br />
- Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín <strong>en</strong> el Kilómetro 112+0900<br />
sitio conocido como <strong>La</strong> Mansa, y <strong>en</strong> el kilómetro<br />
20 <strong>de</strong> la misma vía, son útiles para<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r las cad<strong>en</strong>as causales y mejorar<br />
prácticas. Sin embargo es necesario resaltar<br />
que ante la complejidad <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos, la<br />
urg<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> rescate y la incertidumbre <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos implicados,<br />
siempre se g<strong>en</strong>eran <strong>riesgo</strong>s.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, algunos ev<strong>en</strong>tos adversos<br />
g<strong>en</strong>eran pérdida <strong>de</strong> vidas, <strong>de</strong> maquinaria<br />
y <strong>de</strong> ecosistemas. El dibujo indica dos<br />
huellas <strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra: la primera marcada<br />
con estacas y cuya observación posibilita<br />
la realización <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
tales como cierres parciales <strong>de</strong> la vía —lo<br />
que seguram<strong>en</strong>te podría evitar pérdida <strong>de</strong><br />
vidas y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es—, y la segunda huella,<br />
1 Ing<strong>en</strong>iera civil <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Quindío, especialista<br />
<strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia para ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong> la Universidad Pontificia Bolivariana<br />
<strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, candidata a Msc Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo<br />
<strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares, Bogotá D. C., Colombia. Correo<br />
electrónico: navegando_nave07@yahoo.es<br />
Deslizami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tierra <strong>en</strong> el kilómetro 20 vía Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín – Quibdó, 9 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016.<br />
» 13
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
ubicada unos metros más arriba, pronostica<br />
una nueva remoción <strong>de</strong> material sin<br />
indicaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo <strong>en</strong> que pue<strong>de</strong><br />
ocurrir el <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, incertidumbre<br />
que podría <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>arse incluso durante<br />
las operaciones <strong>de</strong> rescate <strong>de</strong> un primer<br />
<strong>de</strong>rrumbe; a<strong>de</strong>más, esta situación no pue<strong>de</strong><br />
ser observable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la carretera, dado<br />
que hay puntos <strong>de</strong> avistami<strong>en</strong>to, incluso<br />
subterráneos y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, ocultos a la vista.<br />
Estamos ante el panorama <strong>de</strong> una<br />
dificultad a la que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el sector <strong>de</strong><br />
transporte por la inestabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s<br />
y cuyos impactos serían cada vez más<br />
recurr<strong>en</strong>tes dada la vulnerabilidad <strong>de</strong> la red<br />
vial nacional, ante el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su exposición<br />
por el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la pluviosidad<br />
<strong>en</strong> algunas regiones <strong><strong>de</strong>l</strong> país, <strong>de</strong> acuerdo<br />
con los pronósticos <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Hidrología,<br />
Meteorología y Estudios Ambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> Colombia (I<strong>de</strong>am). Esta circunstancia se<br />
atribuye al cambio climático y a la variabilidad<br />
climática, cuya ocurr<strong>en</strong>cia podría ser<br />
increm<strong>en</strong>tada por la pres<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
<strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña que <strong>en</strong> su última manifestación<br />
impactó severam<strong>en</strong>te al sector transporte<br />
durante los años 2010-2011.<br />
Exist<strong>en</strong> circunstancias observables <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
la óptica <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> un<br />
ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo. Lo primero es que las<br />
emerg<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> la red vial nacional, son visualizadas<br />
como una necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver<br />
el tránsito <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>or tiempo posible, interés<br />
no solo institucional sino también <strong>de</strong> los<br />
usuarios y transportadores que requier<strong>en</strong><br />
reactivar sus activida<strong>de</strong>s sin <strong>de</strong>mora. Ello<br />
origina exposiciones adicionales al ev<strong>en</strong>to,<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más que allí, <strong>en</strong><br />
ocasiones, la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s<br />
para evitar el tránsito no es bi<strong>en</strong> recibida.<br />
Hay consecu<strong>en</strong>cias que se g<strong>en</strong>eran<br />
a partir <strong>de</strong> lo que no vemos, que a su vez<br />
resultan difíciles <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to.<br />
Emerg<strong>en</strong>cias como la ocurrida <strong>en</strong> el<br />
kilómetro 20 <strong>de</strong> la vía Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín – Quibdó el<br />
día 9 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>en</strong> un segundo<br />
<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>tan víctimas<br />
mortales d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los que se <strong>en</strong>contraban<br />
qui<strong>en</strong>es at<strong>en</strong>dían un primer <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to<br />
al ser sorpr<strong>en</strong>didos por un nuevo alud <strong>de</strong><br />
tierra, ejemplifican estos obstáculos.<br />
Todo ello indica que a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas y vulnerabilida<strong>de</strong>s<br />
exist<strong>en</strong>tes es posible increm<strong>en</strong>tar<br />
las capacida<strong>de</strong>s estatales para actuar<br />
prev<strong>en</strong>tivam<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, si bi<strong>en</strong> la mitigación<br />
sobre las causas que originan el<br />
ev<strong>en</strong>to son claves, la experi<strong>en</strong>cia institucional<br />
para g<strong>en</strong>erar respuestas a<strong>de</strong>cuadas<br />
a las nuevas emerg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>be constituirse<br />
<strong>en</strong> una praxis <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los involucrados, <strong>en</strong> este caso<br />
<strong>en</strong> la infraestructura vial.<br />
14 »<br />
Reflexiones <strong>de</strong> la relación: ambi<strong>en</strong>te –<br />
sociedad - políticas públicas y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong><br />
Andrés Páez Ramírez<br />
<strong>La</strong>s capacida<strong>de</strong>s básicas para que el ser humano<br />
pueda <strong>de</strong>sarrollarse son: t<strong>en</strong>er una<br />
vida larga y saludable, disponer <strong>de</strong> educación<br />
y t<strong>en</strong>er acceso a los recursos necesarios<br />
para disfrutar <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> vida digno.<br />
Otras capacida<strong>de</strong>s incluy<strong>en</strong> la participación<br />
<strong>en</strong> la vida comunitaria y <strong>en</strong> la política <strong>de</strong><br />
la sociedad (pnud, 2005). <strong>La</strong> revolución<br />
industrial produjo el adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tecnologías<br />
po<strong>de</strong>rosas capaces <strong>de</strong> alterar <strong>de</strong><br />
manera rápida y radical el <strong>en</strong>torno físico y<br />
socioeconómico, <strong>de</strong> igual manera la capacidad<br />
tecnológica para transformar masivam<strong>en</strong>te<br />
la naturaleza vino acompañada por<br />
una fuerza socioeconómica igualm<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>rosa:<br />
la empresa privada (Jacobs, 1995).<br />
Entre tanto, la globalización se ha<br />
caracterizado por <strong>en</strong>ormes avances <strong>en</strong><br />
el campo <strong>de</strong> la tecnología, el comercio<br />
y las inversiones, así como por un impresionante<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la prosperidad<br />
<strong>de</strong> algunos individuos. En tal proceso, el<br />
Andrés Páez Ramírez - PGN<br />
progreso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo humano ha sido<br />
m<strong>en</strong>os importante y gran parte <strong>de</strong> los<br />
países más pobres han quedado a la zaga.<br />
<strong>La</strong>s ya marcadas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
humano <strong>en</strong>tre ricos y pobres van <strong>en</strong><br />
aum<strong>en</strong>to. Es cierto que el <strong>de</strong>sarrollo tecnológico<br />
que ha t<strong>en</strong>ido la humanidad ha<br />
sido <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s connotaciones, <strong>en</strong> cuanto<br />
a mejorar la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> todas<br />
las personas que habitan el planeta, pero<br />
«(...) algunos autores como Crutz<strong>en</strong> (2008) indican que nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el periodo Antropoc<strong>en</strong>o, mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la historia<br />
terrestre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que las activida<strong>de</strong>s humanas han t<strong>en</strong>ido un impacto global negativo significativo sobre los ecosistemas<br />
terrestres (siglo XVIII). En la imag<strong>en</strong> el río Cauca, Valle <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca, municipio <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Cali, corregimi<strong>en</strong>to Hormiguero.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
ese <strong>de</strong>sarrollo tecnológico y la<br />
inequidad <strong>en</strong> la distribución<br />
son dos factores que han impulsado<br />
al planeta a una <strong>de</strong>gradación<br />
ambi<strong>en</strong>tal (Field, 2006).<br />
Enrique Leff propone que para<br />
t<strong>en</strong>er un conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
relación hombre - naturaleza<br />
hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta tres<br />
tipos <strong>de</strong> razones (ambi<strong>en</strong>tales,<br />
utilitarias y sociales) ligadas al<br />
materialismo histórico, para<br />
así <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r la profundidad<br />
<strong>en</strong>tre ecología y antropología<br />
(Cervantes, R. & Fernán<strong>de</strong>z, A.<br />
2004).<br />
El conocimi<strong>en</strong>to occid<strong>en</strong>tal<br />
se ha construido sobre la base <strong>de</strong><br />
que la naturaleza no hace parte<br />
integral <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre, sino que<br />
está para el servicio <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo,<br />
para que este satisfaga las necesida<strong>de</strong>s<br />
físicas y <strong>de</strong> alguna manera<br />
también las espirituales. De esta<br />
concepción errónea y antropoc<strong>en</strong>trista<br />
surge con el correr <strong>de</strong><br />
los siglos, y <strong>en</strong> especial a finales<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx, la mayor crisis ambi<strong>en</strong>tal<br />
que haya <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado la<br />
humanidad, don<strong>de</strong> gran parte<br />
<strong>de</strong> esta (crisis socioambi<strong>en</strong>tal)<br />
pudo haberse evitado si los gobiernos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mundo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios<br />
<strong>de</strong> los años 70, hubieran <strong>de</strong>sarrollado<br />
y acogido d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
las políticas <strong>de</strong> Estado la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
De lo anterior, algunos<br />
autores como Crutz<strong>en</strong> (2008)<br />
indican que nos <strong>en</strong>contramos<br />
<strong>en</strong> el periodo Antropoc<strong>en</strong>o,<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la historia terrestre<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que las activida<strong>de</strong>s<br />
humanas han t<strong>en</strong>ido un impacto<br />
global negativo significativo<br />
sobre los ecosistemas<br />
terrestres (siglo xviii).<br />
El ac<strong>en</strong>tuado <strong>de</strong>terioro<br />
ambi<strong>en</strong>tal se evid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> problemas<br />
tan graves como: (i) el<br />
cambio climático, (ii) el efecto<br />
inverna<strong>de</strong>ro, (iii) la explosión<br />
<strong>de</strong>mográfica, (iv) el <strong>de</strong>sequilibrio<br />
<strong>de</strong> las cad<strong>en</strong>as tróficas, (v) el <strong>de</strong>sbalance<br />
y <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los ecosistemas<br />
(terrestres y marinos), (vi)<br />
la acidificación <strong>de</strong> los océanos,<br />
(vii) la crisis alim<strong>en</strong>taria y (viii) el<br />
recurso hídrico.<br />
<strong>La</strong> calamidad nacional<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña<br />
En conexidad con lo anteriorm<strong>en</strong>te<br />
señalado, al bajar <strong>de</strong><br />
escala a nivel país (Colombia),<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que este y su<br />
población fueron víctimas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña 1 acontecido<br />
<strong>en</strong>tre los años 2010 –<br />
2011 el cual <strong>de</strong>jó, <strong>de</strong> acuerdo<br />
a investigaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Banco<br />
Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo<br />
- bid y la Comisión Económica<br />
para América <strong>La</strong>tina y el Caribe<br />
- Cepal (2012), un total <strong>de</strong><br />
3.219.239 personas damnificadas;<br />
<strong>en</strong>tre la población <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos más afectados<br />
se ti<strong>en</strong><strong>en</strong>: Chocó, Magdal<strong>en</strong>a,<br />
Bolívar, Cauca, Sucre, Córdoba,<br />
<strong>La</strong> Guajira y Cesar.<br />
Debido a dicho f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
natural el país tuvo pérdidas<br />
por un valor <strong>de</strong> $11.2 billones<br />
<strong>de</strong> pesos (Ministerio <strong>de</strong><br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo<br />
Sost<strong>en</strong>ible, s.f.). De lo anterior,<br />
se pue<strong>de</strong> indicar que la crisis<br />
humanitaria y económica que<br />
g<strong>en</strong>eró no solo estuvo <strong>de</strong>terminada<br />
por la naturaleza misma<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, a ello habría<br />
que sumarle la inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
una normativa específicam<strong>en</strong>te<br />
dirigida a la temática refer<strong>en</strong>te<br />
a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
que para la fecha (años 2010<br />
– 2011) el país carecía.<br />
A su vez, es <strong>de</strong> anotar la<br />
ejecución <strong>de</strong> políticas inapropiadas<br />
y la aplicación inefici<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> las formas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> y<br />
administración <strong>de</strong> los recursos<br />
1 «<strong>La</strong> Administración Nacional Oceánica<br />
y Atmosférica <strong>de</strong> Estados Unidos – NOAA, por<br />
su sigla <strong>en</strong> inglés) ha calificado el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la<br />
Niña para el periodo julio-agosto 2010 a marzoabril<br />
2011 <strong>en</strong> categoría fuerte, lo cual lo ubica<br />
<strong>en</strong>tre los seis ev<strong>en</strong>tos más importantes <strong>de</strong> este<br />
tipo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1950 (…)» (BID & Cepal, 2012).<br />
Andrés Páez Ramírez - PGN<br />
En la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Boyacá, municipio <strong>de</strong> Rondón.<br />
naturales 2 <strong><strong>de</strong>l</strong> país por parte<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno c<strong>en</strong>tral, por<br />
más <strong>de</strong> cinco décadas. En este<br />
tiempo, se fueron abri<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> manera gradual puertas <strong>de</strong><br />
amplio espectro e int<strong>en</strong>sidad,<br />
con motores <strong>de</strong> cambio que<br />
<strong>de</strong>terminan hoy día una fuerte<br />
transformación <strong>de</strong> los paisajes<br />
(ecosistemas), y con esto, un<br />
cambio negativo sobre la estructura,<br />
función y dinámica<br />
<strong>de</strong> los mismos, lo cual conlleva<br />
a que el país haya perdido gran<br />
parte <strong>de</strong> los servicios ambi<strong>en</strong>tales<br />
(provisión, regulación y<br />
soporte) que estos (paisajes)<br />
prove<strong>en</strong>, 3 afectando <strong>de</strong> mane-<br />
2 «En Colombia <strong>de</strong> los 311 ecosistemas<br />
contin<strong>en</strong>tales y costeros exist<strong>en</strong>tes, el ecosistema<br />
contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> mayor área es el Bosque natural<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Zonobioma húmedo tropical <strong>de</strong> la Amazonía<br />
– Orinoquia con 29’388.782 ha, seguido por<br />
los Herbazales <strong><strong>de</strong>l</strong> peinobioma <strong>de</strong> la Amazonía –<br />
Orinoquia (6’972.311 ha), Bosques naturales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
litobioma <strong>de</strong> la Amazonía - Orinoquia (6.545.016<br />
ha), Bosques naturales <strong><strong>de</strong>l</strong> helobioma <strong>de</strong> la Amazonía<br />
– Orinoquia (6.167.279 ha) y Bosques naturales<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> orobioma bajo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s (5.188.863<br />
ha)» (Instituto <strong>de</strong> Hidrología, Meteorología y<br />
Estudios Ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Colombia – I<strong>de</strong>am,<br />
Ministerio <strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>te, Vivi<strong>en</strong>da y Desarrollo<br />
Territorial – MAVDT, et al. 2007).<br />
3 Ver Estado <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Contraloría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la República<br />
(2007 – 2008) y los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />
Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación: Ord<strong>en</strong>ación<br />
<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>cas hidrográficas (2007), Situación <strong>de</strong><br />
los Páramos <strong>en</strong> Colombia fr<strong>en</strong>te a la activida<strong>de</strong>s<br />
antrópicas y el cambio climático (2008), Páramos<br />
para la vida (2009), Bosques nacionales: soporte<br />
<strong>de</strong> diversidad biológica y cultural (2010), Inv<strong>en</strong>tario<br />
nacional <strong>de</strong> áreas protegidas <strong>de</strong> Colombia<br />
(2010), Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático <strong>en</strong> Colombia:<br />
Sistema Nacional Ambi<strong>en</strong>tal- Sina (2011)<br />
y Río Cauca: situacion actual, acciones para su<br />
recuperacion y proteccion por parte <strong>de</strong> las gobernaciones<br />
y corporaciones autónomas regionales<br />
(2015).<br />
ra directa a la población y especialm<strong>en</strong>te<br />
a los grupos sociales<br />
<strong>de</strong> bajos recursos económicos,<br />
a saber: (i) campesinos,<br />
(ii) comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as y<br />
(iii) negritu<strong>de</strong>s.<br />
Solo posterior a la calamidad<br />
nacional que supuso <strong>La</strong><br />
Niña (2010 - 2011) para el país,<br />
<strong>en</strong> abril <strong><strong>de</strong>l</strong> 2012, el Congreso <strong>de</strong><br />
la República expidió la Ley 1523<br />
<strong>de</strong> 2012 «Por la cual se adopta la<br />
Política Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se Establece<br />
el Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se<br />
dictan otras disposiciones». Esta<br />
ley <strong>en</strong> el artículo 1, parágrafo 1,<br />
<strong>de</strong>termina que:<br />
(…) <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
se constituye <strong>en</strong> una política <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo indisp<strong>en</strong>sable para<br />
asegurar la sost<strong>en</strong>ibilidad, la seguridad<br />
territorial, los <strong>de</strong>rechos<br />
e intereses colectivos, mejorar la<br />
calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las poblaciones<br />
y las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong><br />
(Congreso <strong>de</strong> la República, 2012).<br />
Aunado a lo anterior, la<br />
Ley 1450 <strong>de</strong> 2011, señaló que <strong>en</strong><br />
lo que se refiere a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, se implem<strong>en</strong>tará una<br />
política que promueva un cambio<br />
<strong>de</strong> cultura <strong>en</strong>caminado a<br />
la <strong>gestión</strong> prev<strong>en</strong>tiva y a tomar<br />
medidas que permitan anticipar<br />
y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los efectos adversos<br />
» 15
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
<strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> variabilidad y cambio<br />
climático. En este s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>sarrollará<br />
una estrategia sectorial <strong>de</strong> adaptación al<br />
cambio climático, <strong>en</strong> la que se id<strong>en</strong>tifiqu<strong>en</strong><br />
las am<strong>en</strong>azas, vulnerabilida<strong>de</strong>s y medidas <strong>de</strong><br />
adaptación que <strong>de</strong>ban ser implem<strong>en</strong>tadas<br />
(Congreso <strong>de</strong> la República, 2011; Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, 2012).<br />
Así mismo indicaba:<br />
(…) el ajuste a los Planes <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
Territorial (pot) para la incorporación<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, los procesos<br />
<strong>de</strong> reas<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>tificados para la<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la población afectada por la ola<br />
invernal 2010/2011, así como la ubicada <strong>en</strong><br />
zonas <strong>de</strong> alto <strong>riesgo</strong> no mitigable y aplicar<br />
instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> control urbano (pgn, 2012,<br />
pág. 11).<br />
Entre tanto, la Ley 1753 <strong>de</strong> 2015, <strong>en</strong> el<br />
artículo 155, señala la inclusión <strong><strong>de</strong>l</strong> Fondo<br />
<strong>de</strong> Adaptación <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong><br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres (sngrd)<br />
<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, hecho<br />
relevante <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> la estructuración<br />
y ejecución <strong>de</strong> proyectos relacionados con<br />
la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sastres y<br />
la adaptación al cambio climático.<br />
Como es posible observar, <strong>en</strong> teoría el<br />
país se ha v<strong>en</strong>ido preparando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año<br />
2012 <strong>en</strong> la estructuración <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd <strong>de</strong> cara<br />
a prev<strong>en</strong>ir y mitigar otros posibles efectos<br />
<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to como el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />
Niña ocurrido <strong>en</strong>tre los años 2010 – 2011.<br />
Así las cosas, dada la experi<strong>en</strong>cia que<br />
<strong>de</strong>jó el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el país, y consecu<strong>en</strong>te<br />
con ello, los ajustes realizados por el<br />
Gobierno nacional <strong>de</strong> cara a la promulgación<br />
y ejecución <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012,<br />
se esperaría que ante un próximo ev<strong>en</strong>to<br />
la nación y las instituciones estén <strong>en</strong><br />
la capacidad administrativa y económica<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlo, minimizando al máximo<br />
los <strong>de</strong>sastres que pudies<strong>en</strong> ocurrir y los<br />
damnificados que se tuvier<strong>en</strong>.<br />
Si bi<strong>en</strong> el país no <strong>de</strong>be oponerse al<br />
<strong>de</strong>sarrollo, es necesaria la reformulación o<br />
creación <strong>de</strong> nuevas políticas publicas integrales<br />
que coexistan con las Leyes 1523 <strong>de</strong><br />
2012 y 388 <strong>de</strong> 1997, políticas que no respondan<br />
solam<strong>en</strong>te al plano económico,<br />
sino que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo ambi<strong>en</strong>tal<br />
y social, como una prioridad <strong>de</strong> Estado,<br />
máxime si los ecosistemas son la base <strong>de</strong> la<br />
economía nacional y el soporte <strong><strong>de</strong>l</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />
humano.<br />
Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />
--<br />
BID & Cepal (2012). Valoración <strong>de</strong> daños<br />
y pérdidas: ola invernal <strong>en</strong> Colombia 2010-<br />
2011.<br />
--<br />
Cervantes, R. & Fernán<strong>de</strong>z, A. (2004). <strong>La</strong><br />
relación humanidad-naturaleza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> marxismo clásico fundador.<br />
PDF.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República. (2012). Ley 1523.<br />
Diario Oficial (48411). Bogotá.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República. (2011). Ley 1450.<br />
Diario Oficial (48102). Bogotá<br />
--<br />
Crutz<strong>en</strong>, P. (2008). A Pioneer on atmospheric<br />
chemistry and climate change<br />
in the anthropoc<strong>en</strong>e. Mainz, Alemania:<br />
Springer.<br />
--<br />
Field, B. (2006). Environm<strong>en</strong>tal economics:<br />
an introduction, 4th edition, McGraw Hill,<br />
(with Martha K. Field).<br />
--<br />
I<strong>de</strong>am – MAVDT, et al. (2007). Ecosistemas<br />
contin<strong>en</strong>tales, costeros y marinos <strong>de</strong><br />
Colombia.<br />
--<br />
Jacobs, M. (1995). The gre<strong>en</strong> economy. Environm<strong>en</strong>t,<br />
sustainable <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t and<br />
the politics of the future. United Kingdom.<br />
--<br />
Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo<br />
Sost<strong>en</strong>ible (s. f.). Plan Nacional <strong>de</strong><br />
Adaptación al Cambio Climático PNACC.<br />
Obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> https://www.minambi<strong>en</strong>te.<br />
gov.co/in<strong>de</strong>x.php/compon<strong>en</strong>t/cont<strong>en</strong>t/<br />
article?id=476:plantilla-cambio-climatico-32<br />
--<br />
PNUD. (2005). Informe <strong>de</strong> Desarrollo Humano.<br />
Publicado para el Programa <strong>de</strong> las<br />
Naciones Unidas para el Desarrollo. Ediciones<br />
Mundi-Pr<strong>en</strong>sa.<br />
Línea <strong>de</strong> acción y proyecto marco <strong>en</strong>focados<br />
a la doc<strong>en</strong>cia e <strong>investigación</strong> <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Bolonia, Usme<br />
Blanca Elvira Oviedo Torres MSc 1<br />
Carlos Eduardo Rodríguez Pineda<br />
PhD 2 El Programa Social Prosofi, <strong>de</strong> la Pontificia<br />
Universidad Javeriana, ha v<strong>en</strong>ido<br />
1 Ing<strong>en</strong>iera <strong>de</strong> sistemas, master sci<strong>en</strong>ce <strong>en</strong> geoci<strong>en</strong>cias –<br />
meteorología. Coordinadora <strong><strong>de</strong>l</strong> Programa Social Prosofi. Doc<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería, Pontificia Universidad Javeriana.<br />
E-mail: b.oviedo@javeriana.edu.co<br />
2 Ing<strong>en</strong>iero civil, magister <strong>en</strong> geotecnia, PhD <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />
civil. Profesor asociado <strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil,<br />
Pontificia Universidad Javeriana. E-mail: crodriguezp@javeriana.<br />
edu.co<br />
16 »<br />
trabajando <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> Bolonia, localidad<br />
<strong>de</strong> Usme, Bogotá d. c., <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
año 2010, por medio <strong>de</strong> proyectos académicos<br />
que aportan a procesos gestados<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la comunidad. El marco <strong>de</strong> los proyectos<br />
planteados <strong>en</strong>tre los años 2010 y<br />
el 2015, se da <strong>en</strong> seis líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong>finidas<br />
conjuntam<strong>en</strong>te con la comunidad<br />
por medio <strong>de</strong> procesos participativos.<br />
Iniciando el año 2015, la comunidad hace<br />
evid<strong>en</strong>te la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir proyectos<br />
<strong>en</strong>focados <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, lo<br />
que motiva a la creación <strong>de</strong> una séptima<br />
línea <strong>de</strong> acción.<br />
<strong>La</strong> nueva línea <strong>de</strong> acción, d<strong>en</strong>ominada<br />
Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo, da paso a<br />
la formulación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tradas<br />
<strong>en</strong> la evaluación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas naturales,<br />
<strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> vulnerabilidad física y<br />
social, así como <strong>en</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> proyectos<br />
más robustos que incluyan diagnósticos<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad y estrategias<br />
<strong>de</strong> mitigación. Se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre las estrategias<br />
<strong>de</strong> mitigación capacitaciones y
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
formación <strong>de</strong> la comunidad <strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />
autoconstrucción y <strong>de</strong> instalaciones eléctricas<br />
básicas.<br />
<strong>La</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>marcadas <strong>en</strong> esta<br />
línea <strong>de</strong> acción se a<strong><strong>de</strong>l</strong>antan como parte<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes asignaturas <strong>de</strong> los programas<br />
<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil y Arquitectura,<br />
principalm<strong>en</strong>te, así como <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> tesis <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Estudios<br />
Ambi<strong>en</strong>tales y Salud Pública.<br />
Este artículo pres<strong>en</strong>ta los anteced<strong>en</strong>tes<br />
académicos que dan lugar a la<br />
formulación <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> acción para<br />
Prosofi, Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo, y el<br />
<strong>en</strong>foque metodológico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual se<br />
está formulando la evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
Así mismo, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los alcances y los<br />
resultados <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s que se han<br />
v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrollando bajo la sombrilla <strong>de</strong><br />
esta nueva línea, <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> Bolonia,<br />
<strong>en</strong> don<strong>de</strong> la participación <strong>de</strong> la comunidad<br />
ha sido <strong>de</strong> gran importancia para la<br />
formulación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />
mitigación.<br />
Introducción<br />
Gráfico 1. Líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> Prosofi para el sector Bolonia, Usme<br />
Fu<strong>en</strong>te: Sandra Mén<strong>de</strong>z, 2010<br />
<strong>La</strong> Facultad <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería coordina el Programa<br />
Social Prosofi, Sabiduría al B<strong>en</strong>eficio<br />
<strong>de</strong> la Comunidad, el cual busca, por<br />
medio <strong>de</strong> proyectos académicos, fortalecer<br />
y/o crear capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
que permitan g<strong>en</strong>erar y sost<strong>en</strong>er<br />
procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo autogestionados<br />
(Prosofi, 2014).<br />
En el año 2010 Prosofi inició activida<strong>de</strong>s<br />
con comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>finió la estructura<br />
organizacional y estableció su plan<br />
estratégico. Entre los objetivos misionales<br />
promulgados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la proyección <strong>de</strong> la universidad<br />
hacia la sociedad; g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios<br />
<strong>de</strong> interdisciplinariedad e interinstitucionalidad;<br />
apoyo al <strong>en</strong>foque social <strong>de</strong><br />
la aca<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia, <strong>investigación</strong> y<br />
servicio; y por último, acompañar y fortalecer<br />
comunida<strong>de</strong>s.<br />
Prosofi trabaja articuladam<strong>en</strong>te con<br />
carreras <strong>de</strong> varias faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la Pontificia<br />
Universidad Javeriana estructurando<br />
proyectos <strong>en</strong>marcados <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> acción<br />
que se construy<strong>en</strong> con la comunidad<br />
<strong>de</strong> un territorio específico mediante<br />
la aplicación <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> las ci<strong>en</strong>cias<br />
sociales como lo son la <strong>investigación</strong>-participación-acción<br />
y la planeación prospectiva<br />
(Oviedo-Torres & Pérez, 2015).<br />
El territorio seleccionado por Prosofi<br />
para actuar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia es el sector<br />
<strong>de</strong> Bolonia, <strong>en</strong> la unidad <strong>de</strong> planeación<br />
zonal Gran Yomasa <strong>de</strong> la localidad<br />
<strong>de</strong> Usme. <strong>La</strong>s líneas <strong>de</strong> acción (Sandra<br />
Mén<strong>de</strong>z, 2010), construidas <strong>en</strong> el año<br />
2010 (ver gráfico 1) con la participación<br />
<strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> los 16 barrios que<br />
<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to compr<strong>en</strong>dían el sector<br />
Bolonia.<br />
<strong>La</strong> universidad aportó a las líneas <strong>de</strong><br />
acción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus funciones sustantivas y<br />
el voluntariado e, igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>contró<br />
un espacio para la labor social como apoyo<br />
y complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s y<br />
proyectos <strong>de</strong>sarrollados <strong>en</strong> el programa.<br />
Así mismo, este se fundam<strong>en</strong>tó <strong>en</strong><br />
cuatro principios, a saber: i) doc<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>investigación</strong> y servicio; ii) responsabilidad<br />
social universitaria y empresarial; iii)<br />
interdisciplinariedad e interinstitucionalidad,<br />
y iv) sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>gestión</strong> social<br />
participativa.<br />
El objetivo principal, relacionado con<br />
el cuarto principio, fue promover el interés<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y productividad <strong>de</strong> los<br />
individuos que, <strong>de</strong>bido a los esquemas<br />
culturales y a la política pública asist<strong>en</strong>cialista,<br />
basaban sus ingresos <strong>en</strong> subsidios<br />
y ayudas otorgadas por instituciones, <strong>en</strong><br />
un marco <strong>de</strong> no estigmatización <strong>de</strong> la<br />
población, así como <strong>en</strong> la inclusión social<br />
que se opone a la marginalización <strong>de</strong> las<br />
personas.<br />
Como estrategia coher<strong>en</strong>te, la estructuración<br />
<strong>de</strong> las líneas temáticas <strong>de</strong><br />
acción <strong><strong>de</strong>l</strong> programa fue el resultado <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
trabajo con pobladores <strong>de</strong> los barrios<br />
que se vincularon <strong>en</strong> la primera fase <strong>de</strong><br />
implem<strong>en</strong>tación, durante el año 2010.<br />
Algunos <strong>de</strong> estos barrios fueron: Rosal<br />
Mirador, San Andrés Alto, <strong>La</strong> Esperanza<br />
Sur, Bulevar Sur, Compostela I, Compostela<br />
II, Compostela III, Sierra Mor<strong>en</strong>a y El<br />
Bosque.<br />
Des<strong>de</strong> el año 2010 se han estructurado<br />
difer<strong>en</strong>tes proyectos que respond<strong>en</strong> a<br />
las líneas <strong>de</strong> acción y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, a las problemáticas<br />
<strong>de</strong>finidas por la comunidad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia. <strong>La</strong>s líneas <strong>de</strong> acción<br />
1, 2 y 6, que se observan <strong>en</strong> la gráfica 1,<br />
son las que más <strong>de</strong>sarrollo han t<strong>en</strong>ido<br />
puesto que, por su misma naturaleza, han<br />
permitido la realización <strong>de</strong> acciones, activida<strong>de</strong>s<br />
y proyectos que g<strong>en</strong>eran capacida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> las personas, organizaciones y<br />
microempresas <strong>de</strong> los barrios <strong><strong>de</strong>l</strong> sector.<br />
De manera especial, el acompañami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> participación y la<br />
asesoría perman<strong>en</strong>te a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />
los barrios, ha promovido la auto<strong>gestión</strong><br />
ante las instituciones públicas y privadas<br />
así como la consolidación <strong>de</strong> tejido social<br />
<strong>en</strong> torno a las juntas <strong>de</strong> acción comunal y<br />
lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> los barrios que hac<strong>en</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
territorio Bolonia.<br />
<strong>La</strong> forma <strong>en</strong> la que pue<strong>de</strong> participarse<br />
<strong>en</strong> los proyectos constituidos, d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong> acción, es a través <strong>de</strong> la<br />
doc<strong>en</strong>cia, la <strong>investigación</strong> y la ext<strong>en</strong>sión<br />
como, por ejemplo, la prestación <strong>de</strong> un<br />
servicio o realización <strong>de</strong> cursos no formales,<br />
y el voluntariado. Es así como doc<strong>en</strong>tes<br />
y estudiantes <strong>de</strong> diez faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />
universidad se han vinculado a los proyectos<br />
<strong>de</strong> Prosofi, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> asignaturas, gru-<br />
» 17
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
pos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, trabajos<br />
<strong>de</strong> grado o por interés personal,<br />
permiti<strong>en</strong>do que la aca<strong>de</strong>mia<br />
permee la sociedad <strong>de</strong> manera<br />
pertin<strong>en</strong>te y brin<strong>de</strong> soluciones<br />
a problemáticas reales y s<strong>en</strong>tidas<br />
por la comunidad.<br />
<strong>La</strong> selección <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />
<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, el diagnóstico<br />
participativo con la comunidad,<br />
la creación <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong><br />
acción, la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> proyectos,<br />
la <strong>gestión</strong> social y la evaluación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> programa hac<strong>en</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o que Prosofi propone<br />
para que la universidad llegue<br />
<strong>de</strong> manera oportuna y pertin<strong>en</strong>te<br />
a las comunida<strong>de</strong>s.<br />
Con la <strong>gestión</strong> social que<br />
se realiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el programa,<br />
parte fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
Prosofi y que permite la operatividad<br />
<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>-acción-participación,<br />
los pobladores <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te comunicación<br />
con el equipo social<br />
<strong>de</strong> Prosofi, que diariam<strong>en</strong>te<br />
recog<strong>en</strong> percepciones, necesida<strong>de</strong>s<br />
y problemáticas expuestas<br />
por la comunidad, a partir<br />
<strong>de</strong> las cuales se estructuran los<br />
proyectos. Esta comunicación<br />
se garantiza por medio <strong>de</strong> diálogos<br />
individuales y por aquellos<br />
que surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> espacios <strong>de</strong><br />
participación ciudadana como<br />
la Mesa Territorial <strong>de</strong> Bolonia,<br />
la Comisión Ambi<strong>en</strong>tal Local,<br />
la Mesa Basura Cero, el Consejo<br />
<strong>de</strong> Sabios y el Comité Local<br />
para Política Pública, <strong>en</strong>tre<br />
otros.<br />
Entre las temáticas expuestas<br />
por los pobladores se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong> manera recurr<strong>en</strong>te<br />
aquellas relacionadas<br />
con la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong><br />
especial con el conocimi<strong>en</strong>to,<br />
a través <strong>de</strong> la id<strong>en</strong>tificación<br />
<strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y la evaluación<br />
<strong>de</strong> la vulnerabilidad física y social,<br />
dado que la población se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubicada <strong>en</strong> zonas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, el territorio<br />
está cruzado por varias<br />
quebradas y las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
vivi<strong>en</strong>da no han sido construidas<br />
conforme a normas <strong>de</strong> sismo<br />
resist<strong>en</strong>cia.<br />
Es así como a partir <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
acompañami<strong>en</strong>to perman<strong>en</strong>te<br />
a la comunidad, se <strong>de</strong>tectó que<br />
era necesario <strong>de</strong>finir una séptima<br />
línea <strong>de</strong> acción que acogiera<br />
los proyectos <strong>de</strong> Gestión<br />
Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo tales como<br />
la evaluación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas naturales,<br />
el análisis <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
física y social, estrategias<br />
<strong>de</strong> mitigación dirigidas a mejorar<br />
la calidad <strong>de</strong> la vivi<strong>en</strong>da,<br />
capacitaciones, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Materiales y métodos<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> Gestión<br />
Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo nace <strong>de</strong> la<br />
expresión <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s<br />
s<strong>en</strong>tidas por la comunidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
sector Bolonia, <strong>en</strong>tre las cuales<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />
a. Interés por el conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> según las am<strong>en</strong>azas<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el territorio;<br />
am<strong>en</strong>azas fr<strong>en</strong>te a las cuales el<br />
territorio es vulnerable <strong>en</strong> alguna<br />
medida.<br />
b. Necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir esquemas<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, principalm<strong>en</strong>te por<br />
las am<strong>en</strong>azas asociadas con<br />
remociones <strong>en</strong> masa, inundaciones,<br />
inc<strong>en</strong>dios forestales e<br />
inseguridad.<br />
c. Disposición comunitaria<br />
por increm<strong>en</strong>tar su capacidad<br />
<strong>de</strong> respuesta para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
emerg<strong>en</strong>cias.<br />
d. Cuantificar la vulnerabilidad<br />
social <strong>de</strong> la población<br />
marginada, como resultado <strong>de</strong><br />
la <strong>gestión</strong> social realizada por<br />
Prosofi <strong>en</strong> el territorio.<br />
<strong>La</strong> figura 1 permite ilustrar<br />
las características predominantes<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia <strong>en</strong><br />
Usme.<br />
Como experi<strong>en</strong>cias previas<br />
a la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> esta séptima<br />
línea <strong>de</strong> acción <strong>en</strong>focada a la<br />
<strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, se<br />
han trabajado los sigui<strong>en</strong>tes<br />
proyectos: vivi<strong>en</strong>da digna, recuperación<br />
<strong>de</strong> quebradas, dise-<br />
ños participativos, escuela segura,<br />
formación <strong>en</strong> autoconstrucción<br />
y estudios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />
por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos.<br />
Proyecto vivi<strong>en</strong>da digna.<br />
Se creó <strong>en</strong> el año 2010 como<br />
parte <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> acción «2.<br />
Espacio Público, Vivi<strong>en</strong>da y<br />
Equipami<strong>en</strong>to Comunitario»,<br />
y como resultado <strong>de</strong> las sesiones<br />
<strong>de</strong> planeación prospectiva<br />
participativa realizadas con<br />
la comunidad. Así, difer<strong>en</strong>tes<br />
grupos manifestaron que, <strong>de</strong><br />
manera recurr<strong>en</strong>te, la calidad y<br />
la legalidad <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das era<br />
una problemática que se pres<strong>en</strong>taba<br />
<strong>en</strong> todos los barrios. El<br />
objetivo <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto era brindar<br />
asesoría técnica <strong>en</strong> aspectos<br />
asociados con la vivi<strong>en</strong>da<br />
que incidían <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las<br />
familias.<br />
<strong>La</strong> asignatura Proyecto Social<br />
Universitario, <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />
Civil, realiza diagnósticos estructurales<br />
a vivi<strong>en</strong>das a partir<br />
<strong>de</strong> la observación y mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ación<br />
<strong>de</strong> respuesta estructural<br />
<strong>de</strong> las mismas, con el acompañami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> un equipo social<br />
que establece el <strong>en</strong>lace con<br />
cada familia antes <strong>de</strong> la visita<br />
técnica y facilita la <strong>en</strong>trega <strong>de</strong><br />
los resultados.<br />
<strong>La</strong> carrera <strong>de</strong> Arquitectura,<br />
por su parte, realiza diagnósti-<br />
Figura 1. Fotografías <strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia<br />
Blanca Elvira Oviedo Torres<br />
Blanca Elvira Oviedo Torres<br />
18 »
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Cortesía <strong>de</strong> autores <strong><strong>de</strong>l</strong> artículo. Autor foto Juan Manuel Díaz Santamaría<br />
Figura 2. Fotografía <strong>de</strong> la quebrada Bolonia<br />
cos <strong>de</strong> habitabilidad <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das,<br />
<strong>de</strong>tectando posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> iluminación, v<strong>en</strong>tilación,<br />
manejo <strong>de</strong> espacios,<br />
corredores <strong>de</strong> circulación, salubridad,<br />
estructura y accid<strong>en</strong>talidad.<br />
<strong>La</strong>s visitas <strong>de</strong> arquitectura<br />
se iniciaron una vez se estableció<br />
contacto con el equipo<br />
social, tal y como se procura<br />
con cada disciplina que trabaja<br />
con Prosofi.<br />
En algunos semestres se<br />
han logrado integrar los resultados<br />
<strong>de</strong> las visitas técnicas <strong>de</strong><br />
ing<strong>en</strong>iería civil y las <strong>de</strong> arquitectura,<br />
lo que ha permitido<br />
elaborar diagnósticos conjuntos.<br />
De manera especial, <strong>en</strong> el<br />
segundo semestre <strong>de</strong> 2015, la<br />
carrera <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Industrial<br />
<strong>en</strong>riqueció los diagnósticos<br />
incluy<strong>en</strong>do recom<strong>en</strong>daciones<br />
<strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> las instalaciones<br />
eléctricas <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das visitadas.<br />
En alianza con la Secretaría<br />
Distrital <strong><strong>de</strong>l</strong> Hábitat, por medio<br />
<strong>de</strong> la Caja <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Popular,<br />
se propusieron 100 vivi<strong>en</strong>das<br />
para ser b<strong>en</strong>eficiarias <strong>de</strong> un subsidio<br />
<strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to, a partir<br />
<strong>de</strong> los informes elaborados por<br />
los estudiantes, <strong>de</strong> las cuales el<br />
10% cumplió con los requisitos<br />
para hacerse acreedoras.<br />
Recuperación <strong>de</strong> quebradas.<br />
Este proyecto fue formulado<br />
<strong>en</strong> la línea «3. Medio Ambi<strong>en</strong>te,<br />
Saneami<strong>en</strong>to Básico y<br />
Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible» <strong>en</strong> el año<br />
2012. El <strong>riesgo</strong> por inundación,<br />
junto con las problemáticas sociales<br />
asociadas al mal uso <strong>de</strong> la<br />
ronda <strong>de</strong> las quebradas Bolonia<br />
y Yomasa, dieron s<strong>en</strong>tido a este<br />
proyecto, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los habitantes<br />
<strong>de</strong> barrios aledaños a la quebrada<br />
aportaron las principales<br />
i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> educación<br />
<strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong><br />
cuerpos <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> un esquema<br />
colaborativo comunidaduniversidad<br />
(Mén<strong>de</strong>z, 2012). En<br />
la figura 2 se muestra una fotografía<br />
<strong>de</strong> la ronda <strong>de</strong> la quebrada<br />
Bolonia <strong>en</strong> un tramo que está<br />
afectado por la incorrecta disposición<br />
<strong>de</strong> residuos sólidos, lo cual<br />
increm<strong>en</strong>ta la vulnerabilidad<br />
por inundación y el <strong>riesgo</strong> por la<br />
cantidad <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das construidas<br />
cerca a los cuerpos <strong>de</strong> agua<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> sector.<br />
Diseños participativos.<br />
Este proyecto se crea <strong>en</strong> el año<br />
2011 con el objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />
i<strong>de</strong>as conjuntam<strong>en</strong>te con<br />
la comunidad, para el embellecimi<strong>en</strong>to<br />
y apropiación comunitaria<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> espacio público<br />
(parques y s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros peatonales)<br />
como parte <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />
acción «2. Vivi<strong>en</strong>da, Espacio<br />
Público y Equipami<strong>en</strong>to Comunitario»,<br />
ante la escases<br />
<strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> recreación y la<br />
oportunidad <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> las<br />
vías secundarias que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />
uso prioritariam<strong>en</strong>te peatonal.<br />
Se han realizado diseños<br />
participativos <strong>de</strong> parques para<br />
los barrios Compostela I, Compostela<br />
III, San Isidro y Yomasita.<br />
En el año 2015, se realizó el diseño<br />
e interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> parque El<br />
Curubo con la participación activa<br />
<strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> sector<br />
y estudiantes <strong>de</strong> arquitectura.<br />
En la interv<strong>en</strong>ción se unieron<br />
a la comunidad voluntarios<br />
<strong>de</strong> Rotaract, el equipo base <strong>de</strong><br />
Prosofi y el Colectivo Juv<strong>en</strong>il<br />
Guaguas Morochos (Prosofi). Se<br />
contó con el aporte <strong>de</strong> pinturas<br />
por parte <strong>de</strong> la Caja <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da<br />
Popular y con 450 arbustos<br />
donados por la Unidad Local<br />
<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Técnica y Agropecuaria<br />
(ulata) <strong>de</strong> la localidad <strong>de</strong><br />
Usme. Este proyecto fom<strong>en</strong>tó la<br />
participación ciudadana <strong>en</strong> procesos<br />
<strong>de</strong> auto<strong>gestión</strong> para hacer<br />
las obras a partir <strong>de</strong> los diseños.<br />
Escuela segura. El megacolegio<br />
i. e. d. Ofelia Uribe <strong>de</strong> Acosta<br />
ati<strong>en</strong><strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
2 700 niños <strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia<br />
y <strong>de</strong> barrios aledaños. En correspond<strong>en</strong>cia<br />
con la Carta <strong>de</strong><br />
la Niñez para la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres, dirigida a<br />
las instituciones educativas <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> Escuelas Seguras —<strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> se prioriza la at<strong>en</strong>ción a<br />
los niños al promulgar que «la<br />
protección <strong>de</strong> la niñez <strong>de</strong>be ser<br />
una prioridad antes, durante y<br />
<strong>de</strong>spués <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre» (Plataforma<br />
Global para la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres, 2011)—,<br />
se planteó <strong>en</strong> el año 2015 un<br />
esquema <strong>de</strong> capacitaciones <strong>en</strong><br />
primeros auxilios para doc<strong>en</strong>tes,<br />
padres <strong>de</strong> familia y directivos <strong>de</strong><br />
esta institución, a cargo <strong>de</strong> estudiantes<br />
<strong>de</strong> la asignatura Ger<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> Enfermería; iniciativa que<br />
logró la reactivación <strong><strong>de</strong>l</strong> comité<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el colegio. <strong>La</strong><br />
figura 3 pres<strong>en</strong>ta una jornada <strong>de</strong><br />
capacitación <strong>en</strong> primeros auxilios<br />
para doc<strong>en</strong>tes.<br />
Formación <strong>en</strong> autoconstrucción.<br />
Tradicionalm<strong>en</strong>te,<br />
las vivi<strong>en</strong>das se han construido<br />
mediante procesos <strong>de</strong> autoconstrucción<br />
—valga la redundancia—<br />
por etapas sin incluir<br />
estudios <strong>de</strong> suelos, diseño <strong>de</strong><br />
cim<strong>en</strong>taciones, diseños estructurales<br />
basados <strong>en</strong> vulnerabilidad<br />
sísmica y, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong><br />
los casos, ni lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> construcción.<br />
Lo anterior increm<strong>en</strong>ta la<br />
vulnerabilidad <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das<br />
ante las am<strong>en</strong>azas naturales, por<br />
lo que resulta pertin<strong>en</strong>te la formación<br />
<strong>de</strong> la comunidad <strong>en</strong> autoconstrucción<br />
<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />
Figura 3. Fotografía <strong>de</strong> una capacitación <strong>en</strong> primeros<br />
auxilios<br />
» 19
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
uno y dos pisos bajo la línea <strong>de</strong> acción «2.<br />
Vivi<strong>en</strong>da, Espacio Público y Equipami<strong>en</strong>to<br />
Comunitario».<br />
Este proyecto, creado <strong>en</strong> el año 2010,<br />
tuvo un doble <strong>en</strong>foque. El primero, relacionado<br />
con la forma <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong><br />
las vivi<strong>en</strong>das estructurado por etapas, la<br />
mayoría <strong>de</strong> veces por los dueños y/o vecinos,<br />
produci<strong>en</strong>do vivi<strong>en</strong>das con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> la calidad técnica y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
increm<strong>en</strong>tando la vulnerabilidad<br />
fr<strong>en</strong>te a sismos, <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, accid<strong>en</strong>talidad<br />
y salubridad.<br />
Esta situación hizo indisp<strong>en</strong>sable crear<br />
una estrategia <strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> la reducción<br />
<strong>de</strong> la vulnerabilidad física <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das,<br />
mediante la creación <strong><strong>de</strong>l</strong> Curso <strong>de</strong> Autoconstrucción,<br />
que t<strong>en</strong>ía por objetivo <strong>en</strong>señar<br />
a la población las técnicas <strong>de</strong> construcción<br />
<strong>en</strong> mampostería, y los requerimi<strong>en</strong>tos<br />
establecidos por la normativa <strong>en</strong> construcción<br />
sismo resist<strong>en</strong>te, el cual fue dictado por<br />
los estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil y arquitectura.<br />
Para impartir este curso se escribió una<br />
cartilla que sirvió <strong>de</strong> soporte técnico (Magallón-Gudiño,<br />
López, & Rodríguez, 2014).<br />
Igualm<strong>en</strong>te, la comunidad pudo complem<strong>en</strong>tar<br />
la formación a través <strong><strong>de</strong>l</strong> Curso <strong>en</strong><br />
Instalaciones Eléctricas Básicas a cargo <strong>de</strong><br />
estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería electrónica.<br />
El segundo <strong>en</strong>foque consistió <strong>en</strong> fortalecer<br />
las habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> los<br />
pobladores, increm<strong>en</strong>tando sus aptitu<strong>de</strong>s<br />
y, así mismo, aum<strong>en</strong>tando la posibilidad <strong>de</strong><br />
emplearse. Estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil <strong>de</strong><br />
últimos semestres fueron los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />
producir gran parte <strong><strong>de</strong>l</strong> material didáctico<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> curso, así como <strong>de</strong> dirigir la capacitación<br />
a la comunidad incluy<strong>en</strong>do visitas a<br />
los laboratorios <strong>de</strong> la universidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
se pusieron a prueba maquetas realizadas<br />
durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> curso <strong>en</strong> mesas vibratorias,<br />
y don<strong>de</strong> se verificó la consist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes mezclas y materiales.<br />
Estudio <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> Altos <strong><strong>de</strong>l</strong> Pino. <strong>La</strong> trayectoria <strong>de</strong> Prosofi,<br />
y el trabajo conjunto <strong>en</strong>tre la comunidad y<br />
la universidad, permitió que el presid<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> la Junta <strong>de</strong> Acción Comunal Barrio Altos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Pino contactara a Prosofi para que,<br />
como universidad, emitiera un concepto<br />
técnico acerca <strong>de</strong> la posibilidad <strong>de</strong> realizar<br />
obras <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s asociados<br />
con procesos <strong>de</strong> remoción <strong>en</strong> masa <strong>en</strong> un<br />
20 »<br />
área que colinda con el Parque Ecológico<br />
Distrital <strong>de</strong> Montaña Entr<strong>en</strong>ubes.<br />
Esta solicitud se at<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> el marco<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto <strong>de</strong> la línea «3. Medio Ambi<strong>en</strong>te,<br />
Saneami<strong>en</strong>to Básico y Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible»,<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> año 2014. Des<strong>de</strong> el quehacer<br />
académico e investigativo <strong><strong>de</strong>l</strong> programa <strong>de</strong><br />
Ing<strong>en</strong>iería Civil, se resolvió la problemática<br />
cumpli<strong>en</strong>do con los objetivos <strong>de</strong> la asignatura<br />
Proyecto Social Universitario con estudiantes<br />
<strong>de</strong> pregrado, estudiantes <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo<br />
internacional estudiantil <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería sin<br />
Fronteras, y mediante la realización <strong>de</strong> trabajos<br />
<strong>de</strong> grado. Como resultado <strong>de</strong> esta<br />
iniciativa se obtuvo el diseño <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />
estabilización que permitieron proteger a la<br />
comunidad expuesta.<br />
Definición <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> acción<br />
«Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo»<br />
<strong>La</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la<br />
comunidad, y <strong>de</strong> procesos participativos<br />
y <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> social, aportaron sufici<strong>en</strong>te<br />
información para la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
una nueva línea <strong>de</strong> acción por parte <strong>de</strong><br />
Programa Social Prosofi, dirigida a abordar<br />
el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> manera integral y focalizada.<br />
En este aspecto se <strong>de</strong>finieron proyectos<br />
c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y la prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aplicados a la comunidad<br />
objetivo, <strong>de</strong>finida por Prosofi. Así,<br />
por ejemplo, la línea <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
li<strong>de</strong>rada por el programa <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />
Civil, planteó como objetivo g<strong>en</strong>erar propuestas<br />
<strong>de</strong> mitigación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la comunidad<br />
analizada, motivo por el cual se<br />
formularon las sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s:<br />
••<br />
Elaboración <strong>de</strong> mapas <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza<br />
por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos e inundaciones.<br />
••<br />
Elaboración <strong>de</strong> mapas <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
física.<br />
••<br />
Elaboración <strong>de</strong> diagnósticos <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
social a nivel predial y barrial.<br />
••<br />
Estimación <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />
evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
••<br />
Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />
mitigación.<br />
••<br />
Desarrollo <strong>de</strong> proyectos para implem<strong>en</strong>tar<br />
las estrategias propuestas.<br />
En esta nueva línea el programa plantea<br />
<strong>de</strong>sarrollar un conjunto <strong>de</strong> proyectos<br />
(ver tabla 1) para ser ejecutados <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />
dos años, con base <strong>en</strong> los logros<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los proyectos anteriores.<br />
<strong>La</strong> metodología empleada involucra<br />
un fuerte trabajo y acompañami<strong>en</strong>to social<br />
para que la comunidad compr<strong>en</strong>da los<br />
alcances <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo académico, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da<br />
la importancia y se motive a g<strong>en</strong>erar dinámicas<br />
que conviertan las recom<strong>en</strong>daciones<br />
y diseños elaborados por la universidad <strong>en</strong><br />
obras y acciones dirigidas por ellos.<br />
Resultados<br />
Se creó una nueva línea <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> el<br />
Programa Social Prosofi d<strong>en</strong>ominada «7.<br />
Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo» <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la cual<br />
se plantearon, inicialm<strong>en</strong>te, cinco proyectos<br />
para <strong>de</strong>sarrollar <strong>en</strong> la localidad <strong>de</strong> Usme, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las solicitu<strong>de</strong>s e intereses<br />
<strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia. El gráfico<br />
2 conti<strong>en</strong>e el mapa <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> acción<br />
para Prosofi <strong>en</strong> el sector Bolonia.<br />
En esta línea <strong>de</strong> acción se logró vincular<br />
a investigadores, doc<strong>en</strong>tes y estudiantes<br />
<strong>de</strong> las faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería,<br />
Arquitectura y Diseño con el concurso<br />
<strong>de</strong> asignaturas como Proyecto Social Universitario<br />
<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Maestría <strong>en</strong><br />
Hidrosistemas, Proyecto Social Universitario<br />
<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> Sistemas, Proyecto <strong>de</strong><br />
Vivi<strong>en</strong>da Popular <strong>de</strong> Arquitectura, Doctorado<br />
<strong>en</strong> Arquitectura y trabajos <strong>de</strong> grado<br />
<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería civil.<br />
El estudio <strong>de</strong> Altos <strong><strong>de</strong>l</strong> Pino se <strong>de</strong>sarrolló<br />
<strong>en</strong> alianza con la junta <strong>de</strong> acción<br />
comunal, el Instituto Distrital <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Cambio Climático (Idiger),<br />
empresas privadas <strong><strong>de</strong>l</strong> sector y la Alcaldía<br />
Local <strong>de</strong> Usme.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>finió un proyecto<br />
piloto <strong>en</strong> el barrio El Curubo, <strong>en</strong><br />
Usme, <strong>en</strong> torno a la vulnerabilidad física,<br />
ambi<strong>en</strong>tal y social <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das. Doc<strong>en</strong>tes<br />
y estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil, arquitectura,<br />
trabajo social, odontología e ing<strong>en</strong>iería<br />
industrial aportaron diagnósticos<br />
estructurales <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das, respecto a<br />
las condiciones <strong>de</strong> habitabilidad y salubridad,<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad social y <strong>de</strong> salud, y<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> instalaciones<br />
eléctricas resid<strong>en</strong>ciales.<br />
Con estos diagnósticos se buscará para<br />
el año 2017, <strong>de</strong>terminar el grado <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
<strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> barrio, para
Tabla 1. Listado <strong>de</strong> proyectos iniciales para la línea <strong>de</strong> acción Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Proyecto Objetivo Logros Por hacer<br />
Geotecnia<br />
Análisis <strong>de</strong><br />
vulneravilidad social<br />
Reconocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
área <strong>de</strong> protección<br />
ambi<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> parque<br />
Entr<strong>en</strong>ubes<br />
Encontrar factores<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong><br />
vivi<strong>en</strong>das<br />
Encontrar factores<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
geotécnica y<br />
ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>bido a la<br />
minería <strong>en</strong> canteras<br />
Formular una propuesta <strong>de</strong> obra<br />
<strong>de</strong> mitigación para <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos y<br />
remoción <strong>en</strong> masa <strong>en</strong> el barrio Altos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Pino, localidad <strong>de</strong> Usme.<br />
Determinar los principales factores<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> social <strong>en</strong> el sector Bolonia<br />
<strong>de</strong> Usme y evaluar la vulnerabilidad<br />
asociada.<br />
Conocer nace<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> agua,<br />
especies vegetales y zonas que han<br />
sido invadidas para construcción<br />
<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da informal. Ofrecer<br />
información a la administración<br />
local que le permita realizar obras <strong>de</strong><br />
protección <strong>en</strong> la zona.<br />
Determinar los principales factores<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
sector Bolonia <strong>de</strong> Usme.<br />
Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r la problemática <strong>de</strong> las<br />
canteras <strong><strong>de</strong>l</strong> sector <strong>de</strong> Usme <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> geotécnico,<br />
ambi<strong>en</strong>tal y social.<br />
Se realizó un diseño <strong>de</strong> obra<br />
para mitigación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por<br />
<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tierra.<br />
Se ti<strong>en</strong>e información <strong>de</strong><br />
aproximadam<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong> familias.<br />
Se realizó un inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> nace<strong>de</strong>ros<br />
<strong>de</strong> agua.<br />
Se ti<strong>en</strong>e información estructural y<br />
arquitectónica <strong>de</strong> aproximad<strong>en</strong>te 90<br />
vivi<strong>en</strong>das.<br />
El sector ti<strong>en</strong>e varios talu<strong>de</strong>s que<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser estudiados.<br />
Determinar vulnerabilida<strong>de</strong>s y factores<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> social.<br />
Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> fauna y flora <strong><strong>de</strong>l</strong> parque<br />
Entr<strong>en</strong>ubes. Hacer un análisis <strong>de</strong><br />
imág<strong>en</strong>es satelitales <strong>de</strong> los últimos 50<br />
años con el objeto <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar las<br />
áreas <strong><strong>de</strong>l</strong> parque Entr<strong>en</strong>ubes que han<br />
sido afectadas y recuperadas.<br />
Determinar los principales factores<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
sector Bolonia <strong>de</strong> usme, con base <strong>en</strong> la<br />
información recolectada, y proponer<br />
un esquema <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción factible<br />
para la comunidad.<br />
Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> extracción<br />
<strong>de</strong> gravas, y otros, <strong>en</strong> las montañas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> sector urbano <strong>de</strong> Usme, <strong>en</strong>contrar<br />
vulnerabilida<strong>de</strong>s y proponer<br />
soluciones para evitar <strong>riesgo</strong>s<br />
asociados a <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos y factores<br />
ambi<strong>en</strong>tales. Involucrar el aspecto<br />
social.<br />
Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia.<br />
así obt<strong>en</strong>er mapas <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
y <strong>riesgo</strong> por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos<br />
mediante el uso <strong>de</strong> la metodología<br />
oficial <strong>de</strong>sarrollada por el<br />
Servicio Geológico Colombiano<br />
(Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />
- unal; Servicio Geológico<br />
Colombiano - sgc, 2015).<br />
El apoyo <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> social<br />
se ha t<strong>en</strong>ido <strong><strong>de</strong>l</strong> equipo<br />
base <strong>de</strong> Prosofi, que cu<strong>en</strong>ta<br />
con dos gestoras sociales y,<br />
ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, con practicantes<br />
profesionales <strong><strong>de</strong>l</strong> programa<br />
<strong>de</strong> Trabajo Social <strong>de</strong> la Universidad<br />
Minuto <strong>de</strong> Dios.<br />
Más <strong>de</strong> diez doc<strong>en</strong>tes y 130<br />
estudiantes han participado <strong>en</strong><br />
los proyectos <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> esta<br />
línea <strong>de</strong> acción, incluy<strong>en</strong>do una<br />
<strong>investigación</strong> doctoral <strong>en</strong> arquitectura<br />
que busca proponer<br />
construcción <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da con<br />
materiales <strong>en</strong> tierra para evitar<br />
las construcciones por etapas;<br />
práctica común <strong>en</strong> el sector<br />
dado los altos costos <strong>de</strong> la<br />
construcción <strong>en</strong> mampostería,<br />
y que redunda <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad ante sismos.<br />
A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
las difer<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> acción, se<br />
ha logrado reunir información<br />
fundam<strong>en</strong>tal para la elaboración<br />
<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
social <strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
110 familias, e información<br />
arquitectónica y/o estructural<br />
<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 90 vivi<strong>en</strong>das y 14<br />
diseños participativos <strong>de</strong> vías y<br />
parques. Sumado a esto, se han<br />
ofrecido cinco cursos <strong>de</strong> autoconstrucción<br />
<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />
uno y dos pisos, y <strong>de</strong> tres instalaciones<br />
eléctricas básicas.<br />
Respecto al compon<strong>en</strong>te<br />
ambi<strong>en</strong>tal, se realizaron estudios<br />
sobre la calidad <strong>de</strong> agua<br />
<strong>de</strong> las quebradas Bolonia y Yomasa,<br />
con el propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
los posibles usos. Del<br />
mismo modo, se trabajó con la<br />
comunidad <strong>en</strong> la preservación<br />
<strong>de</strong> las rondas.<br />
Discusión y conclusiones<br />
1. <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
es una temática pertin<strong>en</strong>te<br />
para <strong>de</strong>sarrollar <strong>en</strong> el aula <strong>de</strong><br />
clase, <strong>de</strong>bido a que involucra diversas<br />
áreas <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />
permite el trabajo interdisciplinar<br />
y trata aspectos relevantes<br />
<strong>en</strong> las dinámicas físicas y sociales<br />
que se dan <strong>en</strong> un territorio.<br />
2. Entre los principales factores<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la comunidad<br />
Gráfico 2. Líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> Prosofi para el sector<br />
Bolonia, Usme<br />
Fu<strong>en</strong>te: (Oviedo - Torres & Rodríguez - Pineda, 2016)<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia se <strong>en</strong>contró<br />
la vulnerabilidad física <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das,<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> malas<br />
prácticas <strong>de</strong> autoconstrucción.<br />
De ahí, que una <strong>de</strong> las principales<br />
estrategias <strong>de</strong> mitigación<br />
<strong>de</strong>finidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia<br />
contemple la capacitación, no<br />
solo <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> autoconstrucción<br />
sino también <strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Dichas estrategias<br />
requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> los aportes<br />
<strong>de</strong> estudiantes y profesores rea-<br />
» 21
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
lizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los cursos y proyectos<br />
<strong>de</strong> <strong>investigación</strong>.<br />
3. Aunque para la legalización<br />
<strong>de</strong> los barrios <strong><strong>de</strong>l</strong> sector el distrito<br />
a<strong><strong>de</strong>l</strong>antó estudios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
estos ya estaban <strong>de</strong>sactualizados<br />
y no cumplían con la normativa<br />
vig<strong>en</strong>te. Este vacío constituyó<br />
una v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad<br />
para que, a través <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong><br />
grado y los cursos <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />
civil, se participara <strong>en</strong> la actualización<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
validando la aplicabilidad <strong>de</strong> la<br />
metodología propuesta por el<br />
sgc (Universidad Nacional <strong>de</strong><br />
Colombia - unal; Servicio Geológico<br />
Colombiano - sgc, 2015).<br />
4. Proyectos interdisciplinares<br />
<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres permit<strong>en</strong> que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes programas académicos,<br />
los estudiantes <strong>de</strong> pregrado,<br />
posgrado y participantes<br />
<strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
aport<strong>en</strong> y particip<strong>en</strong> activam<strong>en</strong>te.<br />
5. Es necesario g<strong>en</strong>erar alianzas<br />
con la Administración Pública<br />
para que la universidad aporte<br />
a los procesos <strong>de</strong>sarrollados<br />
por el distrito o el Estado, con<br />
el objetivo <strong>de</strong> evitar que las universida<strong>de</strong>s<br />
reemplac<strong>en</strong> parcialm<strong>en</strong>te<br />
a las instituciones públicas<br />
<strong>en</strong> aspectos que no son <strong>de</strong><br />
su compet<strong>en</strong>cia y, a la vez, evitar<br />
que se dupliqu<strong>en</strong> esfuerzos.<br />
6. <strong>La</strong> sociedad <strong>de</strong>be participar<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los proyectos<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> apropiando conceptos<br />
y aportando historia y conocimi<strong>en</strong>to<br />
para garantizar el reconocimi<strong>en</strong>to<br />
y la recepción<br />
a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los procesos.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Consejo Directivo Universitario,<br />
Pontificia Universidad Javeriana.<br />
(2013). Acuerdo n. o 576 <strong><strong>de</strong>l</strong> 26 <strong>de</strong><br />
abril <strong>de</strong> 2013. Pontificia Universidad<br />
Javeriana. Bogotá, Colombia:<br />
Pontificia Universidad Javeriana.<br />
--<br />
Magallón-Gudiño, J. A., López,<br />
C. T., & Rodríguez, C. E. (2014).<br />
Cartilla <strong>de</strong> autoconstrucción<br />
para vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong> uno y dos pisos.<br />
Bogotá, Colombia: Prosofi.<br />
--<br />
Mén<strong>de</strong>z, S. (2012). Apropiación<br />
comunitaria para la conservación<br />
<strong>de</strong> quebradas <strong>en</strong> Bolonia, Usme.<br />
Bogotá, Colombia: Prosofi. Pontificia<br />
Universidad Javeriana.<br />
--<br />
Oviedo - Torres, B. E., & Rodríguez<br />
- Pineda, C. E. (2016). <strong>La</strong><br />
<strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> físico<br />
como elem<strong>en</strong>to dinamizador<br />
<strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> técnicas<br />
ing<strong>en</strong>ieriles <strong>en</strong> asignaturas <strong>de</strong><br />
pregrado y maestría <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />
civil. Encu<strong>en</strong>tro Internacional<br />
<strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />
Acofi. Cartag<strong>en</strong>a: Acofi.<br />
--<br />
Oviedo-Torres, B. E., & Pérez, B.<br />
C. (2015). Prosofi: Reflexión <strong>de</strong><br />
facultad que se convierte <strong>en</strong><br />
refer<strong>en</strong>te para la universidad.<br />
AIJ , 16-21.<br />
--<br />
Plataforma Global para la Reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres.<br />
(2011). carta <strong>de</strong> la niñez<br />
para la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres. Retrieved 10 <strong>de</strong> 07<br />
<strong>de</strong> 2016 from http://www.eird.<br />
org/escuelas-hospitales/ejemplo/campaign_files/cc.pdf<br />
--<br />
Prosofi. (2014). Programa Social<br />
Prosofi. Misión y visión .<br />
Retrieved 15 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> 2015 from<br />
https://sophia.javeriana.edu.<br />
co/prosofi/es/mision-vision<br />
--<br />
Sandra Mén<strong>de</strong>z, A. L. (2010).<br />
Planeación Estratégica <strong>de</strong> Prosofi<br />
2010-2016. Bogotá, Colombia:<br />
Pontificia Universidad<br />
Javeriana.<br />
--<br />
Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />
- UNAL; Servicio Geológico<br />
Colombiano - SGC.<br />
(2015). Guía metodológica para<br />
estudios <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza, vulnerabilidad<br />
y <strong>riesgo</strong> por movimi<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> masa. Colección Guías y Manuales<br />
Servicio Geológico Colombiano<br />
. Bogotá, Colombia.<br />
Bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />
comunida<strong>de</strong>s vulnerables<br />
Una experi<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín<br />
22 »<br />
Diana Cecilia Adarve<br />
Vargas 1<br />
<strong>La</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> están asociadas<br />
al conjunto <strong>de</strong> acciones ejemplares<br />
<strong>de</strong>sarrolladas para el mejorami<strong>en</strong>to<br />
constante y la prev<strong>en</strong>ción<br />
que, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />
una medida <strong>de</strong> mitigación restrictiva<br />
o prospectiva, evita la<br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un nuevo <strong>riesgo</strong><br />
<strong>en</strong> el territorio.<br />
1 Geóloga <strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Administración,<br />
Finanzas y Tecnología (Universidad Eafit), especialista<br />
<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Antioquia, maestrante <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares<br />
(Esing). Correo electrónico: dadarvev@hotmail.<br />
com<br />
El objetivo <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to<br />
es pres<strong>en</strong>tar una<br />
reflexión sobre el proceso <strong>de</strong><br />
construcción colectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el estudio <strong>de</strong><br />
caso «Programa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, conv<strong>en</strong>io usaidofda<br />
2 -A14-0026, “Mi casa<br />
como espacio seguro”», como<br />
refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
para una a<strong>de</strong>cuada <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> cuatro<br />
barrios <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, a sa-<br />
2 Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para el<br />
Desarrollo Internacional (USAID, por su sigla <strong>en</strong><br />
inglés) - The Office of U. S. Foreign Disaster Assistance<br />
(OFDA).<br />
ber: Santo Domingo Savio n.° 1<br />
y El Compromiso, <strong>de</strong> la comuna<br />
1, y Llanaditas y El Pinal <strong>de</strong><br />
la comuna 8 (ver ilustración 1).<br />
Introducción<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />
como un proceso social ori<strong>en</strong>tado<br />
al conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y al manejo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres (Ley 1523, 2012), busca<br />
mejorar las condiciones <strong>de</strong><br />
vida <strong>de</strong> las personas a través <strong>de</strong><br />
la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> acciones concretas<br />
que permitan vincular<br />
la participación <strong>de</strong> los actores<br />
que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminada<br />
comunidad. En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>as, las acciones empr<strong>en</strong>didas<br />
<strong>en</strong> la materia le han apostado<br />
a la mejora continua <strong>de</strong><br />
las estrategias y medidas que<br />
se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>en</strong> una comunidad<br />
para una a<strong>de</strong>cuada y oportuna<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
<strong>La</strong> apuesta ha sido por el<br />
mejorami<strong>en</strong>to o cualificación <strong>de</strong><br />
las bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, como aquellas medidas<br />
básicas necesarias que buscan<br />
disminuir las afectaciones a<br />
las comunida<strong>de</strong>s, ocasionadas<br />
por situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />
a partir <strong>de</strong> la participación comunitaria<br />
hacia la construcción<br />
colectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el territorio.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Cortesía Diana Adarve, fu<strong>en</strong>te USAID. Global Communities, s. f.<br />
Ilustración 1. Panorámica <strong>de</strong> los barrios b<strong>en</strong>eficiados con el programa<br />
El «Programa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, conv<strong>en</strong>io USAID-OFDA- A14-0026, "Mi casa como espacio seguro"», fue<br />
implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> cuatro barrios <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, a saber: Santo Domingo Savio I, El Compromiso, Llanaditas y El Pinal.<br />
Un aspecto clave a señalar<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> «Programa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres»<br />
es que fue <strong>de</strong>sarrollado<br />
a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque metodológico<br />
ori<strong>en</strong>tado al barrio que,<br />
<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> Fals Borda, se<br />
configura como un «bioespacio»<br />
don<strong>de</strong> se palpa la vida colectiva<br />
<strong>en</strong> su cotidianidad: «aparece<br />
como respuesta a procesos<br />
locales y regionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
social, económico y político que<br />
vinculan activida<strong>de</strong>s vitales <strong>de</strong><br />
producción y reproducción con<br />
los recintos <strong>en</strong> que se ejecutan y<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>rivan elem<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> continuidad social y diversidad<br />
cultural» (2000).<br />
Esta experi<strong>en</strong>cia es significativa<br />
<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que<br />
se convierte <strong>en</strong> un refer<strong>en</strong>te<br />
para la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
vulnerables, ya que vincula<br />
a la comunidad como actor<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
y ti<strong>en</strong>e la pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong><br />
ori<strong>en</strong>tar el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas<br />
que habitan los barrios localizados<br />
<strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> alto <strong>riesgo</strong><br />
<strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín.<br />
Hablar <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
permite reflexionar sobre el conocimi<strong>en</strong>to<br />
adquirido y la id<strong>en</strong>tificación<br />
<strong>de</strong> aquellos elem<strong>en</strong>tos<br />
que <strong>de</strong>terminan la pertin<strong>en</strong>cia y<br />
oportunidad <strong>de</strong> la acción <strong>de</strong>finida.<br />
Dorta, Martín, Romero y<br />
Simancas conceptualizan una<br />
bu<strong>en</strong>a práctica como un:<br />
(…) conjunto <strong>de</strong> acciones<br />
y procesos que adquier<strong>en</strong> un<br />
carácter ejemplar y <strong>de</strong>stacado.<br />
Son iniciativas viables técnica,<br />
social, ambi<strong>en</strong>tal, económica y<br />
financieram<strong>en</strong>te que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el<br />
objetivo <strong>de</strong> mejorar la calidad<br />
<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas, si<strong>en</strong>do el<br />
resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo efectivo y<br />
coordinado <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes sectores<br />
<strong>de</strong> la sociedad civil (2008).<br />
Esta <strong>de</strong>finición pres<strong>en</strong>tada<br />
id<strong>en</strong>tifica una bu<strong>en</strong>a práctica<br />
como un conjunto <strong>de</strong> acciones<br />
y procesos (<strong>de</strong> carácter<br />
ejemplar). Por su parte, la Organización<br />
Panamericana <strong>de</strong> la<br />
Salud (ops) amplía esta <strong>de</strong>finición<br />
<strong>en</strong> dos s<strong>en</strong>tidos: primero<br />
vincula principios, objetivos y<br />
procedimi<strong>en</strong>tos apropiados, y<br />
segundo, resalta la importancia<br />
<strong>de</strong> la eficacia y utilidad <strong>de</strong> estas<br />
prácticas <strong>en</strong> contextos concretos<br />
(ops, 2006), para el caso comunida<strong>de</strong>s<br />
vulnerables.<br />
<strong>La</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong><br />
reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>finirse como<br />
aquellas que se <strong>en</strong>caminan a la<br />
disminución <strong>de</strong> las condiciones<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes, es <strong>de</strong>cir, las<br />
que incorporan el mejorami<strong>en</strong>to<br />
constante y la prev<strong>en</strong>ción,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como una medida<br />
<strong>de</strong> mitigación restrictiva o<br />
prospectiva, dirigida a evitar un<br />
nuevo <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el territorio.<br />
De acuerdo con la Política<br />
Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />
<strong>de</strong> Desastres la planificación,<br />
inversión pública y el ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
ambi<strong>en</strong>tal territorial<br />
son los instrum<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales<br />
<strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción (Ley<br />
1523, 2012). «Mi barrio como<br />
espacio seguro» combina estos<br />
elem<strong>en</strong>tos, a través <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>foque<br />
<strong>de</strong> barrio que articula la<br />
participación <strong>de</strong> la comunidad<br />
y profundiza el conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> para la construcción<br />
<strong>de</strong> barrios seguros. Es clave<br />
resaltar que este proyecto se<br />
<strong>de</strong>sarrolló con el apoyo técnico<br />
y financiero <strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad<br />
<strong>de</strong> cooperación internacional<br />
y con actores <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> local<br />
que no hacían parte <strong>de</strong> la administración<br />
municipal.<br />
El marco normativo <strong>de</strong> la<br />
reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres<br />
Con la adopción <strong>de</strong> la Ley 1523<br />
<strong>de</strong> 2012, que establece la Política<br />
Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />
<strong>de</strong> Desastres, se <strong>de</strong>finieron nuevos<br />
conceptos que incorporan<br />
la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> basada <strong>en</strong><br />
procesos; allí, un resultado se<br />
alcanza efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cuando<br />
las activida<strong>de</strong>s y recursos se ejecutan<br />
<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un proceso.<br />
Es por esto que la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los<br />
procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />
manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
En cuanto a la reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, contempla las medidas<br />
<strong>de</strong> mitigación y prev<strong>en</strong>-<br />
» 23
24 »<br />
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
ción con el objetivo <strong>de</strong> «reducir<br />
la am<strong>en</strong>aza, la exposición<br />
y disminuir la vulnerabilidad<br />
<strong>de</strong> las personas, los medios<br />
<strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia, los bi<strong>en</strong>es, la<br />
infraestructura y los recursos<br />
ambi<strong>en</strong>tales, para evitar o minimizar<br />
los daños y pérdidas <strong>en</strong><br />
caso <strong>de</strong> producirse los ev<strong>en</strong>tos<br />
físicos peligrosos» (Congreso<br />
<strong>de</strong> la República, 2012, Art. 4).<br />
A su vez, el Decreto 308<br />
<strong>de</strong> 2016, por medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se<br />
adopta el Plan Nacional para la<br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
(pngrd), se construye con el objetivo<br />
<strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar las acciones<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado y <strong>de</strong> la sociedad civil<br />
<strong>en</strong> cuanto al conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />
el manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la política, para que<br />
estas contribuyan a la seguridad,<br />
bi<strong>en</strong>estar, la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />
las personas y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> territorio nacional (Presid<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> la República , 2016).<br />
El Marco <strong>de</strong> S<strong>en</strong>dai para la<br />
Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
2015-2030, adoptado <strong>en</strong> la<br />
Tercera Confer<strong>en</strong>cia Mundial<br />
<strong>de</strong> las Naciones Unidas celebrada<br />
<strong>en</strong> S<strong>en</strong>dai (Japón) <strong>en</strong> Marzo<br />
<strong>de</strong> 2015, precisa el compromiso<br />
<strong>de</strong> abordar la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y el aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los territorios;<br />
la prioridad n.° 3 se ori<strong>en</strong>ta<br />
a la inversión <strong>en</strong> la reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres para la<br />
resili<strong>en</strong>cia.<br />
A<strong>de</strong>más, prioriza las inversiones<br />
públicas y privadas para la<br />
prev<strong>en</strong>ción y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante medidas<br />
estructurales y no estructurales,<br />
es<strong>en</strong>ciales para aum<strong>en</strong>tar<br />
la resili<strong>en</strong>cia económica, social,<br />
sanitaria y cultural <strong>de</strong> las personas,<br />
las comunida<strong>de</strong>s, los países<br />
y sus bi<strong>en</strong>es, así como <strong><strong>de</strong>l</strong> medio<br />
ambi<strong>en</strong>te. Esas medidas impulsan<br />
la innovación, el crecimi<strong>en</strong>to<br />
y la creación <strong>de</strong> empleo, a la vez<br />
que son eficaces <strong>en</strong> función <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Cortesía Diana Adarve, fu<strong>en</strong>te USAID. Global Communities, s. f.<br />
costo y fundam<strong>en</strong>tales para salvar<br />
vidas, prev<strong>en</strong>ir y reducir las<br />
pérdidas, y asegurar la recuperación<br />
y rehabilitación efectivas<br />
(Organización <strong>de</strong> Naciones Unidas<br />
- onu, 2015).<br />
De lo anterior, se concluye<br />
que las acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
y mitigación hac<strong>en</strong> parte fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. En las sigui<strong>en</strong>tes<br />
líneas se <strong>de</strong>scribe una<br />
experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
<strong>en</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong>focada<br />
<strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción que está<br />
si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>sarrollada <strong>en</strong> la ciudad<br />
<strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín.<br />
«Programa <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to y<br />
reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres»<br />
El programa es li<strong>de</strong>rado por la<br />
organización no gubernam<strong>en</strong>tal<br />
(ong) internacional Global<br />
Communities, con los socios<br />
implem<strong>en</strong>tadores, a saber: la<br />
Universidad Pontificia Bolivariana,<br />
la Corporación Ayuda<br />
Humanitaria y la Fe<strong>de</strong>ración<br />
Nacional <strong>de</strong> Comerciantes<br />
(F<strong>en</strong>alco) Antioquia. Ellos han<br />
v<strong>en</strong>ido trabajando con actores<br />
públicos y privados para<br />
Ilustración 2. Mi casa como espacio seguro<br />
reducir la vulnerabilidad urbana<br />
fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> los<br />
barrios Santo Domingo Savio<br />
n.°1, El Compromiso, Llanaditas<br />
y El Pinal. «Con una inversión<br />
<strong>de</strong> más <strong>de</strong> un millón seteci<strong>en</strong>tos<br />
mil dólares, el programa<br />
ha impactado cerca <strong>de</strong> 56.304<br />
personas <strong>en</strong> forma directa e indirecta»<br />
(Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, 2016).<br />
Para seleccionar estos barrios<br />
b<strong>en</strong>eficiados se <strong>de</strong>finieron<br />
como criterios: i) la frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> la ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
y <strong>de</strong>sastres, ii) el periodo<br />
compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre el año 2001<br />
al 2015 por el Departam<strong>en</strong>to<br />
Administrativo <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong><br />
Riesgos <strong>de</strong> Desastres (dagrd),<br />
iii) la base <strong>de</strong> datos <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />
<strong>de</strong> Id<strong>en</strong>tificación y Clasificación<br />
<strong>de</strong> Pot<strong>en</strong>ciales B<strong>en</strong>eficiarios<br />
para Programas Sociales (Sisbén),<br />
y iv) la <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> calidad<br />
<strong>de</strong> vida (evc) 2015. Con base <strong>en</strong><br />
lo anterior, se id<strong>en</strong>tificaron los<br />
barrios con mayor incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa, inundaciones<br />
y otro tipo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos,<br />
particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las temporadas<br />
<strong>de</strong> lluvias que se pres<strong>en</strong>tan<br />
<strong>en</strong> la ciudad.<br />
El programa fue estructurado<br />
<strong>en</strong> tres líneas <strong>de</strong> trabajo,<br />
la primera se d<strong>en</strong>ominó «política<br />
y planeación <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong>s» que estuvo <strong>en</strong>caminada<br />
a fortalecer la capacidad<br />
<strong>de</strong> planificación y preparación<br />
<strong>de</strong> las organizaciones comunitarias<br />
<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y fom<strong>en</strong>tar las<br />
asociaciones público privadas<br />
(app), la segunda fue la «recuperación<br />
económica y sistemas<br />
<strong>de</strong> mercado» que pret<strong>en</strong>dió<br />
aum<strong>en</strong>tar la capacidad<br />
<strong>de</strong> recuperación y resili<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> mercado, y<br />
la tercera línea fue «vivi<strong>en</strong>da y<br />
as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, mi casa como<br />
espacio seguro» ori<strong>en</strong>tada a<br />
reducir la vulnerabilidad <strong>de</strong><br />
espacios vecinales prop<strong>en</strong>sos<br />
a <strong>de</strong>sastres a través <strong>de</strong> la apropiación<br />
subjetiva <strong><strong>de</strong>l</strong> espacio<br />
por parte <strong>de</strong> la comunidad.<br />
En el <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto<br />
fueron id<strong>en</strong>tificados el dagrd;<br />
la Secretaría <strong>de</strong> Inclusión<br />
Social, Familia y Derechos Humanos;<br />
la Empresa <strong>de</strong> Desarrollo<br />
Urbano (edu), y el Instituto<br />
Social <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y Hábitat <strong>de</strong><br />
Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín (Isvimed), como los<br />
principales actores institucionales<br />
relacionados con la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong> igual forma se<br />
logró la participación activa <strong>de</strong><br />
estos <strong>en</strong> el proceso.<br />
El «programa se planteó con el objetivo <strong>de</strong> dar a conocer a la comunidad la manera <strong>en</strong> que pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er mayor seguridad <strong>en</strong> los hogares».
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
«Mi casa como espacio<br />
seguro»<br />
<strong>La</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
es un proceso fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
que involucra a una gran<br />
variedad <strong>de</strong> actores, tanto al<br />
Estado como a la sociedad<br />
civil. Conocer las iniciativas y<br />
acciones que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción se han <strong>de</strong>sarrollado<br />
<strong>en</strong> Colombia permite un<br />
marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia oportuno<br />
y necesario para avanzar <strong>en</strong> el<br />
mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las políticas<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible. En este ord<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, se pres<strong>en</strong>ta el caso <strong>de</strong><br />
las comunida<strong>de</strong>s as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />
algunos <strong>de</strong> los barrios más vulnerables<br />
<strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín,<br />
con el fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar<br />
la resili<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a los <strong>riesgo</strong>s<br />
climáticos, ambi<strong>en</strong>tales y<br />
sociales.<br />
Este programa se planteó<br />
con el objetivo <strong>de</strong> dar a conocer<br />
a la comunidad la manera<br />
<strong>en</strong> que pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er mayor<br />
seguridad <strong>en</strong> los hogares, previni<strong>en</strong>do<br />
y minimizando los<br />
<strong>riesgo</strong>s a los que están expuestos<br />
como <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
tierra, inc<strong>en</strong>dios estructurales,<br />
inundaciones, terremotos, <strong>en</strong>tre<br />
otros, con el fin <strong>de</strong> que se<br />
tome conci<strong>en</strong>cia para que plane<strong>en</strong><br />
y gestion<strong>en</strong> los propios<br />
<strong>riesgo</strong>s y disminuyan los impactos<br />
económicos y sociales<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres.<br />
<strong>La</strong> estrategia vinculó el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s:<br />
••<br />
Construcción <strong>de</strong> una línea<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo sobre emerg<strong>en</strong>cias<br />
o <strong>de</strong>sastres ocurridos <strong>en</strong> la comunidad.<br />
••<br />
Mapeo participativo mediante<br />
cartografía social.<br />
••<br />
Registro <strong>de</strong> puntos críticos<br />
id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> la comunidad<br />
(vincula la id<strong>en</strong>tificación<br />
y análisis <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />
y sus causas, y las posibles<br />
consecu<strong>en</strong>cias).<br />
••<br />
Realización <strong>de</strong> recorridos<br />
<strong>de</strong> campo para reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los puntos críticos.<br />
••<br />
Realización <strong>de</strong> mesas <strong>de</strong><br />
trabajo para <strong>de</strong>finir medidas<br />
<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre.<br />
Cortesía Diana Adarve, fu<strong>en</strong>te USAID, 2016.<br />
«Mi casa como espacio seguro»<br />
logró la construcción <strong>de</strong><br />
una cartilla con el mismo nombre,<br />
para la mejora <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante<br />
la aplicación <strong>de</strong> la metodología<br />
«Enfoque Barrio», la cual se<br />
fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la participación<br />
sólida <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />
planificación y la preparación<br />
<strong>de</strong> los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> (usaid. Global Communities,<br />
s. f.).<br />
<strong>La</strong>s activida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas<br />
fueron realizadas <strong>en</strong> tres<br />
niveles, es <strong>de</strong>cir, inicialm<strong>en</strong>te,<br />
un facilitador contratado por<br />
el proyecto visitaba una vivi<strong>en</strong>da<br />
y con los integrantes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
hogar <strong>de</strong>sarrollaba cada una<br />
<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s que, a su vez,<br />
estaban <strong>en</strong> las cartillas. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
una vez estas activida<strong>de</strong>s<br />
fueran realizadas por<br />
los integrantes <strong>de</strong> la vivi<strong>en</strong>da,<br />
asumían el compromiso <strong>de</strong><br />
visitar a dos vecinos para replicar<br />
la experi<strong>en</strong>cia, bajo la<br />
premisa «juntos los vecinos<br />
po<strong>de</strong>mos reducir el <strong>riesgo</strong>».<br />
Así, los miembros <strong>de</strong> la comunidad<br />
se convertían <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
comunitarios. Con esta estrategia<br />
fueron impactados 2 200<br />
hogares, con un promedio <strong>de</strong><br />
cuatro integrantes por hogar,<br />
para alcanzar un total <strong>de</strong><br />
8 800 personas b<strong>en</strong>eficiadas<br />
por el programa.<br />
Como actividad complem<strong>en</strong>taria<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto, <strong>en</strong> los<br />
cuatro barrios seleccionados<br />
se llevó a cabo un festival d<strong>en</strong>ominado<br />
Mi Barrio como<br />
Espacio Seguro para propiciar<br />
el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro e interacción<br />
<strong>en</strong>tre las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, las<br />
organizaciones comunitarias,<br />
los habitantes <strong>de</strong> los sectores<br />
interv<strong>en</strong>idos, las instituciones<br />
educativas, <strong>en</strong>tre otros, fortaleci<strong>en</strong>do<br />
los procesos comunitarios<br />
<strong>en</strong> torno a la reducción <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Durante la jornada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
festival se socializó con la comunidad<br />
los planes barriales<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> —cons-<br />
Ilustración 3. Cartilla Mi Casa como espacio seguro<br />
«“Mi casa como espacio seguro»” logró la construcción <strong>de</strong> una cartilla con el mismo nombre,<br />
para la mejora <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante la aplicación <strong>de</strong> la metodología<br />
“Enfoque Barrio”, la cual se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la participación sólida <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />
planificación y la preparación <strong>de</strong> los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>».<br />
truidos durante el proceso <strong>de</strong><br />
ejecución <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto—, las<br />
estrategias implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />
el programa, las obras <strong>de</strong> mitigación,<br />
el proceso formativo y<br />
el fortalecimi<strong>en</strong>to a los comerciantes,<br />
como un conjunto <strong>de</strong><br />
acciones que apuestan <strong>de</strong> manera<br />
integral y contribuy<strong>en</strong> a<br />
la resili<strong>en</strong>cia y a la cultura <strong>de</strong> la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Mediante la difusión y la s<strong>en</strong>sibilización<br />
fue promovida la<br />
responsabilidad y la participación<br />
<strong>de</strong> los actores comunitarios<br />
para <strong>de</strong>sarrollar, <strong>en</strong> forma<br />
conjunta, las acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios forestales<br />
y estructurales.<br />
A través <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s lúdicas<br />
se dio a conocer el concepto<br />
<strong>de</strong> cambio climático y<br />
sus efectos. Se socializó con la<br />
comunidad el funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Alerta Temprana<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Área Metropolitana <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Valle <strong>de</strong> Aburrá (Siata) que, <strong>de</strong><br />
manera oportuna y <strong>en</strong> tiempo<br />
real, alerta sobre la posibilidad<br />
<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to<br />
que pue<strong>de</strong> causar daños. Igualm<strong>en</strong>te,<br />
las acciones y protocolos<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> número<br />
único <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 <strong>de</strong> la<br />
ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín. Finalm<strong>en</strong>te,<br />
se realizó la difusión d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> la comunidad <strong>de</strong> la ruta que<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> conocer las personas<br />
víctimas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, así<br />
como las acciones <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
sicosocial y ayuda humanitaria<br />
que se brinda.<br />
Conclusiones<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
es un proceso fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
y que nos incumbe a todos, es<br />
<strong>de</strong>cir, al Estado pero también<br />
a la sociedad civil, es necesario<br />
conocer las iniciativas y acciones<br />
que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
se han <strong>de</strong>sarrollado <strong>en</strong> las<br />
» 25
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Diana Cecilia Adarve Vargas<br />
Ilustración 4. Festival Mi Barrio como Espacio Seguro<br />
El festival Mi Barrio como Espacio Seguro «A través <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s lúdicas (...) dio a<br />
conocer el concepto <strong>de</strong> cambio climático y sus efectos. Se socializó con la comunidad el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Alerta Temprana <strong><strong>de</strong>l</strong> Área Metropolitana <strong><strong>de</strong>l</strong> Valle <strong>de</strong> Aburrá<br />
(Siata) que, <strong>de</strong> manera oportuna y <strong>en</strong> tiempo real, alerta sobre la posibilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to que pue<strong>de</strong> causar daños».<br />
comunida<strong>de</strong>s vulnerables, con<br />
el fin <strong>de</strong> que puedan ser replicadas<br />
<strong>en</strong> otros territorios.<br />
Si bi<strong>en</strong> el programa <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> aún no termina, este ha<br />
t<strong>en</strong>ido gran acogida por parte<br />
<strong>de</strong> los actores institucionales<br />
que han participado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> la estrategia «Mi<br />
barrio como espacio seguro»,<br />
pues han id<strong>en</strong>tificado las acciones<br />
<strong>de</strong> su quehacer diario<br />
que contribuy<strong>en</strong> con la reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Los actores comunitarios<br />
y los habitantes <strong>de</strong> los sectores<br />
priorizados que se han b<strong>en</strong>eficiado<br />
con el proyecto no solo<br />
son participantes y espectadores<br />
<strong>de</strong> otro proyecto <strong>en</strong> la co-<br />
muna o <strong>en</strong> el barrio, sino que se<br />
b<strong>en</strong>efician ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />
información recibida, las obras<br />
<strong>de</strong> mitigación y la cercanía <strong>de</strong><br />
las instituciones municipales.<br />
Iniciativas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
como la m<strong>en</strong>cionada anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
que la resili<strong>en</strong>cia no solo<br />
se construye <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastre, sino que es una capacidad<br />
que se <strong>de</strong>sarrolla, que<br />
pue<strong>de</strong> ser adquirida y que se<br />
pue<strong>de</strong> adaptar, para lo cual<br />
se requiere contar con oportunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong><br />
capacida<strong>de</strong>s, el intercambio <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>as prácticas y lecciones<br />
apr<strong>en</strong>didas que permitan a las<br />
socieda<strong>de</strong>s apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> otros,<br />
innovar y crecer.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República (24<br />
<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2012). Ley 1523 <strong>de</strong><br />
2012, «Por la cual se adopta la<br />
política nacional <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y se establece<br />
el Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se dictan<br />
otras disposiciones». Recuperado<br />
el 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016,<br />
<strong>de</strong> http://www.alcaldiabogota.<br />
gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />
jsp?i=47141<br />
--<br />
Dorta , P., Martín , S., Romero,<br />
C., & Simancas, M. (2008). Manual<br />
<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas para<br />
la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
a escala local. España: Proyecto<br />
Inseguridad Colectiva y Autoprotección.<br />
--<br />
Fals Borda, O. (2000). Acción y<br />
Espacio. Autonomías <strong>en</strong> la nueva<br />
república. Colombia: Tercer<br />
Mundo Editores.<br />
--<br />
Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, A. d. (12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />
2016). Boletín <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa. Recuperado<br />
el 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016,<br />
<strong>de</strong> https://www.me<strong><strong>de</strong>l</strong>lin.gov.<br />
co/irj/portal/ciudadanos?Naviga<br />
tionTarget=navurl://...<br />
--<br />
ONU, U. (18 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2015).<br />
Marco <strong>de</strong> S<strong>en</strong>dai para la Reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
2015-2030. Recuperado el 22<br />
<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong> www.<br />
unisdr.org<br />
--<br />
OPS, O. P. (2006). Concepto<br />
<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>en</strong> promoción<br />
<strong>de</strong> la salud <strong>en</strong> el ámbito<br />
escolar y la estartegia escuelas<br />
promotoras <strong>de</strong> la salud.<br />
Recuperado el 22 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong><br />
2016, <strong>de</strong> http://www.ops.org.<br />
bo/textocompleto/pr<strong>en</strong>sa/<br />
concurso-bu<strong>en</strong>as-practicas/<br />
conceptos.pdf<br />
--<br />
Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />
(24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2016).<br />
Decreto 308 <strong>de</strong> 2016, «Por<br />
medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se adopta el<br />
Plan Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres». Recuperado<br />
el 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016,<br />
<strong>de</strong> http://es.presid<strong>en</strong>cia.gov.<br />
co/normativa/normativa/DE-<br />
CRETO%20308%20DEL%20<br />
24%20DE%20FEBRERO%20<br />
DE%202016.pdf<br />
--<br />
USAID. (2016). Mi casa como<br />
espacio seguro. Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín:<br />
USAID.<br />
--<br />
USAID. Global Communities. (s.<br />
f.). Pres<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> programa<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín:<br />
USAID.<br />
Por qué los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y<br />
adolesc<strong>en</strong>cia son útiles como ori<strong>en</strong>tadores e<br />
indicadores <strong>de</strong> la dirección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo 1<br />
Si como resultado <strong>de</strong> un proceso o proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo se g<strong>en</strong>eran condiciones que hac<strong>en</strong> más<br />
posible el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia, toda la sociedad se b<strong>en</strong>eficia.<br />
Y por el contrario, si se afecta negativam<strong>en</strong>te esa posibilidad, todo el conjunto social se perjudica.<br />
26 »<br />
1<br />
Gustavo Wilches-Chaux 2<br />
1 Este artículo fue publicado originalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el blog Aguaceros y Goteras el 17 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 2014.<br />
http://<strong>en</strong>osaquiwilches.blogspot.com.<br />
co/2014/11/por-que-los-<strong>de</strong>rechos-<strong>de</strong>-infancia-y.<br />
html; el cual es cedido por el profesor Gustavo<br />
Wilches- Chaux para esta publicación.<br />
2 Consultor nacional e internacional, especialista<br />
<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>gestión</strong> ambi<strong>en</strong>tal,<br />
exdirector <strong>de</strong> la Corporación Ecofondo y <strong>de</strong> la<br />
Cuando <strong>en</strong> 2008-2009 estaba<br />
elaborando con el Fondo <strong>de</strong><br />
las Naciones Unidas para la Infancia<br />
(unicef, por su sigla <strong>en</strong><br />
inglés) un docum<strong>en</strong>to sobre<br />
Corporación Nasa Kiwe y autor <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 20<br />
libros sobre temas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
cambio climático y <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> infancia, 3 Olga Isabel Isaza,<br />
funcionaria <strong>de</strong> ese organismo<br />
internacional, me hizo ver, con<br />
3 Gustavo Wilches-Chaux, «Corri<strong>en</strong>do el<br />
cerco - Inclusión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y<br />
la juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> las Políticas Hídrica y <strong>de</strong> Adaptación<br />
al cambio climático y otros temas relacionados».<br />
UNICEF, julio 2009 – Inédito.<br />
cifras <strong>en</strong> la mano, que «la mayoría<br />
<strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> Colombia<br />
son niños y que la mayoría<br />
<strong>de</strong> los niños <strong>de</strong> Colombia son<br />
pobres». 4<br />
4 De acuerdo con los datos que maneja<br />
UNICEF (2009), <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Colombia el 40%<br />
<strong>de</strong> la población se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre los 0 y los 18
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
A partir <strong>de</strong> esa frase, <strong>en</strong><br />
ese docum<strong>en</strong>to propusimos<br />
<strong>de</strong> manera expresa que los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> la infancia y la adolesc<strong>en</strong>cia<br />
se utilizaran como<br />
principios ori<strong>en</strong>tadores al<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diseñar y ejecutar<br />
proyectos relacionados con<br />
reducción <strong>de</strong> pobreza, <strong>gestión</strong><br />
integral <strong>de</strong> recursos hídricos y<br />
adaptación al cambio climático.<br />
Consi<strong>de</strong>ramos <strong>en</strong>tonces, y<br />
personalm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>ro todavía<br />
(y supongo que también<br />
unicef), que los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
infancia y adolesc<strong>en</strong>cia constituy<strong>en</strong><br />
herrami<strong>en</strong>tas prácticas<br />
para avanzar <strong>de</strong> manera armónica<br />
<strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong> todas<br />
las formas <strong>de</strong> pobreza y <strong>en</strong> la<br />
construcción <strong>de</strong> territorios integralm<strong>en</strong>te<br />
seguros.<br />
Más allá <strong>de</strong> lo anterior,<br />
seguimos corri<strong>en</strong>do el cerco y<br />
propusimos que las estrategias<br />
<strong>en</strong>caminadas a la adaptación<br />
al cambio climático y a la reducción<br />
<strong>de</strong> la pobreza <strong>en</strong> los<br />
medios rurales y urbanos, se<br />
<strong>de</strong>berían «estructurar <strong>de</strong> manera<br />
que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />
concretas para la infancia<br />
y la adolesc<strong>en</strong>cia: educación<br />
pertin<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> alta calidad, recreación<br />
y salud, conectividad,<br />
participación, <strong>gestión</strong> integral<br />
y participativa <strong><strong>de</strong>l</strong> agua, saneami<strong>en</strong>to<br />
ambi<strong>en</strong>tal, etc. En<br />
g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> todas las estrategias<br />
y políticas públicas <strong>de</strong>be estar<br />
subyac<strong>en</strong>te el objetivo <strong>de</strong> crear<br />
condiciones para el ejercicio<br />
efectivo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho a la vida<br />
y <strong>de</strong> todos aquellos <strong>de</strong>rechos<br />
estrecham<strong>en</strong>te ligados a este».<br />
años <strong>de</strong> edad (lo cual técnicam<strong>en</strong>te quiere <strong>de</strong>cir<br />
que están <strong>en</strong> la infancia). A<strong>de</strong>más, el 45% <strong>de</strong> la<br />
población está por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> pobreza,<br />
al tiempo que el 67% <strong>de</strong> los niños y niñas<br />
<strong>de</strong> Colombia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esa<br />
misma línea. Estos datos se refier<strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te<br />
a la dim<strong>en</strong>sión económica <strong>de</strong> la pobreza;<br />
no <strong>en</strong>tran a consi<strong>de</strong>rar, por ejemplo, la pobreza<br />
ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> crec<strong>en</strong> los<br />
niños y niñas, ni el empobrecimi<strong>en</strong>to cultural<br />
<strong>de</strong> una sociedad que pier<strong>de</strong> aceleradam<strong>en</strong>te su<br />
memoria, su id<strong>en</strong>tidad y sus valores es<strong>en</strong>ciales,<br />
ni la pobreza emocional y afectiva <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong><br />
pert<strong>en</strong>ecer a familias o a comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> crisis.<br />
Cortesía Patricia Vega<br />
«(…) los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia constituy<strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas prácticas para<br />
avanzar <strong>de</strong> manera armónica <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong> todas las formas <strong>de</strong> pobreza y <strong>en</strong> la<br />
construcción <strong>de</strong> territorios integralm<strong>en</strong>te seguros».<br />
A partir <strong>de</strong> allí, resultaba<br />
obvio y necesario avanzar hacia<br />
nuevas recom<strong>en</strong>daciones<br />
para la política hídrica que <strong>en</strong><br />
ese mom<strong>en</strong>to estaba diseñando<br />
el Gobierno colombiano.<br />
Esas recom<strong>en</strong>daciones hoy<br />
se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a todo proyecto<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, t<strong>en</strong>ga o no t<strong>en</strong>ga<br />
una relación directa con la<br />
infancia:<br />
••<br />
Que se base <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> cual el<br />
<strong>de</strong>recho a la vida, el <strong>de</strong>recho al<br />
agua y el <strong>de</strong>recho a la biodiversidad<br />
resultan inseparables.<br />
••<br />
Que reconozca la preval<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia<br />
y la adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuanto se<br />
refiere al <strong>de</strong>recho al agua, al <strong>de</strong>recho<br />
a la biodiversidad y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />
a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
(que incluye <strong>gestión</strong> ambi<strong>en</strong>tal y<br />
social, <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y adaptación<br />
al cambio climático).<br />
••<br />
Que se concret<strong>en</strong> mecanismos<br />
institucionales y sociales<br />
a través <strong>de</strong> los cuales los<br />
niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes (y<br />
otros actores a nombre <strong>de</strong> ellos)<br />
puedan exigir el respeto a sus<br />
<strong>de</strong>rechos, incluido el <strong>de</strong>recho al<br />
ambi<strong>en</strong>te sano, que incluye el<br />
<strong>de</strong>recho al agua, el <strong>de</strong>recho a la<br />
biodiversidad («A la hora <strong>de</strong> la<br />
verdad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong> la biodiversidad»)<br />
y el <strong>de</strong>recho a la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y a la adaptación<br />
al cambio climático («El cambio<br />
climático es un hecho, la adaptación<br />
es un <strong>de</strong>recho»).<br />
••<br />
Que se establezcan espacios<br />
y herrami<strong>en</strong>tas que propici<strong>en</strong><br />
la verda<strong>de</strong>ra participación<br />
<strong>de</strong> niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el<br />
proceso <strong>de</strong> construir colectivam<strong>en</strong>te<br />
y <strong>de</strong> llevar a la práctica<br />
las estrategias a través <strong>de</strong> las<br />
cuales se garantizará la efectividad<br />
<strong>de</strong> estos principios.<br />
Nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> un<br />
mom<strong>en</strong>to crítico <strong>de</strong> la historia<br />
humana y <strong>de</strong> la vida <strong>en</strong> la<br />
Tierra, marcado por el hecho<br />
<strong>de</strong> que el planeta se ha visto<br />
obligado a poner <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />
todos sus mecanismos<br />
<strong>de</strong> autoorganización como respuesta<br />
a las transformaciones<br />
que el «<strong>de</strong>sarrollo» ha introducido<br />
<strong>en</strong> la atmósfera, <strong>en</strong> los<br />
suelos, <strong>en</strong> los cuerpos <strong>de</strong> agua,<br />
<strong>en</strong> los ecosistemas marítimos<br />
y terrestres y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> la<br />
biosfera, lo cual ha g<strong>en</strong>erado<br />
una serie <strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias que<br />
<strong>en</strong>globamos bajo el nombre <strong>de</strong><br />
«cambio climático».<br />
Posiblem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to<br />
(cuando coincid<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
se cumpl<strong>en</strong> exactam<strong>en</strong>te<br />
55 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que la Asamblea<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />
adoptó la Declaración <strong>de</strong> los Derechos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Niño), <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre suelo<br />
fértil la propuesta <strong>de</strong> que los<br />
<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia<br />
no solam<strong>en</strong>te se utilic<strong>en</strong><br />
como principios ori<strong>en</strong>tadores<br />
<strong>de</strong> las políticas <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong><br />
pobreza, <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> hídrica y <strong>de</strong><br />
adaptación al cambio climático,<br />
sino <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como indicadores<br />
que permitan saber <strong>de</strong><br />
manera cualitativa y cuantitativa<br />
si el <strong>de</strong>sarrollo avanza hacia eso<br />
que se ha dado <strong>en</strong> llamar «<strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible» o si por el<br />
contrario apunta <strong>en</strong> la otra dirección.<br />
Los principios-<strong>de</strong>rechos<br />
consagrados <strong>en</strong> esa<br />
Declaración son:<br />
1. El <strong>de</strong>recho a la igualdad,<br />
sin distinción <strong>de</strong> raza, religión<br />
o nacionalidad.<br />
2. El <strong>de</strong>recho a t<strong>en</strong>er una protección<br />
especial para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
físico, m<strong>en</strong>tal y social <strong><strong>de</strong>l</strong> niño.<br />
3. El <strong>de</strong>recho a un nombre<br />
y a una nacionalidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />
nacimi<strong>en</strong>to.<br />
4. El <strong>de</strong>recho a una alim<strong>en</strong>tación,<br />
vivi<strong>en</strong>da y at<strong>en</strong>ción<br />
médicos a<strong>de</strong>cuados.<br />
5. El <strong>de</strong>recho a una educación<br />
y a un tratami<strong>en</strong>to especial para<br />
aquellos niños que sufr<strong>en</strong> alguna<br />
discapacidad m<strong>en</strong>tal o física.<br />
» 27
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
6. El <strong>de</strong>recho a la compr<strong>en</strong>sión<br />
y al amor <strong>de</strong> los padres y<br />
<strong>de</strong> la sociedad.<br />
7. El <strong>de</strong>recho a activida<strong>de</strong>s<br />
recreativas y a una educación<br />
gratuita.<br />
8. El <strong>de</strong>recho a estar <strong>en</strong>tre los<br />
primeros <strong>en</strong> recibir ayuda <strong>en</strong><br />
cualquier circunstancia.<br />
9. El <strong>de</strong>recho a la protección<br />
contra cualquier forma <strong>de</strong> abandono,<br />
crueldad y explotación.<br />
10. El <strong>de</strong>recho a ser criado con<br />
un espíritu <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión, tolerancia,<br />
amistad <strong>en</strong>tre los pueblos<br />
y hermandad universal.<br />
En este más <strong>de</strong> medio siglo<br />
que ha transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
que las Naciones Unidas expidieron<br />
la conv<strong>en</strong>ción citada, se<br />
han ido <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do mucho<br />
mejor sus implicaciones.<br />
De acuerdo con el docum<strong>en</strong>to<br />
titulado Marco para las<br />
políticas públicas y lineami<strong>en</strong>tos<br />
para la planeación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> la infancia y la adolesc<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el municipio – Guía para<br />
alcal<strong>de</strong>s, 5 publicado <strong>en</strong> 2007 por<br />
el Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong><br />
Planeación (dnp), el Ministerio<br />
<strong>de</strong> Educación Nacional, el Ministerio<br />
<strong>de</strong> Protección Social y el Instituto<br />
Colombiano <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar<br />
Familiar, los niños, las niñas y los<br />
adolesc<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todos los<br />
<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> cualquier ser humano<br />
y, a<strong>de</strong>más, algunos <strong>de</strong>rechos<br />
adicionales establecidos para<br />
garantizar su protección y <strong>de</strong>sarrollo<br />
durante el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> la<br />
vida. Esos <strong>de</strong>rechos son:<br />
A la exist<strong>en</strong>cia: que t<strong>en</strong>gan<br />
las condiciones es<strong>en</strong>ciales<br />
para preservar su vida.<br />
Al <strong>de</strong>sarrollo: que t<strong>en</strong>gan<br />
las condiciones básicas para<br />
5 DNP, Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional,<br />
Ministerio <strong>de</strong> Protección Social, Bi<strong>en</strong>estar Familiar,<br />
Marco para las políticas públicas y lineami<strong>en</strong>tos<br />
para la planeación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la infancia<br />
y la adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el municipio – Guía para alcal<strong>de</strong>s.<br />
Bogotá, 2007.<br />
28 »<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
progresar <strong>en</strong> su condición y<br />
dignidad humanas.<br />
A la ciudadanía: que sean<br />
tratados como ciudadanos (es<br />
<strong>de</strong>cir, como personas participantes<br />
y con todos los <strong>de</strong>rechos) y<br />
que t<strong>en</strong>gan las condiciones básicas<br />
para la vida <strong>en</strong> sociedad y<br />
para ejercer la libertad. 6<br />
A la protección: que no<br />
sean afectados por factores<br />
perjudiciales para la integridad<br />
humana.<br />
Nuestra propuesta <strong>de</strong><br />
que los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y<br />
adolesc<strong>en</strong>cia se utilic<strong>en</strong> como<br />
ori<strong>en</strong>tadores e indicadores<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> rumbo <strong>de</strong> todo proyecto<br />
o proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo (incluy<strong>en</strong>do<br />
proyectos productivos,<br />
obras <strong>de</strong> infraestructura, etc.) se<br />
basa <strong>en</strong> la presunción <strong>de</strong> que si<br />
como resultado <strong>de</strong> ese proceso<br />
o proyecto se g<strong>en</strong>eran condiciones<br />
que hac<strong>en</strong> más posible el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>rechos,<br />
toda la sociedad se b<strong>en</strong>eficia. Y<br />
por el contrario, si se afecta negativam<strong>en</strong>te<br />
esa posibilidad, todo<br />
el conjunto social se perjudica.<br />
Lo anterior, <strong>de</strong>cía nuestro docu-<br />
6 En un texto anterior m<strong>en</strong>cioné que así<br />
como hoy existe —o como existió <strong>en</strong> algún<br />
mom<strong>en</strong>to— la asignatura <strong>de</strong> «Civismo y Urbanidad»,<br />
<strong>de</strong>bería existir también la asignatura <strong>de</strong><br />
«Campesinismo y Ruralidad». El hablar <strong>de</strong> «Ciudadanos»<br />
como condición g<strong>en</strong>érica muestra<br />
hasta qué punto estamos incluidos por la visión<br />
urbana <strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia y hasta qué punto esa<br />
visión establece nuestras priorida<strong>de</strong>s.<br />
m<strong>en</strong>to, parte <strong><strong>de</strong>l</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> que el cumplimi<strong>en</strong>to efectivo<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos<br />
universalm<strong>en</strong>te consagrados,<br />
incluy<strong>en</strong>do los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia<br />
y adolesc<strong>en</strong>cia, solo es<br />
verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te posible si <strong>en</strong><br />
el territorio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual un ser humano<br />
forma parte exist<strong>en</strong> condiciones<br />
reales que posibilitan<br />
el ejercicio <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>recho. <strong>La</strong><br />
exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esas condiciones<br />
objetivas y subjetivas <strong>de</strong>termina<br />
que el <strong>de</strong>recho no se que<strong>de</strong><br />
solam<strong>en</strong>te consagrado <strong>en</strong> las<br />
normas, sino que se convierta<br />
<strong>en</strong> una característica intrínseca<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> respectivo territorio y <strong>de</strong> las<br />
relaciones <strong>de</strong> los individuos y comunida<strong>de</strong>s<br />
con el mismo.<br />
El abordaje <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la óptica <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
humanos implica conocer las<br />
características <strong>de</strong> los mismos:<br />
«(…) el <strong>de</strong>recho a la vida, el <strong>de</strong>recho al agua y el <strong>de</strong>recho a la biodiversidad resultan<br />
inseparables».<br />
••<br />
Están c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> los<br />
seres humanos, es <strong>de</strong>cir, que la<br />
primera consi<strong>de</strong>ración rectora<br />
<strong>de</strong> cualquier actividad se <strong>de</strong>be<br />
realizar con refer<strong>en</strong>cia a la calidad<br />
<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas, sin<br />
<strong>de</strong>scuidar que lo anterior ti<strong>en</strong>e<br />
que interpretarse sin <strong>de</strong>sconectar<br />
a la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los territorios<br />
<strong>de</strong> los cuales forman parte. Es<br />
<strong>de</strong>cir, por ejemplo, que el <strong>de</strong>recho<br />
a la alim<strong>en</strong>tación no justifica<br />
la pesca con dinamita, ni el<br />
<strong>de</strong>recho a la libertad <strong>de</strong> empresa,<br />
o al trabajo, justifican la <strong>de</strong>predación<br />
<strong>de</strong> los ecosistemas.<br />
••<br />
Son universales, lo cual<br />
quiere <strong>de</strong>cir que están constituidos<br />
y reconocidos a favor<br />
<strong>de</strong> todo individuo pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te<br />
a la especie humana, sin<br />
importar su orig<strong>en</strong> nacional o<br />
étnico, género o edad, cre<strong>en</strong>cias<br />
o condición económica,<br />
política o social.<br />
••<br />
Son indivisibles e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />
o sea que se reconoce<br />
que así como <strong>en</strong> nuestro<br />
esquema <strong>de</strong> la seguridad<br />
territorial cada factor constituye<br />
un prerrequisito para la<br />
efectividad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, así<br />
<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
humanos cada uno constituye<br />
un prerrequisito para que<br />
puedan ejercerse pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />
los otros <strong>de</strong>rechos. No es posible<br />
ejercer el <strong>de</strong>recho a la vida<br />
si se <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> las personas o<br />
si se les impi<strong>de</strong> ejercer activida<strong>de</strong>s<br />
t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a satisfacer<br />
sus necesida<strong>de</strong>s económicas,<br />
sociales o culturales, o ejercer<br />
su libertad personal. Por eso,<br />
aun cuando no se reconociera<br />
que el <strong>de</strong>recho al agua es un<br />
<strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal,<br />
difícilm<strong>en</strong>te algui<strong>en</strong> podría<br />
<strong>de</strong>mostrar que sin acceso<br />
al agua <strong>en</strong> la cantidad y con la<br />
calidad necesaria es posible<br />
ejercer los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>rechos<br />
humanos, empezando por el<br />
<strong>de</strong>recho a la vida.<br />
••<br />
Son irr<strong>en</strong>unciables, lo<br />
cual significa que una persona<br />
no pue<strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar, por<br />
ejemplo, a su <strong>de</strong>recho a vivir<br />
<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te con calidad,<br />
como «precio» por el <strong>de</strong>recho<br />
a trabajar y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia a<br />
obt<strong>en</strong>er ingresos que le permitan<br />
sust<strong>en</strong>tarse y a su grupo<br />
familiar. O una mujer y unos<br />
niños no pued<strong>en</strong> —o no <strong>de</strong>b<strong>en</strong>—<br />
r<strong>en</strong>unciar a su <strong>de</strong>recho<br />
al bu<strong>en</strong> trato y a la dignidad, a<br />
cambio <strong>de</strong> la apar<strong>en</strong>te seguri-
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
dad económica que les ofrece<br />
el jefe <strong><strong>de</strong>l</strong> hogar. Los seres humanos<br />
tampoco estamos <strong>en</strong><br />
condiciones objetivas ni subjetivas<br />
<strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar al <strong>de</strong>recho<br />
al agua que nos otorga nuestra<br />
condición <strong>de</strong> seres vivos.<br />
••<br />
Son exigibles, es <strong>de</strong>cir que<br />
la sociedad a la que pert<strong>en</strong>ece<br />
o <strong>en</strong> la cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra temporalm<strong>en</strong>te<br />
una persona, <strong>de</strong>be<br />
proveer mecanismos institucionales<br />
eficaces a través <strong>de</strong> las<br />
cuales se pueda reclamar el respeto<br />
a los <strong>de</strong>rechos humanos,<br />
exigir que ces<strong>en</strong> las violaciones<br />
<strong>de</strong> que puedan estar si<strong>en</strong>do<br />
objeto, y obt<strong>en</strong>er el <strong>de</strong>bido<br />
restablecimi<strong>en</strong>to y reparación<br />
cuando hayan sido violados.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las anteriores,<br />
los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y la<br />
adolesc<strong>en</strong>cia pose<strong>en</strong> dos características<br />
adicionales:<br />
••<br />
Son preval<strong>en</strong>tes, lo cual<br />
quiere <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />
pres<strong>en</strong>tarse dilemas <strong>de</strong> cualquier<br />
naturaleza (jurídica,<br />
presupuestal, social, política,<br />
operativa, etc.) estos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> resolverse<br />
siempre a favor <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia.<br />
••<br />
Son fundam<strong>en</strong>tales, lo<br />
cual constituye un reconocimi<strong>en</strong>to<br />
expreso al hecho <strong>de</strong><br />
que sin el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia es<br />
imposible el ejercicio <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> que los integrantes<br />
<strong>de</strong> este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
población, son titulares <strong>en</strong> su<br />
condición <strong>de</strong> seres humanos.<br />
Decía nuestro docum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> 2009, y lo repito ahora,<br />
que el abordaje <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong> la adaptación<br />
al cambio climático <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />
<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos ti<strong>en</strong>e,<br />
a<strong>de</strong>más, un significado práctico<br />
importante: es una manera <strong>de</strong><br />
promover una posición proactiva<br />
fr<strong>en</strong>te a esos temas por<br />
Cortesía Diana Montaña Molina<br />
parte <strong>de</strong> la población. Una persona<br />
está dispuesta a reclamar<br />
y a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que id<strong>en</strong>tifica<br />
como un <strong>de</strong>recho a favor <strong>de</strong> sí<br />
misma, <strong>de</strong> su comunidad, <strong>de</strong> su<br />
familia. Usualm<strong>en</strong>te la g<strong>en</strong>te se<br />
moviliza efectivam<strong>en</strong>te cuando<br />
sus intereses más fundam<strong>en</strong>tales<br />
están am<strong>en</strong>azados y no para<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r un i<strong>de</strong>al o un concepto,<br />
a m<strong>en</strong>os que estos últimos<br />
estén ligados a esos <strong>de</strong>rechos e<br />
intereses. Es importante ligar, y<br />
que la g<strong>en</strong>te ligue, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> y la adaptación al cambio<br />
climático como procesos<br />
sin los cuales sus <strong>de</strong>rechos —<br />
empezando por el <strong>de</strong>recho a la<br />
vida— no podrán ser ejercidos<br />
<strong>de</strong> manera pl<strong>en</strong>a.<br />
Por ejemplo: fácilm<strong>en</strong>te<br />
reconocemos que nuestros<br />
hijos e hijas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a<br />
que el establecimi<strong>en</strong>to escolar<br />
<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran matriculados<br />
les ofrezca unas condiciones<br />
mínimas <strong>de</strong> respeto<br />
y <strong>de</strong> seguridad que garantic<strong>en</strong><br />
que estarán seguros <strong>en</strong> caso<br />
<strong>de</strong> ocurrir un sismo, una inundación<br />
o una alteración <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ord<strong>en</strong> público, pero no reconocemos<br />
que también ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>recho a que cuando se tome<br />
una <strong>de</strong>cisión que pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />
un impacto ambi<strong>en</strong>tal consi<strong>de</strong>rable<br />
(como construir una<br />
carretera o una represa, o expedir<br />
la autorización para una<br />
explotación minera) se t<strong>en</strong>gan<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong><br />
carácter ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> que evit<strong>en</strong> que<br />
con esa obra se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> condiciones<br />
que pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar<br />
que, años <strong>de</strong>spués, se produzca<br />
un <strong>de</strong>sastre que les quite la<br />
vida, o que se qued<strong>en</strong> sin agua.<br />
Por qué se justifica<br />
armar un discurso<br />
para la adaptación y la<br />
política hídrica <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
estos <strong>de</strong>rechos<br />
Respon<strong>de</strong>r a esta pregunta implica<br />
dos consi<strong>de</strong>raciones:<br />
1. Como se dijo anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y la<br />
adolesc<strong>en</strong>cia son preval<strong>en</strong>tes y<br />
fundam<strong>en</strong>tales, o sea que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>er prioridad sobre los <strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong>rechos. El pl<strong>en</strong>o ejercicio <strong>de</strong><br />
esos <strong>de</strong>rechos hoy, requiere que<br />
hoy mismo existan <strong>en</strong> el territorio<br />
condiciones concretas que<br />
los hagan posible.<br />
«(…) los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y la adolesc<strong>en</strong>cia son preval<strong>en</strong>tes y fundam<strong>en</strong>tales, o sea<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er prioridad sobre los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>rechos».<br />
2. Pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo anterior,<br />
los efectos más dramáticos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático, que<br />
se prevén para los alre<strong>de</strong>dores<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> año 2050 (si es que no se<br />
concretan antes <strong>de</strong> esa fecha,<br />
como parece que va a ser el<br />
caso), <strong>de</strong>berán ser <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados<br />
por qui<strong>en</strong>es hoy se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> la infancia y <strong>en</strong> la adolesc<strong>en</strong>cia,<br />
y por qui<strong>en</strong>es todavía no<br />
han nacido. Por una parte, <strong>en</strong>tonces,<br />
es necesario interv<strong>en</strong>ir<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora sobre los factores<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes o pot<strong>en</strong>ciales,<br />
con un triple objetivo:<br />
••<br />
Reducir al máximo la<br />
magnitud <strong>de</strong> los mismos, porque<br />
están poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> peligro<br />
la vida, las condiciones <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />
y las oportunida<strong>de</strong>s que<br />
el territorio les <strong>de</strong>be ofrecer a<br />
sus habitantes para el libre <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s.<br />
••<br />
Evitar <strong>en</strong> lo posible que les<br />
<strong>de</strong>jemos facturas ambi<strong>en</strong>tales<br />
y sociales sin pagar a las g<strong>en</strong>eraciones<br />
que nos sigu<strong>en</strong>.<br />
••<br />
Garantizar <strong>en</strong> lo posible<br />
que los niños, las niñas y qui<strong>en</strong>es<br />
hoy son adolesc<strong>en</strong>tes, así<br />
como qui<strong>en</strong>es todavía no han<br />
nacido, crezcan con las condiciones<br />
físicas, ambi<strong>en</strong>tales,<br />
sociales, intelectuales, emocionales,<br />
afectivas y culturales<br />
necesarias para formar seres<br />
humanos integralm<strong>en</strong>te capaces<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> afrontar hoy y los<br />
todavía mayores que <strong>de</strong>berán<br />
afrontar <strong>en</strong> el futuro.<br />
¿Qué va a requerir la humanidad<br />
<strong>en</strong> el futuro? Seres humanos que<br />
puedan vivir armónicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
y con ese nuevo planeta <strong>en</strong> que<br />
se está convirti<strong>en</strong>do la Tierra<br />
como consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio<br />
climático y <strong>de</strong> las <strong>de</strong>más crisis<br />
que hoy confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> la sociedad<br />
y <strong>en</strong> la biosfera. ¿Cómo com<strong>en</strong>zar<br />
a formar esos seres humanos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora?<br />
» 29
30 »<br />
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
<strong>La</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> infancia<br />
para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />
Natalia Sá<strong>en</strong>z R<strong>en</strong>gifo 1<br />
Sobre la infancia: una<br />
construcción histórica<br />
Sin duda alguna, la concepción<br />
que se ti<strong>en</strong>e sobre el niño es el<br />
resultado <strong>de</strong> sucesivos cambios<br />
<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos<br />
históricos. De hecho, la noción<br />
<strong>de</strong> infancia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />
una fase <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />
personas, no revestía <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
alguna por lo que la<br />
distinción <strong>en</strong>tre niño y adulto<br />
era casi que inexist<strong>en</strong>te, pese a<br />
que esta concepción varió <strong>en</strong><br />
diversas ocasiones.<br />
De acuerdo con el historiador<br />
francés Philippe Ariès,<br />
<strong>en</strong> la antigua Roma los niños<br />
nacían dos veces: la primera vez<br />
cuando nacían <strong><strong>de</strong>l</strong> vi<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> su<br />
madre y eran colocados <strong>en</strong> el<br />
suelo, y la segunda cuando eran<br />
«elevados», es <strong>de</strong>cir, recogidos<br />
y <strong>de</strong>seados por sus padres y reconocidos<br />
como hijos.<br />
Por su parte, aquellos niños<br />
que no eran <strong>de</strong>seados corrían<br />
con otra suerte: eran abandonados,<br />
cond<strong>en</strong>ados a muerte o<br />
bi<strong>en</strong> eran sometidos a la esclavitud.<br />
Esta concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> niño<br />
cambiaría más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, como<br />
resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> apogeo <strong><strong>de</strong>l</strong> cristianismo<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />
nueva moral <strong>en</strong> el que el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
<strong>de</strong> familia adquirió relevancia<br />
con la figura <strong><strong>de</strong>l</strong> matrimonio, <strong>de</strong><br />
manera que, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
los niños fueron vistos como<br />
el «fruto» <strong>de</strong> esta institución<br />
(1979, p. 2).<br />
<strong>La</strong> importancia que alcanza<br />
la figura <strong><strong>de</strong>l</strong> niño <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
auge <strong><strong>de</strong>l</strong> cristianismo hasta el<br />
1 Politóloga e investigadora <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP. Correo:<br />
natalia.sa<strong>en</strong>zr<strong>en</strong>gifo@gmail.com<br />
siglo vi se manti<strong>en</strong>e prolongadam<strong>en</strong>te<br />
pues, por un lado,<br />
<strong>en</strong>tre más numerosa fuera una<br />
familia más se le consi<strong>de</strong>raba<br />
como po<strong>de</strong>rosa, y por otra<br />
parte, durante mucho tiempo<br />
se observó el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
niños —varones— como una<br />
garantía para la continuidad<br />
<strong>de</strong> la familia.<br />
Como resultado <strong>de</strong> esta<br />
perspectiva, el infanticidio,<br />
junto con el aborto, se criminalizaron<br />
y empezaron a consi<strong>de</strong>rarse<br />
como <strong><strong>de</strong>l</strong>itos altam<strong>en</strong>te<br />
castigados (Ariès, 1979, p. 3).<br />
Aún así, se estima que para la<br />
época el infanticidio era una<br />
práctica común, sobre todo<br />
<strong>en</strong> niños abandonados o que<br />
pa<strong>de</strong>cían <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o<br />
<strong>de</strong>formida<strong>de</strong>s. Para ilustrar, <strong>en</strong><br />
palabras <strong><strong>de</strong>l</strong> autor:<br />
El niño <strong>de</strong>saparecía víctima<br />
<strong>de</strong> una <strong>de</strong>sgracia que no era<br />
posible evitar: caía d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
la chim<strong>en</strong>ea <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dida o d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> una tinaja y nadie había<br />
podido sacarlo a tiempo. Moría<br />
asfixiado <strong>en</strong> el lecho don<strong>de</strong> dormía<br />
con sus padres sin que éstos<br />
se hubies<strong>en</strong> dado cu<strong>en</strong>ta (…)<br />
Todavía <strong>en</strong> el siglo xviii fueron<br />
acusados <strong>de</strong> brujería individuos<br />
que p<strong>en</strong>etraban <strong>en</strong> las habitaciones<br />
(pero ¿cómo podía suce<strong>de</strong>r<br />
eso sin el cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los amos <strong>de</strong> la casa?), exponían<br />
a los pequeños a las llamas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
hogar, y volvían a ponerlos <strong>en</strong><br />
el lecho, don<strong>de</strong> a poco morían<br />
con los pulmones abrasados.<br />
Este era el <strong>de</strong>stino reservado a<br />
los niños <strong>de</strong>formes o inválidos,<br />
pero quizá también [el <strong>de</strong>] los<br />
no <strong>de</strong>seados (Ariès, 1979, p. 4).<br />
Aunque el significado<br />
otorgado a la imag<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> niño<br />
Grafiti calle 19 con carrera 3, <strong>La</strong> Can<strong><strong>de</strong>l</strong>aria, Bogotá, D. C. (s. f.) Autor <strong>de</strong>sconocido. Foto Mónica Vega Solano - IEMP<br />
<strong>en</strong> la Roma <strong>de</strong> la época imperial<br />
cambió durante la Edad<br />
Media, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que<br />
empezó a percibírsele como<br />
un hombre pequeño, con características<br />
semejantes a los<br />
adultos, y que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>sempeñaba<br />
las mismas activida<strong>de</strong>s,<br />
ello no impidió que se edificara<br />
un vínculo <strong>en</strong>tre los conceptos<br />
<strong>de</strong> infancia y escuela. En efecto,<br />
puesto que al niño <strong><strong>de</strong>l</strong> monasterio<br />
se le reconocía como el<br />
futuro arzobispo, este gozaba<br />
<strong>de</strong> educación escolástica, toda<br />
vez que se contemplaba la infancia<br />
(<strong>en</strong> parte) como aquella<br />
etapa <strong>en</strong> la que el niño obt<strong>en</strong>ía<br />
apr<strong>en</strong>dizajes es<strong>en</strong>ciales para la<br />
vida adulta.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, la correlación<br />
<strong>en</strong>tre educación e infancia<br />
se reforzaría <strong>en</strong>tre el siglo<br />
xvii (principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Francia)<br />
y el siglo xx, como resultado<br />
<strong>de</strong> las reformas suscitadas<br />
<strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to durante<br />
la Ilustración. De esta forma,<br />
surge una nueva percepción<br />
<strong>de</strong> la infancia, <strong>en</strong> la que si bi<strong>en</strong><br />
se observaba al niño con ternura<br />
e inoc<strong>en</strong>cia, la educación<br />
rigurosa también se hizo imprescindible<br />
—con severidad,<br />
am<strong>en</strong>azas y castigos físicos— a<br />
la par que se institucionalizaron<br />
formas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
vistas como <strong>de</strong>seables.<br />
Fue así que durante este<br />
periodo se forjó una dicotomía<br />
respecto a la noción <strong>de</strong><br />
infancia que perduraría hasta<br />
mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx: por<br />
un lado, la infancia <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />
«De acuerdo con el historiador francés Philippe Ariès, <strong>en</strong> la antigua Roma los niños nacían<br />
dos veces: la primera vez, cuando nacían <strong><strong>de</strong>l</strong> vi<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> su madre y eran colocados <strong>en</strong> el<br />
suelo, y la segunda, cuando eran "elevados", es <strong>de</strong>cir, recogidos y <strong>de</strong>seados por sus padres y<br />
reconocidos como hijos».
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
como una etapa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> las personas, don<strong>de</strong> la familia<br />
y la educación juegan un<br />
rol fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> «pautas <strong>de</strong> crianza»<br />
socialm<strong>en</strong>te aceptadas, y<br />
por otro lado, «el <strong>de</strong> la minoridad»,<br />
es <strong>de</strong>cir, aquellos grupos<br />
<strong>de</strong> niños —malcriados— que<br />
no respondían a dichas pautas<br />
y se mant<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> una situación<br />
irregular que la educación<br />
y la severidad buscaban evitar<br />
(Frigerio & Diker, 2008, p. 20).<br />
No obstante, por mucho tiempo<br />
a la figura <strong><strong>de</strong>l</strong> niño no se le<br />
otorgó significado alguno. Para<br />
ilustrar:<br />
(…) Niños malcriados,<br />
niños golpeados, tanto unos<br />
como otros dominaron el siglo<br />
xix y los comi<strong>en</strong>zos <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo<br />
xx. (…) Durante siglos, el fallecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> un muchacho fue<br />
una cosa sin importancia, algo<br />
que <strong>en</strong>seguida se olvidaba;<br />
aunque la madre se <strong>de</strong>sgarraba<br />
<strong>de</strong> dolor, la sociedad no se<br />
hacía eco <strong>de</strong> su lam<strong>en</strong>to y esperaba<br />
a que se calmase (Ariès,<br />
1979, p. 7).<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, ya <strong>en</strong> el<br />
siglo xix y principios <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo<br />
xx se cuestionarían las bonda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> la educación severa y,<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mismo modo, com<strong>en</strong>zaría<br />
a verse al niño como la esperanza<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> futuro, conllevando<br />
ello a que su muerte —que<br />
durante mucho tiempo fue<br />
irrelevante— pasara a ser intolerable,<br />
y a que los lazos <strong>de</strong><br />
afectividad <strong>en</strong>tre adultos y niños<br />
se fortalecieran.<br />
De igual manera, <strong>en</strong> el siglo<br />
xx fueron varias las i<strong>de</strong>as<br />
que prevalecieron sobre la infancia.<br />
Por una parte, durante<br />
los primeros años los niños y<br />
las familias numerosas fueron<br />
<strong>de</strong>seados. Tras las guerras y las<br />
crisis económicas (<strong>de</strong> <strong>en</strong>treguerras<br />
y posguerra), la natalidad<br />
<strong>en</strong> las familias disminuyó<br />
<strong>en</strong> razón al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> recursos<br />
económicos y <strong>de</strong> las condiciones<br />
<strong>de</strong> vida, mas no por<br />
falta <strong>de</strong> motivaciones.<br />
De manera contraria, <strong>en</strong><br />
la década <strong>de</strong> los 60 se produjo<br />
un <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> la natalidad que<br />
obe<strong>de</strong>ció a difer<strong>en</strong>tes motivos<br />
<strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
las transformaciones <strong>en</strong> los<br />
roles al interior <strong>de</strong> la familia, el<br />
replanteami<strong>en</strong>to y cuestionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los roles asociados<br />
con el género, y por último, la<br />
incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
condiciones —sociales, políticas<br />
y económicas— <strong>de</strong> las que<br />
se <strong>de</strong>rivó la insost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />
las familias numerosas a mediano<br />
y largo plazo.<br />
Sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
infancia y adolesc<strong>en</strong>cia<br />
Paralelo a los cambios suscitados<br />
<strong>en</strong> el siglo xx, respecto a<br />
la noción <strong>de</strong> infancia, <strong>en</strong> 1989,<br />
durante la Conv<strong>en</strong>ción sobre<br />
los Derechos <strong><strong>de</strong>l</strong> Niño, los <strong>de</strong>rechos<br />
<strong>de</strong> infancia fueron reconocidos<br />
como tal por parte <strong>de</strong> las<br />
Naciones Unidas. De hecho, las<br />
int<strong>en</strong>ciones por brindarle un reconocimi<strong>en</strong>to<br />
a estos <strong>de</strong>rechos<br />
datan <strong>de</strong> 1924 cuanto el tema<br />
se trató durante la v Asamblea<br />
<strong>de</strong> la Sociedad <strong>de</strong> las Naciones<br />
y, posteriorm<strong>en</strong>te, cuando <strong>en</strong> la<br />
Declaración <strong>de</strong> Ginebra <strong>de</strong> 1959<br />
se adoptó la Declaración Universal<br />
<strong>de</strong> los Derechos <strong><strong>de</strong>l</strong> Niño,<br />
<strong>en</strong> la que se subrayó la importancia<br />
<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar los primeros<br />
instrum<strong>en</strong>tos jurídicos<br />
dirigidos a su amparo.<br />
Es así que, a través <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
normativo <strong>en</strong> el tema,<br />
se han reconocido como fundam<strong>en</strong>tales,<br />
para el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> la infancia, la relación<br />
<strong>en</strong>tre el niño y la familia, y la<br />
posición que <strong>de</strong>be asumir el<br />
Estado fr<strong>en</strong>te a su protección<br />
mediante la promulgación <strong>de</strong><br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/la-contaminaci%C3%B3n-dri(...)<br />
«En un mundo <strong>en</strong> el que los recursos se hac<strong>en</strong> cada vez más escasos, y <strong>en</strong> el que los<br />
procesos <strong>de</strong> industrialización, urbanización y <strong>de</strong> auge y apogeo <strong>de</strong> las economías <strong>de</strong><br />
mercado extractivas —<strong>en</strong> nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> progreso y el <strong>de</strong>sarrollo— han traído consigo efectos<br />
nocivos <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la polución, el cambio climático producido<br />
por el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y el agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos naturales, es necesario<br />
reconsi<strong>de</strong>rar la relación <strong>en</strong>tre medio ambi<strong>en</strong>te y economía, <strong>de</strong> forma tal que la inserción<br />
<strong>de</strong> los procesos económicos respondan a los procesos <strong>de</strong> conservación que requiere el<br />
plantea».<br />
políticas sociales c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong><br />
la garantía y promoción <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>rechos, así como las responsabilida<strong>de</strong>s<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asumir<br />
los padres (Cillero, 1997).<br />
Es evid<strong>en</strong>te que la concepción<br />
<strong>de</strong> infancia subyace a una<br />
construcción social e histórica,<br />
<strong>en</strong> la que las trasformaciones<br />
históricas —valga la redundancia—,<br />
políticas, económicas<br />
y culturales han condicionado<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />
nociones <strong>de</strong> niñez e infancia. Y<br />
no es para m<strong>en</strong>os, el hecho <strong>de</strong><br />
que los niños sean ahora sujetos<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y vistos como<br />
ciudadanos, a qui<strong>en</strong>es se les<br />
reconoce como imprescindible<br />
garantizar una serie <strong>de</strong><br />
condiciones que les permita<br />
su a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo e inserción<br />
<strong>en</strong> la sociedad, ratifica<br />
esta posición, dado que el<br />
concepto respon<strong>de</strong> a lógicas<br />
propias <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo occid<strong>en</strong>tal<br />
(liberal) y globalizado; <strong>de</strong> ahí<br />
que los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia<br />
persigan su efectiva garantía,<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las<br />
particularida<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ológicas<br />
<strong>de</strong> los contextos sociales y culturales<br />
<strong>en</strong> los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />
inmerso el niño.<br />
Nuevos <strong>en</strong>foques <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo: infancia y<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />
En un mundo <strong>en</strong> el que los recursos<br />
se hac<strong>en</strong> cada vez más<br />
escasos, y <strong>en</strong> el que los procesos<br />
<strong>de</strong> industrialización, urbanización<br />
y <strong>de</strong> auge y apogeo <strong>de</strong> las<br />
economías <strong>de</strong> mercado extractivas<br />
—<strong>en</strong> nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> progreso<br />
y el <strong>de</strong>sarrollo— han traído<br />
consigo efectos nocivos <strong>en</strong> el<br />
medio ambi<strong>en</strong>te, el aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la polución, el cambio climático<br />
producido por el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />
global y el agotami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los recursos naturales, es necesario<br />
reconsi<strong>de</strong>rar la relación<br />
<strong>en</strong>tre medio ambi<strong>en</strong>te y economía,<br />
<strong>de</strong> forma tal que la inserción<br />
<strong>de</strong> los procesos económicos<br />
respondan a los procesos<br />
<strong>de</strong> conservación que requiere<br />
el plantea.<br />
Como es posible observar,<br />
a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible —<strong>de</strong>finido<br />
como una forma <strong>de</strong> interacción<br />
<strong>en</strong> la que cohabitan<br />
el crecimi<strong>en</strong>to económico, la<br />
conservación <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta, el<br />
uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los recursos<br />
naturales y la provisión <strong>de</strong> unas<br />
» 31
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
32 »<br />
condiciones <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida<br />
que garantic<strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong><br />
la población—, es es<strong>en</strong>cial que<br />
el territorio le provea a todos<br />
los niños y niñas una serie <strong>de</strong><br />
condiciones que les permita<br />
vivir <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te apropiado<br />
que propicie su a<strong>de</strong>cuado<br />
<strong>de</strong>sarrollo y crecimi<strong>en</strong>to.<br />
No <strong>en</strong> vano, la figura <strong>de</strong><br />
infancia y niñez ha adquirido<br />
una connotación cuyo rol se<br />
ha configurado como trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> la construcción<br />
que se haga <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio y<br />
<strong>en</strong> las responsabilida<strong>de</strong>s que<br />
se asum<strong>en</strong>, sean estas fr<strong>en</strong>te a<br />
la responsabilidad compartida<br />
para prev<strong>en</strong>ir y mitigar los<br />
<strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre, o bi<strong>en</strong> para<br />
aunar esfuerzos dirigidos hacia<br />
la conservación y el cuidado el<br />
medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> tanto el<br />
niño d<strong>en</strong>ota esperanza para<br />
el futuro; esperanza que se<br />
constituye a través <strong>de</strong> su a<strong>de</strong>cuada<br />
educación y formación<br />
como sujeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, pero<br />
también <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />
compartidas, sobre todo cuando<br />
se admite que:<br />
Muy lejos <strong>de</strong> toda política<br />
<strong>de</strong> protección <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y <strong>de</strong><br />
la infancia, las formas mo<strong>de</strong>rnas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico<br />
han puesto al planeta al bor<strong>de</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre ecológico (cambio<br />
climático, <strong>de</strong>forestación, contaminación<br />
<strong>de</strong> agua, aire y suelos,<br />
extinción acelerada <strong>de</strong> especies,<br />
etc.), [han] cond<strong>en</strong>ado a la pobreza,<br />
al hambre, a la <strong>en</strong>fermedad<br />
y a la falta <strong>de</strong> educación a<br />
bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> la humanidad<br />
(…). (Frigerio & Diker, 2008, p.<br />
9).<br />
Como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo proyectado<br />
bajo la interacción <strong>de</strong> ciertas<br />
lógicas, constituidas por unas<br />
relaciones <strong>en</strong>tre Estado y mercado,<br />
la aceleración <strong>de</strong> los procesos<br />
<strong>de</strong> industrialización y urbanización,<br />
y la extracción <strong>de</strong><br />
los recursos, se han agudizado<br />
las relaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre países, y el increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la pobreza y la <strong>de</strong>sigualdad<br />
se han visto agravados, lo que<br />
ha conllevado a la obstaculización<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> goce efectivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
—principalm<strong>en</strong>te sociales<br />
y económicos— por parte<br />
<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
recursos y oportunida<strong>de</strong>s.<br />
Según el informe sobre el<br />
Estado mundial <strong>de</strong> la infancia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Fondo <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />
para la Infancia (unicef,<br />
por sus siglas <strong>en</strong> inglés), <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
año 2006, estas dificulta<strong>de</strong>s<br />
han afectado notablem<strong>en</strong>te<br />
a niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la<br />
medida <strong>en</strong> que se han visto<br />
sometidos a privaciones <strong>de</strong> sus<br />
necesida<strong>de</strong>s. Solo para ejemplificar:<br />
Más <strong>de</strong> mil millones <strong>de</strong><br />
niños y niñas sufr<strong>en</strong> a causa <strong>de</strong><br />
una o más formas extremas <strong>de</strong><br />
privación <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, tales<br />
como una nutrición a<strong>de</strong>cuada,<br />
agua potable, instalaciones <strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, servicios<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la salud, vivi<strong>en</strong>da<br />
educación e información (Frigerio<br />
& Diker, 2008, p. 9).<br />
Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
regiones <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo caracterizadas<br />
por pa<strong>de</strong>cer dificulta<strong>de</strong>s<br />
como pobreza, <strong>de</strong>sigualdad,<br />
problemas <strong>en</strong> la institucionalidad,<br />
corrupción y situaciones<br />
<strong>de</strong> guerra, es evid<strong>en</strong>te que los<br />
niños conviv<strong>en</strong> bajo circunstancias<br />
<strong>de</strong> inequidad dado<br />
que persist<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />
las interv<strong>en</strong>ciones estatales —<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> programas, proyectos<br />
y <strong>de</strong>más— <strong>de</strong>stinados<br />
a superar las dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />
provisión <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos.<br />
De hecho, actualm<strong>en</strong>te<br />
hay más <strong>de</strong> 150 millones <strong>de</strong> niños<br />
trabajando, 59 millones <strong>de</strong><br />
niños <strong>en</strong> edad escolar primaria<br />
que no gozan <strong><strong>de</strong>l</strong> acceso a la<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> septiembre) http://www.elespectador.com/noticias/nacional/sigu<strong>en</strong>-casos-<strong>de</strong>-<strong>de</strong>snutricion-guajira-53-ninos-han-muert-articulo(...)<br />
educación y «37 millones <strong>de</strong><br />
niños que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> países afectados<br />
por alguna crisis [que]<br />
no van a la escuela primaria o<br />
secundaria» (unicef, 2016, p.<br />
86). <strong>La</strong> situación no es mejor<br />
para aquellos niños que viv<strong>en</strong><br />
bajo circunstancias <strong>de</strong> guerra o<br />
conflicto y que, por lo tanto, se<br />
v<strong>en</strong> obligados a vivir <strong>en</strong> la marginalidad<br />
y <strong>en</strong> la criminalidad o<br />
ilegalidad.<br />
Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la máxima<br />
según la cual es necesario que<br />
los niños crezcan <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos<br />
que favorezcan su <strong>de</strong>sarrollo<br />
personal, las Naciones Unidas<br />
ha incluido <strong>en</strong> los Objetivos<br />
<strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (ods)<br />
la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar<br />
políticas que busqu<strong>en</strong> superar<br />
dificulta<strong>de</strong>s como «el trabajo<br />
infantil, el trabajo forzoso, la esclavitud<br />
mo<strong>de</strong>rna y la trata <strong>de</strong><br />
seres humanos», puesto que es<br />
imperioso ofrecerle a los niños<br />
<strong>de</strong>rechos equitativos y condiciones<br />
<strong>de</strong> vida (con calidad)<br />
inclusivas (unicef, 2016, p. 86).<br />
<strong>La</strong> relevancia <strong>de</strong> estos objetivos<br />
resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que, justam<strong>en</strong>te, reconoc<strong>en</strong><br />
la relación infancia y<br />
<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, toda vez<br />
que esta última ti<strong>en</strong>e un alcance<br />
y se ve prolongada gracias<br />
al apr<strong>en</strong>dizaje y la educación<br />
apropiada durante la infancia.<br />
Es claro que la inversión <strong>de</strong><br />
los gobiernos <strong>en</strong> la educación<br />
contribuye <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong><br />
la pobreza, <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong><br />
que la educación supone un<br />
medio para el progreso y un<br />
instrum<strong>en</strong>to para la consecución<br />
<strong>de</strong> las capacida<strong>de</strong>s que le<br />
permit<strong>en</strong> llevar a una persona<br />
una vida digna.<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este<br />
supuesto, resulta fundam<strong>en</strong>tal<br />
que los gobiernos ati<strong>en</strong>dan<br />
«criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible» que mitigu<strong>en</strong> las<br />
<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s posibilitándose<br />
el acceso equitativo a la<br />
«Más <strong>de</strong> mil millones <strong>de</strong> niños y niñas sufr<strong>en</strong> a causa <strong>de</strong> una o más formas extremas <strong>de</strong><br />
privación <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, tales como una nutrición a<strong>de</strong>cuada, agua potable, instalaciones<br />
<strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la salud, vivi<strong>en</strong>da educación e<br />
información (Frigerio & Diker, 2008, P. 9)».
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
educación, la salud y <strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong>rechos que garantic<strong>en</strong> condiciones<br />
<strong>de</strong> vida digna para los<br />
niños, pues hay que recordar<br />
que <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mundo.<br />
No hay que olvidar que el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>rechos humanos y <strong>de</strong> infancia<br />
y adolesc<strong>en</strong>cia solam<strong>en</strong>te<br />
es posible si <strong>en</strong> el territorio, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cual el niño hace parte, exist<strong>en</strong><br />
condiciones reales que posibilit<strong>en</strong><br />
el ejercicio sus <strong>de</strong>rechos.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Ariès, P. (1979). <strong>La</strong> infancia.<br />
Consultado <strong>en</strong>: http://www.<br />
terras.edu.ar/biblioteca/5/<br />
PDGA_Aries_Unidad_3.pdf<br />
--<br />
Frigerio, G. & Diker, G.(2008).<br />
Infancia y <strong>de</strong>rechos: las raíces<br />
<strong>de</strong> la sost<strong>en</strong>ibilidad. Aportes<br />
para un porv<strong>en</strong>ir. Santiago:<br />
Oficina Regional <strong>de</strong> Educación<br />
<strong>de</strong> la UNESCO para América<br />
<strong>La</strong>tina y el Caribe OREALC/<br />
UNESCO. Consultado <strong>en</strong>:<br />
http://unesdoc.unesco.org/<br />
images/0016/001611/161137S.<br />
pdf<br />
--<br />
Cillero, (M. 1997). Infancia, autonomía<br />
y <strong>de</strong>rechos: una cuestión<br />
<strong>de</strong> principios. Consultado<br />
<strong>en</strong>: http://www.inau.gub.uy/<br />
biblioteca/cillero.pdf<br />
--<br />
UNICEF (2016). Estado mundial<br />
<strong>de</strong> la infancia 2016. Una<br />
oportunidad para cada niño.<br />
New York: Fondo <strong>de</strong> las Naciones<br />
Unidas para la Infancia.<br />
Consultado <strong>en</strong>: http://<br />
www.unicef.org/spanish/<br />
publications/files/UNICEF_<br />
SOWC_2016_Spanish.pdf<br />
Capacida<strong>de</strong>s y vulnerabilidad sociocultural:<br />
coproducción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula<br />
Omar Vivas Cortés 1<br />
El aula es el espacio propicio<br />
para que los escolares adviertan<br />
lo valiosa que es la <strong>investigación</strong><br />
sociocultural, pues la compr<strong>en</strong>sión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to social<br />
les permite ampliar sus posibilida<strong>de</strong>s<br />
individuales y familiares.<br />
<strong>La</strong> intelig<strong>en</strong>cia social permite<br />
que el sujeto se ubique <strong>en</strong> las<br />
dim<strong>en</strong>siones espacio-tiempo,<br />
individuo-sistemas, id<strong>en</strong>tidad<strong>de</strong>sarrollo,<br />
vulnerabilidad-capacidad<br />
y expectativas-realidad,<br />
<strong>en</strong> la consabida resolución <strong>de</strong><br />
t<strong>en</strong>siones dialógicas propias <strong>de</strong><br />
la socialización y los procesos<br />
<strong>de</strong> significación <strong>de</strong> la realidad.<br />
<strong>La</strong> maduración <strong>de</strong> las prácticas<br />
sociales, <strong>de</strong> sus conv<strong>en</strong>ciones,<br />
<strong>en</strong> esquemas cognitivos<br />
que partan <strong>de</strong> la autorrefer<strong>en</strong>cia,<br />
le permite al escolar la objetivación<br />
localizada <strong>de</strong> su ser. Esta es<br />
una compet<strong>en</strong>cia social básica<br />
para articular su proyecto <strong>de</strong><br />
vida con las capacida<strong>de</strong>s fami-<br />
1 Administrador público, magister <strong>en</strong> estudios<br />
políticos y candidato a doctor <strong>en</strong> estudios<br />
políticos. Lí<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> Grupo <strong>de</strong> Investigación Carlos<br />
Mauro Hoyos. Ética <strong>de</strong> lo Público, Instituciones<br />
y Derechos Humanos <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP. Profesor e investigador.<br />
Correo: oavivasc@procuraduria,gov.<br />
co<br />
liares, los activos con los lazos<br />
afectivos primarios y los medios<br />
<strong>de</strong> vida a su alcance; finalm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí la comunidad escolar<br />
se apropia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno. Una mirada<br />
prospectiva <strong>de</strong> su ser, a<strong>de</strong>más,<br />
transforma la significación<br />
<strong>de</strong> su medio, que <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un<br />
<strong>de</strong>terminante para convertirse<br />
<strong>en</strong> una posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
y expresión <strong>de</strong> liberta<strong>de</strong>s.<br />
Si bi<strong>en</strong> este camino no<br />
es infalible, es <strong>de</strong>cir, que el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
indagación sociocultural conduzca<br />
in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te a que<br />
las condiciones sean positivas<br />
para el escolar, lo que si resulta<br />
cierto es que el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno y la aus<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> objetivación situada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ser provoca mayor vulnerabilidad<br />
individual y colectiva, a la<br />
vez que reduce las posibilida<strong>de</strong>s<br />
pot<strong>en</strong>ciales <strong><strong>de</strong>l</strong> escolar.<br />
<strong>La</strong>s compet<strong>en</strong>cias investigativas<br />
<strong>en</strong> lo social son el resultado<br />
<strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> construcción<br />
<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s que<br />
part<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestro contexto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
aula. En ese s<strong>en</strong>tido, la impronta<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> profesor <strong>de</strong> educación<br />
primaria y secundaria es contribuir<br />
con los procesos <strong>de</strong> crea-<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
«<strong>La</strong> maduración <strong>de</strong> las prácticas sociales, <strong>de</strong> sus conv<strong>en</strong>ciones, <strong>en</strong> esquemas cognitivos que<br />
partan <strong>de</strong> la autorrefer<strong>en</strong>cia, le permite al escolar la objetivación localizada <strong>de</strong> su ser. Esta<br />
es una compet<strong>en</strong>cia social básica para articular su proyecto <strong>de</strong> vida con las capacida<strong>de</strong>s<br />
familiares, los activos con los lazos afectivos primarios y los medios <strong>de</strong> vida a su alcance (...)».<br />
ción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido y significación<br />
<strong>de</strong> los escolares qui<strong>en</strong>es, a su<br />
vez, aportan conci<strong>en</strong>cia social a<br />
sus familias a partir <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia.<br />
Problemas y problema<br />
<strong>La</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />
crecimi<strong>en</strong>to riñ<strong>en</strong> con la id<strong>en</strong>tidad<br />
que emerge como una<br />
condición antropológica <strong>de</strong> las<br />
comunida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> las dialógicas<br />
y<br />
,<br />
don<strong>de</strong> quedan comprometidas<br />
las características <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
que nos hac<strong>en</strong> ser difer<strong>en</strong>tes a<br />
otros grupos humanos; la homog<strong>en</strong>ización<br />
<strong>de</strong> una sociedad<br />
<strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico parte<br />
<strong>de</strong> la igualación sobre la imag<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> la capacidad adquisitiva.<br />
El fuerte arraigo a una<br />
id<strong>en</strong>tidad social y cultural ha<br />
g<strong>en</strong>erado marginalidad <strong>en</strong> los<br />
esquemas <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong><br />
recursos. Los medios <strong>de</strong> vida<br />
son igualm<strong>en</strong>te marginales y<br />
<strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to básico, lo cual es<br />
evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />
» 33
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
34 »<br />
ancestrales, <strong>de</strong> manera que una<br />
m<strong>en</strong>or prop<strong>en</strong>sión al consumo<br />
por razones <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad sociocultural<br />
es acompañada <strong>de</strong> una<br />
m<strong>en</strong>or inserción <strong>en</strong> los procesos<br />
económicos.<br />
Los episodios <strong>de</strong> <strong>de</strong>predación<br />
que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> procesos<br />
extractivos y <strong>de</strong> acciones irresponsables,<br />
con daños evid<strong>en</strong>tes<br />
a los medios <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />
as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> zonas<br />
<strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ecosistemas,<br />
tales como un río o la Ciénaga<br />
Gran<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Magdal<strong>en</strong>a, esto<br />
<strong>en</strong> razón <strong>de</strong> la minería ilegal o<br />
<strong>de</strong> los diques ilegales, respectivam<strong>en</strong>te,<br />
son <strong>en</strong> sí mismos acciones<br />
que pued<strong>en</strong> convertirse<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres por la dinámica<br />
recurr<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>teriora, persist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
las dotaciones y<br />
habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong><br />
ecosistemas y comunida<strong>de</strong>s.<br />
Tal y como ocurre con el<br />
agua <strong>de</strong> calidad y la biodiversidad,<br />
los servicios naturales <strong>de</strong><br />
los ecosistemas <strong>de</strong> río o ciénaga<br />
son aprovechados por las<br />
comunida<strong>de</strong>s como sust<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> esquemas inicialm<strong>en</strong>te<br />
sost<strong>en</strong>ibles, dado la lógica <strong>de</strong><br />
equilibrio y armonía que marca<br />
su cosmovisión, salvo algunas<br />
prácticas inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes como<br />
las quemas.<br />
El gobierno y la lógica <strong>de</strong><br />
apropiación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es comunes<br />
por las comunida<strong>de</strong>s, parte<br />
<strong>de</strong> reglas que se configuran<br />
<strong>en</strong> las interacciones socioespaciales,<br />
las cuales son formas<br />
<strong>de</strong> autorregulación instituidas<br />
autónomam<strong>en</strong>te por la sociedad;<br />
tema que ha sido <strong>de</strong><br />
interés para académicos como<br />
Elinor Ostrom y Juan Camilo<br />
Cárd<strong>en</strong>as.<br />
<strong>La</strong>s instituciones son adquiridas<br />
por los escolares <strong>en</strong><br />
los procesos <strong>de</strong> socialización,<br />
para el caso, <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> la<br />
id<strong>en</strong>tidad que se coproduce a<br />
partir <strong>de</strong> su territorio, que es la<br />
unidad <strong>de</strong> significación y difer<strong>en</strong>ciación<br />
<strong>de</strong> otros a partir <strong>de</strong><br />
la espacialidad.<br />
En algunos casos, las familias<br />
inmersas <strong>en</strong> lazos <strong>de</strong> solidaridad<br />
alcanzan la gobernanza<br />
<strong>de</strong> sus medios <strong>de</strong> vida, es <strong>de</strong>cir,<br />
gozan <strong>de</strong> una relativa autonomía;<br />
por supuesto que esta armonía<br />
no es perfecta y que los<br />
procesos <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>ización<br />
promuev<strong>en</strong> la pérdida <strong>de</strong> prácticas<br />
ancestrales y artesanales<br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> la escala <strong>de</strong><br />
producción.<br />
Sobra advertir que los <strong>de</strong>sastres<br />
y las alteraciones provocadas<br />
por el cambio climático,<br />
que int<strong>en</strong>sifica la variabilidad<br />
climática, afectan directam<strong>en</strong>te<br />
los medios <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s fuertem<strong>en</strong>te<br />
vinculadas con ecosistemas<br />
susceptibles, pues allí la autonomía,<br />
el arraigo, el tejido social<br />
y el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> seguridad<br />
se pierd<strong>en</strong>.<br />
<strong>La</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> gran magnitud como las<br />
inundaciones <strong>de</strong> la «Ola Invernal<br />
2010 - 2011», o la persist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to crónico como<br />
la alteración <strong>de</strong> los ciclos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ecosistema <strong>de</strong> la Ciénaga Gran<strong>de</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Magdal<strong>en</strong>a, afectan a las<br />
familias cuyos medios <strong>de</strong> vida<br />
son impactados, cond<strong>en</strong>ándolos<br />
a ser consi<strong>de</strong>rados damnificados<br />
o <strong>de</strong>splazados ambi<strong>en</strong>tales;<br />
la pérdida <strong>de</strong> autonomía<br />
les lleva a recurrir a las re<strong>de</strong>s<br />
primarias <strong>de</strong> solidaridad, a la<br />
ayuda humanitaria o al asist<strong>en</strong>cialismo<br />
para proveerse <strong>de</strong> los<br />
elem<strong>en</strong>tos mínimos necesarios.<br />
El mismo efecto se ti<strong>en</strong>e<br />
por la alteración que provoca la<br />
minería ilegal sobre los medios<br />
<strong>de</strong> vida, la contaminación <strong>de</strong><br />
las fu<strong>en</strong>tes hídricas cond<strong>en</strong>a a<br />
las comunida<strong>de</strong>s al asist<strong>en</strong>cialismo,<br />
al <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to o a la<br />
afectación <strong>en</strong> su salud.<br />
Como corolario, preocupa<br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> afectación y la in-<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
«(…) vulnerabilidad social es alguno <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> configuración o agrupación humana,<br />
bi<strong>en</strong> sea el ser, el hogar, la familia o la comunidad, necesariam<strong>en</strong>te arraigada <strong>en</strong> una<br />
localización cierta: la zona, el barrio o la vereda».<br />
t<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />
que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> la vulnerabilidad<br />
las condiciones propicias<br />
para pot<strong>en</strong>ciar las pérdidas; tanto<br />
los <strong>de</strong>sastres como los daños<br />
provocados por la incapacidad<br />
<strong>de</strong> adaptación al cambio climático<br />
o por causas antrópicas<br />
<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> acciones irresponsables<br />
como la <strong>de</strong> la Ciénaga<br />
Gran<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Magdal<strong>en</strong>a o la minería<br />
ilegal, alteran los medios<br />
<strong>de</strong> vida, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> aquellas<br />
comunida<strong>de</strong>s cuya subsist<strong>en</strong>cia<br />
está vinculada con los servicios<br />
ambi<strong>en</strong>tales <strong><strong>de</strong>l</strong> agua y la<br />
biodiversidad.<br />
Preocupa también que<br />
las comunida<strong>de</strong>s que registran<br />
condiciones <strong>de</strong> mayor marginalidad<br />
t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> común procesos<br />
socioculturales no <strong>en</strong>marcados<br />
<strong>en</strong> la lógica <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo<br />
sino, más bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> prácticas <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral más sost<strong>en</strong>ibles y próximas<br />
a la i<strong>de</strong>a <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno <strong>de</strong><br />
los bi<strong>en</strong>es comunes <strong>de</strong> Elinor<br />
Ostrom.<br />
Elem<strong>en</strong>tos teóricos<br />
De acuerdo con la Ley 1523 <strong>de</strong><br />
2012, Art. 5.º, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />
vulnerabilidad la:<br />
Susceptibilidad o fragilidad<br />
física, económica, social,<br />
ambi<strong>en</strong>tal o institucional que<br />
ti<strong>en</strong>e una comunidad <strong>de</strong> ser<br />
afectada o <strong>de</strong> sufrir efectos adversos<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que un ev<strong>en</strong>to<br />
físico peligroso se pres<strong>en</strong>te.<br />
Correspon<strong>de</strong> a la predisposición<br />
a sufrir pérdidas o daños <strong>de</strong> los<br />
seres humanos y sus medios <strong>de</strong><br />
subsist<strong>en</strong>cia, así como <strong>de</strong> sus<br />
sistemas físicos, sociales, económicos<br />
y <strong>de</strong> apoyo que pued<strong>en</strong><br />
ser afectados por ev<strong>en</strong>tos físicos<br />
peligrosos.<br />
<strong>La</strong> vulnerabilidad es una<br />
realidad, la am<strong>en</strong>aza una probabilidad<br />
y el <strong>riesgo</strong> una percepción<br />
sobre el peligro que vive<br />
una comunidad por la relación<br />
am<strong>en</strong>aza/vulnerabilidad; percepción<br />
que es mediada por<br />
operadores culturales y procesos<br />
<strong>de</strong> construcción social <strong>de</strong><br />
imaginarios y repres<strong>en</strong>taciones.<br />
De este modo, la vulnerabilidad<br />
es una condición o situación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ser que habita y que significa<br />
su espacialidad, con lo cual<br />
construye el territorio al dotarlo<br />
<strong>de</strong> significados y apegos.<br />
Por su parte, aproximarse<br />
a la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la vulnerabilidad<br />
social requiere un camino<br />
complejo. En primer lugar, «la<br />
vulnerabilidad se <strong>de</strong>fine como<br />
una función inversa <strong>de</strong> la capacidad<br />
<strong>de</strong> los individuos, gru-
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
pos, hogares y comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
prever, resistir, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar y recuperarse<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> impacto o efecto<br />
<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos que implican una<br />
pérdida <strong>de</strong> activos materiales<br />
e inmateriales» (<strong>La</strong>mpis, pág.<br />
71). De ahí que la vulnerabilidad<br />
social no se <strong>de</strong>fina <strong>en</strong> función<br />
<strong>de</strong> la comunidad expuesta a<br />
una am<strong>en</strong>aza o un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
am<strong>en</strong>azante, sino a una condición<br />
propia <strong>de</strong> los hogares<br />
y comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> sí mismos,<br />
con un carácter ontológico. Por<br />
ello, la unidad <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> la<br />
vulnerabilidad social es alguno<br />
<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> configuración<br />
o agrupación humana, bi<strong>en</strong> sea<br />
el ser, el hogar, la familia o la comunidad,<br />
necesariam<strong>en</strong>te arraigada<br />
<strong>en</strong> una localización cierta:<br />
la zona, el barrio o la vereda.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, la vulnerabilidad<br />
social no es <strong>de</strong>finida por el<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o am<strong>en</strong>azante sino por<br />
los procesos sociales, políticos,<br />
económicos y culturales que<br />
dotan o restring<strong>en</strong> las dotaciones<br />
y activos <strong>de</strong> las familias, y <strong>de</strong><br />
manera agregada, por las comunida<strong>de</strong>s<br />
localizadas. <strong>La</strong> vulnerabilidad,<br />
<strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión más<br />
conv<strong>en</strong>cional, ti<strong>en</strong>e tres dim<strong>en</strong>siones,<br />
a saber: la exposición, la<br />
fragilidad y la resili<strong>en</strong>cia.<br />
<strong>La</strong> exposición se refiere<br />
a los bi<strong>en</strong>es o activos que son<br />
alcanzables por el impacto <strong>de</strong><br />
una am<strong>en</strong>aza materializada, es<br />
<strong>de</strong>cir, aquello que es objeto <strong>de</strong><br />
daño; la fragilidad es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />
como el nivel <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia esperado<br />
ante un ev<strong>en</strong>to, esto es,<br />
el nivel <strong>de</strong> daño, y la resili<strong>en</strong>cia<br />
es la capacidad <strong>de</strong> asimilación y<br />
recuperación, <strong>en</strong> otras palabras,<br />
la persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema.<br />
Estas dim<strong>en</strong>siones están<br />
asociadas con las capacida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> cada grupo humano <strong>de</strong> manera<br />
que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, cuando la<br />
comunidad ti<strong>en</strong>e mayores capacida<strong>de</strong>s<br />
sociales y humanas, es<br />
<strong>de</strong> prever una m<strong>en</strong>or afectación<br />
ante un <strong>de</strong>sastre, contrario a lo<br />
que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> otra con m<strong>en</strong>ores<br />
compet<strong>en</strong>cias sociales.<br />
En cuanto a los <strong>de</strong>sastres,<br />
las capacida<strong>de</strong>s sociales se refier<strong>en</strong><br />
a los recursos con los<br />
que cu<strong>en</strong>ta la comunidad y las<br />
familias para prev<strong>en</strong>ir, mitigar y<br />
respon<strong>de</strong>r a ev<strong>en</strong>tos, sea que se<br />
configur<strong>en</strong> como <strong>de</strong>sastres, calamida<strong>de</strong>s<br />
o solo emerg<strong>en</strong>cias.<br />
A partir <strong>de</strong> la nueva semántica<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres, el carácter<br />
prospectivo <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> implica que las comunida<strong>de</strong>s<br />
t<strong>en</strong>gan también capacidad<br />
<strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia sobre los procesos<br />
<strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio,<br />
el diseño <strong>de</strong> macroproyectos,<br />
la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> procesos<br />
extractivos, <strong>en</strong>tre otros, para t<strong>en</strong>er<br />
voz <strong>en</strong> la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />
inversiones que alter<strong>en</strong> las condiciones<br />
<strong>de</strong> sus medios <strong>de</strong> vida<br />
y la búsqueda <strong>de</strong> alternativas<br />
cuando sea requerido.<br />
Una comunidad vulnerable<br />
es aquella sorpr<strong>en</strong>dida<br />
por <strong>de</strong>sastres ocasionados por<br />
am<strong>en</strong>azas que <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong> modo que ante el ev<strong>en</strong>to<br />
respond<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera pasiva,<br />
ina<strong>de</strong>cuada y <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ada, y<br />
como consecu<strong>en</strong>cia, el nivel <strong>de</strong><br />
afectación es mayor <strong>en</strong> razón<br />
a la fragilidad <strong>de</strong> sus activos y<br />
medios <strong>de</strong> vida, algunos <strong>de</strong> los<br />
cuales incluso, <strong>en</strong> forma previa,<br />
habían sido alterados por la<br />
misma comunidad y sometidos<br />
a prácticas avasalladoras <strong>de</strong><br />
propios y extraños, <strong>en</strong> especial<br />
sobre los servicios naturales y<br />
<strong>de</strong> biodiversidad, tal que los<br />
amortiguami<strong>en</strong>tos naturales ya<br />
eran precarios.<br />
Es característico <strong>de</strong> la<br />
mayor vulnerabilidad que<br />
sean incipi<strong>en</strong>tes el capital social<br />
y el capital humano, con<br />
baja capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia e<br />
incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
problemas sociales, lo que indica,<br />
al mismo tiempo, que la<br />
<strong>de</strong>manda social es igualm<strong>en</strong>te<br />
rudim<strong>en</strong>taria por ori<strong>en</strong>tarse al<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 14 <strong>de</strong> septiembre) http://gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/sigpad/archivos/GPEGRColombia.pdf<br />
asist<strong>en</strong>cialismo con olvido <strong>de</strong><br />
la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s.<br />
Por su parte, una comunidad<br />
que ha <strong>de</strong>sarrollado capacida<strong>de</strong>s<br />
conoce las am<strong>en</strong>azas y<br />
los peligros que coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
<strong>en</strong>torno, actúa <strong>de</strong> manera activa<br />
y proactiva fr<strong>en</strong>te a ev<strong>en</strong>tos,<br />
posee mecanismos <strong>de</strong> alerta<br />
temprana, ubica espacialm<strong>en</strong>te<br />
las zonas <strong>de</strong> alto <strong>riesgo</strong> y las<br />
zonas seguras, actúa <strong>de</strong> manera<br />
ord<strong>en</strong>ada ante un ev<strong>en</strong>to y<br />
cu<strong>en</strong>ta con activos y medios <strong>de</strong><br />
vida más resist<strong>en</strong>tes a ev<strong>en</strong>tos,<br />
<strong>en</strong> razón a que existe un nivel<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s,<br />
preparación, asegurami<strong>en</strong>to y,<br />
finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> opciones.<br />
Así, dado que el nivel <strong>de</strong><br />
afectación es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
que cu<strong>en</strong>tan con<br />
mayor capital social y capital<br />
humano, es <strong>de</strong> esperar que<br />
estas comunida<strong>de</strong>s valor<strong>en</strong> la<br />
preservación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos y<br />
la sost<strong>en</strong>ibilidad, e interv<strong>en</strong>gan<br />
para que el amortiguami<strong>en</strong>to<br />
ambi<strong>en</strong>tal sea funcional.<br />
También existe un mayor<br />
dinamismo <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s<br />
sobre el problema social <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> razón a que la<br />
<strong>de</strong>manda social sabia exige su<br />
inclusión como problema público<br />
<strong>en</strong> las ag<strong>en</strong>das políticas<br />
y <strong>de</strong> gobierno, con inversiones<br />
<strong>en</strong> reducción y mitigación que<br />
brind<strong>en</strong> condiciones seguras <strong>en</strong><br />
el territorio. Finalm<strong>en</strong>te, una comunidad<br />
activa busca esquemas<br />
<strong>de</strong> gobernanza que transforman<br />
las acciones públicas.<br />
El <strong>de</strong>sastre es una construcción<br />
social, es el resultado <strong>de</strong><br />
[causas <strong>de</strong> fondo] tales como<br />
una estructura social, económica<br />
y política que propicia [presiones<br />
dinámicas] <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to poblacional,<br />
rápida urbanización,<br />
«En Colombia exist<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>taciones institucionales para la inclusión <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las escuelas con lineami<strong>en</strong>tos, instrum<strong>en</strong>tos, cartillas e<br />
instructivos, la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la forma <strong>de</strong> articulación con los gobiernos escolares, así como la<br />
solicitud <strong>de</strong> elaboración y aplicación <strong>de</strong> planes escolares <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>».<br />
» 35
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
alteración y daño <strong>de</strong> ecosistemas, que <strong>en</strong><br />
lo cotidiano han sido posibilitadas por relaciones<br />
y transacciones que son mediadas<br />
por reglas y conv<strong>en</strong>ciones que, <strong>en</strong> mucho,<br />
se alejan <strong>de</strong> una semántica <strong>de</strong> lo sost<strong>en</strong>ible<br />
y <strong>de</strong>vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo como expresión<br />
<strong>de</strong> estatus; esto, sumado a un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />
[condiciones inseguras] por localización,<br />
procesos constructivos inseguros, propician<br />
que la materialización <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to [am<strong>en</strong>aza]<br />
convierta las vulnerabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un<br />
<strong>de</strong>sastre. Infer<strong>en</strong>cia que correspon<strong>de</strong> a mi<br />
interpretación <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o presión y liberación<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong> Blaikie (citado por<br />
Narváez, <strong>La</strong>vell & Pérez, 2009).<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres es<br />
una acción pública estructurada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes<br />
que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> distintas formas<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y acción, sean ancestrales,<br />
técnicas, sociales, políticas que, <strong>en</strong> últimas,<br />
operan <strong>en</strong> lo local como un conjunto <strong>de</strong><br />
quehaceres basados <strong>en</strong> el principio <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
o <strong>de</strong> precaución. Al respecto, <strong>de</strong>terminar<br />
<strong>en</strong> qué medida estos quehaceres<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> relación con líneas <strong>de</strong> política o una<br />
búsqueda planeada <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos<br />
es difícil, sin embargo, sí es presumible que<br />
la educación, como operador cultural, permite<br />
la apropiación <strong>de</strong> nociones que contribuy<strong>en</strong><br />
a la construcción <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
realidad que sea revelador <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s.<br />
Los conceptos permit<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tar<br />
la realidad <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s, <strong>en</strong> razón a que<br />
la cognición humana se basa <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>taciones<br />
e imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lo observado, las<br />
d<strong>en</strong>otaciones <strong>de</strong> los hechos y los objetos<br />
permit<strong>en</strong> observaciones estructuradas que<br />
son más objetivas cuando se soportan <strong>en</strong> el<br />
conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico. Con ello, llamo la<br />
at<strong>en</strong>ción sobre la utilidad <strong>de</strong> la observación<br />
estructurada <strong>de</strong> los escolares para inc<strong>en</strong>tivar<br />
su capacidad <strong>de</strong> interpretación.<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres es<br />
un sistema conceptual, que aporta una<br />
perspectiva <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> la realidad que<br />
busca explicar las interacciones que se dan<br />
<strong>en</strong>tre f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os am<strong>en</strong>azantes, exposición<br />
y vulnerabilidad, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong><br />
cambio, y con la finalidad <strong>de</strong> preservar el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> su acepción sost<strong>en</strong>ible, <strong>de</strong><br />
manera que la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
está íntimam<strong>en</strong>te asociada con la<br />
adaptación al cambio climático. Ambas<br />
aproximaciones valoran el conocimi<strong>en</strong>to<br />
como capacidad clave.<br />
36 »<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 14 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/mano-mundo-bola-mant<strong>en</strong>er-ni%C3%B1o-644145/<br />
Partir <strong><strong>de</strong>l</strong> supuesto <strong>de</strong> la construcción<br />
social <strong>de</strong> la realidad (Berger P. & Luckmann<br />
N., 2003) conduce a estudiar, <strong>en</strong> forma<br />
alternativa, las repres<strong>en</strong>taciones sociales<br />
(Moscovici, 1979) que se forman <strong>en</strong> torno<br />
al <strong>de</strong>sastre y su prev<strong>en</strong>ción; al <strong>de</strong>sarrollo y<br />
sus condiciones <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad; a la id<strong>en</strong>tidad<br />
(Melucci, 2010) y su vinculación con<br />
prácticas sost<strong>en</strong>ibles; o al imaginario social<br />
(Castoriadis, 1993) que, con un carga axiológica,<br />
dotan <strong>de</strong> significado la acción social<br />
(Weber, 2002) que conduce al <strong>de</strong>sastre o,<br />
por el contrario, a la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> condiciones<br />
seguras que posibilitan el <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong><br />
este caso, cargado <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ología o al m<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> una posición política; o a partir <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
sujeto, sobre la estructura cognitiva (Piaget)<br />
y el apr<strong>en</strong>dizaje significativo que se da <strong>en</strong><br />
una realidad situada, que sirve para la g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias sociales útiles para<br />
lograr una armonía con el <strong>en</strong>torno y, subsecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
una exist<strong>en</strong>cia sost<strong>en</strong>ible.<br />
Situación<br />
En Colombia exist<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>taciones institucionales<br />
para la inclusión <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las<br />
escuelas con lineami<strong>en</strong>tos, instrum<strong>en</strong>tos,<br />
cartillas e instructivos, la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la<br />
forma <strong>de</strong> articulación con los gobiernos escolares,<br />
así como la solicitud <strong>de</strong> elaboración<br />
y aplicación <strong>de</strong> planes escolares <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. De igual manera, hay ori<strong>en</strong>tacio-<br />
nes internacionales sobre escuelas seguras<br />
e inclusivas, bu<strong>en</strong>as prácticas, cont<strong>en</strong>idos<br />
pedagógicos, mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os y procesos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
que, <strong>en</strong> particular, llaman la at<strong>en</strong>ción<br />
sobre los factores físicos estructurales y los<br />
no estructurales como la realización <strong>de</strong> simulacros,<br />
y <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes con<br />
recursos propios <strong>de</strong> la pedagogía o la didáctica<br />
para la <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong><strong>de</strong>l</strong> tema.<br />
<strong>La</strong>s escuelas son consi<strong>de</strong>radas un<br />
servicio. Des<strong>de</strong> el refer<strong>en</strong>cial sectorial, <strong>en</strong><br />
términos <strong>de</strong> Muller (Muller, 2010), se ti<strong>en</strong>e<br />
que las escuelas no pued<strong>en</strong> continuar<br />
convirtiéndose <strong>en</strong> albergues temporales,<br />
pues, dado que el proceso <strong>de</strong> recuperación<br />
implica una rápida puesta <strong>en</strong> operación <strong>de</strong><br />
las escuelas, se produce <strong>de</strong>serción y aus<strong>en</strong>tismo<br />
escolar, que <strong>de</strong>be evitarse o reducirse<br />
al máximo con ocasión <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos.<br />
De hecho, las instituciones escolares<br />
colombianas <strong>de</strong>spliegan una actividad <strong>en</strong><br />
torno a los planes escolares <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, la realización <strong>de</strong> simulacros,<br />
la vinculación <strong>de</strong> estos temas y la<br />
adaptación al cambio climático con los<br />
proyectos educativos institucionales (pei).<br />
En particular, la <strong>investigación</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el aula, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida más como una práctica<br />
<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, busca indagar sobre<br />
lo observado <strong>en</strong> un esquema epistemológico<br />
<strong>de</strong> implicación <strong><strong>de</strong>l</strong> observador <strong>en</strong><br />
lo observado, sobre temas sociales, culturales,<br />
ambi<strong>en</strong>tales, tecnológicos, <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to,<br />
y otros.<br />
«El estudiante investigador busca conci<strong>en</strong>cia sobre su situación <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno, a partir <strong>de</strong> un proceso social particular <strong>de</strong><br />
id<strong>en</strong>tidad individual y colectiva (…)».
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Los campos <strong>de</strong> indagación sociocultural<br />
pued<strong>en</strong> incluir el conocimi<strong>en</strong>to y<br />
saberes culturales y ancestrales; la historia,<br />
memoria y tradición, y las ci<strong>en</strong>cias sociales<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to; diseño que hace<br />
parte <strong>de</strong> la apuesta <strong>de</strong> formación ori<strong>en</strong>tada<br />
a la apropiación <strong>de</strong> la <strong>investigación</strong><br />
como una compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los escolares,<br />
que resulta ser un reto <strong>de</strong> amplio compromiso<br />
para los educadores.<br />
<strong>La</strong>s líneas que agrupan la temática<br />
sociocultural son excepcionalm<strong>en</strong>te exig<strong>en</strong>tes<br />
por constituir cada una un conjunto<br />
<strong>de</strong> opciones <strong>de</strong> indagación académica,<br />
que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la apropiación <strong>de</strong> lo físico<br />
hasta lo simbólico. Así, discernir un problema<br />
<strong>de</strong> estudio que sea fundam<strong>en</strong>tal y<br />
transversal, relevante para un proceso <strong>de</strong><br />
afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
<strong>en</strong> escolares y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula, <strong>de</strong>be<br />
partir <strong>de</strong> lo más íntimo <strong>de</strong> la motivación<br />
humana, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su realidad situada.<br />
El estudiante investigador busca conci<strong>en</strong>cia<br />
sobre su situación <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno, a<br />
partir <strong>de</strong> un proceso social particular <strong>de</strong><br />
id<strong>en</strong>tidad individual y colectiva; allí, la variabilidad<br />
climática, los <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />
ev<strong>en</strong>tos socionaturales, antrópicos o naturales<br />
alteran instantáneam<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> manera<br />
sistemática sus medios <strong>de</strong> vida, los activos<br />
familiares, las capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s<br />
y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, el ejercicio <strong>de</strong> su libertad.<br />
<strong>La</strong> acción colectiva se articula <strong>de</strong><br />
distintas maneras, pero ella es más sabia<br />
cuando parte <strong>de</strong> una ruptura g<strong>en</strong>eracional<br />
<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> la autorrefer<strong>en</strong>cia lograda<br />
por el conocimi<strong>en</strong>to reflexivo. Los escolares<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la gran virtud <strong>de</strong> transformar<br />
los lazos íntimos <strong><strong>de</strong>l</strong> tejido social a través<br />
<strong>de</strong> su comunicación, <strong>de</strong> sus preguntas, <strong>de</strong><br />
sus llamados morales.<br />
Cuando el aula invita a p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> manera<br />
distinta sobre lo cotidiano, mediado<br />
por el juicio moral <strong><strong>de</strong>l</strong> escolar, la familia vive<br />
una revelación. Allí se d<strong>en</strong>otan con otra<br />
connotación y simbología los elem<strong>en</strong>tos<br />
materiales, el espacio, la apropiación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
suelo, los lugares, los servicios ecosistémicos,<br />
la flora, la fauna, los equipos y herrami<strong>en</strong>tas,<br />
<strong>de</strong>svelando lo que estaba bajo la sombra<br />
<strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ciones sociales, reglas, prácticas y<br />
cosmovisiones que opacan el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
y limitan las posibilida<strong>de</strong>s humanas.<br />
<strong>La</strong> <strong>investigación</strong> es el camino para interrogarse,<br />
hacer pesquisas, sumergirse y<br />
hacer apuestas intelectuales para percibir<br />
<strong>de</strong> manera estructurada, es el ethos <strong><strong>de</strong>l</strong> aula.<br />
Experi<strong>en</strong>cias significativas <strong>de</strong><br />
indagación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula <strong>en</strong><br />
temas socioculturales ori<strong>en</strong>tados<br />
a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres y la adaptación al<br />
cambio climático<br />
Para los educadores, los espacios <strong>de</strong> intercambio<br />
<strong>de</strong> prácticas ori<strong>en</strong>tadas hacia<br />
difer<strong>en</strong>tes ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje son<br />
posibles gracias al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias significativas <strong>de</strong> formaciónapr<strong>en</strong>dizaje,<br />
como procesos que han mostrado<br />
sus bonda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la promoción <strong>de</strong><br />
compet<strong>en</strong>cias investigativas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula.<br />
Los criterios <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias<br />
significativas incluy<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong><br />
los sigui<strong>en</strong>tes factores: el impacto alcanzado<br />
<strong>en</strong> el afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />
indagación <strong>de</strong> los escolares, la g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> nuevo conocimi<strong>en</strong>to sociocultural, la<br />
incid<strong>en</strong>cia o trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno<br />
familiar y sociocultural, la sistematización<br />
y docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia, y<br />
la vinculación con un proceso <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
<strong>de</strong> los educadores sobre la educación<br />
y compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>.<br />
En materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
y adaptación al cambio climático, la<br />
sistematización <strong>de</strong> lo que hac<strong>en</strong>, viv<strong>en</strong>, sab<strong>en</strong><br />
y si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> los participantes, requiere <strong>de</strong><br />
la utilización <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones sociales para lograr<br />
que las viv<strong>en</strong>cias qued<strong>en</strong> expuestas, con<br />
el fin <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>ciar el saber hacer sociocultural<br />
que se <strong>de</strong>spliega <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos que<br />
exig<strong>en</strong> adaptación, resili<strong>en</strong>cia y capacidad.<br />
Este refer<strong>en</strong>te sirve para procesos similares<br />
con los ajustes que el contexto exija.<br />
<strong>La</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> si es una bu<strong>en</strong>a práctica, con una actitud<br />
c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> la <strong>investigación</strong> <strong>de</strong> problemas<br />
que indica, al m<strong>en</strong>os: 1. nombre <strong>de</strong><br />
la experi<strong>en</strong>cia, incluye el tema; 2. id<strong>en</strong>tificación:<br />
grado, participantes, localización,<br />
ori<strong>en</strong>tadores, apoyos; 3. contexto g<strong>en</strong>eral,<br />
incluye la memoria histórica <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos,<br />
las principales variaciones o impacto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cambio climático, las principales am<strong>en</strong>azas<br />
naturales, socionaturales y antrópicas, la situación<br />
económica, los medios <strong>de</strong> vida, las<br />
principales prácticas culturales que pued<strong>en</strong><br />
incidir para la prev<strong>en</strong>ción o manejo <strong>de</strong> causas<br />
y efectos <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos; 4. <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la<br />
experi<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como una narración<br />
secu<strong>en</strong>cial sobre los objetivos, las activida<strong>de</strong>s,<br />
los instrum<strong>en</strong>tos o ayudas utilizadas,<br />
la puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s, los<br />
cuidados t<strong>en</strong>idos que, adicionalm<strong>en</strong>te,<br />
pued<strong>en</strong> contar con registros fotográficos,<br />
tablas, datos, mediciones u otras evid<strong>en</strong>cias;<br />
5. obstáculos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el proceso; 6.<br />
¿por qué esta experi<strong>en</strong>cia es positiva?, cuáles<br />
fueron los resultados t<strong>en</strong>idos y el impacto;<br />
7. análisis pedagógico <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia, y<br />
8. didácticas <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia.<br />
Conclusión<br />
<strong>La</strong> indagación escolar <strong>en</strong> la perspectiva<br />
sociocultural <strong>en</strong>fatiza <strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión<br />
fundam<strong>en</strong>tada <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to social,<br />
<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos culturales profundos<br />
que <strong>de</strong>terminan las relaciones y posibilida<strong>de</strong>s.<br />
A<strong>de</strong>más, la conci<strong>en</strong>cia escolar<br />
sobre el <strong>en</strong>torno invita a mant<strong>en</strong>er una<br />
ori<strong>en</strong>tación social hacia lo sost<strong>en</strong>ible y<br />
hacia la dotación <strong>de</strong> recursos que sirvan<br />
para g<strong>en</strong>erar capacida<strong>de</strong>s.<br />
Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />
--<br />
Berger P. & Luckmann N. (2003). <strong>La</strong> construcción<br />
social <strong>de</strong> la realidad. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />
Amorrortu Editores.<br />
--<br />
Castoriadis, C. (1993). <strong>La</strong> institución imaginaria<br />
<strong>de</strong> la sociedad. En Colombo, El<br />
imaginario social. Montevi<strong>de</strong>o: Altamira y<br />
Nordan Comunidad.<br />
--<br />
CUN. (2016). Proyecto educativo. Montería:<br />
CUN.<br />
--<br />
<strong>La</strong>mpis, A. (s.f.). <strong>La</strong> Red. Recuperado el 30 <strong>de</strong><br />
08 <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong> http://www.<strong>de</strong>s<strong>en</strong>redando.<br />
org/public/varios/2010/2010-08-30_<strong>La</strong>mpis_2010_Pobreza_y_Riesgo_Medio_Ambi<strong>en</strong>tal_Un_Problema_<strong>de</strong>_Desarrollo.pdf<br />
--<br />
Melucci, A. (2010). Acción colectiva, vida<br />
cotidiana y <strong>de</strong>mocracia. México D. F.: El<br />
Colegio <strong>de</strong> México.<br />
--<br />
Moscovici, S. (1979). El psicoanálisis, su<br />
imag<strong>en</strong> y su público. Bu<strong>en</strong>os Aires: Editorial<br />
Huemul S.A.<br />
--<br />
Muller, Pierre. (2010). <strong>La</strong>s políticas públicas<br />
3a Ed. Bogotá: Universidad Externado <strong>de</strong><br />
Colombia.<br />
--<br />
Weber, M. (2002). Economía y sociedad.<br />
México D. F.: Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />
» 37
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> la resili<strong>en</strong>cia socioecológica<br />
38 »<br />
Daniel Ricardo Cal<strong>de</strong>rón<br />
Ramírez 1<br />
En América <strong>La</strong>tina la administración<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />
ser la principal respuesta <strong>de</strong><br />
los Estados ante la ocurr<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y catástrofes ambi<strong>en</strong>tales.<br />
Los <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong>jaron<br />
<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rados como un<br />
ev<strong>en</strong>to natural, al reconocer la<br />
construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> que<br />
predispone al <strong>de</strong>sastre. De esta<br />
manera, la percepción y el reconocimi<strong>en</strong>to<br />
tanto <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />
como <strong>de</strong> las vulnerabilida<strong>de</strong>s<br />
y la capacidad <strong>de</strong> adaptación y<br />
resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la sociedad, conllevan<br />
a una construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, don<strong>de</strong> factores como los<br />
mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, la <strong>gestión</strong><br />
ambi<strong>en</strong>tal y la planificación territorial<br />
influy<strong>en</strong> sobre el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres.<br />
<strong>La</strong> construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> incluye el estudio <strong>de</strong> la<br />
vulnerabilidad social y los procesos<br />
<strong>de</strong> adaptación y resili<strong>en</strong>cia<br />
que la sociedad pueda llegar a<br />
g<strong>en</strong>erar. De ahí que los estudios<br />
<strong>de</strong> vulnerabilidad hayan empezado<br />
a incluirse <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la vulnerabilidad<br />
como un proceso social e histórico<br />
temporal, que se relaciona<br />
con los aspectos económicos,<br />
los medios <strong>de</strong> vida y las capacida<strong>de</strong>s<br />
individuales y colectivas.<br />
Así mismo, la equidad, la igualdad<br />
y la distribución <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r<br />
son dim<strong>en</strong>siones políticas importantes<br />
para contextualizar<br />
la vulnerabilidad, concluy<strong>en</strong>do<br />
que esta es difer<strong>en</strong>te a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
tiempo y <strong>en</strong> distintos grupos sociales<br />
(Adger, 1999).<br />
1 Ecólogo, magister <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>de</strong><br />
la Pontificia Universidad Javeriana, candidato a<br />
doctor <strong>en</strong> planificación y <strong>gestión</strong> territorial, Universidad<br />
Fe<strong>de</strong>ral <strong><strong>de</strong>l</strong> ABC, Brasil. Correo electrónico:<br />
danielcal<strong>de</strong>ron137@hotmail.com<br />
De esta manera, las nuevas<br />
conceptualizaciones y estrategias<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres incluy<strong>en</strong> una perspectiva<br />
sistémica y compleja, que<br />
<strong>en</strong>marca difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones<br />
y procesos <strong>de</strong> planificación<br />
territorial. Esta dim<strong>en</strong>sión sistémica<br />
permitió <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que la<br />
sociedad pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un papel<br />
importante <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong><br />
la vulnerabilidad social, por medio<br />
<strong>de</strong> la mitigación, adaptación<br />
y resili<strong>en</strong>cia.<br />
<strong>La</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> ti<strong>en</strong>e una dim<strong>en</strong>sión<br />
socioecológica, don<strong>de</strong> se establece<br />
una articulación multiescalar<br />
<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong><br />
actores, junto a la diversidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to ecológico, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido<br />
como las difer<strong>en</strong>tes prácticas<br />
<strong>de</strong> relación con la naturaleza,<br />
que se manifiesta <strong>en</strong> acuerdos<br />
<strong>de</strong> cooperación y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
medio ambi<strong>en</strong>te (Adger, et al.,<br />
2005, p. 1036). Por lo tanto, la resili<strong>en</strong>cia<br />
socioecológica incluye<br />
instituciones para la acción colectiva,<br />
sistemas <strong>de</strong> gobernanza<br />
robustos y diversidad <strong>de</strong> elecciones<br />
<strong>de</strong> medios <strong>de</strong> vida que promuevan<br />
la organización social, la<br />
protección <strong><strong>de</strong>l</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />
y la conviv<strong>en</strong>cia armónica con el<br />
territorio.<br />
<strong>La</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />
socioecológica <strong>de</strong> la<br />
resili<strong>en</strong>cia<br />
<strong>La</strong>s relaciones <strong>en</strong>tre la sociedad y<br />
los bi<strong>en</strong>es y servicios ecosistémicos<br />
han permitido la exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> la humanidad, configurando<br />
el concepto <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
<strong>La</strong> construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
las estructuras político institucionales<br />
que no solo regulan las<br />
relaciones <strong>de</strong> la sociedad, sino<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 5 <strong>de</strong> septiembre) http://goo.gl/M8KQy0<br />
«Tanto el concepto <strong>de</strong> gobernanza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> como la resili<strong>en</strong>cia socioecológica hac<strong>en</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia a la organización <strong>de</strong> la sociedad para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> perturbación<br />
ambi<strong>en</strong>tal, si<strong>en</strong>do más resist<strong>en</strong>tes y m<strong>en</strong>os vulnerables a cambios ambi<strong>en</strong>tales».<br />
también, establec<strong>en</strong> las relaciones<br />
sociedad naturaleza.<br />
A partir <strong>de</strong> la relación sociedad<br />
ecosistema se establece<br />
una <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong> la<br />
resili<strong>en</strong>cia ecológica <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> la sociedad, mi<strong>en</strong>tras que la<br />
resili<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />
ecosistemas. Por lo tanto, las instituciones<br />
sociales que regulan<br />
el uso <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es y servicios<br />
ecosistémicos permit<strong>en</strong> los procesos<br />
naturales <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
los ecosistemas.<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres se convierte <strong>en</strong> un<br />
asunto político don<strong>de</strong> se<br />
pued<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar unas estructuras,<br />
inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
e interrelaciones que articulan<br />
múltiples actores —tanto públicos<br />
como privados—, hacia<br />
un fin sociopolítico, a saber: reducir<br />
las am<strong>en</strong>azas y la vulnerabilidad<br />
que afectan al capital<br />
construido, social y natural. Por<br />
otra parte, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong>manda una compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
la complejidad <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />
como un sistema socioecológico<br />
(sse), que posibilita observar<br />
mejor las relaciones <strong>en</strong>tre<br />
los procesos sociales, la forma<br />
y uso <strong>de</strong> los recursos naturales<br />
y los ecosistemas que los sust<strong>en</strong>tan.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong><br />
los sse, las relaciones <strong>en</strong>tre sociedad<br />
y ecosistemas conduc<strong>en</strong> a<br />
una vulnerabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />
hacia los <strong>de</strong>sastres, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> las instituciones sociales,<br />
políticas, ambi<strong>en</strong>tales y económicas<br />
que sust<strong>en</strong>tan el uso <strong>de</strong><br />
recursos. Por otro lado, según<br />
Adger (2000), las instituciones<br />
sociales pued<strong>en</strong> llevar a una resili<strong>en</strong>cia<br />
socioecológica, la cual<br />
se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la coordinación<br />
<strong>de</strong> un gobierno <strong>en</strong> múltiples<br />
niveles y escalas, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una<br />
institucionalidad que configura<br />
una gobernanza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
Tanto el concepto <strong>de</strong> gobernanza<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> como la<br />
resili<strong>en</strong>cia socioecológica hac<strong>en</strong><br />
refer<strong>en</strong>cia a la organización <strong>de</strong><br />
la sociedad para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> perturbación ambi<strong>en</strong>tal,<br />
si<strong>en</strong>do más resist<strong>en</strong>tes<br />
y m<strong>en</strong>os vulnerables a cambios<br />
ambi<strong>en</strong>tales. Fr<strong>en</strong>te a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
naturales que causan<br />
<strong>de</strong>sastres como terremotos,<br />
inundaciones o <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> tierra, y bajo el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
las am<strong>en</strong>azas biofísicas, producto<br />
<strong>de</strong> la variabilidad climática<br />
como los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> El Niño<br />
y <strong>La</strong> Niña, la sociedad establece<br />
una institucionalidad capaz <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar una resist<strong>en</strong>cia y adaptación<br />
a las am<strong>en</strong>azas, mediante la<br />
organización, con el objetivo <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar una sociedad resili<strong>en</strong>te.<br />
Para Metzger y Robert (2013, p.<br />
27), un sistema social es resili<strong>en</strong>te<br />
cuando es capaz <strong>de</strong> absorber<br />
choques mediante la reducción<br />
<strong>de</strong> los impactos, <strong>de</strong>sarrollando<br />
capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación mediante<br />
la organización.<br />
De esta manera, los <strong>riesgo</strong>s,<br />
producto <strong>de</strong> la variabilidad climática,<br />
pued<strong>en</strong> ser gestionados<br />
por medio <strong>de</strong> la integración <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Estado, la sociedad civil y las acciones<br />
individuales. Esto permite<br />
reconocer que «la capacidad <strong>de</strong><br />
los sistemas humano- naturales<br />
para hacer fr<strong>en</strong>te y adaptarse a<br />
las am<strong>en</strong>azas relacionadas con el<br />
clima no es un asunto solam<strong>en</strong>te<br />
ci<strong>en</strong>tífico» (<strong>La</strong>mpis, 2013, p. 18).<br />
Adger, et al., (2012), propone que<br />
se <strong>de</strong>be establecer un contrato<br />
social que permita g<strong>en</strong>erar una<br />
adaptación a los ev<strong>en</strong>tos meteorológicos<br />
relacionados con<br />
el cambio climático y las am<strong>en</strong>azas<br />
biofísicas.<br />
Este contrato social, se<br />
basa <strong>en</strong> la complem<strong>en</strong>tariedad<br />
que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er el Estado <strong>en</strong><br />
la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, al articularse<br />
con la percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> la sociedad civil. «En otras<br />
palabras, para que se reduzca<br />
el <strong>riesgo</strong> es necesario superar la<br />
lógica <strong><strong>de</strong>l</strong> logro <strong>de</strong> la capacidad<br />
técnica <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar la am<strong>en</strong>aza,<br />
para que se afiance una lógica <strong>de</strong><br />
la necesidad <strong>de</strong> colaborar <strong>en</strong>tre<br />
el Estado y la comunidad <strong>en</strong> la<br />
construcción <strong>de</strong> políticas públicas<br />
efectivas fr<strong>en</strong>te al <strong>riesgo</strong>»<br />
(<strong>La</strong>mpis, 2013, p. 22). <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />
un contrato social, que permite<br />
la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />
adaptación y resili<strong>en</strong>cia al cambio<br />
climático, es parte <strong>de</strong> una<br />
Cortesía Daniel Ricardo Cal<strong>de</strong>rón Ramírez<br />
coevolución <strong>en</strong>tre la complem<strong>en</strong>tariedad<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado y la<br />
percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> por parte<br />
<strong>de</strong> la sociedad civil.<br />
De esta manera, la resili<strong>en</strong>cia<br />
sugiere instituciones que<br />
conllev<strong>en</strong> a la organización <strong>de</strong> la<br />
sociedad para ser más resist<strong>en</strong>tes<br />
fr<strong>en</strong>te a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales.<br />
El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esos cambios<br />
<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to por<br />
parte <strong>de</strong> la sociedad, <strong>de</strong>finidos<br />
como una adaptación <strong><strong>de</strong>l</strong>iberada<br />
o planificada (ipcc, 2007,<br />
p. 869), <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser reconocidos<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las políticas públicas<br />
<strong>de</strong> adaptación al cambio climático<br />
y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />
<strong>de</strong> manera que puedan ser<br />
inc<strong>en</strong>tivados y pot<strong>en</strong>cializados.<br />
Así mismo, la resili<strong>en</strong>cia socioecológica<br />
está inmersa d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> una «dim<strong>en</strong>sión cultural <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cambio climático» (Adger, et al.,<br />
2005), don<strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes acciones<br />
que contribuyan a la adaptación<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> articularse d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> una gobernanza multinivel.<br />
De esta manera, la respuesta <strong>de</strong><br />
la sociedad <strong>en</strong> participar <strong>de</strong> la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
está influ<strong>en</strong>ciada por la cultura,<br />
la id<strong>en</strong>tidad, la cohesión <strong>de</strong> la<br />
comunidad y el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> lugar.<br />
Pued<strong>en</strong> existir instituciones<br />
formales o informales que<br />
conllev<strong>en</strong> a la movilización <strong>de</strong> la<br />
sociedad para la conformación<br />
<strong>de</strong> una acción colectiva que g<strong>en</strong>ere<br />
una estructura social capaz<br />
<strong>de</strong> adaptarse a los cambios ambi<strong>en</strong>tales<br />
y resistir las am<strong>en</strong>azas<br />
naturales. Los difer<strong>en</strong>tes tipos<br />
<strong>de</strong> instituciones, basados <strong>en</strong> una<br />
dim<strong>en</strong>sión cultural y local, permit<strong>en</strong><br />
la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> sistemas<br />
robustos <strong>de</strong> gobernanza ambi<strong>en</strong>tal,<br />
dando como resultado<br />
la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una resili<strong>en</strong>cia<br />
bajo una dim<strong>en</strong>sión socioecológica.<br />
En el caso <strong>de</strong> Colombia la<br />
articulación Estado sociedad,<br />
empieza a ser una <strong>de</strong> las estrategias<br />
innovadoras <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />
la organización <strong>de</strong> un conjunto<br />
<strong>de</strong> actores sociales trabajan<br />
mancomunadam<strong>en</strong>te hacia la<br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una resili<strong>en</strong>cia socioecológica,<br />
por medio <strong>de</strong> programas<br />
que permit<strong>en</strong> la sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
ambi<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio.<br />
Estos programas, que van<br />
más allá <strong>de</strong> la visión ci<strong>en</strong>tífica clásica<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, integran<br />
problemas como la <strong>gestión</strong><br />
<strong>de</strong> residuos sólidos, la educación<br />
ambi<strong>en</strong>tal, la seguridad alim<strong>en</strong>taria,<br />
el ecoturismo y la justicia<br />
ambi<strong>en</strong>tal. De esta manera, se<br />
construye una <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
coher<strong>en</strong>te a la relación <strong>de</strong> la sociedad<br />
con el medio ambi<strong>en</strong>te,<br />
pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do t<strong>en</strong>er una visión<br />
sistémica y compleja <strong>de</strong> los problemas<br />
ambi<strong>en</strong>tales que aum<strong>en</strong>tan<br />
la vulnerabilidad social.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Adger, N. (2000). Social and<br />
ecological resili<strong>en</strong>ce: are they<br />
related? Progress in Human<br />
Geography, V. 24 (3), PP. 347–<br />
364.<br />
- Adger, N. (1999). Social Vulnerability<br />
to Climate Change and Extremes<br />
in Coastal Vietnam. World Developm<strong>en</strong>t,<br />
V. 27 (2), PP. 249 – 269.<br />
--<br />
Adger, N., Hughers, T., Folke,<br />
C., Carp<strong>en</strong>ter, S., Rockstro, J.<br />
(2005). Socio Ecological resili<strong>en</strong>ce<br />
to coastal disasters.<br />
Sci<strong>en</strong>ce, V. 309, PP. 1036 – 1039<br />
--<br />
Adger, N., Quinn, T., Lor<strong>en</strong>zoni,<br />
I., Murphy, C., Swe<strong>en</strong>ey, J. (2012).<br />
Changing social contracts in<br />
climatechange adaptation. Nature,<br />
Climatic Change, V. 3, PP.<br />
330 -333.<br />
--<br />
IPCC. (2007). Climate Change<br />
2007: Impacts, Adaptation and<br />
Vulnerability. Contribution of<br />
Working Group II to the Fourth<br />
Assessm<strong>en</strong>t Report of the<br />
Intergovernm<strong>en</strong>tal Panel on<br />
Climate Change, M.L. Parry, O.F.<br />
Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van <strong>de</strong>r<br />
Lind<strong>en</strong> and C.E. Hanson, Eds.,<br />
Cambridge University Press,<br />
Cambridge, UK, P. 976.<br />
--<br />
<strong>La</strong>mpis, A. (2013b). Vulnerabilidad<br />
y adaptación al cambio<br />
climático: <strong>de</strong>bates acerca <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
concepto <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
y su medición. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />
Geografía - Revista colombiana<br />
<strong>de</strong> Geografía, V. 22, (2), P. 17-33.<br />
--<br />
Metzger, P. y Robert, J. (2013).<br />
Ciuda<strong>de</strong>s y resili<strong>en</strong>cia: <strong>riesgo</strong>,<br />
vulnerabilidad y adaptación <strong>en</strong><br />
América <strong>La</strong>tina. Elem<strong>en</strong>tos dxe<br />
reflexión sobre la resili<strong>en</strong>cia urbana:<br />
usos criticables y aportes<br />
pot<strong>en</strong>ciales. Territorios, V. 28, PP.<br />
21-40.<br />
Grupo <strong>de</strong> Gestión Ambi<strong>en</strong>tal y Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong><strong>de</strong>l</strong> Cañón <strong><strong>de</strong>l</strong> Combeima, Tolima.<br />
» 39
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial<br />
Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />
40 »<br />
«Ulrich Beck se acerca a los problemas <strong>de</strong> la sociedad<br />
mundial <strong>de</strong> la actualidad (...), y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una fu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> incertidumbre, inseguridad y <strong>riesgo</strong>s, pues estos no<br />
pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse como simples am<strong>en</strong>azas externas<br />
sino que han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como consecu<strong>en</strong>cias,<br />
hechos e insegurida<strong>de</strong>s creados por la civilización (...)».<br />
Julio Armando Rodríguez Ortega 1<br />
Este artículo <strong>de</strong>fine y caracteriza la llamada<br />
sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, contextualizada como<br />
un paradigma <strong>en</strong> el que se percib<strong>en</strong> los <strong>riesgo</strong>s<br />
transnacionales o globales, que evid<strong>en</strong>cian<br />
las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una <strong>de</strong>strucción<br />
global como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un amplio<br />
pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción que se asemeja a<br />
una guerra sin guerra, sin actores estatales.<br />
Este planteami<strong>en</strong>to ha sido ampliam<strong>en</strong>te<br />
difundido por U. Beck, qui<strong>en</strong> afirma<br />
que fr<strong>en</strong>te a los <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> la sociedad<br />
mundial como el <strong>de</strong>sastre ecológico, el terrorismo,<br />
el manejo financiero y la pobreza<br />
no exist<strong>en</strong> reglas, ni formas conv<strong>en</strong>cionales<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción. Al respecto, solo son id<strong>en</strong>tificables<br />
los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dichos <strong>riesgo</strong>s,<br />
a los cuales está abocada la sociedad mundial,<br />
dando lugar a una perman<strong>en</strong>te incerti-<br />
1 Doctor <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia.<br />
Par académico <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2000.<br />
Formación posdoctoral <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos humanos Bolonia (Italia),<br />
posdoctorado <strong>en</strong> procesos sintagmáticos <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia y la <strong>investigación</strong>.<br />
dumbre y vulnerabilidad <strong>en</strong> la época <strong>de</strong> la<br />
globalización.<br />
Introducción<br />
<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial es un paradigma<br />
fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la seguridad, que<br />
aparece tras el <strong>de</strong>splome <strong>de</strong> la guerra fría<br />
y la bipolarización <strong>en</strong> la cual los Estados ya<br />
no am<strong>en</strong>azan a los Estados, sino que los<br />
peligros <strong>de</strong> la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial<br />
se percib<strong>en</strong> como <strong>riesgo</strong>s transnacionales<br />
o globales. Es <strong>de</strong>cir, que las probabilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción a nivel planetario se universalizan,<br />
fr<strong>en</strong>te a lo cual solo existe una<br />
expresión <strong>de</strong> la inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia global<br />
y la globalidad reflexiva, pues su pot<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción se asemeja a una guerra sin<br />
guerra, sin actores estatales, pero con peligros<br />
consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te «<strong>de</strong>sterritorializados»,<br />
fr<strong>en</strong>te a los cuales no exist<strong>en</strong> reglas, ni<br />
<strong>en</strong> la política nacional o internacional (Beck,<br />
2008, pp. 15, 47).<br />
Son tres los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s<br />
globales y respond<strong>en</strong> a tres tipos <strong>de</strong><br />
problemas <strong>de</strong> la sociedad mundial <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>:<br />
1. los conflictos provocados por los <strong>riesgo</strong>s<br />
ecológicos que <strong>de</strong>satan una dinámica<br />
global; 2. los <strong>riesgo</strong>s económicos globales<br />
materializados <strong>en</strong> la pobreza, que primero<br />
son individualizados y nacionalizados, y 3.<br />
la am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s terroristas, que actúan<br />
<strong>de</strong> forma anónima y transnacional con<br />
el propósito <strong>de</strong> sembrar el miedo <strong>en</strong> toda la<br />
humanidad y minar los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />
libertad y la <strong>de</strong>mocracia.<br />
En el primer caso, se trata <strong>de</strong> una am<strong>en</strong>aza<br />
física como la <strong>de</strong>strucción <strong><strong>de</strong>l</strong> medio<br />
ambi<strong>en</strong>te a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la pobreza, el<br />
<strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong> ozono y el efecto<br />
inverna<strong>de</strong>ro que produce el cambio climático<br />
global. En segundo lugar, los <strong>riesgo</strong>s<br />
económicos globales conti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />
contradicciones, pues fluctúan <strong>en</strong>tre la lógica<br />
<strong>de</strong> la distribución <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es e ingresos.<br />
<strong>La</strong>s crisis económicas ya han hecho visibles<br />
sus consecu<strong>en</strong>cias catastróficas, sobre todo<br />
<strong>en</strong> la política, y ningún subsistema juega<br />
un papel tan importante <strong>en</strong> las socieda<strong>de</strong>s<br />
mo<strong>de</strong>rnas como la economía. En tercer lugar<br />
las re<strong>de</strong>s terroristas, que son organizaciones<br />
no gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> la viol<strong>en</strong>cia,<br />
son am<strong>en</strong>azas transnacionales <strong>de</strong> actores y<br />
re<strong>de</strong>s subestatales <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> fanáticos<br />
que <strong>de</strong>safían a los Estados, y evid<strong>en</strong>cian<br />
la vulnerabilidad <strong>de</strong> nuestra civilización<br />
(Beck y Gran<strong>de</strong>, 2004, pp. 286-288).<br />
Ulrich Beck se acerca a los problemas<br />
<strong>de</strong> la sociedad mundial <strong>de</strong> la actualidad,<br />
que no son los mismos que <strong>de</strong>scribía la<br />
sociología <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s preced<strong>en</strong>tes,<br />
y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> incertidumbre,<br />
inseguridad y <strong>riesgo</strong>s, pues estos no pued<strong>en</strong><br />
consi<strong>de</strong>rarse como simples am<strong>en</strong>azas<br />
externas sino que han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como<br />
consecu<strong>en</strong>cias, hechos e insegurida<strong>de</strong>s<br />
creados por la civilización, que pued<strong>en</strong> elevar<br />
la conci<strong>en</strong>cia global <strong>de</strong> incertidumbre y<br />
<strong>de</strong>sconcierto.<br />
Beck id<strong>en</strong>tifica ocho características: 1.<br />
los <strong>riesgo</strong>s causan daños sistemáticos a m<strong>en</strong>udo<br />
irreversibles, 2. el reparto e increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s sigue un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />
social, 3. <strong>riesgo</strong>, negocio con doble causa;<br />
<strong>riesgo</strong> y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado, 4. hay<br />
un vacío político e institucional, 5. los movimi<strong>en</strong>tos<br />
sociales son la nueva legitimación,<br />
6. las fu<strong>en</strong>tes que daban significado colectivo<br />
a los ciudadanos están <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong><br />
«<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantami<strong>en</strong>to», 7. <strong>en</strong> las nuevas socieda<strong>de</strong>s<br />
recae <strong>en</strong> el individuo un proceso<br />
<strong>de</strong> «individualización» a través <strong>de</strong> una <strong>de</strong>svinculación<br />
<strong>de</strong> las formas tradicionales <strong>de</strong> la<br />
sociedad industrial y una «revinculación»<br />
con otro tipo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización, y 8. las<br />
fu<strong>en</strong>tes colectivas que dan significado a la<br />
sociedad se agotan y el individuo busca una<br />
id<strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> la nueva sociedad.<br />
En situaciones <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> la conci<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong>termina el retorno <strong>de</strong> la incertidumbre;<br />
es <strong>de</strong>cir, el <strong>riesgo</strong> como reconocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> lo impre<strong>de</strong>cible y <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> la<br />
sociedad industrial. En la sociedad reflexiva,<br />
la sociedad se convierte <strong>en</strong> un problema<br />
para sí misma. Estos conflictos pued<strong>en</strong> llegar<br />
a <strong>de</strong>sintegrar la base <strong>de</strong> la racionalidad<br />
<strong>de</strong> la sociedad, <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia, <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong><br />
la <strong>de</strong>mocracia y, por lo tanto, la sociedad<br />
t<strong>en</strong>dría que discutir sus fundam<strong>en</strong>tos sin<br />
fundam<strong>en</strong>tos, cay<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una <strong>de</strong>sestabilización<br />
<strong>en</strong> que todas las <strong>de</strong>cisiones fundam<strong>en</strong>tales,<br />
los <strong>de</strong>rechos sociales, el <strong>de</strong>recho a
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 22 <strong>de</strong> agosto) https://pixabay.com/<strong>en</strong>/earth-globe-birth-new-arise-405096/<br />
la libertad y a la igualdad podrían ser motivo<br />
<strong>de</strong> conflictos políticos, objeto particularm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> un paradigma como el <strong>de</strong>recho<br />
reflexivo.<br />
Este <strong>de</strong>be emerger casi <strong>de</strong> manera urg<strong>en</strong>te<br />
y necesaria, por cuanto el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la sociedad civil es el<br />
resultado <strong>de</strong> las contradicciones <strong>en</strong> que<br />
se <strong>en</strong>redan las instituciones que produc<strong>en</strong><br />
y administran los peligros; contradicciones<br />
que tales movimi<strong>en</strong>tos han puesto al<br />
<strong>de</strong>scubierto y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con las<br />
situaciones extremas <strong>de</strong> pobreza, los ataques<br />
al medio ambi<strong>en</strong>te, lo mismo que la<br />
falsa y peligrosa seguridad <strong>de</strong> una sociedad<br />
autod<strong>en</strong>ominada <strong>de</strong>mocrática y los <strong>de</strong>más<br />
peligros que am<strong>en</strong>azan la conviv<strong>en</strong>cia.<br />
<strong>La</strong> sociedad actual asume una carga<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> su propia id<strong>en</strong>tidad que <strong>en</strong>cierra<br />
una grave contradicción: el peligro<br />
<strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la especie. Los medios<br />
<strong>de</strong> comunicación, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel<br />
muy importante <strong>en</strong> la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
los <strong>riesgo</strong>s y <strong>en</strong> la búsqueda <strong>de</strong> soluciones,<br />
increm<strong>en</strong>tan el po<strong>de</strong>r y el control social. El<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Beck está marcado por<br />
las constantes <strong>de</strong> una sociedad sometida<br />
a fuertes <strong>riesgo</strong>s y a procesos <strong>de</strong> individualización.<br />
Para él la actualidad se forma con<br />
las noticias <strong>de</strong> las catástrofes ecológicas, las<br />
crisis financieras, el terrorismo, el hambre<br />
global y las guerras prev<strong>en</strong>tivas (ibíd. p. 35).<br />
Los <strong>riesgo</strong>s a los que está expuesta la<br />
sociedad <strong>en</strong> la globalización no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> anteced<strong>en</strong>tes<br />
ni presupuestos ético filosóficos,<br />
sino quizá una frase similar a la pronunciada<br />
por Sócrates que constituye una evid<strong>en</strong>cia<br />
fatal: no sabemos que no sabemos, pues no<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran tales peligros muy alejados<br />
<strong>de</strong> las predicciones apocalípticas, como se<br />
pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong>tre otras imág<strong>en</strong>es las <strong>de</strong><br />
los tsunamis, las <strong>de</strong> las torres gemelas, y el<br />
comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las crisis económicas<br />
<strong>en</strong> Grecia y España, los at<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> Francia,<br />
Bélgica, Niza y Turquía que nos hac<strong>en</strong><br />
p<strong>en</strong>sar hasta qué punto los <strong>riesgo</strong>s globales<br />
son, <strong>en</strong> la historia universal pres<strong>en</strong>te y futura,<br />
una fuerza que nadie pue<strong>de</strong> controlar.<br />
Principios <strong>de</strong> la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong><br />
<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial consi<strong>de</strong>ra<br />
una política para el futuro <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong><br />
el realismo político cuyos principios fundam<strong>en</strong>tales<br />
son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />
«(…) la superviv<strong>en</strong>cia solo será posible con la ayuda <strong>de</strong> <strong>en</strong>trelazami<strong>en</strong>tos, inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, responsabilidad, solidaridad y<br />
<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino más allá <strong>de</strong> las fronteras nacionales».<br />
1. <strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> ti<strong>en</strong>e una lógica<br />
histórica según la cual ninguna nación<br />
pue<strong>de</strong> solucionar sus problemas por si sola<br />
sino sobre la base <strong><strong>de</strong>l</strong> realismo cosmopolita.<br />
2. Los problemas mundiales crean<br />
comunida<strong>de</strong>s transnacionales y los Estados<br />
nacionales ya no son las unida<strong>de</strong>s<br />
primarias <strong>de</strong> la solución <strong>de</strong> los problemas,<br />
locales o globales, sino que se impone la<br />
inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia como requisito para la<br />
superviv<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong> todos los casos la eficacia<br />
y la legitimidad surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> la cooperación<br />
<strong>en</strong>tre los Estados, ya no como un<br />
medio sino un fin.<br />
3. <strong>La</strong>s organizaciones internacionales<br />
son la continuación <strong>de</strong> la política nacional<br />
por otros medios y están llamadas a modificar,<br />
maximizar, ampliar y religar los intereses<br />
nacionales creando nuevos espacios<br />
transnacionales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />
4. <strong>La</strong> legitimidad <strong>de</strong> la política mundial<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se basa <strong>en</strong> la credibilidad <strong>en</strong> las<br />
Naciones Unidas y la Unión Europea, <strong>en</strong> su<br />
capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un cons<strong>en</strong>so público<br />
mundial.<br />
5. El unilateralismo es antieconómico<br />
y se requiere protagonismo <strong><strong>de</strong>l</strong> realismo<br />
cosmopolita basado <strong>en</strong> la responsabilidad<br />
compartida, y <strong>en</strong> la soberanía compartida,<br />
<strong>de</strong> tal forma que los Estados trabaj<strong>en</strong> <strong>en</strong> común<br />
(Beck, 1998, pp. 279-281).<br />
Han quedado sin fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la<br />
sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial los i<strong>de</strong>ólogos<br />
<strong>de</strong> las utopías radicales y <strong>de</strong> las metáforas<br />
<strong>de</strong> la revolución, que pret<strong>en</strong>dían cambiar<br />
int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te la estructura fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> la sociedad, y las utopías restantes<br />
que proclamaban el final <strong>de</strong> la historia. Al<br />
igual que las apelaciones vagam<strong>en</strong>te universalistas,<br />
estas no t<strong>en</strong>drán efecto alguno.<br />
El saber global sobre el pot<strong>en</strong>cial moral y<br />
físicam<strong>en</strong>te catastrófico <strong>de</strong> la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> mundial hará posible suprimir las difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>tre lo nacional y lo internacional<br />
y abrir nuevos espacios <strong>de</strong> responsabilidad<br />
transnacional <strong>en</strong> los que interv<strong>en</strong>gan múltiples<br />
actores.<br />
Todos los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> crisis <strong>en</strong> los<br />
países occid<strong>en</strong>tales, tales como la crisis<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, la crisis <strong>de</strong> los paradigmas<br />
jurídicos tradicionales, la crisis<br />
<strong>en</strong> la <strong>de</strong>mocracia, la crisis <strong>en</strong> la aplicabilidad<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos sociales, las dudas<br />
sobre la ci<strong>en</strong>cia y la racionalidad <strong>de</strong> los<br />
expertos, la globalización <strong>de</strong> la economía,<br />
el terrorismo, la crisis ecológica, y con ella<br />
el cambio climático, conducirán necesariam<strong>en</strong>te<br />
a la discontinuidad <strong>de</strong> las instituciones<br />
básicas <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> un proceso<br />
<strong>en</strong> el que, sin embargo, los principios<br />
básicos <strong>de</strong> la humanidad sigu<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>tes.<br />
No obstante, la superviv<strong>en</strong>cia solo será<br />
posible con la ayuda <strong>de</strong> <strong>en</strong>trelazami<strong>en</strong>tos,<br />
inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, responsabilidad,<br />
solidaridad y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
» 41
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
42 »<br />
<strong>de</strong>stino más allá <strong>de</strong> las fronteras<br />
nacionales.<br />
Los principios kantianos, los<br />
procedimi<strong>en</strong>tos marxistas y el<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche, que<br />
dividían a la humanidad <strong>en</strong> grupos<br />
cerrados <strong>de</strong> carácter étnico,<br />
económico religioso o territorial,<br />
y que daba fundam<strong>en</strong>to a los<br />
constructores <strong>de</strong> la autoperpetuación<br />
<strong>de</strong> la sociedad burguesa,<br />
se han convertido <strong>en</strong> un i<strong>de</strong>alismo<br />
retrógrado que <strong>en</strong> la sociedad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial carec<strong>en</strong><br />
<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido, pues el ord<strong>en</strong> mundial<br />
ha tomado otros rumbos<br />
y la soberanía nacional ha sido<br />
reemplazada por la cooperación<br />
transnacional, <strong>en</strong> aras a la propia<br />
superviv<strong>en</strong>cia.<br />
William Ospina, <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Antioquia, afirma<br />
con mucha razón que:<br />
(…) los gran<strong>de</strong>s inv<strong>en</strong>tos<br />
no son los artefactos, ni las cosas<br />
que nos hac<strong>en</strong> más eficaces, ni<br />
más veloces ni más capaces <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>strucción y <strong>de</strong> intimidación,<br />
ni más capaces <strong>de</strong> acumulación<br />
y <strong>de</strong> egoísmo. Los gran<strong>de</strong>s<br />
inv<strong>en</strong>tos son los que nos hicieron<br />
humanos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más<br />
silvestre <strong><strong>de</strong>l</strong> termino: El que utilizamos<br />
para <strong>de</strong>cir que algui<strong>en</strong> es<br />
g<strong>en</strong>eroso o compasivo o cordial<br />
o capaz <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia ser<strong>en</strong>a o<br />
capaz <strong>de</strong> solidaridad (Ospina y<br />
Bonnett, 2012, pp. 28 - 29).<br />
En palaras <strong>de</strong> Bonnett, el<br />
gran <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia es que:<br />
Ante la visión <strong>de</strong>soladora<br />
<strong>de</strong> la corrupción y el saqueo<br />
<strong>de</strong>spiadado <strong><strong>de</strong>l</strong> dinero público,<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cinismo político, <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>etración<br />
corruptora <strong><strong>de</strong>l</strong> crim<strong>en</strong>,<br />
<strong>de</strong> la perpetuación <strong>de</strong> la guerra<br />
y la <strong>de</strong>bilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado es natural<br />
que el individuo se si<strong>en</strong>ta<br />
abrumado e impot<strong>en</strong>te. Esa<br />
impot<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> hacerle creer<br />
que como ciudadano es víctima<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/v3wxPY. Autora Francy Rodríguez<br />
<strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminismo histórico<br />
fr<strong>en</strong>te al cual no hay acción posible<br />
(ibíd., p. 28)<br />
Des<strong>de</strong> la perspectiva adoptada<br />
por los autores se afirma<br />
que una doctrina <strong><strong>de</strong>l</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />
económico, que no solo <strong>en</strong>cumbra<br />
a unos países <strong>en</strong> la opul<strong>en</strong>cia<br />
y el <strong>de</strong>rroche, <strong>en</strong> el zaqueo<br />
<strong>de</strong> los recursos planetarios y <strong>en</strong><br />
la producción <strong>de</strong> basuras irreductibles,<br />
que abisma a la mayor<br />
parte <strong>de</strong> la humanidad <strong>en</strong> la precariedad<br />
y la indig<strong>en</strong>cia, y que<br />
cada vez precipita crisis más amplias<br />
y absurdas, es una doctrina<br />
que sujeta a las propias naciones<br />
opul<strong>en</strong>tas a temporales <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />
y <strong>de</strong>presión.<br />
Los <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> nuestra era<br />
se caracterizan por un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
<strong>de</strong> producción y <strong>de</strong> comercio,<br />
cuyo fr<strong>en</strong>esí <strong>de</strong> velocidad y <strong>de</strong><br />
productividad, <strong>de</strong> consumo y<br />
<strong>de</strong> obsolesc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los objetos,<br />
precipita la alteración <strong>de</strong> los<br />
ciclos <strong><strong>de</strong>l</strong> clima y la transformación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta <strong>en</strong> un organismo<br />
impre<strong>de</strong>cible. Igualm<strong>en</strong>te,<br />
un <strong>de</strong>sequilibrio creci<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
acceso a los recursos, al conocimi<strong>en</strong>to,<br />
a la iniciativa, convierte<br />
las clásicas t<strong>en</strong>siones <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r y<br />
<strong>de</strong> la sociedad <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
terror y <strong>de</strong> la arbitrariedad. Una<br />
doctrina <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r corroída por<br />
el fracaso <strong>de</strong> los valores históricos<br />
que fundam<strong>en</strong>taron toda<br />
moral y toda ética conviert<strong>en</strong><br />
nuestro planeta <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong> miedo, <strong>de</strong> incertidumbre, <strong>de</strong><br />
s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> impot<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong> perman<strong>en</strong>tes.<br />
No es la ignorancia, es el conocimi<strong>en</strong>to<br />
lo que nos ha hecho<br />
tan peligrosos, pues a pesar <strong>de</strong><br />
estar <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> la razón nunca<br />
hubo tanto miedo, ni tanta<br />
incertidumbre fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>signio<br />
<strong>de</strong> las transformaciones. El terrorismo,<br />
la corrupción, el zaqueo<br />
<strong>de</strong> la naturaleza, como ya se dijo,<br />
junto con la subordinación <strong>de</strong><br />
los intereses <strong>de</strong> la humanidad<br />
a los intereses particulares <strong>de</strong><br />
la industria, las finanzas, las oligarquías<br />
y plutocracias legales<br />
y <strong>de</strong> las mafias que son reflejo<br />
<strong>en</strong> los espejos <strong>de</strong>formantes <strong>de</strong><br />
la ilegalidad, ilustran lo que es la<br />
sociedad mundial <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />
la globalización.<br />
También existe una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> la teoría <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />
que mira a la globalización<br />
como un peligro constante que<br />
sirve para reforzar la supuesta<br />
seguridad que estaría <strong>en</strong> manos<br />
<strong>de</strong> los guardianes <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y<br />
sus aliados, por lo que la razón<br />
<strong>de</strong> Estado y el Estado <strong>de</strong> excep-<br />
«El terrorismo, la corrupción, el zaqueo <strong>de</strong> la naturaleza (...), junto con la subordinación <strong>de</strong><br />
los intereses <strong>de</strong> la humanidad a los intereses particulares <strong>de</strong> la industria, las finanzas, las<br />
oligarquías y plutocracias legales y <strong>de</strong> las mafias que son reflejo <strong>en</strong> los espejos <strong>de</strong>formantes<br />
<strong>de</strong> la ilegalidad, ilustran lo que es la sociedad mundial <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la globalización».<br />
ción perman<strong>en</strong>te se globalizan<br />
proponi<strong>en</strong>do el trasplante <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong>al <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>emigo a<br />
nivel global.<br />
Con lo anterior, la globalización<br />
a nivel jurídico se<br />
polariza, se mercantiliza, dado<br />
que para combatir al <strong>en</strong>emigo<br />
los países <strong>de</strong>berán invertir<br />
recursos; a<strong>de</strong>más, permite<br />
administrar la restricción <strong>de</strong><br />
liberta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos, justifica<br />
el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> controles y,<br />
lo peor <strong>de</strong> todo, g<strong>en</strong>era más<br />
incertidumbre, <strong>de</strong>sconfianza<br />
y la criminalización <strong>de</strong> la sociedad.<br />
<strong>La</strong> cultura <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />
nación, aunque sigue existi<strong>en</strong>do,<br />
adquiere el carácter cosmopolita<br />
que se id<strong>en</strong>tifica con<br />
regím<strong>en</strong>es transnacionales,<br />
movimi<strong>en</strong>tos sociales, Estados<br />
expertos, que combinan sus<br />
reflexiones para dar respuestas<br />
a <strong>riesgo</strong>s globales.<br />
<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
Los <strong>riesgo</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la misma<br />
fuerza <strong>de</strong>structiva que las guerras<br />
y se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a todos los<br />
ámbitos. Lo inédito <strong>de</strong> la sociedad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial es la<br />
esc<strong>en</strong>ificación <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s y<br />
su utilización con fines políticos.<br />
Como resultado se ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>en</strong>tonces, que el miedo se convierte<br />
<strong>en</strong> un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to que<br />
acompaña nuestras vidas. <strong>La</strong><br />
seguridad <strong>de</strong>splaza a la libertad<br />
y la igualdad <strong>en</strong> la escala<br />
<strong>de</strong> valores. «<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>» ha contribuido a un<br />
nuevo <strong>en</strong>foque sociológico<br />
que int<strong>en</strong>ta compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r las<br />
am<strong>en</strong>azas por las que atraviesa<br />
la humanidad a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> último<br />
cuarto <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx.<br />
En la época pres<strong>en</strong>te, nada<br />
<strong>de</strong> lo que ocurra <strong>en</strong> nuestro<br />
planeta podrá ser un suceso<br />
localm<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong>imitado, sino<br />
que todos los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos,<br />
victorias y catástrofes<br />
afectarán a todo el mundo <strong>de</strong>
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Tríptico El juicio final <strong>de</strong> El Bosco (1482). Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/2LYkEH<br />
«Los daños ambi<strong>en</strong>tales no han sido provocados por la naturaleza, sino por el género humano (...) la civilización se pone <strong>en</strong> peligro a sí misma,<br />
cosa que no es imputable a Dios, a los dioses, ni a la naturaleza, sino a las <strong>de</strong>cisiones humanas y los efectos industriales, es <strong>de</strong>cir, a la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> la civilización a configurar y controlar todo».<br />
forma tal que los habitantes<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reori<strong>en</strong>tar<br />
y reorganizar sus vidas y quehaceres,<br />
así como las organizaciones<br />
e instituciones, como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>sanchami<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> campo geográfico<br />
y la creci<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
intercambio internacional, así<br />
como el carácter global <strong>de</strong> la<br />
red <strong>de</strong> mercados financieros y<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r cada vez mayor <strong>de</strong><br />
las multinacionales.<br />
Como el resultado <strong>de</strong> la<br />
revolución perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la información y<br />
las tecnologías <strong>de</strong> la comunicación,<br />
al igual que con la exig<strong>en</strong>cia<br />
universal <strong>de</strong> respetar los<br />
<strong>de</strong>rechos humanos, y ante los<br />
problemas <strong>de</strong> la pobreza global,<br />
los daños y at<strong>en</strong>tados ecológicos<br />
globales y los conflictos<br />
transculturales, el concepto<br />
<strong>de</strong> globalización se <strong>de</strong>scribe<br />
como un proceso que crea<br />
vínculos y espacios sociales<br />
transnacionales, que revaloriza<br />
culturas locales, y que trae a<br />
primer plano terceras culturas.<br />
<strong>La</strong> globalidad y la globalización<br />
constituy<strong>en</strong> una sociedad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> como una<br />
característica <strong>de</strong> la dinámica<br />
social, cuyos compon<strong>en</strong>tes<br />
son las am<strong>en</strong>azas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
ecológicas, aunque<br />
estén condicionadas por motivos<br />
políticos; el peligro nuclear,<br />
los actos terroristas, las<br />
gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales<br />
y la miseria que redunda <strong>en</strong><br />
una sobre explotación <strong>de</strong> los<br />
recursos naturales conllevan al<br />
cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y la contaminación<br />
<strong>de</strong> los suelos.<br />
<strong>La</strong> noción <strong>de</strong> la sociedad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial es pertin<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> un mundo que se pue<strong>de</strong><br />
caracterizar por una pérdida <strong>de</strong><br />
distinción clara <strong>en</strong>tre naturaleza<br />
y cultura. Esas am<strong>en</strong>azas, y esos<br />
riegos, no pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a un solo<br />
país o región ni a una sola clase<br />
social, sino que son globales,<br />
planetarios. Es <strong>de</strong>cir, si hay algo<br />
que es global y globalizador es<br />
el <strong>riesgo</strong>: no respeta fronteras, es<br />
universal por excel<strong>en</strong>cia, no es<br />
patrimonio <strong>de</strong> un lugar sino <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
planeta. En consecu<strong>en</strong>cia, los<br />
riegos afectan más tar<strong>de</strong> o más<br />
temprano a qui<strong>en</strong>es los produc<strong>en</strong><br />
o se b<strong>en</strong>efician <strong>de</strong> ellos.<br />
Los daños ambi<strong>en</strong>tales<br />
no han sido provocados por<br />
la naturaleza, sino por el género<br />
humano a través <strong>de</strong> la<br />
ci<strong>en</strong>cia y la tecnología. El uso<br />
<strong>de</strong> estas <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> salvar a la<br />
humanidad más bi<strong>en</strong> am<strong>en</strong>aza<br />
con extinguirla. Beck formula<br />
esto claram<strong>en</strong>te afirmando<br />
que se trata <strong>de</strong> un caso <strong>en</strong> el<br />
que la civilización se pone <strong>en</strong><br />
peligro a sí misma, cosa que<br />
no es imputable a Dios, a los<br />
dioses, ni a la naturaleza, sino<br />
a las <strong>de</strong>cisiones humanas y los<br />
efectos industriales, es <strong>de</strong>cir, a<br />
la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la civilización a<br />
configurar y controlar todo.<br />
Esos <strong>riesgo</strong>s y los miedos<br />
que produc<strong>en</strong> «unifican» a la<br />
humanidad, constituyéndose<br />
una «sociedad global». Esta<br />
sociedad global se constituye<br />
primero, porque los daños<br />
ambi<strong>en</strong>tales afectan a la totalidad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta, y segundo,<br />
porque hay una toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />
mundial <strong>de</strong> que esos<br />
daños pued<strong>en</strong> acabar con el<br />
planeta. El miedo al «fin <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mundo» se g<strong>en</strong>eraliza fr<strong>en</strong>te<br />
a lo que se formula: la necesidad<br />
<strong>de</strong> hacer algo al respecto.<br />
Se trata <strong>de</strong> una teoría sociológica<br />
que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las<br />
anteriores, trata <strong>de</strong> explicar lo<br />
que suce<strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
mundo a partir <strong>de</strong> lo ecológico<br />
o ambi<strong>en</strong>tal. Pero lo ecológico<br />
no se limita solam<strong>en</strong>te a plantas<br />
y animales, reino vegetal y<br />
reino animal, sino que incluye<br />
hombres y mujeres, y el <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> ellos y ellas a<br />
lo largo y ancho <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta. En<br />
otras palabras, las migraciones,<br />
uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s problemas<br />
<strong>de</strong> la humanidad <strong>en</strong> la sociedad<br />
global.<br />
Conclusiones<br />
En las socieda<strong>de</strong>s contemporáneas,<br />
una proporción bastante<br />
elevada <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s está directam<strong>en</strong>te<br />
relacionada con la<br />
tecnología y el sistema productivo,<br />
y se caracteriza porque se<br />
trata <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s difícilm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>tectables por los s<strong>en</strong>tidos<br />
humanos. <strong>La</strong> contaminación<br />
química, la modificación g<strong>en</strong>ética<br />
<strong>de</strong> organismos o los<br />
efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático<br />
son algunos ejemplos <strong>de</strong> nuevos<br />
<strong>riesgo</strong>s ambi<strong>en</strong>tales que se<br />
vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a sumar a las terribles<br />
consecu<strong>en</strong>cias provocadas por<br />
la contaminación industrial, <strong>en</strong><br />
las últimas décadas <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx.<br />
Sin embargo, el análisis no sería<br />
completo si no añadiéramos<br />
a la lista <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s el peligro<br />
lat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ruptura social, que<br />
la globalización y los nuevos<br />
procesos <strong>de</strong> transformación<br />
económica están provocando<br />
<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> nuestra sociedad.<br />
<strong>La</strong> progresión y el aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> estos nuevos <strong>riesgo</strong>s,<br />
incluidos el terrorismo y las<br />
migraciones, están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
consecu<strong>en</strong>cias políticas <strong>en</strong> la<br />
implem<strong>en</strong>tación, por parte<br />
<strong>de</strong> los gobiernos, <strong>de</strong> políticas<br />
ori<strong>en</strong>tadas al control y a la reducción<br />
<strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s. Es necesario<br />
afirmar que la sociedad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se origina allí don<strong>de</strong><br />
los sistemas normativos y las<br />
» 43
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/yx(...)<br />
«<strong>La</strong> progresión y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos nuevos <strong>riesgo</strong>s, incluidos el terrorismo y las<br />
migraciones, están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do consecu<strong>en</strong>cias políticas <strong>en</strong> la implem<strong>en</strong>tación, por parte <strong>de</strong> los<br />
gobiernos, <strong>de</strong> políticas ori<strong>en</strong>tadas al control y a la reducción <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s».<br />
instituciones sociales fracasan<br />
a la hora <strong>de</strong> conseguir la necesaria<br />
seguridad ante los peligros<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ados por la toma <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones. Son ya numerosas<br />
las conting<strong>en</strong>cias futuras cuyos<br />
resultados produc<strong>en</strong> efectos<br />
dañinos a gran<strong>de</strong>s sectores <strong>de</strong> la<br />
población mundial, que no <strong>de</strong>scartan<br />
las gran<strong>de</strong>s catástrofes<br />
que afectan la sociedad actual<br />
fuera <strong>de</strong> las ya tradicionalm<strong>en</strong>te<br />
conocidas como las catástrofes<br />
nucleares, el efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />
y el terrorismo que se ha ac<strong>en</strong>tuado<br />
<strong>en</strong> los últimos días.<br />
Los gran<strong>de</strong>s <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> la era<br />
<strong>de</strong> la globalización total se manifiestan<br />
<strong>en</strong> la economía, <strong>en</strong> las<br />
comunicaciones, <strong>en</strong> el cambio<br />
climático, pero, especialm<strong>en</strong>te, lo<br />
que más caracteriza a la nueva sociedad<br />
mundializada es, precisam<strong>en</strong>te,<br />
la internacionalización <strong>de</strong><br />
los gran<strong>de</strong>s <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> los que es<br />
imposible aislarse pues, cada vez<br />
más, los hechos producidos <strong>en</strong><br />
una parte <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
interrelacionados <strong>de</strong> manera<br />
directa con el resto <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta y<br />
no hay, pues, posibilidad <strong>de</strong> darle<br />
la espalda a estas nuevas situaciones<br />
<strong>de</strong> peligro. Los avances ci<strong>en</strong>tíficos<br />
y tecnológicos han expuesto<br />
a la totalidad <strong>de</strong> la población<br />
mundial a unos <strong>riesgo</strong>s que van<br />
aparejados a ciertos b<strong>en</strong>eficios<br />
que solo disfrutan unos pocos y<br />
esta es, precisam<strong>en</strong>te, una <strong>de</strong> las<br />
mayores paradojas <strong>de</strong> la sociedad<br />
actual.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Beck, U. (1998). ¿Qué es la globalización?,<br />
Barcelona: Paidós.<br />
--<br />
Beck, U. (1998). <strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>. Barcelona: Paidós.<br />
--<br />
Beck, U. (2008). <strong>La</strong> sociedad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial. En busca<br />
<strong>de</strong> la seguridad perdida. Barcelona:<br />
Paidós.<br />
--<br />
Beck, U. y Gran<strong>de</strong> E. (2004).<br />
<strong>La</strong> Europa cosmopolita. Sociedad<br />
y política <strong>en</strong> la segunda<br />
mo<strong>de</strong>rnidad. Vic<strong>en</strong>te Gómez<br />
(Trad.). Barcelona: Paidós.<br />
--<br />
Beriain, J. (Comp.)(1996). <strong>La</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />
perversas <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad.<br />
Barcelona: Anthropos.<br />
--<br />
Castells, M. (1999). <strong>La</strong> era <strong>de</strong> la<br />
información. Economía, sociedad<br />
y cultura. Madrid: Alianza<br />
editorial.<br />
--<br />
Douglas, M. (1996). <strong>La</strong> aceptabilidad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> según las<br />
ci<strong>en</strong>cias sociales. Barcelona:<br />
Paidós.<br />
--<br />
Gidd<strong>en</strong>s, A. (1999). Consecu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad.<br />
Madrid: Alianza editorial.<br />
--<br />
López J.A. y Luján J.L. (2000).<br />
Ci<strong>en</strong>cia y política <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
Madrid: Alianza editorial.<br />
--<br />
Ospina W. y Bonnett, P. (2012).<br />
Para qué la cultura <strong>en</strong> tiempos<br />
<strong>de</strong> p<strong>en</strong>uria. En Alma Mater.<br />
Universidad <strong>de</strong> Antioquia. N.°<br />
612. (pp. 28-29).<br />
--<br />
Ramonet, I. (1996). Un mundo<br />
sin rumbo. Madrid: Editorial<br />
Debate.<br />
--<br />
Ramos R. y García, S. (1999).<br />
Globalización, <strong>riesgo</strong>, reflexividad.<br />
Tres temas <strong>de</strong> la teoría social<br />
contemporánea. Madrid:<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas.<br />
Gobernabilidad y gobernanza <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia<br />
Edgar Mauricio Arbeláez<br />
Sánchez 1<br />
El pres<strong>en</strong>te artículo se ori<strong>en</strong>tó<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la gobernanza<br />
y la gobernabilidad<br />
<strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> Colombia.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, buscó<br />
id<strong>en</strong>tificar la normativa vig<strong>en</strong>te<br />
1 Profesional <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias militares (oficial<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Ejército). Administrador <strong>de</strong> empresas y profesional<br />
<strong>en</strong> relaciones internacionales y estudios<br />
políticos. Especialista <strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia integral <strong>de</strong><br />
obras y <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia universitaria. Estudiante <strong>de</strong><br />
Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo, <strong>en</strong><br />
la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares. Correo: edgarmauricioarbelaezsanchez@gmail.com<br />
como herrami<strong>en</strong>ta técnica y los<br />
organismos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> los<br />
procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y manejo <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres, observando la institucionalidad<br />
emerg<strong>en</strong>te como<br />
actor funcional <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el<br />
<strong>en</strong>torno nacional.<br />
Los ev<strong>en</strong>tos naturales y<br />
antrópicos que han sido registrados<br />
<strong>en</strong> la historia colombiana,<br />
citando <strong>en</strong>tre ellos los <strong>de</strong><br />
mayor impacto (terremoto <strong>de</strong><br />
Popayán <strong>en</strong> 1983, avalancha <strong>de</strong><br />
Armero <strong>en</strong> 1985, sismo <strong>en</strong> el<br />
Atrato medio <strong>en</strong> 1992, sismo y<br />
avalancha <strong><strong>de</strong>l</strong> río Páez <strong>en</strong> 1994,<br />
terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero <strong>en</strong><br />
1999 y la avalancha <strong>de</strong> Salgar -<br />
Antioquia como la más reci<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2015), han servido<br />
como base fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la<br />
estructuración y promulgación<br />
tanto <strong>de</strong> normativas jurídicas<br />
como <strong>de</strong> políticas públicas que<br />
dan soporte a la cultura proactiva<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
<strong>La</strong> gobernabilidad y gobernanza<br />
son dos conceptos que<br />
compart<strong>en</strong> simetría al interior<br />
<strong>de</strong> las formas <strong>de</strong> gobierno y<br />
sus roles ori<strong>en</strong>tadores. Para Luis<br />
Fernando Aguilar Villanueva, la<br />
gobernabilidad se <strong>de</strong>fine como<br />
«una cuestión que se plantea<br />
sólo con refer<strong>en</strong>cia al gobierno<br />
y que no atañe a la sociedad»<br />
(C<strong>en</strong>tro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong><br />
Admistración para el Desarrollo<br />
- clad, 2007), cuyos aspectos<br />
se reflejan <strong>en</strong> las capacida<strong>de</strong>s,<br />
estructuras y herrami<strong>en</strong>tas<br />
técnicas con las que cu<strong>en</strong>ta un<br />
Estado para dar respuesta a las<br />
necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la sociedad.<br />
Por otro lado, la gobernanza,<br />
<strong>en</strong> palabras <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo<br />
autor, es concebida como el<br />
proceso «<strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> la so-<br />
44 »
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Cortesía Julio Armando Rodríguez Ortega, foto <strong>de</strong> geóloga Diana Cecilia Adarve Vargas<br />
ciedad que ya no es equival<strong>en</strong>te<br />
a la sola acción directiva <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno<br />
y <strong>en</strong> el que toman parte<br />
otros actores, [<strong>en</strong> otras palabras<br />
es] un proceso directivo postgubernam<strong>en</strong>tal<br />
más que antigubernam<strong>en</strong>tal”<br />
(íbid.), perspectiva<br />
que se relaciona con<br />
la calidad <strong>de</strong> la respuesta dada<br />
bajo el empleo <strong>de</strong> las herrami<strong>en</strong>tas,<br />
instrum<strong>en</strong>tos técnicos<br />
y normativos <strong>en</strong> sinergia con las<br />
estructuras sociopolíticas, con<br />
el ánimo <strong>de</strong> satisfacer y respon<strong>de</strong>r<br />
las necesida<strong>de</strong>s manifiestas.<br />
Colombia ha v<strong>en</strong>ido dando<br />
pasos agigantados <strong>en</strong> la<br />
estructuración <strong>de</strong> la norma y<br />
herrami<strong>en</strong>ta jurídica con miras<br />
a otorgar al Gobierno nacional<br />
los instrum<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados,<br />
eficaces y efici<strong>en</strong>tes que permitan<br />
<strong>de</strong>sarrollar la gobernabilidad<br />
y gobernanza ante futuros<br />
ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre, no solo<br />
Remoción <strong>en</strong> masa, barrio <strong>La</strong> Cruz, Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín. Año 2007.<br />
previ<strong>en</strong>do acciones <strong>de</strong> respuesta<br />
sino a<strong><strong>de</strong>l</strong>antando procesos<br />
que permitan anticiparse al<br />
acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos<br />
con la finalidad <strong>de</strong> evitar pérdidas<br />
<strong>de</strong> vidas humanas y plantear<br />
esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción,<br />
asist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />
que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> inmin<strong>en</strong>te <strong>riesgo</strong> ante posibles<br />
ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> natural<br />
como antrópicos.<br />
<strong>La</strong>s experi<strong>en</strong>cias m<strong>en</strong>cionadas,<br />
infortunadam<strong>en</strong>te<br />
se constituyeron <strong>en</strong> lecciones<br />
apr<strong>en</strong>didas que mostraron el<br />
atraso y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />
colombiano <strong>en</strong> políticas públicas,<br />
legislación y normativas.<br />
Ello, condujo a la revisión <strong>de</strong> los<br />
aspectos que interactúan <strong>en</strong> el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la sociedad, <strong>en</strong><br />
función <strong>de</strong> las vulnerabilida<strong>de</strong>s,<br />
exposiciones y am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> los<br />
<strong>en</strong>tornos manifiestos <strong>en</strong> el dinamismo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado colombiano<br />
<strong>de</strong> manera holística.<br />
<strong>La</strong>s fallas estructurales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Gobierno nacional y <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
<strong>en</strong> materia financiera, jurídica<br />
y <strong>de</strong> infraestructura para dar<br />
respuesta a los ev<strong>en</strong>tos, empujó<br />
a la creación <strong>de</strong> instituciones<br />
emerg<strong>en</strong>tes. Así, a manera <strong>de</strong><br />
ilustración, para afrontar el terremoto<br />
<strong>de</strong> Popayán el Decreto<br />
2225/1983 creó la Corporación<br />
para la Reconstrucción y Desarrollo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Cauca (crc), el Decreto Presid<strong>en</strong>cial<br />
3406/1995 dio orig<strong>en</strong><br />
al Fondo Resurgir para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
el <strong>de</strong>sastre <strong>de</strong> Armero, tras el<br />
ev<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> río Páez se expi<strong>de</strong><br />
el Decreto 1179/1994 que creó<br />
la Corporación Nasa Kiwe para<br />
la reconstrucción <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> río Páez y zonas aledañas;<br />
por último, con refer<strong>en</strong>cia al<br />
terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero, el<br />
Gobierno nacional, mediante<br />
el Decreto 197/1999, creó el<br />
Fondo para la Reconstrucción y<br />
Desarrollo Social <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero<br />
(Forec).<br />
Surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> este acápite preguntas<br />
como: ¿por qué tantos<br />
organismos emerg<strong>en</strong>tes para<br />
dar respuesta a cada ev<strong>en</strong>to?<br />
¿Por qué no se diseñaron y<br />
estructuraron organismos <strong>de</strong><br />
observancia nacional? ¿Fueron<br />
efici<strong>en</strong>tes y eficaces las respuestas<br />
dadas por los organismos citados?<br />
¿Los recursos financieros<br />
fueron empleados con <strong>de</strong>coro<br />
ético <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> los damnificados?<br />
¿Los organismos <strong>de</strong> respuesta<br />
fueron los apropiados<br />
<strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> la gobernanza?<br />
¿Se emplearon los instrum<strong>en</strong>tos<br />
(leyes, normas, protocolos,<br />
instituciones) previstos por el<br />
Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gobernabilidad?<br />
Los aciertos y fal<strong>en</strong>cias que<br />
acompañan las acciones <strong>de</strong> respuesta<br />
ante los <strong>de</strong>sastres han<br />
dado orig<strong>en</strong> a la formulación,<br />
aprobación e implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter<br />
vinculante. En este s<strong>en</strong>tido,<br />
como resultado <strong>de</strong> la evaluación<br />
<strong>de</strong> los daños y afectaciones<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> terremoto <strong>de</strong> Popayán, se<br />
promulgó el Decreto Ley 1400<br />
<strong>de</strong> 1984 sobre construcción con<br />
normas sismo resist<strong>en</strong>tes; posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
bajo el amparo <strong>de</strong><br />
la Ley 400 <strong>de</strong> 1997, se expi<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
1998 la norma sismo resist<strong>en</strong>te<br />
nsr-98 <strong>de</strong> 1998; y luego, <strong>en</strong> el<br />
2010, la nsr-10 (García, 2015).<br />
Creación <strong><strong>de</strong>l</strong> SNPAD y <strong>de</strong><br />
la UNGRD<br />
<strong>La</strong> avalancha <strong>de</strong> Armero marca<br />
un hito <strong>en</strong> la preparación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Estado colombiano para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />
y afrontar ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres, <strong>de</strong> manera que se<br />
crea el Sistema Nacional para<br />
la Prev<strong>en</strong>ción y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
Desastres (snpad), «organizado<br />
mediante la Ley 46 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 1988 y estructurado<br />
<strong>en</strong> el Decreto Extraordinario<br />
919 <strong><strong>de</strong>l</strong> 1º <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1989»<br />
(Cardona, 2008). En el año 2011,<br />
y con fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el Decreto<br />
4147 <strong><strong>de</strong>l</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre, se<br />
crea la Unidad Nacional para<br />
la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
- ungrd (Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />
República , 2011 - Ver imag<strong>en</strong> 1.<br />
Estructura Sistema Nacional <strong>de</strong><br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres,<br />
página 46).<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> Colombia, actualm<strong>en</strong>te<br />
cu<strong>en</strong>ta con herrami<strong>en</strong>tas<br />
y estructuras diseñadas con<br />
estándares <strong>de</strong> rigor jurídico<br />
exhaustivo que involucran al<br />
po<strong>de</strong>r ejecutivo, al legislativo y<br />
al judicial. <strong>La</strong> promulgación <strong>de</strong><br />
la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012 se constituye<br />
<strong>en</strong> el instrum<strong>en</strong>to rector <strong>de</strong> la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>; así mismo, al<br />
interior <strong>de</strong> la norma, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te id<strong>en</strong>tificadas<br />
las estructuras <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado que<br />
integran los procesos <strong>de</strong> cono-<br />
» 45
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Imag<strong>en</strong> 1. Estructura Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
cimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Observando los atributos<br />
<strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, se localizan<br />
los tópicos diseñados <strong>en</strong><br />
procura <strong>de</strong> un correcto <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong><br />
gobernabilidad y gobernanza.<br />
En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, con<br />
relación a la gobernabilidad, es<br />
posible afirmar que la ley referida<br />
legitima y fortalece el sngrd<br />
<strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario colombiano;<br />
al unísono, <strong>en</strong>trega tareas y<br />
responsabilida<strong>de</strong>s específicas<br />
a los organismos y estructuras<br />
<strong>de</strong> ord<strong>en</strong> nacional, territorial y<br />
local.<br />
Como compon<strong>en</strong>te integrador<br />
<strong>de</strong> la gobernanza<br />
para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres, la ungrd ha planificado<br />
procesos y protocolos<br />
que le permitan a las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales prepararse <strong>de</strong><br />
manera a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong> sinergia<br />
con las estructuras sociales<br />
(juntas <strong>de</strong> acción comunal,<br />
organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />
- ong, <strong>en</strong>tre otras)<br />
con espíritu previsivo ante<br />
ev<strong>en</strong>tos que puedan alterar<br />
el dinamismo social, administrativo<br />
y político por causa <strong>de</strong><br />
46 »<br />
Fu<strong>en</strong>te: Unidad Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres (UNGRD)<br />
<strong>de</strong>sastres; dotando los procesos<br />
con herrami<strong>en</strong>tas que<br />
incluy<strong>en</strong> la cartilla guía para<br />
la Formulación <strong><strong>de</strong>l</strong> plan municipal<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres (ungrd, 2012). Justam<strong>en</strong>te<br />
este plan obe<strong>de</strong>ce a<br />
una estructura <strong>de</strong>tallada que<br />
permite asumir juegos <strong>de</strong> roles<br />
<strong>en</strong> procura <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar<br />
am<strong>en</strong>azas y vulnerabilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> cada región, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />
y municipio.<br />
El planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y ev<strong>en</strong>tos futuros<br />
ofrece realizar trazabilidad<br />
<strong>en</strong>tre los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la estrategia<br />
para la respuesta a emerg<strong>en</strong>cias.<br />
Es <strong>en</strong> este apartado<br />
don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el punto<br />
álgido <strong>de</strong> la gobernanza, puesto<br />
que <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />
suce<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
práctica los protocolos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />
conocimi<strong>en</strong>to y<br />
capacitación que se han realizado<br />
con antelación, como también<br />
las coordinaciones con los<br />
estam<strong>en</strong>tos (Fuerzas Militares<br />
y <strong>de</strong> Policía, Def<strong>en</strong>sa Civil, Comité<br />
Cruz Roja Colombiana,<br />
ong, organizaciones sociales).<br />
Ello se constituye <strong>en</strong> la prueba<br />
<strong>de</strong> fuego y <strong>en</strong> el indicador <strong>de</strong><br />
la calidad <strong>de</strong> la respuesta dada.<br />
Así las cosas, se observa<br />
que Colombia actualm<strong>en</strong>te<br />
cu<strong>en</strong>ta con la jurisprud<strong>en</strong>cia<br />
que pue<strong>de</strong> llegar a garantizar<br />
la gobernabilidad <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres; a su vez,<br />
la norma confiere elem<strong>en</strong>tos,<br />
instrum<strong>en</strong>tos, organizaciones y<br />
estructuras que serán las <strong>en</strong>cargadas<br />
<strong>de</strong> dar una respuesta con<br />
rasgos <strong>de</strong> calidad y eficacia <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> la gobernanza, como<br />
esc<strong>en</strong>ario don<strong>de</strong> confluy<strong>en</strong> los<br />
aspectos operativos y <strong>en</strong> el que<br />
se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a la realidad <strong>de</strong><br />
cont<strong>en</strong>er y afrontar las exig<strong>en</strong>cias<br />
propias <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres.<br />
Como reflexión final, resulta<br />
fundam<strong>en</strong>tal invitar al lector<br />
a respon<strong>de</strong>r los sigui<strong>en</strong>tes interrogantes:<br />
¿la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012<br />
reúne el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> sector<br />
académico y técnico <strong>de</strong> la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres?<br />
¿El seguimi<strong>en</strong>to a las labores <strong>de</strong>sarrolladas<br />
por los <strong>en</strong>tes territoriales<br />
por parte <strong>de</strong> la ungrd es<br />
el indicado? ¿Están preparados<br />
los <strong>en</strong>tes territoriales <strong>en</strong> sinergia<br />
con el sngrd para realizar <strong>de</strong><br />
manera acertada la gobernanza<br />
ante un <strong>de</strong>sastre? ¿Resultan<br />
apropiadas las estructuras diseñadas<br />
<strong>en</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012<br />
para realizar los procesos <strong>de</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> y el manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres?<br />
¿Los <strong>en</strong>tes <strong>de</strong> control <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />
colombiano han realizado la tarea<br />
<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada <strong>en</strong> la Ley 1523<br />
<strong>de</strong> 2012?<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Cardona, O. D. (2008). Sistema<br />
Nacional para la Prev<strong>en</strong>ción y<br />
At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres <strong>de</strong> Colombia.<br />
Recuperado el 17 <strong>de</strong><br />
junio <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong><br />
--<br />
www.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>manizales.com/in<strong>de</strong>x.php?...sistemanacional-para-la<br />
prev<strong>en</strong>cion-<br />
--<br />
CLAD, R. d. (octubre <strong>de</strong> 2007).<br />
El aporte <strong>de</strong> la política pública<br />
y <strong>de</strong> la nueva <strong>gestión</strong> pública<br />
a la gobernanza. Recuperado<br />
el 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong><br />
http://siare.clad.org/revistas/0057201.pdf<br />
--<br />
Colombia., P. d. (3 <strong>de</strong> noviembre<br />
<strong>de</strong> 2011). Decreto 4147 <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2011. Recuperado<br />
el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016,<br />
<strong>de</strong> http://wp.presid<strong>en</strong>cia.gov.<br />
co/sitios/normativa/leyes/<br />
Docum<strong>en</strong>ts/Juridica/DE-<br />
CRETO%204147%20DEL%20<br />
3%20DE%20NOVIEMBRE%20<br />
DE%202011.pdf<br />
--<br />
García, L. E. (18 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />
2015). Desarrollo <strong>de</strong> la normativa<br />
sismo resist<strong>en</strong>te colombiana<br />
<strong>en</strong> los 30 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />
primera expedición. Recuperado<br />
el 17 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong><br />
https://ojsrevistaing.unian<strong>de</strong>s.<br />
edu.co/ojs/in<strong>de</strong>x.php/revista/<br />
article/view/785/938<br />
--<br />
UNGRD, U. N. (julio <strong>de</strong> 2012).<br />
Cartilla guia para la Formulación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> plan municipal para la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Recuperado el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />
2016, <strong>de</strong> http://www.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/snigrd/archivos/FormulariosPMGRD2012/<br />
Guia_PMGRD_2012_v1.pdf<br />
Noveda<strong>de</strong>s editoriales<br />
50 Reflexiones y Recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> Conmemoración <strong>de</strong> los<br />
40<br />
Años<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Código Nacional <strong>de</strong> Recursos Naturales y <strong>de</strong> Protección al<br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te (Decreto Ley 2811 De 1974)<br />
50 reflexiones y recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong><br />
conmemoración <strong>de</strong> los 40 años <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Código Nacional <strong>de</strong> Recursos Naturales<br />
y <strong>de</strong> Protección al Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
(Decreto Ley 2811 <strong>de</strong> 1974)<br />
PVP Distribución gratuita .
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Relación estratégica <strong>de</strong> las organizaciones<br />
con las comunida<strong>de</strong>s y el marketing para la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
Fernando Juárez 1<br />
Introducción<br />
Los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
pres<strong>en</strong>tan una gran complejidad<br />
<strong>de</strong>bido a las difer<strong>en</strong>tes<br />
perspectivas lógicas que sust<strong>en</strong>tan<br />
las narrativas <strong>de</strong> los<br />
actores involucrados y la necesidad<br />
<strong>de</strong> una relación más<br />
estrecha <strong>de</strong> las organizaciones<br />
con las comunida<strong>de</strong>s.<br />
No es posible consi<strong>de</strong>rar<br />
la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
como un asunto exclusivam<strong>en</strong>te<br />
técnico-normativo,<br />
ni siquiera aunque se incorpore<br />
la comunidad <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje<br />
<strong>de</strong> dicha <strong>gestión</strong> como un elem<strong>en</strong>to<br />
más <strong>de</strong> las capacida<strong>de</strong>s<br />
socio-técnico-legales. Todo eso<br />
se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una argum<strong>en</strong>tación<br />
lógica explicativa<br />
impregnada <strong>de</strong> mecanismos<br />
lineales causales, los cuales<br />
asum<strong>en</strong> que conocidos los factores<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> es posible, con<br />
la ayuda <strong>de</strong> todos, prev<strong>en</strong>ir el<br />
daño.<br />
1 Lic<strong>en</strong>ciado y doctor <strong>en</strong> psicología <strong>de</strong> la<br />
Universidad Autónoma <strong>de</strong> Madrid, y MBA <strong>de</strong> la<br />
University of Miami. Es autor <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 100 publicaciones<br />
ci<strong>en</strong>tíficas y más <strong>de</strong> 200 docum<strong>en</strong>tos<br />
técnicos. Ha diseñado difer<strong>en</strong>tes programas <strong>de</strong><br />
especialización y maestría y coordinado procesos<br />
<strong>de</strong> selección <strong>de</strong> personal con base <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />
profesionales y comportam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong><br />
instituciones públicas <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado colombiano.<br />
Fundador y editor <strong>de</strong> la revista International<br />
Journal of Psychological Research hasta el año<br />
2009. Miembro <strong>de</strong> consejos editoriales <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
revistas ci<strong>en</strong>tíficas. Ha realizado diseños<br />
y ha sido asesor <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes propuestas y<br />
proyectos <strong>de</strong> instituciones públicas y privadas.<br />
Trabaja como profesor e investigador <strong>en</strong> la Escuela<br />
<strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Rosario y pert<strong>en</strong>ece al Grupo <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
<strong>en</strong> Dirección y Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la escuela don<strong>de</strong><br />
dirige el proyecto <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> d<strong>en</strong>ominado<br />
«Relación <strong>de</strong> las organizaciones con el medio y<br />
marketing». Ha participado como pon<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
congresos, simposios y reuniones nacionales e<br />
internacionales, y recibido diversos premios y<br />
reconocimi<strong>en</strong>tos.<br />
Lo anterior, constituye un<br />
socio-tecno-c<strong>en</strong>trismo <strong>de</strong>scontextualizado<br />
que supone que<br />
los actores involucrados ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
una visión <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo similar. Es<br />
<strong>de</strong>cir, la imag<strong>en</strong> y narrativa <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mundo es la misma para todos<br />
los habitantes, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> una<br />
misma localidad. Si esto fuera<br />
así, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y la prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres sería<br />
un asunto relativam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>cillo,<br />
pero actualm<strong>en</strong>te no lo es.<br />
Debido a ello, <strong>en</strong> este<br />
trabajo se consi<strong>de</strong>ra la perspectiva<br />
<strong>de</strong> la complejidad y el<br />
caos <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
mundos simultáneos, don<strong>de</strong> la<br />
relación <strong>en</strong>tre los actores <strong>en</strong> la<br />
comunidad es una interacción<br />
<strong>de</strong> lógicas y narrativas diversas.<br />
Esto conduce a la necesidad <strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar unos mecanismos prev<strong>en</strong>tivos<br />
estratégicos inmersos<br />
<strong>en</strong> la comunidad, contemplando<br />
las difer<strong>en</strong>tes visiones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mundo y promovi<strong>en</strong>do el <strong>de</strong>sarrollo<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unas lógicas<br />
y narrativas contextualizadas.<br />
<strong>La</strong> clasificación y<br />
situación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />
Colombia<br />
El Índice <strong>de</strong> Adaptación Global<br />
(nd-gain, por su sigla <strong>en</strong> inglés)<br />
evalúa la vulnerabilidad y la<br />
resili<strong>en</strong>cia ante cambios climáticos<br />
y otros tipos <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s<br />
naturales (University of Notre<br />
Dame, s. f.). En este indicador,<br />
la vulnerabilidad consiste <strong>en</strong> la<br />
exposición y s<strong>en</strong>sibilidad a los<br />
estresores climáticos, <strong>de</strong> población,<br />
infraestructura y recursos,<br />
mi<strong>en</strong>tras que la resili<strong>en</strong>cia se refiere<br />
a la capacidad para mejorar<br />
El Universal (2012, primero <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero). Recuperado <strong>de</strong> (2016, 26 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/Qiqf1S<br />
«(...) según los registros <strong>de</strong> esta unidad [UNGRD], se han producido más <strong>de</strong> 28.000 <strong>de</strong>sastres<br />
<strong>en</strong>tre los años 1970 a 2011, el 60% <strong>de</strong> ellos a partir <strong>de</strong> los 90 y, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre 2010 y 2011 se<br />
produjo la cuarta parte <strong>de</strong> los registros y muertos <strong>de</strong> los diez años anteriores (Campos et al.,<br />
2012, P. 3)».<br />
la adaptación a esos estresores,<br />
la cual incluye factores sociales,<br />
económicos y <strong>de</strong> gobierno (University<br />
of Notre Dame, s. f.).<br />
El índice nd-gain sitúa a<br />
Colombia <strong>en</strong> la posición 69,<br />
por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> México, Costa<br />
Rica y Chile, y por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />
Brasil, Panamá, Arg<strong>en</strong>tina, Perú,<br />
Paraguay y V<strong>en</strong>ezuela, <strong>en</strong>tre<br />
otros países latinoamericanos<br />
(Regan, et al., 2014). Es una posición<br />
intermedia y Colombia<br />
ha mejorado la puntuación <strong>en</strong><br />
este índice <strong>de</strong> manera sistemática<br />
a través <strong>de</strong> los años. El país<br />
también ha ocupado posiciones<br />
críticas e intermedias, <strong>de</strong><br />
acuerdo a una estimación proyectiva,<br />
<strong>en</strong> el indicador <strong>de</strong> déficit<br />
por <strong>de</strong>sastres, el cual incluye<br />
<strong>de</strong>sastres locales, vulnerabilidad<br />
y <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> (Cardona,<br />
2005). Por otra parte, Colombia<br />
ti<strong>en</strong>e una bu<strong>en</strong>a red <strong>de</strong> cooperación<br />
y apoyo internacional <strong>en</strong><br />
materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. 2<br />
Sin embargo, las estadísticas<br />
<strong>de</strong> la Unidad Nacional para<br />
la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
(ungrd, 2015) muestran<br />
que <strong>en</strong> 2015 hubo 3 683 ev<strong>en</strong>tos,<br />
mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2010 se reportaron<br />
2 445, y <strong>en</strong> 2000 fueron<br />
537. Aunque <strong>en</strong> estos datos, sin<br />
duda, influye el mejorami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> registro<br />
<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> lo relacionado<br />
con inc<strong>en</strong>dios forestales y aspec-<br />
2 Para una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la red ver Ministerio<br />
<strong>de</strong> Relaciones Exteriores [MRE], Ag<strong>en</strong>cia<br />
Presid<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>de</strong><br />
Colombia [APC Colombia], Unidad Nacional<br />
para la Gestión <strong>de</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres [UN-<br />
GRD], 2013.<br />
» 47
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Cortesía Angie Guerrero Bayón<br />
tos estructurales, según la Asociación<br />
Nacional <strong>de</strong> Rociadores<br />
<strong>de</strong> Agua Contra Inc<strong>en</strong>dios (anraci,<br />
2016), los datos <strong>de</strong> la Dirección<br />
Nacional <strong>de</strong> Bomberos <strong>de</strong><br />
Colombia superan <strong>en</strong> más <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
doble las cifras reportadas por la<br />
ungrd. En este mismo s<strong>en</strong>tido,<br />
según los registros <strong>de</strong> esta unidad,<br />
se han producido más <strong>de</strong><br />
28 000 <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong>tre los años<br />
1970 a 2011, el 60% <strong>de</strong> ellos a<br />
partir <strong>de</strong> los 90 y, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre<br />
2010 y 2011 se produjo la cuarta<br />
parte <strong>de</strong> los registros y muertos<br />
<strong>de</strong> los diez años anteriores<br />
(Campos et al., 2012, p. 3). Estos<br />
mismos autores señalan que<br />
se ha pasado <strong>de</strong> 5 657 registros<br />
<strong>en</strong>tre 1970 y 1979, a 9 270 <strong>en</strong>tre<br />
2000 y 2009.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, con base <strong>en</strong><br />
la revisión <strong>de</strong> estadísticas <strong>en</strong>tre<br />
2006 y 2014 se ha señalado que<br />
uno <strong>de</strong> cada cuatro colombianos<br />
es víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />
si<strong>en</strong>do el total <strong>de</strong> la población<br />
afectada <strong><strong>de</strong>l</strong> 26% con prepon<strong>de</strong>rancia<br />
<strong>de</strong> las inundaciones<br />
(Portafolio, 2015). <strong>La</strong>s pérdidas,<br />
cada vez más frecu<strong>en</strong>tes, han<br />
sido puestas <strong>de</strong> manifiesto también<br />
<strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el país (Grandolini,<br />
2012), especialm<strong>en</strong>te los daños<br />
48 »<br />
a la propiedad, infraestructura<br />
y los medios <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia<br />
(Campos et al., 2012, p. 3), indicándose<br />
la necesidad <strong>de</strong> modificar<br />
radicalm<strong>en</strong>te las políticas<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, así como las<br />
prácticas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> territorial y<br />
sectorial (Grandolini, 2012).<br />
En este mismo s<strong>en</strong>tido,<br />
<strong>en</strong>tre las recom<strong>en</strong>daciones realizadas<br />
<strong>en</strong> el marco estratégico<br />
<strong>de</strong> cooperación internacional<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran la consolidación<br />
<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> planificación,<br />
una interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes incluy<strong>en</strong>do<br />
la población, m<strong>en</strong>or vulnerabilidad<br />
financiera y la construcción<br />
<strong>de</strong> una sociedad adaptativa<br />
(Ministerio <strong>de</strong> Relaciones<br />
Exteriores, Ag<strong>en</strong>cia Presid<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong> Cooperación Internacional<br />
<strong>de</strong> Colombia - apc Colombia,<br />
& ungrd, 2013, p. 14).<br />
Esto pone <strong>de</strong> manifiesto<br />
tanto la necesidad <strong>de</strong> realizar<br />
reformas <strong>en</strong> el sistema como<br />
la diversidad <strong>de</strong> los contextos<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes,<br />
don<strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ori<strong>en</strong>tarse a difer<strong>en</strong>tes esferas<br />
sociales y administrativas y no<br />
solo a la legislación. De acuerdo<br />
con las cifras pres<strong>en</strong>tadas,<br />
el problema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra lejos<br />
«(...) el hecho <strong>de</strong> que un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> la población colombiana (83%) t<strong>en</strong>ga la<br />
percepción <strong>de</strong> estar expuesta a algún <strong>riesgo</strong>, pero solo el 61% consi<strong>de</strong>re que <strong>de</strong>be adoptar<br />
alguna medida y únicam<strong>en</strong>te el 35% la llev<strong>en</strong> a cabo (Campos et al., 2012, P. 305), pue<strong>de</strong> dar<br />
la s<strong>en</strong>sación sesgada <strong>de</strong> que existe una cierta <strong>de</strong>sidia <strong>en</strong> la población, pero <strong>en</strong> realidad lo<br />
que señala es la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un argum<strong>en</strong>tación subyac<strong>en</strong>te ante el <strong>riesgo</strong>, la cual no se ha<br />
t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta».<br />
<strong>de</strong> ser resuelto; esto se <strong>de</strong>be no<br />
solo al diseño <strong>de</strong> los mecanismos<br />
legales o la ineficacia <strong>de</strong><br />
algunos procedimi<strong>en</strong>tos, sino<br />
a la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> participación<br />
<strong>de</strong> todos los actores y a que se<br />
circunscribe la realidad a una<br />
sola, <strong>de</strong>jando por fuera otras<br />
argum<strong>en</strong>taciones y narrativas.<br />
<strong>La</strong> inclusión <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s,<br />
como un ag<strong>en</strong>te activo,<br />
exige conocer no solo sus<br />
expresiones <strong>de</strong> dolor o solidaridad,<br />
sino también sus dinámicas<br />
e intereses y la narración<br />
temática que realizan sobre los<br />
<strong>riesgo</strong>s y <strong>de</strong>sastres.<br />
El discurso narrativo<br />
legal y la comunidad<br />
<strong>La</strong> legislación exist<strong>en</strong>te elabora<br />
un amplio sistema <strong>de</strong> principios,<br />
responsabilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>finiciones<br />
<strong>en</strong>tre las que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
el principio participativo y<br />
<strong>de</strong> diversidad cultural (Congreso<br />
<strong>de</strong> la República, 24 <strong>de</strong> abril<br />
<strong>de</strong> 2012, Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, Art.<br />
3). También se establece, <strong>en</strong> el<br />
mismo artículo, el principio <strong>de</strong><br />
oportuna información, el cual<br />
alu<strong>de</strong> a la necesidad <strong>de</strong> proporcionar<br />
la información a<strong>de</strong>cuada<br />
a todas las personas naturales y<br />
jurídicas, e igualm<strong>en</strong>te se adopta<br />
el principio <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />
<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a la necesidad <strong>de</strong><br />
t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las dim<strong>en</strong>siones<br />
económica, social y ambi<strong>en</strong>tal<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Por otra<br />
parte, la dim<strong>en</strong>sión prev<strong>en</strong>tiva<br />
se expone ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />
artículo 4 (íbid.) don<strong>de</strong> se incluye<br />
la interv<strong>en</strong>ción correctiva y<br />
prospectiva y la mitigación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong>tre otros.<br />
Aunque se ha com<strong>en</strong>tado<br />
el carácter articulado y organizador<br />
que ti<strong>en</strong>e la estructura<br />
administrativa elaborada <strong>en</strong> la<br />
legislación (Villegas, 2015), la<br />
misma resulta complicada y<br />
no pier<strong>de</strong> el carácter técnico<br />
d<strong>en</strong>tro una organización jerarquizada,<br />
que pue<strong>de</strong> resultar<br />
poco operativa. No obstante,<br />
la participación comunitaria es<br />
es<strong>en</strong>cial, al <strong>de</strong>finirse como uno<br />
<strong>de</strong> los actores fundam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>en</strong> el sistema (Ley 1523, Art. 8),<br />
pero no resulta convinc<strong>en</strong>te ni<br />
protagonista <strong>en</strong> dicha estructura<br />
administrativa, a no ser<br />
que por comunidad se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan<br />
sus órganos <strong>de</strong> gobierno.<br />
A<strong>de</strong>más, aunque el sistema <strong>de</strong><br />
información <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s elaborado<br />
<strong>en</strong> el artículo 45 (Ley 1523)<br />
alu<strong>de</strong> a la necesidad <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, estas<br />
resultan tratadas <strong>de</strong> manera insufici<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el mismo y adoptan<br />
un carácter inespecífico. El<br />
espíritu <strong>de</strong> la ley es sin duda <strong>de</strong><br />
interés, pero el protagonismo<br />
<strong>de</strong> la comunidad es inexist<strong>en</strong>te.<br />
Lo anterior pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse<br />
a que existe un concepto restringido<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo <strong>de</strong> la comunidad<br />
<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo relacionado<br />
con la prev<strong>en</strong>ción, y también a<br />
que se <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> los sistemas<br />
y culturas que la conforman,<br />
asignándole un rol estático, pasivo<br />
<strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción. No solo<br />
eso, sino que se asume una posición<br />
única jerárquica don<strong>de</strong> no<br />
existe la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> otras<br />
interpretaciones posibles sobre<br />
el mundo. En otros términos diríamos<br />
que, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la estructura<br />
exist<strong>en</strong>te, la comunidad no<br />
agrega mucho valor al sistema.<br />
<strong>La</strong> necesidad <strong>de</strong><br />
examinar los difer<strong>en</strong>tes<br />
mundos y lógicas, el<br />
caos y la complejidad<br />
Como se ha indicado, las recom<strong>en</strong>daciones<br />
<strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dirigirse a los<br />
aportes académicos y las políticas<br />
públicas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> inversión<br />
(Villegas, 2015). En este<br />
s<strong>en</strong>tido, el <strong>de</strong>bate académico<br />
<strong>de</strong>be com<strong>en</strong>zar por un análisis<br />
<strong>de</strong> conceptos nucleares,
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Cortesía Angie Guerrero Bayón<br />
«(...) lo local adquiere gran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción y compresión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres<br />
y constituye el c<strong>en</strong>tro mismo <strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción. Incluso la legislación, <strong>en</strong> su pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />
universalidad, se vuelve local a través <strong>de</strong> los dominios subjetivos y la narración que las<br />
personas y las comunida<strong>de</strong>s hac<strong>en</strong>».<br />
tal como el <strong>de</strong> la realidad <strong>de</strong> la<br />
comunidad ante los <strong>de</strong>sastres.<br />
El concepto <strong>de</strong> comunidad<br />
requiere una elaboración objetiva<br />
y también una construcción<br />
subjetiva. De esta forma, la realidad<br />
admite difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>finiciones<br />
o narraciones, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> las formas <strong>de</strong>scriptivas subjetivas.<br />
Incluso un sistema jerárquico,<br />
tal como el elaborado<br />
legislativam<strong>en</strong>te ante un hecho,<br />
apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te objetivo, <strong>de</strong>finido<br />
como <strong>de</strong>sastre, constituye<br />
un l<strong>en</strong>guaje caracterizado por<br />
una subjetivación realizada por<br />
el sujeto sobre el objeto.<br />
En las posiciones conceptuales<br />
ante los <strong>de</strong>sastres,<br />
las cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> implicaciones<br />
prácticas trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tales,<br />
exist<strong>en</strong> distintas lógicas argum<strong>en</strong>tativas.<br />
Una <strong>de</strong> ellas es la<br />
que sust<strong>en</strong>ta la racionalidad <strong>de</strong><br />
obt<strong>en</strong>er una solución correcta<br />
cuando existe el conocimi<strong>en</strong>to<br />
y las bu<strong>en</strong>as prácticas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el punto <strong>de</strong> vista técnico. Sin<br />
embargo, esta lógica resulta<br />
<strong>de</strong>scontextualizada cuando se<br />
aplica a <strong>en</strong>tornos complejos,<br />
con difer<strong>en</strong>tes actores interesados<br />
y distintas culturas.<br />
Por otra parte, el hecho <strong>de</strong><br />
que un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> la población<br />
colombiana (83%) t<strong>en</strong>ga<br />
la percepción <strong>de</strong> estar expuesta<br />
a algún <strong>riesgo</strong>, pero solo el 61%<br />
consi<strong>de</strong>re que <strong>de</strong>be adoptar alguna<br />
medida y únicam<strong>en</strong>te el<br />
35% la llev<strong>en</strong> a cabo (Campos<br />
et al., 2012, P. 305), pue<strong>de</strong> dar la<br />
s<strong>en</strong>sación sesgada <strong>de</strong> que existe<br />
una cierta <strong>de</strong>sidia <strong>en</strong> la población,<br />
pero <strong>en</strong> realidad lo que<br />
señala es la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un argum<strong>en</strong>tación<br />
subyac<strong>en</strong>te ante el<br />
<strong>riesgo</strong>, la cual no se ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta. De nuevo, la explicación<br />
<strong>de</strong> dichas cifras utiliza una lógica<br />
lineal con una racionalidad,<br />
atribuible a la población, que<br />
insiste <strong>en</strong> que la información, la<br />
conci<strong>en</strong>tización y un sistema <strong>de</strong><br />
inc<strong>en</strong>tivos son sufici<strong>en</strong>tes para<br />
que la población utilice las medidas<br />
pertin<strong>en</strong>tes, lo cual pue<strong>de</strong><br />
no ser correcto.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, también se<br />
señala que el 40% <strong>de</strong> la población<br />
consi<strong>de</strong>ra que otros ag<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ocuparse <strong><strong>de</strong>l</strong> manejo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> (Campos et al., 2012,<br />
p. 307) y que, dadas las oportunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> participación, las<br />
personas colaborarían (íbid., p.<br />
308). Esto sigue reflejando un<br />
distanciami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre el l<strong>en</strong>guaje<br />
<strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia y el l<strong>en</strong>guaje<br />
normativo técnico-jurídico<br />
el cual asume una relación<br />
simple <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes hechos.<br />
Sin duda, dicha concepción<br />
secu<strong>en</strong>cial y lineal <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
problema forma parte <strong>de</strong> una<br />
visión <strong>de</strong> la realidad <strong>en</strong> la cual<br />
la ayuda <strong>de</strong> todos, junto con<br />
los mecanismos a<strong>de</strong>cuados,<br />
llevaría a <strong>de</strong>sarrollar las acciones<br />
necesarias. Se trata así <strong>de</strong><br />
medios, acciones y voluntad.<br />
Sin embargo, si no se proporcionan<br />
dichos medios o no se<br />
toman las acciones pertin<strong>en</strong>tes<br />
es porque exist<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>taciones<br />
y narrativas distintas<br />
sobre el mismo hecho. El<br />
<strong>de</strong>sastre es una construcción<br />
social y la am<strong>en</strong>aza se <strong>de</strong>be<br />
analizar <strong>en</strong> contexto, es <strong>de</strong>cir,<br />
<strong>en</strong> el grupo social (Gellert-<strong>de</strong><br />
Pinto, 2012); esto mismo ocurre<br />
para el <strong>riesgo</strong>, <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se ha<br />
indicado que es una construcción<br />
sociopolítica (Val<strong>en</strong>cia,<br />
2014; Vivas, 2014) teleológica<br />
y un refer<strong>en</strong>te colectivo (Vivas,<br />
2014). Así, la subjetividad<br />
exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la relación sujetoobjeto<br />
<strong>de</strong>termina los difer<strong>en</strong>tes<br />
contextos para los cuales<br />
se produce el ev<strong>en</strong>to, el cual es<br />
subjetivado y construido.<br />
Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o da lugar a<br />
distintas visiones <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo<br />
subjetivam<strong>en</strong>te construidas.<br />
De esta forma, se constituye<br />
una realidad «policontextural»<br />
con base <strong>en</strong> dicha subjetividad,<br />
tal como la <strong>de</strong>fine<br />
Günter (1979), que se aleja <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to único normativo<br />
causal. <strong>La</strong> forma <strong>en</strong> la cual se ve<br />
el mundo pert<strong>en</strong>ece a la subjetividad<br />
individual, aunque eso<br />
no impi<strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dominios<br />
intersubjetivos cognitivam<strong>en</strong>te<br />
semejantes o la construcción<br />
social <strong>de</strong> la realidad.<br />
El dominio subjetivo adquiere<br />
numerosas características<br />
individuales o grupales,<br />
particularizándose la narración<br />
y volviéndose individual o local.<br />
De esta forma, lo local adquiere<br />
gran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
la prev<strong>en</strong>ción y compresión<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres y constituye<br />
el c<strong>en</strong>tro mismo <strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción.<br />
Incluso la legislación, <strong>en</strong><br />
su pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> universalidad,<br />
se vuelve local a través <strong>de</strong> los<br />
dominios subjetivos y la narración<br />
que las personas y las comunida<strong>de</strong>s<br />
hac<strong>en</strong>. El <strong>riesgo</strong>, la<br />
am<strong>en</strong>aza y el <strong>de</strong>sastre se vuelv<strong>en</strong><br />
locales mediante la trilogía<br />
sujeto-objeto-subjetivación,<br />
pero esta localidad subjetiva<br />
no está reflejada <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
administrativos.<br />
Sin duda, las preguntas<br />
clave sobre <strong>de</strong>sastres elaboradas<br />
por Maturana (2011) son<br />
relevantes, pero la universalidad<br />
<strong>de</strong> las mismas, como por<br />
ejemplo: ¿qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />
<strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>?,<br />
<strong>de</strong>be contextualizarse. Otro<br />
ejemplo <strong>de</strong>seable <strong>de</strong> localidad,<br />
se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> lo que constituye la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>sastres. <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong>en</strong> este<br />
tipo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos está sistematizada<br />
(Medina, López, Mén<strong>de</strong>z,<br />
& Bernal, 2014) y, según estos<br />
autores, un proceso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong>be com<strong>en</strong>zar<br />
con una <strong>de</strong>finición <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
contexto <strong>de</strong> acuerdo a los objetivos<br />
<strong>de</strong> las organizaciones.<br />
Esto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />
vista local, y <strong>de</strong> acuerdo a los<br />
principios <strong>en</strong>unciados anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
es asumir una posición<br />
«heterárquica» don<strong>de</strong><br />
lo organizacional/institucional<br />
es un dominio más <strong>en</strong> el contexto<br />
comunitario y se permea<br />
por las subjetivida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes.<br />
Así, la id<strong>en</strong>tificación,<br />
co-creación, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />
compartición y uso <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
(Medina, et al., 2014)<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> contextualizarse <strong>de</strong><br />
acuerdo a los principios lógicos<br />
expuestos, para promover<br />
unas acciones prev<strong>en</strong>tivas y<br />
correctivas coher<strong>en</strong>tes con el<br />
contexto.<br />
Los dominios <strong>de</strong> interpretación<br />
cognitiva y la relación<br />
» 49
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Archivo IEMP<br />
<strong>en</strong>tre el objeto o hecho, el individuo<br />
y la subjetividad g<strong>en</strong>eran<br />
numerosas interpretaciones y<br />
contextos, por lo que no es <strong>de</strong><br />
extrañar que la realidad se vuelva<br />
compleja y caótica; se podría<br />
<strong>de</strong>cir que difer<strong>en</strong>tes mundos<br />
coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> una misma localización<br />
geográfica con una causalidad<br />
no lineal y pres<strong>en</strong>tando<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> múltiples interacciones<br />
y <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
nuevos procesos, lo que constituy<strong>en</strong><br />
las características <strong>de</strong> la<br />
complejidad. No solo eso, sino<br />
que distintas narrativas pued<strong>en</strong><br />
poseer propieda<strong>de</strong>s contrarias<br />
<strong>en</strong> una relación dialógica (ver<br />
Juárez, 2016). <strong>La</strong> caracterización<br />
dialógica ha sido también señalada<br />
<strong>en</strong> la relación <strong>en</strong>tre la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y algunos aspectos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo (Vivas, 2014).<br />
Finalm<strong>en</strong>te, la recurr<strong>en</strong>cia caótica<br />
ha sido observada <strong>en</strong> distintos<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
(ver Juárez, 2014a, 2014b; Juárez,<br />
Mesa y Farfán, 2014).<br />
<strong>La</strong> perspectiva <strong>de</strong> la<br />
relación estratégica<br />
con las comunida<strong>de</strong>s<br />
y el marketing <strong>en</strong> la<br />
prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
Aunque la comunidad está<br />
pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el discurso sobre<br />
la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, así como<br />
<strong>en</strong> la importancia <strong>de</strong> incluir,<br />
<strong>en</strong> el análisis prospectivo, la<br />
percepción que la comunidad<br />
ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los peligros (Batista,<br />
2014), <strong>en</strong> la corresponsabilidad<br />
para evitar que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
los niveles <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
(Guerra, 2014), o <strong>en</strong> la resili<strong>en</strong>cia<br />
social (Amar, Madariaga,<br />
Sanandres, Utria, & Martínez,<br />
2014), también se señala lo extraño<br />
que resulta la poca apropiación<br />
social <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> por la población<br />
(Vivas, 2014). <strong>La</strong> contradicción<br />
que existe <strong>en</strong>tre un discurso<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, que incluye<br />
el término comunidad, y<br />
la experi<strong>en</strong>cia cotidiana <strong>de</strong> las<br />
comunida<strong>de</strong>s es un distanciami<strong>en</strong>to<br />
narrativo que impi<strong>de</strong><br />
una acción coordinada.<br />
Ante esto, es necesario<br />
afirmar la agregación <strong>de</strong> valor<br />
<strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción que constituye<br />
un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> comunidad.<br />
<strong>La</strong> prev<strong>en</strong>ción se configura<br />
como una acción primordial, a<br />
raíz <strong>de</strong> la secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
producidos (Sá<strong>en</strong>z, 2014),<br />
y se ha <strong>de</strong>stacado la importancia<br />
<strong>de</strong> los grupos humanos<br />
como gestores <strong>de</strong> una cultura<br />
<strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción (Ávila-Toscano,<br />
2014). No obstante, para<br />
conseguir estos objetivos, con<br />
base <strong>en</strong> la argum<strong>en</strong>tación anteriorm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong>sarrollada, se<br />
requiere no solo un discurso<br />
convinc<strong>en</strong>te sino también una<br />
aplicación que permita una diversidad<br />
<strong>de</strong> lógicas, narrativas<br />
y subjetivida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un marco<br />
interpretativo complejo. A<strong>de</strong>más,<br />
se <strong>de</strong>be integrar la coexist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> opuestos y la <strong>gestión</strong><br />
<strong>de</strong> la circularidad causal <strong>en</strong><br />
las narrativas. Esto último es<br />
lo que se d<strong>en</strong>omina dialógica<br />
(Morin, 2007).<br />
<strong>La</strong> prev<strong>en</strong>ción también<br />
requiere <strong>de</strong> una estrategia subjetiva<br />
persuasiva, ya que no se<br />
adoptan comportami<strong>en</strong>tos<br />
prev<strong>en</strong>tivos por el hecho <strong>de</strong><br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />
simple y lineal <strong>de</strong> la realidad se<br />
asuma su necesidad para evitar<br />
el daño. El <strong>riesgo</strong> se convierte<br />
<strong>en</strong> una necesidad a resolver<br />
(Val<strong>en</strong>cia, 2014) requiri<strong>en</strong>do<br />
una comunicación social contextualizada<br />
<strong>de</strong> las formas resolutivas,<br />
es <strong>de</strong>cir, se necesita un<br />
merca<strong>de</strong>o <strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción. El<br />
marketing social y comunitario<br />
se <strong>de</strong>dican específicam<strong>en</strong>te<br />
a aspectos <strong>de</strong> interés para la<br />
comunidad, por ejemplo <strong>en</strong> la<br />
forma <strong>de</strong> programas sociales<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, mi<strong>en</strong>tras que el<br />
marketing relacional se dirige<br />
a mant<strong>en</strong>er las relaciones con<br />
todos los actores <strong>de</strong> la comunidad,<br />
para g<strong>en</strong>erar comportami<strong>en</strong>tos<br />
perdurables (para una<br />
exposición y crítica ver Juárez,<br />
2011).<br />
En este s<strong>en</strong>tido, el <strong>en</strong>foque<br />
<strong>de</strong> relación estratégica<br />
comunitaria y el marketing es<br />
un avance <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong><br />
relación y ti<strong>en</strong>e precisam<strong>en</strong>te<br />
como objetivo establecer<br />
fuertes lazos con la comunidad,<br />
así como el uso ext<strong>en</strong>sivo<br />
<strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> marketing<br />
para promover el <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> las<br />
organizaciones (Juárez, 2016,<br />
para la génesis y evolución <strong>de</strong><br />
este concepto ver Juárez, 2011,<br />
2014c). Este concepto se <strong>de</strong>sarrolla<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />
comunidad para obt<strong>en</strong>er b<strong>en</strong>eficios<br />
<strong>en</strong> sectores sociales y<br />
económicos, pero focalizándose<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo conjunto<br />
organizaciones-comunidad.<br />
Por otra parte, aunque el<br />
discurso legal no reconoce <strong>de</strong><br />
manera clara la participación<br />
activa <strong>de</strong> la comunidad, esta<br />
no es extraña a la interv<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres. Exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> basada<br />
<strong>en</strong> la comunidad ori<strong>en</strong>tadas<br />
al diseño <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong><br />
reducción <strong>de</strong> la vulnerabilidad<br />
y <strong>de</strong> evitación <strong><strong>de</strong>l</strong> daño (Pribadi,<br />
Argo, Mariani, & Parlan,<br />
2011). Estas estrategias se han<br />
utilizado <strong>en</strong> contextos tales<br />
como alertas tempranas, inundaciones,<br />
gobierno urbano,<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> am<strong>en</strong>azas<br />
múltiples, participación <strong>en</strong> respuestas<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, etc. 3 No<br />
obstante, dichas estrategias no<br />
son <strong>de</strong> uso común <strong>en</strong> todos los<br />
contextos y también requier<strong>en</strong><br />
la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> la subjetividad<br />
narrativa y <strong>de</strong> los factores<br />
m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
<strong>La</strong> riqueza <strong>de</strong> las mismas no<br />
consiste <strong>en</strong> su aporte estructural-material,<br />
sino <strong>en</strong> la inclusión<br />
<strong>de</strong> esos factores, los cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
reconocerse expresam<strong>en</strong>-<br />
50 »<br />
«<strong>La</strong> relación estratégica comunitaria y el marketing promueve la comunicación <strong>de</strong> distintas narrativas y el uso <strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong> comunidad<br />
incluy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todos los actores, así como <strong>de</strong> estrategias comunitarias tales como construcción <strong>de</strong> comunidad, empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to, li<strong>de</strong>razgo<br />
comunitario, coaliciones, etc., las cuales son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>en</strong> las campañas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción».<br />
3 Para una aplicación <strong>de</strong> estas estrategias<br />
ver Osti & Miyake, 2011.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
te <strong>en</strong> la legislación, los procedimi<strong>en</strong>tos<br />
y las técnicas a utilizar.<br />
<strong>La</strong> relación estratégica comunitaria<br />
y el marketing hac<strong>en</strong><br />
uso ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> conceptos y<br />
estrategias comunitarias. Los<br />
principios constituy<strong>en</strong>tes que<br />
subyac<strong>en</strong> al <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> relación<br />
estratégica <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />
y el marketing <strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres son los sigui<strong>en</strong>tes<br />
(Juárez, 2016): 1) es una estrategia<br />
conduc<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
las comunida<strong>de</strong>s y organizaciones,<br />
2) existe una gran confianza<br />
<strong>en</strong> las capacida<strong>de</strong>s y el pot<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s para abordar<br />
sus problemas, 3) se ti<strong>en</strong>e<br />
una firme cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que las<br />
organizaciones son miembros<br />
<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s y no meros<br />
proveedores <strong>de</strong> recursos, 4) se<br />
asume que el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> las organizaciones<br />
está vinculado al<br />
<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s, y 5) se utilizan<br />
ext<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te los conceptos<br />
y estrategias comunitarias.<br />
Estos principios promulgan la inseparabilidad<br />
<strong>de</strong> las organizaciones,<br />
ya sean públicas o privadas,<br />
y las comunida<strong>de</strong>s, así como el<br />
protagonismo <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />
y el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />
comunitarias como eje c<strong>en</strong>tral<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> análisis contextual.<br />
Por otra parte, una gran<br />
parte <strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo para este <strong>en</strong>foque<br />
provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los conceptos<br />
<strong>de</strong>finidos anteriorm<strong>en</strong>te, los<br />
cuales son: a) una lógica objetosujeto-subjetividad<br />
que provee<br />
difer<strong>en</strong>tes contextos o «policontexturalidad»,<br />
b) una dialógica<br />
que posibilita la exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> opuestos y la circularidad <strong>en</strong><br />
las difer<strong>en</strong>tes narrativas, y c) un<br />
<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> caos y complejidad<br />
que reconoce la interrelación <strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes visiones <strong>de</strong> la realidad,<br />
comportami<strong>en</strong>tos, sistemas, etc.<br />
Con estos elem<strong>en</strong>tos nucleares,<br />
<strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres se pue<strong>de</strong> propiciar<br />
la creación <strong>de</strong> metanarrativas<br />
transformadoras más<br />
eficaces. <strong>La</strong> relación estratégica<br />
comunitaria y el marketing<br />
promueve la comunicación<br />
<strong>de</strong> distintas narrativas y el uso<br />
<strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong> comunidad<br />
incluy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todos los actores,<br />
así como <strong>de</strong> estrategias<br />
comunitarias tales como construcción<br />
<strong>de</strong> comunidad, empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to,<br />
li<strong>de</strong>razgo comunitario,<br />
coaliciones, etc., las<br />
cuales son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>en</strong><br />
las campañas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />
Conclusiones<br />
Sin duda, los avances realizados<br />
<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres han sido importantes<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista técnico-legal-administrativo,<br />
pero<br />
la viv<strong>en</strong>cia cotidiana y los datos<br />
muestran que se requier<strong>en</strong> nuevas<br />
herrami<strong>en</strong>tas y un mayor<br />
protagonismo <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s.<br />
Sin embargo, estas herrami<strong>en</strong>tas<br />
y protagonismo exig<strong>en</strong><br />
incorporar nuevos conceptos y<br />
análisis, tal como se ha realizado<br />
<strong>en</strong> la exposición anterior. De esta<br />
manera, los conceptos <strong>de</strong> complejidad,<br />
caos y «policontexturalidad»,<br />
así como las difer<strong>en</strong>tes<br />
argum<strong>en</strong>taciones lógicas, d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> relación estratégica<br />
<strong>de</strong> las organizaciones con<br />
la comunidad y el marketing,<br />
contribuy<strong>en</strong> a ofrecer una visión<br />
más profunda <strong>de</strong> la realidad y<br />
una metodología <strong>de</strong> relación<br />
con las mismas y, por lo tanto,<br />
crean nuevas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Amar, J., Madariaga, C., Sanandres,<br />
E., Utria, L., & Martínez,<br />
M. (2014). <strong>La</strong> resili<strong>en</strong>cia social:<br />
una propuesta para integrar<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las políticas públicas<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Innova.<br />
Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
IEMP, 18, 34-39.<br />
Cortesía Angie Guerrero BayónEMP<br />
«Aunque la comunidad está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el discurso sobre la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, así como <strong>en</strong><br />
la importancia <strong>de</strong> incluir, <strong>en</strong> el análisis prospectivo, la percepción que la comunidad ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>de</strong> los peligros (Batista, 2014), <strong>en</strong> la corresponsabilidad para evitar que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
los niveles <strong>de</strong> vulnerabilidad (Guerra, 2014), o <strong>en</strong> la resili<strong>en</strong>cia social (Amar, Madariaga,<br />
Sanandres, Utria, & Martínez, 2014), también se señala lo extraño que resulta la poca<br />
apropiación social <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> por la población (Vivas, 2014)».<br />
--<br />
ANRACI (2016). Estadísticas<br />
<strong>de</strong> la UNGRD <strong>en</strong> el 2015. Recuperado<br />
el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016<br />
<strong>de</strong> http://anraci.org/blog/estadisticas-<strong>de</strong>-la-unidad-nacional-para-la-gestion-<strong><strong>de</strong>l</strong>-<strong>riesgo</strong><strong>de</strong>-<strong>de</strong>sastres-<strong>en</strong>-el-2015/<br />
--<br />
Ávila-Toscano, J. (2014). <strong>La</strong> realidad<br />
social <strong>de</strong> las poblaciones<br />
damnificadas por <strong>de</strong>sastres invernales:<br />
una reflexión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
alcances <strong>de</strong> la política <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Innova. Boletín informativo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 32-34.<br />
--<br />
Batista, M. (2014). <strong>La</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, compon<strong>en</strong>te clave<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial.<br />
Innova. Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
IEMP, 18, 25-27.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> Colombia (24 <strong>de</strong><br />
Abril <strong>de</strong> 2012). Política Nacional<br />
<strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
y se Establece el Sistema<br />
Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />
<strong>de</strong> Desastres y se Dictan Otras<br />
Disposiciones. (Ley 1523).<br />
--<br />
Guerra, B. M. (2014). <strong>La</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s costeros como<br />
paradigma ante los <strong>de</strong>sastres.<br />
Innova. Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
IEMP, 18, 12-15.<br />
--<br />
Campos, A., Holm-Niels<strong>en</strong>, N.,<br />
Díaz, C., Rubiano, D. M., Costa,<br />
C. R., Ramírez, F., & Dickson,<br />
E. (2012). Análisis <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong><br />
Colombia. Un aporte para la<br />
construcción <strong>de</strong> políticas públicas.<br />
Bogotá, Colombia: Banco<br />
Mundial Colombia.<br />
--<br />
Cardona, O. D. (2005). Indicadores<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre<br />
y <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s. Washington,<br />
EE. UU.: Banco Interamericano<br />
<strong>de</strong> Desarrollo.<br />
--<br />
Gellert-<strong>de</strong> Pinto, G-I. (2012).<br />
<strong>La</strong>tín-A: El cambio <strong>de</strong> paradigma:<br />
<strong>de</strong> la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
Boletín Ci<strong>en</strong>tífico Sapi<strong>en</strong>s Research,<br />
2(1), 13-17.<br />
--<br />
Grandolini, G. (2012). Prefacio.<br />
En A. Campos, N. Holm-Niels<strong>en</strong>,<br />
C. Díaz, D. M. Rubiano, , C.<br />
R. Costa, F. Ramírez, & E. Dickson<br />
(Eds.), Análisis <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong><br />
Colombia. Un aporte para la<br />
construcción <strong>de</strong> políticas públicas<br />
(pp. 5-6). Bogotá, Colombia:<br />
Banco Mundial Colombia.<br />
--<br />
Günther, G. (1979). Life as poly-contexturality:<br />
beiträge zur<br />
grundlegung einer operationsfähig<strong>en</strong><br />
dialektik. Hamburg:<br />
Meiner Verlag.<br />
--<br />
Juárez, F. (2011). A critical review<br />
of relationship marke-<br />
» 51
Inicio Quiénes somos Capacitación Investigación Publicaciones Contratación Contacto<br />
www.procuraduria.gov.co/iemp<br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
ting: Strategies to inclu<strong>de</strong> community<br />
into marketing in <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t contexts.<br />
African Journal of Business Managem<strong>en</strong>t,<br />
5(35), 13404-13409.<br />
--<br />
Juárez, F., & Chacón, A.M. (2013a). Community<br />
strategies that replace marketing<br />
in the relationship betwe<strong>en</strong> continuing<br />
education organizations and the community.<br />
Educational Research, 4(3), 231-238.<br />
--<br />
Juárez, F., & Chacón, A.M. (2013b). Relationship<br />
with the community instead of<br />
marketing: A continuing education case.<br />
Educational Research, 4(3), 239-248.<br />
--<br />
Juárez, F. (2014a). Fixed Assets-Infrastructure<br />
and Financial Health in Hospitality<br />
Industry: A chaotic effect in Emerging<br />
Markets. WSEAS Transactions on Business<br />
and Economics, 11, 499-506. SCOPUS.<br />
ISSN: 1109-9526, E-ISSN: 2224-2899.<br />
--<br />
Juárez, F. (2014b). <strong>La</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />
complejidad y la dinámica <strong>de</strong> caos <strong>en</strong><br />
la <strong>gestión</strong> salud y <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> las finanzas<br />
corporativas. Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación<br />
Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Rosario, 4, 23-29. ISSN<br />
2382-4069.<br />
--<br />
Juárez, F. (2014c). The community in Business:<br />
Strategic Relationship betwe<strong>en</strong><br />
companies and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t and marketing.<br />
International Journal of Psychological<br />
Research, 7(1), 8-11.<br />
--<br />
Juárez, F., Mesa, F., & Farfán, Y. (2014). Monetary<br />
Policy and the Chaotic Structure of<br />
Net Cash Flow from Investm<strong>en</strong>t-Operating<br />
and Liquidity. WSEAS Transactions on<br />
Business and Economics, 11, 416-429. SCO-<br />
PUS. ISSN: 1109-9526, E-ISSN: 2224-2899.<br />
--<br />
Juárez, F. (2016). Community Strategic Relationship<br />
and Marketing to Foster the Developm<strong>en</strong>t<br />
of Communities and the Sustainability<br />
of Organizations. International Journal<br />
of Psychological Research, 9(1): 113-125.<br />
--<br />
Maturana, A. (2011). Evaluación <strong>de</strong> Riesgos<br />
y Gestión <strong>en</strong> Desastres. 10 preguntas<br />
para la década actual. Revista <strong>de</strong> Medicina<br />
Clínica CONDES, 22(5), 545-555.<br />
--<br />
Medina, V. H., López, J. F., Mén<strong>de</strong>z, G. A.,<br />
& Bernal, H. D. (2014). Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Twelfth<br />
LACCEI <strong>La</strong>tin American and Caribbean<br />
Confer<strong>en</strong>ce for Engineering and Technology<br />
(LACCEI’2014). Excell<strong>en</strong>ce in Engineering<br />
to Enhance a Country’s Productivity”<br />
July 22 - 24, 2014, Guayaquil, Ecuador.<br />
--<br />
Ministerio <strong>de</strong> Relaciones Exteriores, APC<br />
Colombia, UNGRD (2013). Plan Estratégico<br />
<strong>de</strong> Cooperación Internacional. Bogotá,<br />
Colombia: UNGRD.<br />
--<br />
Morin, E. (2007). Complejidad restringida<br />
y Complejidad g<strong>en</strong>eralizada o las complejida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> la Complejidad. Utopía y Praxis<br />
<strong>La</strong>tinoamericana, 12(38), 107-119.<br />
--<br />
Osti, R., & Miyake, K. (Eds.). (2011). Forms<br />
of community participation in disaster risk<br />
managem<strong>en</strong>t practices. New York: Nova<br />
Sci<strong>en</strong>ce Publisher.<br />
--<br />
Portafolio (2015). Uno <strong>de</strong> cada 4 colombianos<br />
es víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres naturales.<br />
Recuperado el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016<br />
<strong>de</strong> http://www.portafolio.co/economia/<br />
finanzas/colombianos-victima-<strong>de</strong>sastresnaturales-38224<br />
--<br />
Pribadi, K. S., Argo, T., Mariani, A., & Parlan,<br />
H. (2011). Implem<strong>en</strong>tation of community<br />
based disaster risk managem<strong>en</strong>t in Indonesia:<br />
Progress, issues and chall<strong>en</strong>ges. En<br />
R. Osti & K. Miyake (Eds.), Forms of community<br />
participation in disaster risk managem<strong>en</strong>t<br />
practices (pp. 1-15). New York:<br />
Nova Sci<strong>en</strong>ce Pcublisher.<br />
--<br />
Regan, P., Chawla, N., Ch<strong>en</strong>, Ch., Murillo,<br />
M., Dogherty, M., Hellman, & Noble, I.<br />
(2014). University of Notre Dame - Country<br />
Rankings. Recuperado el 17 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong><br />
2016 <strong>de</strong> http://in<strong>de</strong>x.gain.org/ranking<br />
--<br />
Sá<strong>en</strong>z, N. (2014). <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres: Un instrum<strong>en</strong>to para la consecución<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo y el amparo <strong>de</strong> los<br />
Derechos Humanos. Innova. Boletín informativo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 28-31.<br />
--<br />
UNGRD (2015). Emerg<strong>en</strong>cias 2015. Recuperado<br />
el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016 <strong>de</strong> http://<br />
portal.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/Paginas/<br />
Consolidado-At<strong>en</strong>cion-<strong>de</strong>-Emerg<strong>en</strong>cias.<br />
aspx<br />
--<br />
University of Notre Dame (s.f.). About the<br />
In<strong>de</strong>x. Recuperado el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016<br />
<strong>de</strong> http://gain.org/about-the-in<strong>de</strong>x<br />
--<br />
Villegas, E. (2015). <strong>La</strong> armonización territorial:<br />
su incorporación <strong>en</strong> la planificación<br />
y <strong>gestión</strong> administrativa mediante la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y<br />
Urbanismo, 8(16), 148-165.<br />
--<br />
Val<strong>en</strong>cia, J.C. (2014). Entre la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> y la teoría <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tradicional:<br />
un nuevo camino por recorrer. Innova.<br />
Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 40-44.<br />
--<br />
Vivas, O. (2014). <strong>La</strong> construcción sociopolítica<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> Los <strong>riesgo</strong>s no exist<strong>en</strong>, solo<br />
son una i<strong>de</strong>a para gobernar. Innova. Boletín<br />
informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 23 - 24.<br />
52 »
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
El ejercicio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho a la comunicación<br />
como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />
Carlos Alberto Peláez Garzón 1<br />
<strong>La</strong> Ley 1523 <strong>de</strong> 2012 implicó un cambio <strong>en</strong><br />
la forma como se ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> las emerg<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> Colombia. <strong>La</strong> normativa buscó<br />
pasar <strong>de</strong> una cultura reactiva a un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> don<strong>de</strong> se incorpore al ciudadano<br />
<strong>en</strong> la responsabilidad <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir<br />
la ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos adversos.<br />
Para que este nuevo paradigma t<strong>en</strong>ga<br />
éxito es necesario modificar la forma<br />
<strong>en</strong> que fluye la información al interior<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> sistema, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> lado el manejo<br />
—más que exclusivo, casi excluy<strong>en</strong>te—<br />
que se t<strong>en</strong>ía sobre las am<strong>en</strong>azas que se<br />
ciern<strong>en</strong> sobre el territorio y buscando<br />
una construcción <strong>en</strong> doble vía don<strong>de</strong> se<br />
impartan políticas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la cumbre, pero<br />
se conozca el territorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la base.<br />
<strong>La</strong> comunicación como un<br />
<strong>de</strong>recho<br />
El <strong>de</strong>recho humano a la comunicación ha<br />
sido reconocido <strong>en</strong> diversas formas y por<br />
múltiples instrum<strong>en</strong>tos internacionales<br />
como la Declaración <strong>de</strong> los Derechos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Hombre y el Ciudadano (1789), la Declaración<br />
Universal <strong>de</strong> los Derechos Humanos<br />
(1948) y el Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos<br />
Civiles y Políticos (1966), <strong>en</strong>tre otros.<br />
De igual forma, el <strong>de</strong>recho a la comunicación<br />
ti<strong>en</strong>e un ámbito <strong>de</strong> aplicación y<br />
un significado más amplio que el <strong>de</strong>recho<br />
a la información, como lo plantea claram<strong>en</strong>te<br />
Alfonso Gumucio Dagron al manifestar<br />
que «articula y <strong>en</strong>globa al conjunto<br />
<strong>de</strong> los otros <strong>de</strong>rechos relativos, como son<br />
el acceso a la información, la libertad <strong>de</strong><br />
opinión, la libertad <strong>de</strong> expresión, la libertad<br />
<strong>de</strong> difusión (...)» (Dagron, 2012).<br />
En el ámbito <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
este <strong>de</strong>recho adquiere especial relevancia,<br />
ya que brinda a las comunida<strong>de</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />
para exigir <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s una<br />
oportuna información fr<strong>en</strong>te a las posibles<br />
1 Comunicador social – periodista, técnico auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />
miembro <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo USAR <strong>de</strong> la Def<strong>en</strong>sa Civil Colombiana.<br />
am<strong>en</strong>azas a las que se v<strong>en</strong> expuestas o sobre<br />
los comportami<strong>en</strong>tos esperados, <strong>en</strong><br />
caso <strong>de</strong> materializarse un ev<strong>en</strong>to adverso.<br />
Como todo <strong>de</strong>recho implica un <strong>de</strong>ber<br />
es m<strong>en</strong>ester correspon<strong>de</strong>r a esa información<br />
recibida con acciones que permitan<br />
mitigar el <strong>riesgo</strong>. Este cometido pue<strong>de</strong> lograrse<br />
a través <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> organización<br />
comunitaria <strong>en</strong>focadas al conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno y a la adopción <strong>de</strong> conductas<br />
proactivas fr<strong>en</strong>te a la reducción <strong>de</strong> sus vulnerabilida<strong>de</strong>s,<br />
bi<strong>en</strong> sea directam<strong>en</strong>te o gestionando<br />
proyectos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción por<br />
parte <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes.<br />
Por lo anterior, toma especial relevancia<br />
lo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el artículo 2 <strong>de</strong><br />
la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, el cual establece que<br />
«por su parte, los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />
nacional, corresponsables <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, actuarán con precaución,<br />
solidaridad, autoprotección, tanto <strong>en</strong> lo<br />
personal como <strong>en</strong> lo <strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es, y acatarán<br />
lo dispuesto por las autorida<strong>de</strong>s»<br />
(Congreso <strong>de</strong> la República, 2012).<br />
No obstante, po<strong>de</strong>mos afirmar que<br />
una fal<strong>en</strong>cia que pres<strong>en</strong>ta la m<strong>en</strong>cionada<br />
ley es el concepto sobre la información,<br />
evid<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> el artículo 3, numeral 15,<br />
<strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>fine el principio <strong>de</strong> oportuna<br />
información, el cual estipula que «(…)<br />
para todos los efectos <strong>de</strong> esta ley, es obligación<br />
<strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />
Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres,<br />
mant<strong>en</strong>er <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te informadas<br />
a todas las personas naturales y jurídicas<br />
sobre: Posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>gestión</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres, acciones <strong>de</strong> rehabilitación y<br />
construcción así como también sobre las<br />
donaciones recibidas, las donaciones administradas<br />
y las donaciones <strong>en</strong>tregadas»<br />
(Congreso <strong>de</strong> la República, 2012). Como<br />
es posible observar, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva la responsabilidad<br />
<strong>de</strong> informar como un acto<br />
unidireccional parte <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s sin<br />
buscar respuesta por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> ciudadano.<br />
Por otra parte, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> lado los<br />
medios <strong>de</strong> comunicación tradicionales<br />
como radio, pr<strong>en</strong>sa y televisión, <strong>en</strong>contramos<br />
que el panorama es <strong>de</strong>sal<strong>en</strong>tador.<br />
Cortesía <strong>de</strong> Carlos Alberto Peláez Garzón<br />
Carlos Alberto Peláez Garzón es miembro <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo<br />
USAR <strong>de</strong> la Def<strong>en</strong>sa Civil Colombiana.<br />
<strong>La</strong> brecha digital<br />
<strong>La</strong>s nuevas tecnologías <strong>de</strong> la comunicación<br />
y el avance <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s sociales son<br />
una realidad que ha v<strong>en</strong>ido g<strong>en</strong>erando<br />
cambios <strong>en</strong> la sociedad. Así, <strong>de</strong> 17% <strong>de</strong><br />
hogares conectados a internet <strong>en</strong> 2010 se<br />
pasó a un 44% <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2014, <strong>de</strong> acuerdo<br />
con las proyecciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio <strong>de</strong><br />
Tecnologías <strong>de</strong> la Información y las Comunicaciones<br />
<strong>de</strong> Colombia (Mintic).<br />
Ilustración 1. Hogares conectados<br />
a internet (Mintic, 2016)<br />
<strong>La</strong> cifra anterior contrasta con el reporte<br />
<strong>de</strong> la industria <strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong><br />
Regulación <strong>de</strong> Comunicaciones (crc)<br />
que indica que hay alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un millón<br />
seteci<strong>en</strong>tas mil conexiones <strong>en</strong> estrato<br />
dos y un millón cuatroci<strong>en</strong>tas <strong>en</strong><br />
estrato tres (crc, 2015). Esto, fr<strong>en</strong>te a 48<br />
millones <strong>de</strong> habitantes, es una situación<br />
cuya circunstancia conlleva a la reflexión,<br />
más aún, cuando el estrato uno solo alcanza<br />
443 000 conexiones, sin <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />
<strong>de</strong>talles sobre el acceso <strong>de</strong> la población<br />
rural o las zonas <strong><strong>de</strong>l</strong> país don<strong>de</strong> difícil-<br />
» 53
54 »<br />
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Ilustración 2. Conexiones a internet por estrato (CRC<br />
2015)<br />
m<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía eléctrica<br />
24 horas (ver ilustración 2).<br />
Infraestructura vial<br />
Fr<strong>en</strong>te a las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso<br />
marcadas por una topografía<br />
quebrada, don<strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s viales<br />
secundaria y terciaria constituy<strong>en</strong><br />
cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 90% <strong>de</strong> las vías<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> país, y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> según los<br />
estimativos <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación<br />
Económica y Social<br />
(Fe<strong>de</strong>sarrollo), para tres modos<br />
<strong>de</strong> transporte (carreteras, vías<br />
férreas y puertos), se requiere el<br />
3,1% <strong><strong>de</strong>l</strong> producto interno bruto<br />
(pib) <strong>en</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura<br />
<strong>de</strong> transporte por año<br />
hasta 2020 (Yepes, 2013).<br />
En este contexto, el acceso<br />
a las nuevas tecnologías<br />
se convierte <strong>en</strong> un reto que<br />
les permitiría a las comunida<strong>de</strong>s<br />
más apartadas acce<strong>de</strong>r<br />
<strong>en</strong> tiempo real <strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />
alerta temprana y respuesta<br />
oportuna <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre.<br />
Sin embargo, mi<strong>en</strong>tras se<br />
da dicho cambio es necesario<br />
g<strong>en</strong>erar estrategias que suplan<br />
las fal<strong>en</strong>cias m<strong>en</strong>cionadas.<br />
Espectro radioeléctrico<br />
A pesar <strong>de</strong> ser poseedores <strong>de</strong><br />
una franja <strong>de</strong> la órbita geoestacionaria,<br />
por nuestra posición<br />
<strong>en</strong> el globo terráqueo, las investigaciones<br />
necesarias para posicionar<br />
allí un satélite que nos<br />
brin<strong>de</strong> autonomía <strong>en</strong> temas<br />
como monitoreo climático y<br />
comunicaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
brillan por su aus<strong>en</strong>cia. Hasta<br />
el mom<strong>en</strong>to solo po<strong>de</strong>mos<br />
rescatar la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Libertad<br />
1 construido por el programa<br />
espacial <strong>de</strong> la Universidad<br />
Sergio Arboleda, lanzado el 17<br />
<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007 con vida útil<br />
<strong>de</strong> seis años.<br />
<strong>La</strong> paradoja <strong>de</strong> estar<br />
más comunicados pero<br />
m<strong>en</strong>os informados<br />
Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />
Sin duda alguna, gracias a los<br />
avances tecnológicos «la información<br />
se ha hecho abundante<br />
y la comunicación rara»<br />
(Wolton, 2009). De ahí que<br />
estemos al tanto sobre lo que<br />
está ocurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cualquier<br />
sitio <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta (que cu<strong>en</strong>te<br />
con conexión a internet), aunque<br />
lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te estemos<br />
perdi<strong>en</strong>do cada vez la posibilidad<br />
—o la habilidad— <strong>de</strong><br />
reconocer nuestro <strong>en</strong>torno a<br />
través <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio <strong>de</strong> la conversación.<br />
Los ejercicios participativos<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo comunitario<br />
quedaron para algunos<br />
como una experi<strong>en</strong>cia perdida<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> Investigación<br />
Acción Participación (iap) o<br />
como la sust<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> planes<br />
y programas a los cuales<br />
se recurre cuando es necesario<br />
justificar la pres<strong>en</strong>cia ciudadana,<br />
pero sin un compromiso<br />
real por parte <strong>de</strong> los ciudadanos<br />
para organizarse y ser parte<br />
<strong>de</strong> la solución.<br />
Conclusión<br />
El reto actual <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />
consiste <strong>en</strong> asumir<br />
la responsabilidad fr<strong>en</strong>te a la<br />
solución <strong><strong>de</strong>l</strong> problema que<br />
plantean los <strong>riesgo</strong>s y las am<strong>en</strong>azas,<br />
participando <strong>en</strong> la construcción<br />
<strong>de</strong> políticas públicas<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
am<strong>en</strong>azas <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno y ejerci<strong>en</strong>do<br />
el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> solicitar a<br />
las autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes la<br />
información relevante con miras<br />
a hacer fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>safíos<br />
planteados por las realida<strong>de</strong>s<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático.<br />
Por su parte, las autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> reconocer el nuevo<br />
papel al que están llamados,<br />
tanto por la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012,<br />
como por el avance <strong>de</strong> las nuevas<br />
tecnologías, brindando a la<br />
ciudadanía un papel <strong>de</strong> interlocución<br />
necesario para que<br />
aporte <strong>en</strong> la solución y se si<strong>en</strong>ta<br />
comprometida con los cambios<br />
necesarios para construir<br />
<strong>en</strong>tornos más seguros.<br />
Todo lo anterior, reconoci<strong>en</strong>do<br />
la diversidad étnica y<br />
cultural, los diversos usos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
territorio y, por qué no, las difer<strong>en</strong>tes<br />
cosmogonías pres<strong>en</strong>tes<br />
a lo largo y ancho <strong><strong>de</strong>l</strong> país;<br />
esto, con el propósito <strong>de</strong> que<br />
cada uno <strong>de</strong> los 48 millones <strong>de</strong><br />
colombianos si<strong>en</strong>ta que pue<strong>de</strong><br />
ser parte <strong>de</strong> la solución y no un<br />
simple espectador <strong><strong>de</strong>l</strong> próximo<br />
<strong>de</strong>sastre.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
CRC (2015). Reporte <strong>de</strong> industria.<br />
Bogotá.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República<br />
(2012). Ley 1523. Diario Oficial<br />
(48411). Bogotá.<br />
--<br />
Dagron, A. G. (agosto – octubre<br />
<strong>de</strong> 2012). El <strong>de</strong>recho a la<br />
comunicación: articulador <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos humanos. Obt<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> revista electrónica<br />
Razón y Palabra: http://www.<br />
razonypalabra.org.mx/N/<br />
N80/V80/00_Dagron_V80.<br />
pdf<br />
--<br />
Mintic, M. d. (julio <strong>de</strong> 2016).<br />
Infraestructura digital <strong>en</strong> Colombia.<br />
Obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> http://<br />
micrositios.mintic.gov.co/<br />
vivedigital/logros-plan/logro.<br />
php?lg=2<br />
--<br />
Wolton, D. (2009). Informer<br />
n’est pas communiquer. París:<br />
CNRS Editions.<br />
--<br />
Yepes, T. (2013). Infraestructura<br />
<strong>de</strong> transporte <strong>en</strong> Colombia.<br />
Bogotá: Fe<strong>de</strong>sarrollo.<br />
«(…) el acceso a las nuevas tecnologías se convierte <strong>en</strong> un reto que les permitiría a las<br />
comunida<strong>de</strong>s más apartadas acce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> tiempo real <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> alerta temprana y<br />
respuesta oportuna <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre».
Redulac/RRD + 10<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
MSc. Ing. Luis Carlos<br />
Martínez Medina 1<br />
MSc. Coronel (Ra) Darío<br />
Ricardo Arango Junca 2<br />
El pasado mes <strong>de</strong> septiembre,<br />
la Red Universitaria <strong>de</strong> <strong>La</strong>tinoamérica<br />
y el Caribe para la<br />
Reducción <strong>de</strong> Riesgos <strong>de</strong> Desastres,<br />
id<strong>en</strong>tificada con la sigla<br />
Redulac/rrd, conmemoró los<br />
primeros diez años <strong>de</strong> creación.<br />
El 28 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2006 se<br />
consolidó esta iniciativa, <strong>en</strong> el<br />
marco <strong><strong>de</strong>l</strong> Taller Internacional<br />
sobre Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo a Nivel<br />
Local «El Caso <strong>de</strong> Manizales<br />
Colombia», la Administración<br />
Pública y el Rol <strong>de</strong> las Universida<strong>de</strong>s,<br />
realizado <strong>en</strong> el Recinto<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esa ciudad,<br />
ev<strong>en</strong>to patrocinado por la Oficina<br />
<strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia para Desastres<br />
<strong>en</strong> el Extranjero (ofda, por<br />
su sigla <strong>en</strong> inglés), <strong>de</strong> los Estados<br />
Unidos.<br />
No era muy frecu<strong>en</strong>te para<br />
ese <strong>en</strong>tonces, que <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos a<br />
nivel <strong>de</strong> la región relacionados<br />
con la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres, participaran un número<br />
importante <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes<br />
académicos <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s.<br />
Para este taller, <strong>en</strong> particular,<br />
se habían congregado 12 especialistas<br />
<strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
América <strong>La</strong>tina y tres <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> los Estados Unidos;<br />
profesores que, <strong>de</strong> alguna<br />
manera, estaban abordando<br />
el tema <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres más por iniciativa<br />
propia que por voluntad institucional,<br />
ya que para esa época<br />
el rol <strong>de</strong> las instituciones <strong>de</strong><br />
educación superior <strong>en</strong> el tema<br />
no era muy trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal.<br />
1 Director ejecutivo <strong>de</strong> Redulac/RRD.<br />
2 Director <strong>de</strong> la Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riego y Desarrollo <strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros<br />
Militares (Esing) y miembro <strong>de</strong> la Junta Directiva<br />
<strong>de</strong> Redulac/RRD.<br />
«El primer capítulo <strong>de</strong> la red se constituyó <strong>en</strong> Colombia durante la reunión realizada <strong>en</strong> la<br />
ciudad <strong>de</strong> Arm<strong>en</strong>ia (Quindío), <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2007, d<strong>en</strong>ominada Primer Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Profesores<br />
Universitarios que Abordan la Temática <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Desastres, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro que<br />
contó con la asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> importantes universida<strong>de</strong>s». Logo recuperado <strong>de</strong> (2016, 26 <strong>de</strong><br />
agosto) http://www.redulac.net/<br />
Dadas estas circunstancias,<br />
los doc<strong>en</strong>tes visibilizaron<br />
una oportunidad única para<br />
establecer un mecanismo que<br />
les permitiera proyectar líneas<br />
<strong>de</strong> comunicación, y a la vez<br />
g<strong>en</strong>erar un espacio para compartir<br />
los conocimi<strong>en</strong>tos sobre<br />
el tema, las experi<strong>en</strong>cias significativas<br />
y discernir los logros,<br />
avances, <strong>de</strong>safíos, brechas y<br />
dificulta<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> rol <strong>de</strong> la educación<br />
superior <strong>en</strong> el abordaje<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />
reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> el<br />
quehacer propio <strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia<br />
como lo es la doc<strong>en</strong>cia,<br />
la <strong>investigación</strong> y la ext<strong>en</strong>sión<br />
a nivel <strong>de</strong> la región; a<strong>de</strong>más,<br />
respon<strong>de</strong>r a la confianza y los<br />
esfuerzos <strong>de</strong> la Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
Estados Unidos para el Desarrollo<br />
Internacional (usaid/<br />
ofda, por sus siglas <strong>en</strong> inglés)<br />
<strong>en</strong> el papel <strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia <strong>en</strong><br />
su accionar fr<strong>en</strong>te a la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Esta iniciativa se plasmó<br />
<strong>en</strong> un acta <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ción d<strong>en</strong>ominada<br />
Declaración <strong>de</strong><br />
Manizales, la cual fue firmada<br />
por los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> las universida<strong>de</strong>s<br />
pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina y el Caribe, 3 y contó con<br />
el acompañami<strong>en</strong>to y respaldo<br />
<strong>de</strong> usaid/ofda 4 bajo unos<br />
consi<strong>de</strong>randos, manifiestos e<br />
3 Julio Bardi, Giovanni Peraldo, Merce<strong>de</strong>s<br />
Feliciano, Alexandra Alvarado, Margarita Montoya,<br />
Iván R<strong>en</strong>dón, Alfredo Rodríguez, Víctor<br />
García, Luis Rueda, Fernando Mejía y Luis C.<br />
Martínez.<br />
4 Con la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Sídney Velado<br />
y Juan P. Sarmi<strong>en</strong>to.<br />
int<strong>en</strong>ciones; <strong>en</strong>tre ellas, dar a<br />
conocer, socializar e institucionalizar<br />
la red bajo su primera<br />
d<strong>en</strong>ominación, a saber: Red <strong>de</strong><br />
Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />
y el Caribe, para la Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Desastres».<br />
A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> esa reunión, se<br />
<strong>de</strong>signó a un coordinador <strong>de</strong><br />
la red —responsabilidad que<br />
asumió el profesor Luis Carlos<br />
Martínez Medina— con dos<br />
tareas específicas, la primera<br />
fue crear la base <strong>de</strong> capítulo<br />
piloto <strong>de</strong> país y la segunda establecer<br />
contactos y posibles<br />
coordinaciones para apoyar la<br />
Estrategia Internacional para<br />
la Reducción <strong>de</strong> Desastres<br />
(eird) <strong>de</strong> la región <strong>de</strong> las Américas,<br />
<strong>en</strong> especial el Marco <strong>de</strong><br />
Acción <strong>de</strong> Hyogo (mah). Para<br />
cumplir con la primera tarea,<br />
se asistió al Seminario Internacional<br />
sobre Manejo Integrado<br />
<strong>de</strong> Riesgo y Vulnerabilidad <strong>en</strong><br />
Municipios <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />
y el Caribe <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong><br />
Panamá, <strong><strong>de</strong>l</strong> 30 <strong>de</strong> octubre al 2<br />
<strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006, con el<br />
actual presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Redulac/<br />
rrd, el profesor Víctor García<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> San Carlos<br />
<strong>de</strong> Guatemala.<br />
En aquella oportunidad<br />
se le pres<strong>en</strong>tó a la red al señor<br />
Dave Paul Zervaas, qui<strong>en</strong><br />
era el responsable <strong>de</strong> la época<br />
<strong>de</strong> la Oficina Regional para las<br />
Américas para la eird. <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a<br />
era buscar un espacio <strong>de</strong> participación<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las acciones<br />
<strong>de</strong> la eird y un mecanismo<br />
para apoyar el mah, <strong>en</strong> especial,<br />
fr<strong>en</strong>te al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
la prioridad número tres que<br />
hace refer<strong>en</strong>cia al «conocimi<strong>en</strong>to<br />
y a la educación <strong>en</strong> la<br />
Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />
(rrd)».<br />
Des<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, la<br />
Oficina <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />
para la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres (unisdr,<br />
por su sigla <strong>en</strong> inglés) se convirtió<br />
<strong>en</strong> una aliada y socia<br />
estratégica para institucionalizar<br />
la red. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />
inicios, contó con el apoyo<br />
incondicional <strong>de</strong> usaid/ofda<br />
<strong>en</strong> cabeza <strong><strong>de</strong>l</strong> señor Tim Callaghan,<br />
coordinador regional;<br />
Sidney Velado, asesor regional<br />
y Fabián Arrellano qui<strong>en</strong><br />
se <strong>de</strong>sempeñó hasta hace<br />
muy poco como ger<strong>en</strong>te técnico<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Programa Regional<br />
<strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia para Desastres<br />
(radp), irg-usaid/ofda/lac,<br />
convirtiéndose, estas dos instituciones,<br />
<strong>en</strong> actores claves<br />
para el crecimi<strong>en</strong>to e institucionalización<br />
<strong>de</strong> Redulac/rrd.<br />
Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la red<br />
El primer capítulo <strong>de</strong> la red se<br />
constituyó <strong>en</strong> Colombia durante<br />
la reunión realizada <strong>en</strong><br />
la ciudad <strong>de</strong> Arm<strong>en</strong>ia (Quindío),<br />
<strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2007, d<strong>en</strong>ominada<br />
Primer Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
Profesores Universitarios que<br />
Abordan la Temática <strong>en</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Desastres,<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro que contó con la<br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> importantes universida<strong>de</strong>s.<br />
5<br />
Durante el ev<strong>en</strong>to, la Universidad<br />
Tecnológica <strong>de</strong> Pereira<br />
5 Universida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> Valle, <strong><strong>de</strong>l</strong> Quindío,<br />
Tecnológica <strong>de</strong> Pereira, <strong>de</strong> Antioquia, <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca,<br />
<strong>La</strong> Gran Colombia Seccional Quindío, Antonio<br />
Nariño y la EAN.<br />
» 55
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Cortesía <strong>de</strong> los autores. Recuperado <strong>de</strong> (2016, 1.° <strong>de</strong> septiembre) http://www.proteccioncivil.org/revistadigital(...)<br />
56 »<br />
Participantes <strong><strong>de</strong>l</strong> Foro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong> RRD <strong>en</strong> la Educación Superior, «Institucionalizando la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la<br />
Educación Superior», realizado <strong>en</strong> ciudad <strong>de</strong> Panamá <strong>en</strong> 2012, ev<strong>en</strong>to al que «(...) asistieron alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 65 instituciones y más <strong>de</strong> 265<br />
académicos <strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> la región».<br />
(utp) asumió la coordinación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> capítulo, por petición institucional,<br />
a través <strong>de</strong> la resolución<br />
firmada por el rector,<br />
qui<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egó la repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>en</strong> el profesor Jesús Herney<br />
Mor<strong>en</strong>o, qui<strong>en</strong> es el actual<br />
coordinador <strong>de</strong> Redulac, capítulo<br />
Colombia.<br />
<strong>La</strong> coordinación <strong>de</strong> la<br />
red a nivel regional continuó<br />
con la expansión y creación<br />
<strong>de</strong> capítulos <strong>en</strong> los países <strong>de</strong><br />
la región, con el propósito <strong>de</strong><br />
apoyarla y consolidarla como<br />
un actor clave <strong>en</strong> las iniciativas<br />
<strong>de</strong> las políticas y estrategias<br />
<strong>de</strong> país, <strong>en</strong> lo concerni<strong>en</strong>te<br />
a la <strong>gestión</strong> y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Redulac,<br />
a<strong>de</strong>más, se fundam<strong>en</strong>ta sobre<br />
el concepto <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y práctica, y<br />
<strong>de</strong> red <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s, con el único<br />
interés <strong>de</strong> articular los esfuerzos<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la región, con<br />
el propósito <strong>de</strong> sumar capacida<strong>de</strong>s<br />
y multiplicar resultados,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> integrar una política<br />
<strong>de</strong> educación superior fr<strong>en</strong>te<br />
a la <strong>gestión</strong> y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la adaptación<br />
al cambio climático <strong>en</strong><br />
la región.<br />
Hoy <strong>en</strong> día, Redulac/rrd<br />
está conformada por 17 capítulos<br />
<strong>en</strong> países como Colombia,<br />
Ecuador, Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia,<br />
Perú, Chile, Paraguay, Uruguay,<br />
V<strong>en</strong>ezuela, Brasil, Panamá,<br />
Costa Rica, Nicaragua, Guatemala,<br />
El Salvador, México y<br />
República Dominicana, <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> instituciones<br />
<strong>de</strong> educación superior. Cada<br />
uno <strong>de</strong> los capítulos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> distintos niveles <strong>de</strong><br />
consolidación, madurez y <strong>de</strong><br />
actuación, como es el caso <strong>de</strong><br />
México y Brasil don<strong>de</strong>, dado<br />
que son países con sistema<br />
fe<strong>de</strong>ral, los capítulos están <strong>en</strong><br />
cabeza <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes. Así,<br />
por ejemplo, México cu<strong>en</strong>ta<br />
con Unired —que integra<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 80 campos universitarios—,<br />
mi<strong>en</strong>tras que los<br />
capítulos <strong>de</strong> Brasil funcionan a<br />
través <strong>de</strong> la red <strong>de</strong> investigadores<br />
<strong>en</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastres.<br />
Redulac/rrd ha sido protagonista<br />
<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />
mecanismos <strong>de</strong> participación<br />
que exist<strong>en</strong> a nivel subregional<br />
y regional <strong>en</strong> reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, como<br />
es el caso <strong>de</strong> su participación<br />
<strong>en</strong> las plataformas regionales<br />
<strong>de</strong> unisdr. Aquí, su participación<br />
ha resultado fundam<strong>en</strong>tal<br />
a la hora <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>rarse,<br />
junto con otras re<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, sobre el<br />
espacio que recibe el tema <strong>de</strong><br />
la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
<strong>en</strong> la <strong>de</strong> educación superior,<br />
sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> trabajar <strong>de</strong><br />
la mano <strong>de</strong> otros actores <strong>de</strong><br />
educación básica y secundaria,<br />
al igual que <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros<br />
hemisféricos.<br />
Este trabajo ha permitido<br />
consolidar a Redulac/<br />
rrd y t<strong>en</strong>er perspectiva <strong>en</strong> la<br />
plataforma regional <strong>de</strong> países<br />
como Panamá, México, Chile<br />
y Ecuador. Precisam<strong>en</strong>te, fue<br />
<strong>en</strong> Ecuador don<strong>de</strong> por primera<br />
vez Redulac/rrd repres<strong>en</strong>tó<br />
la educación superior <strong>de</strong><br />
toda la región, lo cual conllevó<br />
a la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> iniciativas<br />
y compromisos para el<br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la política<br />
global <strong>en</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong><br />
la responsabilidad y el <strong>de</strong>ber<br />
<strong>de</strong> las instituciones <strong>de</strong> educación<br />
superior <strong>en</strong> la materia<br />
y <strong>en</strong> la adaptación al cambio<br />
climático.<br />
Redulac/rrd no solam<strong>en</strong>te<br />
ha participado <strong>en</strong> estos espacios<br />
como asist<strong>en</strong>te invitado,<br />
sino que ha jugado un rol fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> tanto que ha logrado<br />
el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />
<strong>de</strong> las metas <strong>de</strong> la Declaración<br />
<strong>de</strong> Manizales, <strong>de</strong> manera que<br />
por primera vez <strong>en</strong> la historia<br />
<strong>de</strong> la región la red logró construir<br />
su propio mecanismo <strong>de</strong><br />
participación con el apoyo <strong>de</strong><br />
usaid/ofda y el respaldo <strong>de</strong> la<br />
unisdr, y <strong>de</strong> otras instituciones<br />
subregionales.<br />
A la fecha, se han realizado<br />
dos Foros <strong>La</strong>tinoamericanos<br />
<strong>de</strong> Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />
<strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la Educación<br />
Superior, con mucho éxito<br />
y gran participación, tanto a<br />
nivel pres<strong>en</strong>cial como <strong>de</strong> manera<br />
virtual. El primero, Foro<br />
<strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong> rrd <strong>en</strong> la<br />
Educación Superior, «Institucionalizando<br />
la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la Educación<br />
Superior», se realizó <strong>en</strong><br />
ciudad <strong>de</strong> Panamá, <strong><strong>de</strong>l</strong> 28 al 30<br />
<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2012. Este ev<strong>en</strong>to<br />
fue organizado por Redulac/<br />
rrd con el acompañami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la Universidad Especializada<br />
<strong>de</strong> las Américas (U<strong><strong>de</strong>l</strong>as) y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Consejo Superior Universitario<br />
C<strong>en</strong>troamericano (Csuca), con<br />
el patrocinio <strong>de</strong> usaid/ofda y<br />
la unisdr. A este ev<strong>en</strong>to asistieron<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 65 instituciones<br />
y más <strong>de</strong> 265 académicos<br />
<strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> la región.<br />
El segundo foro mantuvo<br />
el nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> primero para así<br />
institucionalizar el ev<strong>en</strong>to que,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, se realiza cada<br />
dos años. El foro se llevó a cabo<br />
<strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Bogotá, <strong><strong>de</strong>l</strong> 24<br />
al 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2014,<br />
bajo el eslogan «De Bogotá a<br />
S<strong>en</strong>dai – Hacia la Conci<strong>en</strong>cia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo». El ev<strong>en</strong>to fue financiado<br />
por usaid/ofda y<br />
unisdr, y organizado por Redulac/rrd<br />
y la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros<br />
Militares (Esing).
Al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro asistieron<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 280 profesores<br />
universitarios, académicos, investigadores<br />
ci<strong>en</strong>tíficos y expertos<br />
<strong>de</strong> manera pres<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />
21 países, cerca <strong>de</strong> 120 instituciones<br />
<strong>de</strong> educación superior y<br />
organizaciones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las<br />
más <strong>de</strong> 23 000 visitas <strong>en</strong> línea<br />
<strong>de</strong> 20 países que intervinieron<br />
<strong>en</strong> la transmisión <strong>en</strong> vivo vía<br />
internet. Es importante m<strong>en</strong>cionar<br />
la participación pres<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong> países <strong><strong>de</strong>l</strong> Caribe como<br />
Dominica, Santa Lucía, Haití,<br />
Barbados y Jamaica.<br />
Este último foro permitió<br />
g<strong>en</strong>erar un m<strong>en</strong>saje para<br />
dirigirlo a la segunda reunión<br />
mundial <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y contribuir<br />
a la construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo<br />
marco. Hoy, esa herrami<strong>en</strong>ta<br />
es conocida como el Marco<br />
<strong>de</strong> S<strong>en</strong>dai para la Reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres (masrrd<br />
2015-2030), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> la<br />
educación superior se comprometió<br />
a asumir un papel<br />
importante para el alcance <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo, <strong>en</strong><br />
especial con relación a la prioridad<br />
número uno que hace<br />
refer<strong>en</strong>cia a la compr<strong>en</strong>sión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
A esta importante reunión<br />
mundial asistieron <strong>en</strong> nombre<br />
<strong>de</strong> Redulac/rrd los profesores<br />
Víctor Lemus, <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> San Carlos <strong>de</strong> Guatemala,<br />
y Darío Arango, director<br />
<strong>de</strong> la Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo y Desarrollo <strong>de</strong> la Esing,<br />
hoy miembros <strong>de</strong> la actual junta<br />
directiva <strong>de</strong> la red, el primero<br />
<strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> presid<strong>en</strong>te.<br />
Redulac/RRD, una<br />
institución académica<br />
Redulac/rrd se consolida y se<br />
afianza como una institución<br />
reconocida <strong>en</strong> la región <strong>de</strong> las<br />
Américas a favor <strong>de</strong> la educación<br />
superior, y por su <strong>de</strong>ber<br />
Cortesía <strong>de</strong> los autores. Recuperado <strong>de</strong> (2016, 2 <strong>de</strong> septiembre) http://www.proteccioncivil.org(...)<br />
fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación<br />
al cambio climático. Para<br />
ello, la red ha v<strong>en</strong>ido realizando<br />
cambios <strong>en</strong> su estructura,<br />
pero siempre mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />
semilla con la que fue fundada,<br />
cuyo cimi<strong>en</strong>to se basa <strong>en</strong><br />
el mandato <strong>de</strong> la red, su propósito,<br />
principios y valores.<br />
Los capítulos nacionales son<br />
autónomos <strong>en</strong> su estructura,<br />
sin embargo, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar bajo<br />
la Declaración <strong>de</strong> Manizales y<br />
las Normas Mínimas <strong>de</strong> la Red<br />
<strong>de</strong> Re<strong>de</strong>s.<br />
En ese s<strong>en</strong>tido, la red com<strong>en</strong>zó<br />
a diseñar el sigui<strong>en</strong>te<br />
paso para trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> una<br />
comunidad <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
y práctica ya reconocida <strong>en</strong><br />
la región, a una organización<br />
académica institucionalizada<br />
que reúna los requisitos legales<br />
para llevar a Redulac/rrd<br />
a una institución <strong>de</strong> alto nivel,<br />
que continúe con la congregación<br />
<strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> educación<br />
superior, académicos,<br />
investigadores <strong>de</strong> la región,<br />
con el único interés <strong>de</strong> contribuir<br />
a la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación al<br />
cambio climático <strong>en</strong> el mundo.<br />
Esto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>eración<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to, la <strong>investigación</strong><br />
y la ext<strong>en</strong>sión, sobre todo<br />
abogando y exhortando por<br />
un cambio <strong>de</strong> actitud y conducta<br />
<strong>de</strong> hombres y mujeres<br />
fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s y<br />
los <strong>de</strong>sastres, g<strong>en</strong>erando s<strong>en</strong>sibilidad<br />
y conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los<br />
nuevos lí<strong>de</strong>res y tomadores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cisiones.<br />
Para ello, la red adoptó<br />
una nueva estructura que<br />
permitiera alcanzar las metas<br />
anteriorm<strong>en</strong>te señaladas. Es<br />
así como <strong>en</strong> reunión <strong>en</strong> Lima,<br />
Perú, <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 2013, se<br />
llevó a cabo la primera reunión<br />
regional o asamblea <strong>de</strong><br />
Redulac/rrd con la asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> los miembros fundadores,<br />
coordinadores <strong>de</strong> los<br />
capítulos <strong>de</strong> la red exist<strong>en</strong>tes<br />
y socios colaboradores. Igualm<strong>en</strong>te,<br />
se <strong>de</strong>signó una junta<br />
directiva provisional bajo unas<br />
normas mínimas, y <strong>en</strong> el marco<br />
<strong>de</strong> la Declaración <strong>de</strong> Manizales<br />
<strong>de</strong> 2006 se consolidó la<br />
firma <strong>de</strong> un acta constitutiva<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Ejecutivo <strong>de</strong> Redulac<br />
Regional. <strong>La</strong> presid<strong>en</strong>cia<br />
la asume la U<strong><strong>de</strong>l</strong>as, mi<strong>en</strong>tras<br />
que la coordinación regional<br />
queda a cargo <strong><strong>de</strong>l</strong> profesor<br />
Luis Carlos Martínez Medina,<br />
doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Quindío <strong>en</strong> Colombia. Este<br />
consejo directivo, ti<strong>en</strong>e como<br />
tarea para los próximos dos<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
años la creación <strong>de</strong> los estatutos<br />
<strong>de</strong> Redulac/rrd y legalizar<br />
la organización.<br />
<strong>La</strong> red se reunió <strong>en</strong> varias<br />
oportunida<strong>de</strong>s para redactar<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estatutos y<br />
un plan <strong>de</strong> trabajo para cinco<br />
años (<strong>de</strong> 2013 al 2018) para así,<br />
conforme a la Declaración <strong>de</strong><br />
Manizales <strong>de</strong> 2006 y la figura<br />
<strong>de</strong> Comunidad <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>to<br />
y Práctica, elaborar<br />
un docum<strong>en</strong>to borrador para<br />
ser aprobado <strong>en</strong> primera instancia.<br />
Esto se realiza durante<br />
la reunión <strong>de</strong> la IV Plataforma<br />
Regional para la Reducción <strong>de</strong><br />
Riesgos <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la ciudad<br />
<strong>de</strong> Guayaquil, Ecuador, <strong>en</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2013, y se realiza una<br />
reunión extraordinaria para<br />
votar <strong>en</strong> primera instancia por<br />
el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los estatutos.<br />
<strong>La</strong> segunda asamblea <strong>de</strong> Redulac<br />
se realiza <strong>en</strong> el marco<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> II Foro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong><br />
rrd <strong>en</strong> la Educación Superior,<br />
don<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una jornada<br />
<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> casi 14 horas<br />
se firma y aprueba la primera<br />
versión <strong>de</strong> estatutos <strong>de</strong> Redulac/rrd.<br />
Dando cumplimi<strong>en</strong>to a las<br />
fechas <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Directivo<br />
Provisional, se reúne por tercera<br />
vez la asamblea g<strong>en</strong>eral para<br />
nombrar la nueva junta direc-<br />
«Redulac/RRD se consolida y se afianza como una institución reconocida <strong>en</strong> la región <strong>de</strong> las Américas a favor <strong>de</strong> la educación superior, y por su<br />
<strong>de</strong>ber fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación al cambio climático».<br />
» 57
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Cortesía <strong>de</strong> los autores. Recuperado <strong>de</strong> (2016, 2 <strong>de</strong> septiembre) http://www.proteccioncivil.org/revistadig(...)<br />
tiva <strong>de</strong> acuerdo con los estatutos —por<br />
un periodo <strong>de</strong> tres años— <strong>en</strong> la ciudad<br />
<strong>de</strong> Panamá, <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />
2015. Ahí, es elegida la nueva junta directiva<br />
con un presid<strong>en</strong>te (Víctor Lemus <strong>de</strong><br />
la Universidad <strong>de</strong> San Carlos), un director<br />
ejecutivo (Luis Martínez), un coordinador<br />
subregional <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y México<br />
(Jorge Cervantes <strong>de</strong> Unired), los repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> la Comunidad Andina (Gina<br />
Chambi <strong>de</strong> la Universidad Contin<strong>en</strong>tal),<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Caribe (Roberto Reina <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Santo Domingo), <strong><strong>de</strong>l</strong> Cono Sur<br />
(Félix Aliaga <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> la Frontera),<br />
con miembros fundadores (Darío<br />
R<strong>en</strong>dón <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Antioquia),<br />
con re<strong>de</strong>s (Marco Estrada <strong>de</strong> Csuca), con<br />
organismos <strong>de</strong> cooperación internacional<br />
(Sídney Velado <strong>de</strong> usaid/ofda) y un<br />
repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> las instituciones académicas<br />
militares (Darío Arango Junca <strong>de</strong><br />
Esing).<br />
Redulac/rrd, hoy es reconocida por<br />
las autorida<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> gobierno<br />
<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación al cambio climático<br />
(Sistemas Nacionales <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y <strong>de</strong> Protección<br />
y/o Def<strong>en</strong>sa Civil), <strong>en</strong>tes subregionales y<br />
regionales, organizaciones <strong>de</strong> alto nivel<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>de</strong> Naciones Unidas, <strong>en</strong>tre<br />
otras. Hoy no se <strong>de</strong>scarta la posibilidad<br />
<strong>de</strong> que Redulac/rrd se exti<strong>en</strong>da a países<br />
<strong>de</strong> otros contin<strong>en</strong>tes, dado que esta<br />
58 »<br />
«Hoy no se <strong>de</strong>scarta la posibilidad <strong>de</strong> que Redulac/RRD se exti<strong>en</strong>da a países <strong>de</strong> otros contin<strong>en</strong>tes, dado que esta es una red<br />
<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sea establecer alianzas estratégicas, para trabajar <strong>en</strong> equipo <strong>de</strong> manera integral, armónica y coordinada, y<br />
consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, aunar esfuerzos a favor <strong>de</strong> las políticas, estrategias y usos <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que buscan la reducción <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la adaptación al cambio climático a nivel regional y global».<br />
es una red <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sea establecer<br />
alianzas estratégicas, para trabajar <strong>en</strong><br />
equipo <strong>de</strong> manera integral, armónica y<br />
coordinada, y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, aunar<br />
esfuerzos a favor <strong>de</strong> las políticas, estrategias<br />
y usos <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que buscan<br />
la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la<br />
adaptación al cambio climático a nivel<br />
regional y global.<br />
Es relevante señalar que una <strong>de</strong> las<br />
activida<strong>de</strong>s reci<strong>en</strong>tes más significativas<br />
<strong>de</strong> Redulac/rrd consistió <strong>en</strong> coordinar<br />
y apoyar, inicialm<strong>en</strong>te con dos miembros<br />
<strong>de</strong> la junta directiva <strong>de</strong> la red ,una<br />
visita técnica académica a Ecuador, con<br />
ocasión <strong><strong>de</strong>l</strong> terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> pasado 16 <strong>de</strong><br />
abril <strong>de</strong> 2016, que <strong>de</strong>vastó las localida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> Portoviejo, Manta, Pe<strong>de</strong>rnales, <strong>en</strong>tre<br />
otras.<br />
Así mismo, la comunicación con el<br />
Dr. Oswaldo López, coordinador <strong><strong>de</strong>l</strong> capítulo<br />
Ecuador y doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Universidad<br />
Estatal <strong>de</strong> Bolívar (ueb) fue crucial,<br />
puesto que facilitó los medios logísticos<br />
y las <strong>en</strong>trevistas con directivos <strong>de</strong> la Universidad<br />
San Gregorio <strong>de</strong> Portoviejo y la<br />
Universidad Técnica <strong>de</strong> Manabi (utm), y<br />
con los organismos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong> Portoviejo y Manta. De<br />
estas <strong>en</strong>trevistas y visitas a las zonas afectadas<br />
d<strong>en</strong>ominadas como «zona cero»,<br />
se tomó la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> coordinar la participación<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Quindío<br />
(Colombia) con profesionales expertos <strong>en</strong><br />
sismología, sísmica, estructuras y geotecnia,<br />
lo que hizo posible difundir sus conocimi<strong>en</strong>tos<br />
y experi<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>idas durante<br />
el terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero <strong>en</strong> el año<br />
1999.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, la Esing apoyó con<br />
profesionales expertos <strong>en</strong> uso <strong>de</strong> explosivos<br />
y técnicas <strong>de</strong> voladuras para<br />
<strong>de</strong>moliciones <strong>en</strong> estructuras colapsadas,<br />
y doc<strong>en</strong>tes y estudiantes <strong>de</strong> la Maestría<br />
<strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo participaron<br />
como parte <strong>de</strong> los organismos<br />
<strong>de</strong> rescate <strong>en</strong>viados por el Gobierno <strong>de</strong><br />
Colombia.<br />
Por toda la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos primeros<br />
diez años <strong>de</strong> Redulac/rrd, <strong>en</strong> el<br />
mes <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2016 se realizó el<br />
III Foro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong> Reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la Educación<br />
Superior, d<strong>en</strong>ominado Redulac/rrd+10<br />
«Hacia la Construcción <strong>de</strong> la Hoja <strong>de</strong><br />
Ruta <strong>de</strong> las ies, 6 para el masrrd / 2015-<br />
2030». El ev<strong>en</strong>to se realizó <strong>en</strong> la ciudad<br />
<strong>de</strong> Guatemala Antigua <strong>en</strong> las instalaciones<br />
<strong>de</strong> la Ag<strong>en</strong>cia Española <strong>de</strong> Cooperación<br />
Internacional para el Desarrollo<br />
(aecid), con el patrocinio <strong>de</strong> la <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
regional para <strong>La</strong>tinoamérica y<br />
el Caribe <strong>de</strong> usaid/ofda, la unisdr y el<br />
C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Coordinación para la Prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> Desastres Naturales <strong>en</strong> América<br />
C<strong>en</strong>tral (Cepred<strong>en</strong>ac). <strong>La</strong> organización<br />
estuvo a cargo <strong>de</strong> Redulac/rrd – Regional<br />
y Redulac capítulo Guatemala, el<br />
Csuca y el país anfitrión <strong>de</strong> Guatemala,<br />
<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la Coordinadora<br />
Nacional para la Reducción <strong>de</strong> Desastres<br />
(Conred).<br />
El foro tuvo como invitados a los<br />
coordinadores <strong>de</strong> los 18 capítulos <strong>de</strong> Redulac<br />
<strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina y el Caribe, a los<br />
socios regionales <strong>de</strong> la red tales como la<br />
Unión <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />
y el Caribe (Udual), el Consejo Internacional<br />
para la Ci<strong>en</strong>cia (Icsu) y el Instituto<br />
Internacional para la Educación Superior<br />
<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y el Caribe (Iesalc –<br />
unesco 7 ), <strong>en</strong>tes regionales <strong>en</strong> reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la adaptación al<br />
cambio climático, el sector académico <strong>de</strong><br />
educación superior y <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, <strong>en</strong>tre<br />
otros.<br />
6 Instituciones <strong>de</strong> educación superior.<br />
7 Organización <strong>de</strong> las Naciones Unidas para la Educación,<br />
la Ci<strong>en</strong>cia y la Cultura.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Normativa colombiana <strong>en</strong> salud, <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y la actual <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia sanitaria <strong>en</strong> Bogotá<br />
«Los mejores médicos son los que previ<strong>en</strong><strong>en</strong>». Zhang Zhong Yin<br />
Claudia Patricia Milanés Álvarez 1<br />
En el pres<strong>en</strong>te artículo se realiza una revisión<br />
cronológica que muestra la evolución <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la salud, <strong>en</strong> los aspectos ocupacional<br />
y público, estableci<strong>en</strong>do una comparación<br />
con el proceso evolutivo <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> riego <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres a través <strong>de</strong> una reseña<br />
normativa que contextualiza el <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />
Colombia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las ópticas <strong>de</strong> la salud y el<br />
<strong>de</strong>sastre. Posteriorm<strong>en</strong>te, se contextualiza la<br />
reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria<br />
<strong>en</strong> Bogotá, la cual es la primera <strong>de</strong>clarada<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud asociada a<br />
la sobreocupación y <strong>de</strong>sbor<strong>de</strong> <strong>de</strong> la capacidad<br />
hospitalaria, tanto <strong>en</strong> las instituciones<br />
públicas como privadas, g<strong>en</strong>erando una<br />
condición <strong>de</strong> mayor vulnerabilidad ante un<br />
posible ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre <strong>en</strong> la ciudad.<br />
Introducción<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 5 <strong>de</strong> septiembre) http://goo.gl/nyvAOb<br />
«<strong>La</strong> evolución <strong>de</strong> la noción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se hace evid<strong>en</strong>te durante la Edad Media con las difer<strong>en</strong>tes epi<strong>de</strong>mias que azotaron a<br />
Europa y durante la revolución industrial, dado que el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> morir prematuram<strong>en</strong>te increm<strong>en</strong>tó». <strong>La</strong> imag<strong>en</strong> correspon<strong>de</strong><br />
a la obra El triunfo <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Pieter Brueghel el Viejo (1526/1530–1569). Museo <strong><strong>de</strong>l</strong> Prado.<br />
Es <strong>de</strong> sabiduría popular que cuando no se<br />
conoce la historia se está cond<strong>en</strong>ado a repetirla.<br />
Bajo este principio, consi<strong>de</strong>ro que<br />
como participante <strong>de</strong> una maestría <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong>sarrollo es fundam<strong>en</strong>tal<br />
realizar un recorrido por la historia para t<strong>en</strong>er<br />
una mejor visión <strong>de</strong> conceptos fundam<strong>en</strong>tales,<br />
algunos mil<strong>en</strong>arios que constituy<strong>en</strong><br />
la base para la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> normas<br />
y políticas <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> tanto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sastre como <strong>de</strong> la salud individual y colectiva,<br />
g<strong>en</strong>eral, ocupacional y sobre todo<br />
social. Precisam<strong>en</strong>te, la actual <strong>de</strong>claratoria<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria establecida mediante<br />
el Decreto 63 <strong>de</strong> 2016 <strong>de</strong> la Alcaldía<br />
Mayor <strong>de</strong> Bogotá, integra los conceptos<br />
<strong>de</strong> normativa <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />
y contexto difer<strong>en</strong>te a las emerg<strong>en</strong>cias sanitarias<br />
previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cretadas, a saber, la<br />
1 Médica cirujana <strong>de</strong> la Escuela Colombiana <strong>de</strong> Medicina.<br />
Auditora <strong>en</strong> salud y ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> la Universidad Cooperativa<br />
<strong>de</strong> Colombia. Candidata Maestría Gestión <strong>de</strong> Riesgo y<br />
Desarrollo, Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares. Auditora médica <strong>en</strong><br />
Secretaría Distrital <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Bogotá<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />
<strong>de</strong> la vulnerabilidad.<br />
Marco epistemológico<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud se remonta<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 4000 a. c. <strong>en</strong> la cultura egipcia,<br />
don<strong>de</strong> se t<strong>en</strong>ían cuidados especiales<br />
para los embalsamadores <strong>de</strong>bido al <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
temprano <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s para<br />
la salud y la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> legislación <strong>en</strong> la<br />
salud ocupacional.<br />
De manera paralela, <strong>en</strong> India se <strong>de</strong>sarrollaron<br />
los primeros conceptos <strong>de</strong><br />
salud pública con la construcción <strong>de</strong><br />
vivi<strong>en</strong>das con sistemas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje y manejo<br />
<strong>de</strong> excretas. Para el año 1500 a. c.,<br />
<strong>en</strong> el pueblo hebreo ya existían normas<br />
<strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y salud pública, claram<strong>en</strong>te<br />
normalizadas, publicadas y socializadas,<br />
cuya evid<strong>en</strong>cia está cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> la Biblia,<br />
que hace refer<strong>en</strong>cia a las condiciones<br />
<strong>de</strong> aseo e higi<strong>en</strong>e y cuidado personal,<br />
hábitos <strong>de</strong> vida e incluso vida sexual<br />
saludable.<br />
Al igual que la salud, el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>sastres ha pres<strong>en</strong>tado a lo largo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
tiempo un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el concepto<br />
mítico religioso, muy marcado <strong>en</strong> la época<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> oscurantismo, hasta el <strong>en</strong>foque multicausal<br />
que incluye <strong>en</strong> nuestros tiempos<br />
factores socioculturales como la pobreza<br />
y la inequidad como factores <strong>de</strong>terminantes<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, no solo para la <strong>en</strong>fermedad<br />
individual o colectiva, sino también fr<strong>en</strong>te<br />
a un <strong>de</strong>sastre.<br />
<strong>La</strong> evolución <strong>de</strong> la noción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
se hace evid<strong>en</strong>te durante la Edad Media<br />
con las difer<strong>en</strong>tes epi<strong>de</strong>mias que azotaron<br />
a Europa y durante la revolución industrial,<br />
dado que el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> morir prematuram<strong>en</strong>te<br />
increm<strong>en</strong>tó. El <strong>de</strong>sarrollo<br />
ci<strong>en</strong>tífico permitió gestar avances <strong>en</strong> el<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temas como la salud y<br />
los <strong>riesgo</strong>s al subrayar la relevancia <strong>de</strong> la<br />
prev<strong>en</strong>ción y no solo <strong>de</strong> la curación.<br />
» 59
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Otro avance significativo <strong>de</strong> recalcar<br />
es el cambio producido <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />
la medicina, que c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> la responsabilidad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> binomio médico - paci<strong>en</strong>te pasó a<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque social, <strong>en</strong>focado<br />
<strong>en</strong> la interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado como<br />
partícipe y garante <strong>de</strong> la salud <strong><strong>de</strong>l</strong> pueblo.<br />
Concepciones como la <strong>de</strong> Vichow<br />
ilustran esta posición, pues «la medicina<br />
es una ci<strong>en</strong>cia social, y la política no es más<br />
que medicina a gran escala». Esta i<strong>de</strong>a ha<br />
sido llevada a pronunciami<strong>en</strong>tos relevantes<br />
tales como el realizado por la Organización<br />
<strong>de</strong> Naciones Unidas (onu) a través<br />
<strong>de</strong> la Organización Mundial <strong>de</strong> la Salud<br />
(oms) y el Fondo <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />
para la Infancia (unicef, por su sigla <strong>en</strong><br />
inglés), <strong>en</strong> la <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> «Alma Alta»<br />
cuyo eslogan fue «Salud para todos <strong>en</strong> el<br />
año 2000». Valga la p<strong>en</strong>a m<strong>en</strong>cionar que<br />
durante este pronunciami<strong>en</strong>to se aclararon<br />
los conceptos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria,<br />
promoción <strong>de</strong> la salud, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la<br />
<strong>en</strong>fermedad, curación y rehabilitación, que<br />
trasladados a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> correspond<strong>en</strong><br />
a nociones como prev<strong>en</strong>ción, mitigación,<br />
recuperación e incluso resili<strong>en</strong>cia.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>contramos recom<strong>en</strong>daciones<br />
<strong>de</strong> ord<strong>en</strong> mundial <strong>de</strong> instituciones<br />
como la oms y la Organización<br />
Panamericana <strong>de</strong> la Salud (ops) <strong>en</strong> publicaciones<br />
como la <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> Salud Pública y Desastres,<br />
don<strong>de</strong> se reconoce la trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
la interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> sector salud <strong>en</strong> la preparación,<br />
respuesta y recuperación relacionadas<br />
con el <strong>de</strong>sastre, a la vez que se<br />
establece que:<br />
60 »<br />
Una vez incorporada la reducción <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el Plan Nacional <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Sector Salud, es necesario establecer un<br />
sistema <strong>de</strong> relaciones que <strong>en</strong>lace las funciones,<br />
los roles y las responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
cada <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio <strong>de</strong> salud<br />
y <strong>de</strong> las instituciones y niveles <strong><strong>de</strong>l</strong> sector<br />
salud” (ops & oms, s. f.).<br />
Para cumplir con este objetivo es necesario<br />
que se garantice la participación<br />
y exista respaldo por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, se<br />
trabaje <strong>de</strong> manera interinstitucional y se<br />
elabor<strong>en</strong> manuales <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>focados<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />
personales y laborales a<strong>de</strong>cuadas.<br />
Marco normativo <strong>en</strong> salud<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
Como pue<strong>de</strong> constatarse, los primeros<br />
avances <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito normativo<br />
se han g<strong>en</strong>erado a partir <strong>de</strong> la necesidad<br />
<strong>de</strong> regular procesos <strong>en</strong> salud tanto pública<br />
como ocupacional. De hecho, el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud ti<strong>en</strong>e sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> la<br />
promulgación <strong>de</strong> la carta magna <strong>de</strong> 1886 y<br />
perdura hasta mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx, don<strong>de</strong><br />
existía el «Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o Higi<strong>en</strong>ista» que limitaba<br />
las acciones <strong>de</strong> salud al tema público y sanitario,<br />
mi<strong>en</strong>tras la at<strong>en</strong>ción individual <strong>de</strong>bía<br />
ser financiada por el usuario o por instituciones<br />
<strong>de</strong> caridad o b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, se crean instituciones<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y asegurami<strong>en</strong>to como<br />
la Caja Nacional <strong>de</strong> Previsión, que se consi<strong>de</strong>ra<br />
respon<strong>de</strong> precisam<strong>en</strong>te al usuario<br />
necesitado <strong>de</strong> la b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia; y mediante<br />
la Ley 90 <strong>de</strong> 1946 se crea el Instituto <strong>de</strong><br />
Seguros Sociales dirigido al usuario trabajador<br />
<strong>en</strong> aras <strong>de</strong> cubrir <strong>riesgo</strong>s específicos<br />
como invali<strong>de</strong>z y muerte, e incluy<strong>en</strong>do<br />
protecciones <strong>de</strong> maternidad y vejez.<br />
En los años <strong>de</strong> 1970 a 1990 el Estado<br />
asume una función rectora trasfiri<strong>en</strong>do<br />
recursos a la red <strong>de</strong> instituciones públicas,<br />
g<strong>en</strong>erando el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> financiación<br />
<strong>de</strong> la salud tripartita que incluye Estadoempleador-empleado<br />
lo que conlleva a<br />
la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> la Ley 9 <strong>de</strong> 1979, con la<br />
que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> lineami<strong>en</strong>tos tanto para el<br />
reglam<strong>en</strong>to sanitario y la protección <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
medio ambi<strong>en</strong>te, como <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos y<br />
responsabilida<strong>de</strong>s asociadas al trabajo.<br />
<strong>La</strong> Constitución Política <strong>de</strong> 1991 que<br />
<strong>de</strong>fine a Colombia como un Estado social<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, consagra la vida como el<br />
primer <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal protegido<br />
por el Estado, que aun cuando no incluye<br />
la salud d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales,<br />
<strong>en</strong> el artículo 49 sí establece<br />
que «<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la salud y el saneami<strong>en</strong>to<br />
ambi<strong>en</strong>tal son servicios públicos<br />
a cargo <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado [tal que] se garantiza<br />
a todas las personas el acceso a los servicios<br />
<strong>de</strong> promoción, protección y recuperación<br />
<strong>de</strong> la salud». Y señala, a<strong>de</strong>más, que<br />
la at<strong>en</strong>ción básica será gratuita y obligatoria.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este artículo se<br />
regulan aspectos financieros para apoyar<br />
el sistema <strong>de</strong> salud. De igual modo, el artículo<br />
48 establece el <strong>de</strong>recho irr<strong>en</strong>unciable<br />
a la seguridad social, <strong><strong>de</strong>l</strong> cual el Estado<br />
es el responsable y el garante, con la<br />
participación <strong>de</strong> particulares y a través<br />
<strong>de</strong> empresas públicas y privadas para así<br />
ampliar progresivam<strong>en</strong>te la cobertura <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
sistema.<br />
Posteriorm<strong>en</strong>te, la Ley 100, con múltiples<br />
reformas pero aún vig<strong>en</strong>te, crea el<br />
sistema <strong>de</strong> seguridad social <strong>en</strong> salud, el sistema<br />
p<strong>en</strong>sional, el Fondo <strong>de</strong> Solidaridad y<br />
las garantías con la subcu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>stinada<br />
a la cobertura <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos catastróficos<br />
(Ecat), <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do claram<strong>en</strong>te la financiación,<br />
administración y coberturas.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, con muchas expectativas<br />
aparece la Ley 1751 <strong>de</strong> 2015 o ley estatutaria,<br />
<strong>en</strong> la cual se <strong>de</strong>fine la salud como<br />
un <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal, tanto individual<br />
como colectivo, e irr<strong>en</strong>unciable, que incluye<br />
los conceptos <strong>de</strong> calidad aplicada,<br />
y obliga al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normas<br />
igualm<strong>en</strong>te aplicables que, realm<strong>en</strong>te, garantic<strong>en</strong><br />
este <strong>de</strong>recho.<br />
Compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud<br />
ocupacional<br />
Como se había m<strong>en</strong>cionado previam<strong>en</strong>te,<br />
un concepto fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
normativo fr<strong>en</strong>te al tema son las<br />
condiciones ocupacionales. En nuestro<br />
país, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época <strong>de</strong> la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,<br />
se g<strong>en</strong>eraron políticas públicas <strong>de</strong><br />
protección especial para los militares y<br />
sus familias. Así, por ejemplo, <strong>en</strong> 1915 se<br />
aprueba la Ley 57 <strong>en</strong> la cual se obliga a<br />
instituciones como los ferrocarriles y el<br />
alumbrado público, <strong>en</strong>tre otras, a g<strong>en</strong>erar<br />
cobertura <strong>en</strong> salud e incluso auxilios fu-<br />
«(...) con muchas expectativas aparece la Ley 1751 <strong>de</strong><br />
2015 o ley estatutaria, <strong>en</strong> la cual se <strong>de</strong>fine la salud<br />
como un <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal, tanto individual como<br />
colectivo, e irr<strong>en</strong>unciable, que incluye los conceptos <strong>de</strong><br />
calidad aplicada, y obliga al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normas<br />
igualm<strong>en</strong>te aplicables que, realm<strong>en</strong>te, garantic<strong>en</strong> este<br />
<strong>de</strong>recho».
nerarios a los trabajadores. Ello constituyó<br />
la base para el <strong>de</strong>sarrollo posterior <strong>de</strong><br />
sistemas <strong>de</strong> seguridad social relacionados<br />
con el fundam<strong>en</strong>to laboral, que a<strong>de</strong>más<br />
plantearon la responsabilidad fr<strong>en</strong>te al<br />
pago y futuras in<strong>de</strong>mnizaciones por parte<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> empleador. Igualm<strong>en</strong>te, se incluy<strong>en</strong><br />
conceptos <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> como la imprud<strong>en</strong>cia,<br />
el <strong>de</strong>scuido e incluso la embriaguez<br />
como condiciones <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> los cuales<br />
será el trabajador qui<strong>en</strong> asuma sus propios<br />
costos.<br />
Un avance repres<strong>en</strong>tativo es la regulación<br />
y la protección especial que se<br />
brindó a la mujer trabajadora al reglam<strong>en</strong>tar<br />
la lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> maternidad remunerada,<br />
con la promulgación <strong>de</strong> la Ley 53<br />
<strong>de</strong> 1938. Más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, con el Código Sustantivo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo adoptado mediante<br />
el Decreto Ley 2663 <strong><strong>de</strong>l</strong> 5 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />
1950 —y que aún se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra vig<strong>en</strong>te—,<br />
se <strong>de</strong>fine con claridad la necesidad<br />
<strong>de</strong> proteger <strong>de</strong> manera especial al trabajador<br />
contra accid<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />
profesionales. Esta protección adicional a<br />
la at<strong>en</strong>ción inmediata y la prestación <strong>de</strong><br />
primeros auxilios, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ocurrido un<br />
incid<strong>en</strong>te, repres<strong>en</strong>ta el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> la<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el ámbito laboral.<br />
En las últimas décadas se ha producido<br />
un <strong>de</strong>sarrollo consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> normativas,<br />
especialm<strong>en</strong>te por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo, asociadas con los temas<br />
<strong>de</strong> salud y seguridad social, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las<br />
cuales cabe resaltar el Decreto 614 <strong>de</strong> 1989<br />
que plantea las bases y el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o organizacional<br />
<strong>de</strong> la salud ocupacional y el Decreto<br />
Ley 1295 <strong>de</strong> 1994, por el cual se <strong>de</strong>terminan<br />
la organización y administración <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Riesgos Profesionales. Ya,<br />
más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, con la Ley 1562 <strong>de</strong> 2012 y el<br />
Decreto 472 <strong>de</strong> 2015, se incorpora el tema<br />
<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
ámbito laboral, <strong>de</strong> manera transversal, con<br />
sanciones ante la falta <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
promoción y prev<strong>en</strong>ción.<br />
Marco normativo <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong><br />
En Colombia, una <strong>de</strong> las primeras aproximaciones<br />
normativas a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
la constituye el Decreto 1355 <strong>de</strong> 1970,<br />
con el que se promulga el Código Nacional<br />
<strong>de</strong> Policía y se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> claram<strong>en</strong>te las<br />
interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> la institución <strong>en</strong> caso<br />
<strong>de</strong> calamidad pública. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
mediante el Decreto 1547 <strong>de</strong> 1984, se da<br />
la creación y regulación <strong><strong>de</strong>l</strong> Fondo Nacional<br />
<strong>de</strong> Calamida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finido «como una<br />
cu<strong>en</strong>ta especial <strong>de</strong> la Nación, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
patrimonial, administrativa,<br />
contable y estadística, con fines <strong>de</strong> interés<br />
público y asist<strong>en</strong>cia social y <strong>de</strong>dicado<br />
a la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s que se<br />
origin<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre o <strong>de</strong><br />
calamidad o <strong>de</strong> naturaleza similar» (Presid<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> la República, 1984, Art. 1).<br />
En 1988, mediante la Ley 46, se crea<br />
y se organiza el Sistema Nacional <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción<br />
y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres (snpad),<br />
el cual estipula la participación <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
públicas y privadas tanto <strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción,<br />
la respuesta y la recuperación <strong>de</strong><br />
un <strong>de</strong>sastre. En esta ley se otorgan funciones<br />
especiales al presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la república<br />
ante la <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre. En 1989 se<br />
publica el Decreto 919 reglam<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la<br />
ley anterior, organizando y especificando<br />
funciones e interv<strong>en</strong>ciones.<br />
Des<strong>de</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esas<br />
dos reglam<strong>en</strong>taciones, y hasta la posterior<br />
promulgación <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012,<br />
se crea el Sistema Nacional <strong>de</strong> Bomberos<br />
mediante la Ley 322 <strong>de</strong> 1996, se dictan<br />
normas relacionadas con la sismo<br />
resist<strong>en</strong>cia con la Ley 400 y, por último,<br />
mediante los docum<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo<br />
Nacional <strong>de</strong> Política Económica y Social<br />
(Conpes) <strong>de</strong> 2001 y 2004, se plantean estrategias<br />
para la consolidación <strong><strong>de</strong>l</strong> snpad<br />
y el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> reducción<br />
<strong>de</strong> la vulnerabilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sastres,<br />
respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, con la Ley 1523 <strong>de</strong><br />
2012, «se adopta la Política Nacional <strong>de</strong><br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se establece<br />
el Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo <strong>de</strong> Desastres – sngrd y se dictan<br />
otras disposiciones». En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>as, la ley <strong>de</strong>fine «Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>»,<br />
esclarece las responsabilida<strong>de</strong>s y principios,<br />
y <strong>de</strong>fine los miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd. De igual<br />
forma, establece los mecanismos <strong>de</strong> financiación<br />
y subraya la necesidad <strong>de</strong> diseñar<br />
herrami<strong>en</strong>tas para el análisis y evaluación<br />
<strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas, así como planes <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />
y planes <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial<br />
—<strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes jurisdicciones.<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Declaratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
sanitaria <strong>en</strong> Bogotá<br />
Según docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> países vecinos,<br />
con similares condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
que ya han atravesado por situaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre asociadas a terremotos<br />
(Morales–Soto 2007), contar con<br />
sistemas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria fortalecidos<br />
y con capacidad <strong>de</strong> respuesta es<br />
fundam<strong>en</strong>tal, puesto que permite evitar<br />
situaciones como las que se viv<strong>en</strong> cotidianam<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el sector salud <strong>de</strong> la ciudad<br />
<strong>de</strong> Bogotá. A manera <strong>de</strong> ilustración,<br />
la sobreocupación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />
urg<strong>en</strong>cias, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la red hospitalaria,<br />
es un factor que ha contribuido <strong>en</strong><br />
el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la vulnerabilidad <strong>de</strong> los<br />
ciudadanos ante cualquier situación <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia compleja.<br />
D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong><br />
el compon<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to se ha<br />
realizado un amplio diagnóstico sobre la<br />
problemática <strong><strong>de</strong>l</strong> sector sanitario <strong>de</strong> la<br />
ciudad <strong>de</strong> Bogotá, por parte <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
medios <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong>tes <strong>de</strong> control social<br />
e instituciones ci<strong>en</strong>tíficas. El docum<strong>en</strong>to<br />
ci<strong>en</strong>tífico sobre «Capacidad <strong>de</strong> respuesta<br />
hospitalaria distrital <strong>en</strong> Bogotá ante un<br />
ev<strong>en</strong>to con múltiples víctimas», elaborado<br />
por Rosas (2013), evid<strong>en</strong>cia que la ma-<br />
«Des<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud,<br />
la pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria es<br />
un ejercicio interesante <strong>en</strong> el cual por primera vez se<br />
afronta la problemática <strong>de</strong> la con<strong>gestión</strong> <strong>de</strong> los servicios<br />
<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias —dificulta<strong>de</strong>s que no solo afectan al<br />
Distrito Capital, sino todo el país, e incluso países <strong>de</strong><br />
otras latitu<strong>de</strong>s—, con miras a disminuir la vulnerabilidad<br />
social <strong>en</strong> el compon<strong>en</strong>te <strong>en</strong> salud asociado a la<br />
capacidad limitada <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> camas hospitalarias<br />
fr<strong>en</strong>te a una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre».<br />
» 61
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
yoría <strong>de</strong> las instituciones hospitalarias <strong>de</strong><br />
mayor nivel <strong>de</strong> complejidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
con niveles <strong>de</strong> ocupación superiores<br />
al 100%, sin m<strong>en</strong>cionar el déficit <strong>en</strong> planes<br />
hospitalarios y condiciones <strong>de</strong> reforzami<strong>en</strong>to<br />
estructural ante am<strong>en</strong>aza sísmica.<br />
Prosigui<strong>en</strong>do con el recorrido normativo,<br />
el 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2016 se establece<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Alcaldía Mayor <strong>de</strong> Bogotá el<br />
Decreto 063 por medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se <strong>de</strong>clara<br />
la emerg<strong>en</strong>cia distrital sanitaria <strong>en</strong> la capital,<br />
con el objetivo <strong>de</strong> «acoger medidas<br />
<strong>en</strong> procura <strong>de</strong> evitar o mitigar los posibles<br />
efectos que ocasione la sobreocupación<br />
<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> las Instituciones<br />
Prestadoras <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Distrito Capital» (ver gráfica).<br />
Para que la operación <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong><br />
los principios <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> sea<br />
exitosa fr<strong>en</strong>te al manejo <strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia<br />
distrital sanitaria <strong>en</strong> Bogotá, la administración<br />
<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
el cual se <strong>de</strong>fine como el proceso <strong>de</strong> la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> compuesto por la id<strong>en</strong>-<br />
62 »<br />
Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia.<br />
tificación <strong>de</strong> los respectivos esc<strong>en</strong>arios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, análisis, evaluación, monitoreo, seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes,<br />
y la comunicación para promover una<br />
mayor conci<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo que fom<strong>en</strong>ta<br />
la alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre (Congreso<br />
<strong>de</strong> la República, 2012, Art. 4).<br />
De ahí que el análisis y la evaluación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> conlleve a la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />
las causas y fu<strong>en</strong>tes <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, con la estimación<br />
<strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias y probabilidad<br />
<strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas (Congreso<br />
<strong>de</strong> la República, 2012, Art. 4). Por consigui<strong>en</strong>te,<br />
el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> análisis y evaluación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> constituye un paso fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, comparados con los criterios<br />
<strong>de</strong> seguridad establecidos <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción a realizar por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>cargado, a fin <strong>de</strong> alcanzar la reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y la preparación <strong>de</strong> respuesta y<br />
recuperación, objetivo primordial <strong><strong>de</strong>l</strong> Decreto<br />
063 <strong>de</strong> 2016.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, la administración distrital<br />
<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>to sobre la reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y el manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Esto<br />
será posible si se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los objetivos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo, <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> la recuperación y la reducción <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong> (numerales 20 y 21 <strong><strong>de</strong>l</strong> artículo 4, Ley<br />
1523 <strong>de</strong> 2012), para así id<strong>en</strong>tificar esc<strong>en</strong>arios<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y priorizar recursos <strong>de</strong>stinados al<br />
análisis y evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo, y a fom<strong>en</strong>tar<br />
la comunicación <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas,<br />
privadas y con la población; ello, con fines<br />
informativos que contribuyan a la percepción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> problema y a la toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />
y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a la puesta <strong>en</strong> marcha<br />
<strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el manejo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre.<br />
Conclusiones<br />
••<br />
En Colombia existe un <strong>de</strong>sarrollo<br />
normativo consi<strong>de</strong>rable que soporta el<br />
Sistema <strong>de</strong> Seguridad Social <strong>en</strong> Salud así<br />
como el Sistema <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo.<br />
••<br />
Como es posible observar a partir <strong>de</strong><br />
esta revisión, dado que tanto el Sistema <strong>de</strong><br />
Seguridad Social <strong>en</strong> Salud como el Sistema<br />
<strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Riesgo han gozado <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo<br />
complem<strong>en</strong>tario, se esperaría que<br />
su <strong>de</strong>sarrollo continuara g<strong>en</strong>erándose <strong>de</strong><br />
manera unida y complem<strong>en</strong>taria, con miras<br />
a disminuir la vulnerabilidad ante situaciones<br />
<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, emerg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sastre.<br />
••<br />
<strong>La</strong> actual <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
constituye un ejemplo sobre cómo se<br />
pued<strong>en</strong> integrar <strong>en</strong> la normativa las circunstancias<br />
que aum<strong>en</strong>tan la vulnerabilidad<br />
<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> lo sanitario, así como<br />
la sobreocupación hospitalaria, mediante<br />
la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />
reducción e incluso manejo.<br />
••<br />
Des<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud, la pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>claratoria<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria es un ejercicio<br />
interesante <strong>en</strong> el cual por primera vez se<br />
afronta la problemática <strong>de</strong> la con<strong>gestión</strong><br />
<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias —dificulta<strong>de</strong>s<br />
que no solo afectan al Distrito Capital,<br />
sino todo el país, e incluso países <strong>de</strong><br />
otras latitu<strong>de</strong>s—, con miras a disminuir la<br />
vulnerabilidad social <strong>en</strong> el compon<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> salud asociado a la capacidad limitada<br />
<strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> camas hospitalarias fr<strong>en</strong>te<br />
a una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República<br />
(2012). Ley 1523. Diario Oficial<br />
(48411). Bogotá.<br />
--<br />
Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />
(1984). Decreto 1547. Diario<br />
Oficial (36681). Bogotá.<br />
--<br />
Http://www.fedicaria.org/<br />
miembros/fedasturias/Aparta-<br />
do_7/CONCEPTOS_FUNDA-<br />
MENTALES_SALUD_HISTO-<br />
RIA_PONTE.pdf<br />
--<br />
Http://www.paho.org/disasters/in<strong>de</strong>x.php?Option=com_<br />
cont<strong>en</strong>t&view=article&id=963<br />
&Itemid=911&lang=es<br />
--<br />
Http://www.andi.com.co/<br />
seccatla/Docum<strong>en</strong>ts/Informacion%20<strong>de</strong>%20Interes/Docum<strong>en</strong>tos%20<br />
POMCA/Anexo%20<br />
B%20gu%C3%ada%20<br />
t%C3%a9cnica%20<br />
Resoluci%C3%b3n%20<br />
1907%20<strong>de</strong>%202013%20.pdf<br />
--<br />
Http://www.saberdonar.info/<br />
--<br />
Http://www.minsalud.gov.co/<br />
sites/rid/Lists/bibliotecadigital/<br />
RIDE/INEC/SSA/Articulo%201.<br />
pdf<br />
--<br />
Http://www.cepal.org/colombia/noticias/docum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>trabajo/4/42314/colombia_<br />
case_study.pdf<br />
--<br />
Http://www.who.int/topics/<br />
risk_factors/es/<br />
--<br />
Http://www.alcaldiabogota.<br />
gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />
jsp?I=12998<br />
--<br />
Http://www.eumed.net/<br />
libros-gratis/2008b/386/Anteced<strong>en</strong>tes%20<strong><strong>de</strong>l</strong>%20Sistema%20G<strong>en</strong>eral%20<strong>de</strong>%20Seguridad%20Social%20<strong>en</strong>%20<br />
Salud.htm<br />
--<br />
Http://www.uesp.gov.<br />
co/uaesp_jo/images/<br />
docum<strong>en</strong>tos/mesa/<br />
GESTION_DE_RESI-<br />
DUOS_BIOSANITARIOS_Y_<br />
A C C I O N E S _ D E _<br />
CONTROL_A_LAS_ACTIVI-<br />
DADES_DE_APROVECHA-<br />
MIENTO.pdf<br />
--<br />
Http://www.minsalud.gov.<br />
co/Normatividad/LEY%20<br />
0100%20DE%201993.pdf<br />
--<br />
Http://www.saludcolombia.<br />
com/actual/htmlnormas/<br />
Res412_00.htm<br />
--<br />
Http://www.alcaldiabogota.<br />
gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />
jsp?I=6945<br />
--<br />
Http://www.icbf.gov.co/cargues/avance/docs/<strong>de</strong>creto_1547_1984.htm<br />
--<br />
Http://www.dmsjuridica.<br />
com/CODIGOS/LEGISLA-<br />
CION/LEYES/L46%20DE%20<br />
1988..htm<br />
--<br />
Http://www.alcaldiabogota.<br />
gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />
jsp?I=47141<br />
--<br />
Http://www.minsalud.gov.co/<br />
Normatividad_Nuevo/Ley%20<br />
1751%20<strong>de</strong>%202015.pdf<br />
--<br />
Http://www.alcaldiabogota.<br />
gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />
jsp?I=33104<br />
--<br />
Http://www.medicinainterna.org.pe/revista/revista_20_3_2007/2.pdf<br />
--<br />
Http://www.alcaldiabogota.<br />
gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />
jsp?I=61117<br />
--<br />
Secretaría <strong>de</strong> Salud. Alcaldía<br />
Mayor <strong>de</strong> Bogotá. Plan Territorial<br />
<strong>de</strong> Salud Bogotá Distrito<br />
Capital 2012 – 2016, Bogotá<br />
D.C. Compon<strong>en</strong>te urg<strong>en</strong>cias,<br />
emerg<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>sastres. Bogotá,<br />
Colombia. Mayo <strong>de</strong> 2012.<br />
Recuperado <strong>de</strong>: http://www.<br />
saludcapital.gov.co/ctdlab/Anteced<strong>en</strong>tes%20Normativos/<br />
PLAN%20TERRITORIAL%20<br />
DE%20SALUD%20MAYO%20<br />
2012%2002.pdf<br />
--<br />
Http://www.alcaldiabogota.<br />
gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />
jsp?I=64896<br />
--<br />
Repository.urosario.edu.<br />
co/bitstream/handle/.../80070157-2015.pdf?...1<br />
--<br />
Http://www.saludy<strong>de</strong>sastres.<br />
info/in<strong>de</strong>x.php?Option=com<br />
t<strong>en</strong>t&view=article&id=319:3-<br />
gestion-<strong><strong>de</strong>l</strong>-<strong>riesgo</strong>-<strong>en</strong>-el-sector-alud&catid=124&Itemid=6<br />
27&lang=es<br />
Afectación causada por las MAP, las Muse y<br />
los AEI <strong>en</strong> Colombia<br />
José Octavio López Gallego 1<br />
Este artículo aborda la afectación<br />
causada por las minas<br />
antipersonal (map), las municiones<br />
sin explotar (Muse) y<br />
los artefactos explosivos improvisados<br />
(aei) <strong>en</strong> Colombia.<br />
Contempla, a<strong>de</strong>más, difer<strong>en</strong>tes<br />
tópicos <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong>scri-<br />
1 Médico cirujano <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong><br />
Antioquia, con especialización <strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
calidad y auditoria <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> la Universidad<br />
Cooperativa <strong>de</strong> Colombia, estudiante <strong>de</strong> último<br />
año <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo<br />
<strong>de</strong> la Universidad Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros<br />
Militares, Bogotá. Actualm<strong>en</strong>te vinculado a la<br />
Secretaría Distrital <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Bogotá como<br />
médico regulador <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro Regulador <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cias<br />
Emerg<strong>en</strong>cias y Desastres (CRUE). Correo<br />
lopez.joseoctavio@gmail.com<br />
bi<strong>en</strong>do el problema mundial,<br />
y <strong>en</strong> Colombia, las lesiones<br />
causadas <strong>en</strong> el organismo por<br />
la explosión, la afectación <strong>en</strong> la<br />
salud m<strong>en</strong>tal, así como los costos<br />
asociados al sector salud.<br />
Para ello se revisó la literatura<br />
exist<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te los<br />
artículos relacionados con la<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes víctimas<br />
<strong>de</strong> explosión <strong>de</strong> estas armas.<br />
¿Qué son las MAP, las<br />
Muse) y los AEI?<br />
Son armas difer<strong>en</strong>tes a las conv<strong>en</strong>cionales<br />
pues están construidas<br />
para explotar por con-<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 6 <strong>de</strong> septiembre) https://<strong>en</strong>.wikipedia.org/wiki/File:TM-46_AP-mine.JPEG<br />
«Colombia ocupa el tercer lugar <strong>en</strong> el mundo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Afganistán y Camboya, <strong>en</strong> el<br />
uso <strong>de</strong> MAP (Rappert 2012), lo cual ha g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> la población gran<strong>de</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />
a nivel social al increm<strong>en</strong>tar la <strong>de</strong>serción escolar <strong>en</strong> la población jov<strong>en</strong>, la pobreza y el<br />
<strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to forzado, o cambios <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s cotidianas <strong>de</strong>bido al temor que estos<br />
artefactos g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> la población (...)».<br />
» 63
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Obra <strong>de</strong> Fernando Molina Acosta. Tinta sobre papel. Cortesía <strong><strong>de</strong>l</strong> autor.<br />
tacto o pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas<br />
o animales. Estas minas son<br />
pequeñas, letales, y son elaboradas<br />
con el fin <strong>de</strong> matar o<br />
g<strong>en</strong>erar gran<strong>de</strong>s lesiones a los<br />
transeúntes, son <strong>de</strong> bajo costo,<br />
fáciles <strong>de</strong> construir y su actividad<br />
no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto<br />
armado al mant<strong>en</strong>er su peligro<br />
letal hasta que sean <strong>de</strong>sactivadas<br />
o removidas, según la <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong> la Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />
Ottawa (1997).<br />
64 »<br />
«<strong>La</strong>s personas víctimas <strong>de</strong> lesiones por MAP, Muse y AEI pres<strong>en</strong>tan una preval<strong>en</strong>cia elevada<br />
<strong>de</strong> trastornos psiquiátricos, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Galea (2006) y Sri <strong>La</strong>nka (2014), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />
aplicó una <strong>en</strong>cuesta epi<strong>de</strong>miológica sobre la población civil, luego <strong>de</strong> la guerra, <strong>en</strong> la que se<br />
<strong>de</strong>tectaron secuelas psicosociales <strong>en</strong> el 64% <strong>de</strong> la población (...)».<br />
A nivel mundial<br />
En los años 90 la Organización<br />
<strong>de</strong> Naciones Unidas (onu)<br />
anunció una crisis global <strong>de</strong><br />
minas terrestres, equiparable<br />
con algunas epi<strong>de</strong>mias por la<br />
cantidad <strong>de</strong> víctimas puesto<br />
que se estimó que había dispersas<br />
casi 120 millones <strong>de</strong> minas<br />
<strong>en</strong> 70 países. Esto sugería<br />
<strong>en</strong>tonces la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
mina por cada 50 personas <strong>en</strong><br />
el mundo (Fariña, 2001), así, según<br />
algunas estimaciones durante<br />
estos años, cada mes las<br />
minas terminaron con la vida<br />
<strong>de</strong> 800 personas e hirieron a<br />
1 200 alre<strong>de</strong>dor <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta.<br />
En Colombia<br />
En el país exist<strong>en</strong> 32 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos,<br />
<strong>de</strong> los cuales 31 ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> minas. <strong>La</strong> <strong>de</strong>sactivación<br />
<strong>de</strong> estas pued<strong>en</strong> ocasionar<br />
lesiones físicas y hasta<br />
la muerte <strong>de</strong> personas, consi<strong>de</strong>rando<br />
que por cada 5 000<br />
minas se g<strong>en</strong>era un muerto y<br />
dos heridos, con afectaciones<br />
físicas, psicológicas y sociales<br />
(Hernán<strong>de</strong>z, 2003).<br />
Colombia ocupa el tercer<br />
lugar <strong>en</strong> el mundo, <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> Afganistán y Camboya, <strong>en</strong><br />
el uso <strong>de</strong> map (Rappert 2012),<br />
lo cual ha g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> la población<br />
gran<strong>de</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />
a nivel social al increm<strong>en</strong>tar<br />
la <strong>de</strong>serción escolar <strong>en</strong> la población<br />
jov<strong>en</strong>, la pobreza y el<br />
<strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to forzado, o<br />
cambios <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s cotidianas<br />
<strong>de</strong>bido al temor que<br />
estos artefactos g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> la<br />
población; <strong>en</strong> otras palabras,<br />
alteran o impid<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />
normal <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>teras<br />
que ya ti<strong>en</strong><strong>en</strong> establecidos<br />
patrones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to.<br />
En total, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
registradas 11 440 víctimas, <strong>de</strong><br />
las cuales 9 182 eran personas<br />
heridas y 2 258 personas fallecidas.<br />
Durante el periodo <strong>de</strong><br />
1990 al 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016,<br />
3 418 personas afectadas fueron<br />
m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 18 años, 11 207<br />
<strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes con minas<br />
ocurrieron <strong>en</strong> zona rural <strong>de</strong><br />
las cuales 4 425 <strong>de</strong> las víctimas<br />
eran civiles, 379 miembros <strong>de</strong><br />
comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as —112<br />
<strong>de</strong> ellos fallecieron—, 41 pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />
a comunida<strong>de</strong>s<br />
afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes —con diez<br />
fallecidos— y 7 015 pert<strong>en</strong>ecían<br />
a la fuerza púbica. Durante<br />
este periodo se reportaron<br />
un total <strong>de</strong> 34 061 ev<strong>en</strong>tos con<br />
map y Muse; <strong>de</strong> estos, 6 695<br />
fueron accid<strong>en</strong>tes y 27 366 incid<strong>en</strong>tes.<br />
De acuerdo con los datos<br />
obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> la Dirección<br />
para la Acción Integral contra<br />
Minas Antipersonal (2016),<br />
cinco <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos conc<strong>en</strong>tran<br />
el 53% <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos por<br />
map y Muse. Antioquia es el<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con mayor número<br />
<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos con el 17% y<br />
le sigu<strong>en</strong> Meta (16%), Caquetá<br />
(9%), Arauca (6%) y Norte <strong>de</strong><br />
Santan<strong>de</strong>r (5%). Del mismo<br />
modo, los cinco <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />
con mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
incid<strong>en</strong>tes fueron Meta (17%),<br />
Antioquia (16%), Caquetá<br />
(9%), Arauca (7%) y Cauca<br />
(6%), mi<strong>en</strong>tras que los cinco<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con mayor frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes fueron<br />
Antioquia (24%), Meta (9%),<br />
Caquetá (9%), Nariño (8%) y<br />
Norte <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r (6%).<br />
<strong>La</strong> víctima <strong>de</strong> una explosión<br />
por map sufre alteraciones<br />
físicas que afectan también la<br />
parte psicológica, llevando a<br />
una posible <strong>de</strong>presión, falta<br />
<strong>de</strong> confianza, poca interacción<br />
con el otro, al aislami<strong>en</strong>to social<br />
y cambios <strong>en</strong> las funciones<br />
integradoras tales como el s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad, memoria,<br />
conci<strong>en</strong>cia, agresión, ansiedad,<br />
baja autoestima, estrés agudo<br />
y estrés postraumático, i<strong>de</strong>as<br />
<strong>de</strong> muerte e int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> suicidio,<br />
s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> minusvalía,<br />
lo que acompaña un estado <strong>de</strong><br />
pánico tanto a nivel individual<br />
como colectivo, tornándose<br />
un problema <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> público,<br />
como se relata <strong>en</strong> el estudio<br />
<strong>de</strong> caso <strong>de</strong> Cardona ( 2010).<br />
Al cumplir con el <strong>de</strong>sminado<br />
es posible que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
más heridos y muertos,<br />
si se consi<strong>de</strong>ra que por cada<br />
5 000 minas sembradas se g<strong>en</strong>era<br />
un muerto y dos heridos,<br />
como lo refer<strong>en</strong>cia Hernán<strong>de</strong>z<br />
(2003), por lo cual es necesario<br />
que el país se prepare.<br />
El problema se agrava con<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aei por parte<br />
<strong>de</strong> los grupos armados al<br />
marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> la ley al eliminar las<br />
piezas <strong>de</strong> metal, o minimizar<br />
el uso <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>en</strong> la fabricación<br />
<strong>de</strong> dichos elem<strong>en</strong>tos.<br />
Debido al bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />
metal o la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> partes<br />
metálicas, la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> las<br />
map se ve afectada por me-
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
dio <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>sores, que están<br />
basados <strong>en</strong> la <strong>de</strong>tección<br />
<strong>de</strong> metales, aum<strong>en</strong>tado así la<br />
posibilidad <strong>de</strong> sufrir daño y<br />
<strong>de</strong>mora <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sminado <strong>de</strong> los<br />
territorios (H<strong>en</strong>drickx, Molina,<br />
Díaz, Grasmueck, Mor<strong>en</strong>o &<br />
Hernán<strong>de</strong>z, 2008).<br />
Estudios realizados<br />
sobre afectaciones<br />
físicas y psicológicas<br />
causadas por MAP, Muse<br />
y AEI<br />
En el Hospital Universitario<br />
<strong>de</strong> Neiva se estudiaron 41 paci<strong>en</strong>tes<br />
que ingresaron a la<br />
institución afectados por la explosión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> dispositivo, análisis<br />
efectuado por Astaiza & Cal<strong>de</strong>ron<br />
(2009), qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>contraron<br />
que el 76% pres<strong>en</strong>taban<br />
lesión <strong>de</strong> miembros inferiores.<br />
Todos los lesionados recibieron<br />
manejo médico quirúrgico<br />
con amputación <strong>de</strong> la extremidad<br />
lesionada. Los niveles<br />
<strong>de</strong> amputación efectuados<br />
con mayor frecu<strong>en</strong>cia fueron<br />
a nivel <strong><strong>de</strong>l</strong> pie (40%) y a nivel<br />
supracondíleo (30%).<br />
<strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> los afectados<br />
por map y Muse son hombres<br />
jóv<strong>en</strong>es militares, cuyos<br />
miembros inferiores son los<br />
más afectados, la explosión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
dispositivo produjo <strong>de</strong> una a<br />
tres lesiones. El 90% <strong>de</strong> las personas<br />
sufrieron solo una lesión;<br />
dos tercios <strong>de</strong> los lesionados<br />
amputados iniciaron el proceso<br />
<strong>de</strong> rehabilitación. A estos,<br />
igualm<strong>en</strong>te, se les hizo la adaptación<br />
<strong>de</strong> una prótesis.<br />
Por otro lado, <strong>en</strong> el Hospital<br />
Militar se realizó un estudio<br />
<strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes heridos<br />
por trauma, valorados por<br />
el Servicio <strong>de</strong> Cirugía G<strong>en</strong>eral,<br />
durante el periodo 2003 –<br />
2012 (Quintero, Falla & Aguirre<br />
2013). En el estudio se incluyeron<br />
2 417 paci<strong>en</strong>tes, con edad<br />
promedio 25,04 años (+/-<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 6 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/la-cirug%C3%ADa-cir(...)<br />
«(...) una persona con heridas producidas por una mina permanece hospitalizada un<br />
promedio <strong>de</strong> 32 días, lo que equivale a 1,78 veces más días <strong>de</strong> los requeridos para un herido<br />
por arma <strong>de</strong> fuego. Así mismo, este tipo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te requiere un promedio <strong>de</strong> cuatro<br />
interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas y 320 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sangre, lo cual eleva el gasto <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> estas<br />
at<strong>en</strong>ciones».<br />
6,34), todos <strong><strong>de</strong>l</strong> género masculino<br />
y pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su<br />
totalidad a las fuerzas militares,<br />
si<strong>en</strong>do los más lesionados<br />
soldados (66,6%), suboficiales<br />
(35%) y oficiales (0,4%).<br />
El mecanismo <strong>de</strong> lesión<br />
más frecu<strong>en</strong>te fue la herida<br />
por proyectil <strong>de</strong> arma <strong>de</strong> fuego<br />
<strong>en</strong> el 41,5% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes,<br />
seguido por trauma por explosión<br />
<strong>en</strong> 32,1% y minas 22,2%. El<br />
sitio anatómico más lesionado<br />
fue a nivel <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema osteomuscular<br />
con 38,8%, al que le<br />
siguieron afectaciones <strong>en</strong> los<br />
tejidos blandos (37,7%), abdom<strong>en</strong><br />
(16,3%) y tracto respiratorio<br />
(14,5%).<br />
Del total <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes,<br />
el 26,9% requirieron manejo<br />
quirúrgico fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> Hospital<br />
Militar, mi<strong>en</strong>tras que el 84% requirieron<br />
manejo quirúrgico al<br />
interior <strong>de</strong> la institución incluyéndose<br />
<strong>en</strong> este la cirugía por<br />
primera vez y las reinterv<strong>en</strong>ciones.<br />
<strong>La</strong> cirugía más común<br />
fue la laparotomía exploratoria<br />
con un 58%, seguida por toracotomía<br />
con 01%. De estos<br />
paci<strong>en</strong>tes 17% requirieron manejo<br />
<strong>en</strong> Unidad <strong>de</strong> Cuidados<br />
Int<strong>en</strong>sivos y fallecieron el 26%<br />
secundario a complicaciones<br />
y severidad <strong><strong>de</strong>l</strong> trauma. <strong>La</strong> secuela<br />
más común fueron locomotoras<br />
con 3%, seguidas<br />
por las estéticas con 9%, las<br />
gastrointestinales con 48% y<br />
m<strong>en</strong>tales con 40%.<br />
El Hospital Regional San<br />
Félix ubicado <strong>en</strong> la Dorada,<br />
Caldas, realizó un estudio sobre<br />
trauma por map tomando<br />
como muestra 11 paci<strong>en</strong>tes que<br />
fueron at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />
médico, con eda<strong>de</strong>s promedio<br />
<strong>de</strong> 25 años, -+/- 5. El miembro<br />
inferior izquierdo fue el principal<br />
afectado <strong>en</strong> un 45%, seguido<br />
<strong>de</strong> miembro inferior <strong>de</strong>recho<br />
con el 36%; solam<strong>en</strong>te una<br />
persona pres<strong>en</strong>tó compromiso<br />
<strong>de</strong> ambas extremida<strong>de</strong>s lo<br />
que equivale al 19%. El 100% <strong>de</strong><br />
los paci<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>taron choque<br />
al ingreso, tres (27%) con<br />
complicaciones mayores y cinco<br />
(45%) con complicaciones<br />
m<strong>en</strong>ores. No se pres<strong>en</strong>taron<br />
fallecidos <strong>en</strong> el estudio. El estudio<br />
fue realizado por Pu<strong>en</strong>tes<br />
(2007), con diez horas <strong>de</strong> evolución<br />
al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ingresar<br />
a la institución.<br />
En relación a la mortalidad<br />
hospitalaria, Restrepo<br />
(2010) plantea <strong>en</strong> el estudio<br />
que fue similar a la reportada<br />
<strong>en</strong> otros trabajos publicados,<br />
a saber: 3,8% y 7% <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />
proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conflictos<br />
armados <strong>de</strong> Afganistán, Camboya<br />
y Sudán. En cuanto a la<br />
afectación <strong>de</strong> la salud m<strong>en</strong>tal,<br />
la Organización Mundial <strong>de</strong><br />
la Salud (oms) calcula que el<br />
10% <strong>de</strong> las personas que viv<strong>en</strong><br />
experi<strong>en</strong>cias traumáticas suel<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>er graves problemas <strong>de</strong><br />
salud m<strong>en</strong>tal como <strong>de</strong>presión<br />
y estrés postraumático, mi<strong>en</strong>tras<br />
que el otro 10% pa<strong>de</strong>ce <strong>de</strong><br />
comportami<strong>en</strong>tos que dificultarán<br />
su capacidad para vivir<br />
con normalidad (oms/Organización<br />
Panamericana <strong>de</strong> la Salud<br />
– ops, Acción concertada<br />
minas, 1998).<br />
<strong>La</strong>s personas víctimas <strong>de</strong><br />
lesiones por map, Muse y aei<br />
pres<strong>en</strong>tan una preval<strong>en</strong>cia<br />
elevada <strong>de</strong> trastornos psiquiátricos,<br />
como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Galea<br />
(2006) y Sri <strong>La</strong>nka (2014), <strong>en</strong><br />
don<strong>de</strong> se aplicó una <strong>en</strong>cuesta<br />
epi<strong>de</strong>miológica sobre la<br />
población civil, luego <strong>de</strong> la<br />
guerra, <strong>en</strong> la que se <strong>de</strong>tectaron<br />
secuelas psicosociales <strong>en</strong><br />
el 64% <strong>de</strong> la población tales<br />
como somatización (41%),<br />
trastorno <strong>de</strong> estrés postraumático<br />
(27%), trastorno <strong>de</strong><br />
ansiedad (26%), <strong>de</strong>presión<br />
mayor (25%), alcoholismo y<br />
problemas relacionados con<br />
sustancias (15%) y discapacidad<br />
funcional (18%).<br />
Murthy (2006), <strong>en</strong> su revisión<br />
<strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> las investigaciones<br />
<strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> la guerra sobre la salud<br />
m<strong>en</strong>tal, observó que existe<br />
una correlación directa <strong>en</strong>tre<br />
la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la situación<br />
traumática y la gravedad <strong>de</strong><br />
los problemas psicológicos,<br />
<strong>de</strong>terminando que a mayor<br />
exposición más int<strong>en</strong>sos son<br />
los síntomas, y alertando <strong>de</strong> la<br />
transmisión interg<strong>en</strong>eracional<br />
<strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> los traumas<br />
psicológicos, <strong>de</strong> la población<br />
tanto civil como militar, <strong>de</strong><br />
las víctimas <strong>de</strong> lesiones físicas<br />
y psicológicas causadas por<br />
map.<br />
» 65
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Respecto al tiempo <strong>de</strong> llegada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
paci<strong>en</strong>te a la institución cercana al sitio<br />
<strong>de</strong> la explosión, se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> el Monitor<br />
<strong>de</strong> Minas Terrestres (sitio oficial <strong>de</strong><br />
<strong>La</strong>ndmine Monitor Core Group, citado<br />
por Restrepo, 2010), que se requería <strong>de</strong><br />
un tiempo promedio <strong>de</strong> 12 horas para<br />
que los sobrevivi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> map llegaran a<br />
un hospital regional <strong>en</strong> Colombia. El mismo<br />
tiempo promedio fue <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong><br />
su estudio, y se relaciona con dificulta<strong>de</strong>s<br />
para el rescate y transporte <strong>de</strong> los lesionados<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sitio <strong><strong>de</strong>l</strong> ev<strong>en</strong>to hasta el<br />
hospital.<br />
Medina (2009) resalta la relevancia<br />
<strong>de</strong> brindar at<strong>en</strong>ción al problema <strong>de</strong> las<br />
minas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos,<br />
c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> la Acción Integral contra Minas<br />
para garantizar el <strong>de</strong>sarrollo humano<br />
<strong>de</strong> los sobrevivi<strong>en</strong>tes y las comunida<strong>de</strong>s<br />
afectadas por dichos artefactos.<br />
Toda esta situación planteada g<strong>en</strong>era<br />
cambios <strong>en</strong> el personal sanitario,<br />
tanto asist<strong>en</strong>cial como administrativo,<br />
modificando sus activida<strong>de</strong>s —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
planeación al t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta comportami<strong>en</strong>tos<br />
seguros para el <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to,<br />
<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> visitar sitios, la organización <strong>de</strong><br />
horarios <strong>de</strong> acuerdo con la dinámica <strong>de</strong><br />
la comunidad y el conflicto armado (García,<br />
2014)—, lo cual afecta la prestación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> servicio <strong>de</strong> salud extramural.<br />
66 »<br />
Impacto económico<br />
Valles (2000) consi<strong>de</strong>ra que si se abandonara<br />
por completo el empleo <strong>de</strong> estos<br />
artefactos, para eliminar este flagelo sería<br />
necesario emplear cerca <strong>de</strong> 1 000 años y<br />
us$33 billones. Según estudios realizados<br />
por Restrepo (2010) sobre el perfil clínico<br />
y microbiológico <strong>de</strong> las lesiones por map,<br />
se reportan como principales gérm<strong>en</strong>es<br />
contaminantes <strong>de</strong> las lesiones «a Pseudomonas<br />
aeruginosa, Escherichia coli,<br />
Enterococcus faecalis Staphylococcus<br />
Aureus, <strong>en</strong>tre otros, […que] requirieron<br />
<strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> varios antibióticos»<br />
(Suarez, 2008).<br />
En un estudio <strong>de</strong> la flora bacteria <strong>en</strong><br />
paci<strong>en</strong>tes con heridas por map at<strong>en</strong>didos<br />
<strong>en</strong> el Hospital Militar C<strong>en</strong>tral, se <strong>en</strong>contró<br />
que <strong>en</strong> el 60 % <strong>de</strong> las lesiones por minas<br />
predominaban estas especies, fr<strong>en</strong>te<br />
a lo cual se recom<strong>en</strong>dó la combinación<br />
<strong>de</strong> antibióticos <strong>de</strong> primera, segunda y,<br />
con mucha frecu<strong>en</strong>cia, medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
tercera g<strong>en</strong>eración. Esta situación resulta<br />
<strong>de</strong> la contaminación <strong>de</strong> dichas armas con<br />
material fecal humano y/o animal, lo que<br />
aum<strong>en</strong>ta la letalidad <strong>de</strong> estas armas y g<strong>en</strong>era<br />
mayor contaminación <strong>en</strong> las heridas,<br />
y alta severidad <strong>en</strong> las infecciones. Como<br />
resultado, los costos <strong><strong>de</strong>l</strong> tratami<strong>en</strong>to se<br />
increm<strong>en</strong>tan.<br />
Sobre este último punto, <strong>La</strong>huerta<br />
(2003) hace una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> costos<br />
directos e indirectos relacionados con la<br />
at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> víctimas por map, Muse y<br />
aei estimando que una persona con heridas<br />
producidas por una mina permanece<br />
hospitalizada un promedio <strong>de</strong> 32 días, lo<br />
que equivale a 1,78 veces más días <strong>de</strong> los<br />
requeridos para un herido por arma <strong>de</strong><br />
fuego. Así mismo, este tipo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te<br />
requiere un promedio <strong>de</strong> cuatro interv<strong>en</strong>ciones<br />
quirúrgicas y 320 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
sangre, lo cual eleva el gasto <strong>en</strong> salud <strong>de</strong><br />
estas at<strong>en</strong>ciones.<br />
Conclusiones<br />
••<br />
Los estudios muestran que la mayoría<br />
<strong>de</strong> las personas afectadas son personas<br />
jóv<strong>en</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> género masculino, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong> su mayoría <strong>de</strong> zonas rurales.<br />
<strong>La</strong>s principales lesiones son a nivel <strong>de</strong><br />
miembros inferiores.<br />
••<br />
Según registros <strong>de</strong> la Vicepresid<strong>en</strong>cia<br />
el mayor número <strong>de</strong> afectados son<br />
miembros <strong>de</strong> la fuerza pública.<br />
••<br />
Los tiempos <strong>de</strong> ingreso a los hospitales<br />
regionales están <strong>en</strong> promedio <strong>de</strong> 12 horas.<br />
••<br />
<strong>La</strong> afectación no es solo <strong>en</strong> la salud<br />
orgánica sino m<strong>en</strong>tal causando <strong>en</strong> su mayoría<br />
un gran <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong><br />
vida y gran impacto socioeconómico.<br />
••<br />
Murthy (2006) alerta sobre la transmisión<br />
interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> los efectos<br />
<strong>de</strong> los traumas psicológicos <strong>de</strong> las víctimas<br />
<strong>de</strong> lesiones físicas y psicológicas causadas<br />
por map, sean estos civiles o militares,<br />
situación que requiere <strong>de</strong> la at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> todas las autorida<strong>de</strong>s y organizaciones<br />
ci<strong>en</strong>tíficas <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir la transmisión<br />
<strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>eraciones.<br />
••<br />
Existe gran interés por la comunidad<br />
ci<strong>en</strong>tífica sobre el tema, <strong>en</strong>contrándose<br />
un volum<strong>en</strong> importante <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes perspectivas.<br />
••<br />
Los cambios <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> la fabricación<br />
<strong>de</strong> aei requier<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> nuevas tecnologías que busqu<strong>en</strong> la<br />
m<strong>en</strong>or afectación tanto para la población<br />
civil como para el personal <strong>en</strong>cargado<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sminado tanto militar como<br />
humanitario.<br />
Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />
--<br />
Astaiza A., G.M. y Cal<strong>de</strong>rón R., V.A. (2014).<br />
Estudio lesiones por minas antipersona y<br />
munición sin explotar, Hospital Universitario<br />
<strong>de</strong> Neiva, 2005-2009.<br />
--<br />
Comité Internacional <strong>de</strong> la Cruz Roja<br />
(2003). Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Ottawa 1997, recuperado<br />
<strong>de</strong> https://www.icrc.org/spa/<br />
assets/files/other/1997_minas.pdf.<br />
--<br />
Consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la guerra sobre la salud<br />
m<strong>en</strong>tal: revista <strong>de</strong> la Asociación Mundial<br />
<strong>de</strong> Siquiatría, WPS. World Psychiatry, Galea<br />
(2006) y Sri <strong>La</strong>nka (2014) 2006.<br />
--<br />
Dirección para la Acción Integral contra<br />
Minas Antipersonal. www.accioncontraminas.gov.co.<br />
--<br />
Fariña, F. (2001). Campaña chil<strong>en</strong>a contra.<br />
Santiago <strong>de</strong> Chile: Instituto <strong>de</strong> ecología<br />
política.<br />
--<br />
García B., J.C, (2014). Efectos <strong>en</strong> los servicios<br />
<strong>de</strong> salud y educación <strong>de</strong> dos municipios<br />
<strong>de</strong> Antioquia g<strong>en</strong>erados por los territorios<br />
contaminados con minas antipersonales<br />
<strong>en</strong> el año 2013. Hablan sus protagonistas.<br />
Tesis <strong>de</strong> grado Maestría <strong>de</strong> Salud Pública,<br />
Universidad <strong>de</strong> Antioquia<br />
--<br />
H<strong>en</strong>drickx, J. M. H.; Molina, A.; Diaz, D.;<br />
Grasmueck M.; Mor<strong>en</strong>o, H.A.; Hernán<strong>de</strong>z,<br />
R. D. (2008). Humanitaria IED Clearance<br />
In Colombia Humanitaria .Consultado <strong>en</strong><br />
http://proceedings.spiedigitallibrary.org/<br />
proceeding.aspx?articleid=835447<br />
--<br />
Hernán<strong>de</strong>z, G. (2003). Minas antipersonales<br />
(M.A) <strong>en</strong> Colombia. Costo físico y<br />
emocional. En Revista Umbral Ci<strong>en</strong>tífico. 2.<br />
Universidad Manuela Beltrán, Bogotá, Colombia.<br />
--<br />
<strong>La</strong>huerta, Y. (2003). Impactos económicos<br />
g<strong>en</strong>erados por el uso <strong>de</strong> minas antipersonal<br />
<strong>en</strong> Colombia. Departam<strong>en</strong>to Nacional<br />
<strong>de</strong> Planeación, Dirección <strong>de</strong> Estudios Económicos.<br />
Consultado <strong>en</strong> https://colaboracion.dnp.gov.co/CDT/Estudios%20Econmicos/235.pdf<br />
--<br />
Medina, C. (2009). Marco normativo nacional<br />
<strong>de</strong> la at<strong>en</strong>ción a las víctimas <strong>de</strong> mi-
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
nas: el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />
y difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el PAICMA.<br />
Pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Power Point.<br />
Seminario Internacional <strong>de</strong><br />
Asist<strong>en</strong>cia a Víctimas <strong>de</strong> Minas.<br />
Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, Colombia.<br />
--<br />
Murthy, R. y <strong>La</strong>kshminaryana<br />
R. (2006). Forum - Consecu<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> la Guerra sobre la salud<br />
m<strong>en</strong>tal. En World Psychiatry.<br />
Revista oficial <strong>de</strong> la Asociación<br />
Mundial <strong>en</strong> Psiquiatría<br />
(WPA). 4 (1): 25-30. Consultado<br />
<strong>en</strong> http://www.wpanet.org/<br />
uploads/Publications/WPA_<br />
Journals/World_Psychiatry/<br />
Past_Issues/Spanish/wpa-04-<br />
2006-spa.pdf.<br />
--<br />
OMS-OPS. Acción concertada<br />
minas 1998. Recuperado<br />
<strong>de</strong> WWW.pps.who.int/gb/archive/pdf_files/EB101/pdfspa/<br />
spar23.pdf.<br />
--<br />
Prieto, L. y Cardona, J. (2010)<br />
Mina antipersonal: modificando<br />
la id<strong>en</strong>tidad social, un<br />
estudio <strong>de</strong> caso. Universidad<br />
<strong>de</strong> San Bu<strong>en</strong>av<strong>en</strong>tura Cali, Facultad<br />
<strong>de</strong> Psicológica. Santiago<br />
<strong>de</strong> Cali.<br />
--<br />
Pu<strong>en</strong>tes, F. (2007). Trauma por<br />
minas antipersonas <strong>en</strong> Hospital<br />
Regional <strong>en</strong> Colombia,<br />
pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> casos, Universidad<br />
<strong>de</strong> Manizales. Consultado<br />
<strong>en</strong> http://www.umanizales.<br />
edu.co/publicaciones/campos/medicina/archivos_medicina/html/publicaciones/<br />
edicion_15/8_trauma_minas_<br />
antipersona.pdf<br />
--<br />
Quintero G., A. A.; Falla Q.,<br />
A. R. y Aguirre B., G. A. (2013).<br />
Análisis <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes<br />
heridos por trauma militar,<br />
valorados por el servicio<br />
<strong>de</strong> cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> el Hospital<br />
Militar C<strong>en</strong>tral, periodo<br />
2003 – 2012. Universidad Militar<br />
Nueva Granada, Facultad<br />
<strong>de</strong> Medicina, Trabajo <strong>de</strong> grado<br />
programa <strong>de</strong> Cirugía G<strong>en</strong>eral.<br />
--<br />
Rappert, B.; Moyes, R. y <strong>La</strong>ng, L.<br />
(2012). The case for addressing<br />
explosive weapons: conflict,<br />
viol<strong>en</strong>ce and Health. Sci<strong>en</strong>ce<br />
Direct, social sci<strong>en</strong>ce and medicine.<br />
75:2047-2054<br />
--<br />
Restrepo A. y López J. (2010).<br />
Perfil clínico y microbiológico<br />
<strong>de</strong> las lesiones por minas antipersonal<br />
<strong>en</strong> el Hospital Pablo<br />
Tobón Uribe, Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, 2003-<br />
2005. <strong>La</strong>boratorio <strong>de</strong> Microbiología,<br />
Hospital Pablo Tobón<br />
Uribe, Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, Colombia. En<br />
Revista Biomédica. 30:338-44.<br />
--<br />
Suárez, F.; Satizábal, C.; Cal<strong>de</strong>rón,<br />
O.; Ramírez, V.; García, A.<br />
y Náquira, L. (2008). Flora bacteriana<br />
<strong>en</strong> heridas <strong>de</strong> guerra.<br />
Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos años <strong>en</strong> el<br />
Hospital Militar C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Bogotá.<br />
Servicio <strong>de</strong> Ortopedia y<br />
Traumatología, Programa <strong>de</strong><br />
Cirugía <strong>de</strong> Mano, y Miembro<br />
Superior, Universidad Militar<br />
Nueva Granada, Bogotá, Colombia.<br />
En Revista med, 16 (1):<br />
127-133.<br />
--<br />
The Halo Trust, Sri <strong>La</strong>nka, 2014<br />
--<br />
Vicepresid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />
(s. f.). Programa<br />
Presid<strong>en</strong>cial para la Acción<br />
Integral contra Minas Antipersonal,<br />
consultado 23 <strong>de</strong><br />
junio <strong>de</strong> 2016. Recuperado <strong>de</strong><br />
Valles, J. (2000). Desarrollos<br />
reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la cuestión <strong>de</strong> las<br />
minas antipersonales: ¿el final<br />
<strong>de</strong> un largo proceso? En Dereito.<br />
Vol. 9.<br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aplicado a las personas<br />
con discapacida<strong>de</strong>s<br />
Marl<strong>en</strong>y <strong><strong>de</strong>l</strong> Carm<strong>en</strong> Novoa<br />
Vargas 1<br />
Para empezar a hablar <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aplicado<br />
a personas <strong>en</strong> condición <strong>de</strong><br />
discapacidad, primero es necesario<br />
familiarizarnos con los<br />
términos a<strong>de</strong>cuados con los<br />
que <strong>de</strong>be reconocerse a esta<br />
población y que están inmersos<br />
<strong>en</strong> la Ley 1618 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2013. <strong>La</strong>s<br />
personas con discapacidad<br />
no pued<strong>en</strong> seguir si<strong>en</strong>do vis-<br />
Cortesía Oficina <strong>de</strong> Pr<strong>en</strong>sa PGN<br />
tas como objeto <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
social, sino como sujetos con<br />
<strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres que necesitan<br />
ser incluidos y at<strong>en</strong>didos<br />
<strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones<br />
como los <strong>de</strong>más ciudadanos,<br />
y reconocer, finalm<strong>en</strong>te, su capacidad,<br />
valor y el aporte que<br />
le brindan a la sociedad <strong>en</strong> medio<br />
<strong>de</strong> su diversidad.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, la Ley 1618<br />
<strong>de</strong> 2013, y otros docum<strong>en</strong>tos,<br />
<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> algunos conceptos relacionados<br />
con la discapacidad:<br />
1 Administradora <strong>de</strong> empresas, Universidad<br />
<strong>de</strong> la Amazonía. Especialista <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />
empresarial, Politécnico Gran Colombiano.<br />
Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> la Amazonía y la<br />
Corporación Universitaria <strong>de</strong> Educación Superior<br />
(Cun). Funcionaria <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Social<br />
Integral y Grupo <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> la Seguridad y<br />
Salud <strong>en</strong> el Trabajo. Formador <strong>de</strong> Formadores <strong>de</strong><br />
la Estrategia Cultura <strong>de</strong> la Legalidad e Integridad<br />
para Colombia (CLIC). Correo mnovoa@procuraduria.gov.co<br />
«<strong>La</strong>s personas con discapacidad no pued<strong>en</strong> seguir si<strong>en</strong>do vistas como objeto <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
social, sino como sujetos con <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres que necesitan ser incluidos y at<strong>en</strong>didos<br />
<strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones como los <strong>de</strong>más ciudadanos». En la imag<strong>en</strong> Luis Emilio Novoa<br />
Gutiérrez (2015, 8 <strong>de</strong> marzo).<br />
Inclusión social: Es un<br />
proceso que asegura que todas<br />
las personas t<strong>en</strong>gan las<br />
mismas oportunida<strong>de</strong>s, y la<br />
posibilidad real y efectiva <strong>de</strong><br />
acce<strong>de</strong>r, participar, relacionarse<br />
y disfrutar <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong>, servicio<br />
o ambi<strong>en</strong>te, junto con los <strong>de</strong>-<br />
» 67
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
68 »<br />
más ciudadanos, sin ninguna<br />
limitación o restricción por<br />
motivo <strong>de</strong> discapacidad, mediante<br />
acciones concretas que<br />
ayud<strong>en</strong> a mejorar la claridad<br />
<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas con<br />
discapacidad (Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
la República, 2013, Art. 2).<br />
Personas con y/o <strong>en</strong><br />
situación <strong>de</strong> discapacidad:<br />
Aquellas personas que t<strong>en</strong>gan<br />
<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias físicas, m<strong>en</strong>tales,<br />
intelectuales o s<strong>en</strong>soriales a<br />
mediano y largo plazo que, al<br />
interactuar con diversas barreras<br />
incluy<strong>en</strong>do las actitudinales,<br />
puedan impedir su participación<br />
pl<strong>en</strong>a y efectiva <strong>en</strong> la<br />
sociedad, <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones<br />
con las <strong>de</strong>más (Ministerio<br />
<strong>de</strong> Transporte, 2015, p. 5)<br />
Discapacidad física (df):<br />
Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como la disminución<br />
o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las funciones<br />
motoras o físicas que afectan el<br />
<strong>de</strong>sempeño diario <strong>de</strong> las personas.<br />
<strong>La</strong> más común es la que<br />
implica reducción <strong>de</strong> la movilidad<br />
<strong>en</strong>tre ellas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
las personas cuya discapacidad<br />
es perman<strong>en</strong>te o ti<strong>en</strong>e probabilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar y son<br />
las que utilizan silla <strong>de</strong> ruedas<br />
(sr), caminadores, muletas,<br />
bastones u otras tecnologías<br />
para <strong>de</strong>splazarse. Por otro lado,<br />
están las que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> discapacida<strong>de</strong>s<br />
temporales es <strong>de</strong>cir que<br />
su estado funcional ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />
mejorar, por ejemplo las personas<br />
<strong>en</strong>yesadas o las mujeres<br />
gestantes (Universidad Nacional<br />
<strong>de</strong> Colombia, 2011, pág. 14)<br />
Discapacidad s<strong>en</strong>sorial<br />
(ds): Es aquella que afecta los<br />
s<strong>en</strong>tidos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la categoría<br />
<strong>de</strong> la ds, <strong>en</strong>contramos la visual,<br />
la auditiva y otros tipos <strong>de</strong> discapacida<strong>de</strong>s<br />
relacionadas con<br />
disminución <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> olfato, el gusto o el tacto.<br />
También se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar<br />
discapacida<strong>de</strong>s s<strong>en</strong>soriales combinadas<br />
como es el caso <strong>de</strong> la<br />
sordo-ceguera <strong>en</strong> la cual tanto el<br />
sistema auditivo como el visual<br />
están comprometidos. (Ibíd.)<br />
Discapacidad cognitiva/<br />
intelectual (dc/i): Es aquella<br />
<strong>en</strong> la que se pres<strong>en</strong>tan dificulta<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong><br />
relación con el <strong>en</strong>torno, <strong>en</strong> la<br />
comunicación y <strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión.<br />
Se dan dificulta<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> diversas áreas como por<br />
ejemplo para categorizar, conceptualizar,<br />
formular o resolver<br />
problemas. Pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
problema para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r o<br />
procesar los sistemas <strong>de</strong> señalización<br />
<strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>tornos.<br />
El nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión es m<strong>en</strong>or<br />
que el esperado para una<br />
persona <strong>de</strong> esa edad (Ibíd.)<br />
Discapacidad M<strong>en</strong>tal<br />
(dm): Es aquella <strong>en</strong> la que se<br />
pres<strong>en</strong>tan trastornos <strong>en</strong> el<br />
comportami<strong>en</strong>to adaptativo.<br />
Por tanto, pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>terioro<br />
<strong>en</strong> la capacidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>cajar<br />
<strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong><br />
la sociedad, la familia y/o los<br />
grupos organizados. Se pued<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>contrar situaciones <strong>de</strong><br />
diversa índole <strong>en</strong> las cuales se<br />
pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar crisis tales<br />
como <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> pánico,<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>presión, etc. (Ibíd.)<br />
En el cuadro están las expresiones<br />
correctas y las incorrectas<br />
para referirnos a una<br />
persona <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad<br />
<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
una at<strong>en</strong>ción o evacuación.<br />
Recom<strong>en</strong>daciones para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r personas <strong>en</strong><br />
<strong>riesgo</strong><br />
Uno <strong>de</strong> los objetos principales<br />
<strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> protocolos<br />
para la evacuación <strong>de</strong> personas<br />
con discapacidad es conocer las<br />
limitaciones <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes internos<br />
y externos <strong>de</strong> nuestra institución,<br />
para at<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos o asistirlos<br />
<strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes emerg<strong>en</strong>cias<br />
que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to.<br />
Estas son algunas <strong>de</strong> las<br />
Expresión incorrecta<br />
Expresión correcta<br />
- Discapacitado + Persona con discapacidad<br />
- Defecto <strong>de</strong><br />
nacimi<strong>en</strong>to<br />
- Deforme<br />
- Enano<br />
+ Discapacidad congénita<br />
+ Persona con discapacidad<br />
congénita<br />
+ Persona <strong>de</strong> talla baja<br />
+ Persona con acondroplasia<br />
- (el) ciego + Persona ciega<br />
- (el) invid<strong>en</strong>te + Persona con discapacidad visual<br />
- Semovi<strong>en</strong>te + Persona con baja visión<br />
- (el) sordo + Persona sorda<br />
- Sordomudo + Persona con discapacidad auditiva<br />
- Hipoacúsico<br />
- Inválido -<br />
minusválido – tullido<br />
- lisiado - paralítico<br />
- Confinado a una silla<br />
<strong>de</strong> ruedas<br />
+ Personas hipoacusia, baja audición,<br />
estas personas no son sordas, pued<strong>en</strong><br />
comp<strong>en</strong>sar su pérdida auditiva<br />
con un sistema o mecanismo <strong>de</strong><br />
amplificación.<br />
+ Persona con limitación auditiva<br />
+ Persona con discapacidad física<br />
+ Persona usuaria <strong>de</strong> silla <strong>de</strong> ruedas<br />
- Mutilado + Persona con amputación<br />
- Cojo + Persona con movilidad reducida<br />
- Mudo + Persona que no habla <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />
oral<br />
- Retardado m<strong>en</strong>tal<br />
- <strong>en</strong>fermo m<strong>en</strong>tal<br />
- boba - tonto -<br />
mongólico<br />
+ Persona con discapacidad<br />
intelectual o cognitiva.<br />
- Neurótico + Persona con neurosis<br />
- Esquizofrénico + Persona con esquizofr<strong>en</strong>ia<br />
- Epiléptico + Persona con epilepsia<br />
- Víctima <strong>de</strong>…<br />
- Aquejado por…<br />
Pa<strong>de</strong>ce <strong>de</strong> …<br />
Sufre <strong>de</strong>…<br />
+ Persona que experim<strong>en</strong>to o que<br />
ti<strong>en</strong>e….<br />
+ Persona <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> ….<br />
+ Persona que ti<strong>en</strong>e…<br />
Fu<strong>en</strong>te: Tomado <strong>de</strong> Fundación Saldarriaga Concha, 2012, citado <strong>en</strong> Ministerio <strong>de</strong> Transporte, 2015,<br />
PP. 2-3.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
recom<strong>en</strong>daciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para la at<strong>en</strong>ción<br />
o evacuación <strong>de</strong> estas personas,<br />
según la Guía práctica <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s laborales para colectivos<br />
<strong>de</strong> trabajadores s<strong>en</strong>sibles<br />
(Confe<strong>de</strong>ración Provincial <strong>de</strong><br />
Empresarios <strong>de</strong> Santa Cruz <strong>de</strong><br />
T<strong>en</strong>erife, Gobierno <strong>de</strong> Canarias<br />
e Instituto Canario <strong>de</strong> Seguridad<br />
<strong>La</strong>boral, s. f.):<br />
••<br />
Usuarios <strong>de</strong> sillas <strong>de</strong> ruedas.<br />
Estas personas impulsan<br />
manualm<strong>en</strong>te la silla <strong>de</strong> ruedas.<br />
Los <strong>riesgo</strong>s más importantes<br />
son «las caídas <strong>de</strong> la silla, ya sea<br />
al mismo o a distinto nivel».<br />
Otros <strong>riesgo</strong>s importantes son<br />
«los golpes y arañazos contra<br />
objetos inmóviles <strong>de</strong>bido a la<br />
escasez <strong>de</strong> espacio y también<br />
los sobreesfuerzos al t<strong>en</strong>er que<br />
salvar barreras arquitectónicas».<br />
Según la lesión sufrida<br />
ellos pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar pérdida<br />
completa <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong><br />
las extremida<strong>de</strong>s inferiores.<br />
••<br />
Personas con discapacidad<br />
física <strong>de</strong> miembros<br />
inferiores. Son personas que<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ayudas técnicas como<br />
muletas, bastones o andadores.<br />
Los <strong>riesgo</strong>s más importantes<br />
son los relacionados con «caídas<br />
al pres<strong>en</strong>tar un equilibrio<br />
más inestable sobre todo ante<br />
la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> obstáculos», <strong>en</strong><br />
especial, bajando escaleras o<br />
abri<strong>en</strong>do puertas. Los usuarios<br />
<strong>de</strong> muletas necesitan espacios<br />
<strong>de</strong> paso libre más amplios, lo<br />
que supone que, a<strong>de</strong>más <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> caídas, estas personas<br />
t<strong>en</strong>gan «un mayor <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> golpes y choques contra<br />
objetos inmóviles». El uso <strong>de</strong><br />
estas ayudas técnicas «increm<strong>en</strong>ta<br />
el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> sobreesfuerzos.<br />
También las situaciones <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia y evacuación son<br />
críticas» ante el posible hecho<br />
<strong>de</strong> moverse con l<strong>en</strong>titud.<br />
••<br />
Personas con discapacidad<br />
física <strong>de</strong> miembros superiores.<br />
Estas personas «pres<strong>en</strong>tan<br />
el agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
daños <strong>de</strong> caída ya que <strong>de</strong> producirse<br />
ésta, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificultad o<br />
carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> la posibilidad para<br />
agarrarse, apoyarse o protegerse<br />
con los brazos y las manos».<br />
••<br />
Personas con discapacidad<br />
visual. Los mayores<br />
<strong>riesgo</strong>s para estas personas lo<br />
constituy<strong>en</strong> las «caídas al mismo<br />
y a distinto nivel al carecerse<br />
<strong>de</strong> la información visual.<br />
[Los] choques contra objetos<br />
inmóviles, así como atropellos<br />
o golpes con vehículos», son<br />
otros <strong>riesgo</strong>s importantes. En<br />
situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia es<br />
preciso contar con la ayuda <strong>de</strong><br />
un brigadista o acompañante<br />
para realizar la evacuación.<br />
••<br />
Personas con discapacidad<br />
auditiva. «Muchas<br />
personas sordas conoc<strong>en</strong> el<br />
l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los signos y/o son<br />
capaces <strong>de</strong> leer los labios. Estas<br />
capacida<strong>de</strong>s obligan siempre<br />
a ir mirando fijam<strong>en</strong>te a su<br />
interlocutor, lo que increm<strong>en</strong>ta<br />
el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> choques y golpes<br />
contra objetos inmóviles y<br />
móviles». Al no po<strong>de</strong>r percibir<br />
las señales acústicas, o ruidos<br />
<strong>de</strong> los vehículos, «pres<strong>en</strong>tan<br />
un mayor <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> atropellos<br />
o golpes con vehículos» y<br />
<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
avisos visuales más pot<strong>en</strong>tes.<br />
Cuando se les hable, el rostro<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> interlocutor <strong>de</strong>be estar<br />
bi<strong>en</strong> iluminado procurando<br />
no taparse la boca con la<br />
mano o t<strong>en</strong>er un cigarrillo a<br />
la vez. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar frases<br />
cortas y gramaticalm<strong>en</strong>te correctas<br />
y no hablar varias personas<br />
al mismo tiempo.<br />
••<br />
Personas con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />
intelectual o cognitiva. Se hace<br />
preciso asegurar que el nivel <strong>de</strong><br />
información suministrada es<br />
la a<strong>de</strong>cuada para las personas.<br />
«<strong>La</strong>s emerg<strong>en</strong>cias constituy<strong>en</strong><br />
situaciones <strong>de</strong> especial <strong>riesgo</strong><br />
(…) <strong>de</strong>bido a la complejidad<br />
<strong>de</strong> estímulos que supone el<br />
tráfico, se increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estos<br />
el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> atropellos o golpes<br />
con vehículos». Normalm<strong>en</strong>te,<br />
y según los casos, necesitarán<br />
protección <strong>en</strong> la evacuación,<br />
sobre todo <strong>en</strong> las escaleras,<br />
ya que para el manejo <strong>de</strong> las<br />
ayudas técnicas (sillas <strong>de</strong> ruedas,<br />
bastones o muletas) son<br />
necesarios varios brigadistas<br />
para apoyar el proceso, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> iniciar el mismo<br />
hasta llevarlos al punto <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro o al sitio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
médica si así lo requier<strong>en</strong>.<br />
Actualm<strong>en</strong>te, el Grupo <strong>de</strong><br />
Gestión <strong>de</strong> la Seguridad y Salud<br />
<strong>en</strong> el Trabajo, <strong>de</strong> la Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, ti<strong>en</strong>e<br />
el protocolo y consi<strong>de</strong>raciones<br />
para la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> personas<br />
<strong>en</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad<br />
física, auditiva, visual, cognitiva<br />
o múltiple, por m<strong>en</strong>cionar algunas,<br />
el cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
el plan <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias que está<br />
<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> actualización. <strong>La</strong><br />
ilustración (ver figura) conti<strong>en</strong>e<br />
el flujograma <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias para personas <strong>en</strong><br />
condición <strong>de</strong> discapacidad.<br />
Consi<strong>de</strong>raciones<br />
para personas con<br />
discapacidad<br />
<strong>La</strong>s personas con discapacidad<br />
requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un tratami<strong>en</strong>to<br />
con una planificación más <strong>de</strong>tallada<br />
para la respuesta fr<strong>en</strong>te<br />
a un <strong>de</strong>sastre, por tal motivo<br />
es importante consi<strong>de</strong>rar las<br />
sigui<strong>en</strong>tes medidas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />
una emerg<strong>en</strong>cia:<br />
• Id<strong>en</strong>tifique las personas<br />
con discapacidad <strong>en</strong> el área y<br />
t<strong>en</strong>ga listados actualizados.<br />
• Id<strong>en</strong>tifique el personal<br />
externo con discapacidad <strong>en</strong><br />
el área.<br />
• Informe a Jefe <strong>de</strong> Brigada<br />
y/o brigadistas sobre las personas<br />
con discapacidad para t<strong>en</strong>erlos<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para la at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia.<br />
• Durante la emerg<strong>en</strong>cia<br />
lleve con usted las personas<br />
con discapacidad y si es necesario<br />
solicite apoyo a los brigadistas<br />
para la evacuación.<br />
• Guie al personal con<br />
discapacidad al punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />
e informe al jefe <strong>de</strong><br />
Flujograma <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to para la evacuación <strong>de</strong><br />
población con discapacidad<br />
Fu<strong>en</strong>te: Positiva Compañía <strong>de</strong> Seguros, 2016, P. 27.<br />
» 69
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
brigada sobre las personas que<br />
evacuaron y su discapacidad.<br />
• En el punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />
mant<strong>en</strong>ga a las personas<br />
con discapacidad <strong>en</strong> calma y<br />
espere instrucciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Jefe<br />
<strong>de</strong> brigada, comunique a la<br />
familia si estos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
solos (Positiva Compañía <strong>de</strong><br />
Seguros, 2016, p. 28).<br />
Para finalizar, todos t<strong>en</strong>emos<br />
<strong>en</strong> nuestra conci<strong>en</strong>cia ciudadana,<br />
<strong>en</strong> nuestros valores y <strong>en</strong><br />
nuestro corazón el don <strong>de</strong> servicio<br />
y solidaridad que se <strong>de</strong>be<br />
mostrar <strong>en</strong> una emerg<strong>en</strong>cia o<br />
simulacro para la evacuación<br />
<strong>de</strong> personas <strong>en</strong> condición <strong>de</strong><br />
discapacidad, y <strong>de</strong> nosotros<br />
mismos, revisemos nuestro<br />
actuar y apr<strong>en</strong>damos para<br />
lograr el bi<strong>en</strong> común.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Confe<strong>de</strong>ración Provincial<br />
<strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Santa<br />
Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife, Gobierno<br />
<strong>de</strong> Canarias e Instituto Canario <strong>de</strong><br />
Seguridad <strong>La</strong>boral . (s.f.). Guía práctica<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s laborales<br />
para colectivos <strong>de</strong> trabajadores<br />
s<strong>en</strong>sibles. Consultado <strong>en</strong>: http://<br />
ceoe-t<strong>en</strong>erife.com/wp-cont<strong>en</strong>t/<br />
uploads/2016/02/04-COLECT-<br />
SENSIBLES-PRL.pdf.<br />
--<br />
Ministerio <strong>de</strong> Transporte (2015).<br />
Memorando sobre l<strong>en</strong>guaje<br />
y terminología incluy<strong>en</strong>te.<br />
20154000092553, expedido el 4<br />
<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2015.<br />
--<br />
Positiva Compañía <strong>de</strong> Seguros<br />
(2016). Plan <strong>de</strong> preparación, prev<strong>en</strong>ción<br />
y respuesta a emerg<strong>en</strong>cias,<br />
Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
la Nación (Propuesta). Bogotá,<br />
Colombia.<br />
--<br />
Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />
(2013). Ley Estatutaria 1618 <strong><strong>de</strong>l</strong> 27<br />
<strong>de</strong> febrero <strong><strong>de</strong>l</strong> 2013.<br />
--<br />
Protocolos <strong>de</strong> servicio para el<br />
turismo accesible <strong>de</strong> turistas y<br />
visitantes. Jóv<strong>en</strong>es, adultos mayores<br />
y personas <strong>en</strong> situación<br />
<strong>de</strong> discapacidad http://www.<br />
bogotaturismo.gov.co/sites/<strong>de</strong>fault/files/Personas_<strong>en</strong>_discapacidad.pdf<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, instrum<strong>en</strong>to<br />
para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
Gloria Amparo Rico<br />
Villegas 1<br />
«<strong>La</strong> vida es una prioridad<br />
y el Estado está <strong>en</strong> la<br />
obligación <strong>de</strong> protegerla y<br />
salvaguardarla tal como lo<br />
establece la Constitución<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> 91».<br />
<strong>La</strong> Comisión <strong>de</strong> Regulación<br />
<strong>de</strong> Telecomunicaciones<br />
(crt), hoy crc, organizó el Sistema<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Número Único Nacional<br />
<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias 123, con<br />
el fin <strong>de</strong> dotar a la comunidad<br />
<strong>de</strong> un sistema óptimo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
y solución <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
que articule los distintos organismos,<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y personas<br />
<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> prestar auxilio<br />
y socorro sobre las bases <strong>de</strong> la<br />
coordinación, la planificación,<br />
la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> respuesta y la información<br />
(crt, 2000).<br />
1 Tecnóloga <strong>en</strong> computadores, EAFIT,<br />
abogada <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, especializada<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> las telecomunicaciones,<br />
Universidad Externado <strong>de</strong> Colombia, estudiante<br />
<strong>de</strong> la Cohorte 7 <strong>en</strong> la Maestría <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Riesgo y Desarrollo, Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares,<br />
contratista <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio <strong>de</strong> Tecnologías<br />
<strong>de</strong> la Información y las Comunicaciones. Correo:<br />
gloriarico13@yahoo.com<br />
70 »<br />
A su vez, el Ministerio<br />
<strong>de</strong> Tecnologías <strong>de</strong> la Información<br />
y las Comunicaciones<br />
(mintic), junto con<br />
la Unidad Nacional para<br />
la Gestión <strong>de</strong> Riesgo <strong>de</strong><br />
Desastres (ungrd), crearon<br />
el Sistema Nacional <strong>de</strong><br />
Telecomunicaciones <strong>de</strong><br />
Emerg<strong>en</strong>cias (snte) como<br />
parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema Nacional<br />
<strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />
<strong>de</strong> Desastres (sngrd), <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cual forma parte la comunicación<br />
<strong>de</strong> los individuos<br />
(ciudadanos) con las autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> a través <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias 123 (Ministerio<br />
<strong>de</strong> tic, 2015). El objetivo <strong>de</strong><br />
este artículo es analizar los<br />
aspectos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para que la<br />
línea <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123 sea un instrum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>to y la reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, y <strong><strong>de</strong>l</strong> manejo<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el referido marco<br />
normativo.<br />
Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />
«Hoy, la mayoría <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> establecer un número corto para cada uno <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, han asignado un número único nacional para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r todos<br />
los asuntos relacionados con emerg<strong>en</strong>cias y seguridad ciudadana».<br />
Introducción<br />
Una vez se ha creado el snte, como<br />
parte <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd (Ministerio <strong>de</strong> tic,<br />
2015), es necesario <strong>de</strong>terminar qué<br />
rol cumpl<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los integrantes<br />
y cómo se articulan.<br />
En este caso <strong>en</strong> particular,<br />
el interés se focaliza <strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros<br />
<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />
(cae) que hac<strong>en</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
snte <strong>en</strong> la categoría <strong>de</strong> comunicaciones<br />
individuo-autoridad,<br />
y a los cuales correspon<strong>de</strong>,<br />
a través <strong>de</strong> la línea 123, la<br />
recepción y direccionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> las comunicaciones <strong>de</strong> la<br />
comunidad hacia las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r la<br />
emerg<strong>en</strong>cia (crc, 2016).
En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, es<br />
importante reflexionar sobre<br />
los aspectos fundam<strong>en</strong>tales<br />
a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para que la<br />
línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 sea<br />
un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
la perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
compuesto por la id<strong>en</strong>tificación<br />
<strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
análisis y evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo,<br />
monitoreo y seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y sus compon<strong>en</strong>tes;<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el proceso <strong>de</strong> reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, compuesto por la<br />
interv<strong>en</strong>ción dirigida a modificar<br />
o disminuir las condiciones<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes, a la mitigación<br />
y prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>; y<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el proceso <strong>de</strong> manejo<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, conformado por<br />
la preparación para la respuesta<br />
a emerg<strong>en</strong>cias, la preparación<br />
para la recuperación pos<strong>de</strong>sastre,<br />
la ejecución <strong>de</strong> dicha<br />
respuesta y la ejecución <strong>de</strong> la<br />
respectiva recuperación, incluida<br />
la rehabilitación (Congreso<br />
<strong>de</strong> la Republica, 2012).<br />
El <strong>de</strong>sarrollo temático empieza<br />
por <strong>de</strong>terminar el contexto<br />
nacional e internacional<br />
<strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
y <strong>de</strong> los servicios que se ofrec<strong>en</strong><br />
al ciudadano a través <strong>de</strong><br />
ella, poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te los<br />
instrum<strong>en</strong>tos legales sobre los<br />
que se soporta.<br />
Luego, se vinculan cada<br />
uno <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> con la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123, tomando como<br />
punto <strong>de</strong> partida la perspectiva<br />
<strong>de</strong> actores fundam<strong>en</strong>tales como<br />
la comunidad y las autorida<strong>de</strong>s<br />
territoriales, responsables no<br />
solo <strong><strong>de</strong>l</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> 123,<br />
sino <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />
el territorio <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />
Por último, <strong>de</strong> manera propositiva,<br />
se pres<strong>en</strong>tan algunas<br />
conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />
que buscan llamar la at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es actualm<strong>en</strong>te<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://goo.gl/ICDp6c<br />
son responsables <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias 123 <strong>en</strong> Colombia.<br />
Los CAE, línea 123<br />
De acuerdo con la Unión Internacional<br />
<strong>de</strong> Telecomunicaciones<br />
(uit), organismo especializado<br />
<strong>de</strong> la Organización<br />
<strong>de</strong> Naciones Unidas (onu), se<br />
id<strong>en</strong>tifican distintos tipos <strong>de</strong><br />
servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, cuyo objeto<br />
es facilitar las comunicaciones<br />
durante situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />
así como proporcionar<br />
operaciones <strong>de</strong> respuesta y <strong>de</strong><br />
recuperación, para restablecer<br />
la infraestructura local y para<br />
que la población retorne a las<br />
condiciones <strong>de</strong> vida normales<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> serios <strong>de</strong>sastres y<br />
<strong>de</strong> otras emerg<strong>en</strong>cias. Entre las<br />
comunicaciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
aquellas que los individuos dirig<strong>en</strong><br />
a las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
o a las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />
<strong>de</strong> suministrar servicios<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />
A través <strong>de</strong> estos servicios,<br />
la población pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso<br />
rápido a autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia tales como Policía,<br />
bomberos, médicos y servicios<br />
<strong>de</strong> rescate y emerg<strong>en</strong>cia. En<br />
el ámbito internacional estos<br />
servicios se conoc<strong>en</strong> como<br />
«Servicios <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia Ciudadana»,<br />
los cuales se soportan<br />
sobre las re<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong><br />
telecomunicaciones a las que<br />
acced<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> un número<br />
corto, por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> tres<br />
dígitos, fácil <strong>de</strong> recordar y fácil<br />
<strong>de</strong> marcar (Telecomunicaciones-uit,<br />
2004).<br />
Hoy, la mayoría <strong>de</strong> los países<br />
<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> establecer un<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
número corto para cada uno<br />
<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes servicios <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cia, han asignado un<br />
número único nacional para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r todos los asuntos relacionados<br />
con emerg<strong>en</strong>cias y<br />
seguridad ciudadana. <strong>La</strong> razón<br />
es s<strong>en</strong>cilla, pues no parece razonable<br />
que un individuo <strong>en</strong><br />
situación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, que pone<br />
<strong>en</strong> peligro su seguridad, t<strong>en</strong>ga<br />
que <strong>de</strong>cidir a cuál <strong>de</strong> estos servicios<br />
<strong>de</strong>be acudir y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />
que número <strong>de</strong>be marcar.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, correspon<strong>de</strong><br />
a las autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />
<strong>de</strong> gestionar la emerg<strong>en</strong>cia dirigir<br />
la solicitud <strong>de</strong> la persona que<br />
llama a la autoridad o <strong>en</strong>tidad<br />
que <strong>de</strong>ba at<strong>en</strong><strong>de</strong>rla <strong>en</strong> una primera<br />
instancia, bi<strong>en</strong> sea Policía,<br />
bomberos, el servicio <strong>de</strong> salud,<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa civil, <strong>en</strong>tre otros. Cuando<br />
ocurr<strong>en</strong> las emerg<strong>en</strong>cias es<br />
«En el país se dio inicio al proceso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los CAE <strong>en</strong> el año 2000 con una iniciativa <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín. En el año 2005 se<br />
implem<strong>en</strong>taron los CAE <strong>en</strong> Cali, Barranquilla, Manizales y Cúcuta (Rico G. , 2011). Bogotá, Distrito Capital, incluyó el Número Único <strong>de</strong> Seguridad<br />
y Emerg<strong>en</strong>cias (NUSE) como parte <strong><strong>de</strong>l</strong> equipami<strong>en</strong>to requerido para la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> la ciudad (Alcaldía Distrito Capital, 2003)...».<br />
» 71
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
72 »<br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que la ayuda llegue<br />
lo más pronto posible, puesto<br />
que nadie quiere per<strong>de</strong>r tiempo<br />
buscando números <strong>de</strong> teléfono.<br />
No hace muchos años, la<br />
g<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ía que llamar a un teléfono<br />
difer<strong>en</strong>te para cada tipo<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. Así, si se iniciaba<br />
un inc<strong>en</strong>dio, t<strong>en</strong>ía que llamar a<br />
los bomberos; si se producía un<br />
acto <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia, t<strong>en</strong>ía que<br />
llamar a la Policía; si algui<strong>en</strong> se<br />
hacía daño, t<strong>en</strong>ía que llamar a<br />
la ambulancia. Encontrar el número<br />
para contactar al personal<br />
<strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> concreto resultaba confuso,<br />
sobre todo si la persona estaba<br />
apurada o se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> un<br />
lugar <strong>de</strong>sconocido (Kid health<br />
from Nemours, 2013).<br />
El número único <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
varía <strong>de</strong> un país a otro.<br />
Por lo g<strong>en</strong>eral se le d<strong>en</strong>omina<br />
número <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia o<br />
número único <strong>de</strong> seguridad y<br />
emerg<strong>en</strong>cias. <strong>La</strong>s telecomunicaciones<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia individuoautoridad<br />
las inicia una persona<br />
empleando recursos <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />
para pedir asist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />
bi<strong>en</strong> sea propia o <strong>de</strong> un tercero,<br />
o <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesitar ayuda<br />
para la mitigación <strong>de</strong> la misma.<br />
Estos recursos <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />
pued<strong>en</strong> ser llamadas<br />
a un cae a través <strong><strong>de</strong>l</strong> Número<br />
Único Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />
o línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123<br />
u otros medios como el ví<strong>de</strong>o,<br />
correo electrónico, m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong><br />
texto y m<strong>en</strong>sajería instantánea,<br />
o comunicaciones que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong><br />
los individuos a través <strong>de</strong> los medios<br />
que establezca la ungrd <strong>en</strong><br />
el marco <strong><strong>de</strong>l</strong> snte para el reporte<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias.<br />
Los cae, <strong>en</strong> respuesta al<br />
requerimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> contacto<br />
con las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes<br />
como Policía,<br />
bomberos, c<strong>en</strong>tros reguladores<br />
<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias y emerg<strong>en</strong>cia<br />
(crue), oficinas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://portal.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/<br />
«<strong>La</strong>s telecomunicaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia (...) pued<strong>en</strong> ser llamadas a un CAE a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Número Único Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias o línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 u otros medios como<br />
el ví<strong>de</strong>o, correo electrónico, m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> texto y m<strong>en</strong>sajería instantánea, o comunicaciones<br />
que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> los individuos a través <strong>de</strong> los medios que establezca la UNGRD <strong>en</strong> el marco <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
SNTE para el reporte <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias». En la imag<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> aplicaciones móviles, <strong>de</strong> la<br />
UNGRD, para reportar incid<strong>en</strong>tes asociados a f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales.<br />
<strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong>tre otros, para que se<br />
ati<strong>en</strong>da la emerg<strong>en</strong>cia reportada<br />
(Ministerio <strong>de</strong> tic, 2015).<br />
Como se anotó anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> la actualidad los<br />
avances tecnológicos permit<strong>en</strong><br />
que qui<strong>en</strong> se comunique a<br />
la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias lo pueda<br />
hacer utilizando otros medios<br />
ampliando, <strong>de</strong> esta manera,<br />
las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r<br />
a las autorida<strong>de</strong>s para obt<strong>en</strong>er<br />
la at<strong>en</strong>ción solicitada.<br />
En Colombia, la crc organizó<br />
el Sistema <strong><strong>de</strong>l</strong> Número<br />
Único Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias,<br />
mediante el establecimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los cae, a los cuales se<br />
acce<strong>de</strong> a través <strong>de</strong> un número<br />
único telefónico <strong>de</strong> rápida marcación<br />
y fácil memorización<br />
<strong>de</strong>finido como el numero único<br />
nacional <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, 123,<br />
el cual pue<strong>de</strong> ser asignado a la<br />
<strong>en</strong>tidad territorial que lo solicite,<br />
<strong>en</strong>tiéndase municipio, grupo<br />
<strong>de</strong> municipios, área metropolitana<br />
o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to.<br />
En el país se dio inicio al<br />
proceso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los cae <strong>en</strong> el año 2000 con una<br />
iniciativa <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín.<br />
En el año 2005 se implem<strong>en</strong>taron<br />
los cae <strong>en</strong> Cali, Barranquilla,<br />
Manizales y Cúcuta<br />
(Rico G. , 2011). Bogotá, Distrito<br />
Capital, incluyó el Número<br />
Único <strong>de</strong> Seguridad y Emerg<strong>en</strong>cias<br />
(nuse) como parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
equipami<strong>en</strong>to requerido para<br />
la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> la ciudad (Alcaldía Distrito<br />
Capital, 2003), el cual se reglam<strong>en</strong>tó<br />
<strong>en</strong> el año 2005 y <strong>en</strong>tró<br />
<strong>en</strong> operación —bajo el nuse<br />
123— <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2007 (Alcaldía<br />
Distrito Capital, 2005).<br />
El <strong>de</strong>sarrollo e implem<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> cae a nivel nacional se<br />
inició mediante la aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
docum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Nacional<br />
<strong>de</strong> Política Económica y Social<br />
(Conpes) 3437 <strong>de</strong> 2006, que<br />
aprobó la «Implem<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Sistema Integrado <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />
y Seguridad-sies <strong>de</strong> Colombia»,<br />
uno <strong>de</strong> cuyos compon<strong>en</strong>tes<br />
es la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123. De acuerdo con el citado<br />
docum<strong>en</strong>to, las administraciones<br />
municipales priorizaron los<br />
programas <strong>de</strong> seguridad, conviv<strong>en</strong>cia<br />
y emerg<strong>en</strong>cias, y retroalim<strong>en</strong>taron<br />
el apr<strong>en</strong>dizaje para<br />
el manejo <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y situaciones<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
que este tema no era un tema<br />
<strong>de</strong> gobiernos <strong>de</strong> turno, sino <strong>de</strong><br />
Estado (dnp, 2006).<br />
Así mismo, gracias al <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> una política integral<br />
<strong>de</strong> seguridad y conviv<strong>en</strong>cia<br />
ciudadana vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
año 2000, la calidad <strong>de</strong> vida expresada<br />
<strong>en</strong> indicadores <strong>de</strong> seguridad<br />
y conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />
ser un interés exclusivo <strong>de</strong> los<br />
sectores policiales y <strong>de</strong> justicia,<br />
y pasó a tratarse <strong>de</strong> manera<br />
conjunta con las autorida<strong>de</strong>s<br />
administrativas, los organismos<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y seguridad, y la<br />
ciudadanía (dnp, 2006).<br />
El Ministerio <strong><strong>de</strong>l</strong> Interior<br />
y <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong>sarrolló programas<br />
<strong>en</strong>focados a la promoción<br />
<strong>de</strong> la seguridad ciudadana y a<br />
la conviv<strong>en</strong>cia comunitaria, así<br />
como para la mitigación <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong>s y la rehabilitación <strong>de</strong><br />
áreas afectadas. Con el apoyo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno c<strong>en</strong>tral y la<br />
asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> organismos internacionales<br />
<strong>de</strong> cooperación<br />
técnica se fortalecieron las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>dicadas a las emerg<strong>en</strong>cias,<br />
el ord<strong>en</strong> y la seguridad<br />
haci<strong>en</strong>do más efici<strong>en</strong>te y oportuna<br />
la capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
fr<strong>en</strong>te a los difer<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos<br />
que se pres<strong>en</strong>tan (dnp, 2006).<br />
Mediante el Decreto 4366<br />
<strong>de</strong> 2006 se creó el sies y se<br />
reglam<strong>en</strong>tó su operatividad<br />
como un sistema que, por<br />
medio <strong>de</strong> una acción coordinada<br />
y efici<strong>en</strong>te, logra at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
oportuna y conjuntam<strong>en</strong>te las<br />
emerg<strong>en</strong>cias naturales y <strong>de</strong> seguridad<br />
para todo el territorio<br />
nacional, lo que obliga a dotar<br />
a las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas<br />
para la prev<strong>en</strong>ción,<br />
disuasión, control y mitigación<br />
<strong>de</strong> estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to<br />
Conpes m<strong>en</strong>cionado,<br />
hoy <strong>en</strong> el país exist<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />
134 cae-123 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
cuales se busca gestionar oportunam<strong>en</strong>te<br />
las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
la comunidad <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias y seguridad, para<br />
disminuir el impacto y las consecu<strong>en</strong>cias<br />
que su ocurr<strong>en</strong>cia<br />
pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar.<br />
El 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2015<br />
el Ministerio tic, mediante el<br />
Decreto 2434, creó el snte y estableció<br />
que los cae-123 hacían<br />
parte <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>en</strong> la categoría<br />
<strong>de</strong> comunicaciones individuoautoridad.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>finió<br />
los cae como los responsables<br />
<strong>de</strong> la recepción y el direccionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> las comunicaciones<br />
hacia las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r la emerg<strong>en</strong>cia.<br />
De esta manera, con relación<br />
al <strong>de</strong>sarrollo normativo<br />
<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123, <strong>en</strong> el país se han tomado<br />
iniciativas <strong>de</strong> gran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
e impacto <strong>en</strong> la población,<br />
que han puesto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te la<br />
relevancia <strong>de</strong> esta línea como<br />
instrum<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123 como instrum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
Si se observa la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> los<br />
procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />
reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y manejo<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> la Ley<br />
1523 <strong>de</strong> 2012, es posible afirmar<br />
que la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123<br />
se ha convertido <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />
que ayuda a cumplir<br />
con el propósito <strong>de</strong> «contribuir<br />
a la seguridad, el bi<strong>en</strong>estar, la calidad<br />
<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas y<br />
al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible» (Congreso<br />
<strong>de</strong> la Republica, 2012).<br />
En primer lugar, es importante<br />
anotar que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la<br />
estructura <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd, <strong>en</strong> la línea<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, concurr<strong>en</strong><br />
como integrantes las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales, como asignatarias<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> recurso numérico, qui<strong>en</strong>es,<br />
a<strong>de</strong>más, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su cargo la<br />
puesta <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los cae y la operación <strong>de</strong> la línea<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123; y por<br />
otro lado, la comunidad, qui<strong>en</strong><br />
es la responsable <strong>de</strong> activar un<br />
recurso <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />
dirigido a pedir asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que la situación<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia se pres<strong>en</strong>te.<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, ¿cuáles serían<br />
los aportes <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias 123 como un<br />
instrum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los procesos<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>?<br />
Al proceso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
compon<strong>en</strong>tes: i) la id<strong>en</strong>tificación<br />
<strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, ii)<br />
el análisis y evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
iii) el monitoreo y seguimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y sus compon<strong>en</strong>tes, y<br />
iv) la comunicación para promover<br />
una mayor consci<strong>en</strong>cia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mismo, los aportes serían<br />
a través <strong>de</strong> los ciudadanos<br />
como actores <strong>de</strong> la sociedad,<br />
qui<strong>en</strong>es son ag<strong>en</strong>tes activos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mejorami<strong>en</strong>to continuo y<br />
ag<strong>en</strong>tes multiplicadores, que<br />
se involucran <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su espacio<br />
geográfico, institucional y social<br />
con conocimi<strong>en</strong>tos y saberes<br />
(Protección Civil, España, 2015).<br />
Cuando un ciudadano<br />
(individuo) se comunica con<br />
la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 y<br />
advierte sobre una situación<br />
inusual como consecu<strong>en</strong>cia,<br />
por ejemplo, <strong><strong>de</strong>l</strong> uso in<strong>de</strong>bido<br />
<strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />
está alertando a las autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sobre la posibilidad<br />
<strong>de</strong> que no solo su vida corra<br />
peligro, sino que ante esta<br />
am<strong>en</strong>aza inmin<strong>en</strong>te la comunidad<br />
ha quedado expuesta a<br />
una situación <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/emerg<strong>en</strong>cia-rescate-ca(...)<br />
«<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 es un instrum<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal para el compromiso que tanto<br />
las autorida<strong>de</strong>s como la población han adquirido <strong>en</strong> cuanto a la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acciones<br />
dirigidas al conocimi<strong>en</strong>to y la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, pues al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse una<br />
emerg<strong>en</strong>cia, unos y otros serán capaces <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera inmediata e implem<strong>en</strong>tar<br />
acciones básicas <strong>de</strong> recuperación y restablecimi<strong>en</strong>to».<br />
que podría terminar <strong>en</strong> una<br />
tragedia (Ochoa, 2002).<br />
El individuo que se comunica<br />
con la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123 es el mejor s<strong>en</strong>sor <strong>de</strong><br />
los factores <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> que exist<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> el territorio que habita,<br />
<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que actúa<br />
como un medio para alertar<br />
a las autorida<strong>de</strong>s acerca <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos que se están<br />
pres<strong>en</strong>tando o que pued<strong>en</strong> llegar<br />
a pres<strong>en</strong>tarse. De ahí que<br />
la información que este individuo<br />
<strong>en</strong>trega al cae a través <strong>de</strong><br />
la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, se<br />
constituye <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>te primaria<br />
<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información<br />
que nutr<strong>en</strong> las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong><br />
los conductores <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd <strong>en</strong><br />
su nivel territorial, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong><br />
alcal<strong>de</strong>s y gobernadores y <strong>de</strong><br />
las instancias <strong>de</strong> coordinación<br />
territorial como los consejos<br />
municipales y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales, qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
a cargo la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123, a través <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> crear una base <strong>de</strong> datos<br />
con información local que, a su<br />
vez, <strong>de</strong>be ser oportunam<strong>en</strong>te<br />
compartida con la población.<br />
Esta base <strong>de</strong>be cont<strong>en</strong>er información<br />
sobre pérdidas asociadas<br />
con la ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>sastres, las am<strong>en</strong>azas y los<br />
<strong>riesgo</strong>s, y sobre los niveles <strong>de</strong><br />
exposición y vulnerabilidad<br />
(Protección Civil, España, 2015).<br />
En este proceso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, existe un<br />
aporte <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123 <strong>de</strong> doble vía, comunidad-autorida<strong>de</strong>s,<br />
<strong>en</strong> el que<br />
ambos se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> monitoreo y alerta<br />
temprana dirigidos a evitar, o al<br />
m<strong>en</strong>os disminuir, las condiciones<br />
<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes.<br />
Como se dijo previam<strong>en</strong>te,<br />
la comunicación <strong>de</strong> la ciudadanía<br />
con los cae se pue<strong>de</strong><br />
hacer utilizando ví<strong>de</strong>os, correo<br />
electrónico, m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> texto<br />
y m<strong>en</strong>sajería instantánea, lo<br />
que permite que <strong>en</strong>tre unos<br />
y otros se compartan imág<strong>en</strong>es<br />
que revel<strong>en</strong> la realidad <strong>de</strong><br />
la situación. En este mismo<br />
s<strong>en</strong>tido, las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />
cae, cuando así lo requieran,<br />
pued<strong>en</strong> informar a la ciudadanía<br />
con m<strong>en</strong>sajes cortos, a sus<br />
teléfonos móviles y fijos, para<br />
advertirles <strong>de</strong> la inmin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
una situación <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia e<br />
impartirles instrucciones sobre<br />
cómo at<strong>en</strong><strong>de</strong>r la emerg<strong>en</strong>cia<br />
para así mismo evitar que los<br />
efectos se agrav<strong>en</strong>.<br />
<strong>La</strong> línea también aporta al<br />
proceso <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> ries-<br />
» 73
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
go, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción correctiva <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
exist<strong>en</strong>te, prospectiva <strong>de</strong> nuevo <strong>riesgo</strong> y<br />
la protección financiera dirigida a i) modificar<br />
o disminuir las condiciones <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />
exist<strong>en</strong>tes (mitigación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>) y ii) evitar<br />
nuevo <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el territorio (prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong>).<br />
Utilizando los sistemas <strong>de</strong> monitoreo<br />
y alerta temprana que se activan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />
cae, es i<strong>de</strong>al implem<strong>en</strong>tar, por parte <strong>de</strong><br />
las autorida<strong>de</strong>s, programas <strong>de</strong> información<br />
prev<strong>en</strong>tiva que buscan un cambio<br />
cultural dirigido a la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante el trabajo <strong>de</strong> los<br />
difer<strong>en</strong>tes sectores <strong>de</strong> la comunidad, a fin<br />
<strong>de</strong> promover una cultura <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
que permita el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Des<strong>de</strong><br />
la población se pued<strong>en</strong> tomar medidas,<br />
anticiparse a los <strong>de</strong>sastres, mitigar el<br />
impacto y minimizar las pérdidas físicas y<br />
sociales protegi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esta manera a los<br />
integrantes <strong>de</strong> la comunidad y sus bi<strong>en</strong>es,<br />
la infraestructura, el patrimonio cultural y<br />
la riqueza medioambi<strong>en</strong>tal y económica<br />
(Protección Civil, España, 2015).<br />
Los programas <strong>de</strong> información prev<strong>en</strong>tiva,<br />
por su parte, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ofrecerse <strong>de</strong> manera<br />
oportuna y obe<strong>de</strong>cer a esquemas <strong>de</strong><br />
comunicación que permitan que los ciudadanos<br />
adquieran conocimi<strong>en</strong>tos sobre posibles<br />
am<strong>en</strong>azas, condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />
y <strong>riesgo</strong>s asociados, convirtiéndose <strong>de</strong><br />
esta forma <strong>en</strong> actores activos <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> (Protección Civil, España, 2015).<br />
En el proceso <strong>de</strong> reducción, la línea<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 es un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que<br />
permite que se activ<strong>en</strong> los protocolos <strong>de</strong><br />
interv<strong>en</strong>ción correctiva, prospectiva y los<br />
instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección financiera.<br />
Tomando como base el ejemplo <strong><strong>de</strong>l</strong> reporte<br />
que hace el ciudadano sobre el uso<br />
in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />
las autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> proveer el<br />
servicio público <strong>de</strong>spliegan acciones para<br />
garantizar que el servicio que prestan a<br />
la comunidad sea seguro, oportuno, <strong>de</strong><br />
bu<strong>en</strong>a calidad y acor<strong>de</strong> con los principios<br />
que gobiernan la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong><br />
precaución, protección y coordinación.<br />
Así mismo, la Información, ya sea la que<br />
se recibe <strong>en</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias como la<br />
que se elabora a partir <strong>de</strong> ella, se convierte<br />
<strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta prev<strong>en</strong>tiva y se pue<strong>de</strong><br />
compartir mediante planes <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />
74 »<br />
<strong>en</strong> los que se explica a la comunidad la importancia<br />
<strong>de</strong> los maletines <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar rutas <strong>de</strong> evacuación y espacios<br />
i<strong>de</strong>ales para <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con la comunidad<br />
y sus familiares, o <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> alerta,<br />
<strong>de</strong> doble vía, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas, <strong>en</strong> las<br />
que se pue<strong>de</strong> advertir un estado <strong>de</strong> alerta<br />
comunal que activa tanto la acción <strong>de</strong> las<br />
autorida<strong>de</strong>s como la <strong>de</strong> la comunidad <strong>en</strong><br />
respuesta a la advert<strong>en</strong>cia, lo cual pue<strong>de</strong><br />
significar la disminución <strong><strong>de</strong>l</strong> impacto <strong>en</strong> esa<br />
comunidad (Protección Civil, España, 2015).<br />
Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123 se pued<strong>en</strong> impulsar acciones<br />
<strong>de</strong> reducción: i) promovi<strong>en</strong>do la participación<br />
<strong>de</strong> la población <strong>en</strong> los simulacros<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia a fin <strong>de</strong> lograr que se involucr<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> la preparación para la respuesta,<br />
y ii) gestionando, como un aporte al sistema<br />
educativo, una campaña informativa<br />
sobre lo que repres<strong>en</strong>ta la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123, como medio <strong>de</strong> comunicación<br />
<strong>de</strong> la comunidad con las autorida<strong>de</strong>s<br />
locales, y viceversa, que permite el apoyo<br />
mutuo <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias y<br />
que, a<strong>de</strong>más, se convierte <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y soporte cuando esta se<br />
pres<strong>en</strong>ta. (Protección Civil, España, 2015)<br />
De otra parte, la línea aporta al proceso<br />
<strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la preparación<br />
para la respuesta a emerg<strong>en</strong>cias y<br />
para la recuperación pos<strong>de</strong>sastre, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
ejecución <strong>de</strong> dicha respuesta así como <strong>de</strong><br />
la respectiva recuperación y rehabilitación.<br />
En muchas oportunida<strong>de</strong>s, cuando<br />
ocurr<strong>en</strong> los <strong>de</strong>sastres, a la hora <strong>de</strong> facilitar<br />
la coordinación <strong>de</strong> los distintos afectados<br />
por una situación catastrófica (población,<br />
grupos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, autorida<strong>de</strong>s<br />
públicas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas,<br />
<strong>en</strong>tre otros), es usual que el propio suceso<br />
provoque la interrupción <strong>de</strong> los servicios<br />
<strong>de</strong> telecomunicaciones básicos afectando,<br />
<strong>en</strong>tre otras cosas, el acceso a la línea <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias 123. Sin embargo, exist<strong>en</strong> medios<br />
alternativos para la transmisión <strong>de</strong> las<br />
comunicaciones, incluso hacia el 123, tales<br />
como vi<strong>de</strong>os, internet, re<strong>de</strong>s sociales, <strong>en</strong>tre<br />
otros, que permit<strong>en</strong> a la población establecer<br />
contacto con los equipos <strong>de</strong> socorro<br />
que trabajan <strong>en</strong> la zona afectada durante<br />
las primeras horas y días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ocurrido<br />
el ev<strong>en</strong>to (dircom-min tic, 2015).<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 es un instrum<strong>en</strong>to<br />
fundam<strong>en</strong>tal para el compromiso<br />
que tanto las autorida<strong>de</strong>s como la<br />
población han adquirido <strong>en</strong> cuanto a la<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acciones dirigidas al conocimi<strong>en</strong>to<br />
y la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, pues al<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse una emerg<strong>en</strong>cia,<br />
unos y otros serán capaces <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />
manera inmediata e implem<strong>en</strong>tar acciones<br />
básicas <strong>de</strong> recuperación y restablecimi<strong>en</strong>to.<br />
No obstante, exist<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias cotidianas <strong>en</strong> las que las re<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> telecomunicaciones no se v<strong>en</strong><br />
afectadas y el individuo implicado pue<strong>de</strong><br />
mant<strong>en</strong>er la comunicación con la línea<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123. Es precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
este mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el que las autorida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> dar la respuesta inicial<br />
pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong> primera<br />
mano, que las ori<strong>en</strong>ta y dirige a brindar<br />
at<strong>en</strong>ción efectiva al ciudadano que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong> <strong>riesgo</strong>. Esa información pue<strong>de</strong><br />
llegar a través <strong>de</strong> la narración que haga el<br />
individuo a las autorida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> 123, <strong>de</strong> una<br />
foto o <strong>de</strong> un vi<strong>de</strong>o, <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sociales o <strong>de</strong><br />
mecanismos técnicos propios <strong>de</strong> la red<br />
que permitirán, cuando la llamada se establezca,<br />
que las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
localic<strong>en</strong> con mayor precisión el lugar<br />
don<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong> los hechos reportados y se<br />
<strong>de</strong>spliegu<strong>en</strong> los recursos necesarios para<br />
brindar la at<strong>en</strong>ción requerida, cuya efectividad<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, por supuesto, <strong>de</strong> la<br />
calidad <strong>de</strong> la preparación (crc, 2016). De<br />
esta forma, pued<strong>en</strong> reducirse los tiempos<br />
<strong>de</strong> respuesta y movilizarse las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
especializadas para urg<strong>en</strong>cias puntuales.<br />
Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />
••<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, como recurso<br />
<strong>de</strong> telecomunicaciones para la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, es un aporte indisp<strong>en</strong>sable para la<br />
conviv<strong>en</strong>cia y la seguridad ciudadana.<br />
••<br />
<strong>La</strong>s instancias <strong>de</strong> la dirección <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> reconocer <strong>en</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123 un mecanismo <strong>de</strong> coordinación<br />
interinstitucional y <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong><br />
sinergias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s a las<br />
cuales presta su servicio (dnp, 2015).<br />
••<br />
El trabajo <strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong> todas las<br />
instituciones <strong>de</strong> respuesta a emerg<strong>en</strong>cias<br />
que forman parte <strong>de</strong> la línea 123, permite<br />
que una misma situación sea at<strong>en</strong>dida<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva integral logrando
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
así una respuesta eficaz y oportuna.<br />
••<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123, para lograr un bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />
y ser instrum<strong>en</strong>to efectivo<br />
<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong>be:<br />
i) establecer un sistema que<br />
permita difer<strong>en</strong>ciar los tipos <strong>de</strong><br />
emerg<strong>en</strong>cias y la probabilidad<br />
<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia, así como los protocolos<br />
<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />
los cuales se <strong>de</strong>be incluir la realización<br />
<strong>de</strong> simulacros <strong>en</strong> los que<br />
particip<strong>en</strong> las instituciones y la<br />
población; ii) contar con una<br />
coordinación eficaz, una infraestructura<br />
y tecnologías a<strong>de</strong>cuadas,<br />
una información veraz<br />
y oportuna y unos protocolos<br />
<strong>de</strong> coordinación bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos;<br />
Recuperado (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://www.semana.com/nacion/articulo/armero-omayra-los-anos-pasan-nada-borra/124350-3<br />
iii) articular, para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
sistema <strong>de</strong> respuesta, los niveles<br />
<strong>de</strong> operación, información<br />
y l<strong>en</strong>guaje y los procesos <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> personal a<br />
cargo; y iv) ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />
un espacio <strong>de</strong> formación y preparación<br />
<strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s y la<br />
comunidad a partir <strong>de</strong> la cual se<br />
fortalec<strong>en</strong>, <strong>de</strong> manera conjunta,<br />
la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s y<br />
la forma <strong>de</strong> afrontarlos <strong>en</strong> sus<br />
difer<strong>en</strong>tes manifestaciones.<br />
••<br />
<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123 le permite conocer a la<br />
comunidad el <strong>en</strong>torno, las<br />
am<strong>en</strong>azas, sus condiciones <strong>de</strong><br />
vulnerabilidad, así como anticiparse<br />
para evitarlas o minimizarlas.<br />
«<strong>La</strong> forma <strong>en</strong> que un país gestiona las emerg<strong>en</strong>cias refleja el grado <strong>de</strong> arraigami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
los valores <strong>de</strong> su sociedad, solidaridad, altruismo, heroísmo, capacidad <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia, son<br />
factores difer<strong>en</strong>ciadores que <strong>de</strong>terminan la manera <strong>en</strong> que el país reaccionará ante los<br />
hechos adversos que la afectan y la posibilidad o no <strong>de</strong> reparar oportunam<strong>en</strong>te los daños<br />
sufridos, reconstruir la infraestructura afectada y, sobre todo, dinamizar los procesos sociales<br />
que cohesionan a la población (Protección Civil, España, 2015)».<br />
••<br />
Sistemas <strong>de</strong> información<br />
robustos, alim<strong>en</strong>tados por los<br />
reportes <strong>de</strong> ciudadanos a la línea<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, permitirán<br />
tomar acciones prev<strong>en</strong>tivas para<br />
mitigar el <strong>riesgo</strong>, y <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />
ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to o una<br />
emerg<strong>en</strong>cia, minimizar el daño y<br />
las consecu<strong>en</strong>tes pérdidas.<br />
••<br />
Correspon<strong>de</strong> a las autorida<strong>de</strong>s<br />
municipales <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> cabeza <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
alcal<strong>de</strong>, hacer un exhaustivo<br />
análisis sobre la información<br />
que se obti<strong>en</strong>e perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
a partir <strong>de</strong> los reportes<br />
ciudadanos a la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
123, y evaluarla, para <strong>de</strong><br />
esta forma, sobre la base <strong>de</strong> las<br />
conclusiones relevantes, nutrir<br />
los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />
y las estrategias <strong>de</strong> respuesta.<br />
<strong>La</strong> forma <strong>en</strong> que un país<br />
gestiona las emerg<strong>en</strong>cias refleja<br />
el grado <strong>de</strong> arraigami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />
valores <strong>de</strong> su sociedad, solidaridad,<br />
altruismo, heroísmo, capacidad<br />
<strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia, son factores<br />
difer<strong>en</strong>ciadores que <strong>de</strong>terminan<br />
la manera <strong>en</strong> que el país reaccionará<br />
ante los hechos adversos<br />
que la afectan y la posibilidad o<br />
no <strong>de</strong> reparar oportunam<strong>en</strong>te<br />
los daños sufridos, reconstruir<br />
la infraestructura afectada y,<br />
sobre todo, dinamizar los procesos<br />
sociales que cohesionan<br />
a la población (Protección Civil,<br />
España, 2015).<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Telecomiunicaciones-UIT, U. I.<br />
(Mayo <strong>de</strong> 2004). http://www.itu.<br />
int/es/Pages/<strong>de</strong>fault.aspx. Obt<strong>en</strong>ido<br />
<strong>de</strong> https://www.itu.int/itudoc/itu-t/86097-es.pdf<br />
--<br />
Alcaldía, Distrito Capital (21 <strong>de</strong><br />
diciembre <strong>de</strong> 2005). Decreto Distrital<br />
451. Bogotá, Distrito Capital.<br />
--<br />
Alcaldía, Distrito Capital (30 <strong>de</strong><br />
diciembre <strong>de</strong> 2003). Decreto Distrital<br />
503 . Bogotá, D. C.<br />
--<br />
Rico, G. (2011). Contrato <strong>de</strong> prestación<br />
<strong>de</strong> servicios n.° 005 – 11.<br />
Informe <strong>de</strong> avanve n.° 2.<br />
--<br />
Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong><br />
Planeación (DNP), (4 <strong>de</strong> agosto<br />
<strong>de</strong> 2006). Conpes 3437. Bogotá,<br />
D. C.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República (24<br />
<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2012). Ley 1523. Ley<br />
Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo. Bogotá, D. C., Colombia:<br />
Impr<strong>en</strong>ta Nacional.<br />
--<br />
Kid health from Nemours (abril<br />
<strong>de</strong> 2013). Recuperado el 30<br />
<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong> http://<br />
kidshealth.org/es/kids/911-esp.<br />
html<br />
--<br />
CRT (20 <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> 2000). Resolución<br />
CRT 337 <strong>de</strong> 2000, «Por<br />
la cual se organiza el sistema<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Numero Unico Nacional<br />
<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias». Bogotá, D. C.<br />
--<br />
CRC (17 <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> 2016). Resolución<br />
4972 <strong>de</strong> 2016, «Por medio<br />
<strong>de</strong> la cual se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> reglas,<br />
lineami<strong>en</strong>tos y obligaciones<br />
<strong>de</strong> los PRST fr<strong>en</strong>te al Sistema<br />
Nacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones<br />
<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias (SNTE) <strong>en</strong><br />
Colombia».<br />
--<br />
Ministerio <strong>de</strong> TIC (17 <strong>de</strong> diciembre<br />
<strong>de</strong> 2015). Creación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Sistema Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />
SNTE. Decreto 2434 <strong>de</strong><br />
2015. Bogotá, D. C., Colombia.<br />
--<br />
Rico, G.-C. (2011). Gestión regulatoria<br />
<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias (CAE). Comisión<br />
<strong>de</strong> Regulación <strong>de</strong> Comunicaciones,<br />
Bogotá, D. C.<br />
--<br />
Protección Civil, España, (junio<br />
<strong>de</strong> 2015). http://www.<br />
proteccioncivil.es/docum<strong>en</strong>ts/11803/22691/.<br />
(red<br />
«scruzprev<strong>en</strong>tiva»). Recuperado<br />
el 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2016<br />
--<br />
DIRCOM-Min TIC (2015). Justificación<br />
<strong>de</strong> política <strong><strong>de</strong>l</strong> SNTE.<br />
Bogotá, D.C .<br />
--<br />
CRC (mayo <strong>de</strong> 2016). Docum<strong>en</strong>to<br />
soporte para el SNTE.<br />
Bogota.<br />
--<br />
DNP (2015). Evaluación Conpes<br />
3437 <strong>de</strong> 2006. Bogotá, D.<br />
C.<br />
» 75
76 »<br />
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Conci<strong>en</strong>cia, disciplina, s<strong>en</strong>tido común<br />
y <strong>de</strong> autoconservación: pilares para la<br />
implem<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> SNGRD 1 <strong>en</strong> Colombia<br />
Edgar Mauricio Santana<br />
Guzmán 21<br />
<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
es fundam<strong>en</strong>tal para tratar<br />
a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los innumerables<br />
anuncios e indicios <strong>de</strong> malestar<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta y <strong>de</strong> nuestro<br />
territorio, expresados a través<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y los<br />
síntomas <strong>de</strong> grave afectación<br />
para la zona tórrida con los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
<strong>de</strong> El Niño y <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />
Niña, más ext<strong>en</strong>sos e int<strong>en</strong>sos<br />
que nunca. Estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
se v<strong>en</strong> exacerbados con el ritmo<br />
acelerado <strong><strong>de</strong>l</strong> consumismo<br />
industrial y la indifer<strong>en</strong>cia absoluta<br />
fr<strong>en</strong>te al medio ambi<strong>en</strong>te,<br />
<strong>de</strong> manera que, indubitable y<br />
ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te, el planeta verá<br />
reducida su proyección <strong>de</strong> vida.<br />
¿Pero qué ti<strong>en</strong>e que ver la<br />
disciplina individual y social<br />
fr<strong>en</strong>te a la implem<strong>en</strong>tación y<br />
puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> una política<br />
pública para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> Colombia?<br />
En mi experi<strong>en</strong>cia como<br />
brigadista <strong>de</strong> la Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación he podido<br />
comprobar que la disciplina<br />
individual, y sobre todo la<br />
disciplina social, es fundam<strong>en</strong>tal<br />
para po<strong>de</strong>r prepararnos y<br />
así <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos que día<br />
a día repres<strong>en</strong>tan las am<strong>en</strong>azas<br />
a las que nos <strong>en</strong>contramos<br />
expuestos, producto <strong>de</strong> la in-<br />
1<br />
1 Sistema Nacional <strong>de</strong> Información para la<br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres.<br />
2 Abogado con énfasis <strong>en</strong> política y <strong>gestión</strong><br />
pública. Miembro <strong>de</strong> la Red <strong>de</strong> Formadores<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP. Brigadista <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación 2006 – 2013. Con 20 años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el área contable, financiera y tributaria.<br />
Asist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el III Congreso Internacional<br />
<strong>de</strong> Investigación sobre Gestión Publica IGP 2015:<br />
Innovación para el Bu<strong>en</strong> Gobierno y el Servicio a<br />
la Ciudadanía.<br />
t<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la naturaleza y las<br />
activida<strong>de</strong>s humanas.<br />
En reiteradas ocasiones,<br />
durante las jornadas <strong>de</strong> capacitación,<br />
<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y los<br />
simulacros <strong>de</strong> evacuación, llevados<br />
a cabo <strong>en</strong> forma prev<strong>en</strong>tiva<br />
por la <strong>en</strong>tidad, y posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
con las evaluaciones que se<br />
han hecho al finalizar dichas jornadas,<br />
he logrado comprobar<br />
cómo, ante la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />
disciplina individual jerarquizada,<br />
organizada, socializada y<br />
asimilada por el conglomerado,<br />
pese a que <strong>en</strong> dichos ev<strong>en</strong>tos ha<br />
estado <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te todo un esfuerzo<br />
por obt<strong>en</strong>er un manejo<br />
a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> la situación, la <strong>gestión</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres ha<br />
estado llamada al fracaso.<br />
Igual que la disciplina y el<br />
s<strong>en</strong>tido común, hay otras características<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adquirir las<br />
personas como herrami<strong>en</strong>tas<br />
para po<strong>de</strong>r implem<strong>en</strong>tar los conocimi<strong>en</strong>tos<br />
que, <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
a las emerg<strong>en</strong>cias provocadas<br />
por los <strong>de</strong>sastres, han adquirido<br />
como individuos y colectivos <strong>de</strong><br />
un grupo <strong>de</strong> rescate.<br />
Justam<strong>en</strong>te, el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />
autoconservación es es<strong>en</strong>cial<br />
fr<strong>en</strong>te a la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la evacuación<br />
y el rescate <strong>en</strong> situaciones<br />
<strong>de</strong> crisis ocasionadas<br />
por f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales o<br />
por el hombre. Dicho s<strong>en</strong>tido<br />
<strong>de</strong> autoconservación no solo<br />
<strong>de</strong>be ser puesto <strong>en</strong> práctica por<br />
qui<strong>en</strong>es at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos este tipo <strong>de</strong><br />
ev<strong>en</strong>tos, sino que <strong>de</strong>be ser apreh<strong>en</strong>dido<br />
por toda la sociedad.<br />
El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> autoconservación<br />
es inman<strong>en</strong>te a todo ser<br />
vivo, incluido el ser humano,<br />
que bajo su «actuar racional»<br />
se supone <strong>de</strong>bería hacer mejor<br />
uso <strong>de</strong> él pero que, tristem<strong>en</strong>te,<br />
y muchas veces llevado por la<br />
curiosidad, falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>satez, observación,<br />
precaución, cautela,<br />
prud<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>ber objetivo <strong>de</strong><br />
cuidado consigo mismo y con<br />
los m<strong>en</strong>ores a su cargo, lo <strong>de</strong>ja<br />
<strong>de</strong> lado, r<strong>en</strong>unciando a su seguridad<br />
y a la <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es lo ro<strong>de</strong>an.<br />
Permítaseme aseverar que,<br />
a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s ocasionados<br />
por la fuerza <strong>de</strong> la naturaleza,<br />
que son pocos, con relación<br />
a los <strong>riesgo</strong>s g<strong>en</strong>erados por la acción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> hombre, actuando bajo<br />
un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> autoconservación<br />
—consci<strong>en</strong>tizarnos y asumir<br />
una actitud responsable fr<strong>en</strong>te<br />
al planeta y nosotros mismos—<br />
lograríamos reducir sustancialm<strong>en</strong>te<br />
el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Des<strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ejercicio como brigadista <strong>de</strong><br />
Recuperado (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://portal.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/Docum<strong>en</strong>ts/simulacro2015/Afiche1_1-2_pliego.pdf<br />
la Procuraduría, ganada con<br />
la constante capacitación teórico<br />
conceptual, pero sobre<br />
todo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la repetición <strong>de</strong><br />
una práctica fáctica <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>o,<br />
c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> adquirir las <strong>de</strong>strezas<br />
y habilida<strong>de</strong>s necesarias<br />
para saber cómo <strong>de</strong>bo reaccionar<br />
fr<strong>en</strong>te a esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong>, ponerme a salvo, y sin<br />
exponerme o exponer a otro,<br />
puedo <strong>de</strong>cir que he logrado<br />
brindar la ayuda necesaria que<br />
es tan relevante ofrecer a los<br />
<strong>de</strong>más seres vivos.<br />
¡Sí, la prev<strong>en</strong>ción, la educación<br />
y la difusión <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />
son las llaves <strong><strong>de</strong>l</strong> éxito <strong>en</strong><br />
muchos esc<strong>en</strong>arios! ¡No veo la<br />
razón por la cual no lo sean <strong>en</strong> el<br />
tema <strong>de</strong> la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la<br />
<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong><br />
todo el territorio colombiano!<br />
«(...) la disciplina individual, y sobre todo la disciplina social, es fundam<strong>en</strong>tal para po<strong>de</strong>r<br />
prepararnos y así <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos que día a día repres<strong>en</strong>tan las am<strong>en</strong>azas a las que<br />
nos <strong>en</strong>contramos expuestos, producto <strong>de</strong> la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la naturaleza y las activida<strong>de</strong>s<br />
humanas».
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Análisis <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong><br />
los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo<br />
Elvia María Soler Olarte<br />
(…) la historiadora e investigadora mexicana, Ángeles Magdal<strong>en</strong>o, hace refer<strong>en</strong>cia al valor<br />
que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er el receptáculo <strong>de</strong> información <strong>de</strong> una persona, institución y nación como<br />
eslabón, espejo y testigo <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos históricos <strong>de</strong>terminados, lo que le permite al<br />
investigador poseer un sitio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> buscar los datos que el pasado le ha legado». Foto <strong>en</strong><br />
archivo AGA, Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>are, España, 2006.<br />
Elvia María Soler Olarte 1<br />
Al consultar el diccionario <strong>de</strong> la<br />
Real Aca<strong>de</strong>mia Española <strong>de</strong> la<br />
L<strong>en</strong>gua, se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar que<br />
<strong>de</strong>fine el archivo como el conjunto<br />
<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que una<br />
persona o institución ha almac<strong>en</strong>ado<br />
y ord<strong>en</strong>ado, a fin <strong>de</strong> resguardar<br />
la información inher<strong>en</strong>te<br />
a su constitución y <strong>de</strong>sarrollo.<br />
De igual forma, la historiadora<br />
e investigadora mexicana,<br />
Ángeles Magdal<strong>en</strong>o, hace refer<strong>en</strong>cia<br />
al valor que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />
el receptáculo <strong>de</strong> información<br />
<strong>de</strong> una persona, institución y<br />
nación como eslabón, espejo y<br />
testigo <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos históricos<br />
<strong>de</strong>terminados, lo que le permite<br />
al investigador poseer un<br />
sitio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> buscar los datos<br />
que el pasado le ha legado. Así,<br />
Ángeles Magdal<strong>en</strong>o compara el<br />
valor <strong>de</strong> estos mecanismos <strong>de</strong><br />
organización <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />
con el oro, con la sigui<strong>en</strong>te fra-<br />
1 Bibliotecóloga y archivista, especialista<br />
<strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y sistemas <strong>de</strong> información<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> <strong>La</strong> Salle y <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />
cultural y comunicaciones <strong>de</strong> FLACSO <strong>de</strong><br />
Arg<strong>en</strong>tina. Profesional universitaria Grupo GED<br />
<strong>de</strong> la Procuraduria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación. Correo<br />
electrónico: esoler@procuraduria.gov.co<br />
se: «Los archivos no relumbran,<br />
pero son minas <strong>de</strong> oro».<br />
En el pres<strong>en</strong>te artículo analizáremos<br />
la importancia <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar<br />
los <strong>riesgo</strong>s (Instituto Colombiano<br />
<strong>de</strong> Normas Técnicas<br />
y Certificación - Icontec, 2012, p.<br />
60) <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro físico, químico<br />
y biológico y la consecu<strong>en</strong>te pérdida<br />
<strong>de</strong> información y <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />
que reposan <strong>en</strong> los<br />
archivos; una vez id<strong>en</strong>tificados<br />
estos, se proce<strong>de</strong>rá a evaluarlos<br />
y sugerir estrategias y acciones<br />
actualizadas y oportunas para<br />
mitigar, <strong>en</strong> lo posible, el <strong>de</strong>terioro,<br />
adoptando las acciones prev<strong>en</strong>tivas,<br />
o <strong>en</strong> última instancia,<br />
adoptando las acciones correctivas<br />
pertin<strong>en</strong>tes y necesarias.<br />
En 2014, el Archivo G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación Jorge Palacios Preciado<br />
expidió el Acuerdo 06, <strong>en</strong><br />
el cual ratifica la importancia <strong>de</strong><br />
contar con Sistemas Integrados<br />
<strong>de</strong> Conservación para el uso<br />
a<strong>de</strong>cuado <strong><strong>de</strong>l</strong> patrimonio docum<strong>en</strong>tal<br />
<strong>de</strong> la nación (Archivo<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, 2014). En<br />
este mismo s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
adoptar las bu<strong>en</strong>as prácticas<br />
establecidas <strong>en</strong> las normas ntc<br />
iso 31000 y la gtc 137, que sirv<strong>en</strong><br />
como herrami<strong>en</strong>tas para<br />
un a<strong>de</strong>cuado análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>;<br />
t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, eso<br />
sí, las diversas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
cada <strong>en</strong>tidad, ya sea pública o<br />
privada, sus objetivos particulares,<br />
contexto, estructura, operaciones,<br />
procesos, funciones,<br />
proyectos, productos, servicios<br />
o activos <strong>de</strong> información y las<br />
prácticas específicas. Todo esto<br />
con el loable propósito <strong>de</strong> apoyar<br />
a otros sistemas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />
misionales o como herrami<strong>en</strong>ta<br />
principal <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> docum<strong>en</strong>tal<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una organización.<br />
Riesgos <strong>en</strong> la<br />
conservación <strong>de</strong> los<br />
docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo<br />
Para un a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te escrito, <strong><strong>de</strong>l</strong>inearemos<br />
un análisis <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s<br />
<strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> archivo <strong>en</strong> las<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas.<br />
Aunque se han g<strong>en</strong>erado esfuerzos<br />
<strong>en</strong> la asignación <strong>de</strong> recursos,<br />
<strong>en</strong> concordancia con las<br />
políticas y reglam<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación,<br />
los recursos no son sufici<strong>en</strong>tes<br />
para la organización, la conservación<br />
y el uso a<strong>de</strong>cuado <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
patrimonio docum<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong><br />
conformidad con los planes y<br />
programas li<strong>de</strong>rados por los<br />
directivos <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad. En<br />
consecu<strong>en</strong>cia, se requiere <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
compromiso perman<strong>en</strong>te y<br />
responsabilidad (Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, 2002) <strong>de</strong><br />
todos los servidores <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong> concordancia con el<br />
Código Disciplinario Único, que<br />
<strong>en</strong> el artículo 34 establece que<br />
«Son <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> todo servidor<br />
público (…) Respon<strong>de</strong>r por la<br />
conservación».<br />
De otro lado, la Ley 594<br />
<strong>de</strong> 2000 <strong>en</strong> el titulo xi, «Conservación<br />
<strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tos»,<br />
artículo 46, establece con fehaci<strong>en</strong>te<br />
claridad lo sigui<strong>en</strong>te<br />
respecto a la conservación <strong>de</strong><br />
los docum<strong>en</strong>tos: «Los archivos<br />
<strong>de</strong> la Administración Pública<br />
<strong>de</strong>berán implem<strong>en</strong>tar un sistema<br />
integrado <strong>de</strong> conservación<br />
<strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> las fases <strong><strong>de</strong>l</strong> ciclo<br />
vital <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos».<br />
A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> tipo <strong>de</strong> información<br />
y el soporte don<strong>de</strong><br />
» 77
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Elvia María Soler Olarte<br />
««En las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ubicadas <strong>en</strong> zonas climáticas húmedas, los docum<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />
alto <strong>riesgo</strong>, causado por ag<strong>en</strong>tes biológicos (microorganismos, insectos y roedores). Por<br />
citar un ejemplo, <strong>en</strong> la imag<strong>en</strong> (...) po<strong>de</strong>mos observar cómo termitas, hormigas blancas<br />
o comej<strong>en</strong>es alteran, <strong>de</strong>gradan y <strong>de</strong>terioran los distintos soportes <strong>de</strong> la docum<strong>en</strong>tación<br />
con rapi<strong>de</strong>z». Foto <strong>en</strong> archivo <strong>de</strong> Puerto Berrio, Colombia, 2014.<br />
se fija la información, se <strong>de</strong>be<br />
contar con los factores que<br />
<strong>de</strong>terioran y pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong> la<br />
pérdida <strong>de</strong> la información.<br />
Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />
las causas que dañan los<br />
soportes id<strong>en</strong>tificando dos tipos<br />
<strong>de</strong> factores así: extrínsicos<br />
(externos al docum<strong>en</strong>to como<br />
los factores ambi<strong>en</strong>tales, higrocopicidad,<br />
ag<strong>en</strong>tes biológicos,<br />
<strong>de</strong>sastres) y los intrínsicos<br />
(inher<strong>en</strong>tes a la naturaleza <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
docum<strong>en</strong>to como materiales<br />
<strong>de</strong> baja calidad papel, tintas,<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conservación).<br />
<strong>La</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s han v<strong>en</strong>ido<br />
estableci<strong>en</strong>do medidas <strong>de</strong><br />
conservación prev<strong>en</strong>tiva para<br />
asegurar la integridad física y<br />
funcional <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> archivo. A continuación,<br />
nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle<br />
sobre los factores <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s<br />
externos <strong>de</strong> alteración <strong>en</strong> los<br />
docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo.<br />
I. Riesgos ambi<strong>en</strong>tales<br />
<strong>La</strong>s principales condiciones <strong>de</strong><br />
<strong>riesgo</strong>s ambi<strong>en</strong>tales que abordaremos<br />
son:<br />
1. <strong>La</strong> humedad relativa, que<br />
como m<strong>en</strong>ciona Páez V. (1997),<br />
es un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong><br />
conservación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos.<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que es la<br />
relación <strong>en</strong>tre la cantidad <strong>de</strong><br />
vapor <strong>de</strong> agua que ti<strong>en</strong>e una<br />
masa <strong>de</strong> aire y la máxima que<br />
podría t<strong>en</strong>er, <strong>en</strong> el territorio<br />
colombiano pue<strong>de</strong> fluctuar<br />
<strong>en</strong>tre el porc<strong>en</strong>taje aceptable<br />
<strong>de</strong> humedad que se sitúa <strong>en</strong>tre<br />
un 45% y un 60% <strong>de</strong> humedad<br />
relativa. Es importante que no<br />
exceda <strong><strong>de</strong>l</strong> 5% <strong>en</strong>tre valores, <strong>en</strong><br />
especial durante los días <strong>de</strong> lluvia,<br />
puesto que si los termohigrómetros<br />
registran índices por<br />
<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 60%Hr es necesario<br />
activar los <strong>de</strong>shumidificadores<br />
<strong>en</strong> las áreas <strong>de</strong> archivo.<br />
2. <strong>La</strong> temperatura es otra<br />
condición ambi<strong>en</strong>tal que como<br />
factor externo altera los docum<strong>en</strong>tos.<br />
Por ejemplo, <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> soporte <strong>de</strong> papel<br />
la temperatura aceptable <strong>de</strong>be<br />
estar <strong>en</strong>tre 15 a 20 grados c<strong>en</strong>tígrados<br />
con una fluctuación diaria.<br />
Así mismo, es fundam<strong>en</strong>tal<br />
establecer controles periódicos<br />
<strong>de</strong> temperatura <strong>en</strong> regiones<br />
con condiciones climáticas que<br />
afectan directam<strong>en</strong>te la conservación<br />
<strong>de</strong> los distintos soportes,<br />
<strong>en</strong> especial el papel.<br />
Es importante controlar<br />
las altas temperaturas porque<br />
ellas propician básicam<strong>en</strong>te<br />
que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tes biológicos<br />
que aceleran el proceso<br />
<strong>de</strong> oxidación e hidrólisis, que<br />
provocan modificaciones y <strong>de</strong>terioros<br />
altos sobre los docum<strong>en</strong>tos<br />
originales, <strong>en</strong> especial<br />
la <strong>de</strong>scomposición y el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos.<br />
En otras ocasiones, la pres<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> la pulga pulveriza el soporte<br />
papel <strong>en</strong> climas tropicales<br />
con temperaturas y humeda<strong>de</strong>s<br />
altas. De igual forma, los <strong>en</strong>colados<br />
también pued<strong>en</strong> reblan<strong>de</strong>cerse<br />
y ocasionar un problema<br />
físico sobre la docum<strong>en</strong>tación.<br />
Así, es importante que estas<br />
78 »
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
temperaturas sean controladas<br />
periódicam<strong>en</strong>te y se activ<strong>en</strong> las<br />
acciones para mitigar los <strong>riesgo</strong>s.<br />
3. <strong>La</strong> iluminación. <strong>La</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong>be exponerse el<br />
m<strong>en</strong>or tiempo posible (horas<br />
laborables) a la iluminación<br />
artificial. Igualm<strong>en</strong>te, cuando<br />
se us<strong>en</strong> bombillos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />
filtros para no exponer directam<strong>en</strong>te<br />
la docum<strong>en</strong>tación y<br />
evitar el <strong>de</strong>terioro.<br />
II. Riesgos bióticos<br />
En las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ubicadas <strong>en</strong> zonas<br />
climáticas húmedas, los docum<strong>en</strong>tos<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto <strong>riesgo</strong>,<br />
causado por ag<strong>en</strong>tes biológicos<br />
(microorganismos, insectos y<br />
roedores). Por citar un ejemplo,<br />
<strong>en</strong> la imag<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> archivo<br />
<strong>de</strong> Puerto Berrio po<strong>de</strong>mos observar<br />
cómo termitas, hormigas<br />
blancas o comej<strong>en</strong>es alteran, <strong>de</strong>gradan<br />
y <strong>de</strong>terioran los distintos<br />
soportes <strong>de</strong> la docum<strong>en</strong>tación<br />
con rapi<strong>de</strong>z.<br />
El comején ataca todo<br />
tipo <strong>de</strong> material provocando<br />
perforaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />
<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> cráter a nivel <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación y galerías<br />
irregulares al interior <strong><strong>de</strong>l</strong> libro<br />
o expedi<strong>en</strong>te. Son indicios <strong>de</strong><br />
actividad la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> bolitas<br />
duras <strong>de</strong> color amarillo o café<br />
y pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alas. Estos factores<br />
<strong>de</strong>mandan la restauración<br />
<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> manera directa,<br />
ori<strong>en</strong>tada a asegurar su<br />
conservación a través <strong>de</strong> la estabilización<br />
<strong>de</strong> la materia. Estas<br />
acciones son urg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />
docum<strong>en</strong>tos cuya integridad<br />
material física se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />
<strong>riesgo</strong> inmin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro<br />
o pérdida, como resultado<br />
<strong>de</strong> los daños producidos por<br />
ag<strong>en</strong>tes internos y externos.<br />
Los principales factores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terioro <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>de</strong> archivo básicam<strong>en</strong>te obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong><br />
a un <strong>de</strong>scuido administrativo<br />
y a la falta <strong>de</strong> programas<br />
<strong>de</strong> limpieza y fumigación. <strong>La</strong><br />
car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal idóneo y<br />
el bajo presupuesto asignado a<br />
la a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> la infraestructura<br />
física <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong>stinados<br />
para los archivos don<strong>de</strong><br />
se albergan los docum<strong>en</strong>tos,<br />
constituy<strong>en</strong> un ejemplo <strong>de</strong> estas<br />
dificulta<strong>de</strong>s.<br />
III. Riesgos<br />
antropogénicos<br />
<strong>La</strong> falta <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> limpieza<br />
perman<strong>en</strong>te increm<strong>en</strong>ta<br />
la acumulación <strong>de</strong> polvo sobre<br />
los docum<strong>en</strong>tos Del mismo<br />
modo, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />
cu<strong>en</strong>ta el uso <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />
medios <strong>de</strong> agrupación (clips,<br />
ganchos <strong>de</strong> cosedora, etc.),<br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
(carpetas, cajas), también los<br />
soportes se <strong>de</strong>terioran por la<br />
ina<strong>de</strong>cuada manipulación. Así<br />
mismo, la calidad <strong>de</strong> los soportes,<br />
el gramaje <strong><strong>de</strong>l</strong> papel (a m<strong>en</strong>or<br />
gramaje mayor fragilidad),<br />
los dobleces, las manchas y el<br />
tipo <strong>de</strong> tinta son otros factores<br />
que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong> la pérdida<br />
<strong>de</strong> la información.<br />
<strong>La</strong> manipulación durante<br />
el fotocopiado, el mal almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conservación, así<br />
como la falta <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos<br />
<strong>de</strong>stinados únicam<strong>en</strong>te para la<br />
docum<strong>en</strong>tación, facilitan que<br />
cada vez se pierda más información.<br />
Para contrarrestar estos<br />
factores, las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s cu<strong>en</strong>tan<br />
hoy con políticas para no<br />
agrupar los docum<strong>en</strong>tos con<br />
elem<strong>en</strong>tos que causan daño<br />
como los clips, los ganchos <strong>de</strong><br />
cosedora, las ligas o bandas,<br />
<strong>en</strong>tre otros. Es por este motivo<br />
que se recomi<strong>en</strong>dan las carpetas<br />
cuatro aletas, <strong>en</strong> tanto<br />
permit<strong>en</strong> agrupar los docum<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong>jando libres<br />
«Los principales factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>en</strong><br />
los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo básicam<strong>en</strong>te<br />
obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a un <strong>de</strong>scuido administrativo<br />
y a la falta <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> limpieza<br />
y fumigación. <strong>La</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal<br />
idóneo y el bajo presupuesto asignado<br />
a la a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> la infraestructura<br />
física <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong>stinados para<br />
los archivos don<strong>de</strong> se albergan los<br />
docum<strong>en</strong>tos, constituy<strong>en</strong> un ejemplo<br />
<strong>de</strong> estas dificulta<strong>de</strong>s». <strong>La</strong> imag<strong>en</strong><br />
correspon<strong>de</strong> al símbolo que id<strong>en</strong>tifica la<br />
docum<strong>en</strong>tación con bio<strong>de</strong>terioro.<br />
los folios <strong>de</strong> manera ord<strong>en</strong>ada<br />
cronológicam<strong>en</strong>te sin t<strong>en</strong>er<br />
que legajarlos <strong>en</strong> carpetas.<br />
IV. Riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />
Los <strong>de</strong>sastres son <strong>riesgo</strong>s perman<strong>en</strong>tes<br />
que afectan los archivos,<br />
son <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> pérdida total o<br />
parcial <strong>de</strong> información que se<br />
agravan ante la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> programas<br />
<strong>de</strong> reprografía como políticas<br />
<strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> información<br />
<strong>en</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Los <strong>de</strong>sastres<br />
como inc<strong>en</strong>dios, terremotos e<br />
inundaciones son frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />
el territorio colombiano; <strong>de</strong> hecho,<br />
<strong>en</strong> el año 2010 se pres<strong>en</strong>taron<br />
inundaciones <strong>en</strong> todo el país<br />
que conllevaron, <strong>en</strong>tre una <strong>de</strong> las<br />
múltiples consecu<strong>en</strong>cias, a la perdida<br />
<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación valiosa<br />
<strong>de</strong> archivos <strong>en</strong> municipios colindantes<br />
a las riberas <strong>de</strong> los ríos<br />
Magdal<strong>en</strong>a y Cauca.<br />
Recom<strong>en</strong>daciones<br />
En virtud a la legislación vig<strong>en</strong>te<br />
se recomi<strong>en</strong>da contar con<br />
un programa <strong>de</strong> conservación<br />
prev<strong>en</strong>tiva realizando las sigui<strong>en</strong>tes<br />
activida<strong>de</strong>s:<br />
••<br />
Capacitación y s<strong>en</strong>sibilización.<br />
••<br />
Inspección y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />
e instalaciones<br />
físicas.<br />
••<br />
Saneami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal:<br />
<strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong>sratización y<br />
<strong>de</strong>sinsectación.<br />
Cortesía <strong>de</strong> Elvia María Soler Olarte<br />
••<br />
Monitoreo y control <strong>de</strong><br />
condiciones ambi<strong>en</strong>tales.<br />
••<br />
Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y «realmac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to».<br />
••<br />
Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />
y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación<br />
(2014). Sistema Integrado <strong>de</strong><br />
Conservación (SIC). Colombia.<br />
Acuerdo 006 <strong>de</strong> 2014.<br />
--<br />
Congreso <strong>de</strong> la República<br />
(2000). Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Archivos,<br />
Ley 594 <strong>de</strong> 2000. Diario<br />
Oficial n.º 44084. Bogotá D. C.<br />
--<br />
Cárd<strong>en</strong>as G., Marta L. (2008).<br />
<strong>La</strong> restauración <strong><strong>de</strong>l</strong> patrimonio<br />
docum<strong>en</strong>tal: experi<strong>en</strong>cia Archivo<br />
G<strong>en</strong>eral. Bogotá D. C.: Archivo<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación.<br />
--<br />
Icontec (2012). Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong><br />
normas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />
Bogotá D. C.<br />
--<br />
Páez, Fabio E. (s. f.) Guía para<br />
la conservación prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong><br />
archivos, Colombia.<br />
--<br />
Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />
Nación (2000). Código Disciplinario<br />
Único, Ley 734 <strong>de</strong><br />
2002. Diario Oficial n.º 44.699.<br />
Bogotá D. C. Notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia<br />
2013.<br />
Webgrafía<br />
--<br />
Acceso julio 2016: http://www.<br />
procuraduria.gov.co/...PRO-<br />
GD-AM-014_V1_MA.pdf.<br />
--<br />
Acceso agosto 2016: http://www.<br />
rae.es/<br />
» 79
Carrera 5 No. 15-80 piso 16<br />
Bogotá, D.C., Colombia<br />
PBX: (1) 587 8750 Ext: 11621<br />
Tel.: 336 7147 Ext. 115<br />
http://iemp.procuraduria.gov.co<br />
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
<strong>La</strong> unión hace la fuerza<br />
Christian José Mora Padilla<br />
Director <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP<br />
El artículo 50 <strong><strong>de</strong>l</strong> Decreto 262<br />
<strong>de</strong> 2000, «Por el cual se modifican<br />
la estructura y la organización<br />
<strong>de</strong> la Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio<br />
Público (…)», <strong>de</strong>terminó<br />
<strong>en</strong>tre las funciones <strong>de</strong> la<br />
unidad académica:<br />
[el] (…) <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong> capacitación<br />
ori<strong>en</strong>tados a mejorar la <strong>gestión</strong><br />
administrativa y a promover el<br />
conocimi<strong>en</strong>to y el respeto <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos consagrados <strong>en</strong><br />
la Constitución Política. 2. Realizar<br />
estudios que t<strong>en</strong>gan por<br />
objeto ori<strong>en</strong>tar la lucha contra<br />
la corrupción administrativa y<br />
promover la protección <strong>de</strong> los<br />
<strong>de</strong>rechos humanos, así como<br />
estimular las activida<strong>de</strong>s que<br />
con el mismo fin realic<strong>en</strong> otras<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s estatales. 3. Organizar<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>,<br />
cursos y otros ev<strong>en</strong>tos<br />
académicos sobre los difer<strong>en</strong>tes<br />
temas que interes<strong>en</strong> al<br />
Ministerio Público, <strong>en</strong> los que<br />
podrán participar personas<br />
aj<strong>en</strong>as a la <strong>en</strong>tidad».<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
<strong>La</strong> Procuraduría Delegada para Asuntos Ambi<strong>en</strong>tales y Agrarios, con el apoyo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />
a<strong><strong>de</strong>l</strong>antó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2009 a la fecha dos investigaciones relacionadas con el cambio<br />
climático y editó cuatro publicaciones sobre la materia.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, el artículo<br />
51 <strong>de</strong> la misma norma señaló<br />
la estructura <strong>de</strong> la unidad académica<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público<br />
<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir las necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> la <strong>en</strong>tidad y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />
requeridas para el cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los fines misionales,<br />
a saber: el Consejo Académico<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, la Dirección, y las divisiones<br />
<strong>de</strong> Investigaciones Sociopolíticas<br />
y Asuntos Socioeconómicos,<br />
<strong>de</strong> Capacitación, y<br />
Administrativa y Financiera.<br />
<strong>La</strong> normativa permitió al<br />
Instituto contar con funciones<br />
claras, así como fortalecer y<br />
ampliar la oferta <strong>de</strong> programas<br />
académicos y líneas <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1995<br />
v<strong>en</strong>ía ejecutando, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />
creación mediante la Ley 201<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mismo año.<br />
Dos décadas <strong>de</strong> trabajo<br />
continuo, g<strong>en</strong>erando conocimi<strong>en</strong>to<br />
y, perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
apoyando la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> las<br />
distintas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la<br />
Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />
Nación, <strong>de</strong> acuerdo con el<br />
diagnóstico <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />
planteadas por ellas <strong>en</strong> cada<br />
vig<strong>en</strong>cia, por el <strong>de</strong>spacho <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
procurador g<strong>en</strong>eral y por el tal<strong>en</strong>to<br />
humano <strong>de</strong> las áreas misionales<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP que conoc<strong>en</strong>,<br />
por la labor <strong><strong>de</strong>l</strong> día a día,<br />
los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> capacitación, <strong>investigación</strong><br />
y publicaciones.<br />
Con el fin <strong>de</strong> hacer visibles<br />
algunos <strong>de</strong> los estudios académicos<br />
y publicaciones que el<br />
IEMP ha realizado conjuntam<strong>en</strong>te<br />
con otras instancias <strong>de</strong><br />
este órgano <strong>de</strong> control, y <strong>de</strong><br />
evid<strong>en</strong>ciar los productos <strong>de</strong><br />
calidad que logran la coordinación<br />
y colaboración <strong>en</strong>tre<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, pres<strong>en</strong>tamos a<br />
los lectores <strong>de</strong> Innova una<br />
Publicaciones IEMP<br />
breve relación <strong>de</strong> las investigaciones<br />
y obras editadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
el año 2009 hasta la fecha.<br />
Valga recalcar que son solo<br />
aquellas que han sido realizadas<br />
juntam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong><br />
áreas misionales y <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong><br />
la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />
Nación, porque la producción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP <strong>en</strong> alianza con otras<br />
<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s u organizaciones, y<br />
la que <strong>en</strong>trega al país gracias a<br />
la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus investigadores<br />
y formadores es copiosa. 1<br />
1 <strong>La</strong> información fue compilada por el jefe <strong>de</strong><br />
la División <strong>de</strong> Investigaciones Sociopolíticas y Asuntos<br />
Socioeconómicos, Luis Enrique Martínez Ballén.<br />
Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong><br />
los municipios <strong>de</strong> Colombia al<br />
cambio climático:<br />
INFORME PREVENTIVO<br />
El cambio climático se ha constituido como el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
ambi<strong>en</strong>tal y problema social más serio que t<strong>en</strong>drá<br />
que afrontar la civilización humana. Sus costos económicos,<br />
ambi<strong>en</strong>tales y sociales <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán exclusivam<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> las acciones que realic<strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />
gobiernos para <strong>de</strong>sarrollar y ejecutar planes <strong>de</strong> mitigación<br />
y adaptación que contrarrest<strong>en</strong> los impactos <strong>de</strong>rivados<br />
<strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />
T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo anterior, la Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación valoró la necesidad <strong>de</strong> diagnosticar e<br />
id<strong>en</strong>tificar las acciones <strong>de</strong> adaptación que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
realizando los municipios <strong>de</strong> Colombia fr<strong>en</strong>te al<br />
cambio climático con el fin <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar recom<strong>en</strong>daciones<br />
a nivel técnico y jurídico que sirvan <strong>de</strong> insumo<br />
para afrontar todas las responsabilida<strong>de</strong>s y retos que<br />
implica la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas nacionales,<br />
programas y proyectos territoriales <strong>en</strong> materia<br />
<strong>de</strong> adaptación al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />
Con este estudio, la Procuraduría Delegada para Asuntos<br />
Ambi<strong>en</strong>tales y Agrarios quiere g<strong>en</strong>erar un insumo<br />
fundam<strong>en</strong>tal para fortalecer las capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tes<br />
territoriales municipales, y a su vez facilitar la toma<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones acertadas t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>te la necesidad<br />
<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar prácticas <strong>de</strong> adaptación y planificación ante<br />
un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> esta magnitud.<br />
Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> Colombia al cambio climático: INFORME PREVENTIVO<br />
Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los<br />
municipios <strong>de</strong> Colombia<br />
al cambio climático:<br />
INFORME PREVENTIVO<br />
80 »<br />
El artículo 55 <strong><strong>de</strong>l</strong> Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 señala como una <strong>de</strong> las funciones <strong>de</strong> la División <strong>de</strong> Investigaciones Sociopolíticas y Asuntos Socioeconómicos: «A<strong><strong>de</strong>l</strong>antar y apoyar investigaciones<br />
ci<strong>en</strong>tíficas, sociales, económicas, históricas, políticas y <strong>de</strong> otra naturaleza que contribuyan al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos y funciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público». En la imag<strong>en</strong>, carátulas <strong>de</strong><br />
publicaciones que han sido producto <strong>de</strong> investigaciones a<strong><strong>de</strong>l</strong>antadas por el IEMP conjuntam<strong>en</strong>te con áreas misionales <strong>de</strong> la Procuraduría.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Investigaciones y publicaciones académicas<br />
Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />
Procuraduría<br />
Delegada para<br />
la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />
los Derechos <strong>de</strong><br />
la Infancia, la<br />
Adolesc<strong>en</strong>cia y la<br />
Familia<br />
Procuraduría<br />
Delegada para<br />
Asuntos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Trabajo y la<br />
Seguridad Social<br />
Procuraduría<br />
Delegada para<br />
Asuntos Civiles<br />
Evaluación <strong>de</strong> la relación familia y trabajo para<br />
elaborar propuestas <strong>de</strong> política pública (2009-<br />
2010).<br />
Familia y función social. Caracterización <strong>de</strong> la<br />
familia <strong>en</strong> Colombia (2010-2011).<br />
Diseño <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción para la<br />
protección y garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la<br />
infancia, la adolesc<strong>en</strong>cia y la familia (2010-2011).<br />
Investigación sobre la vigilancia superior con<br />
perspectiva <strong>de</strong> género (2010-2011).<br />
Estilos <strong>de</strong> vida y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación sexual<br />
(2011-2012).<br />
Vigilancia superior a la prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la<br />
viol<strong>en</strong>cia sexual (2013).<br />
Vigilancia superior a la prev<strong>en</strong>ción y a la at<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> la viol<strong>en</strong>cia sexual. Fase II (2014).<br />
Investigación sobre los costos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sintegración<br />
familiar (2014-2015).<br />
Vigilancia superior a la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
las víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. III fase (2015).<br />
Vigilancia superior a la <strong>gestión</strong> pública territorial<br />
fr<strong>en</strong>te a la garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos (II/2015 –<br />
I/2016)<br />
Vigilancia superior a la <strong>gestión</strong> pública territorial<br />
fr<strong>en</strong>te a la garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia,<br />
la adolesc<strong>en</strong>cia y la familia Fase II (2016).<br />
Diagnóstico y evaluación <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />
liquidación <strong>de</strong> prestaciones económicas <strong>en</strong> el SSS<br />
p<strong>en</strong>siones (2010-2011).<br />
Evaluación y perspectivas <strong>de</strong> la política pública<br />
sobre el cáncer <strong>en</strong> Colombia (2010-2011).<br />
Análisis y perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> los<br />
últimos 12 años <strong>en</strong> Colombia (2010).<br />
Desarrollo económico y social: <strong>de</strong>sempleo y<br />
pobreza (2011-2012).<br />
Evaluación <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te a la salud<br />
m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> Colombia (2013-2014).<br />
Factores sociales, políticos, ambi<strong>en</strong>tales y<br />
económicos, que facilitan la recuperación <strong>de</strong> los<br />
litorales marítimos in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te ocupados<br />
<strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong> Tumaco y Bu<strong>en</strong>av<strong>en</strong>tura. Fase I<br />
(2008).<br />
Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> litorales. Construcciones<br />
palafíticas. II fase (2009-2010).<br />
Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> los litorales marítimos -<br />
Fase III (2011).<br />
Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> los litorales marítimos<br />
- Fase IV (2012) - Diseño <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
política pública para zonas <strong>de</strong> litoral ocupadas<br />
in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te por construcciones palafíticas.<br />
Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> los litorales marítimos<br />
– Fase V (2013). Participación <strong>de</strong> la Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación <strong>en</strong> el ag<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
política pública para la recuperación <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es<br />
<strong>de</strong> uso público ocupados in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />
litorales marítimos.<br />
Evaluación y seguimi<strong>en</strong>to a políticas públicas<br />
para la recuperación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> uso público<br />
in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te ocupados (2015).<br />
Fortalecimi<strong>en</strong>to institucional para id<strong>en</strong>tificar y<br />
monitorear <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> vulneración <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong><br />
asuntos civiles (2016).<br />
Brochure <strong>de</strong> familia (2012).<br />
Vigilancia superior a la S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia C-355 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2006. II<br />
informe (2013).<br />
<strong>La</strong> función prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> la garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
la infancia, la adolesc<strong>en</strong>cia y la familia (2013).<br />
Estilos <strong>de</strong> vida y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación sexual (2014).<br />
Informe <strong>de</strong> vigilancia superior al sistema <strong>de</strong><br />
responsabilidad p<strong>en</strong>al para adolesc<strong>en</strong>tes (2015).<br />
Informe juv<strong>en</strong>tud Ley 1622 <strong>de</strong> 2013 (2016).<br />
Dilemas <strong>en</strong> las <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción a salud (2009).<br />
P<strong>en</strong>siones: el costo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda (2011).<br />
Control <strong><strong>de</strong>l</strong> cáncer <strong>en</strong> Colombia (2012).<br />
Recobros al Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Seguridad Social <strong>en</strong><br />
Salud 2008 – 2012 (2014).<br />
Evaluación <strong>de</strong> las políticas públicas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal<br />
(2015).<br />
Am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres – Construcciones palafíticas<br />
(2009).<br />
Suelo costero (2010).<br />
Construcciones palafíticas. Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política<br />
pública (2011).<br />
» 81
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
82 »<br />
Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />
Despacho <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
procurador<br />
g<strong>en</strong>eral<br />
Evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> rol <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
la Nación <strong>en</strong> Colombia, durante los 180 años<br />
ejerci<strong>en</strong>do el ministerio público (2009-2011).<br />
Itinerario ético <strong>de</strong> la personalidad histórica<br />
colombiana (2009-2010).<br />
Justicia disciplinaria (2009).<br />
Reimpresión Justicia disciplinaria (2010).<br />
Investigación ética, <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres (2010-2011). Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> 2009 (2010).<br />
Definición <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo ciudadano con miras a Itinerario ético (2010).<br />
diseñar un proceso <strong>de</strong> formación que contribuya a<br />
la consolidación <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>en</strong> Colombia (2011).<br />
Perspectivas <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público <strong>de</strong> cara al<br />
bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> su constitución (2011-2012).<br />
Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador g<strong>en</strong>eral (2011).<br />
Análisis audiovisual sobre familia (2013). El nuevo ciudadano colombiano (2012).<br />
Análisis <strong>de</strong> la incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las instituciones <strong>de</strong><br />
Santan<strong>de</strong>r <strong>en</strong> la consolidación <strong>de</strong> la República <strong>de</strong><br />
Colombia (2014).<br />
Evolución histórica <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> Estado,<br />
Justicia, Economía y Globalización (2015).<br />
Análisis <strong>de</strong> la problemática <strong>de</strong> Interbolsa. Aspectos<br />
jurídicos y económicos (2015).<br />
Análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> posconflicto fr<strong>en</strong>te a la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />
protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos (2015).<br />
Reimpresión Justicia disciplinaria (2012).<br />
7 mitos <strong>de</strong> la legalización <strong>de</strong> las drogas (2012).<br />
Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> 2011 (2012).<br />
8 mitos <strong>de</strong> la legalización <strong>de</strong> las drogas. Segunda edición<br />
(2012).<br />
Análisis <strong>de</strong> la historia <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público (2016). Informe preliminar procurador (digital) (2013).<br />
Análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> papel <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />
Nación <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> reconciliación y memoria<br />
colectiva (2016).<br />
Procuraduría Auxiliar para Asuntos Constitucionales<br />
Delegada para<br />
el Ministerio<br />
Público <strong>en</strong><br />
Asuntos P<strong>en</strong>ales<br />
Procuraduría<br />
Delegada para<br />
la Vigilancia<br />
Prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong> la<br />
Función Pública<br />
Despacho <strong>de</strong> la viceprocuradora<br />
Observatorio <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema P<strong>en</strong>al Acusatorio<br />
(Contínuo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008).<br />
Seguimi<strong>en</strong>to y análisis a los trámites judiciales<br />
a<strong><strong>de</strong>l</strong>antados por los jueces <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> p<strong>en</strong>as y<br />
medidas <strong>de</strong> seguridad (2008-2009).<br />
Seguimi<strong>en</strong>to a la participación ciudadana <strong>en</strong><br />
Colombia (2008-2009).<br />
Análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> control social a la <strong>gestión</strong> pública <strong>en</strong> la<br />
comunidad educativa (2011-2012).<br />
Cuarta Delegada ante el Consejo <strong>de</strong> Estado<br />
Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador (2013).<br />
Informe preliminar procurador (digital) (2013).<br />
183 años, Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación (2013).<br />
8 mitos sobre la legalización <strong>de</strong> las drogas Tercera<br />
edición (2014).<br />
Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> la procuraduría (CD) (2015)<br />
<strong>La</strong> paz no lo justifica todo: mínimos p<strong>en</strong>ales para<br />
máximos responsables (2016).<br />
Concepto n.º 4890 ante la Corte Constitucional (2010).<br />
Concepto n.º 4876 ante la Corte Constitucional (2010).<br />
Controversias constitucionales (2013).<br />
Marco jurídico para la paz (2014).<br />
Guía para la interv<strong>en</strong>ción judicial (2009).<br />
Justicia disciplinaria (2009).<br />
Transpar<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> sector eléctrico (2009).<br />
Interv<strong>en</strong>toría <strong>en</strong> el régim<strong>en</strong> subsidiario <strong>en</strong> salud (2009).<br />
Cartilla electoral (2015).<br />
Manual <strong>de</strong> contratación (2013).<br />
Lecciones <strong>de</strong>recho disciplinario n.º 11 (2009).<br />
Lecciones <strong>de</strong>recho disciplinario n.º 12 (2009).<br />
Lecciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho disciplinario n.º 13 (2009).<br />
Reimpresiones <strong>de</strong> los números 3, 4, 5 y 13.<br />
El daño especial como título <strong>de</strong> imputación <strong>de</strong> la<br />
responsabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado (2009).
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />
Procuraduría<br />
Delegada<br />
para Asuntos<br />
Ambi<strong>en</strong>tales y<br />
Agrarios<br />
Cambio climático y biodiversidad (2010-2011). DIH medio ambi<strong>en</strong>te (2009).<br />
Procesos migratorios: <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal Páramos para la vida (2009).<br />
<strong>en</strong> Colombia como consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio<br />
climático (2012-2013).<br />
Bosques nacionales (2010)<br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático (2010).<br />
Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático (2011).<br />
Cambio climático, biodiversidad y cultura (2011).<br />
Bi<strong>en</strong>es patrimoniales <strong>de</strong> las víctimas (2011).<br />
Ci<strong>en</strong> reflexiones sobre el Sistema Nacional Ambi<strong>en</strong>tal<br />
(2013).<br />
Contaminación atmosférica.<br />
Residuos sólidos (2013).<br />
Río Magdal<strong>en</strong>a (2013).<br />
Reimpresión Contaminación atmosférica (2013).<br />
Manejo pos<strong>de</strong>comiso <strong>de</strong> fauna y flora (2014).<br />
Gestión integral <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso hídrico <strong>en</strong> Colombia (2014).<br />
Reimpresión Ci<strong>en</strong> reflexiones sobre el SINA (2014).<br />
POA <strong>La</strong>guna <strong>de</strong> <strong>La</strong> Cocha (2015).<br />
Reflexiones sobre el Inco<strong>de</strong>r (2015).<br />
Río Cauca (2015).<br />
Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong><br />
Colombia al cambio climático (2015).<br />
Séptima Delegada ante el Consejo Estado y Comisión Nacional <strong>de</strong><br />
Control y Asuntos Electorales<br />
Procuraduría Delegada para la Prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> Materia <strong>de</strong> Derechos<br />
Humanos y Asuntos Étnicos<br />
Oficina <strong>de</strong> Control Interno<br />
Procuradurías Delegadas para la Haci<strong>en</strong>da Pública, para la Función<br />
Pública, y para la Desc<strong>en</strong>tralización y Entida<strong>de</strong>s Territoriales<br />
Oficina <strong>de</strong> Relatoría<br />
Informe electoral (2009).<br />
Guía <strong>de</strong> cabildo abierto (2010).<br />
Informe elecciones 2010.<br />
Cartilla electoral 2011.<br />
Informe elecciones 2011.<br />
Inhabilida<strong>de</strong>s e incompatibilida<strong>de</strong>s para cargos <strong>de</strong><br />
elección popular (2011).<br />
Guía <strong>de</strong> cabildo abierto. Reimpresión (2013).<br />
Cartilla electoral 2014.<br />
Protocolo <strong>de</strong> la asist<strong>en</strong>cia integral para víctimas <strong>en</strong> el<br />
marco <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Justicia y Paz (2009).<br />
Régim<strong>en</strong> disciplinario contra reclusos (2009).<br />
Manual <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> la Oficina <strong>de</strong> Control Interno<br />
(2009).<br />
Manual control interno (2009).<br />
Vig<strong>en</strong>cias futuras excepcionales para las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales (2010).<br />
Código Disciplinario Único (2009).<br />
Código Disciplinario Único con notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia 2010.<br />
Código Disciplinario Único con notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia 2011.<br />
Reedición Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 (2011).<br />
Código Disciplinario Único 2012.<br />
Reedición Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 (2013).<br />
Código Disciplinario Único 2013.<br />
Gaceta Disciplinaria (2014).<br />
Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 con notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia 2014.<br />
Código Disciplinario Único 2014.<br />
Reimpresión Código Disciplinario Único (2015).<br />
» 83
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />
Comisión Procuradurías Delegadas <strong>de</strong> Economía y Haci<strong>en</strong>da<br />
Pública, para Asuntos <strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo, y Ambi<strong>en</strong>tal y Agraria<br />
Procuraduría <strong><strong>de</strong>l</strong>egada para la Economía y la Haci<strong>en</strong>da Pública<br />
Grupo <strong>de</strong> Salud Ocupacional<br />
Boletín Intercambio n.º 1 (2011).<br />
Boletín Intercambio n.º 2 (2012).<br />
Cartilla potestad disciplinaria (2012).<br />
Guía <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to verbal, aspectos prácticos (2014).<br />
Cartilla cultura <strong><strong>de</strong>l</strong> trato justo y la sana conviv<strong>en</strong>cia<br />
(2009).<br />
Delegada Disciplinaria para la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los Derechos humanos Guía prácticas <strong>de</strong> pruebas disciplinarias (2010).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 1 (2009).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 2 (2010).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 3 (2010).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 4 (2010).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 5 (2011).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 6 (2011).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 7 (2011).<br />
Procuraduría Delegada para la Desc<strong>en</strong>tralización y Entida<strong>de</strong>s<br />
territoriales<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 8 (2011).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 9 (2011).<br />
Desc<strong>en</strong>tralización y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales (2011).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 10 (2012).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 11 (2012).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 12 (2012).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 13 (2013).<br />
Boletín Ojo Avizor n.º 14 (2013).<br />
Procuraduría Delegada para la Moralidad Pública<br />
Comisión Interinstitucional <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral con<br />
Contraloría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la República, Def<strong>en</strong>soría <strong><strong>de</strong>l</strong> Pueblo,<br />
Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> la Mesa Nacional <strong>de</strong> Participación <strong>de</strong> Víctimas<br />
Oficina <strong>de</strong> Cooperación Internacional<br />
Procuraduría Auxiliar para Asuntos Disciplinarios<br />
Los contratistas <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios como sujetos<br />
<strong>de</strong> la acción disciplinaria <strong>en</strong> Colombia (2014).<br />
Resum<strong>en</strong> ejecutivo Ley 1448 <strong>de</strong> 2011.<br />
<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas colombianas <strong>en</strong> la<br />
cooperación internacional (2015).<br />
Causales <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> investidura <strong>de</strong> los congresistas<br />
(2011). Tercera edición<br />
Primera Delegada ante el Consejo <strong>de</strong> Estado Conciliar antes que <strong>de</strong>mandar (2009).<br />
Procuraduría Delegada para la Policía Nacional<br />
Temática conceptual y doctrinal <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho disciplinario<br />
(2016).<br />
84 »
Factores <strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> teletrabajo<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Carlos Arturo Mor<strong>en</strong>o<br />
Orduz<br />
Asesor e investigador<br />
División <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Sociopolíticas y Asuntos<br />
Socioeconómicos<br />
Continuando con la pres<strong>en</strong>tación<br />
<strong>de</strong> algunos aspectos<br />
relevantes <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo, es<br />
preciso <strong>en</strong> esta oportunidad<br />
<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> aquellos factores<br />
que llevan al éxito <strong>en</strong> la<br />
ejecución <strong>de</strong> una actividad laboral<br />
<strong>en</strong> esta modalidad.<br />
Por éxito se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> todo<br />
triunfo, logro o cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> metas, el éxito es la consecu<strong>en</strong>cia<br />
acertada <strong>de</strong> un empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
asociado con la obt<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> la victoria <strong>en</strong> una fa<strong>en</strong>a<br />
o actividad propuesta y también<br />
es sobresalir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>más,<br />
o salir <strong><strong>de</strong>l</strong> anonimato. <strong>La</strong> noción<br />
<strong>de</strong> éxito es subjetiva, pues está<br />
íntimam<strong>en</strong>te relacionada con<br />
lo que una persona cree que<br />
obtuvo <strong>de</strong> una actividad específica,<br />
y por ello también relativa,<br />
<strong>en</strong> cuanto está circunscrita a un<br />
marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cual se logra un objetivo.<br />
Si se aplica esa noción a la<br />
actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo, habrá<br />
éxito cuando la persona vinculada<br />
al programa alcanza las<br />
metas acordadas, cuando se<br />
logran b<strong>en</strong>eficios personales<br />
e institucionales, cuando se<br />
eliminan los <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> los <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos<br />
y, <strong>en</strong> fin, cuando<br />
se obti<strong>en</strong>e el bi<strong>en</strong>estar y la satisfacción<br />
personal y familiar.<br />
Como el éxito se logra<br />
cuando se arriba al fin propuesto,<br />
el mismo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> grado<br />
<strong>de</strong> satisfacción que se obt<strong>en</strong>ga,<br />
pudi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>cirse que aquel se<br />
ha alcanzado cuando hay una<br />
mejora s<strong>en</strong>sible <strong>en</strong> la actividad,<br />
si<strong>en</strong>do factor indisp<strong>en</strong>sable la<br />
disposición <strong>de</strong> las herrami<strong>en</strong>tas<br />
y medios <strong>de</strong> trabajo a<strong>de</strong>cuados<br />
para lograr los objetivos, y<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, tanto el<br />
Estado como las instituciones y<br />
organizaciones privadas <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
actualizarse <strong>en</strong> materia tecnológica<br />
como presupuesto para<br />
alcanzar los objetivos.<br />
<strong>La</strong> actualización <strong>de</strong> las organizaciones<br />
<strong>en</strong> materia tecnológica<br />
es presupuesto <strong>de</strong> competitividad,<br />
pues el impacto <strong>de</strong><br />
las tecnologías <strong>de</strong> información<br />
y comunicación (tic) <strong>en</strong> la productividad<br />
<strong>de</strong> la empresa le otorga<br />
v<strong>en</strong>tajas múltiples respecto<br />
<strong>de</strong> aquellas que no se actualic<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> esa materia, pudi<strong>en</strong>do incluso<br />
llegar a no ser competitivas<br />
<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no implem<strong>en</strong>tar las<br />
nuevas tecnologías imperantes,<br />
que han llevado a la g<strong>en</strong>eración<br />
<strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> tiempo real <strong>en</strong><br />
el proceso productivo.<br />
El éxito <strong>en</strong> el teletrabajo implem<strong>en</strong>tado<br />
<strong>en</strong> la Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación pue<strong>de</strong><br />
predicarse, <strong>en</strong>tonces, <strong><strong>de</strong>l</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral, o <strong>de</strong> los logros alcanzados<br />
por las partes o qui<strong>en</strong>es están<br />
vinculados a esa actividad,<br />
incluida la parte administrativa,<br />
que con <strong>en</strong>tusiasmo ha g<strong>en</strong>erado<br />
todo el proceso <strong>de</strong> organización<br />
y apoyo a los empleados<br />
que fueron vinculados a la modalidad<br />
<strong>de</strong> trabajo a distancia y<br />
hoy continúan explorando la<br />
mejor forma <strong>de</strong> que esa modalidad<br />
laboral sea una realidad <strong>en</strong><br />
el futuro próximo, no ya a nivel<br />
experim<strong>en</strong>tal, sino como forma<br />
<strong>de</strong> trabajo estable.<br />
Son realm<strong>en</strong>te altos los<br />
factores que se han <strong>de</strong>tectado,<br />
g<strong>en</strong>eran satisfacción tanto al<br />
empleado como a la organización<br />
que implem<strong>en</strong>ta esta forma<br />
<strong>de</strong> laborar, y ello se refleja<br />
Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />
«<strong>La</strong> actualización <strong>de</strong> las organizaciones <strong>en</strong> materia tecnológica es presupuesto <strong>de</strong><br />
competitividad, pues el impacto <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong> información y comunicación (TIC) <strong>en</strong><br />
la productividad <strong>de</strong> la empresa le otorga v<strong>en</strong>tajas múltiples respecto <strong>de</strong> aquellas que no se<br />
actualic<strong>en</strong> <strong>en</strong> esa materia (...)».<br />
<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios para las partes,<br />
que constituy<strong>en</strong> un verda<strong>de</strong>ro<br />
capital al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar<br />
el banlance <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong>.<br />
Logros <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto<br />
piloto <strong>de</strong> teletrabajo<br />
Algunos <strong>de</strong> los éxitos hasta<br />
ahora logrados pued<strong>en</strong> sintetizarse,<br />
conforme a lo antes m<strong>en</strong>cionado,<br />
<strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />
1. En la Procuraduría se empezó<br />
a introducir el teletrabajo a<br />
partir <strong>de</strong> la iniciativa <strong>de</strong> algunas<br />
personas, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>sconocían<br />
<strong>en</strong> qué consistía esa actividad <strong>en</strong><br />
su fase inicial, <strong>de</strong> manera que la<br />
exploración <strong><strong>de</strong>l</strong> tema y los pasos<br />
dados hasta la culminación <strong>de</strong> la<br />
prueba piloto, con un grupo <strong>de</strong><br />
empleados que han laborado<br />
<strong>en</strong> la modalidad <strong>de</strong> teletrabajo<br />
suplem<strong>en</strong>tario por espacio <strong>de</strong><br />
un año <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus casas sin que<br />
se hubieran pres<strong>en</strong>tado dificulta<strong>de</strong>s<br />
institucionales, pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />
como el mayor logro<br />
alcanzado por la <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> busca<br />
<strong>de</strong> su inserción <strong>en</strong> esta modalidad<br />
laboral, que hoy se impone<br />
como un reto para cualquier institución<br />
que pret<strong>en</strong>da su perman<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> el tiempo, <strong>en</strong> la medida<br />
<strong>en</strong> que este es factor básico<br />
para la superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier<br />
institución que a futuro<br />
quiera establecerse o perdurar,<br />
fr<strong>en</strong>te a los retos que le impon<strong>en</strong><br />
la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />
los avances tecnológicos que le<br />
son propios.<br />
2. <strong>La</strong>s tic permit<strong>en</strong> vincular<br />
a poblaciones marginadas a las<br />
fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> empleo que, aunque<br />
laboralm<strong>en</strong>te capacitadas<br />
para hacerlo, normalm<strong>en</strong>te sus<br />
condiciones personales o familiares<br />
no les permit<strong>en</strong> el acceso<br />
al empleo regular. Es el caso <strong>de</strong><br />
personas <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> reclusión,<br />
aislados geográficam<strong>en</strong>te,<br />
am<strong>en</strong>azados, discapacitados y<br />
otras personas aquejadas por<br />
situaciones similares, a qui<strong>en</strong>es<br />
por esa razón se les dificulta o<br />
imposibilita realizar trabajo pres<strong>en</strong>cial.<br />
3. El trabajo a distancia permite<br />
a la empresa la liberación<br />
<strong>de</strong> locaciones (puestos <strong>de</strong> trabajo),<br />
obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do comodidad<br />
para empleados pres<strong>en</strong>ciales,<br />
o bi<strong>en</strong>, ampliar la capacidad <strong>de</strong><br />
su planta física para albergar a<br />
otros trabajadores, porque <strong>en</strong><br />
la modalidad <strong>de</strong> teletrabajo el<br />
» 85
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
86 »<br />
espacio <strong>de</strong> trabajo pres<strong>en</strong>cial<br />
<strong>de</strong>be ser compartido.<br />
4. El po<strong>de</strong>r disponer <strong>de</strong> algunos<br />
cubículos o puestos <strong>de</strong> trabajo<br />
durante los días <strong>en</strong> que los<br />
teletrabajadores laboran <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
su casa, disminuye los costos<br />
<strong>de</strong> operación y amplía la capacidad<br />
<strong>de</strong> las instalaciones; hay<br />
m<strong>en</strong>or con<strong>gestión</strong> <strong>en</strong> algunos<br />
lugares <strong>de</strong> concurr<strong>en</strong>cia común<br />
como por ejemplo <strong>en</strong> los asc<strong>en</strong>sores<br />
y mayor tranquilidad<br />
para los funcionarios que laboran<br />
<strong>en</strong> la modalidad pres<strong>en</strong>cial<br />
y disminución <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong><br />
servicios públicos.<br />
5. De igual manera, permite<br />
a la institución darse una nueva<br />
forma <strong>de</strong> organización utilizando<br />
el trabajo a distancia no solo<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la resid<strong>en</strong>cia, sino a través<br />
<strong>de</strong> oficinas satélite y telec<strong>en</strong>tros<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> pued<strong>en</strong> laborar los<br />
empleados, siempre próximos<br />
a sus lugares <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia;<br />
pero la implem<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo<br />
es una oportunidad<br />
para que la organización ori<strong>en</strong>te<br />
el trabajo por objetivos, lo que<br />
reclama gran<strong>de</strong>s cambios a nivel<br />
<strong>de</strong> la parte directiva, que <strong>de</strong>be<br />
<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong><strong>de</strong>l</strong> esquema <strong>de</strong><br />
cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> horarios por el<br />
<strong>de</strong> logro <strong>de</strong> metas, aspecto que<br />
no es fácil <strong>de</strong> asimilar.<br />
6. Uno <strong>de</strong> los postulados <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
teletrabajo señala que con esta<br />
forma <strong>de</strong> laborar se logra conciliar<br />
la vida laboral con la vida<br />
familiar y eso <strong>en</strong> efecto para el<br />
caso experim<strong>en</strong>tal o <strong>de</strong> prueba<br />
piloto <strong>en</strong> la Procuraduría se ha<br />
alcanzado, porque cuando un<br />
empleado sale temprano <strong>de</strong><br />
su casa permanece todo el día<br />
fuera <strong>de</strong> ella, cuando llega <strong>en</strong> la<br />
noche los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong><br />
la familia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>scansando<br />
y ese trabajador no comparte<br />
con ellos o comparte muy<br />
poco tiempo, y ti<strong>en</strong>e escasas<br />
oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>terarse <strong>de</strong><br />
lo que a ellos les pueda estar pasando.<br />
En esa forma se reci<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
las relaciones <strong>en</strong>tre los miembros<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> grupo familiar por el<br />
poco tiempo que sus miembros<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para estrechar el vínculo,<br />
dialogar y cruzar la información<br />
necesaria para que el grupo familiar<br />
alcance la armonía que <strong>de</strong>be<br />
t<strong>en</strong>er y que no se reduce solo a la<br />
comunicación, sino también a la<br />
pres<strong>en</strong>cia, el acompañami<strong>en</strong>to y<br />
la solidaridad <strong>en</strong>tre unos y otros.<br />
Si el teletrabajador pue<strong>de</strong><br />
laborar <strong>en</strong> su casa, así sea <strong>de</strong><br />
tiempo parcial, su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
el hogar aum<strong>en</strong>ta, pudi<strong>en</strong>do<br />
simultáneam<strong>en</strong>te mejorar los<br />
lazos familiares con una comunicación<br />
más fluida <strong>en</strong>tre los<br />
miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo, mejorando<br />
el tiempo compartido con<br />
ellos respecto al que pue<strong>de</strong><br />
compartir cuando trabaja <strong>en</strong> la<br />
modalidad pres<strong>en</strong>cial; así se pued<strong>en</strong><br />
estrechar los lazos <strong>en</strong>tre los<br />
miembros <strong>de</strong> la familia y eso le<br />
permitirá un muy bu<strong>en</strong> contacto<br />
a todo el grupo, pudi<strong>en</strong>do superar<br />
la dificultad que t<strong>en</strong>ía para<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su familia, y mejorar la<br />
comunicación con ellos, al estar<br />
p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo que al resto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
grupo les pueda estar afectando.<br />
7. A<strong>de</strong>más, son notorios los<br />
cambios observados <strong>en</strong> la salud<br />
y bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los teletrabajadores,<br />
y ellos mismos han manifestado<br />
su satisfacción, especialm<strong>en</strong>te<br />
qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad,<br />
ya que disminuye la preocupación<br />
<strong>de</strong> sufrir un accid<strong>en</strong>te<br />
al abordar y <strong>de</strong>splazarse <strong>en</strong> los<br />
sistemas <strong>de</strong> transporte masivo.<br />
El <strong>riesgo</strong> para estas personas<br />
durante esos <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos es<br />
lat<strong>en</strong>te, causa cierto temor <strong>en</strong> los<br />
<strong>de</strong>más miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo familiar,<br />
pues <strong>de</strong> alguna manera se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja fr<strong>en</strong>te<br />
a otras personas y, por tanto, son<br />
más vulnerables <strong>en</strong> caso no solo<br />
<strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes, sino también <strong>de</strong><br />
algún tipo <strong>de</strong> agresión dirigida<br />
contra su seguridad personal o la<br />
<strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es.<br />
8. Otro aspecto <strong>en</strong> que se ha<br />
manifestado la satisfacción, especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> ese mismo grupo,<br />
radica <strong>en</strong> que pued<strong>en</strong> cumplir<br />
con mayor facilidad las citas médicas,<br />
y algunos <strong>de</strong> ellos también<br />
han referido que es <strong>de</strong> su agrado<br />
po<strong>de</strong>r esperar a sus hijos al regreso<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> colegio o la universidad.<br />
9. También por el aspecto<br />
económico se ha mostrado algún<br />
grado <strong>de</strong> satisfacción por<br />
parte <strong>de</strong> los teletrabajadores,<br />
<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que los días<br />
<strong>en</strong> que hac<strong>en</strong> teletrabajo, por<br />
no t<strong>en</strong>er necesidad <strong>de</strong> tomar<br />
transporte o <strong>de</strong>splazarse <strong>en</strong> sus<br />
vehículos, se hace algún ahorro<br />
económico, como también se<br />
obti<strong>en</strong>e esa v<strong>en</strong>taja por razón<br />
<strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er que vivir durante<br />
esos días rigurosam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tados,<br />
como lo están cuando<br />
laboran <strong>en</strong> forma pres<strong>en</strong>cial.<br />
10. Junto a las anteriores v<strong>en</strong>tajas,<br />
algunos han exteriorizado,<br />
a<strong>de</strong>más, que se están acostumbrando<br />
a laborar solos y a<br />
no estar <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cierto<br />
tipo <strong>de</strong> relaciones con los jefes<br />
y compañeros, con qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>eral manifiestan t<strong>en</strong>er muy<br />
bu<strong>en</strong>as relaciones laborales.<br />
11. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la flexibilidad<br />
que conlleva el teletrabajo <strong>de</strong><br />
manera intrínseca, también se<br />
pres<strong>en</strong>ta un importante ahorro<br />
<strong>en</strong> tiempo relacionado con<br />
los <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre la<br />
casa y el trabajo <strong>de</strong> ida y regreso,<br />
que <strong>en</strong> promedio pue<strong>de</strong> ser<br />
para cada persona <strong>de</strong> unas tres<br />
horas al día, así como el estrés<br />
que con esos <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos<br />
se g<strong>en</strong>era, y que se evita qui<strong>en</strong><br />
no ti<strong>en</strong>e que estar haci<strong>en</strong>do<br />
esa actividad, todo ello se traduce<br />
<strong>en</strong> comodidad, <strong>de</strong>scanso<br />
y bi<strong>en</strong>estar para el trabajador.<br />
12. Los trabajadores han señalado<br />
que la labor realizada <strong>en</strong><br />
casa facilita mayor capacidad<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, pues <strong>en</strong> el<br />
s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sus hogares regularm<strong>en</strong>te<br />
se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran durante<br />
gran parte <strong>de</strong> la jornada laboral<br />
solos y, por tanto, pued<strong>en</strong><br />
obt<strong>en</strong>er una mayor capacidad<br />
<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, con alto<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s,<br />
optimizando <strong>de</strong> esa manera el<br />
tiempo <strong>de</strong>dicado al trabajo.<br />
13. Despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> estrés<br />
que se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> las instalaciones<br />
<strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad como la nuestra;<br />
al haber m<strong>en</strong>os preocupaciones<br />
<strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to es<br />
mayor, pues el trabajador no se<br />
si<strong>en</strong>te acosado ni impedido por<br />
los roles propios <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, ni por<br />
at<strong>en</strong><strong>de</strong>r gran número <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>tos<br />
y <strong>de</strong> asuntos propios <strong>de</strong><br />
la relación <strong>en</strong>tre compañeros, que<br />
interfier<strong>en</strong> y alteran su actividad y<br />
no le permit<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to,<br />
aspectos todos que se<br />
superan por ser inexist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la<br />
modalidad a distancia.<br />
14. También se dan v<strong>en</strong>tajas<br />
<strong>en</strong> la continuidad <strong>de</strong> las labores<br />
que se están realizando, lo que<br />
magnifíca y valoriza el empleo<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> factor tiempo para el mejor<br />
aprovechami<strong>en</strong>to y logro <strong>de</strong> los<br />
objetivos trazados <strong>en</strong> las labores<br />
que se estén realizando, ya<br />
que el teletrabajador que cumple<br />
unas metas previam<strong>en</strong>te<br />
acordadas no se ve <strong>en</strong> la necesidad<br />
<strong>de</strong> interrumpir lo que está<br />
haci<strong>en</strong>do para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r otros<br />
asuntos, interrupciones que impid<strong>en</strong><br />
la conc<strong>en</strong>tración y el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
que pue<strong>de</strong> alcanzarse<br />
cuando no se da ese tipo <strong>de</strong> interfer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong> su actividad.<br />
15. Se <strong>de</strong>staca, a<strong>de</strong>más, que<br />
los teletrabajadores que han<br />
suscrito con los jefes inmediatos<br />
acuerdos <strong>de</strong> tareas a realizar<br />
<strong>en</strong> la modalidad <strong>de</strong> teletrabajo,<br />
señalan que se esfuerzan<br />
por alcanzarlas a satisfacción<br />
y por tanto se muestra mayor<br />
puntualidad <strong>en</strong> la obt<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> los resultados laborales.<br />
16. <strong>La</strong> institución ha abordado<br />
el problema <strong>de</strong> análisis <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
personal <strong>de</strong> apoyo al programa<br />
<strong>de</strong> teletrabajo, y para el efec-
to ha dado esa responsabilidad al Comité<br />
<strong>de</strong> Teletrabajo, actualm<strong>en</strong>te li<strong>de</strong>rado<br />
por la Secretaría G<strong>en</strong>eral, pero es preciso<br />
continuar afinando el tema, puesto que<br />
si bi<strong>en</strong> se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificadas las oficinas<br />
que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> colaborar <strong>en</strong> ese apoyo, aún no<br />
son <strong><strong>de</strong>l</strong> todo claros los roles que cumpl<strong>en</strong><br />
esas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, aspecto que, aunque<br />
no está pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te clarificado, sí ha sido<br />
asumido especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong><br />
resolución <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> teletrabajo.<br />
Por todo ello pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que<br />
<strong>en</strong> la Procuraduría poco a poco se está<br />
alcanzando una cultura <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo,<br />
lo que implica un cambio <strong>en</strong> la forma<br />
<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar tanto <strong>de</strong> la parte directiva <strong>de</strong><br />
la organización, así como <strong>de</strong> teletrabajadores<br />
y trabajadores pres<strong>en</strong>ciales, que<br />
muestra que la institución ha empr<strong>en</strong>dido<br />
la s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> la actualización <strong>en</strong> los<br />
altos retos que le g<strong>en</strong>eran la sociedad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to, la globalización y la<br />
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
automatización que, como se sabe, t<strong>en</strong>drán<br />
una profunda incid<strong>en</strong>cia no solo<br />
<strong>en</strong> la forma <strong>de</strong> laborar <strong><strong>de</strong>l</strong> futuro, sino<br />
<strong>en</strong> una nueva forma <strong>de</strong> organización <strong>de</strong><br />
toda <strong>en</strong>tidad que pret<strong>en</strong>da subsistir ante<br />
esos retos, que exig<strong>en</strong> que gran cantidad<br />
<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s se llev<strong>en</strong> a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />
distancia, pues ello g<strong>en</strong>era no solo comodidad,<br />
sino agilidad, amplia cobertura<br />
y economía <strong>en</strong> las relaciones laborales<br />
y sociales.<br />
<strong>La</strong> virtualización y el Registro y Control<br />
Académico, dos logros <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP<br />
Albeiro Ortíz Zuluaga 1<br />
En at<strong>en</strong>ción a las funciones consagradas <strong>en</strong><br />
el Título vii, artículo 56, numerales 1 y 2 <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Decreto 262 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2000, al IEMP le correspon<strong>de</strong><br />
dirigir y coordinar la capacitación <strong>de</strong> los<br />
funcionarios <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público y <strong>de</strong><br />
la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación.<br />
En virtud <strong>de</strong> lo anterior, y <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> la estrategia <strong>de</strong> innovación y virtualización,<br />
el IEMP ha implem<strong>en</strong>tado el Sistema<br />
<strong>de</strong> Registro y Control Académico y la<br />
Plataforma <strong>de</strong> Educación Virtual Moodle,<br />
con miras a perfeccionar y mo<strong>de</strong>rnizar el<br />
manejo <strong>de</strong> la información que se produce<br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> capacitación.<br />
Esta plataforma ha logrado integrar los<br />
dos sistemas y cubrir una gran cantidad <strong>de</strong><br />
necesida<strong>de</strong>s como el registro <strong>de</strong> programas<br />
y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alumnos, <strong>de</strong> profesores,<br />
<strong>de</strong> calificaciones, así como las certificaciones,<br />
los apoyos educativos, reportes requeridos<br />
por el proceso, usuarios, auditorías,<br />
tablas maestras, permisos, cronogramas <strong>de</strong><br />
ev<strong>en</strong>tos y los cursos virtuales, <strong>en</strong>tre otras<br />
funcionalida<strong>de</strong>s.<br />
<strong>La</strong> Plataforma <strong>de</strong> Educación Virtual<br />
<strong>de</strong>sarrollada como Registro y Control<br />
Académico, concat<strong>en</strong>ada a la plataforma<br />
1 Estudiante <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la información y bibliotecología,<br />
con especialización tecnológica <strong>en</strong> administración <strong>de</strong> sistemas<br />
<strong>de</strong> la información, lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> artes escénicas <strong>de</strong> la Universidad<br />
Pedagógica Nacional, tecnólogo <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias militares<br />
<strong>de</strong> la Escuela Militar <strong>de</strong> Suboficiales, participante <strong>en</strong> la creación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Gestión Docum<strong>en</strong>tal Orfeo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 143 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado colombiano y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Suramérica.<br />
Actualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sempeña como administrador <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong><br />
Registro y Control Académico <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP y es integrante <strong>de</strong> la Red<br />
<strong>de</strong> Formadores <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP.<br />
Moodle <strong>de</strong> educación y capacitación virtual,<br />
a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sarrollo controlado, copias <strong>de</strong> respaldo<br />
y ayudar a garantizar la seguridad <strong>en</strong> la<br />
información, amplía el canal <strong>de</strong> comunicación<br />
con los usuarios <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público<br />
y facilita la posibilidad <strong>de</strong> llegar cada<br />
vez a más lugares <strong><strong>de</strong>l</strong> país <strong>en</strong> tiempo real.<br />
Por otra parte, <strong>en</strong> la evolución <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
proyecto, y el ajuste a las necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
IEMP, se han g<strong>en</strong>erado unos <strong>de</strong>sarrollos<br />
que incluy<strong>en</strong> la normativa vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />
estrategia <strong>de</strong> Gobierno <strong>en</strong> Línea y las Leyes<br />
<strong>de</strong> Antitrámites y <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia y<br />
Acceso a la Información Pública.<br />
<strong>La</strong> herrami<strong>en</strong>ta nació como un gestor<br />
<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos simple <strong>en</strong> una plataforma<br />
básica gratuita, <strong>en</strong> el año 2013, llamada<br />
Sakai, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrolló un módulo especial<br />
<strong>de</strong> Registro y Control Académico<br />
con unos campos <strong>de</strong>stinados a la programación<br />
<strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capacitación y el<br />
diseño curricular <strong>en</strong> línea.<br />
Esto, permitió hacer <strong>de</strong> la labor <strong>de</strong><br />
coordinar y organizar los programas <strong>de</strong> capacitación<br />
un ejercicio colaborativo <strong>en</strong>tre<br />
coordinadores académicos, expertos temáticos,<br />
doc<strong>en</strong>tes, directivos y participantes<br />
<strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> formación.<br />
A principios <strong><strong>de</strong>l</strong> año 2015 se contaba<br />
con un total <strong>de</strong> 6 113 registros <strong>de</strong> usuarios<br />
asist<strong>en</strong>tes a los diversos ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capacitación<br />
pres<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> las distintas ciuda<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
país, asociados a 53 programas <strong>de</strong> formación.<br />
Para el mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016 contábamos<br />
con un total <strong>de</strong> 13 990 usuarios capacitados,<br />
que pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>trar a la Plataforma<br />
<strong>de</strong> Educación Virtual <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to<br />
y <strong>de</strong>scargar el certificado <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia,<br />
las memorias <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>ciales<br />
y dar su apreciación <strong>de</strong> la organización <strong>de</strong><br />
los ev<strong>en</strong>tos.<br />
Por otra parte a esta plataforma, <strong>en</strong> la<br />
búsqueda <strong>de</strong> su evolución, se le agregaron<br />
nuevos módulos <strong>de</strong> cursos y formación<br />
virtual <strong>en</strong> línea, migrando todos los compon<strong>en</strong>tes<br />
a un <strong>en</strong>torno especializado <strong>de</strong><br />
educación virtual (Moodle 2.9). En este espacio,<br />
con la participación <strong>de</strong> la Universidad<br />
<strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín <strong>en</strong> conv<strong>en</strong>io con el IEMP,<br />
se han creado y promocionado 16 cursos<br />
<strong>de</strong> formación virtual con 800 personas<br />
capacitadas <strong>en</strong> esta modalidad, llegando<br />
<strong>de</strong> esta manera <strong>en</strong> tiempo real a lugares<br />
don<strong>de</strong> no era posible, por las distintas circunstancias<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> quehacer <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto.<br />
Es un hecho que la evolución <strong>de</strong> la<br />
herrami<strong>en</strong>ta propone gran<strong>de</strong>s retos. Para<br />
el 2016, por ejemplo, el objetivo es alcanzar<br />
el mayor número <strong>de</strong> nuevos personeros<br />
capacitados <strong>en</strong> toda Colombia, con<br />
el Curso <strong>de</strong> Inducción a Personeros. En la<br />
actualidad el IEMP ya ti<strong>en</strong>e los primeros<br />
168 graduados <strong>de</strong> este curso corto <strong>de</strong> 40<br />
horas, con muy bu<strong>en</strong>os com<strong>en</strong>tarios sobre<br />
el cont<strong>en</strong>ido y la cercanía virtual que<br />
logró el IEMP con los personeros <strong><strong>de</strong>l</strong> país.<br />
A la Plataforma <strong>de</strong> Educación Virtual<br />
<strong>de</strong> la unidad académica <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio<br />
público se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r por la dirección<br />
url: www.iempvirtual.u<strong>de</strong>m.edu.co<br />
Ll<strong>en</strong>ando un fácil formulario <strong>de</strong> registro,<br />
usted pue<strong>de</strong> solicitar la inscripción a los<br />
cursos <strong>de</strong> formación virtual.<br />
» 87
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Etapas <strong>en</strong> la historia <strong>de</strong> la Procuraduría<br />
Segunda <strong>en</strong>trega *<br />
Christian José Mora Padilla<br />
Director <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP<br />
Alejandro Núñez Ochoa**<br />
Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
Etapa<br />
Descripción<br />
Esc<strong>en</strong>ario<br />
internacional<br />
Entorno<br />
nacional<br />
Concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />
Desarrollo<br />
constitucional<br />
Gobiernos<br />
conservadores:<br />
1946 a 1953<br />
<strong>La</strong> Procuraduría<br />
se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta<br />
a la ruptura<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong><br />
constitucional<br />
por la toma<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
g<strong>en</strong>eral Rojas<br />
Pinilla.<br />
Plan Marshall para<br />
Alemania (1947).<br />
Inicio <strong>de</strong> la Guerra Fría<br />
(1948).<br />
Instauración <strong>de</strong> la<br />
República Popular China<br />
(1949).<br />
Guerra <strong>de</strong> Corea (1950).<br />
Crisis económicas<br />
(1930 a 1933 y 1939 a<br />
1943).<br />
Muerte <strong>de</strong> Jorge<br />
Eliecer Gaitán (1948).<br />
Crisis económica<br />
(1948 a 1953).<br />
<strong>La</strong> creci<strong>en</strong>te viol<strong>en</strong>cia política<br />
causó una inestabilidad<br />
perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> público<br />
y <strong>de</strong> la cohesión partidista,<br />
lo que permitió la ruptura<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> constitucional<br />
y el asc<strong>en</strong>so al po<strong>de</strong>r<br />
por medio <strong>de</strong> un golpe<br />
<strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> una fuerza<br />
política in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
orig<strong>en</strong> militar. En consecu<strong>en</strong>cia,<br />
la concepción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado planteada <strong>en</strong> la<br />
Constitución se <strong>de</strong>formó<br />
<strong>en</strong> un gobierno ejercido<br />
por medidas extraordinarias<br />
y autoritarias.<br />
Durante este<br />
periodo no se<br />
pres<strong>en</strong>taron<br />
modificaciones<br />
a la Constitución.<br />
Dictadura<br />
y Fr<strong>en</strong>te<br />
Nacional: 1953<br />
a 1974<br />
Caracterizada<br />
por importantes<br />
interv<strong>en</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> los<br />
procuradores<br />
g<strong>en</strong>erales, a<br />
saber: Eduardo<br />
Piñeros Piñeros<br />
con el concepto<br />
favorable al<br />
plebiscito <strong>de</strong><br />
1957, y Mario<br />
Aramburo<br />
con la amonestación<br />
al<br />
presid<strong>en</strong>te<br />
Carlos Lleras<br />
Restrepo.<br />
Creación <strong>de</strong> la Comunidad<br />
Económica Europea<br />
(1957).<br />
Guerra <strong>de</strong> Vietnam<br />
(1957).<br />
<strong>La</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> satélite<br />
ruso (1957).<br />
Revolución cubana<br />
(1959).<br />
Alianza para el Progreso<br />
(1961).<br />
Muertes <strong>de</strong> K<strong>en</strong>nedy<br />
(1963) y <strong>de</strong> Martin<br />
Luther King (1968).<br />
Revolución Cultural<br />
China (1966).<br />
Revolución <strong>en</strong> París<br />
(1968).<br />
Auge <strong>de</strong> dictaduras militares<br />
<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina.<br />
Conquista <strong>de</strong> la Luna<br />
(1969).<br />
El Arpanet: primera red<br />
<strong>de</strong> computadores (1969).<br />
Derrumbe <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />
<strong>de</strong> Bretton Woods<br />
(1971).<br />
Crisis petrolera (1973).<br />
Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />
Fuerzas Armadas<br />
Revolucionarias <strong>de</strong><br />
Colombia - farc<br />
(1964).<br />
Plebiscito 1957.<br />
Fr<strong>en</strong>te Nacional (1958<br />
a 1974).<br />
Reforma Agraria<br />
(1961).<br />
Crisis económica<br />
(1962 a 1965).<br />
Crecimi<strong>en</strong>to económico<br />
(1967 a 1974).<br />
Estatuto Cambiario<br />
(1967).<br />
Dos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la<br />
concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />
ocurrieron durante este<br />
periodo. El primero la<br />
inestabilidad política <strong>en</strong><br />
torno a la pacificación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
país. <strong>La</strong> toma <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> g<strong>en</strong>eral Rojas Pinilla<br />
fragm<strong>en</strong>tó la tradición <strong>de</strong><br />
institucionalidad constitucional.<br />
No obstante, obligó<br />
a las partes <strong>en</strong> conti<strong>en</strong>da<br />
a s<strong>en</strong>tarse a negociar. En<br />
un segundo mom<strong>en</strong>to,<br />
por medio <strong>de</strong> un acuerdo<br />
político <strong>en</strong>tre los partidos<br />
tradicionales se llegó a la<br />
paz, lo que permitió que<br />
el Estado se mo<strong>de</strong>rnizara,<br />
apelara a la planeación y<br />
a la acción técnica <strong>en</strong> la<br />
administración. Producto<br />
<strong>de</strong> ello fue la introducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> interés<br />
superior <strong>de</strong> la comunidad,<br />
regulaciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />
crédito, operaciones cambiarias<br />
y régim<strong>en</strong> aduanero<br />
<strong>en</strong> el ejecutivo.<br />
Reforma constitucional<br />
<strong>de</strong><br />
1968: Acto<br />
Legislativo n.º 1.<br />
88 »<br />
* En Innova 26, página 29, se incluyeron las seis primeras etapas que pued<strong>en</strong> ser consultadas <strong>en</strong> la página web.<br />
** Sociólogo y politólogo.
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Desarrollo legislativo<br />
Integrantes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ministerio<br />
público<br />
Funciones <strong>de</strong> la<br />
Procuraduría<br />
Orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
nombrami<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> procurador<br />
Procuradores<br />
Decreto 2898 <strong>de</strong> 1953.<br />
Creación <strong>de</strong> la Procuraduría<br />
Delegada para la<br />
Vigilancia Administrativa.<br />
. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación.<br />
. Procuradores<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong>egados.<br />
. Fiscales <strong>de</strong> tribunales.<br />
. Juzgados <strong>de</strong> circuito.<br />
. Participar con voz y<br />
voto <strong>en</strong> los <strong>de</strong>bates<br />
<strong>de</strong> la Cámara.<br />
. Vigilancia <strong>de</strong> la conducta<br />
oficial <strong>de</strong> los<br />
empleados públicos.<br />
.Vigilancia <strong>de</strong> los<br />
tribunales <strong>de</strong> arbitram<strong>en</strong>to.<br />
Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> terna<br />
pres<strong>en</strong>tada por el<br />
presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />
república (reforma<br />
constitucional <strong>de</strong><br />
1945, Acto Legislativo<br />
1).<br />
. Rafael Quiñónez Neira 1946 - 1950.<br />
. Pedro Alejo Rodríguez 1950 - 1951.<br />
. Álvaro Copete Lizarral<strong>de</strong> 1951 - 1953.<br />
Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador.<br />
No aplica.<br />
. Personeros municipales.<br />
Decreto 250 <strong>de</strong> 1958<br />
(creación <strong>de</strong> Procuraduría<br />
Delegada ante la<br />
Justicia P<strong>en</strong>al Militar).<br />
Decreto 2733 <strong>de</strong> 1959<br />
(función <strong>de</strong> velar por la<br />
efectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />
<strong>de</strong> petición).<br />
Ley 141 <strong>de</strong> 1961 (volvió<br />
legislación perman<strong>en</strong>te<br />
el Decreto 2898 <strong>de</strong> 1953).<br />
. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación.<br />
. Procuradores <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
distrito.<br />
. Fiscales instructores.<br />
. Policía judicial.<br />
. Personeros.<br />
.Velar por la efectividad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />
petición.<br />
. Demanda ante el<br />
tribunal compet<strong>en</strong>te<br />
por nulidad <strong>de</strong> nombrami<strong>en</strong>tos<br />
administrativos<br />
y elecciones<br />
consi<strong>de</strong>ras ilegales.<br />
Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> terna<br />
pres<strong>en</strong>tada por el<br />
presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />
república (reforma<br />
constitucional <strong>de</strong><br />
1945).<br />
. Rodrigo Noguera <strong>La</strong>bor<strong>de</strong> 1953 - 1958<br />
- 1961.<br />
. Luis Fernando Reyes Llaña 1953 - 1954.<br />
. Eduardo Piñeres Piñeres 1954 - 1958.<br />
. Domingo Sarasty 1958 (mayo a<br />
octubre).<br />
. Andrés Holguín Holguín 1961 - 1963.<br />
. Gustavo Orjuela Hidalgo 1963 - 1967.<br />
Decreto 1726 <strong>de</strong> 1964<br />
(creación <strong>de</strong> policía<br />
judicial, procuradores <strong>de</strong><br />
distrito y fiscales instructores).<br />
. Mario Aramburu Restrepo 1967 -<br />
1970.<br />
. Jesús Bernal Pinzón 1971 - 1974.<br />
Decreto Extraordinario<br />
2049 <strong>de</strong> 1969 (regula la<br />
carrera administrativa).<br />
Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador.<br />
No aplica.<br />
Decreto Extraordinario<br />
521 <strong>de</strong> 1971 (establece las<br />
funciones <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias).<br />
» 89
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Etapa<br />
Descripción<br />
Esc<strong>en</strong>ario<br />
internacional<br />
Entorno<br />
nacional<br />
Concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />
Desarrollo<br />
constitucional<br />
Pos-Fr<strong>en</strong>te<br />
Nacional: 1975<br />
a 1991<br />
<strong>La</strong> institución<br />
mo<strong>de</strong>rnizó<br />
la estructura<br />
organizacional<br />
y se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó<br />
al <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> la<br />
lucha contra<br />
el narcotráfico<br />
promovi<strong>en</strong>do<br />
la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos<br />
humanos.<br />
Periodo <strong>de</strong> la década<br />
perdida <strong><strong>de</strong>l</strong> 80.<br />
Crisis petrolera (1979).<br />
Revolución islámica <strong>en</strong><br />
Irán (1979).<br />
Guerra <strong><strong>de</strong>l</strong> Golfo Pérsico:<br />
Irán - Irak (1980).<br />
Surgimi<strong>en</strong>to y auge <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o neoliberal.<br />
Guerra <strong>de</strong> <strong>La</strong>s Malvinas<br />
(1982)<br />
Hambruna <strong>en</strong> África<br />
(1984).<br />
Terremoto <strong>en</strong> México<br />
(1985).<br />
Explosión <strong>en</strong> Chernóbil<br />
(1986)<br />
Crisis <strong>en</strong> la Bolsa <strong>de</strong> Nueva<br />
York (1987).<br />
Perestroika <strong>en</strong> Rusia<br />
(1988).<br />
Caída <strong><strong>de</strong>l</strong> Muro <strong>de</strong> Berlín<br />
(1989).<br />
Bonanza cafetera<br />
(1975 a 1977).<br />
Crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> sector financiero<br />
(1982 a 1985).<br />
Ajuste <strong>de</strong> economía,<br />
Fondo Monetario<br />
Internacional - FMI<br />
(1983).<br />
Toma <strong><strong>de</strong>l</strong> Palacio <strong>de</strong><br />
Justicia (1985).<br />
Elección popular <strong>de</strong><br />
alcal<strong>de</strong>s (1988).<br />
Oleada terrorista <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
narcotráfico. Asesinato<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> procurador<br />
g<strong>en</strong>eral, Carlos Mauro<br />
Hoyos (1988).<br />
Asesinato <strong>de</strong> candidatos<br />
presid<strong>en</strong>ciales:<br />
Luis Carlos Galán<br />
(1989,) y Carlos Pizarro<br />
y Bernardo Jaramillo<br />
(1990).<br />
Proceso <strong>de</strong> paz con el<br />
M-19 (1990) y otros<br />
grupos guerrilleros.<br />
A nivel local, distintos<br />
procesos configuran el<br />
mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> Estado predominante<br />
<strong>en</strong> la década <strong>de</strong><br />
los ses<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta. No<br />
obstante, hay un elem<strong>en</strong>to<br />
que atraviesa todo este<br />
periodo y es la complejización<br />
<strong>de</strong> la administración<br />
y <strong>de</strong> la estructura<br />
estatal. En primer lugar,<br />
durante los años och<strong>en</strong>ta<br />
se <strong>de</strong>bilitan las capacida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> los países para<br />
estabilizar sus economías<br />
internas, lo que <strong>de</strong>ja al<br />
Estado a merced <strong>de</strong> una<br />
impre<strong>de</strong>cible economía<br />
mundial sujeta a un mercado<br />
mundializado. En<br />
segundo lugar, procesos<br />
previos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
años anteriores como el<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la población,<br />
los altos flujos migratorios<br />
hacia las ciuda<strong>de</strong>s y<br />
la creci<strong>en</strong>te necesidad<br />
<strong>de</strong> servicios públicos y<br />
servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
pública redundaron <strong>en</strong><br />
una presión constante<br />
sobre el Estado para que<br />
hiciera más efectiva y<br />
efici<strong>en</strong>te sus políticas <strong>en</strong> la<br />
sociedad. Como parte <strong>de</strong><br />
esos esfuerzos, la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />
y la <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración<br />
surgieron como<br />
opciones para mo<strong>de</strong>rnizar<br />
las instituciones <strong>de</strong> gobierno.<br />
Acto Legislativo<br />
n.º 1 (4 <strong>de</strong><br />
diciembre <strong>de</strong><br />
1979).<br />
Nueva<br />
Constitución<br />
Política <strong>de</strong><br />
Colombia: 1991<br />
a 2009<br />
<strong>La</strong> Constitución<br />
<strong>de</strong> 1991<br />
modificó<br />
ampliam<strong>en</strong>te<br />
la estructura<br />
<strong>de</strong> ministerio<br />
público y las<br />
funciones <strong>de</strong> la<br />
Procuraduría<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />
Nación bajo<br />
tres figuras<br />
(prev<strong>en</strong>tiva,<br />
interv<strong>en</strong>ción y<br />
disciplinaria).<br />
Fin <strong><strong>de</strong>l</strong> Apartheid <strong>en</strong><br />
Sudáfrica (1992).<br />
Crisis asiática (1997).<br />
Destrucción <strong>de</strong> las Torres<br />
Gemelas (2001).<br />
Crisis <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />
(2002).<br />
Tsunami Indonesia<br />
(2004).<br />
Huarcán Katrina (2005).<br />
Recesión <strong>en</strong> Estados<br />
Unidos (2007).<br />
Cambio climático y<br />
cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global.<br />
Crecimi<strong>en</strong>to económico<br />
(2004 a 2007).<br />
Escándalo <strong>de</strong> la parapolítica.<br />
Surgimi<strong>en</strong>to y colapso<br />
<strong>de</strong> las pirámi<strong>de</strong>s.<br />
Muerte <strong>de</strong> Tirofijo<br />
(2008).<br />
Muerte <strong>de</strong> Raúl Reyes<br />
(2010).<br />
Escándalo <strong>de</strong> falsos<br />
positivos (2010).<br />
Escándalos <strong>de</strong> corrupción<br />
<strong>en</strong> salud, Agro<br />
Ingreso Seguro y carruseles<br />
<strong>de</strong> la contratación<br />
(2010, 2011).<br />
A través <strong>de</strong> la Constitución<br />
<strong>de</strong> 1991 se establece<br />
que Colombia es un<br />
Estado social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho,<br />
modificando la concepción<br />
planteada <strong>en</strong> la anterior<br />
Constitución. De tal<br />
manera que dicho avance<br />
es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
el rol y el funcionami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> las instituciones<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, <strong>en</strong> cuanto<br />
no solo se reconoc<strong>en</strong> una<br />
serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos sino,<br />
también, su legitimidad,<br />
eficacia, protección y<br />
otorgami<strong>en</strong>to efectivo<br />
<strong>de</strong> los mismos. Por otra<br />
parte, es un concepto que<br />
recoge los principios <strong>de</strong><br />
igualdad y libertad prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>recho con los i<strong>de</strong>ados<br />
por movimi<strong>en</strong>tos socialistas,<br />
social<strong>de</strong>mócratas<br />
y organizaciones internacionales<br />
soportadas <strong>en</strong> la<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y la garantía <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
humanos.<br />
Constitución <strong>de</strong><br />
1991.<br />
Reformas<br />
constitucionales<br />
sobre reelección<br />
presid<strong>en</strong>cial,<br />
transfer<strong>en</strong>cias,<br />
regalías y política.<br />
90 »
Desarrollo legislativo<br />
Integrantes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ministerio<br />
público<br />
Funciones <strong>de</strong> la<br />
Procuraduría<br />
Orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
nombrami<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> procurador<br />
Procuradores<br />
Decreto Extraordinario<br />
1960 <strong>de</strong> 1978 (administración<br />
<strong>de</strong> personal <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ministerio público).<br />
Decreto 01 <strong>de</strong> 1984:<br />
Código Cont<strong>en</strong>cioso<br />
Administrativo (<strong>de</strong>beres<br />
y faculta<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio<br />
público).<br />
Ley 4 <strong>de</strong> 1990 (a<strong>de</strong>cuación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio<br />
público, función <strong>de</strong><br />
vigilancia administrativa<br />
y judicial procuradores<br />
<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales, int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciales,<br />
comisariales y<br />
provinciales; creación <strong>de</strong><br />
las Procuradurías Delegadas<br />
<strong>de</strong> la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los<br />
Derechos Humanos, para<br />
Asuntos P<strong>en</strong>ales, Civil,<br />
fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />
Oficina <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Especiales, creación<br />
<strong>de</strong> la Veeduría, creación<br />
<strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s asesoras y<br />
coordinadoras, y reorganización<br />
<strong>de</strong> la División<br />
<strong>de</strong> Registro y Control).<br />
. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación.<br />
. Fiscal G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />
Nación.<br />
. Procuradores<br />
regionales, seccionales<br />
y provinciales.<br />
. Personeros distrital<br />
y municipales.<br />
. Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />
humanos.<br />
. Efectividad <strong>de</strong> las<br />
garantías sociales.<br />
. Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los intereses<br />
<strong>de</strong> la nación.<br />
. Def<strong>en</strong>sa <strong><strong>de</strong>l</strong> patrimonio<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado.<br />
. Supervigilancia <strong>de</strong><br />
la Administración<br />
Pública.<br />
Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />
<strong>de</strong> terna<br />
pres<strong>en</strong>tada por el<br />
presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />
república.<br />
Procuradores<br />
. Jaime Serrano Rueda 1974 - 1978.<br />
. Guillermo González Charry 1978 -<br />
1982.<br />
. Carlos Jiménez Gómez 1982 - 1986.<br />
. Carlos Mauro Hoyos 1986 - 1987.<br />
. Horacio Serpa Uribe 1987 - 1988.<br />
. Alfonso Gómez Mén<strong>de</strong>z 1988 - 1990.<br />
Viceprocuradores<br />
. Humberto Rueda Silva 1975 - 1978.<br />
. Susana Bárbara Montes <strong>de</strong> Echeverry<br />
1978 - 1982.<br />
. Abraham Hernando Baquero Borda<br />
1982.<br />
. Jaime Ossa Arbeláez 1982 - 1985.<br />
. Jaime Hernán<strong>de</strong>z Salazar 1985 - 1986.<br />
. Alfredo Gutiérrez Márquez 1986 -<br />
1988.<br />
. José Luján Zapata 1988.<br />
. Omar H<strong>en</strong>ry Velasco Ramírez 1988 -<br />
1989.<br />
Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
procurador. El procedimi<strong>en</strong>to no ti<strong>en</strong>e<br />
variaciones.<br />
Ley 201 <strong>de</strong> 1995 (autonomía<br />
administrativa,<br />
financiera, presupuestal<br />
y técnica <strong>de</strong> la Procuraduría;<br />
creación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
IEMP).<br />
Decreto 262 <strong>de</strong> 2000<br />
(estructura <strong>de</strong> la Procuraduría,<br />
creación <strong>de</strong><br />
Procuradurías Delegadas<br />
para la Vigilancia Administrativa,<br />
Judicial y Moralidad<br />
Pública; creación<br />
<strong>de</strong> la Sala Disciplinaria<br />
y <strong>de</strong> la Procuraduría<br />
Auxiliar <strong>de</strong> Asuntos Disciplinarios;<br />
<strong>de</strong>saparec<strong>en</strong><br />
las procuradurías <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales<br />
y metropolitanas;<br />
homologación<br />
<strong>de</strong> la clasificación <strong>de</strong><br />
servidores con la rama<br />
ejecutiva.<br />
Ley 1367 <strong>de</strong> 2009 (se<br />
implem<strong>en</strong>ta y se fortalece<br />
la conciliación <strong>en</strong> la<br />
jurisdicción cont<strong>en</strong>cioso<br />
administrativa.<br />
. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la Nación.<br />
. Def<strong>en</strong>sor <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Pueblo.<br />
. Personeros municipales.<br />
Según la Ley 201 <strong>de</strong><br />
1995: vigilar la conducta<br />
oficial <strong>de</strong> funcionarios<br />
y empleados<br />
públicos; prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
por la eficacia <strong>en</strong> el<br />
ord<strong>en</strong> jurídico, <strong>de</strong>rechos<br />
humanos e intereses<br />
<strong>de</strong> la sociedad.<br />
En el Decreto 262<br />
<strong>de</strong> 2000: <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />
los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales<br />
e interés<br />
público; vigilancia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>beres y responsabilida<strong>de</strong>s;<br />
lucha contra<br />
la corrupción y la impunidad;<br />
vigilancia <strong>de</strong><br />
la función y <strong>gestión</strong><br />
pública, y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r el<br />
patrimonio público y<br />
los intereses colectivos:<br />
A<strong>de</strong>más, está la<br />
labor <strong>de</strong> conciliación<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>recho.<br />
Elige el S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong><br />
la República <strong>de</strong><br />
terna pres<strong>en</strong>tada<br />
por el presid<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> la república, la<br />
Corte Suprema <strong>de</strong><br />
Justicia y el Consejo<br />
<strong>de</strong> Estado.<br />
Procuradores<br />
. Carlos Gustavo Arrieta 1990 - 1994.<br />
. Orlando Vásquez Velásquez 1994 -<br />
1997.<br />
. Jaime Bernal Cuellar 1997 - 2001.<br />
. Edgardo José Maya Villazón 2001 -<br />
2008.<br />
Viceprocuradores<br />
. Miryam Ramos <strong>de</strong> Saavedra 1989 -<br />
1993.<br />
. Álvaro Mauricio Echeverry Gutiérrez<br />
1993 - 1994.<br />
. Orlando <strong>de</strong> Jesús Solano Bárc<strong>en</strong>as<br />
1994 - 1996.<br />
. Luis Eduardo Montoya Medina 1996<br />
- 1997.<br />
. Luis Eduardo Montealegre Lyneth<br />
1997 - 2001.<br />
. Carlos Arturo Gómez Pavajeau 2001<br />
- 2009.<br />
Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador.<br />
<strong>La</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia<br />
es la <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> dicho procedimi<strong>en</strong>to<br />
con previa acusación por parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
fiscal g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la nación.<br />
» 91
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
¿Cuándo el juez administrativo pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>clarar nulo un fallo disciplinario por su<br />
interpretación jurídica?<br />
Carlos Arturo Duarte<br />
Martínez 1<br />
Una <strong>de</strong> las últimas fronteras<br />
que el <strong>de</strong>recho disciplinario ti<strong>en</strong>e<br />
que <strong><strong>de</strong>l</strong>inear para lograr su<br />
completa in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia como<br />
rama <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to jurídico<br />
colombiano, se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />
los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> la jurisdicción<br />
cont<strong>en</strong>ciosa administrativa <strong>en</strong><br />
la que se discute la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />
los fallos disciplinarios cont<strong>en</strong>idos<br />
<strong>en</strong> actos administrativos.<br />
En los últimos diez años<br />
se ha avanzado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate<br />
sobre la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> límites<br />
para el juez administrativo al<br />
mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ejercer el control<br />
<strong>de</strong> legalidad <strong>de</strong> los actos<br />
administrativos disciplinarios.<br />
<strong>La</strong> tesis que se ha consolidado<br />
<strong>en</strong> la doctrina reconoce que<br />
las sanciones disciplinarias que<br />
impon<strong>en</strong> las <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
ministerio público y las oficinas<br />
<strong>de</strong> control interno disciplinario<br />
son actos administrativos,<br />
como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio<br />
<strong>de</strong> la función administrativa.<br />
Pero también, <strong>de</strong>bido a que<br />
el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> la potestad<br />
disciplinaria <strong>en</strong>traña una administración<br />
<strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
material, al juez administrativo<br />
se le pres<strong>en</strong>tan dos límites infranqueables:<br />
(i) la valoración<br />
racional <strong>de</strong> las pruebas, y (ii) la<br />
interpretación jurídica realizada<br />
por la autoridad disciplinaria<br />
para justificar las sanciones impuestas.<br />
En caso <strong>de</strong> verificar si<br />
<strong>en</strong> estos puntos se respetan las<br />
reglas <strong>de</strong> la argum<strong>en</strong>tación jurí-<br />
1 Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong><br />
la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Bucaramanga. Correo:<br />
cduarte3@unab.edu.co<br />
dica, el juez administrativo no<br />
podrá alterar las conclusiones<br />
que conti<strong>en</strong>e el acto administrativo<br />
disciplinario.<br />
<strong>La</strong> Sección Segunda <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Consejo <strong>de</strong> Estado, por su parte,<br />
no ha t<strong>en</strong>ido una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
jurisprud<strong>en</strong>cial uniforme <strong>en</strong> el<br />
punto <strong>de</strong> los límites <strong><strong>de</strong>l</strong> control<br />
<strong>de</strong> legalidad <strong>de</strong> las sanciones<br />
disciplinarias cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />
actos administrativos. Ello es<br />
<strong>en</strong> particular visible <strong>en</strong> las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> periodo 2014-2015,<br />
<strong>en</strong> el cual llegó a sost<strong>en</strong>er que<br />
no existía límite alguno para el<br />
juez administrativo al realizar<br />
el control a los actos administrativos<br />
disciplinarios, al punto<br />
que todo su cont<strong>en</strong>ido resultaba<br />
ser campo <strong>de</strong> revisión.<br />
En 2016, la Sección Segunda<br />
inicialm<strong>en</strong>te volvió a la tesis<br />
que sostuvo hasta 2013 según<br />
la cual no pue<strong>de</strong> concebirse el<br />
control judicial como una tercera<br />
instancia disciplinaria <strong>en</strong> la<br />
que pued<strong>en</strong> revisarse todos los<br />
fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las sanciones<br />
disciplinarias. Empero, <strong>en</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> Unificación <strong><strong>de</strong>l</strong> 09 <strong>de</strong><br />
agosto <strong>de</strong> 2016, la Sala Pl<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />
lo Cont<strong>en</strong>cioso Administrativo<br />
unificó los dispares criterios <strong>en</strong><br />
la materia al asumir la tesis <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
«control judicial integral» <strong>de</strong><br />
los actos administrativos sancionatorios<br />
disciplinarios, <strong>en</strong><br />
la que: (i) se niega la exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> límites a la compet<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
juez administrativo, (ii) los fallos<br />
disciplinarios no son <strong>de</strong>cisiones<br />
judiciales, (iii) y sus interpretaciones<br />
no se sust<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
e imparcialidad, y<br />
que (iv) «<strong>La</strong> interpretación normativa<br />
(...) hecha <strong>en</strong> se<strong>de</strong> disciplinaria,<br />
es controlable judicialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> el marco que impone<br />
la Constitución y la ley».<br />
Esta última refer<strong>en</strong>cia no<br />
cierra el <strong>de</strong>bate sobre el reproche<br />
que pueda llegar a hacer el<br />
juez administrativo fr<strong>en</strong>te a la<br />
interpretación jurídica <strong><strong>de</strong>l</strong> acto<br />
administrativo disciplinario; y<br />
tampoco <strong>de</strong>ja atrás la jurisprud<strong>en</strong>cia<br />
constitucional que ha<br />
id<strong>en</strong>tificado al ejercicio <strong>de</strong> la<br />
potestad disciplinaria como<br />
una expresión <strong>de</strong> la administración<br />
<strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
material (la carga <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />
no es satisfecha por parte<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado).<br />
En las sigui<strong>en</strong>tes líneas se<br />
participa <strong>en</strong> ese <strong>de</strong>bate para<br />
señalar que, a la hora <strong>de</strong> evaluar<br />
la interpretación jurídica<br />
que sust<strong>en</strong>ta el fallo disciplinario,<br />
<strong>de</strong>be seguirse la teoría<br />
<strong>de</strong> la interpretación jurídica<br />
<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por el positivismo<br />
normativista <strong>de</strong> Hans Kels<strong>en</strong>,<br />
pres<strong>en</strong>te, por ejemplo, al <strong>de</strong>sarrollo<br />
que la Sección Tercera<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado le ha<br />
dado a la noción <strong><strong>de</strong>l</strong> error judicial<br />
por la interpretación <strong>en</strong><br />
el ámbito <strong>de</strong> la responsabilidad<br />
patrimonial <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado-juez.<br />
1. El fallador disciplinario:<br />
¿interprete jurídico?<br />
«(...) la pl<strong>en</strong>a condición <strong>de</strong> juez no es<br />
reconocida al fallador disciplinario, pues<br />
más allá que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> sobre la afectación<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los sujetos disciplinables,<br />
imponi<strong>en</strong>do sanciones aún <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />
la voluntad <strong>de</strong> ellos, no ti<strong>en</strong>e a cargo la<br />
resolución <strong>de</strong> litigios, ni sus <strong>de</strong>cisiones<br />
hac<strong>en</strong> tránsito a cosa juzgada».<br />
Lo que lleva a t<strong>en</strong>er a la interpretación<br />
jurídica que realiza<br />
la autoridad disciplinaria como<br />
un límite para el juez administrativo,<br />
radica <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to<br />
por parte <strong>de</strong> la Corte<br />
Constitucional que el ejercicio<br />
<strong>de</strong> la potestad disciplinaria es<br />
una expresión <strong>de</strong> la administración<br />
<strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />
material, <strong>de</strong>bido a que: 2 (i) «se<br />
imputa la comisión <strong>de</strong> conductas<br />
que han sido tipificadas<br />
como faltas» disciplinarias,<br />
(ii) el proceso disciplinario se<br />
<strong>de</strong>sarrolla para <strong>de</strong>mostrar su<br />
comisión, (iii) <strong>en</strong> él se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> la<br />
imposición <strong>de</strong> sanciones, y (iv)<br />
«las autorida<strong>de</strong>s disciplinarias<br />
<strong>de</strong>spliegan una actividad con<br />
cont<strong>en</strong>idos materiales propios<br />
<strong>de</strong> la función <strong>de</strong> administrar<br />
justicia».<br />
Se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tonces que el<br />
fallador disciplinario adquiere su<br />
condición especial por la ineludible<br />
labor <strong>de</strong> intérprete jurídico,<br />
pues al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adoptar<br />
<strong>de</strong>cisiones cond<strong>en</strong>atorias el alcance<br />
<strong>de</strong> las normas jurídicas no<br />
siempre es preestablecido. Pero<br />
la pl<strong>en</strong>a condición <strong>de</strong> juez no es<br />
reconocida al fallador disciplinario,<br />
pues más allá que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> sobre<br />
la afectación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />
los sujetos disciplinables, imponi<strong>en</strong>do<br />
sanciones aún <strong>en</strong> contra<br />
<strong>de</strong> la voluntad <strong>de</strong> ellos, no ti<strong>en</strong>e<br />
a cargo la resolución <strong>de</strong> litigios,<br />
ni sus <strong>de</strong>cisiones hac<strong>en</strong> tránsito<br />
a cosa juzgada.<br />
2 Corte Constitucional. S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia C-014 <strong>de</strong><br />
2004 (M. P.: Jaime Córdoba Triviño).<br />
92 »
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
2. <strong>La</strong> modulación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> control <strong><strong>de</strong>l</strong> juez<br />
administrativo fr<strong>en</strong>te a<br />
la interpretación jurídica<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> fallo disciplinario<br />
Empero, la doctrina iusdisciplinarista<br />
ha indicado que el<br />
control ante la jurisdicción <strong>de</strong><br />
lo cont<strong>en</strong>cioso administrativo<br />
no pue<strong>de</strong> socavar, sin más,<br />
cualquier interpretación jurídica<br />
adoptada por el fallador disciplinario,<br />
y ello se materializa<br />
<strong>en</strong> que el juez administrativo<br />
<strong>de</strong>be respetar la interpretación<br />
<strong>de</strong> las normas realizada por el<br />
fallador disciplinario que sust<strong>en</strong>tan<br />
su <strong>de</strong>cisión, «salvo que<br />
se constate su <strong>de</strong>svío <strong>de</strong> los<br />
cánones <strong>de</strong> herm<strong>en</strong>éutica» 3 ,<br />
como respuesta al diseño institucional<br />
<strong>de</strong> la Constitución<br />
<strong>de</strong> 1991.<br />
Gómez Pavajeu sintetiza<br />
la jurisprud<strong>en</strong>cia constitucional<br />
<strong>en</strong> la materia y señala que el<br />
carácter ínsito <strong><strong>de</strong>l</strong> fallador disciplinario<br />
como herm<strong>en</strong>euta permite<br />
invalidar sus fallos cuando<br />
se sust<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> una interpretación<br />
que resulta: (i) «abiertam<strong>en</strong>te<br />
contradictoria con el<br />
cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> la norma cuyo alcance<br />
dice fijar» o (ii) «incompatible<br />
con la Constitución». 4<br />
3. Una línea <strong>de</strong>cisoria<br />
hacia el futuro para la<br />
Sección Segunda <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Consejo <strong>de</strong> Estado<br />
Pese a lo anterior, aún <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos<br />
<strong>en</strong> los que los falladores disciplinarios<br />
adopt<strong>en</strong> interpretaciones<br />
jurídicas sigui<strong>en</strong>do o no<br />
directrices <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador g<strong>en</strong>eral<br />
<strong>de</strong> la nación, <strong>de</strong>be id<strong>en</strong>tificarse<br />
un parámetro que permita in-<br />
3 Gómez Pavajeau, Carlos Arturo. Control<br />
cont<strong>en</strong>cioso y justicia disciplinaria. Alcaldía <strong>de</strong><br />
Bogotá, Bogotá, 2010, P. 28.<br />
4 Ibíd., P. 26. Este criterio también es <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido<br />
por Roa Salguero, David. <strong>La</strong> jurisprud<strong>en</strong>cia<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado y sus reci<strong>en</strong>tes aportes al<br />
<strong>de</strong>recho disciplinario. En: Revista Derecho P<strong>en</strong>al y<br />
Criminología. N.º. 94 (<strong>en</strong>e-jun, 2012) P. 120.<br />
validar los actos administrativos<br />
sancionatorios disciplinarios. Se<br />
propone que se siga <strong>de</strong> cerca a la<br />
jurisprud<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la Sección Tercera<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado que<br />
ha <strong>de</strong>sarrollado el «principio <strong>de</strong><br />
unidad <strong>de</strong> respuesta correcta o<br />
<strong>de</strong> unidad <strong>de</strong> solución justa»,<br />
a fin <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar cuándo el<br />
Estado-juez incurre <strong>en</strong> un error<br />
judicial por la interpretación jurídica.<br />
En S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> 02 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2007, 5 la Sección Tercera<br />
indicó que pued<strong>en</strong> existir<br />
fr<strong>en</strong>te a un mismo problema<br />
jurídico soluciones razonables<br />
pero difer<strong>en</strong>tes: «todas jurídicam<strong>en</strong>te<br />
admisibles <strong>en</strong> cuanto<br />
correctam<strong>en</strong>te justificadas.<br />
Entonces, sólo las <strong>de</strong>cisiones<br />
car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este último elem<strong>en</strong>to<br />
—una justificación o<br />
argum<strong>en</strong>tación jurídicam<strong>en</strong>te<br />
at<strong>en</strong>dible— pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />
incursas <strong>en</strong> error judicial».<br />
De lo anterior pue<strong>de</strong> concluirse<br />
que se incurre <strong>en</strong> error jurisdiccional<br />
cuando: (i) se adopte una<br />
<strong>de</strong>cisión que no se corresponda<br />
con la única respuesta, si es que<br />
esta es posible, o que (ii) no es<br />
justificable correctam<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> marco <strong>de</strong> soluciones razonables<br />
que el marco jurídico<br />
le plantea al juez.<br />
Este <strong>de</strong>sarrollo jurisprud<strong>en</strong>cial<br />
se apoya <strong>en</strong> el positivismo<br />
normativista que niega la exist<strong>en</strong>cia<br />
<strong>de</strong> únicas respuestas <strong>en</strong><br />
el <strong>de</strong>recho para todos los problemas<br />
jurídicos. El positivismo<br />
jurídico plantea la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
la discrecionalidad <strong>en</strong> el ámbito<br />
<strong>de</strong> la interpretación jurídica.<br />
Hans Kels<strong>en</strong> la explica al <strong>en</strong>marcar<br />
la labor <strong>de</strong> interpretación<br />
jurídica d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso <strong>de</strong><br />
aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema jurídico<br />
jerarquizado. <strong>La</strong> relación <strong>en</strong>tre<br />
las normas superiores e inferiores<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho, dice el auto<br />
5 Consejo <strong>de</strong> Estado. Sección Tercera. C.<br />
P.: Mauricio Fajardo Gómez. S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> 2 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong> 2007. Exp.: 15776.<br />
austriaco, es <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación:<br />
las primeras <strong>de</strong>terminan <strong>en</strong> algunas<br />
veces el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> las<br />
normas inferiores que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
producir.<br />
<strong>La</strong> interpretación jurídica<br />
surge <strong>de</strong>bido a que la «norma<br />
<strong>de</strong> rango superior no pue<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> todos los s<strong>en</strong>tidos<br />
el acto mediante el cual se<br />
aplica». 6 Esta in<strong>de</strong>terminación<br />
pue<strong>de</strong> ser: (i) int<strong>en</strong>cional a fin<br />
<strong>de</strong> que la norma individual que<br />
surja continúe el proceso <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> las normas<br />
jurídicas, o (ii) no int<strong>en</strong>cional,<br />
como consecu<strong>en</strong>cia no buscada,<br />
que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> la ambigüedad<br />
<strong>de</strong> las palabras a través<br />
<strong>de</strong> las cuales la norma jurídica<br />
se exterioriza. Este ev<strong>en</strong>to se da<br />
cuando «el s<strong>en</strong>tido lingüístico<br />
<strong>de</strong> la norma no es unívoco»; lo<br />
que lleva a que el órgano que<br />
ti<strong>en</strong>e que aplicar la norma se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre ante varios significados<br />
posibles.<br />
Ante esta situación, el <strong>de</strong>recho<br />
termina pres<strong>en</strong>tándose<br />
al intérprete como un marco<br />
<strong>en</strong> el cual cab<strong>en</strong> varias posibilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> aplicación. Podrán<br />
seguirse tantas interpretaciones<br />
como «difer<strong>en</strong>tes significados<br />
lingüísticos <strong>de</strong> la norma<br />
jurídica». Por tanto, la interpretación<br />
jurídica:<br />
(…) no conduce necesariam<strong>en</strong>te<br />
a una <strong>de</strong>cisión única,<br />
como si se tratara <strong>de</strong> la única<br />
correcta, sino probablem<strong>en</strong>te<br />
a varias, todas las cuales…<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo valor, aunque<br />
solo una <strong>de</strong> ellas se convertirá<br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>recho positivo <strong>en</strong> el acto<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> órgano <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>recho, <strong>en</strong> especial. 7<br />
Así pues, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong><br />
la responsabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado,<br />
no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivarse una con<strong>de</strong>-<br />
6 Kels<strong>en</strong>, Hans. Teoría pura <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho. 16.ª<br />
Ed., Editorial Porrúa, México D. F., 2011, P. 350.<br />
7 Ibíd., PP. 351 a 352.<br />
na d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> medio <strong>de</strong> control<br />
<strong>de</strong> reparación directa cuando el<br />
Estado-juez ha ll<strong>en</strong>ado el marco<br />
jurídico con una interpretación<br />
admisible por el mismo <strong>de</strong>recho.<br />
Y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />
las autorida<strong>de</strong>s administrativas<br />
cuando ejerc<strong>en</strong> potestad disciplinaria,<br />
y <strong>de</strong>bido a su condición<br />
<strong>de</strong> herm<strong>en</strong>eutas <strong>de</strong> la ley<br />
disciplinaria administran justicia<br />
<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido material, para<br />
validar sus fallos disciplinarios<br />
no pued<strong>en</strong> adoptar interpretaciones<br />
contrarias a la ley. Así,<br />
los fallos disciplinarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
ser invalidados por el juez administrativo<br />
solo cuando: (i)<br />
existe para el caso una única<br />
respuesta correcta, y la autoridad<br />
disciplinaria <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> con<br />
otra difer<strong>en</strong>te, o (ii) hay varias<br />
respuestas posibles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
sistema jurídico, y dicha autoridad<br />
adopta una disconforme<br />
a aquellas.<br />
<strong>La</strong> Sección Segunda <strong>de</strong>be<br />
seguir la jurisprud<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />
Sección Tercera <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo<br />
<strong>de</strong> Estado, <strong>de</strong>bido a que jueces<br />
y autorida<strong>de</strong>s administrativas<br />
disciplinarias son, fr<strong>en</strong>te a la<br />
ley, dos especies <strong>de</strong> herm<strong>en</strong>eutas,<br />
con las difer<strong>en</strong>cias ya anotadas.<br />
Con esto se da una posición<br />
institucional a<strong>de</strong>cuada<br />
al ejercicio <strong>de</strong> la potestad disciplinaria,<br />
pues impone límites<br />
claros al control que hace el<br />
juez administrativo <strong>de</strong> los fallos<br />
disciplinarios, y previ<strong>en</strong>e la<br />
arbitrariedad a excluir interpretaciones<br />
que puedan <strong>de</strong>rivarse<br />
<strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> ciertos métodos<br />
herm<strong>en</strong>éuticos que no<br />
t<strong>en</strong>gan como fundam<strong>en</strong>to el<br />
<strong>de</strong>recho positivo.<br />
A<strong>de</strong>más, con la apuesta<br />
por positivismo normativista<br />
se gana <strong>en</strong> seguridad jurídica,<br />
pues la única o las varias respuestas<br />
posibles exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> la<br />
medida <strong>en</strong> que las disposiciones<br />
normativas admitan una o<br />
varias interpretaciones.<br />
» 93
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
El papel <strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo colombiano <strong>en</strong><br />
el posacuerdo<br />
94 »<br />
German Torres Triviño 1<br />
El cooperativismo, consi<strong>de</strong>rado<br />
como la tercera vía <strong>en</strong>tre el capitalismo<br />
y el socialismo, don<strong>de</strong><br />
se integra la fuerza solidaria<br />
<strong>de</strong> los que están excluidos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
crédito financiero y no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
las sufici<strong>en</strong>tes garantías para<br />
sust<strong>en</strong>tarlo, aparece d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
contexto <strong>de</strong> lo que se d<strong>en</strong>omina<br />
como posacuerdo, pues<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora se <strong>de</strong>be aceptar la<br />
exist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto, pero ya<br />
no a dirimir <strong>de</strong> manera viol<strong>en</strong>ta<br />
o a través <strong>de</strong> las armas, sino<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los esc<strong>en</strong>arios que<br />
permite la <strong>de</strong>mocracia y la controversia<br />
pacífica.<br />
Se plantea que para evitar<br />
que los hombres y mujeres<br />
que se van a <strong>de</strong>smovilizar, <strong>de</strong><br />
las Fuerzas Armadas Revolucionarias<br />
<strong>de</strong> Colombia (farc),<br />
continú<strong>en</strong> <strong>en</strong> la ilegalidad y la<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia, el Estado les proporcione<br />
las herrami<strong>en</strong>tas para<br />
g<strong>en</strong>erar proyectos asociativos<br />
y <strong>de</strong> economía social como<br />
las cooperativas que hoy son<br />
<strong>de</strong> importancia fundam<strong>en</strong>tal<br />
para <strong>de</strong>terminados y amplios<br />
grupos <strong>de</strong> la sociedad <strong>en</strong> todo<br />
el mundo, y que se basan <strong>en</strong><br />
principios sublimes <strong>de</strong> solidaridad<br />
y participación colectiva<br />
para obt<strong>en</strong>er ciertos b<strong>en</strong>eficios<br />
económicos y sociales que serían<br />
difíciles <strong>de</strong> lograr si no<br />
existieran estas instituciones.<br />
1 Economista <strong>de</strong> la Universidad Externado<br />
con estudios <strong>en</strong> antropología <strong>de</strong> la Universidad<br />
Nacional <strong>de</strong> Colombia; con maestría <strong>en</strong> problemas<br />
económicos, financieros y <strong>de</strong> relaciones<br />
internacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Altos estudios<br />
para el Desarrollo (Ia<strong>de</strong>) - Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
Políticos <strong>de</strong> París y Universidad Externado <strong>de</strong><br />
Colombia; especialista <strong>en</strong> administración y planificación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional <strong><strong>de</strong>l</strong> Ci<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la<br />
Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s; investigador <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />
consultor y doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
educación superior <strong>de</strong> Bogotá.<br />
También se hace m<strong>en</strong>ción<br />
<strong>de</strong> que <strong>en</strong> el conflicto <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
existir, pero d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cierto<br />
marco legal e institucional, y<br />
que es necesario que otras organizaciones<br />
como el Ejército<br />
<strong>de</strong> Liberación Nacional (eln)<br />
se involucr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong><br />
paz y firm<strong>en</strong> posacuerdos para<br />
acallar las armas y finalizar una<br />
confrontación fratricida que ya<br />
no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> Colombia.<br />
Introducción<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 15 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/armas-fusil-disparar-o(...)<br />
El sigui<strong>en</strong>te artículo ti<strong>en</strong>e como<br />
objetivo c<strong>en</strong>tral el análisis <strong>de</strong> las<br />
posibilida<strong>de</strong>s y el papel que el<br />
cooperativismo <strong>en</strong> Colombia<br />
va a jugar <strong>en</strong> el posacuerdo, por<br />
tanto, es una mirada prospectiva<br />
que ojalá sirva para la reflexión<br />
<strong>de</strong> los estudiosos <strong><strong>de</strong>l</strong> tema.<br />
Inicialm<strong>en</strong>te, se requiere<br />
hacer claridad, <strong>de</strong> manera específica,<br />
sobre el concepto <strong>de</strong><br />
posconflicto que tanto se utiliza<br />
<strong>en</strong> el argot cotidiano, <strong>en</strong> los<br />
medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>en</strong><br />
los <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s<br />
y repres<strong>en</strong>tantes <strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno,<br />
incluso <strong>de</strong> la guerrilla.<br />
Es importante no solam<strong>en</strong>te<br />
partir <strong><strong>de</strong>l</strong> hecho <strong>de</strong> que<br />
el conflicto es connatural a la<br />
exist<strong>en</strong>cia humana, sino que lo<br />
que se requiere es canalizarlo<br />
<strong>de</strong> manera normal, legítima y<br />
sin polarización, que es lo que<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace muchos años no se<br />
logra <strong>en</strong> nuestra sociedad, sino<br />
a través <strong>de</strong> la confrontación armada<br />
o viol<strong>en</strong>ta.<br />
Esto, <strong>en</strong> consonancia con<br />
Estalinao Zuleta, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su<br />
libro Colombia, viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia<br />
y <strong>de</strong>rechos humanos,<br />
editado al fragor <strong>de</strong> la Constitución<br />
<strong>de</strong> 1991, plantea la necesidad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto como elem<strong>en</strong>to<br />
principal para tramitar<br />
las pequeñas y gran<strong>de</strong>s oposiciones<br />
<strong>de</strong> manera no viol<strong>en</strong>ta<br />
al interior <strong>de</strong> la sociedad.<br />
Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>jar aflorar<br />
los conflictos para darles un<br />
tratami<strong>en</strong>to y eso lleva implícito<br />
un Estado que dé un<br />
espacio legal don<strong>de</strong> el ciudadano<br />
t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong>recho a p<strong>en</strong>sar<br />
por sí mismo y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus<br />
cre<strong>en</strong>cias. [Para luego añadir]<br />
Los conflictos no son una<br />
mala cosa, ellos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser la<br />
base sobre la que se levanta<br />
la sociedad (…) Una sociedad<br />
no conflictiva es algo tan<br />
absurdo como un individuo<br />
sin angustias y fantasmas: la<br />
sociedad no pue<strong>de</strong> seguir<br />
p<strong>en</strong>sándose como una armonía<br />
<strong>de</strong> idilios sin sombras.<br />
(Zuleta E., 1999, p. 10).<br />
Por tanto, la importancia<br />
<strong>de</strong> los conflictos que necesariam<strong>en</strong>te<br />
se dan <strong>en</strong> la vida y las<br />
relaciones humanas es que se<br />
puedan dirimir d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las leyes<br />
y normas que exim<strong>en</strong> la confrontación<br />
viol<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> este caso<br />
la armada, fuera <strong>de</strong> cualquier<br />
protocolo, y don<strong>de</strong> se vulnera<br />
perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>recho<br />
internacional humanitario.<br />
¿Por qué posacuerdo y<br />
no posconflicto?<br />
Se <strong>de</strong>signa como posacuerdo no<br />
solo porque aún subsist<strong>en</strong> grupos<br />
armados tanto <strong>de</strong> izquierda<br />
como <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha (Bacrim), o <strong>de</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia, que pued<strong>en</strong> echar<br />
por la borda los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />
mant<strong>en</strong>er una paz <strong>en</strong> un contexto<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>bate civilizado, sino<br />
también porque lo que se va<br />
a firmar es un acuerdo <strong>en</strong>tre el<br />
grupo insurg<strong>en</strong>te que lleva más<br />
<strong>de</strong> medio siglo controvirti<strong>en</strong>do<br />
el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o y el régim<strong>en</strong> político<br />
y social instaurado <strong>en</strong> Colombia,<br />
no solo d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> marco constitucional<br />
y <strong>de</strong>mocrático, sino<br />
mediante la lucha armada y las<br />
fuerzas <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado y la sociedad<br />
civil que este repres<strong>en</strong>ta.<br />
Por otro lado, si consi<strong>de</strong>ramos<br />
las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> posacuerdo<br />
que pued<strong>en</strong> servir <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>te<br />
al proceso <strong>de</strong> paz —eso<br />
«(…) la importancia <strong>de</strong> los conflictos que necesariam<strong>en</strong>te se dan <strong>en</strong> la vida y las<br />
relaciones humanas es que se puedan dirimir d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las leyes y normas que exim<strong>en</strong> la<br />
confrontación viol<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> este caso la armada, fuera <strong>de</strong> cualquier protocolo, y don<strong>de</strong> se<br />
vulnera perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>recho internacional humanitario».
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
sí, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las características<br />
típicas <strong><strong>de</strong>l</strong> nuestro—<br />
como el caso <strong>de</strong> El Salvador y<br />
Guatemala, luego <strong>de</strong> firmados<br />
los acuerdos, no solo se espera<br />
el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mismos,<br />
tanto por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno<br />
y <strong>de</strong> la guerrilla así como <strong>de</strong> la<br />
sociedad civil, sino también se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> impulsar proyectos asociativos,<br />
pues no <strong>de</strong> otra manera<br />
se pue<strong>de</strong> evitar que los <strong>de</strong>smovilizados<br />
migr<strong>en</strong> hacia la ilegalidad<br />
y la <strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevo.<br />
Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> estas aclaraciones<br />
po<strong>de</strong>mos indicar algunas<br />
oportunida<strong>de</strong>s que, como cualquier<br />
crisis, nos ofrece el esc<strong>en</strong>ario<br />
actual <strong><strong>de</strong>l</strong> acuerdo <strong>de</strong> paz, a<br />
saber: <strong>de</strong>jación <strong>de</strong> armas y <strong>de</strong>smovilización<br />
<strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 10 000<br />
combati<strong>en</strong>tes, y también la necesaria<br />
inclusión <strong>de</strong> las víctimas<br />
<strong>de</strong> esta guerra fratricida <strong>en</strong> proyectos<br />
que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> recursos y<br />
cohesión social; y aquí es don<strong>de</strong><br />
la d<strong>en</strong>ominada tercera vía o economía<br />
solidaria pue<strong>de</strong> jugar un<br />
papel fundam<strong>en</strong>tal y estratégico<br />
<strong>en</strong> la ambi<strong>en</strong>tación y afincami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> la paz <strong>en</strong> Colombia.<br />
Des<strong>de</strong> varias perspectivas<br />
se consi<strong>de</strong>ra que el cooperativismo<br />
nace como una respuesta<br />
al abuso <strong><strong>de</strong>l</strong> capitalismo <strong>en</strong><br />
Inglaterra, tras la revolución industrial,<br />
pero también fr<strong>en</strong>te a<br />
la estatización socialista y la burocratización<br />
c<strong>en</strong>tralizada. «En<br />
coher<strong>en</strong>cia con una mirada <strong>de</strong><br />
avanzada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo i<strong>de</strong>ológico y<br />
lo doctrinario, varios estudiosos<br />
y p<strong>en</strong>sadores han situado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
sus inicios al movimi<strong>en</strong>to cooperativo<br />
<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio<br />
social». (Coomeva, 2010, p. 1).<br />
De esta manera, la propuesta<br />
va dirigida a profundizar <strong>en</strong> el<br />
<strong>en</strong>foque o <strong>en</strong> el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o cooperativo<br />
para que se aplique como<br />
una solución efici<strong>en</strong>te y productiva<br />
para el futuro <strong>de</strong> los excombati<strong>en</strong>tes,<br />
<strong>en</strong>tre otras cosas, para<br />
aprovechar la organización por<br />
núcleos y escuadras que, si bi<strong>en</strong><br />
provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> la organización militar<br />
<strong>de</strong> tipo jerárquica y <strong>de</strong> mando<br />
piramidal, también ha propiciado<br />
cierto tejido social <strong>de</strong> tipo<br />
asociativo, que no vi<strong>en</strong>e al caso<br />
<strong>de</strong>terminar si fue o no eficaz,<br />
sino que <strong>de</strong> allí se pue<strong>de</strong> aprovechar<br />
cierto nivel <strong>de</strong> solidaridad y<br />
<strong>en</strong>trelazami<strong>en</strong>to social que sirve,<br />
con otros objetivos, <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to<br />
a la economía solidaria, que es la<br />
base <strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo.<br />
Si consi<strong>de</strong>ramos las reglas<br />
básicas <strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo<br />
que se gestó <strong>en</strong> Rochdale por<br />
los trabajadores cesantes que<br />
se asociaron a la consi<strong>de</strong>rada,<br />
históricam<strong>en</strong>te, primera estructura<br />
cooperativa <strong>en</strong> el mundo<br />
y a sus reglas, que la Alianza<br />
Cooperativa Internacional (aci)<br />
ha a<strong>de</strong>cuada a los nuevos tiempos,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1937 y ajustado <strong>en</strong><br />
1966, po<strong>de</strong>mos afirmar que la<br />
naturaleza <strong>de</strong> estas organizaciones<br />
se ajusta a las posibilida<strong>de</strong>s<br />
y bonda<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> posacuerdo con los sigui<strong>en</strong>tes<br />
principios:<br />
••<br />
Adhesión libre y voluntaria.<br />
••<br />
Organización <strong>de</strong>mocrática.<br />
••<br />
Limitación <strong><strong>de</strong>l</strong> interés al<br />
capital.<br />
••<br />
Distribución <strong>de</strong> exced<strong>en</strong>tes<br />
<strong>en</strong>tre asociados <strong>en</strong> proporción<br />
a las operaciones.<br />
••<br />
Promoción <strong>de</strong> la educación.<br />
••<br />
Integración cooperativa.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1995, el<br />
Congreso <strong>de</strong> la aci, realizado <strong>en</strong><br />
Manchester, Inglaterra, aprobó<br />
siete nuevos principios:<br />
••<br />
Adhesión voluntaria y<br />
abierta.<br />
••<br />
Gestión <strong>de</strong>mocrática por<br />
parte <strong>de</strong> los asociados.<br />
••<br />
Participación económica<br />
<strong>de</strong> los asociados.<br />
••<br />
Autonomía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />
••<br />
Educación, formación e<br />
información.<br />
••<br />
Cooperación <strong>en</strong>tre cooperativas.<br />
••<br />
Interés por la comunidad.<br />
En conclusión, si bi<strong>en</strong> la<br />
propuesta parece g<strong>en</strong>eral no<br />
<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser realista, pues la estrategia<br />
<strong>de</strong> impulsar proyectos<br />
productivos ya se ha experim<strong>en</strong>tado<br />
posterior a la firma <strong>de</strong><br />
la <strong>de</strong>smovilización <strong>de</strong> otros actores<br />
armados como los d<strong>en</strong>ominados<br />
grupos <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />
que <strong>de</strong>bido a la necesidad<br />
<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el anonimato a<br />
los b<strong>en</strong>eficiarios por seguridad<br />
no ha sido posible visibilizar.<br />
En este s<strong>en</strong>tido, el Servicio<br />
Nacional <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje (S<strong>en</strong>a)<br />
y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
promovieron los<br />
proyectos hace unos años que,<br />
como se explica, no han sido<br />
mostrados <strong>en</strong> toda su ext<strong>en</strong>sión,<br />
ni se les ha dado la profusión requerida,<br />
pero <strong>de</strong>muestran que la<br />
asociación, <strong>en</strong> la cual se sust<strong>en</strong>ta<br />
el cooperativismo, sí pue<strong>de</strong> garantizar<br />
que los proyectos colectivos<br />
que se podrían <strong>de</strong>sarrollar<br />
<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> posacuerdo<br />
sean posibles y t<strong>en</strong>gan gran posibilidad<br />
<strong>de</strong> ser exitosos.<br />
Si bi<strong>en</strong> el cooperativismo o<br />
el contexto <strong>de</strong> la d<strong>en</strong>ominada<br />
economía asociativa no constituye<br />
la panacea para que anticipadam<strong>en</strong>te<br />
garantice el éxito <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
posacuerdo, sí se propone como<br />
una alternativa para afincar la<br />
paz <strong>en</strong> Colombia y evitar que los<br />
<strong>de</strong>smovilizados <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo guerrillero<br />
—que lleva más <strong>de</strong> medio<br />
siglo controvirti<strong>en</strong>do a través <strong>de</strong><br />
las armas al Gobierno y las instituciones—,<br />
una vez firmados los<br />
acuerdos <strong>de</strong> paz, se mant<strong>en</strong>gan<br />
<strong>en</strong> la ilegalidad o pas<strong>en</strong> a <strong>en</strong>grosar<br />
los grupos <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia<br />
organizada, o form<strong>en</strong> sus propios<br />
grupos, como se ha podido<br />
constatar <strong>en</strong> otros países como<br />
El Salvador y Guatemala don<strong>de</strong><br />
se <strong>de</strong>smovilizaron las guerrillas a<br />
principios <strong>de</strong> la década <strong>de</strong> los 90.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliograficas<br />
--<br />
Alianza Cooperativa Internacional<br />
(1970) Principios cooperativos.<br />
Washington, 1970.<br />
--<br />
Arango J., Mario (2012). Manual<br />
<strong>de</strong> cooperativismo y economía<br />
solidaria. Universidad<br />
Cooperativa <strong>de</strong> Colombia.<br />
--<br />
Gidd<strong>en</strong>s, Anthony (1999).<br />
Efectos <strong>de</strong> la globalización y<br />
el nuevo ord<strong>en</strong> mundial. En el<br />
periódico El País <strong><strong>de</strong>l</strong> 24-10-99.<br />
Revista <strong>La</strong>tina <strong>de</strong> Comunicación<br />
Social (Diciembre <strong>de</strong> 1998). El<br />
núcleo ontológico <strong>de</strong> la teoría<br />
social. A propósito <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> Anthony Gidd<strong>en</strong>s<br />
Jesús Moran<strong>de</strong>, 1997, Group of<br />
Lisbon 1995, P. 20, modificaciones<br />
<strong>de</strong> Hübner (1998), P. 19FH.<br />
--<br />
Cooperativa <strong>de</strong> Médicos <strong><strong>de</strong>l</strong> Valle<br />
– Coomeva (2012 ). ¿El cooperativismo<br />
una opción <strong>de</strong> tercera<br />
vía? Santiago <strong>de</strong> Cali. 2012.<br />
--<br />
Pachón S., Damián (2015). Posconflicto,<br />
constitución social<br />
aristocrática y paz <strong>en</strong> Colombia.<br />
En revista Le Mon<strong>de</strong> Diplomatiqué<br />
Colombia «Una voz<br />
clara <strong>en</strong> medio <strong><strong>de</strong>l</strong> ruido» Bogotá,<br />
domingo, 13 Septiembre<br />
2015. pp. 16-19.<br />
--<br />
Palou T., Juan Carlos (2015).<br />
<strong>La</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la paz:<br />
más difícil que el acuerdo. En<br />
Razón Pública, periódico <strong>de</strong><br />
opinión virtual. Bogotá, 2015.<br />
--<br />
Tickner, Arl<strong>en</strong>e B. (2014) ¿Qué<br />
es la tercera vía? El Espectador.<br />
Bogotá, 1.° <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2014.<br />
--<br />
Szmulewicz, Esteban (2000).<br />
<strong>La</strong>s contradicciones <strong>de</strong> la tercera<br />
vía. Participación social y <strong>de</strong>sigualdad<br />
<strong>en</strong> tres países. 1.ª Parte.<br />
Informe <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Editorial <strong>de</strong><br />
Asuntos Públicos. Chile.<br />
--<br />
Wikipedia (2015) «Nacimi<strong>en</strong>to<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo». www.wikipedia.com<br />
--<br />
Zuleta, Estalinao (1999). Colombia,<br />
viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia<br />
y <strong>de</strong>rechos humanos. Universidad<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Valle. Cali. 1999.<br />
» 95
96 »<br />
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
¿Se retorna a la c<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> Colombia<br />
y <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina?<br />
Germán Torres Triviño 1<br />
El artículo resulta <strong>de</strong> una invitación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> director <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />
Christian José Mora Padilla,<br />
dado su interés por la discusión<br />
actual <strong>en</strong> los foros <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
social <strong>en</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina sobre la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia hacia<br />
la rec<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> la Administración<br />
Pública <strong>en</strong> <strong>La</strong>tinoamérica.<br />
Se trata <strong>de</strong> un primer acercami<strong>en</strong>to<br />
con el objetivo <strong>de</strong><br />
inc<strong>en</strong>tivar e iniciar la discusión<br />
y profundizar a través <strong>de</strong> los<br />
c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, <strong>en</strong>tre<br />
ellos el IEMP, sobre un proceso<br />
que ha pasado <strong>de</strong>sapercibido<br />
<strong>en</strong> Colombia, pero que se convierte<br />
<strong>en</strong> un tema clave como<br />
es la rec<strong>en</strong>tralización o vuelta<br />
a la Administración Pública<br />
c<strong>en</strong>tralizada, que se creía casi<br />
extinguida tras la firma <strong>de</strong> la<br />
Constitución <strong>de</strong> 1991.<br />
Este exam<strong>en</strong> integral pue<strong>de</strong><br />
dar ciertas refer<strong>en</strong>cias reales<br />
sobre el camino recorrido <strong>en</strong><br />
las reformas <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadoras<br />
y la fuerza que ha tomado<br />
<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y Colombia<br />
el retorno hacia la rec<strong>en</strong>tralización.<br />
Se requiere, por tanto, <strong>de</strong><br />
una <strong>investigación</strong> que apunte<br />
a <strong>de</strong>velar la naturaleza, los elem<strong>en</strong>tos<br />
y características <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
proceso <strong>de</strong> rec<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong><br />
Colombia.<br />
1 Economista <strong>de</strong> la Universidad Externado<br />
con estudios <strong>en</strong> antropología <strong>de</strong> la Universidad<br />
Nacional <strong>de</strong> Colombia; con maestría <strong>en</strong> problemas<br />
económicos, financieros y <strong>de</strong> relaciones<br />
internacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Altos estudios<br />
para el Desarrollo (Ia<strong>de</strong>) - Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
Políticos <strong>de</strong> París y Universidad Externado <strong>de</strong><br />
Colombia; especialista <strong>en</strong> administración y planificación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional <strong><strong>de</strong>l</strong> Ci<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la<br />
Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s; investigador <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />
consultor y doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />
educación superior <strong>de</strong> Bogotá.<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 19 <strong>de</strong> septiembre) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mapamundi_tipografico_paises.svg<br />
Introducción<br />
El artículo se pres<strong>en</strong>ta a consi<strong>de</strong>ración<br />
<strong>de</strong> otros estudiosos<br />
e investigadores <strong><strong>de</strong>l</strong> tema; está<br />
ori<strong>en</strong>tado a inc<strong>en</strong>tivar el análisis<br />
reflexivo y equilibrado <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso<br />
<strong>de</strong> rec<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> las<br />
políticas públicas <strong>en</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina, y <strong>de</strong>velar algunos elem<strong>en</strong>tos<br />
estructurales que como<br />
estudio <strong>de</strong> caso se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar<br />
<strong>en</strong> el proceso particular<br />
<strong>de</strong> Colombia.<br />
En este «retorno» concurr<strong>en</strong><br />
varios elem<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales<br />
como la «bonanza» <strong>en</strong> los<br />
mercados internacionales <strong>de</strong> las<br />
materias primas que contribuyeron<br />
a un mayor crecimi<strong>en</strong>to<br />
y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las economías<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> subcontin<strong>en</strong>te —y que no<br />
olvi<strong>de</strong>mos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su<br />
mayoría <strong>de</strong> las regiones <strong>de</strong> los<br />
países latinoamericanos—, así<br />
como el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> gobiernos<br />
<strong>de</strong> tinte izquierdista y populista,<br />
junto con gobiernos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha<br />
con políticas heredadas <strong><strong>de</strong>l</strong> llamado<br />
Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington<br />
firmado <strong>en</strong> la década <strong>de</strong> 1990,<br />
que establecía ciertos lineami<strong>en</strong>tos<br />
hacia los tratados <strong>de</strong> libre<br />
mercado, <strong>de</strong> corte neoliberal<br />
<strong>en</strong> sus países.<br />
A pesar <strong>de</strong> sus difer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>foque y <strong>de</strong> visión <strong>de</strong> Estado,<br />
coincidieron estas dos<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias que gobiernan aún<br />
a países <strong><strong>de</strong>l</strong> subcontin<strong>en</strong>te. Lo<br />
que se va examinar y confirmar<br />
es que ambos <strong>en</strong>foques<br />
terminan migrando hacia la<br />
rec<strong>en</strong>tralización que antes se<br />
había <strong>de</strong>clarado inefici<strong>en</strong>te y<br />
una <strong>de</strong> la gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado c<strong>en</strong>tralista heredado<br />
<strong>de</strong> la misma época colonial,<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia con difer<strong>en</strong>tes grados,<br />
que se mantuvo durante<br />
la mayor parte <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx <strong>en</strong><br />
América <strong>La</strong>tina.<br />
Por tanto, para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar<br />
con mayor aproximación<br />
el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />
que fue perdi<strong>en</strong>do<br />
fortaleza y vigor con la <strong>en</strong>trada<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xxi, no solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
América <strong>La</strong>tina sino también,<br />
por ejemplo, <strong>en</strong> África, así<br />
como <strong>en</strong> algunas economías<br />
claves como Rusia y China, que<br />
v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> estructuras c<strong>en</strong>tralizadas<br />
inspiradas <strong>en</strong> el dogma<br />
socialista, ahora, con la adopción<br />
<strong>de</strong> una economía capitalista,<br />
habrían accedido mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te<br />
a un proceso <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización que, <strong>en</strong> algunos<br />
sectores y variables claves,<br />
sigu<strong>en</strong> refugiados <strong>en</strong> una férrea<br />
rec<strong>en</strong>tralización que resulta <strong>de</strong><br />
la ampliación y <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mercado capitalista, a<br />
las cuales concurr<strong>en</strong> estas dos<br />
pot<strong>en</strong>cias, que no se pued<strong>en</strong><br />
evadir <strong>de</strong> las exig<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e<br />
la expansión <strong>de</strong> la economía<br />
multinacional <strong>en</strong> la actualidad.<br />
Otro elem<strong>en</strong>to predominante<br />
<strong>en</strong> este retroceso <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, hacia un retorno<br />
a la rec<strong>en</strong>tralización, es el<br />
«Otro elem<strong>en</strong>to predominante <strong>en</strong> este retroceso <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, hacia un retorno a la rec<strong>en</strong>tralización, es el <strong>de</strong> la corrupción que<br />
tanto <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, <strong>en</strong> África y <strong>en</strong> los dos países antes señalados [Rusia y China], refuerza y termina sust<strong>en</strong>tando el po<strong>de</strong>roso y manido<br />
argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que las <strong>de</strong>cisiones y el manejo presupuestal <strong>de</strong>b<strong>en</strong> regresar al nivel nacional (...)».
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
Mónica Vega Solano - IEMP<br />
«<strong>La</strong> rec<strong>en</strong>tralización se <strong>de</strong>fine como una serie <strong>de</strong> cambios diseñados para revertir reformas<br />
previas que expandieron la autonomía <strong>de</strong> los gobiernos subnacionales y, por lo tanto,<br />
limitaron las prerrogativas <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno nacional" (Eaton y Dickovick, 2004, P. 94).<br />
<strong>de</strong> la corrupción que tanto <strong>en</strong><br />
América <strong>La</strong>tina, <strong>en</strong> África y <strong>en</strong><br />
los dos países antes señalados,<br />
refuerza y termina sust<strong>en</strong>tando<br />
el po<strong>de</strong>roso y manido argum<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> que las <strong>de</strong>cisiones y<br />
el manejo presupuestal <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
regresar al nivel nacional, pues<br />
la corrupción <strong>en</strong> los subniveles<br />
nacionales hace insost<strong>en</strong>ible<br />
el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
las regiones y, por tanto, <strong>de</strong> los<br />
países latinoamericanos <strong>en</strong> su<br />
conjunto.<br />
A este proceso que se ha vivido<br />
<strong>en</strong> los últimos gobiernos <strong>en</strong><br />
Colombia se le <strong>de</strong>be adicionar el<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los actores armados<br />
a nivel territorial, que ha incidido<br />
<strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to evid<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />
la corrupción, la malversación y<br />
uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> los recursos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Estado a nivel territorial.<br />
Pero, para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r este<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que naturalm<strong>en</strong>te<br />
termina restringi<strong>en</strong>do la autonomía<br />
local, que <strong>en</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina se pidió a gritos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
la década <strong>de</strong> los 80, tanto por<br />
parte <strong>de</strong> los grupos y partidos<br />
<strong>de</strong> izquierda como los <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha,<br />
hay que resignificar o re<strong>de</strong>finir<br />
la rec<strong>en</strong>tralización, pues<br />
este paso no se pue<strong>de</strong> asociar<br />
mecánicam<strong>en</strong>te a la c<strong>en</strong>tralización<br />
que se dio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina,<br />
pues hoy ti<strong>en</strong>e otras particularida<strong>de</strong>s<br />
y características que la<br />
hace <strong>de</strong> naturaleza difer<strong>en</strong>te y<br />
diversa, por lo que justifica una<br />
<strong>investigación</strong> seria y exhaustiva<br />
para redireccionar el proceso y<br />
obt<strong>en</strong>er los mejores b<strong>en</strong>eficios<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> actual proceso <strong>en</strong> que se ve<br />
embarcada la Administración<br />
Pública <strong>en</strong> todos los niveles,<br />
tanto <strong>en</strong> Colombia como <strong>en</strong><br />
<strong>La</strong>tinoamérica.<br />
También confluy<strong>en</strong> otros<br />
ev<strong>en</strong>tos para América <strong>La</strong>tina<br />
que los gobiernos se empeñaron<br />
y acordaron cumplir, mediante<br />
la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las<br />
políticas públicas y <strong>de</strong> profundizar<br />
<strong>en</strong> las reformas aplazadas<br />
durante el siglo xx y cumplir, por<br />
ejemplo, con los ocho objetivos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> mil<strong>en</strong>io (odm) formulados<br />
por las Naciones Unidas <strong>en</strong> el<br />
2001. Para algunos estudiosos,<br />
las fal<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> América<br />
y Colombia podrían echarse al<br />
traste, o hacer fracasar los tiempos<br />
<strong>de</strong>finidos por las Naciones<br />
Unidos para el cumplimi<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> los odm, que <strong>en</strong>tre otras cosas<br />
se hace urg<strong>en</strong>te solucionar<br />
<strong>de</strong> manera imprescindible <strong>en</strong><br />
los niveles subnacionales don<strong>de</strong><br />
son más notables y crónicos. En<br />
concreto se está hablando <strong>de</strong><br />
los sigui<strong>en</strong>tes objetivos:<br />
Objetivo 1: Erradicar la pobreza<br />
extrema y el hambre.<br />
- Reducir a la mitad, <strong>en</strong>tre<br />
1990 y 2015, la proporción <strong>de</strong><br />
personas que sufr<strong>en</strong> hambre.<br />
- Reducir a la mitad, <strong>en</strong>tre<br />
1990 y 2015, la proporción <strong>de</strong><br />
personas cuyos ingresos son inferiores<br />
a un dólar diario.<br />
- Conseguir pl<strong>en</strong>o empleo<br />
productivo y trabajo<br />
digno para todos, incluy<strong>en</strong>do<br />
mujeres y jóv<strong>en</strong>es, a<strong>de</strong>más<br />
rechazando rotundam<strong>en</strong>te el<br />
trabajo infantil.<br />
Objetivo 2: Lograr la <strong>en</strong>señanza<br />
primaria universal.<br />
- Asegurar que <strong>en</strong> 2015, la<br />
infancia <strong>de</strong> cualquier parte, niños<br />
y niñas por igual, sean capaces<br />
<strong>de</strong> completar un ciclo completo<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza primaria.<br />
Objetivo 3: Promover la<br />
igualdad <strong>en</strong>tre los géneros y la<br />
autonomía <strong>de</strong> la mujer.<br />
- Eliminar las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>tre los géneros <strong>en</strong> la <strong>en</strong>señanza<br />
primaria y secundaria,<br />
preferiblem<strong>en</strong>te para el año<br />
2005, y <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong><br />
la <strong>en</strong>señanza antes <strong>de</strong> finales <strong>de</strong><br />
2015.<br />
Objetivo 4: Reducir la<br />
mortalidad infantil.<br />
- Reducir <strong>en</strong> dos terceras<br />
partes, <strong>en</strong>tre 1990 y 2015, la<br />
mortalidad <strong>de</strong> niños m<strong>en</strong>ores<br />
<strong>de</strong> cinco años.<br />
Objetivo 5: Mejorar la salud<br />
materna.<br />
- Reducir <strong>en</strong> tres cuartas<br />
partes, <strong>en</strong>tre 1990 y 2015, la<br />
mortalidad materna.<br />
- Lograr el acceso universal<br />
a la salud reproductiva.<br />
Objetivo 6: Combatir el<br />
vih/sida, el paludismo y otras<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />
- Haber <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido y com<strong>en</strong>zado<br />
a reducir la propagación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> vih/sida <strong>en</strong> 2015.<br />
- Haber <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido y com<strong>en</strong>zado<br />
a reducir, <strong>en</strong> 2015, la<br />
incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la malaria y otras<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s graves.<br />
Objetivo 7: Garantizar la<br />
sost<strong>en</strong>ibilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
- Incorporar los principios<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> las<br />
políticas y los programas nacionales<br />
y reducir la pérdida <strong>de</strong> recursos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
- Haber reducido y haber<br />
ral<strong>en</strong>tizado consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />
la pérdida <strong>de</strong> diversidad biológica<br />
<strong>en</strong> 2010.<br />
- Reducir a la mitad, para<br />
2015, la proporción <strong>de</strong> personas<br />
sin acceso sost<strong>en</strong>ible al agua<br />
potable y a servicios básicos <strong>de</strong><br />
saneami<strong>en</strong>to.<br />
- Haber mejorado consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> 2020, la vida <strong>de</strong><br />
al m<strong>en</strong>os 100 millones <strong>de</strong> habitantes<br />
<strong>de</strong> barrios marginales.<br />
Objetivo 8: Fom<strong>en</strong>tar una<br />
asociación mundial para el <strong>de</strong>sarrollo.<br />
- Desarrollar aún más un<br />
sistema comercial y financiero<br />
abierto, basado <strong>en</strong> normas, previsible<br />
y no discriminatorio.<br />
- At<strong>en</strong><strong>de</strong>r las necesida<strong>de</strong>s<br />
especiales <strong>de</strong> los países m<strong>en</strong>os<br />
a<strong><strong>de</strong>l</strong>antados.<br />
- At<strong>en</strong><strong>de</strong>r las necesida<strong>de</strong>s<br />
especiales <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
sin litoral y los pequeños<br />
Estados insulares <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
(mediante el Programa<br />
<strong>de</strong> Acción para el <strong>de</strong>sarrollo<br />
sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los pequeños<br />
Estados insulares <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />
y los resultados <strong><strong>de</strong>l</strong> vigésimo<br />
segundo período extraordinario<br />
<strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> la Asamblea<br />
G<strong>en</strong>eral).<br />
- Encarar <strong>de</strong> manera integral<br />
los problemas <strong>de</strong> la <strong>de</strong>uda<br />
<strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo con<br />
medidas nacionales e internacionales<br />
para que la <strong>de</strong>uda sea<br />
sost<strong>en</strong>ible a largo plazo.<br />
- En cooperación con las<br />
empresas farmacéuticas, proporcionar<br />
acceso a los medicam<strong>en</strong>tos<br />
es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> los<br />
países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo a precios<br />
accesibles.<br />
» 97
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
Recuperado <strong>de</strong> (2016, 19 <strong>de</strong> septiembre) https://www.sgr.gov.co/SMSCE/MonitoreoSGR.aspx<br />
98 »<br />
«(...) la mayoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y municipios, así como las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales<br />
creadas a partir <strong>de</strong> la firma <strong>de</strong> la Constitución <strong>de</strong> 1991 (como por ejemplo las Entida<strong>de</strong>s<br />
Territoriales Indíg<strong>en</strong>as - ETI), se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las transfer<strong>en</strong>cias<br />
presupuestales <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel c<strong>en</strong>tral que, por este motivo, <strong>de</strong>bió cerrar filas para fortalecer<br />
los controles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel nacional». En la imag<strong>en</strong> instantánea <strong>de</strong> la página web <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> Planeación (DNP), específicam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Monitoreo,<br />
Seguimi<strong>en</strong>to, Control y Evaluación (SMSCE) <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> regalías.<br />
- En cooperación con el<br />
sector privado, dar acceso a<br />
los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> las nuevas<br />
tecnologías, especialm<strong>en</strong>te<br />
las <strong>de</strong> la información y las comunicaciones<br />
(Organización<br />
<strong>de</strong> Naciones Unidas - onu,<br />
2000).<br />
Definición <strong>de</strong> la<br />
rec<strong>en</strong>tralización<br />
«<strong>La</strong> rec<strong>en</strong>tralización se <strong>de</strong>fine<br />
como una serie <strong>de</strong> cambios<br />
diseñados para revertir reformas<br />
previas que expandieron<br />
la autonomía <strong>de</strong> los gobiernos<br />
subnacionales y, por lo tanto,<br />
limitaron las prerrogativas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
gobierno nacional" (Eaton y<br />
Dickovick, 2004, p. 94).<br />
Para que resulte claro, las<br />
políticas <strong>de</strong> rec<strong>en</strong>tralización<br />
son puestas <strong>en</strong> práctica cuando<br />
las autorida<strong>de</strong>s nacionales<br />
(los presid<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> la mayoría<br />
<strong>de</strong> los casos) actúan con la<br />
int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> reconquistar el<br />
po<strong>de</strong>r sobre recursos y prerrogativas<br />
<strong>en</strong> los ámbitos administrativos,<br />
fiscales y políticos<br />
que hasta el mom<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraban<br />
bajo el control <strong>de</strong><br />
las autorida<strong>de</strong>s subnacionales<br />
como resultado <strong>de</strong> procesos<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadores<br />
con anterioridad.<br />
ocurridos<br />
A partir <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición<br />
<strong>de</strong>be quedar claro que<br />
la rec<strong>en</strong>tralización no es intrínsecam<strong>en</strong>te<br />
equival<strong>en</strong>te a la<br />
c<strong>en</strong>tralización per se, dado que<br />
<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la primera existe<br />
la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> regresar a un<br />
statu-quo que se vio alterado<br />
cuando las políticas <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadoras<br />
fueron puestas <strong>en</strong><br />
práctica. También pue<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tarse<br />
que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />
<strong>de</strong> vista conceptual, y dado<br />
que las políticas rec<strong>en</strong>tralizadoras<br />
supon<strong>en</strong> una reducción<br />
<strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> autonomía<br />
<strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s subnacionales,<br />
estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán a ser resistidas<br />
por las autorida<strong>de</strong>s subnacionales,<br />
ya que supon<strong>en</strong> una<br />
am<strong>en</strong>aza directa a su po<strong>de</strong>r.<br />
Por eso, dichos int<strong>en</strong>tos pued<strong>en</strong><br />
llevar a un conflicto abierto<br />
<strong>en</strong>tre niveles <strong>de</strong> gobierno<br />
y/o a procesos <strong>de</strong> negociación<br />
<strong>en</strong>tre las partes como resultado<br />
<strong>de</strong> los cuales los actores<br />
subnacionales acept<strong>en</strong> dichas<br />
limitaciones a sus po<strong>de</strong>res a<br />
cambio <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> otro<br />
tipo (Eaton and Dickovick,<br />
2004; Dickovick, 2011a).<br />
Debilidad fiscal y<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia fiscal <strong>de</strong><br />
los territorios<br />
<strong>La</strong> sumatoria <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
antes anotados (el presid<strong>en</strong>cialismo,<br />
la <strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> los<br />
niveles intermedios <strong>de</strong> la Administración<br />
Pública, corrupción<br />
a nivel regional, <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong>egación sin recursos<br />
financieros para la provisión<br />
<strong>de</strong> servicios públicos a los ciudadanos<br />
que ahora se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />
<strong>en</strong> lo local, así como una<br />
restricción <strong>de</strong> la autonomía e<br />
in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a los niveles<br />
c<strong>en</strong>trales), hace necesario<br />
afirmar que <strong>en</strong> Colombia y, seguram<strong>en</strong>te,<br />
<strong>en</strong> muchos países<br />
latinoamericanos, la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />
no se sust<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la<br />
g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> recursos propios<br />
por parte <strong>de</strong> los niveles locales<br />
<strong>de</strong>bido, <strong>en</strong>tre otros factores, a<br />
que los gran<strong>de</strong>s propietarios,<br />
comerciantes e industriales,<br />
sobre todo a nivel territorial, se<br />
han negado sistemáticam<strong>en</strong>te<br />
a pagar nuevos tributos, <strong>en</strong> la<br />
medida <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s, y<br />
siempre han alegado su crónica<br />
incapacidad, y por ello la mayoría<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y municipios,<br />
así como las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales creadas a partir <strong>de</strong><br />
la firma <strong>de</strong> la Constitución <strong>de</strong><br />
1991 (como por ejemplo las Entida<strong>de</strong>s<br />
Territoriales Indíg<strong>en</strong>as<br />
- eti), se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />
<strong>de</strong> las transfer<strong>en</strong>cias presupuestales<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> nivel c<strong>en</strong>tral que,<br />
por este motivo, <strong>de</strong>bió cerrar filas<br />
para fortalecer los controles<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel nacional.<br />
El seguimi<strong>en</strong>to, monitoreo<br />
e interv<strong>en</strong>ción perman<strong>en</strong>tes<br />
se justifican para garantizar<br />
la <strong>gestión</strong> y el manejo<br />
transpar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos<br />
financieros transferidos por la<br />
nación a las regiones.<br />
Por este y otros factores<br />
(como la poca g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />
recursos propios), se ha mant<strong>en</strong>ido,<br />
<strong>de</strong> alguna manera, la co<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
tradicional agravada<br />
con el débil esfuerzo fiscal <strong>de</strong><br />
las regiones y la co<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
mutua <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel c<strong>en</strong>tral y el territorial,<br />
ya que <strong>en</strong> la primera se g<strong>en</strong>eran<br />
los principales tributos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
país, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> consonancia<br />
con la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, es<br />
<strong>en</strong> las regiones don<strong>de</strong> los ciudadanos<br />
expresan sus <strong>de</strong>mandas y<br />
necesida<strong>de</strong>s, y los servicios <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />
proveerse y acercarse más<br />
a estos ciudadanos y, a la vez,<br />
<strong>en</strong> las regiones están los recursos<br />
naturales y materias primas<br />
que son imprescindibles para el<br />
funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una economía<br />
globalizada como son los<br />
recursos extractivos, la agricultura<br />
comercial y el agua <strong>de</strong> la que<br />
<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />
También, nos <strong>en</strong>contramos<br />
fr<strong>en</strong>te a un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
relevante <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina a<br />
partir <strong>de</strong> los cambios políticos<br />
<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xxi, y es<br />
el estilo o el talante presid<strong>en</strong>cial,<br />
pues <strong>en</strong> muchos casos, mi<strong>en</strong>tras<br />
los gobiernos nacionales<br />
ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar cuando<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>clive político, los presid<strong>en</strong>tes<br />
son a<strong>de</strong>ptos a rec<strong>en</strong>tralizar una<br />
vez que han logrado estabilizar<br />
la economía luego <strong>de</strong> períodos<br />
<strong>de</strong> crisis con efectos hiperinflacionarios.<br />
En conclusión, si bi<strong>en</strong> la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />
no ha fracasado<br />
<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, si ha perdido<br />
dinámica y fuerza <strong>de</strong>bido a algunos<br />
elem<strong>en</strong>tos estructurales <strong>de</strong><br />
nuestras regiones y territorios,<br />
que no se previeron, y otros que<br />
se p<strong>en</strong>saban agotados o <strong>en</strong> trance<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición; esto, se <strong>de</strong>be<br />
analizar y explicar <strong>de</strong> acuerdo al<br />
contexto <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s regiones y<br />
países, es <strong>de</strong>cir, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las<br />
difer<strong>en</strong>tes condiciones y coloraciones<br />
nacionales.<br />
En el caso <strong>de</strong> Colombia, los<br />
niveles subnacionales como esc<strong>en</strong>ario<br />
<strong>de</strong> guerra <strong>en</strong>tre grupos
| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />
armados ilegales <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha e<br />
izquierda, y con el concurso <strong>de</strong><br />
las fuerzas armadas oficiales, la<br />
corrupción que g<strong>en</strong>eran estos<br />
grupos, el narcotráfico y el cli<strong>en</strong>telismo,<br />
han dado al traste con<br />
una <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización efectiva y<br />
transpar<strong>en</strong>te, que se ve agravada<br />
por la <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia fiscal y presupuestal<br />
con respecto al nivel<br />
nacional o c<strong>en</strong>tral, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
tanto la mayoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />
como el 95% <strong>de</strong> municipios<br />
y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales, así<br />
como el talante <strong>de</strong> los últimos<br />
presid<strong>en</strong>tes, tanto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha<br />
como <strong>de</strong> izquierda, proclives a<br />
tomar las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> manera<br />
c<strong>en</strong>tralizada, como consecu<strong>en</strong>cia<br />
no solo <strong>de</strong> las fal<strong>en</strong>cias antes<br />
reseñadas <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel territorial,<br />
sino también por el afán <strong>de</strong> realizar<br />
los programas y proyectos<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Plan Nacional <strong>de</strong> Desarrollo,<br />
no solam<strong>en</strong>te para mostrar resultados<br />
a la vista, sino también<br />
por la l<strong>en</strong>titud que g<strong>en</strong>eró la<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />
y funciones y no <strong>de</strong><br />
obligaciones y <strong>de</strong>beres fiscales.<br />
Estos ev<strong>en</strong>tos han hecho<br />
retornar el proceso hacia una<br />
rec<strong>en</strong>tralización que ya no<br />
se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como<br />
la vuelta a la situación inicial,<br />
que <strong>en</strong>contrábamos antes <strong>de</strong><br />
la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, sino que<br />
se <strong>de</strong>be examinar y explorar<br />
bajo un nuevo contexto, con<br />
características y elem<strong>en</strong>tos novedosos<br />
que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una<br />
<strong>investigación</strong> integral, que es la<br />
que <strong>en</strong> últimas propone este<br />
artículo, que si bi<strong>en</strong> se queda<br />
corto pues ha requerido <strong>de</strong> un<br />
esfuerzo <strong>de</strong> consulta primig<strong>en</strong>ia<br />
y <strong>de</strong> un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo poco<br />
que se ha v<strong>en</strong>ido escribi<strong>en</strong>do<br />
<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina <strong>en</strong> los últimos<br />
años, aspira a que el IEMP<br />
convoque a investigaciones<br />
sobre el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> cuestión,<br />
que es <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tal<br />
importancia no solo para el<br />
pres<strong>en</strong>te, sino para el futuro <strong>de</strong><br />
la Administración Pública <strong>en</strong><br />
Colombia.<br />
Refer<strong>en</strong>cias<br />
bibliográficas<br />
--<br />
Consejo Económico y Social Para<br />
América <strong>La</strong>tina (Cepal). Aghón,<br />
g. e. y g. Krause-Junk (1996): Desc<strong>en</strong>tralización<br />
fiscal <strong>en</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina: balance y principales <strong>de</strong>safíos,<br />
Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />
--<br />
Aghón, g. e. y h. Edling (comps.)<br />
(1997): Desc<strong>en</strong>tralización fiscal <strong>en</strong><br />
América <strong>La</strong>tina: nuevos <strong>de</strong>safíos y<br />
ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> trabajo, lc/L.1051, Santiago<br />
<strong>de</strong> Chile, Cepal.<br />
--<br />
Castro, J. (1998). Desc<strong>en</strong>tralizar<br />
para pacificar. Editorial Planeta.<br />
Colombia.<br />
--<br />
Díaz, C. (2009). Ori<strong>en</strong>taciones<br />
para la programación y ejecución<br />
<strong>de</strong> los recursos <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />
G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones – sgp<br />
2009. Dirección Nacional <strong>de</strong> Planeación<br />
http://www.regioncaribe.org<br />
31 <strong>de</strong> Octubre 2010.<br />
--<br />
Duarte, Carlos (2011). Re-c<strong>en</strong>tralización<br />
neoliberal <strong>en</strong> Colombia:<br />
<strong>en</strong>tre la apertura <strong>de</strong>mocrática y<br />
las necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o económico.<br />
En Revista Dikaion, Universidad<br />
<strong>de</strong> la Sabana, PP 301-330.<br />
Chía, Cundinamarca.<br />
--<br />
Eaton y Dickovick (2004). The politics<br />
of re-c<strong>en</strong>tralization in Arg<strong>en</strong>tina<br />
and Brazil. <strong>La</strong>tin American<br />
Research Review, 39(1), 90-122.<br />
--<br />
Finot, Iván (2002). Desc<strong>en</strong>tralización<br />
y participación <strong>en</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina: una mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la economía.<br />
En revista <strong>de</strong> la Cepal 78,<br />
diciembre <strong><strong>de</strong>l</strong> 2002. pp 139-149.<br />
Dirección <strong>de</strong> Gestión Local y Regional<br />
Instituto <strong>La</strong>tinoamericano<br />
y <strong><strong>de</strong>l</strong> Caribe <strong>de</strong> Planificación Económica<br />
y Social (ilpes)/ Comisión<br />
Económica para América<br />
<strong>La</strong>tina y el Caribe (Cepal) ifinot@<br />
eclac.cl<br />
--<br />
Forero, E. (2003). El <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to<br />
interno forzado <strong>en</strong> Colombia.<br />
Kellogg Institute & Woodrow<br />
Wilson International C<strong>en</strong>ter for<br />
Scholars. Washington, d. c.<br />
--<br />
Instituto Chil<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Estudios<br />
Municipales (Ichem), <strong>de</strong> la Universidad<br />
Autónoma <strong>de</strong> Chile.<br />
Seminario: Desc<strong>en</strong>tralización<br />
y Rec<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina, Éxitos y Fracasos. Desc<strong>en</strong>tralización<br />
o Rec<strong>en</strong>tralización.<br />
Nuevos Acercami<strong>en</strong>tos a los Gobiernos<br />
Subnacionales <strong>de</strong> América<br />
<strong>La</strong>tina. (2014). Celebrado <strong>en</strong> el<br />
auditorio <strong>de</strong> la casa <strong>de</strong> estudios,<br />
se<strong>de</strong> Provid<strong>en</strong>cia (Pedro <strong>de</strong> Valdivia<br />
641), 25 <strong>de</strong> noviembre 2014.<br />
Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />
--<br />
Kurer, O. (1993): Cli<strong>en</strong>telism, corruption,<br />
and the allocation of<br />
resources, Public Choice, n.° 77,<br />
Amsterdam, Países Bajos, Kluwer<br />
Aca<strong>de</strong>mic Publishers.<br />
- Malgouyres, François (2014). Desc<strong>en</strong>tralización<br />
y rec<strong>en</strong>tralización<br />
educativa <strong>en</strong> una perspectiva<br />
comparada <strong>de</strong> tres países fe<strong>de</strong>rales<br />
latinoamericanos. En revista Travaux<br />
et Recherches <strong>en</strong> Amérique<br />
du C<strong>en</strong>tre (trace) n.° 65 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2014.<br />
--<br />
Olmeda, Juan C. (2013). El péndulo<br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización – c<strong>en</strong>tralización<br />
y su aplicación a la<br />
reforma educativa <strong>en</strong> México.<br />
En revista <strong>de</strong> Relaciones Internacionales,<br />
Estrategia y Seguridad.<br />
Vol.9, n.° 2. Bogotá July/<br />
Dec. 2014. Artículo resultado<br />
<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />
que actualm<strong>en</strong>te a<strong><strong>de</strong>l</strong>anta<br />
el grupo Empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />
y Gestión <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong><br />
Familia, adscrito y auspiciado<br />
por el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación,<br />
Innovación y Desarrollo<br />
Agroalim<strong>en</strong>tario (Ciinda),<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> <strong>La</strong> Salle.<br />
Doctorante <strong>en</strong> procesos sociales<br />
y políticos <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Arte<br />
y Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong> Santiago<br />
<strong>de</strong> Chile (U-Arcis). Magíster <strong>en</strong><br />
filosofía latinoamericana <strong>de</strong><br />
la Universidad Santo Tomás,<br />
Bogotá. Profesor investigador<br />
<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> <strong>La</strong> Salle.<br />
Editor <strong>de</strong> la revista Gestión &<br />
Sociedad. Correo electrónico:<br />
ahamburguer@unisalle.edu.co.<br />
--<br />
Orjuela, J. (1993). Desc<strong>en</strong>tralización<br />
y gobernabilidad <strong>en</strong><br />
Colombia, <strong>en</strong>: Ungar, E., Gobernabilidad<br />
<strong>en</strong> Colombia: retos<br />
y <strong>de</strong>safíos. Universidad <strong>de</strong> los<br />
An<strong>de</strong>s. Bogotá.<br />
--<br />
onu (2001). Los Objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Mil<strong>en</strong>io. Washington. onu. 2001.<br />
--<br />
Puello-Socarrás, F. (2009). Del<br />
pacto constitucional al acuerdo<br />
neoliberal multilateralismo,<br />
rec<strong>en</strong>tralización y fiscalidad<br />
<strong>en</strong> la era <strong>de</strong> las reformas <strong>en</strong><br />
Colombia, <strong>en</strong>: revista Espacio<br />
Crítico. N.° 11, diciembre 2009.<br />
Bogotá.<br />
--<br />
Restrepo, d. (2004). De la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />
a la regionalización.<br />
Nuevo esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> la<br />
guerra y oportunidad para la<br />
paz, Universidad Nacional <strong>de</strong><br />
Colombia, Bogotá.<br />
--<br />
Rincón, J. J. (2008). Diversos y<br />
comunes: una mirada a los conflictos<br />
cotidianos <strong>en</strong>tre comunida<strong>de</strong>s<br />
indíg<strong>en</strong>as y campesinas<br />
<strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca.<br />
Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el marco<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Seminario Desafíos Interculturales:<br />
Pluralismo Religioso y<br />
Etnopolíticas; Santiago <strong>de</strong> Cali.<br />
Universidad Icesi, abril 24.<br />
--<br />
Rosas, g. (2010). En <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización:<br />
como el cangrejo.<br />
Enero 2010. http://razonpublica.com<br />
--<br />
Saldías, Carm<strong>en</strong>za (2014). <strong>La</strong><br />
<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> la tierra<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> olvido. En Razón Pública,<br />
página <strong>de</strong> discusión y <strong>de</strong>bate<br />
<strong>en</strong> Bogotá, Colombia.<br />
--<br />
Val<strong>en</strong>cia Tello, Diana Carolina*,<br />
Karam <strong>de</strong> Chueirivera**<br />
(2013). Desc<strong>en</strong>tralización y<br />
re-c<strong>en</strong>tralización <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r<br />
<strong>en</strong> Colombia: la búsqueda <strong>de</strong><br />
equilibrio <strong>en</strong>tre nación y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />
territoriales. * Profesora<br />
e Investigadora, Universidad<br />
Fe<strong>de</strong>ral <strong><strong>de</strong>l</strong> Paraná (Brasil).<br />
dianacvt@hotmail.com ** Profesora<br />
e Investigadora <strong>de</strong> Derecho<br />
Constitucional, Universidad<br />
Fe<strong>de</strong>ral <strong><strong>de</strong>l</strong> Paraná (Brasil).<br />
vkchueiri@uol.com.br.<br />
» 99
Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />
100 »<br />
Siete años rindi<strong>en</strong>do<br />
cu<strong>en</strong>tas a la ciudadanía<br />
a través <strong><strong>de</strong>l</strong> Boletín<br />
Informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público