21.12.2016 Views

La investigación en gestión del riesgo de desastres

Innova%2027paraweb

Innova%2027paraweb

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

especial <strong>gestión</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

Cortesía Javier Ángel<br />

Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

<strong>La</strong> <strong>investigación</strong> <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

«(...) uno <strong>de</strong> los principales intereses <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto es el <strong>de</strong> visibilizar aquellas afectaciones a los <strong>de</strong>rechos consagrados <strong>en</strong> la Constitución<br />

Política <strong>de</strong> Colombia, por ello resultan <strong>de</strong> alto interés investigativo las situaciones que conduc<strong>en</strong> a las afectaciones que los <strong>de</strong>sastres<br />

provocan sobre los <strong>de</strong>rechos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, sobre la vida <strong>de</strong> las personas (...)».<br />

Christian josé mora padilla<br />

Director <strong><strong>de</strong>l</strong> iemp<br />

Como parte <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público, el IEMP, a lo<br />

largo <strong>de</strong> estos años, se ha preocupado por <strong>de</strong>sarrollar<br />

programas <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

ori<strong>en</strong>tados a promover la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la población. Los estudios, por<br />

ejemplo, han permitido proteger los <strong>de</strong>rechos<br />

al <strong>de</strong>velar problemáticas que ameritan ajustes<br />

<strong>en</strong> la acción institucional <strong>de</strong> la Administración<br />

Pública <strong>en</strong>cargada <strong><strong>de</strong>l</strong> asunto estudiado.<br />

El marco normativo y el Plan Estratégico <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

IEMP han contribuido con un conjunto importante<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> sobre<br />

ámbitos sociales, políticos y económicos<br />

que aportan conocimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad a las que puedan<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse nuestros conciudadanos.<br />

Este proceso no solo correspon<strong>de</strong> a la observación<br />

y análisis <strong>de</strong> la legislación, <strong>de</strong> la implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> las políticas públicas o <strong>de</strong> las<br />

macro <strong>de</strong>cisiones que nuestros gobernantes y<br />

funcionarios implem<strong>en</strong>tan a diario, sino que,<br />

a<strong>de</strong>más, implica la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> propuestas<br />

que abran espacios para que estas leyes, políticas<br />

y <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> tierra fértil sobre la cual<br />

germinar oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y crecimi<strong>en</strong>to<br />

nacional.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, uno <strong>de</strong> los principales intereses<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto es el <strong>de</strong> visibilizar aquellas<br />

afectaciones a los <strong>de</strong>rechos consagrados <strong>en</strong> la<br />

Constitución Política <strong>de</strong> Colombia, por ello resultan<br />

<strong>de</strong> alto interés investigativo las situaciones<br />

que conduc<strong>en</strong> a las afectaciones que los <strong>de</strong>sastres<br />

provocan sobre los <strong>de</strong>rechos y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral,<br />

sobre la vida <strong>de</strong> las personas, es claro que estos<br />

ev<strong>en</strong>tos minan incluso las mismas posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que ti<strong>en</strong>e el país.<br />

Hoy es claro que los <strong>de</strong>sastres no son<br />

hechos fortuitos y que la mano <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre<br />

ti<strong>en</strong>e mucho que ver con su ocurr<strong>en</strong>cia, fruto<br />

<strong>de</strong> la interacción <strong>en</strong>tre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales<br />

o antrópicos, con las dinámicas humanas,<br />

surg<strong>en</strong> las condiciones para que las tragedias<br />

ocurran; sin embargo, también hoy es claro<br />

que los impactos <strong>de</strong> estos ev<strong>en</strong>tos pued<strong>en</strong><br />

ser m<strong>en</strong>ores cuando conocemos los <strong>riesgo</strong>s,<br />

conjuramos sus causas sociales, políticas y<br />

económicas estructurales, y estamos prepara-<br />

Diego Younes Mor<strong>en</strong>o es abogado y<br />

sociólogo <strong>de</strong> la Universidad Nacional, con<br />

especializaciones <strong>en</strong> Paris y <strong>en</strong> el Brasil.<br />

Exministro <strong>de</strong> Trabajo. ExDirector <strong>de</strong> la<br />

Función Pública. ExPresid<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo<br />

<strong>de</strong> Estado. ExConsultor <strong>de</strong> la Ag<strong>en</strong>cia<br />

Alemana <strong>de</strong> Cooperación y <strong><strong>de</strong>l</strong> Programa<br />

<strong>de</strong> Naciones Unidas para el Desarrollo.<br />

Ha ejercido la doc<strong>en</strong>cia durante tres<br />

décadas y es autor <strong>de</strong> reconocidas obras<br />

sobre Derecho y Administración Pública.<br />

Indira <strong>La</strong>torre González es abogada y<br />

magister <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho administrativo <strong>de</strong><br />

la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Rosario. Actualm<strong>en</strong>te<br />

a<strong><strong>de</strong>l</strong>anta sus estudios <strong>de</strong> Doctorado <strong>en</strong> la<br />

Universidad Pompeu Fabra <strong>de</strong> Barcelona.<br />

Se <strong>de</strong>sempeñó como asesora técnica <strong>de</strong><br />

la Ag<strong>en</strong>cia Alemana <strong>de</strong> Cooperación <strong>en</strong><br />

el campo <strong>de</strong> la globalización <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />

y política legal.<br />

número 27 • octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Ci<strong>en</strong>cia y cre<strong>en</strong>cia,<br />

multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres<br />

Reflexiones <strong>de</strong> la relación:<br />

ambi<strong>en</strong>te - sociedad -<br />

políticas públicas y <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

Bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong><br />

reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s vulnerables<br />

<strong>La</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

concepto <strong>de</strong> infancia para<br />

el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

Capacida<strong>de</strong>s y<br />

vulnerabilidad sociocultural<br />

coproducción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula<br />

<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

mundial<br />

Gobernabilidad y<br />

gobernanza <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia<br />

Afectación causada por<br />

las map, las Muse y los<br />

aei <strong>en</strong> Colombia<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123,<br />

instrum<strong>en</strong>to para la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

<strong>La</strong> unión hace la fuerza<br />

Noveda<strong>de</strong>s editoriales<br />

MODELOS DE Gobierno Corporativo EN EL Sector Público Colombiano<br />

MODELOS DE Gobierno<br />

Corporativo EN EL<br />

Sector Público<br />

Colombiano<br />

DIEGO YOUNES MORENO<br />

INDIRA LATORRE GONZÁLEZ<br />

Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong>de</strong> gobierno corporativo <strong>en</strong><br />

el sector público colombiano<br />

Publicación <strong>de</strong> los autores Diego Younes<br />

Mor<strong>en</strong>o e Indira <strong>La</strong>torre González.<br />

Costo: $30 000 .<br />

3<br />

14<br />

22<br />

30<br />

33<br />

40<br />

44<br />

63<br />

70<br />

80


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

n.º 27 • volum<strong>en</strong> 8 • octubre <strong>de</strong> 2016<br />

innova<br />

boletín trimestral <strong><strong>de</strong>l</strong> instituto<br />

<strong>de</strong> estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público<br />

ISSN 2145-5430<br />

innova , marca registrada. Resolución<br />

00056862 <strong>de</strong> 2012 <strong>de</strong> la Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Industria y Comercio<br />

Martha Isabel Castañeda Curvelo<br />

Procuradora g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la nación<br />

María Consuelo Cruz Mesa<br />

Viceprocuradora g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la nación (e)<br />

Christian José Mora Padilla<br />

Director Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público - pgn<br />

Dirección g<strong>en</strong>eral<br />

Christian José Mora Padilla<br />

Coordinación editorial<br />

y corrección <strong>de</strong> textos<br />

Mónica Vega Solano<br />

Comité editorial<br />

Luis Enrique Martínez Ballén<br />

Arturo Ron<strong>de</strong>ros Salgado<br />

Carm<strong>en</strong>za Carreño Gómez<br />

Mónica Vega Solano<br />

Edición investigativa<br />

Omar Augusto Vivas Cortés<br />

Natalia Sá<strong>en</strong>z R<strong>en</strong>gifo<br />

Diseño gráfico editorial<br />

Hernán Hel Huertas Olaya<br />

Diseñador gráfico<br />

Diagramación<br />

Gary Hernán<strong>de</strong>z Guerrero<br />

Diseñador gráfico IEMP<br />

Impresión<br />

Impr<strong>en</strong>ta Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />

Editor<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Bogotá, carrera 5 15 - 80 piso 16<br />

PBX: 587 8750 Ext. 11621<br />

www.procuraduria.gov.co/iemp<br />

IEMP Colombia<br />

@IEMP_Colombia<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Ministerio Público IEMP<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Ministerio Público IEMP<br />

Los cont<strong>en</strong>idos <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

boletín son responsabilidad<br />

exclusiva <strong>de</strong> los autores.<br />

dos para respon<strong>de</strong>r a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te<br />

a las emerg<strong>en</strong>cias.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, el Estado<br />

expresó su máxima preocupación<br />

por <strong>de</strong>sarrollar herrami<strong>en</strong>tas<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, reducción,<br />

prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres, que permitan mitigar<br />

los efectos negativos <strong>de</strong> estos<br />

ev<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> el territorio, con la<br />

expedición <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong><br />

2012. En forma positiva estos esfuerzos<br />

requier<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo <strong>de</strong><br />

todas las instituciones estatales,<br />

empresariales y civiles para así<br />

integrar los intereses g<strong>en</strong>erales a<br />

fin <strong>de</strong> lograr mejores resultados.<br />

El IEMP <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

El aporte <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP radica <strong>en</strong> la<br />

creación <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

especializada <strong>en</strong> estos<br />

ev<strong>en</strong>tos, <strong>de</strong>dicada <strong>en</strong>teram<strong>en</strong>te<br />

al estudio <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, esfuerzo<br />

que no ha sido aislado y que,<br />

gracias al empeño, cu<strong>en</strong>ta con<br />

la cooperación <strong>de</strong> la Unidad<br />

Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres (ungrd), e<br />

incluso ha contado con recursos<br />

<strong>de</strong> la Escuela Superior <strong>de</strong><br />

Administración Pública (esap)<br />

y <strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to Administrativo<br />

<strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cia, Tecnología<br />

e Innovación (Colci<strong>en</strong>cias).<br />

Los resultados son notorios, <strong>en</strong><br />

cuatro años <strong>de</strong> trabajo mancomunado<br />

exist<strong>en</strong> tres boletines<br />

Innova especiales sobre el<br />

tema. Así mismo, <strong>en</strong> labores<br />

conjuntas con una red <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> <strong>investigación</strong> articulada<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el IEMP y con nodos <strong>en</strong><br />

la Universidad Sergio Arboleda<br />

y la Universidad Reformada se<br />

han producido dos libros <strong>de</strong> resultados<br />

<strong>de</strong> <strong>investigación</strong>.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, con la financiación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, <strong>de</strong> la esap y<br />

<strong>de</strong> Colci<strong>en</strong>cias es publicada<br />

una tercera obra sobre <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to<br />

ambi<strong>en</strong>tal, por parte<br />

Cortesía Javier Ángel<br />

<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Caldas,<br />

con otro nodo <strong>de</strong> investigadores.<br />

En este mom<strong>en</strong>to está <strong>en</strong><br />

impresión una cuarta obra <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

IEMP sobre <strong>de</strong>sastres, ambi<strong>en</strong>te<br />

y sociedad que será pronto <strong>en</strong>tregada<br />

al país.<br />

Este programa <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

ha impartido cuatro<br />

Cátedras Carlos Mauro Hoyos<br />

sobre <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> las ciuda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Barranquilla, Santa Marta y<br />

Bogotá; a nivel internacional se<br />

impartió una confer<strong>en</strong>cia sobre<br />

<strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> bajamar y se<br />

participó <strong>en</strong> el lanzami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

libro sobre <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> ciuda<strong>de</strong>s<br />

costeras. En el pres<strong>en</strong>te año serán<br />

impartidas dos nuevas cátedras<br />

sobre el tema. Es <strong>de</strong> notar<br />

que todos estos ev<strong>en</strong>tos han<br />

contado con la participación<br />

<strong>de</strong> profesores e investigadores<br />

reconocidos y <strong>de</strong> una nutrida e<br />

interesada asist<strong>en</strong>cia.<br />

A partir <strong>de</strong> estos procesos<br />

<strong>de</strong> <strong>investigación</strong> y discusión<br />

académica pública han sido<br />

evid<strong>en</strong>ciados los vacíos que la<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la política<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aún <strong>de</strong>be<br />

resolver, así como los retos<br />

que implica consi<strong>de</strong>rar factores<br />

profundos <strong>en</strong> la sociedad<br />

que no habían sido t<strong>en</strong>idos <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta y la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar<br />

refer<strong>en</strong>tes que posibilit<strong>en</strong><br />

dicho ejercicio.<br />

El propósito es que el país<br />

compr<strong>en</strong>da que los <strong>de</strong>sastres<br />

no son solam<strong>en</strong>te una cuestión<br />

física, estructural, sino<br />

que estos son producto <strong>de</strong><br />

un proceso <strong>de</strong> construcción<br />

sociopolítica <strong>de</strong> factores <strong>de</strong><br />

vulnerabilidad que ante las<br />

am<strong>en</strong>azas g<strong>en</strong>eran una mayor<br />

exposición, con el subsecu<strong>en</strong>te<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los daños que<br />

pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

Por tal razón, una <strong>de</strong> las<br />

apuestas <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto es la <strong>de</strong><br />

observar los múltiples focos y<br />

características que compon<strong>en</strong><br />

este campo <strong>de</strong> estudio para<br />

validar posibles soluciones que,<br />

también, puedan ser construidas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> las bases sociales y <strong>de</strong><br />

forma horizontal, <strong>en</strong> esquemas<br />

<strong>de</strong> gobernanza.<br />

Uno <strong>de</strong> estos aspectos a<br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta es incluir la<br />

vulnerabilidad social <strong>en</strong> el estudio<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, como variable<br />

para <strong>de</strong>finir su magnitud;<br />

esto, porque las capacida<strong>de</strong>s<br />

sociales permit<strong>en</strong> reducir los<br />

impactos, al increm<strong>en</strong>tar las<br />

posibilida<strong>de</strong>s que ti<strong>en</strong>e la sociedad<br />

para sobreponerse a<br />

los hechos.<br />

Observar este tipo particular<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad invita,<br />

a qui<strong>en</strong>es estudian los <strong>riesgo</strong>s,<br />

no solo a consi<strong>de</strong>rar los factores<br />

físicos expuestos sino tam-<br />

«(...) los <strong>de</strong>sastres no son solam<strong>en</strong>te una cuestión física, estructural, sino que estos son<br />

producto <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> construcción sociopolítica <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> vulnerabilidad que ante<br />

las am<strong>en</strong>azas g<strong>en</strong>eran una mayor exposición, con el subsecu<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los daños que<br />

pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o».


ién la calidad <strong>de</strong> vida, los medios <strong>de</strong> vida<br />

con que se cu<strong>en</strong>ta, las oportunida<strong>de</strong>s así<br />

como la relación <strong>de</strong> cada individuo, <strong>de</strong><br />

cada hogar, con el territorio que habita.<br />

A<strong>de</strong>más, este reto implica consi<strong>de</strong>rar, <strong>de</strong><br />

manera profunda, las particularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los hogares colombianos, para así int<strong>en</strong>tar<br />

medir su resili<strong>en</strong>cia ante ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>safortunados.<br />

En esta línea se ha hablado también<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> impacto psicosocial <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres,<br />

<strong>de</strong> cómo los esquemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,<br />

como la creación <strong>de</strong> albergues temporales,<br />

pued<strong>en</strong> contribuir a la resist<strong>en</strong>cia<br />

social. 1 Adicionalm<strong>en</strong>te, se han analizado<br />

situaciones como el vínculo <strong>en</strong>tre las zonas<br />

<strong>de</strong> bajamar y las construcciones palafíticas,<br />

y las afectaciones <strong>en</strong> términos <strong>de</strong><br />

gobernabilidad <strong>de</strong> tales áreas <strong>de</strong> ocupa-<br />

1 Ver Innova n.º 18. <strong>La</strong> resili<strong>en</strong>cia social: una propuesta para<br />

integrar d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las políticas públicas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

ción, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, los<br />

procesos sociales y culturales que estas<br />

prácticas implican.<br />

Cada uno <strong>de</strong> estos esfuerzos ha repres<strong>en</strong>tado<br />

triunfos para el Instituto, que<br />

se ha convertido <strong>en</strong> un refer<strong>en</strong>te nacional<br />

<strong>en</strong> estos temas, por ello ha sido invitado<br />

a formar parte <strong>de</strong> la Comisión Nacional<br />

Asesora para la Investigación <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastre, espacio al que<br />

concurr<strong>en</strong> los principales académicos <strong>de</strong><br />

este campo para contribuir con i<strong>de</strong>as,<br />

para p<strong>en</strong>sar el norte <strong>de</strong> los aportes que<br />

las ci<strong>en</strong>cias pued<strong>en</strong> hacer al país <strong>en</strong> la<br />

salvaguarda <strong>de</strong> nuestras formas <strong>de</strong> vida,<br />

<strong>de</strong> nuestros recursos, y <strong>en</strong> forma institucional,<br />

<strong>en</strong> la preservación <strong>de</strong> las condiciones<br />

para el ejercicio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong> las normas constitucionales.<br />

Vale a<strong>de</strong>más m<strong>en</strong>cionar que estas investigaciones<br />

han g<strong>en</strong>erado recursos para<br />

el IEMP, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los fondos <strong>de</strong> cooperación<br />

aportados por Colci<strong>en</strong>cias y por la<br />

esap, el IEMP ha logrado ingresos, por la<br />

relevancia <strong>de</strong> este tema, <strong>de</strong> otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

públicas.<br />

De forma interinstitucional, el IEMP<br />

está posicionado <strong>en</strong> espacios ci<strong>en</strong>tíficos <strong>en</strong><br />

el campo <strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres; gracias<br />

a los hallazgos <strong>de</strong> nuestros investigadores<br />

es posible aportar a la construcción<br />

<strong>de</strong> nuevas perspectivas y herrami<strong>en</strong>tas eficaces<br />

para garantizar el bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>eral.<br />

De esta manera, el Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

cumple su compromiso con la nación,<br />

por ello continuará contribuy<strong>en</strong>do cada vez<br />

más para que sean m<strong>en</strong>ores las afectaciones<br />

físicas, sociales, económicas y culturales<br />

al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sastre. Así mismo,<br />

proseguirá con el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los vínculos<br />

con todos los órganos <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado que<br />

requieran <strong>de</strong> sus servicios <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

para la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />

útil al Estado y a la sociedad.<br />

Ci<strong>en</strong>cia y cre<strong>en</strong>cia, multiplicidad <strong>de</strong><br />

realida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres<br />

Claudia Patricia Coca Galeano 1<br />

En Colombia, como <strong>en</strong> el resto <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo,<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sastres, a<strong>de</strong>más <strong><strong>de</strong>l</strong> impacto socioeconómico,<br />

han g<strong>en</strong>erado cambios normativos<br />

e institucionales <strong>de</strong> diverso ord<strong>en</strong>.<br />

Por ejemplo, la avalancha <strong>de</strong> Armero, que<br />

tuvo un costo equival<strong>en</strong>te al 1.02% <strong><strong>de</strong>l</strong> pib,<br />

motivó la creación <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Prev<strong>en</strong>ción y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres; el terremoto<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero, cercano al 1.01%,<br />

condujo a la inclusión <strong><strong>de</strong>l</strong> tema <strong>en</strong> el plan<br />

nacional <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, y el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />

1 Doctoranda <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Estudios Sociales <strong>de</strong> la Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Colombia (UNAL), magister <strong>en</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong>sarrollo,, especialista <strong>en</strong> pedagogía y <strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia social,<br />

Lic<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> filología e idiomas. Se ha <strong>de</strong>sempeñado <strong>en</strong> temas<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los campos<br />

<strong>de</strong> <strong>investigación</strong> y educación <strong>en</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s como el Instituto<br />

Distrital <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Riesgos y Cambio Climático (Idiger), la<br />

UNAL, la Unidad Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

(UNGRD), la Unidad Administrativa Especial Cuerpo Oficial<br />

<strong>de</strong> Bomberos <strong>de</strong> Bogotá (UAECOB), Ecopetrol y la Secretaría <strong>de</strong><br />

Educación Distrital (SED). Ha realizado alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 15 publicaciones<br />

<strong>en</strong> la materia y se ha <strong>de</strong>sempeñado como catedrática <strong>en</strong> la<br />

Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, la Escuela Superior <strong>de</strong> Administración<br />

Pública (ESAP) y la Escuela <strong>de</strong> Posgrados <strong>de</strong> la Policía. Actualm<strong>en</strong>te<br />

trabaja <strong>en</strong> la Subdirección para el Manejo <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />

y Desastres <strong><strong>de</strong>l</strong> Idiger. Correo: coca.claudia@gmail.com<br />

Niña, con un 2.2%, conllevó a una Política<br />

Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

articulada a procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo.<br />

Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> las finanzas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Estado, <strong>de</strong> acuerdo con el Banco Mundial<br />

(2012), durante los últimos 40 años los<br />

<strong>de</strong>sastres han ocasionado pérdidas que alcanzan<br />

los us$ 7 100 millones, es <strong>de</strong>cir, un<br />

promedio anual <strong>de</strong> us$ 177 millones.<br />

Medir, cuantificar y contar los efectos<br />

sociales, económicos y ecológicos <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres<br />

y transportarlos a una cifra, gráfica o<br />

indicador, como se muestra <strong>en</strong> los ejemplos<br />

m<strong>en</strong>cionados, no solo se constituye <strong>en</strong> una<br />

forma normal <strong>de</strong> construir una «realidad»<br />

cuya construcción ha sido tan bi<strong>en</strong> armada<br />

que difícilm<strong>en</strong>te resulta cuestionable, sino<br />

que respond<strong>en</strong> a una serie <strong>de</strong> conceptos<br />

normativos, <strong>de</strong> taxonomías y <strong>de</strong> métodos<br />

que ante todo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un carácter político<br />

y una forma <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión. ¿Qué tipo <strong>de</strong><br />

realidad se construye a través <strong>de</strong> cifras, datos<br />

o indicadores como estos? ¿Qué se hace visible<br />

y qué no, qué se elu<strong>de</strong>, qué <strong>de</strong>sconoce?<br />

En las formas <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

y los <strong>de</strong>sastres ha prevalecido la dicotomía<br />

sujeto - objeto, problemáticas sociales<br />

- f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales, sociedad – naturaleza,<br />

privilegiándose el conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico<br />

especialm<strong>en</strong>te sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os,<br />

y poca voz y visibilidad a las implicaciones<br />

<strong>de</strong> las estructuras <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r y la cultura <strong>en</strong><br />

su «construcción». Por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> la coproducción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

es relevante «reconocer que la producción<br />

<strong>de</strong> ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> la naturaleza y <strong>en</strong> la sociedad<br />

ti<strong>en</strong>e que ser discutido <strong>en</strong> un l<strong>en</strong>guaje que<br />

no le reste, ni siquiera <strong>de</strong> forma accid<strong>en</strong>tal o<br />

sin int<strong>en</strong>ción, primacía a alguna <strong>de</strong> las dos»<br />

(Jasanoff, 2004, p. 9). 2<br />

De esta manera, es posible hacer visibles<br />

las conexiones <strong>en</strong>tre los objetos «naturales»<br />

y los objetos «sociales», evitar caer<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminismos <strong>en</strong> las explicaciones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mundo, reducir supresiones y omisiones<br />

<strong>de</strong> multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s que se <strong>en</strong>-<br />

2 Traducción libre <strong><strong>de</strong>l</strong> autor.<br />

» 3


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Recuperada <strong>de</strong> (2016, 16 <strong>de</strong> agosto) https://goo.gl/mCmIEi<br />

samblan <strong>en</strong> la cotidianidad, propiciar nuevas<br />

formas <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to, la experticia, la técnica y los<br />

objetos materiales <strong>en</strong> las relaciones <strong>de</strong> formas<br />

<strong>de</strong> autoridad (ibíd.). Estas son algunas<br />

<strong>de</strong> las perspectivas que contribuy<strong>en</strong> a ampliar<br />

el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong><br />

la política y la cultura, <strong>de</strong> lo público y <strong>de</strong> lo<br />

privado.<br />

<strong>La</strong>s realida<strong>de</strong>s sobre el <strong>riesgo</strong> y<br />

los <strong>de</strong>sastres<br />

Normalm<strong>en</strong>te, el lugar <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación sobre<br />

el <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres parte <strong>de</strong> una<br />

postura epistemológica que produce una<br />

verdad; sin embargo, la apuesta justam<strong>en</strong>te<br />

es darle el mismo trato a los <strong>en</strong>unciados<br />

ci<strong>en</strong>tíficos y a los «no expertos», lo cual<br />

implica no otorgar estatus <strong>de</strong> verdad a ninguno.<br />

El <strong>de</strong>bate sobre la realidad y la verdad<br />

aún no ha sido superado; por ello, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> simetría es posible darle salida a<br />

la problemática pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong>tre la versión<br />

única y la multiplicidad <strong>de</strong> versiones; si bi<strong>en</strong><br />

no se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir la última palabra tampoco<br />

se trata <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar por fuera el resto.<br />

Lo relevante, como plantea <strong>La</strong>w<br />

(2004), es p<strong>en</strong>sar cómo se construye, cómo<br />

se <strong>en</strong>sambla, cómo se hace y se <strong>de</strong>shace la<br />

realidad, pues es claro que la visión que se<br />

t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong> ella está restringida por las cosas<br />

que cada persona conoce, pi<strong>en</strong>sa y cree<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y eso incluye a qui<strong>en</strong>es produc<strong>en</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico. Este mismo<br />

texto es una construcción <strong>de</strong> realidad <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong> la escribe. Lo anterior, máxime si<br />

partimos como dice <strong>La</strong>w <strong>de</strong> un mundo<br />

que es «resbaladizo, indistinto, complejo,<br />

elusivo, difuso, <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ado, texturado,<br />

vago, inespecífico, confuso, emocional, doloroso,<br />

plac<strong>en</strong>tero, esperanzado, horr<strong>en</strong>do,<br />

perdido, redimido, visionario, angelical, <strong>de</strong>moniaco,<br />

mundano, intuitivo, corredizo,<br />

impre<strong>de</strong>cible» 3 (2004, p. 7).<br />

Exist<strong>en</strong> limitaciones para int<strong>en</strong>tar<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r el mundo, disciplinariam<strong>en</strong>te<br />

se han <strong>de</strong>terminado objetos <strong>de</strong> estudio<br />

y formas <strong>de</strong> teorizar sobre ellos produci<strong>en</strong>do<br />

explicaciones <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os y<br />

<strong>de</strong> la «realidad», excluy<strong>en</strong>do aquellas que<br />

se quedan por fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> alcance ci<strong>en</strong>tífico,<br />

principalm<strong>en</strong>te.<br />

«El discurso sobre la realidad natural<br />

es un medio para producir conocimi<strong>en</strong>tos<br />

relativos a esa realidad, <strong>de</strong> reunir cons<strong>en</strong>sos<br />

y <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>imitar dominios seguros <strong>en</strong><br />

relación con otros más inciertos» (Shapin,<br />

1995, p. 41). En el contexto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, el<br />

conocimi<strong>en</strong>to experto y ci<strong>en</strong>tífico sobre el<br />

análisis y la evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> supone las<br />

consi<strong>de</strong>raciones sobre las causas, fu<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>eración, consecu<strong>en</strong>cias, la probabilidad<br />

<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

las medidas <strong>de</strong> mitigación y prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas, cuando sea posible, y <strong>de</strong><br />

la vulnerabilidad exist<strong>en</strong>te. De esta manera,<br />

se han institucionalizado y producido<br />

realida<strong>de</strong>s sobre los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

natural y antrópico, tipificándolos como<br />

3 Traducción libre <strong><strong>de</strong>l</strong> autor.<br />

am<strong>en</strong>azantes; pero realida<strong>de</strong>s incipi<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> relación con la vulnerabilidad y su correlación<br />

con el <strong>riesgo</strong>.<br />

De acuerdo con el World Disaster Report<br />

(2014) para las comunida<strong>de</strong>s ubicadas<br />

<strong>en</strong> «zonas <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>» exist<strong>en</strong> una serie<br />

<strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios que no visibilizan el <strong>riesgo</strong><br />

que ve el experto. Estos b<strong>en</strong>eficios ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que ver con los medios <strong>de</strong> vida, activos sociales<br />

y b<strong>en</strong>eficios inmateriales vinculados<br />

a su espiritualidad, satisfacción emocional,<br />

id<strong>en</strong>tidad, autoestima y capital social, los<br />

cuales normalm<strong>en</strong>te no hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> los<br />

análisis <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>. En este s<strong>en</strong>tido, por qué<br />

esperar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la racionalidad ci<strong>en</strong>tífica<br />

e institucional que la g<strong>en</strong>te cambie todo<br />

esto por el hecho <strong>de</strong> recibir información<br />

experta si existe un l<strong>en</strong>te cultural distinto.<br />

<strong>La</strong> aceptación <strong>de</strong> un conocimi<strong>en</strong>to experto<br />

pue<strong>de</strong> significar para la g<strong>en</strong>te anular<br />

o reducir id<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, negar o alterar las<br />

compr<strong>en</strong>siones exist<strong>en</strong>tes o subestimar<br />

valoraciones <strong>de</strong> algo que no les significa<br />

necesariam<strong>en</strong>te <strong>riesgo</strong>, pues las interpretaciones<br />

sobre el peligro están influ<strong>en</strong>ciadas<br />

por la cultura y profundam<strong>en</strong>te inscritas<br />

<strong>en</strong> su cotidianidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y medios<br />

<strong>de</strong> vida se fund<strong>en</strong>.<br />

Como la lava <strong>de</strong> un volcán, lo social<br />

se comporta como el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o rizomático,<br />

pues exist<strong>en</strong> multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s<br />

que se hac<strong>en</strong> y <strong>de</strong>shac<strong>en</strong> perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

sin versiones únicas. Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong><br />

vista sociológico se ha id<strong>en</strong>tificado la ag<strong>en</strong>cia<br />

4 como la capacidad que posee una persona<br />

u otra id<strong>en</strong>tidad para actuar o conectarse<br />

con la estructura social y el mundo;<br />

concepto que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Teoría Actor Red<br />

(tar) <strong>de</strong> <strong>La</strong>tour (1991) se ha ampliado a la<br />

capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actantes humanos<br />

y no humanos. Analizar la ag<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> qué,<br />

quién, cómo, cuándo, dón<strong>de</strong> y por qué se<br />

produce, transforma, usa, moviliza, incluye<br />

y excluy<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, es muy relevante<br />

tanto <strong>en</strong> los análisis <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />

como <strong>de</strong> vulnerabilidad.<br />

En este contexto uno <strong>de</strong> los análisis<br />

que pue<strong>de</strong> resultar asombroso es la capacidad<br />

<strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> inscripción<br />

como las estadísticas, las re<strong>de</strong>s y<br />

observatorios vulcanológicos y sismoló-<br />

4 »<br />

«(…) la avalancha <strong>de</strong> Armero, que tuvo un costo equival<strong>en</strong>te al 1.02% <strong><strong>de</strong>l</strong> PIB, motivó la creación <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Prev<strong>en</strong>ción y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres».<br />

4 Ag<strong>en</strong>cia: etimológicam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> latín ag<strong>en</strong>tia, palabra<br />

compuesta, integrada por el verbo agere que traduce «actuar» y<br />

el sufijo «ia» indicativo <strong>de</strong> cualidad; así, ag<strong>en</strong>cia ti<strong>en</strong>e que ver con<br />

la cualidad <strong>de</strong> aquel que actúa o hace algo.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

En la política <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres «(...) se han <strong>de</strong>finido como factores <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por un lado la am<strong>en</strong>aza, como factor <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> externo, que incluye no solo los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales<br />

como los sismos, sino también aquellos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> socionatural como las inundaciones y los antrópicos no int<strong>en</strong>cionales como los inc<strong>en</strong>dios». En las imág<strong>en</strong>es inc<strong>en</strong>dio forestal <strong>en</strong> el cerro <strong>de</strong><br />

Monserrate, Bogota, D. C.<br />

gicos, los mapas temáticos, los<br />

pronósticos meteorológicos,<br />

por citar algunos ejemplos. Entonces<br />

la pregunta es, ¿cómo<br />

se da el proceso <strong>de</strong> «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to»<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el país?<br />

Los docum<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos<br />

produc<strong>en</strong> «realidad» y por la<br />

forma como están armados,<br />

especialm<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong><br />

fu<strong>en</strong>tes visuales que imitan la<br />

realidad, como es el caso <strong>de</strong><br />

un mapa <strong>de</strong> zonificación <strong>de</strong><br />

am<strong>en</strong>aza volcánica o sísmica,<br />

reduc<strong>en</strong> la <strong>de</strong>sconfianza y movilizan<br />

testimonios produci<strong>en</strong>do<br />

esa realidad (Shapin, 1995).<br />

Comunican hechos que parec<strong>en</strong><br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y reales.<br />

Un segundo punto <strong>de</strong> observación<br />

es cómo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el Estado,<br />

a través <strong>de</strong> la política <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />

se establece un compromiso<br />

con la planificación, el ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

territorial, la inclusión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la inversión pública<br />

para la protección <strong>de</strong> la vida, el<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su calidad y el<br />

bi<strong>en</strong>estar y la sost<strong>en</strong>ibilidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo. Para ello <strong>en</strong> la política,<br />

institucional y normativa, se<br />

han <strong>de</strong>finido como factores <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong> por un lado la am<strong>en</strong>aza,<br />

como factor <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> externo,<br />

que incluye no solo los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

naturales como los sismos,<br />

sino también aquellos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

socionatural como las inundaciones<br />

y los antrópicos no int<strong>en</strong>cionales<br />

5 como los inc<strong>en</strong>dios.<br />

Y, por otra parte, la vulnerabilidad,<br />

como factor <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />

interno, que se expresa como<br />

la «susceptibilidad o fragilidad<br />

física, económica, social, ambi<strong>en</strong>tal<br />

o institucional que ti<strong>en</strong>e<br />

una comunidad <strong>de</strong> ser afectada<br />

o <strong>de</strong> sufrir efectos adversos<br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que un ev<strong>en</strong>to físico<br />

peligroso se pres<strong>en</strong>te» (Ley<br />

1523, 2012). Estos conceptos, a<br />

través <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> purificación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico,<br />

separan naturaleza - cultura<br />

y conduc<strong>en</strong> a una <strong>gestión</strong> <strong>de</strong><br />

la naturaleza, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito<br />

ci<strong>en</strong>tífico, y a una <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> la<br />

sociedad <strong>en</strong> el ámbito político;<br />

aunque realm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la cotidianidad<br />

no están separados, por<br />

el contrario, están mezclados<br />

y configuran multiplicidad <strong>de</strong><br />

híbridos que, como m<strong>en</strong>ciona<br />

<strong>La</strong>tour (1991), dibujan ma<strong>de</strong>jas<br />

<strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cia, política, economía,<br />

<strong>de</strong>recho, religión, técnica y ficción<br />

que se multiplican y que<br />

es necesario escudriñar <strong>en</strong> el<br />

cómo se produc<strong>en</strong> para me-<br />

5 <strong>La</strong>s am<strong>en</strong>azas antrópicas int<strong>en</strong>cionales<br />

no están incluidas <strong>en</strong> la normativa colombiana<br />

asociada al <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Tal es el caso<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto armado, los ataques terroristas y el<br />

bombar<strong>de</strong>o <strong>de</strong> oleoductos.<br />

jorar la <strong>gestión</strong> que se hace <strong>en</strong><br />

torno al <strong>riesgo</strong>.<br />

Los aportes <strong>de</strong> la tar, por<br />

una parte, dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> la<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> actantes no humanos<br />

con capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia<br />

como es el caso <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> inscripción m<strong>en</strong>cionados,<br />

estos no son simplem<strong>en</strong>te<br />

«infelices portadores<br />

<strong>de</strong> una proyección simbólica»<br />

(<strong>La</strong>tour, 2005, p. 26). Por otra, <strong>en</strong><br />

lo que toca a lo humano, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

este mismo <strong>en</strong>foque teórico, se<br />

pres<strong>en</strong>ta una nueva forma <strong>de</strong><br />

relacionar «lo social» pues este<br />

ha sido <strong>en</strong>cogido y limitado a<br />

aquello que queda <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

que la política, la biología, la<br />

economía, el <strong>de</strong>recho y la psicología<br />

han tomado lo suyo.<br />

En este s<strong>en</strong>tido se re<strong>de</strong>fine<br />

lo social como «un movimi<strong>en</strong>to<br />

muy peculiar <strong>de</strong> reasociación<br />

y re<strong>en</strong>samblado» (ibíd., p.<br />

21), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> lo fundam<strong>en</strong>tal<br />

es cómo nuevas instituciones,<br />

normas, procedimi<strong>en</strong>tos y conceptos<br />

son capaces <strong>de</strong> reunir<br />

y volver a relacionar lo social y<br />

<strong>de</strong> propiciar nuevas asociaciones<br />

<strong>de</strong> actantes humanos y no<br />

humanos capaces <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>ciar.<br />

Este es un tercer elem<strong>en</strong>to a<br />

través <strong><strong>de</strong>l</strong> cual, a propósito <strong>de</strong><br />

la participación, se reivindica la<br />

impopular y m<strong>en</strong>oscabada i<strong>de</strong>a<br />

<strong>de</strong> lo político y la repres<strong>en</strong>tación<br />

para «canalizar nuevas pasiones<br />

políticas, <strong>en</strong> nuevos ámbitos <strong>de</strong><br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to, nuevas retóricas,<br />

nuevos modos <strong>de</strong> estar interesados,<br />

indignados, movilizados y<br />

pacificados” (ibíd., p. 39).<br />

En el caso particular <strong>en</strong> torno<br />

al <strong>riesgo</strong> y los <strong>de</strong>sastres, se<br />

trata <strong>de</strong> revitalizar la «ag<strong>en</strong>cialidad»<br />

<strong>de</strong> lo social activo, compr<strong>en</strong>dido<br />

como asociaciones y<br />

«re<strong>en</strong>sambles» humanos y no<br />

humanos, que como actantes<br />

relevantes actúan y llevan a<br />

hacer cosas y sin cuyo <strong>en</strong>samble<br />

no sería posible la acción<br />

humana «apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te» racional<br />

– ci<strong>en</strong>tífica que ha sido<br />

purificada <strong>de</strong> lo social. Aquí nos<br />

queda un cabo suelto y es cuestionar<br />

por qué no hay participación,<br />

asunto que se abordará<br />

un poco más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante.<br />

El «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to» <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres produce dispositivos,<br />

emplea normas, conceptos<br />

expertos e institucionalida<strong>de</strong>s<br />

que organizan y reorganizan<br />

a la sociedad y al territorio <strong>de</strong><br />

cierta manera y con ciertos<br />

fines, los cuales no están aislados<br />

<strong>de</strong> acciones políticas y <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r que es necesario reconocer.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la diversidad<br />

<strong>de</strong> formas <strong>de</strong> «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>to»<br />

resultaría interesante ver,<br />

por ejemplo:<br />

» 5


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

••<br />

Cómo es el tratami<strong>en</strong>to que se da a<br />

los registros <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> monitoreo<br />

<strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, a las zonificaciones <strong>de</strong><br />

am<strong>en</strong>aza, las fórmulas que se emplean,<br />

los diseños <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería que se propon<strong>en</strong><br />

y po<strong>de</strong>r evid<strong>en</strong>ciar si estos pued<strong>en</strong><br />

«<strong>de</strong>cir todo o casi nada» (<strong>La</strong>tour, 1990,<br />

P. 82).<br />

••<br />

Cuáles son los lugares <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación<br />

<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s, académicos, consultores<br />

y funcionarios, qué alianzas se establec<strong>en</strong>,<br />

cómo se transmite y reconoce la autoridad<br />

fr<strong>en</strong>te a lo que se <strong>en</strong>uncia. Es <strong>de</strong>cir, qué movilizaciones,<br />

agrupaciones, intereses y t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

se pres<strong>en</strong>tan, por qué y para qué.<br />

••<br />

Qué nuevos objetos o propieda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> objetos exist<strong>en</strong>tes surg<strong>en</strong>, cuánto<br />

tiempo permanec<strong>en</strong>, qué hac<strong>en</strong> visible,<br />

qué combinan <strong>en</strong>tre sí.<br />

El <strong>en</strong>samble <strong>de</strong> estos «ag<strong>en</strong>ciami<strong>en</strong>tos»,<br />

que conforman híbridos, permite p<strong>en</strong>sar<br />

<strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> otra manera pues se hace<br />

visible la pot<strong>en</strong>cia que <strong>en</strong>trañan. El po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

los híbridos o cad<strong>en</strong>a <strong>de</strong> asociaciones <strong>de</strong> humanos<br />

y no humanos está no <strong>en</strong> «una i<strong>de</strong>a<br />

que se hace realidad, sino <strong>en</strong> una traducción<br />

que transforma completam<strong>en</strong>te a todo<br />

aquello que arrastra… la cual ti<strong>en</strong>e que ver<br />

con la inclusión <strong>en</strong> las narrativas, no solo <strong>de</strong><br />

lo real, sino también <strong>de</strong> lo posible, lo irreal, lo<br />

realizable, lo <strong>de</strong>seable, lo utópico, lo absurdo,<br />

lo razonable o lo costoso» (ibíd., p. 125).<br />

<strong>La</strong>s cre<strong>en</strong>cias irracionales sobre<br />

el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

En el marco <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> las narrativas,<br />

un cuarto aspecto <strong>de</strong> análisis son<br />

las cre<strong>en</strong>cias sobre el <strong>riesgo</strong> y la pregunta<br />

es: ¿qué lugar y rol se les da a las narrativas<br />

<strong>de</strong> lo irreal, imposible, utópico y <strong>de</strong>seable?<br />

Un par <strong>de</strong> narrativas adaptadas<br />

pue<strong>de</strong> ilustrar por qué es necesario darles<br />

voz, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un principio <strong>de</strong> simetría:<br />

Fu<strong>en</strong>te: elaboración propia<br />

Foto : https://es.wikipedia.org/wiki/Terremoto_<strong><strong>de</strong>l</strong>_<br />

oc%C3%A9ano_%C3%8Dndico_<strong>de</strong>_2004<br />

Foto : http://www.bbc.co.uk/staticarchive/7e722b716<br />

6b87ef6a01edbc91c0898fd1611a070.jpg<br />

Foto : http://www.eluniversal.com.co/colombia/30-anos<strong>de</strong>spues-<strong>de</strong>-la-tragedia-armero-sigue-oli<strong>en</strong>do-flores-210909<br />

El tsunami asiático ocurrido <strong>en</strong> la<br />

madrugada <strong><strong>de</strong>l</strong> 26 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2004<br />

asoló varios países <strong>de</strong> la región: Sumatra,<br />

Indonesia, Tahilandia, Sri <strong>La</strong>nka, India y<br />

las Islas Maldivias. Allí era don<strong>de</strong> se conc<strong>en</strong>traba<br />

una multitud <strong>de</strong> turistas proced<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> todos los países <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo<br />

<strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> placeres sexuales ilícitos,<br />

como la prostitución, pe<strong>de</strong>rastia, pornografía,<br />

homosexualidad, drogadicción,<br />

embriaguez, etc. Murieron 200 000 personas<br />

<strong>de</strong> 34 nacionalida<strong>de</strong>s distintas, que<br />

estaban pecando sin respetar la fecha<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Nacimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Salvador y Red<strong>en</strong>tor<br />

Nuestro Señor Jesucristo. Murieron ahogadas<br />

bajo las olas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> diez metros<br />

<strong>de</strong> altura. Es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cir que<br />

también murieron muchas víctimas totalm<strong>en</strong>te<br />

inoc<strong>en</strong>tes.<br />

Con el terrible terremoto <strong>de</strong> Haití,<br />

me vi<strong>en</strong>e a la memoria una imag<strong>en</strong> que repres<strong>en</strong>ta<br />

la triste y <strong>de</strong>sgraciada realidad: la<br />

pobreza, la esclavitud, el hambre, la plaga<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Sida (<strong>de</strong> allí salió hacia ee. uu. y el mundo),<br />

los tres huracanes <strong><strong>de</strong>l</strong> 2008 que <strong>de</strong>jaron<br />

un millar <strong>de</strong> muertos. ¿A qué se <strong>de</strong>be<br />

tanta <strong>de</strong>sgracia? No po<strong>de</strong>mos echarles la<br />

culpa a los conquistadores españoles, ni a<br />

los colonos franceses, ni tampoco a los ee.<br />

uu., pues a pesar <strong>de</strong> ser la primera colonia<br />

europea <strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces lleva los no pocos 200<br />

años <strong>de</strong> una terrible maldición, que subyace<br />

<strong>en</strong> las profundida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> satanismo y la<br />

magia negra como segura causa primig<strong>en</strong>ia.<br />

Es el único país consagrado al <strong>de</strong>monio,<br />

y don<strong>de</strong> se le sigue rindi<strong>en</strong>do culto a<br />

él y a sus huestes satánicas <strong>en</strong> las diversas<br />

modalida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> vudú y la santería.<br />

<strong>La</strong> catástrofe <strong>de</strong> Armero sepultó a<br />

20 000 seres humanos. Algunos supervivi<strong>en</strong>tes<br />

recordaron la maldición <strong><strong>de</strong>l</strong> padre<br />

Pedro María Martínez. El 9 <strong>de</strong> abril<br />

<strong>de</strong> 1948 cuando las noticias informaban<br />

sobre «El Bogotazo» una horda <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>tos<br />

atacó al sacerdote, lo asesinaron a<br />

machetazos y lo arrastraron hasta el cem<strong>en</strong>terio.<br />

Lo mataron porque <strong>en</strong> Armero<br />

se conc<strong>en</strong>traban prostíbulos y el sacerdote<br />

exhortaba al pueblo a la conversión. De<br />

hecho, varias prostitutas bailaron alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cadáver y una multitud iba a asesinar<br />

a seis monjas que querían impedir<br />

la danza macabra. El arzobispo <strong>de</strong>claró la<br />

parroquia <strong>en</strong> <strong>en</strong>tredicho y excomulgó a<br />

los asesinos.<br />

Cuadro 1 y 2 adaptados <strong>de</strong> https://radiocristiandad.wordpress.com/2010/02/08/la-cara-oculta-<strong><strong>de</strong>l</strong>-terremoto-<strong>de</strong>-haiti/<br />

Cuadro 3 adaptado <strong>de</strong> la <strong>en</strong>trevista al antropólogo y profesor universitario Leonardo Nieto <strong>en</strong> la emisora Blu Radio.<br />

6 »


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

¿Qué lugar le darían los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> cálculo asociados<br />

al <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres a estos<br />

tres ejemplos? ¿Cómo es que<br />

se produce la realidad <strong>de</strong> Haití<br />

por fuera <strong>de</strong> la noción <strong>de</strong> haber<br />

sido la colonia más próspera <strong>de</strong><br />

Europa? ¿Cómo ocurre lo propio<br />

<strong>en</strong> Armero por fuera <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

contexto político <strong>de</strong> una guerra<br />

civil <strong>en</strong> Colombia o <strong>de</strong> una misión<br />

italiana que un año antes<br />

anunció lo que iba a pasar? Se<br />

esperaría que fuera fácilm<strong>en</strong>te<br />

compr<strong>en</strong>sible y explicable <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

las ci<strong>en</strong>cias sociales; sin embargo,<br />

esas narrativas, ciertas o<br />

no, tampoco ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un lugar,<br />

aunque están pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la<br />

memoria y <strong>en</strong> las cre<strong>en</strong>cias.<br />

Des<strong>de</strong> la teoría cultural,<br />

Mary Douglas establece que es<br />

rara la comunidad que no echa<br />

la culpa <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>sgracias y estas,<br />

a la vez, actúan como palanca<br />

para elevar el nivel <strong>de</strong> solidaridad;<br />

esta tesis «es una ext<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> la tesis <strong>de</strong> Durkheim acerca<br />

<strong>de</strong> los usos políticos <strong><strong>de</strong>l</strong> crim<strong>en</strong><br />

hacia los usos políticos <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>sgracia» (Douglas, 1992. p. 6).<br />

Durkheim <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> el crim<strong>en</strong><br />

como:<br />

(…) el acto que of<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

estados fuertes y precisos <strong>de</strong> la<br />

conci<strong>en</strong>cia colectiva, y al criminal<br />

como un ag<strong>en</strong>te imprescindible<br />

para la revitalización <strong>de</strong> la<br />

cohesión social por cuanto su<br />

punición posibilita la reafirmación<br />

normativa <strong><strong>de</strong>l</strong> lazo social.<br />

Para él, el castigo p<strong>en</strong>al constituye<br />

un ritual público y viol<strong>en</strong>to<br />

que, interpelando s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

y cre<strong>en</strong>cias comunes, ratifica la<br />

posición trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />

valores <strong>en</strong> los que un conjunto<br />

se reconoce como tal (Durkheim,<br />

1986) citado <strong>en</strong> (Tonkonoff<br />

Costantin, 2012. p. 112).<br />

En este s<strong>en</strong>tido, las personas<br />

que forman una comunidad<br />

no es que <strong>de</strong>cidan<br />

consci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>er uno u<br />

otro patrón <strong>de</strong> culpa, sino que<br />

los peligros que afectan su vida<br />

e integridad física se dibujan<br />

<strong>en</strong> diálogos que van constituyéndose<br />

espontáneam<strong>en</strong>te y<br />

que se <strong>de</strong>cantan <strong>en</strong> patrones y<br />

cre<strong>en</strong>cias puntuales.<br />

<strong>La</strong> Red <strong>de</strong> Estudios Sociales<br />

<strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres<br />

<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, uno <strong>de</strong> los<br />

actantes más importantes <strong>en</strong><br />

la transformación conceptual<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> tema <strong>en</strong> Colombia y <strong>La</strong>tinoamérica,<br />

<strong>en</strong> una <strong>de</strong> sus publicaciones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sitio web, 6 1 indica<br />

que para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, prev<strong>en</strong>ir y<br />

recuperarse <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres es<br />

necesario <strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong> una<br />

serie <strong>de</strong> malinterpretaciones<br />

que turban las m<strong>en</strong>tes e impid<strong>en</strong><br />

actuar acertadam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> esa «<strong>de</strong>formación» <strong>de</strong> «suponer<br />

que el <strong>de</strong>sastre se <strong>de</strong>be<br />

a fuerzas naturales po<strong>de</strong>rosas<br />

o sobr<strong>en</strong>aturales que actúan<br />

irremediablem<strong>en</strong>te contra los<br />

humanos» y <strong>de</strong> «conci<strong>en</strong>cia<br />

mágica» que transfiere la causa<br />

<strong>de</strong> los acontecimi<strong>en</strong>tos reales y<br />

cotidianos hacia un nivel suprahumano,<br />

imposible <strong>de</strong> p<strong>en</strong>etrar<br />

racionalm<strong>en</strong>te, que pue<strong>de</strong> ser<br />

un dios o algo semejante.<br />

<strong>La</strong>s cre<strong>en</strong>cias no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> voz<br />

porque son irracionales e ilógicas<br />

a la luz <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

ci<strong>en</strong>tífico. Pero, por qué y para<br />

qué anular, <strong>de</strong>sconocer e invisibilizar<br />

esta carga sociocultural<br />

cuando se pi<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres, cómo lograr interesar<br />

sin ellas. Es necesario rescatar<br />

el carácter político activo <strong>de</strong><br />

la participación ciudadana y el<br />

llamado a los académicos y políticos,<br />

que son los autorizados<br />

para <strong>de</strong>cidir y tomar <strong>de</strong>cisiones,<br />

para que incorpor<strong>en</strong> a qui<strong>en</strong>es<br />

va dirigido el conocimi<strong>en</strong>to<br />

que produc<strong>en</strong>. A la luz <strong>de</strong> estos<br />

s<strong>en</strong>cillos ejemplos, el lugar <strong>de</strong> la<br />

6 Recuperado <strong>de</strong> (2016, 16 <strong>de</strong> agosto)<br />

http://www.<strong>de</strong>s<strong>en</strong>redando.org/public/libros/1993/ldnsn/html/cap1.htm<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) https://goo.gl/DVjPZv<br />

asamblea quizá no sea solo la<br />

aca<strong>de</strong>mia o los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> cálculo<br />

sino la iglesia, el supermercado<br />

o los confesionarios, pues<br />

la realidad no es estática sino<br />

que, por el contrario, está perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

haciéndose y<br />

rehaciéndose, con o sin religión,<br />

con o sin maldiciones, con o sin<br />

<strong>investigación</strong>.<br />

<strong>La</strong> multiplicidad <strong>de</strong> realida<strong>de</strong>s<br />

producidas por la g<strong>en</strong>te,<br />

algunas imp<strong>en</strong>sables y otras<br />

invisibles, así como las producidas<br />

a través <strong>de</strong> aparatos,<br />

re<strong>de</strong>s, conceptos técnicos, se<br />

<strong>en</strong>samblan y <strong>de</strong> manera g<strong>en</strong>erativa<br />

produc<strong>en</strong> lo que esta<br />

aquí o pres<strong>en</strong>te, lo que está aus<strong>en</strong>te<br />

pero manifiesto y lo que<br />

está aus<strong>en</strong>te pero que es otro,<br />

a saber: oculto, reprimido o no<br />

interesante.<br />

En suma se trata <strong>de</strong>, por<br />

una parte, dar curso a una perspectiva<br />

«transdisciplinar» <strong>de</strong><br />

los análisis <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se aplique el principio <strong>de</strong> simetría,<br />

que permita superar las<br />

dicotomías, principalm<strong>en</strong>te la<br />

<strong>de</strong> naturaleza y cultura que han<br />

separado los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

exactos y el po<strong>de</strong>r que <strong>en</strong>trañan,<br />

que han puesto a un lado<br />

el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las cosas, y<br />

al otro el interés, el po<strong>de</strong>r y la<br />

política. También <strong>de</strong> darle cabida<br />

a las re<strong>de</strong>s que si<strong>en</strong>do reales,<br />

colectivas y discursivas permit<strong>en</strong><br />

atar naturaleza y cultura<br />

(<strong>La</strong>tour, 1991 – 2007). Se trata<br />

<strong>de</strong> hacer visibles los <strong>en</strong>granajes,<br />

las re<strong>de</strong>s que se muev<strong>en</strong> y produc<strong>en</strong><br />

un ord<strong>en</strong> social, situado<br />

y relacional. Pero, a<strong>de</strong>más, lo<br />

más importante es id<strong>en</strong>tificar<br />

elem<strong>en</strong>tos que permitan superar<br />

lo que Jasanoff (2004)<br />

d<strong>en</strong>omina las tecnologías <strong>de</strong><br />

la arrogancia <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>tíficos, los<br />

técnicos y los expertos dado<br />

que cuando hablan a nombre<br />

<strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales, los<br />

repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido político<br />

y técnico marcando explícitam<strong>en</strong>te<br />

quiénes son los que<br />

lo pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>jando a su<br />

paso <strong>de</strong> una vez claro que todo<br />

conocimi<strong>en</strong>to distinto a su lugar<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>unciación es irracional<br />

e ilógico.<br />

Dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

la aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to<br />

Dicho lo anterior, <strong>en</strong> el contexto<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres esto es fundam<strong>en</strong>tal<br />

pues exist<strong>en</strong> amplias brechas<br />

<strong>en</strong>tre la producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

ci<strong>en</strong>tífico y su aplicación<br />

<strong>en</strong> las políticas públicas.<br />

Spiekermann y colaboradores<br />

(2015) han id<strong>en</strong>tificado que<br />

exist<strong>en</strong> barreras <strong>en</strong> la copro-<br />

«(…) aunque ha aum<strong>en</strong>tado la producción <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre, la<br />

toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones a partir <strong>de</strong> ella aún es muy baja a la vez que sigu<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tando las<br />

pérdidas asociadas (Spiekermann et al., 2015)». Imag<strong>en</strong> <strong>de</strong> Ocha Colombia (Can<strong><strong>de</strong>l</strong>aria,<br />

Atlántico), inundación por ruptura <strong><strong>de</strong>l</strong> canal <strong><strong>de</strong>l</strong> Dique (2010).<br />

» 7


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

ducción, intercambio y uso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to para la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> que incid<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

cómo se dan los procesos institucionales<br />

y los recursos técnicos,<br />

financieros y humanos<br />

para su estudio y abordaje.<br />

Se le suma al <strong>de</strong>bate el<br />

hecho <strong>de</strong> que, como plantea<br />

<strong>La</strong>mpis (2013, p. 19), «la noneutralidad<br />

<strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia y su<br />

relación con difer<strong>en</strong>tes posturas<br />

políticas, como <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong>de</strong> la realidad, hac<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> tema <strong>de</strong><br />

las <strong>de</strong>finiciones un punto álgido<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> intercambio<br />

<strong>en</strong>tre ci<strong>en</strong>cia y política pública<br />

(…) y (…) <strong>de</strong>finir <strong>de</strong> una manera<br />

o <strong>de</strong> otra un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o pue<strong>de</strong><br />

implicar evid<strong>en</strong>ciar o <strong>de</strong>scartar<br />

como irrelevantes sus efectos<br />

e implicaciones». Se han establecido<br />

los factores que obstaculizan<br />

el uso <strong>de</strong> información<br />

y conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico y las<br />

barreras estructurales para la coproducción,<br />

intercambio y uso<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to; y aunque ha<br />

aum<strong>en</strong>tado la producción <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastre, la toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones<br />

a partir <strong>de</strong> ella aún es muy baja<br />

a la vez que sigu<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tando<br />

las pérdidas asociadas (Spiekermann<br />

et al., 2015).<br />

<strong>La</strong>s brechas exist<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

que ver <strong>en</strong> cómo los hallazgos<br />

<strong>de</strong> las investigaciones<br />

son trasladados a las políticas<br />

y programas, con las difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> lo que las<br />

personas comunes y corri<strong>en</strong>tes<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre una am<strong>en</strong>aza, o<br />

cómo dim<strong>en</strong>sionan el <strong>de</strong>sarrollo<br />

y las medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

o mitigación. De otro lado, el<br />

mismo autor indica que el conocimi<strong>en</strong>to<br />

producido por las<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s técnicas no le sirve<br />

a los niveles locales porque<br />

supuestam<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poca<br />

capacidad técnica para interpretar<br />

estudios y tomar <strong>de</strong>cisiones.<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> esta problemática<br />

el mismo autor plantea<br />

la necesidad <strong>de</strong> reconocer que<br />

pue<strong>de</strong> ocurrir lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

••<br />

<strong>La</strong> información existe,<br />

pero se ignora su exist<strong>en</strong>cia.<br />

••<br />

El conocimi<strong>en</strong>to está<br />

disponible pero no se usa <strong>de</strong><br />

manera efectiva por falta <strong>de</strong><br />

capacidad para implem<strong>en</strong>tar<br />

el conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la política<br />

y <strong>en</strong> la práctica.<br />

••<br />

El conocimi<strong>en</strong>to existe,<br />

pero no hay habilidad para<br />

seleccionar la información correcta<br />

para <strong>de</strong>cisiones o propósitos<br />

específicos.<br />

••<br />

<strong>La</strong> forma como se transforma<br />

el conocimi<strong>en</strong>to no es<br />

ina<strong>de</strong>cuada y por tanto sus<br />

aplicaciones prácticas tampoco<br />

lo son.<br />

••<br />

El conocimi<strong>en</strong>to está disponible,<br />

se usa <strong>de</strong> manera<br />

efectiva, pero toma mucho<br />

tiempo <strong>en</strong> t<strong>en</strong>er efecto.<br />

••<br />

El conocimi<strong>en</strong>to está disponible,<br />

se usa <strong>de</strong> manera efectiva,<br />

pero es anulado por el increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la vulnerabilidad.<br />

••<br />

Existe incapacidad <strong>de</strong> las<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s para comunicar el<br />

conocimi<strong>en</strong>to que produc<strong>en</strong> y<br />

transforman.<br />

••<br />

Existe incapacidad <strong>en</strong><br />

las comunida<strong>de</strong>s porque no<br />

pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que se les<br />

«transfiere», o porque sus producciones<br />

domésticas, valores,<br />

cre<strong>en</strong>cias y m<strong>en</strong>talida<strong>de</strong>s no<br />

son t<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta.<br />

Para cerrar, es preciso <strong>de</strong>cir<br />

que quizás la causa estructural<br />

que imposibilita la coproducción<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />

por tanto su ag<strong>en</strong>cia es, como<br />

indica <strong>La</strong>tour, que se emplea<br />

un l<strong>en</strong>guaje tan técnico que<br />

hace cada vez más indiscutible<br />

cualquier tema <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, por<br />

tanto, es m<strong>en</strong>os probable int<strong>en</strong>tar<br />

a<strong><strong>de</strong>l</strong>antar cualquier clase<br />

<strong>de</strong> cuestionami<strong>en</strong>to. En esta<br />

misma línea, la arrogancia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

l<strong>en</strong>guaje sin duda pue<strong>de</strong> ser la<br />

causa <strong>de</strong> que la g<strong>en</strong>te pierda<br />

interés y compet<strong>en</strong>cia para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

g<strong>en</strong>era exclusión y anula<br />

la posibilidad <strong>de</strong> un <strong>de</strong>bate<br />

político <strong>en</strong> torno al tema.<br />

Por ello, los ci<strong>en</strong>tíficos <strong>de</strong>berían<br />

ser capaces <strong>de</strong> «volver<br />

a traer» para po<strong>de</strong>r hablar <strong>en</strong><br />

«asamblea» <strong>de</strong> los problemas<br />

que, como el <strong>riesgo</strong>, afectan a las<br />

comunida<strong>de</strong>s. Volver el tema<br />

político es fundam<strong>en</strong>tal para<br />

reducir el <strong>riesgo</strong> pues mi<strong>en</strong>tras<br />

se mant<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong><br />

lo ci<strong>en</strong>tífico o técnico no t<strong>en</strong>drá<br />

esa posibilidad. También es<br />

necesario que las instituciones<br />

amplí<strong>en</strong> la visión y busqu<strong>en</strong><br />

nuevas formas alternativas <strong>de</strong><br />

consulta y <strong>de</strong> participación que<br />

vincul<strong>en</strong> las preocupaciones<br />

reales <strong>de</strong> la g<strong>en</strong>te. Entonces, se<br />

trata <strong>de</strong> ser capaces <strong>de</strong> mirar a<br />

ambos lados, al <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia y<br />

al <strong>de</strong> la cre<strong>en</strong>cia, para volver a<br />

estar interesados.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Banco Mundial (2012). Análisis<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia.<br />

Un aporte para la construcción<br />

<strong>de</strong> políticas públicas. Bogotá,<br />

Colombia: Banco Mundial.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República<br />

(2012). Ley 1523. Diario Oficial<br />

(48411). Bogotá.<br />

--<br />

Douglas, M. (1992). Risk and<br />

Blame: Essays in Cultural Theory.<br />

Cap 1. London: Routledge.<br />

--<br />

International Fe<strong>de</strong>ration of Red<br />

Cross and Red Cresc<strong>en</strong>t Societies<br />

(2014). World Disasters Report.<br />

Focus on Culture and Risk.<br />

Lyon, Francia.<br />

--<br />

Jasanoff, S. (2004). Or<strong>de</strong>ring<br />

knowledge, or<strong>de</strong>ring society.<br />

En: Jasanoff, S. (Ed) States of<br />

knowledge: The co-production of<br />

sci<strong>en</strong>ce and social or<strong>de</strong>r. Traducción<br />

al castellano (2004). (PP. 13-<br />

45). New York: Routledge.<br />

--<br />

<strong>La</strong>mpis, A. (2013). Vulnerabilidad<br />

y adaptación al cambio climático:<br />

<strong>de</strong>bates acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad y su medición.<br />

Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Geografía: Revista<br />

Colombiana <strong>de</strong> Geografía, 22 (2).<br />

--<br />

<strong>La</strong>tour, B. (1991). Nunca fuimos<br />

mo<strong>de</strong>rnos. Arg<strong>en</strong>tina: Siglo XXI<br />

Editores.<br />

--<br />

<strong>La</strong>tour, B. (1991). <strong>La</strong> tecnología<br />

es la sociedad hecha para que<br />

dure. En: Domènech, M. &Tirado<br />

F.J., (Eds). Sociología simétrica.<br />

Ensayos sobre ci<strong>en</strong>cia, tecnología<br />

y sociedad (PP. 109-142). Traducción<br />

1998. Barcelona: Editorial<br />

Gedisa.<br />

--<br />

<strong>La</strong>tour, B. (1999). <strong>La</strong> esperanza <strong>de</strong><br />

Pandora. Traducción 2001. Barcelona,<br />

España: Editorial Gedisa.<br />

--<br />

<strong>La</strong>tour, B. (2005), From Realpolitik<br />

to Dingpolitik or How to<br />

Make Things Public. En <strong>La</strong>tour,<br />

B. & Weibel, P., (Eds). Making<br />

things public; atmospheres of<br />

<strong>de</strong>mocracy. (PP. 14-41) Cambridge,<br />

Mass: MIT Press.<br />

--<br />

<strong>La</strong>tour, B. (2005). Re<strong>en</strong>samblando<br />

lo social. Una introducción a<br />

la teoría <strong><strong>de</strong>l</strong> actor red. Traducción<br />

2008. Bu<strong>en</strong>os Aires, Arg<strong>en</strong>tina:<br />

Ediciones Manantial SRL.<br />

--<br />

<strong>La</strong>w, J. (2004). After method,<br />

mess in social sci<strong>en</strong>ce research.<br />

New York: Routledge, Taylor &<br />

Francis Group.<br />

--<br />

Shapin S. (1995). Una bomba<br />

circunstancial. <strong>La</strong> tecnología literaria<br />

<strong>de</strong> Boyle. Cua<strong>de</strong>rnos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Seminario. 1 (1) (PP. 41-84).<br />

--<br />

Spiekermann R., et al. (2015).<br />

The disaster knowledge matrix,<br />

reframing and evaluating the<br />

knowledge chall<strong>en</strong>ges in disaster<br />

risk reduction. International Journal<br />

of Disaster Risk Reduction.<br />

--<br />

Tonkonoff Costantin, S. E. (2012).<br />

<strong>La</strong>s funciones sociales <strong><strong>de</strong>l</strong> crim<strong>en</strong><br />

y el castigo. Una comparación<br />

<strong>en</strong>tre las perspectivas <strong>de</strong><br />

Dürkheim y Foucault. Sociológica,<br />

77(27), 109–142. Retrieved<br />

from http://search.ebscohost.<br />

com.bdigital.ces.edu.co:2048/<br />

login.aspx?direct=true&db=fua<br />

&AN=86957638&lang=es&site<br />

=ehost-live&scope=site<br />

8 »


Ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to responsables<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Claudia Miguel Ortega 1<br />

<strong>La</strong> Ley 1523 <strong>de</strong> 2012 que <strong>de</strong>fine<br />

las políticas colombianas <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres sosti<strong>en</strong>e que «(…) la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> es responsabilidad<br />

<strong>de</strong> todas las autorida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />

colombiano» (p. 13). Encu<strong>en</strong>tro<br />

extremadam<strong>en</strong>te fascinante que<br />

bajo esta afirmación literalm<strong>en</strong>te<br />

se nos obligue, al m<strong>en</strong>os, a un<br />

tipo <strong>de</strong> responsabilidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

un precepto legal, sobre todo<br />

cuando <strong>en</strong> varios fr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la<br />

sociedad se percib<strong>en</strong> índices<br />

preocupantes <strong>de</strong> irresponsabilidad<br />

como <strong>en</strong> la paternidad y la<br />

maternidad, <strong>en</strong> el manejo <strong>de</strong> la<br />

salud, <strong>en</strong> el trato a la <strong>en</strong>fermedad,<br />

<strong>en</strong> la protección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />

a la vida y el respeto <strong>de</strong> la<br />

misma, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> movilidad,<br />

<strong>en</strong>tre otros. Así pues, plasmar el<br />

s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> la responsabilidad taxativam<strong>en</strong>te<br />

fr<strong>en</strong>te a un tema <strong>en</strong><br />

particular son palabras mayores.<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres es un fr<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo<br />

árido, agreste, duro como<br />

la roca. Allí solo hay antiguos<br />

problemas <strong>de</strong> difícil solución<br />

que durante lustros, décadas,<br />

han requerido que ese s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> responsabilidad colectiva<br />

poco a poco comi<strong>en</strong>ce a zanjar<br />

un nuevo camino <strong>de</strong> conductas<br />

sociales, mol<strong>de</strong>adas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

perspectiva <strong>de</strong> los atributos <strong>de</strong> la<br />

gobernabilidad y la gobernanza,<br />

como la única ruta posible para<br />

1 Abogada <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Atlántico,<br />

especialista <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho administrativo <strong>de</strong> la<br />

Universidad Libre Seccional Atlántico. Profesional<br />

especializado <strong><strong>de</strong>l</strong> distrito <strong>de</strong> Barranquilla, con<br />

amplia experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la aplicación <strong>de</strong> la normativa<br />

que regula la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la administración<br />

distrital. Participó <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción humanitaria <strong>en</strong> la situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre<br />

<strong>de</strong>cretada <strong>en</strong> diciembre <strong>de</strong> 2010 con motivo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña, con funciones <strong>de</strong> coordinación<br />

administrativa <strong>en</strong> esta área. Correo: cmiguel@barranquilla.gov.co<br />

/ Twitter @claumigor<br />

la construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible.<br />

Al respecto, el Plan <strong>de</strong> Manejo<br />

Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> Barranquilla (2015) sosti<strong>en</strong>e<br />

que:<br />

Ent<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do la Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres como<br />

una política <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo “indisp<strong>en</strong>sable<br />

para asegurar la<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad, la seguridad territorial,<br />

los <strong>de</strong>rechos e intereses<br />

colectivos, mejorar la calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las poblaciones y<br />

las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong>”<br />

(Ley 1523/2012) y [como] un<br />

proceso social <strong>en</strong> el que todos<br />

somos responsables, la propuesta<br />

<strong>de</strong> su manejo requiere<br />

<strong>de</strong> dos atributos: uno es la gobernabilidad,<br />

vista esta como<br />

aquella capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />

para respon<strong>de</strong>r y actuar <strong>en</strong> los<br />

diversos fr<strong>en</strong>tes y situaciones, y<br />

el otro atributo, la gobernanza,<br />

que alu<strong>de</strong> a estructurar ese proceso<br />

social capaz <strong>de</strong> comunicar,<br />

id<strong>en</strong>tificar roles y <strong>de</strong>finir la responsabilidad<br />

<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

actores <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso; cuando<br />

se conjugan una gobernabilidad<br />

estatal confiable fr<strong>en</strong>te a la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y una gobernanza<br />

ori<strong>en</strong>tada a fijar responsabilida<strong>de</strong>s<br />

con los roles institucionales<br />

y comunitarios muy<br />

bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos y esclarecidos,<br />

se logra así, una construcción<br />

social <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y su <strong>gestión</strong>, y<br />

se materializa como el proceso<br />

social que finalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alcance<br />

al espíritu <strong>de</strong> la ley 1523 <strong>de</strong><br />

2012 (p. 10).<br />

<strong>La</strong> acción ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to<br />

responsable aplicada individual<br />

o grupalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier<br />

órbita, ya sea la estatal, social,<br />

educativa, gubernam<strong>en</strong>tal, comunitaria<br />

o empresarial ti<strong>en</strong>e el<br />

efecto <strong>de</strong> la gota <strong>de</strong> agua que<br />

cae y cae l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te hasta llegar<br />

a horadar la piedra. <strong>La</strong> responsabilidad,<br />

<strong>de</strong> la mano con la perseverancia,<br />

son dos cualida<strong>de</strong>s con<br />

las que se pued<strong>en</strong> sortear terr<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> tránsito complicados <strong>en</strong><br />

las organizaciones, don<strong>de</strong> es una<br />

constante <strong>en</strong>contrarse con la indifer<strong>en</strong>cia,<br />

la incompr<strong>en</strong>sión, la<br />

miopía y la sor<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> dirig<strong>en</strong>tes<br />

y directivos; estas dificulta<strong>de</strong>s<br />

obstaculizan la concreción <strong>de</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el país.<br />

<strong>La</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

corresponsabilidad, <strong>de</strong> interacción<br />

múltiple o pluralismo interactivo<br />

con miras a construir<br />

re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gobernanza, nos conv<strong>en</strong>ce<br />

<strong>de</strong> la gran valía que ti<strong>en</strong>e<br />

para la organización el trabajo<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dado <strong>de</strong> formular el<br />

plan <strong>de</strong> la<strong>de</strong>ras, muy específico,<br />

muy técnico. Este plan estuvo a<br />

cargo <strong>de</strong> un pequeño grupo <strong>de</strong><br />

profesionales, capaces <strong>de</strong> diseñar<br />

conjuntam<strong>en</strong>te una estrategia<br />

<strong>de</strong> proceso social <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

para garantizar el tan sonado<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, que no es<br />

nada difer<strong>en</strong>te a la necesidad <strong>de</strong><br />

estar conv<strong>en</strong>cidos <strong>de</strong> que, <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong>tre todos <strong>de</strong>bemos<br />

participar <strong>de</strong> manera comprometida<br />

para así garantizar la<br />

perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el territorio que<br />

ocupamos.<br />

También es cierto que luego<br />

<strong>de</strong> varios años <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

profesional <strong>en</strong> estos terr<strong>en</strong>os<br />

germinan y prosperan la<br />

creatividad y la recursividad<br />

como dos gran<strong>de</strong>s cualida<strong>de</strong>s,<br />

que aunadas a la responsabilidad<br />

permit<strong>en</strong> hallar nuevas propuestas<br />

que —a manera <strong>de</strong> hilo<br />

conductor— dan salida a los<br />

multidim<strong>en</strong>sionales laberintos<br />

<strong>de</strong> problemas que pres<strong>en</strong>tan los<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/0PDoZd<br />

Mapa <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas<br />

la<strong>de</strong>ra occid<strong>en</strong>tal <strong>de</strong><br />

Barranquilla<br />

«(...) <strong>en</strong> la tercera parte <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />

urbano <strong>de</strong> la ciudad [Barranquilla],<br />

la cual compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una superficie <strong>de</strong><br />

3.044 hectáreas y don<strong>de</strong> se asi<strong>en</strong>tan<br />

75 barrios, los movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa<br />

repres<strong>en</strong>tan un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza<br />

constituyéndose <strong>en</strong> una problemática<br />

<strong>de</strong> inm<strong>en</strong>sas proporciones con alto costo<br />

social y fiscal».<br />

<strong>en</strong>tes territoriales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />

como es el caso <strong>de</strong> la am<strong>en</strong>aza<br />

socionatural por movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> masa <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Barranquilla.<br />

Así, <strong>en</strong> la tercera parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

territorio urbano <strong>de</strong> la ciudad, la<br />

cual compr<strong>en</strong><strong>de</strong> una superficie<br />

<strong>de</strong> 3 044 hectáreas y don<strong>de</strong> se<br />

asi<strong>en</strong>tan 75 barrios, los movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> masa repres<strong>en</strong>tan<br />

un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza consti-<br />

» 9


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

10 »<br />

tuyéndose <strong>en</strong> una problemática<br />

<strong>de</strong> inm<strong>en</strong>sas proporciones con<br />

alto costo social y fiscal.<br />

Para at<strong>en</strong><strong>de</strong>rla, <strong>en</strong>tre noviembre<br />

<strong>de</strong> 2013 y mayo <strong>de</strong> 2014<br />

se llevaron a cabo varias mesas<br />

técnicas <strong>en</strong> las que participaron<br />

el Ministerio <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da, la Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación,<br />

la Def<strong>en</strong>soría <strong><strong>de</strong>l</strong> Pueblo, la Unidad<br />

Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres (ungrd),<br />

el distrito <strong>de</strong> Barranquilla y la<br />

comunidad. Se concluyó que<br />

la problemática exigía un plan<br />

<strong>de</strong> manejo <strong>en</strong> el que quedaran<br />

integrados unos lineami<strong>en</strong>tos<br />

ori<strong>en</strong>tados por la ungrd como<br />

máximo órgano <strong>de</strong> dirección <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres.<br />

¿Cómo hacer este plan?<br />

y ¿cuánto costaba<br />

hacerlo?<br />

Fueron interrogantes válidos<br />

planteados durante la reunión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Distrital <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2014. <strong>La</strong><br />

respuesta a estos interrogantes<br />

fue surgi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los aportes<br />

colectivos <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s asist<strong>en</strong>tes;<br />

los <strong><strong>de</strong>l</strong>egados <strong><strong>de</strong>l</strong> Servicio<br />

Geológico Colombiano (sgc)<br />

com<strong>en</strong>taron acerca <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia<br />

que v<strong>en</strong>ían apoyando<br />

<strong>en</strong> Bucaramanga y los municipios<br />

<strong>de</strong> Cáqueza y Soacha <strong>en</strong><br />

Cundinamarca, con esc<strong>en</strong>arios<br />

similares. Igualm<strong>en</strong>te, nos compartieron<br />

la manera <strong>en</strong> la que<br />

se v<strong>en</strong>ía haci<strong>en</strong>do el ejercicio <strong>de</strong><br />

acompañami<strong>en</strong>to al plan <strong>de</strong> trabajo<br />

<strong>en</strong> estas <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s.<br />

A<strong>de</strong>más, se habló sobre la<br />

necesidad <strong>de</strong> fijar compromisos<br />

como solicitar al sgc acompañami<strong>en</strong>to<br />

y apoyo para la apropiación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

estudio <strong>de</strong> Zonificación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza<br />

por movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa<br />

<strong>de</strong> las la<strong>de</strong>ras occid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Barranquilla<br />

a escala 1:5 000 (2011),<br />

con el fin <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tarlo<br />

<strong>en</strong> la estructuración <strong><strong>de</strong>l</strong> plan<br />

<strong>de</strong> manejo para el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa.<br />

No obstante, <strong>en</strong> su mom<strong>en</strong>to<br />

se sabía que estas acciones<br />

por sí solas no bastaban<br />

puesto que no era muy preciso<br />

quiénes se apropiarían <strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo<br />

y acompañami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

geoci<strong>en</strong>tífico solicitado<br />

al sgc. De hecho, dado que<br />

las ci<strong>en</strong>cias geológicas son áreas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> saber y <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> bastante<br />

complejas, se hizo necesario hacer<br />

obligatoria la tarea a través <strong>de</strong><br />

un acto administrativo que ord<strong>en</strong>ara<br />

integrar un comité para<br />

estructurar el plan <strong>de</strong> manejo <strong>de</strong><br />

las la<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> Barranquilla, con el<br />

fin <strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> este instrum<strong>en</strong>to<br />

una herrami<strong>en</strong>ta dinamizadora<br />

que g<strong>en</strong>erara la obligatoriedad<br />

y el compromiso institucional<br />

para realizar el proyecto.<br />

Fue así que se expidió el Decreto<br />

0473 <strong>de</strong> 2014 «Por medio<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cual se integra comité para<br />

estructurar el Plan <strong>de</strong> Acción<br />

Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> Barranquilla y se dictan otras<br />

disposiciones», como un acto<br />

<strong>de</strong> autoridad que dispuso la<br />

integración <strong>de</strong> un comité que<br />

estructurara un plan <strong>de</strong> manejo<br />

para el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> la am<strong>en</strong>aza<br />

provocada por movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong><br />

masa asociados a am<strong>en</strong>azas por<br />

inundación <strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra occid<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> Barranquilla, con el apoyo<br />

y acompañami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> sgc. Es<br />

<strong>de</strong>cir, el proyecto se realizaría<br />

<strong>en</strong> una modalidad novedosa<br />

que no significaba una cuantiosa<br />

contratación para la <strong>en</strong>tidad<br />

territorial.<br />

En agosto <strong>de</strong> 2014 se iniciaron<br />

las mesas técnicas <strong>de</strong> trabajo<br />

integradas con un equipo<br />

interdisciplinario <strong>de</strong> funcionarios<br />

y contratistas vinculados al<br />

distrito <strong>de</strong> Barranquilla <strong>en</strong> sus diversas<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

distritales. En el transcurso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

proceso fluyeron la creatividad y<br />

la recursividad <strong>de</strong> la que se hace<br />

Cortesía Claudia Miguel Ortega<br />

«Poco a poco, <strong>de</strong> reunión <strong>en</strong> reunión, se g<strong>en</strong>eró una sinergia <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, saberes,<br />

experi<strong>en</strong>cias y aportes, que <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que avanzó el tiempo fueron <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do<br />

cada vez más el trabajo. De igual modo, se llegó a experim<strong>en</strong>tar <strong>de</strong>sespero, preocupación,<br />

cierto escepticismo y también agobio por el peso <strong>de</strong> la responsabilidad».<br />

gala cuando hemos trabajado<br />

<strong>en</strong> áreas que históricam<strong>en</strong>te no<br />

han gozado <strong>de</strong> prepon<strong>de</strong>rancia<br />

<strong>en</strong> las ag<strong>en</strong>das <strong>de</strong> gobierno,<br />

como es el caso <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>. En consecu<strong>en</strong>cia, nos vimos<br />

avocados a la coordinación<br />

<strong>de</strong> un proceso <strong>en</strong> el cual, si bi<strong>en</strong><br />

se t<strong>en</strong>ía claram<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finido el<br />

objetivo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el Decreto<br />

0473 <strong>de</strong> 2014, inicialm<strong>en</strong>te<br />

hubo titubeos para abordar la<br />

tarea <strong>en</strong> los aspectos relacionados<br />

con el cronograma metodológico<br />

dada la complejidad<br />

<strong>de</strong> la temática. Así, tratándose<br />

<strong>de</strong> una am<strong>en</strong>aza socionatural, la<br />

estrategia propuesta <strong>de</strong>bía cont<strong>en</strong>er<br />

medidas <strong>de</strong> corto, mediano<br />

y largo plazo coher<strong>en</strong>tes con<br />

los compon<strong>en</strong>tes ambi<strong>en</strong>tales,<br />

biofísicos, financieros y sociales<br />

incorporados al plan.<br />

Poco a poco, <strong>de</strong> reunión<br />

<strong>en</strong> reunión, se g<strong>en</strong>eró una sinergia<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, saberes,<br />

experi<strong>en</strong>cias y aportes, que<br />

<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que avanzó el<br />

tiempo fueron <strong>en</strong>riqueci<strong>en</strong>do<br />

cada vez más el trabajo. De igual<br />

modo, se llegó a experim<strong>en</strong>tar<br />

<strong>de</strong>sespero, preocupación, cierto<br />

escepticismo y también agobio<br />

por el peso <strong>de</strong> la responsabilidad.<br />

Hubo mesas técnicas <strong>de</strong><br />

largas horas <strong>en</strong> las que solo se<br />

escuchaban las palabras propias<br />

<strong>de</strong> la terminología <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> masa <strong>de</strong> Barranquilla<br />

como <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos,<br />

geología, geomorfología, p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te,<br />

topografía, arcillas expansivas,<br />

formación Perdices,<br />

estructura urbana, <strong>de</strong> manera<br />

que se s<strong>en</strong>tía la d<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong><br />

aquellos temas. Para muchos<br />

<strong>en</strong> las mesas estos asuntos repres<strong>en</strong>taban<br />

un acercami<strong>en</strong>to<br />

profesional a un tema nuevo<br />

y <strong>de</strong>sconocido hasta el mom<strong>en</strong>to.<br />

Uno <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong><br />

estos <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo fue<br />

g<strong>en</strong>erar «(…) una propuesta<br />

<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>imitación <strong>de</strong> polígonos<br />

<strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza por barrio, a partir<br />

<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza; alta<br />

y muy alta, media y baja, observándose<br />

que algunas zonas<br />

altas y muy altas sobrepasan los<br />

límites barriales, esto se estableció<br />

así priorizando el criterio <strong>de</strong><br />

inestabilidad». (Plan <strong>de</strong> Manejo<br />

Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong><br />

Barranquilla, 2015, p. 17).<br />

Concertados y <strong>de</strong>finidos<br />

muchos criterios, finalm<strong>en</strong>te<br />

se obtuvo un trabajo bi<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tado<br />

propuesto para<br />

ejecutar durante 16 años que<br />

correspond<strong>en</strong> a cuatro períodos<br />

<strong>de</strong> la administración local, al cual<br />

había que asegurarle nacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> la vida jurídica mediante otro<br />

instrum<strong>en</strong>to legal que lo adop-


tara. Para ello, se expidió el Decreto<br />

0959 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2015<br />

«por medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se adopta<br />

el plan <strong>de</strong> manejo integral <strong>de</strong> la<strong>de</strong>ras<br />

<strong>de</strong> barranquilla y se dictan<br />

otras disposiciones».<br />

A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> primero <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2016 inició <strong>en</strong> Colombia<br />

un nuevo período<br />

constitucional para alcal<strong>de</strong>s<br />

y gobernadores por lo que,<br />

cumplida la parte <strong>de</strong> formulación<br />

y adopción <strong><strong>de</strong>l</strong> plan <strong>de</strong><br />

manejo integral <strong>de</strong> las la<strong>de</strong>ras<br />

<strong>de</strong> Barranquilla, al actual mandatario<br />

local le compete el<br />

iniciar su ejecución mediante<br />

la incorporación <strong>en</strong> el Plan <strong>de</strong><br />

Desarrollo Distrital 2016-2019.<br />

A modo <strong>de</strong> conclusión,<br />

pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que este ejercicio<br />

<strong>de</strong>ja bu<strong>en</strong>as reflexiones: 1)<br />

el proceso no fue objeto <strong>de</strong><br />

una cuantiosa contratación;<br />

2) las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s necesariam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> construir su propia<br />

gobernanza interior a partir<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> respeto y la validación <strong>de</strong> la<br />

experi<strong>en</strong>cia y el conocimi<strong>en</strong>to<br />

profesional específico <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso<br />

humano; 3) trabajando<br />

con el ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

responsabilidad, perseverancia<br />

y gota a gota se podrá horadar<br />

la piedra <strong>de</strong> la voluntad política<br />

ya que, finalm<strong>en</strong>te, esta ti<strong>en</strong>e<br />

que ce<strong>de</strong>r a los intereses g<strong>en</strong>erales<br />

<strong>en</strong> cuanto al <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres se refiere, y porque al<br />

fin y al cabo fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sastre<br />

la naturaleza no discrimina; 4)<br />

<strong>de</strong>bido al resultado positivo<br />

y exitoso <strong>de</strong> esta experi<strong>en</strong>cia<br />

vale la p<strong>en</strong>a que el ejercicio<br />

se replique, <strong>de</strong> hecho, actualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> la administración se<br />

está trabajando la misma metodología<br />

para la construcción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Plan Distrital <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo; 5) participar <strong>en</strong> la<br />

gestación y materialización <strong>de</strong><br />

estos procesos ha sido satisfactorio,<br />

compartir la experi<strong>en</strong>cia<br />

a través <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te artículo<br />

es muy gratificante.<br />

El regreso <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña<br />

El país se prepara para la inmin<strong>en</strong>te<br />

llegada <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

climático <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña a partir <strong>de</strong><br />

septiembre. <strong>La</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre<br />

<strong>de</strong>cretada <strong>en</strong> el país con<br />

ocasión <strong>de</strong> la fuerte temporada<br />

<strong>de</strong> lluvias pres<strong>en</strong>tada durante<br />

2010-2011 <strong>de</strong>jó duras lecciones<br />

registradas <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong><br />

<strong>investigación</strong> ord<strong>en</strong>ado por el<br />

Gobierno nacional, a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Fondo Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres a Fe<strong>de</strong>sarrollo,<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el libro Evaluación<br />

<strong>de</strong> los programas para<br />

la at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />

Niña 2010-2011 (2013), <strong>en</strong> el cual,<br />

como evid<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> diagnóstico<br />

<strong>de</strong> la situación <strong>de</strong> la población<br />

antes <strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

fondo a través <strong>de</strong> la subcu<strong>en</strong>ta<br />

Colombia Humanitaria, quedó<br />

consignado:<br />

<strong>La</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> la mayoría<br />

<strong>de</strong> las poblaciones, tras el<br />

paso <strong><strong>de</strong>l</strong> F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la Niña,<br />

llegó a un nivel extremo: la pérdida<br />

<strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales fue<br />

absoluta; el único acceso que t<strong>en</strong>ían<br />

a ropa, habitación y alim<strong>en</strong>tación<br />

era el que recibían <strong>de</strong> la<br />

ayuda humanitaria. [En cuanto a<br />

la] Inestabilidad política y social<br />

(…) era imposible que el poco<br />

personal con el que contaban<br />

algunos municipios pudiera<br />

respon<strong>de</strong>r a una ev<strong>en</strong>tualidad<br />

como la ocurrida (p. 4).<br />

Bajo estas circunstancias<br />

quedó al <strong>de</strong>snudo la situación<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> los as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos<br />

humanos formales<br />

e informales <strong>en</strong> zonas <strong>de</strong><br />

am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> inundación y/o<br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa, como<br />

el caso <strong>de</strong> la gran la<strong>de</strong>ra <strong>de</strong><br />

Barranquilla. De igual modo se<br />

evid<strong>en</strong>ció la pobre infraestructura<br />

vial que t<strong>en</strong>ía el país.<br />

Durante la ola invernal<br />

2010-2011 el sgc <strong>de</strong>tectó 65<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) https://commons.wikimedia.org/wiki/File%3ACanal_<strong><strong>de</strong>l</strong>_(...)<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

zonas <strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos activos<br />

<strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra, <strong>de</strong>bido a que<br />

para ese tiempo se <strong>en</strong>contraba<br />

<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a ejecución el estudio<br />

<strong>de</strong> zonificación <strong>de</strong> la am<strong>en</strong>aza.<br />

Esto permitió una oportuna e<br />

inmediata respuesta por parte<br />

<strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s locales <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> mom<strong>en</strong>to,<br />

que amparadas <strong>en</strong> la normativa<br />

cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el Decreto Legislativo<br />

4674 <strong>de</strong> 2010 ord<strong>en</strong>aron<br />

evacuación prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong> varias<br />

zonas. Así mismo, se dio aviso a<br />

empresas prestadoras <strong>de</strong> servicios<br />

públicos domiciliarios para<br />

activar planes <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia,<br />

sobre todo a las <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gasoducto.<br />

Un punto a favor para<br />

la ciudad es que, hasta la fecha,<br />

no se ha registrado ni una pérdida<br />

<strong>de</strong> vida humana por causa <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos por movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> masa.<br />

<strong>La</strong> ciudad ya cu<strong>en</strong>ta con<br />

una larga historia por el complicado<br />

esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> masa. Como cualquier paci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> psicoanálisis <strong>en</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> negación, no le queda más<br />

remedio que aceptar la realidad<br />

<strong>de</strong> su <strong>en</strong>fermedad. A partir <strong>de</strong> la<br />

formulación <strong><strong>de</strong>l</strong> Plan <strong>de</strong> Manejo<br />

Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> Barranquilla, que acoge las<br />

disposiciones legales que <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> regula<br />

la Ley 1523/2012, se <strong>de</strong>be escribir<br />

una nueva historia que revierta<br />

los resultados manifestados <strong>en</strong><br />

la ola invernal 2010-2011, producto<br />

<strong>de</strong> fallas institucionales<br />

por errónea consi<strong>de</strong>ración a las<br />

restricciones y condiciones que<br />

podía ofrecer el terr<strong>en</strong>o.<br />

El regreso <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña<br />

repres<strong>en</strong>ta todo un reto <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> gobernabilidad y<br />

gobernanza para todos, pues<br />

«los <strong>de</strong>sastres no son ev<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> la naturaleza perse, sino el<br />

resultado <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong><br />

estilos o mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os inapropiados<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que no consi<strong>de</strong>ran<br />

la interrelación sociedadnaturaleza,<br />

y se manifiestan <strong>en</strong><br />

condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

creci<strong>en</strong>te» (Banco Mundial,<br />

2012, p. 3).<br />

Sin el fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

estos atributos no po<strong>de</strong>mos<br />

pret<strong>en</strong><strong>de</strong>r tampoco acercar<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y adaptación<br />

al cambio climático, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que «una política <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> exige acciones<br />

<strong>de</strong> carácter integral con los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático<br />

y sus estrategias <strong>de</strong> adaptación,<br />

vinculadas al ámbito sectorial y<br />

territorial» (ibíd. pp. 75-76), por<br />

lo que solo a partir <strong>de</strong> la a<strong>de</strong>-<br />

«<strong>La</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> las poblaciones, tras el paso <strong><strong>de</strong>l</strong> F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la Niña<br />

[años 2010-2011], llegó a un nivel extremo: la pérdida <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es materiales fue absoluta; el<br />

único acceso que t<strong>en</strong>ían a ropa, habitación y alim<strong>en</strong>tación era el que recibían <strong>de</strong> la ayuda<br />

humanitaria». Evaluación <strong>de</strong> los programas para la at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña 2010-<br />

2011 (2013)<br />

» 11


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Cortesía Angie Guerrero Bayón<br />

12 »<br />

«El regreso <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña repres<strong>en</strong>ta todo un reto <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gobernabilidad y gobernanza para todos, pues "los <strong>de</strong>sastres<br />

no son ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la naturaleza perse, sino el resultado <strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> estilos o mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os inapropiados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo que<br />

no consi<strong>de</strong>ran la interrelación sociedad-naturaleza, y se manifiestan <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad creci<strong>en</strong>te"» (Banco<br />

Mundial, 2012, P. 3).<br />

cuada armonización <strong>de</strong> estos dos gran<strong>de</strong>s<br />

compon<strong>en</strong>tes, <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y cambio<br />

climático, será posible la planificación sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> territorio <strong>en</strong>caminada a la protección<br />

<strong>de</strong> las futuras g<strong>en</strong>eraciones.<br />

A pesar <strong>de</strong> la situación complicada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>sastre, el país avanzó con el marco legal<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> la Ley 1523/2013, con su <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong>:<br />

(…) <strong>gestión</strong> por procesos, que permite<br />

implem<strong>en</strong>tar la <strong>gestión</strong> <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido<br />

transversal, e incluye así compet<strong>en</strong>cias y<br />

activida<strong>de</strong>s que otrora estaban separadas<br />

y <strong>en</strong>claustradas <strong>en</strong> cada <strong>en</strong>tidad. A<strong>de</strong>más,<br />

el <strong>en</strong>foque por procesos es la herrami<strong>en</strong>ta<br />

metodológica más a<strong>de</strong>cuada al proceso<br />

que empieza por el conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

continúa como reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te<br />

se concreta <strong>en</strong> el manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre<br />

(Ley Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo, 2012, p. 10).<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, la transversalidad<br />

también posibilita la construcción <strong>de</strong><br />

gobernanza, pues estos procesos al interior<br />

<strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s oficiales privilegian<br />

la gobernanza como un mecanismo <strong>de</strong><br />

interrelación <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes niveles, que<br />

configuran un nuevo esquema ori<strong>en</strong>tado<br />

hacia la consolidación <strong>de</strong> un proceso social<br />

conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> la importancia <strong>de</strong> gestionar<br />

el <strong>riesgo</strong> otorgando papeles vitales<br />

a los actores no estatales, y fortaleci<strong>en</strong>do<br />

re<strong>de</strong>s con capacida<strong>de</strong>s para empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

acciones efectivas y tomar <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong><br />

pro <strong><strong>de</strong>l</strong> bi<strong>en</strong>estar común.<br />

Pret<strong>en</strong><strong>de</strong>mos creer que las lecciones<br />

están apr<strong>en</strong>didas y que hay historias que<br />

no se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> repetir. Sin embargo, la experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña 2010-2011 aún no está<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> todo superada, sabemos que el tiempo<br />

marcha a una gran velocidad y las gestiones<br />

públicas jamás van parejas al paso <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo.<br />

<strong>La</strong>s alarmas están <strong>en</strong>c<strong>en</strong>didas <strong>en</strong> el sur<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Atlántico, los <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra<br />

<strong>de</strong> Barranquilla se activan <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te al<br />

contacto con el agua, y la tierra continuará<br />

moviéndose. De cualquier modo, los niveles<br />

<strong>de</strong> responsabilidad aum<strong>en</strong>tan, se si<strong>en</strong>te<br />

activa la participación <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

niveles <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno local <strong>en</strong> el asunto, y<br />

finalm<strong>en</strong>te va calando el principio <strong>de</strong> responsabilidad.<br />

Ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to responsables<br />

Hoy por hoy, <strong>en</strong> Colombia la responsabilidad<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> es<br />

una exig<strong>en</strong>cia legal. Más allá <strong>de</strong> esto, consi<strong>de</strong>ramos<br />

que con relación al tema <strong>de</strong>be<br />

haber un s<strong>en</strong>tido <strong><strong>de</strong>l</strong> ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> responsabilidad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como el<br />

criterio subjetivo <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong> la sust<strong>en</strong>tabilidad<br />

<strong>de</strong> la especie humana, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

planeta y todas las formas <strong>de</strong> vida que lo<br />

habitan.<br />

Ci<strong>en</strong>to por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong> responsabilidad<br />

sumado a la gobernanza, <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar un<br />

nuevo diálogo social <strong>de</strong> autorregulación,<br />

cooperación, solidaridad y cons<strong>en</strong>so por el<br />

respeto a los dictados <strong>de</strong> la naturaleza, que<br />

posibilite los medios instrum<strong>en</strong>tales para<br />

lograr la coexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todos <strong>en</strong> un mundo<br />

con mayor justicia territorial, <strong>en</strong> el que<br />

existan acuerdos equitativos <strong>en</strong>tre la pluralidad<br />

<strong>de</strong> intereses sociales y económicos, y<br />

don<strong>de</strong> las dinámicas <strong>de</strong> los cambios sean<br />

más b<strong>en</strong>ignas fr<strong>en</strong>te a la exist<strong>en</strong>cia humana.<br />

En un mundo don<strong>de</strong> <strong>en</strong> palabras <strong><strong>de</strong>l</strong> filósofo<br />

George Steiner:<br />

El dinero nunca ha gritado tan alto<br />

como ahora. El olor <strong><strong>de</strong>l</strong> dinero nos sofoca, y<br />

eso no ti<strong>en</strong>e nada que ver con el capitalismo<br />

o el marxismo. Cuando yo estudiaba la g<strong>en</strong>te<br />

quería ser miembro <strong><strong>de</strong>l</strong> Parlam<strong>en</strong>to, funcionario<br />

público, profesor… hoy incluso el niño<br />

huele el dinero, y el único objetivo ya parece<br />

que es ser rico. Y a eso se suma el <strong>en</strong>orme<br />

<strong>de</strong>sdén <strong>de</strong> los políticos hacia aquellos que<br />

no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dinero. Para ellos, solo somos unos<br />

pobres idiotas. Y eso Karl Marx lo vio con<br />

mucha anticipación. En cambio, ni Freud ni<br />

el psicoanálisis, con toda su capacidad <strong>de</strong><br />

análisis <strong>de</strong> los caracteres patológicos, supieron<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r nada <strong>de</strong> todo esto (Steiner,<br />

2016).<br />

Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />

--<br />

Alcaldía <strong>de</strong> Barranquilla (2015). Plan <strong>de</strong> Manejo<br />

Integral <strong>La</strong><strong>de</strong>ras Occid<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Barranquilla.<br />

--<br />

Banco Mundial (2012). Análisis <strong>de</strong> la Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Colombia. Un aporte para la<br />

construcción <strong>de</strong> políticas públicas. Bogotá D.<br />

C., Colombia: Banco Mundial.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República. (2012). Ley 1523.<br />

Diario Oficial (48411). Bogotá.<br />

--<br />

Núñez, J. (2013). Evaluación <strong>de</strong> los programas<br />

para la at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />

Niña 2010-2011. Bogotá D. C., Colombia: Fe<strong>de</strong>sarrollo.<br />

--<br />

Steiner, G. (1 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong> 2016). Estamos matando<br />

los sueños <strong>de</strong> nuestros niños. (H. Borja,<br />

<strong>en</strong>trevistador) El País <strong>de</strong> España.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

¿Vemos todo lo que se pue<strong>de</strong> v<strong>en</strong>ir abajo?<br />

Nancy Velásquez Osorio 1<br />

<strong>La</strong> inestabilidad <strong>de</strong> talu<strong>de</strong>s tanto superiores<br />

como inferiores <strong>de</strong> algunas<br />

carreteras nacionales es una dificultad<br />

que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el sector transporte para<br />

garantizar el tránsito seguro <strong>en</strong> los corredores<br />

viales. Esta situación se resalta<br />

<strong>en</strong> las vías <strong>de</strong> la red nacional que fueron<br />

trazadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época prehispánica,<br />

y han sido ampliadas, corregidas,<br />

mant<strong>en</strong>idas, proyectadas y recorridas<br />

hasta hoy.<br />

Al pres<strong>en</strong>tarse un ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> remoción<br />

<strong>en</strong> masa por un <strong>de</strong>tonante como lo<br />

es la lluvia, se interrumpe el tránsito <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

corredor vial. Ante ello, el Estado ti<strong>en</strong>e la<br />

función <strong>de</strong> restablecer el paso <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>or<br />

tiempo posible y su operación normal,<br />

mediante la activación <strong>de</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia. El Instituto<br />

Nacional <strong>de</strong> Vías (Invias) cu<strong>en</strong>ta con una<br />

estructura emerg<strong>en</strong>te, con un conjunto<br />

<strong>de</strong> procesos, protocolos y equipos humanos<br />

y <strong>de</strong> equipami<strong>en</strong>tos que se activan<br />

ante el incid<strong>en</strong>te, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aquellos<br />

que <strong>de</strong> manera proactiva exist<strong>en</strong> para la<br />

prev<strong>en</strong>ción.<br />

<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to conlleva<br />

<strong>riesgo</strong>s para qui<strong>en</strong>es la ejecutan, <strong>de</strong> manera<br />

que la situación <strong>de</strong> peligro aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>en</strong> razón a las condiciones <strong>de</strong> inestabilidad<br />

que supon<strong>en</strong> una am<strong>en</strong>aza para<br />

qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> la zona <strong>de</strong> impacto.<br />

Por ello, la primera persona que respon<strong>de</strong><br />

es qui<strong>en</strong> más se ve comprometida,<br />

incluso, muy a pesar <strong>de</strong> las medidas <strong>de</strong><br />

seguridad que sean tomadas, <strong>en</strong> algunos<br />

procesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y/o durante<br />

la rehabilitación, se pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />

afectaciones a personas, la pérdida <strong>de</strong><br />

vidas <strong>de</strong> operarios <strong>de</strong>dicados a estas<br />

labores y, <strong>en</strong> otras circunstancias, <strong>de</strong><br />

usuarios o transportadores que actúan<br />

como primer respondi<strong>en</strong>te, lo que termina<br />

por aum<strong>en</strong>tar el impacto negativo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ev<strong>en</strong>to.<br />

Dibujo elaborado por Julián Velásquez Osorio<br />

El dibujo ilustra el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> una segunda remoción <strong>en</strong><br />

masa <strong>en</strong> una vía <strong>de</strong> la red nacional. Dibujo elaborado por<br />

Julián Velásquez Osorio. Cortesía <strong>de</strong> Nancy Velásquez<br />

Osorio<br />

Estudiar los ev<strong>en</strong>tos y su manejo permit<strong>en</strong><br />

el avance <strong>en</strong> la práctica <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres; así, acontecimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>La</strong> F.m. (2016, junio 14). Recuperado <strong>de</strong> (2016, 17 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/UsPJZX<br />

como los ocurridos <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la vía Quibdó<br />

- Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín <strong>en</strong> el Kilómetro 112+0900<br />

sitio conocido como <strong>La</strong> Mansa, y <strong>en</strong> el kilómetro<br />

20 <strong>de</strong> la misma vía, son útiles para<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r las cad<strong>en</strong>as causales y mejorar<br />

prácticas. Sin embargo es necesario resaltar<br />

que ante la complejidad <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos, la<br />

urg<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> rescate y la incertidumbre <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos implicados,<br />

siempre se g<strong>en</strong>eran <strong>riesgo</strong>s.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, algunos ev<strong>en</strong>tos adversos<br />

g<strong>en</strong>eran pérdida <strong>de</strong> vidas, <strong>de</strong> maquinaria<br />

y <strong>de</strong> ecosistemas. El dibujo indica dos<br />

huellas <strong>en</strong> la la<strong>de</strong>ra: la primera marcada<br />

con estacas y cuya observación posibilita<br />

la realización <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

tales como cierres parciales <strong>de</strong> la vía —lo<br />

que seguram<strong>en</strong>te podría evitar pérdida <strong>de</strong><br />

vidas y <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es—, y la segunda huella,<br />

1 Ing<strong>en</strong>iera civil <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Quindío, especialista<br />

<strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia para ing<strong>en</strong>ieros <strong>de</strong> la Universidad Pontificia Bolivariana<br />

<strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, candidata a Msc Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo<br />

<strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares, Bogotá D. C., Colombia. Correo<br />

electrónico: navegando_nave07@yahoo.es<br />

Deslizami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tierra <strong>en</strong> el kilómetro 20 vía Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín – Quibdó, 9 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016.<br />

» 13


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

ubicada unos metros más arriba, pronostica<br />

una nueva remoción <strong>de</strong> material sin<br />

indicaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo <strong>en</strong> que pue<strong>de</strong><br />

ocurrir el <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, incertidumbre<br />

que podría <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>arse incluso durante<br />

las operaciones <strong>de</strong> rescate <strong>de</strong> un primer<br />

<strong>de</strong>rrumbe; a<strong>de</strong>más, esta situación no pue<strong>de</strong><br />

ser observable <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la carretera, dado<br />

que hay puntos <strong>de</strong> avistami<strong>en</strong>to, incluso<br />

subterráneos y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, ocultos a la vista.<br />

Estamos ante el panorama <strong>de</strong> una<br />

dificultad a la que se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta el sector <strong>de</strong><br />

transporte por la inestabilidad <strong>de</strong> los talu<strong>de</strong>s<br />

y cuyos impactos serían cada vez más<br />

recurr<strong>en</strong>tes dada la vulnerabilidad <strong>de</strong> la red<br />

vial nacional, ante el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su exposición<br />

por el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la pluviosidad<br />

<strong>en</strong> algunas regiones <strong><strong>de</strong>l</strong> país, <strong>de</strong> acuerdo<br />

con los pronósticos <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Hidrología,<br />

Meteorología y Estudios Ambi<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> Colombia (I<strong>de</strong>am). Esta circunstancia se<br />

atribuye al cambio climático y a la variabilidad<br />

climática, cuya ocurr<strong>en</strong>cia podría ser<br />

increm<strong>en</strong>tada por la pres<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña que <strong>en</strong> su última manifestación<br />

impactó severam<strong>en</strong>te al sector transporte<br />

durante los años 2010-2011.<br />

Exist<strong>en</strong> circunstancias observables <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la óptica <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> un<br />

ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> este tipo. Lo primero es que las<br />

emerg<strong>en</strong>cias, <strong>en</strong> la red vial nacional, son visualizadas<br />

como una necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>volver<br />

el tránsito <strong>en</strong> el m<strong>en</strong>or tiempo posible, interés<br />

no solo institucional sino también <strong>de</strong> los<br />

usuarios y transportadores que requier<strong>en</strong><br />

reactivar sus activida<strong>de</strong>s sin <strong>de</strong>mora. Ello<br />

origina exposiciones adicionales al ev<strong>en</strong>to,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta a<strong>de</strong>más que allí, <strong>en</strong><br />

ocasiones, la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s<br />

para evitar el tránsito no es bi<strong>en</strong> recibida.<br />

Hay consecu<strong>en</strong>cias que se g<strong>en</strong>eran<br />

a partir <strong>de</strong> lo que no vemos, que a su vez<br />

resultan difíciles <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to.<br />

Emerg<strong>en</strong>cias como la ocurrida <strong>en</strong> el<br />

kilómetro 20 <strong>de</strong> la vía Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín – Quibdó el<br />

día 9 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>en</strong> un segundo<br />

<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>tan víctimas<br />

mortales d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los que se <strong>en</strong>contraban<br />

qui<strong>en</strong>es at<strong>en</strong>dían un primer <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to<br />

al ser sorpr<strong>en</strong>didos por un nuevo alud <strong>de</strong><br />

tierra, ejemplifican estos obstáculos.<br />

Todo ello indica que a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas y vulnerabilida<strong>de</strong>s<br />

exist<strong>en</strong>tes es posible increm<strong>en</strong>tar<br />

las capacida<strong>de</strong>s estatales para actuar<br />

prev<strong>en</strong>tivam<strong>en</strong>te. A<strong>de</strong>más, si bi<strong>en</strong> la mitigación<br />

sobre las causas que originan el<br />

ev<strong>en</strong>to son claves, la experi<strong>en</strong>cia institucional<br />

para g<strong>en</strong>erar respuestas a<strong>de</strong>cuadas<br />

a las nuevas emerg<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>be constituirse<br />

<strong>en</strong> una praxis <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los involucrados, <strong>en</strong> este caso<br />

<strong>en</strong> la infraestructura vial.<br />

14 »<br />

Reflexiones <strong>de</strong> la relación: ambi<strong>en</strong>te –<br />

sociedad - políticas públicas y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong><br />

Andrés Páez Ramírez<br />

<strong>La</strong>s capacida<strong>de</strong>s básicas para que el ser humano<br />

pueda <strong>de</strong>sarrollarse son: t<strong>en</strong>er una<br />

vida larga y saludable, disponer <strong>de</strong> educación<br />

y t<strong>en</strong>er acceso a los recursos necesarios<br />

para disfrutar <strong>de</strong> un nivel <strong>de</strong> vida digno.<br />

Otras capacida<strong>de</strong>s incluy<strong>en</strong> la participación<br />

<strong>en</strong> la vida comunitaria y <strong>en</strong> la política <strong>de</strong><br />

la sociedad (pnud, 2005). <strong>La</strong> revolución<br />

industrial produjo el adv<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tecnologías<br />

po<strong>de</strong>rosas capaces <strong>de</strong> alterar <strong>de</strong><br />

manera rápida y radical el <strong>en</strong>torno físico y<br />

socioeconómico, <strong>de</strong> igual manera la capacidad<br />

tecnológica para transformar masivam<strong>en</strong>te<br />

la naturaleza vino acompañada por<br />

una fuerza socioeconómica igualm<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>rosa:<br />

la empresa privada (Jacobs, 1995).<br />

Entre tanto, la globalización se ha<br />

caracterizado por <strong>en</strong>ormes avances <strong>en</strong><br />

el campo <strong>de</strong> la tecnología, el comercio<br />

y las inversiones, así como por un impresionante<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la prosperidad<br />

<strong>de</strong> algunos individuos. En tal proceso, el<br />

Andrés Páez Ramírez - PGN<br />

progreso <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo humano ha sido<br />

m<strong>en</strong>os importante y gran parte <strong>de</strong> los<br />

países más pobres han quedado a la zaga.<br />

<strong>La</strong>s ya marcadas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

humano <strong>en</strong>tre ricos y pobres van <strong>en</strong><br />

aum<strong>en</strong>to. Es cierto que el <strong>de</strong>sarrollo tecnológico<br />

que ha t<strong>en</strong>ido la humanidad ha<br />

sido <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s connotaciones, <strong>en</strong> cuanto<br />

a mejorar la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> todas<br />

las personas que habitan el planeta, pero<br />

«(...) algunos autores como Crutz<strong>en</strong> (2008) indican que nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> el periodo Antropoc<strong>en</strong>o, mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la historia<br />

terrestre <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que las activida<strong>de</strong>s humanas han t<strong>en</strong>ido un impacto global negativo significativo sobre los ecosistemas<br />

terrestres (siglo XVIII). En la imag<strong>en</strong> el río Cauca, Valle <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca, municipio <strong>de</strong> Santiago <strong>de</strong> Cali, corregimi<strong>en</strong>to Hormiguero.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

ese <strong>de</strong>sarrollo tecnológico y la<br />

inequidad <strong>en</strong> la distribución<br />

son dos factores que han impulsado<br />

al planeta a una <strong>de</strong>gradación<br />

ambi<strong>en</strong>tal (Field, 2006).<br />

Enrique Leff propone que para<br />

t<strong>en</strong>er un conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

relación hombre - naturaleza<br />

hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta tres<br />

tipos <strong>de</strong> razones (ambi<strong>en</strong>tales,<br />

utilitarias y sociales) ligadas al<br />

materialismo histórico, para<br />

así <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r la profundidad<br />

<strong>en</strong>tre ecología y antropología<br />

(Cervantes, R. & Fernán<strong>de</strong>z, A.<br />

2004).<br />

El conocimi<strong>en</strong>to occid<strong>en</strong>tal<br />

se ha construido sobre la base <strong>de</strong><br />

que la naturaleza no hace parte<br />

integral <strong><strong>de</strong>l</strong> hombre, sino que<br />

está para el servicio <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo,<br />

para que este satisfaga las necesida<strong>de</strong>s<br />

físicas y <strong>de</strong> alguna manera<br />

también las espirituales. De esta<br />

concepción errónea y antropoc<strong>en</strong>trista<br />

surge con el correr <strong>de</strong><br />

los siglos, y <strong>en</strong> especial a finales<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx, la mayor crisis ambi<strong>en</strong>tal<br />

que haya <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tado la<br />

humanidad, don<strong>de</strong> gran parte<br />

<strong>de</strong> esta (crisis socioambi<strong>en</strong>tal)<br />

pudo haberse evitado si los gobiernos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mundo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> inicios<br />

<strong>de</strong> los años 70, hubieran <strong>de</strong>sarrollado<br />

y acogido d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

las políticas <strong>de</strong> Estado la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

De lo anterior, algunos<br />

autores como Crutz<strong>en</strong> (2008)<br />

indican que nos <strong>en</strong>contramos<br />

<strong>en</strong> el periodo Antropoc<strong>en</strong>o,<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la historia terrestre<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el que las activida<strong>de</strong>s<br />

humanas han t<strong>en</strong>ido un impacto<br />

global negativo significativo<br />

sobre los ecosistemas<br />

terrestres (siglo xviii).<br />

El ac<strong>en</strong>tuado <strong>de</strong>terioro<br />

ambi<strong>en</strong>tal se evid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> problemas<br />

tan graves como: (i) el<br />

cambio climático, (ii) el efecto<br />

inverna<strong>de</strong>ro, (iii) la explosión<br />

<strong>de</strong>mográfica, (iv) el <strong>de</strong>sequilibrio<br />

<strong>de</strong> las cad<strong>en</strong>as tróficas, (v) el <strong>de</strong>sbalance<br />

y <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> los ecosistemas<br />

(terrestres y marinos), (vi)<br />

la acidificación <strong>de</strong> los océanos,<br />

(vii) la crisis alim<strong>en</strong>taria y (viii) el<br />

recurso hídrico.<br />

<strong>La</strong> calamidad nacional<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña<br />

En conexidad con lo anteriorm<strong>en</strong>te<br />

señalado, al bajar <strong>de</strong><br />

escala a nivel país (Colombia),<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra que este y su<br />

población fueron víctimas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong> Niña 1 acontecido<br />

<strong>en</strong>tre los años 2010 –<br />

2011 el cual <strong>de</strong>jó, <strong>de</strong> acuerdo<br />

a investigaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Banco<br />

Interamericano <strong>de</strong> Desarrollo<br />

- bid y la Comisión Económica<br />

para América <strong>La</strong>tina y el Caribe<br />

- Cepal (2012), un total <strong>de</strong><br />

3.219.239 personas damnificadas;<br />

<strong>en</strong>tre la población <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos más afectados<br />

se ti<strong>en</strong><strong>en</strong>: Chocó, Magdal<strong>en</strong>a,<br />

Bolívar, Cauca, Sucre, Córdoba,<br />

<strong>La</strong> Guajira y Cesar.<br />

Debido a dicho f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

natural el país tuvo pérdidas<br />

por un valor <strong>de</strong> $11.2 billones<br />

<strong>de</strong> pesos (Ministerio <strong>de</strong><br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo<br />

Sost<strong>en</strong>ible, s.f.). De lo anterior,<br />

se pue<strong>de</strong> indicar que la crisis<br />

humanitaria y económica que<br />

g<strong>en</strong>eró no solo estuvo <strong>de</strong>terminada<br />

por la naturaleza misma<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, a ello habría<br />

que sumarle la inexist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una normativa específicam<strong>en</strong>te<br />

dirigida a la temática refer<strong>en</strong>te<br />

a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

que para la fecha (años 2010<br />

– 2011) el país carecía.<br />

A su vez, es <strong>de</strong> anotar la<br />

ejecución <strong>de</strong> políticas inapropiadas<br />

y la aplicación inefici<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> las formas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> y<br />

administración <strong>de</strong> los recursos<br />

1 «<strong>La</strong> Administración Nacional Oceánica<br />

y Atmosférica <strong>de</strong> Estados Unidos – NOAA, por<br />

su sigla <strong>en</strong> inglés) ha calificado el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la<br />

Niña para el periodo julio-agosto 2010 a marzoabril<br />

2011 <strong>en</strong> categoría fuerte, lo cual lo ubica<br />

<strong>en</strong>tre los seis ev<strong>en</strong>tos más importantes <strong>de</strong> este<br />

tipo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1950 (…)» (BID & Cepal, 2012).<br />

Andrés Páez Ramírez - PGN<br />

En la imag<strong>en</strong> <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Boyacá, municipio <strong>de</strong> Rondón.<br />

naturales 2 <strong><strong>de</strong>l</strong> país por parte<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno c<strong>en</strong>tral, por<br />

más <strong>de</strong> cinco décadas. En este<br />

tiempo, se fueron abri<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> manera gradual puertas <strong>de</strong><br />

amplio espectro e int<strong>en</strong>sidad,<br />

con motores <strong>de</strong> cambio que<br />

<strong>de</strong>terminan hoy día una fuerte<br />

transformación <strong>de</strong> los paisajes<br />

(ecosistemas), y con esto, un<br />

cambio negativo sobre la estructura,<br />

función y dinámica<br />

<strong>de</strong> los mismos, lo cual conlleva<br />

a que el país haya perdido gran<br />

parte <strong>de</strong> los servicios ambi<strong>en</strong>tales<br />

(provisión, regulación y<br />

soporte) que estos (paisajes)<br />

prove<strong>en</strong>, 3 afectando <strong>de</strong> mane-<br />

2 «En Colombia <strong>de</strong> los 311 ecosistemas<br />

contin<strong>en</strong>tales y costeros exist<strong>en</strong>tes, el ecosistema<br />

contin<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> mayor área es el Bosque natural<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Zonobioma húmedo tropical <strong>de</strong> la Amazonía<br />

– Orinoquia con 29’388.782 ha, seguido por<br />

los Herbazales <strong><strong>de</strong>l</strong> peinobioma <strong>de</strong> la Amazonía –<br />

Orinoquia (6’972.311 ha), Bosques naturales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

litobioma <strong>de</strong> la Amazonía - Orinoquia (6.545.016<br />

ha), Bosques naturales <strong><strong>de</strong>l</strong> helobioma <strong>de</strong> la Amazonía<br />

– Orinoquia (6.167.279 ha) y Bosques naturales<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> orobioma bajo <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s (5.188.863<br />

ha)» (Instituto <strong>de</strong> Hidrología, Meteorología y<br />

Estudios Ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Colombia – I<strong>de</strong>am,<br />

Ministerio <strong>de</strong> Ambi<strong>en</strong>te, Vivi<strong>en</strong>da y Desarrollo<br />

Territorial – MAVDT, et al. 2007).<br />

3 Ver Estado <strong>de</strong> los recursos naturales y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Contraloría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la República<br />

(2007 – 2008) y los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación: Ord<strong>en</strong>ación<br />

<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>cas hidrográficas (2007), Situación <strong>de</strong><br />

los Páramos <strong>en</strong> Colombia fr<strong>en</strong>te a la activida<strong>de</strong>s<br />

antrópicas y el cambio climático (2008), Páramos<br />

para la vida (2009), Bosques nacionales: soporte<br />

<strong>de</strong> diversidad biológica y cultural (2010), Inv<strong>en</strong>tario<br />

nacional <strong>de</strong> áreas protegidas <strong>de</strong> Colombia<br />

(2010), Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático <strong>en</strong> Colombia:<br />

Sistema Nacional Ambi<strong>en</strong>tal- Sina (2011)<br />

y Río Cauca: situacion actual, acciones para su<br />

recuperacion y proteccion por parte <strong>de</strong> las gobernaciones<br />

y corporaciones autónomas regionales<br />

(2015).<br />

ra directa a la población y especialm<strong>en</strong>te<br />

a los grupos sociales<br />

<strong>de</strong> bajos recursos económicos,<br />

a saber: (i) campesinos,<br />

(ii) comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as y<br />

(iii) negritu<strong>de</strong>s.<br />

Solo posterior a la calamidad<br />

nacional que supuso <strong>La</strong><br />

Niña (2010 - 2011) para el país,<br />

<strong>en</strong> abril <strong><strong>de</strong>l</strong> 2012, el Congreso <strong>de</strong><br />

la República expidió la Ley 1523<br />

<strong>de</strong> 2012 «Por la cual se adopta la<br />

Política Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se Establece<br />

el Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se<br />

dictan otras disposiciones». Esta<br />

ley <strong>en</strong> el artículo 1, parágrafo 1,<br />

<strong>de</strong>termina que:<br />

(…) <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

se constituye <strong>en</strong> una política <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo indisp<strong>en</strong>sable para<br />

asegurar la sost<strong>en</strong>ibilidad, la seguridad<br />

territorial, los <strong>de</strong>rechos<br />

e intereses colectivos, mejorar la<br />

calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las poblaciones<br />

y las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong><br />

(Congreso <strong>de</strong> la República, 2012).<br />

Aunado a lo anterior, la<br />

Ley 1450 <strong>de</strong> 2011, señaló que <strong>en</strong><br />

lo que se refiere a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, se implem<strong>en</strong>tará una<br />

política que promueva un cambio<br />

<strong>de</strong> cultura <strong>en</strong>caminado a<br />

la <strong>gestión</strong> prev<strong>en</strong>tiva y a tomar<br />

medidas que permitan anticipar<br />

y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los efectos adversos<br />

» 15


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

<strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> variabilidad y cambio<br />

climático. En este s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>sarrollará<br />

una estrategia sectorial <strong>de</strong> adaptación al<br />

cambio climático, <strong>en</strong> la que se id<strong>en</strong>tifiqu<strong>en</strong><br />

las am<strong>en</strong>azas, vulnerabilida<strong>de</strong>s y medidas <strong>de</strong><br />

adaptación que <strong>de</strong>ban ser implem<strong>en</strong>tadas<br />

(Congreso <strong>de</strong> la República, 2011; Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, 2012).<br />

Así mismo indicaba:<br />

(…) el ajuste a los Planes <strong>de</strong> Ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

Territorial (pot) para la incorporación<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, los procesos<br />

<strong>de</strong> reas<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to id<strong>en</strong>tificados para la<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la población afectada por la ola<br />

invernal 2010/2011, así como la ubicada <strong>en</strong><br />

zonas <strong>de</strong> alto <strong>riesgo</strong> no mitigable y aplicar<br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> control urbano (pgn, 2012,<br />

pág. 11).<br />

Entre tanto, la Ley 1753 <strong>de</strong> 2015, <strong>en</strong> el<br />

artículo 155, señala la inclusión <strong><strong>de</strong>l</strong> Fondo<br />

<strong>de</strong> Adaptación <strong>en</strong> el Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres (sngrd)<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, hecho<br />

relevante <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> la estructuración<br />

y ejecución <strong>de</strong> proyectos relacionados con<br />

la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sastres y<br />

la adaptación al cambio climático.<br />

Como es posible observar, <strong>en</strong> teoría el<br />

país se ha v<strong>en</strong>ido preparando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año<br />

2012 <strong>en</strong> la estructuración <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd <strong>de</strong> cara<br />

a prev<strong>en</strong>ir y mitigar otros posibles efectos<br />

<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to como el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />

Niña ocurrido <strong>en</strong>tre los años 2010 – 2011.<br />

Así las cosas, dada la experi<strong>en</strong>cia que<br />

<strong>de</strong>jó el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> el país, y consecu<strong>en</strong>te<br />

con ello, los ajustes realizados por el<br />

Gobierno nacional <strong>de</strong> cara a la promulgación<br />

y ejecución <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012,<br />

se esperaría que ante un próximo ev<strong>en</strong>to<br />

la nación y las instituciones estén <strong>en</strong><br />

la capacidad administrativa y económica<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarlo, minimizando al máximo<br />

los <strong>de</strong>sastres que pudies<strong>en</strong> ocurrir y los<br />

damnificados que se tuvier<strong>en</strong>.<br />

Si bi<strong>en</strong> el país no <strong>de</strong>be oponerse al<br />

<strong>de</strong>sarrollo, es necesaria la reformulación o<br />

creación <strong>de</strong> nuevas políticas publicas integrales<br />

que coexistan con las Leyes 1523 <strong>de</strong><br />

2012 y 388 <strong>de</strong> 1997, políticas que no respondan<br />

solam<strong>en</strong>te al plano económico,<br />

sino que t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo ambi<strong>en</strong>tal<br />

y social, como una prioridad <strong>de</strong> Estado,<br />

máxime si los ecosistemas son la base <strong>de</strong> la<br />

economía nacional y el soporte <strong><strong>de</strong>l</strong> bi<strong>en</strong>estar<br />

humano.<br />

Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />

--<br />

BID & Cepal (2012). Valoración <strong>de</strong> daños<br />

y pérdidas: ola invernal <strong>en</strong> Colombia 2010-<br />

2011.<br />

--<br />

Cervantes, R. & Fernán<strong>de</strong>z, A. (2004). <strong>La</strong><br />

relación humanidad-naturaleza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> marxismo clásico fundador.<br />

PDF.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República. (2012). Ley 1523.<br />

Diario Oficial (48411). Bogotá.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República. (2011). Ley 1450.<br />

Diario Oficial (48102). Bogotá<br />

--<br />

Crutz<strong>en</strong>, P. (2008). A Pioneer on atmospheric<br />

chemistry and climate change<br />

in the anthropoc<strong>en</strong>e. Mainz, Alemania:<br />

Springer.<br />

--<br />

Field, B. (2006). Environm<strong>en</strong>tal economics:<br />

an introduction, 4th edition, McGraw Hill,<br />

(with Martha K. Field).<br />

--<br />

I<strong>de</strong>am – MAVDT, et al. (2007). Ecosistemas<br />

contin<strong>en</strong>tales, costeros y marinos <strong>de</strong><br />

Colombia.<br />

--<br />

Jacobs, M. (1995). The gre<strong>en</strong> economy. Environm<strong>en</strong>t,<br />

sustainable <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t and<br />

the politics of the future. United Kingdom.<br />

--<br />

Ministerio <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Desarrollo<br />

Sost<strong>en</strong>ible (s. f.). Plan Nacional <strong>de</strong><br />

Adaptación al Cambio Climático PNACC.<br />

Obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> https://www.minambi<strong>en</strong>te.<br />

gov.co/in<strong>de</strong>x.php/compon<strong>en</strong>t/cont<strong>en</strong>t/<br />

article?id=476:plantilla-cambio-climatico-32<br />

--<br />

PNUD. (2005). Informe <strong>de</strong> Desarrollo Humano.<br />

Publicado para el Programa <strong>de</strong> las<br />

Naciones Unidas para el Desarrollo. Ediciones<br />

Mundi-Pr<strong>en</strong>sa.<br />

Línea <strong>de</strong> acción y proyecto marco <strong>en</strong>focados<br />

a la doc<strong>en</strong>cia e <strong>investigación</strong> <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Bolonia, Usme<br />

Blanca Elvira Oviedo Torres MSc 1<br />

Carlos Eduardo Rodríguez Pineda<br />

PhD 2 El Programa Social Prosofi, <strong>de</strong> la Pontificia<br />

Universidad Javeriana, ha v<strong>en</strong>ido<br />

1 Ing<strong>en</strong>iera <strong>de</strong> sistemas, master sci<strong>en</strong>ce <strong>en</strong> geoci<strong>en</strong>cias –<br />

meteorología. Coordinadora <strong><strong>de</strong>l</strong> Programa Social Prosofi. Doc<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería, Pontificia Universidad Javeriana.<br />

E-mail: b.oviedo@javeriana.edu.co<br />

2 Ing<strong>en</strong>iero civil, magister <strong>en</strong> geotecnia, PhD <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />

civil. Profesor asociado <strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil,<br />

Pontificia Universidad Javeriana. E-mail: crodriguezp@javeriana.<br />

edu.co<br />

16 »<br />

trabajando <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> Bolonia, localidad<br />

<strong>de</strong> Usme, Bogotá d. c., <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

año 2010, por medio <strong>de</strong> proyectos académicos<br />

que aportan a procesos gestados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la comunidad. El marco <strong>de</strong> los proyectos<br />

planteados <strong>en</strong>tre los años 2010 y<br />

el 2015, se da <strong>en</strong> seis líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong>finidas<br />

conjuntam<strong>en</strong>te con la comunidad<br />

por medio <strong>de</strong> procesos participativos.<br />

Iniciando el año 2015, la comunidad hace<br />

evid<strong>en</strong>te la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir proyectos<br />

<strong>en</strong>focados <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, lo<br />

que motiva a la creación <strong>de</strong> una séptima<br />

línea <strong>de</strong> acción.<br />

<strong>La</strong> nueva línea <strong>de</strong> acción, d<strong>en</strong>ominada<br />

Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo, da paso a<br />

la formulación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s c<strong>en</strong>tradas<br />

<strong>en</strong> la evaluación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas naturales,<br />

<strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> vulnerabilidad física y<br />

social, así como <strong>en</strong> la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> proyectos<br />

más robustos que incluyan diagnósticos<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad y estrategias<br />

<strong>de</strong> mitigación. Se incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre las estrategias<br />

<strong>de</strong> mitigación capacitaciones y


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

formación <strong>de</strong> la comunidad <strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />

autoconstrucción y <strong>de</strong> instalaciones eléctricas<br />

básicas.<br />

<strong>La</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>marcadas <strong>en</strong> esta<br />

línea <strong>de</strong> acción se a<strong><strong>de</strong>l</strong>antan como parte<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes asignaturas <strong>de</strong> los programas<br />

<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil y Arquitectura,<br />

principalm<strong>en</strong>te, así como <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> tesis <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Estudios<br />

Ambi<strong>en</strong>tales y Salud Pública.<br />

Este artículo pres<strong>en</strong>ta los anteced<strong>en</strong>tes<br />

académicos que dan lugar a la<br />

formulación <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> acción para<br />

Prosofi, Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo, y el<br />

<strong>en</strong>foque metodológico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual se<br />

está formulando la evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

Así mismo, se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> los alcances y los<br />

resultados <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s que se han<br />

v<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>sarrollando bajo la sombrilla <strong>de</strong><br />

esta nueva línea, <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> Bolonia,<br />

<strong>en</strong> don<strong>de</strong> la participación <strong>de</strong> la comunidad<br />

ha sido <strong>de</strong> gran importancia para la<br />

formulación y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

mitigación.<br />

Introducción<br />

Gráfico 1. Líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> Prosofi para el sector Bolonia, Usme<br />

Fu<strong>en</strong>te: Sandra Mén<strong>de</strong>z, 2010<br />

<strong>La</strong> Facultad <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería coordina el Programa<br />

Social Prosofi, Sabiduría al B<strong>en</strong>eficio<br />

<strong>de</strong> la Comunidad, el cual busca, por<br />

medio <strong>de</strong> proyectos académicos, fortalecer<br />

y/o crear capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

que permitan g<strong>en</strong>erar y sost<strong>en</strong>er<br />

procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo autogestionados<br />

(Prosofi, 2014).<br />

En el año 2010 Prosofi inició activida<strong>de</strong>s<br />

con comunida<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>finió la estructura<br />

organizacional y estableció su plan<br />

estratégico. Entre los objetivos misionales<br />

promulgados se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el fortalecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la proyección <strong>de</strong> la universidad<br />

hacia la sociedad; g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> espacios<br />

<strong>de</strong> interdisciplinariedad e interinstitucionalidad;<br />

apoyo al <strong>en</strong>foque social <strong>de</strong><br />

la aca<strong>de</strong>mia <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia, <strong>investigación</strong> y<br />

servicio; y por último, acompañar y fortalecer<br />

comunida<strong>de</strong>s.<br />

Prosofi trabaja articuladam<strong>en</strong>te con<br />

carreras <strong>de</strong> varias faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la Pontificia<br />

Universidad Javeriana estructurando<br />

proyectos <strong>en</strong>marcados <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> acción<br />

que se construy<strong>en</strong> con la comunidad<br />

<strong>de</strong> un territorio específico mediante<br />

la aplicación <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> las ci<strong>en</strong>cias<br />

sociales como lo son la <strong>investigación</strong>-participación-acción<br />

y la planeación prospectiva<br />

(Oviedo-Torres & Pérez, 2015).<br />

El territorio seleccionado por Prosofi<br />

para actuar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia es el sector<br />

<strong>de</strong> Bolonia, <strong>en</strong> la unidad <strong>de</strong> planeación<br />

zonal Gran Yomasa <strong>de</strong> la localidad<br />

<strong>de</strong> Usme. <strong>La</strong>s líneas <strong>de</strong> acción (Sandra<br />

Mén<strong>de</strong>z, 2010), construidas <strong>en</strong> el año<br />

2010 (ver gráfico 1) con la participación<br />

<strong>de</strong> habitantes <strong>de</strong> 13 <strong>de</strong> los 16 barrios que<br />

<strong>en</strong> ese mom<strong>en</strong>to compr<strong>en</strong>dían el sector<br />

Bolonia.<br />

<strong>La</strong> universidad aportó a las líneas <strong>de</strong><br />

acción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus funciones sustantivas y<br />

el voluntariado e, igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>contró<br />

un espacio para la labor social como apoyo<br />

y complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s y<br />

proyectos <strong>de</strong>sarrollados <strong>en</strong> el programa.<br />

Así mismo, este se fundam<strong>en</strong>tó <strong>en</strong><br />

cuatro principios, a saber: i) doc<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>investigación</strong> y servicio; ii) responsabilidad<br />

social universitaria y empresarial; iii)<br />

interdisciplinariedad e interinstitucionalidad,<br />

y iv) sost<strong>en</strong>ibilidad y <strong>gestión</strong> social<br />

participativa.<br />

El objetivo principal, relacionado con<br />

el cuarto principio, fue promover el interés<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y productividad <strong>de</strong> los<br />

individuos que, <strong>de</strong>bido a los esquemas<br />

culturales y a la política pública asist<strong>en</strong>cialista,<br />

basaban sus ingresos <strong>en</strong> subsidios<br />

y ayudas otorgadas por instituciones, <strong>en</strong><br />

un marco <strong>de</strong> no estigmatización <strong>de</strong> la<br />

población, así como <strong>en</strong> la inclusión social<br />

que se opone a la marginalización <strong>de</strong> las<br />

personas.<br />

Como estrategia coher<strong>en</strong>te, la estructuración<br />

<strong>de</strong> las líneas temáticas <strong>de</strong><br />

acción <strong><strong>de</strong>l</strong> programa fue el resultado <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

trabajo con pobladores <strong>de</strong> los barrios<br />

que se vincularon <strong>en</strong> la primera fase <strong>de</strong><br />

implem<strong>en</strong>tación, durante el año 2010.<br />

Algunos <strong>de</strong> estos barrios fueron: Rosal<br />

Mirador, San Andrés Alto, <strong>La</strong> Esperanza<br />

Sur, Bulevar Sur, Compostela I, Compostela<br />

II, Compostela III, Sierra Mor<strong>en</strong>a y El<br />

Bosque.<br />

Des<strong>de</strong> el año 2010 se han estructurado<br />

difer<strong>en</strong>tes proyectos que respond<strong>en</strong> a<br />

las líneas <strong>de</strong> acción y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, a las problemáticas<br />

<strong>de</strong>finidas por la comunidad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia. <strong>La</strong>s líneas <strong>de</strong> acción<br />

1, 2 y 6, que se observan <strong>en</strong> la gráfica 1,<br />

son las que más <strong>de</strong>sarrollo han t<strong>en</strong>ido<br />

puesto que, por su misma naturaleza, han<br />

permitido la realización <strong>de</strong> acciones, activida<strong>de</strong>s<br />

y proyectos que g<strong>en</strong>eran capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> las personas, organizaciones y<br />

microempresas <strong>de</strong> los barrios <strong><strong>de</strong>l</strong> sector.<br />

De manera especial, el acompañami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> los espacios <strong>de</strong> participación y la<br />

asesoría perman<strong>en</strong>te a repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong><br />

los barrios, ha promovido la auto<strong>gestión</strong><br />

ante las instituciones públicas y privadas<br />

así como la consolidación <strong>de</strong> tejido social<br />

<strong>en</strong> torno a las juntas <strong>de</strong> acción comunal y<br />

lí<strong>de</strong>res <strong>de</strong> los barrios que hac<strong>en</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

territorio Bolonia.<br />

<strong>La</strong> forma <strong>en</strong> la que pue<strong>de</strong> participarse<br />

<strong>en</strong> los proyectos constituidos, d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong> acción, es a través <strong>de</strong> la<br />

doc<strong>en</strong>cia, la <strong>investigación</strong> y la ext<strong>en</strong>sión<br />

como, por ejemplo, la prestación <strong>de</strong> un<br />

servicio o realización <strong>de</strong> cursos no formales,<br />

y el voluntariado. Es así como doc<strong>en</strong>tes<br />

y estudiantes <strong>de</strong> diez faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />

universidad se han vinculado a los proyectos<br />

<strong>de</strong> Prosofi, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> asignaturas, gru-<br />

» 17


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

pos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, trabajos<br />

<strong>de</strong> grado o por interés personal,<br />

permiti<strong>en</strong>do que la aca<strong>de</strong>mia<br />

permee la sociedad <strong>de</strong> manera<br />

pertin<strong>en</strong>te y brin<strong>de</strong> soluciones<br />

a problemáticas reales y s<strong>en</strong>tidas<br />

por la comunidad.<br />

<strong>La</strong> selección <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción, el diagnóstico<br />

participativo con la comunidad,<br />

la creación <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong><br />

acción, la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> proyectos,<br />

la <strong>gestión</strong> social y la evaluación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> programa hac<strong>en</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o que Prosofi propone<br />

para que la universidad llegue<br />

<strong>de</strong> manera oportuna y pertin<strong>en</strong>te<br />

a las comunida<strong>de</strong>s.<br />

Con la <strong>gestión</strong> social que<br />

se realiza <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el programa,<br />

parte fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />

Prosofi y que permite la operatividad<br />

<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>-acción-participación,<br />

los pobladores <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> perman<strong>en</strong>te comunicación<br />

con el equipo social<br />

<strong>de</strong> Prosofi, que diariam<strong>en</strong>te<br />

recog<strong>en</strong> percepciones, necesida<strong>de</strong>s<br />

y problemáticas expuestas<br />

por la comunidad, a partir<br />

<strong>de</strong> las cuales se estructuran los<br />

proyectos. Esta comunicación<br />

se garantiza por medio <strong>de</strong> diálogos<br />

individuales y por aquellos<br />

que surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> espacios <strong>de</strong><br />

participación ciudadana como<br />

la Mesa Territorial <strong>de</strong> Bolonia,<br />

la Comisión Ambi<strong>en</strong>tal Local,<br />

la Mesa Basura Cero, el Consejo<br />

<strong>de</strong> Sabios y el Comité Local<br />

para Política Pública, <strong>en</strong>tre<br />

otros.<br />

Entre las temáticas expuestas<br />

por los pobladores se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong> manera recurr<strong>en</strong>te<br />

aquellas relacionadas<br />

con la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong><br />

especial con el conocimi<strong>en</strong>to,<br />

a través <strong>de</strong> la id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y la evaluación<br />

<strong>de</strong> la vulnerabilidad física y social,<br />

dado que la población se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra ubicada <strong>en</strong> zonas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, el territorio<br />

está cruzado por varias<br />

quebradas y las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

vivi<strong>en</strong>da no han sido construidas<br />

conforme a normas <strong>de</strong> sismo<br />

resist<strong>en</strong>cia.<br />

Es así como a partir <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

acompañami<strong>en</strong>to perman<strong>en</strong>te<br />

a la comunidad, se <strong>de</strong>tectó que<br />

era necesario <strong>de</strong>finir una séptima<br />

línea <strong>de</strong> acción que acogiera<br />

los proyectos <strong>de</strong> Gestión<br />

Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo tales como<br />

la evaluación <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas naturales,<br />

el análisis <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

física y social, estrategias<br />

<strong>de</strong> mitigación dirigidas a mejorar<br />

la calidad <strong>de</strong> la vivi<strong>en</strong>da,<br />

capacitaciones, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Materiales y métodos<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> Gestión<br />

Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo nace <strong>de</strong> la<br />

expresión <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s<br />

s<strong>en</strong>tidas por la comunidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

sector Bolonia, <strong>en</strong>tre las cuales<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />

a. Interés por el conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> según las am<strong>en</strong>azas<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el territorio;<br />

am<strong>en</strong>azas fr<strong>en</strong>te a las cuales el<br />

territorio es vulnerable <strong>en</strong> alguna<br />

medida.<br />

b. Necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir esquemas<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, principalm<strong>en</strong>te por<br />

las am<strong>en</strong>azas asociadas con<br />

remociones <strong>en</strong> masa, inundaciones,<br />

inc<strong>en</strong>dios forestales e<br />

inseguridad.<br />

c. Disposición comunitaria<br />

por increm<strong>en</strong>tar su capacidad<br />

<strong>de</strong> respuesta para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

emerg<strong>en</strong>cias.<br />

d. Cuantificar la vulnerabilidad<br />

social <strong>de</strong> la población<br />

marginada, como resultado <strong>de</strong><br />

la <strong>gestión</strong> social realizada por<br />

Prosofi <strong>en</strong> el territorio.<br />

<strong>La</strong> figura 1 permite ilustrar<br />

las características predominantes<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia <strong>en</strong><br />

Usme.<br />

Como experi<strong>en</strong>cias previas<br />

a la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> esta séptima<br />

línea <strong>de</strong> acción <strong>en</strong>focada a la<br />

<strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, se<br />

han trabajado los sigui<strong>en</strong>tes<br />

proyectos: vivi<strong>en</strong>da digna, recuperación<br />

<strong>de</strong> quebradas, dise-<br />

ños participativos, escuela segura,<br />

formación <strong>en</strong> autoconstrucción<br />

y estudios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />

por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos.<br />

Proyecto vivi<strong>en</strong>da digna.<br />

Se creó <strong>en</strong> el año 2010 como<br />

parte <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> acción «2.<br />

Espacio Público, Vivi<strong>en</strong>da y<br />

Equipami<strong>en</strong>to Comunitario»,<br />

y como resultado <strong>de</strong> las sesiones<br />

<strong>de</strong> planeación prospectiva<br />

participativa realizadas con<br />

la comunidad. Así, difer<strong>en</strong>tes<br />

grupos manifestaron que, <strong>de</strong><br />

manera recurr<strong>en</strong>te, la calidad y<br />

la legalidad <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das era<br />

una problemática que se pres<strong>en</strong>taba<br />

<strong>en</strong> todos los barrios. El<br />

objetivo <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto era brindar<br />

asesoría técnica <strong>en</strong> aspectos<br />

asociados con la vivi<strong>en</strong>da<br />

que incidían <strong>en</strong> el mejorami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las<br />

familias.<br />

<strong>La</strong> asignatura Proyecto Social<br />

Universitario, <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />

Civil, realiza diagnósticos estructurales<br />

a vivi<strong>en</strong>das a partir<br />

<strong>de</strong> la observación y mo<strong><strong>de</strong>l</strong>ación<br />

<strong>de</strong> respuesta estructural<br />

<strong>de</strong> las mismas, con el acompañami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un equipo social<br />

que establece el <strong>en</strong>lace con<br />

cada familia antes <strong>de</strong> la visita<br />

técnica y facilita la <strong>en</strong>trega <strong>de</strong><br />

los resultados.<br />

<strong>La</strong> carrera <strong>de</strong> Arquitectura,<br />

por su parte, realiza diagnósti-<br />

Figura 1. Fotografías <strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia<br />

Blanca Elvira Oviedo Torres<br />

Blanca Elvira Oviedo Torres<br />

18 »


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Cortesía <strong>de</strong> autores <strong><strong>de</strong>l</strong> artículo. Autor foto Juan Manuel Díaz Santamaría<br />

Figura 2. Fotografía <strong>de</strong> la quebrada Bolonia<br />

cos <strong>de</strong> habitabilidad <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das,<br />

<strong>de</strong>tectando posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> iluminación, v<strong>en</strong>tilación,<br />

manejo <strong>de</strong> espacios,<br />

corredores <strong>de</strong> circulación, salubridad,<br />

estructura y accid<strong>en</strong>talidad.<br />

<strong>La</strong>s visitas <strong>de</strong> arquitectura<br />

se iniciaron una vez se estableció<br />

contacto con el equipo<br />

social, tal y como se procura<br />

con cada disciplina que trabaja<br />

con Prosofi.<br />

En algunos semestres se<br />

han logrado integrar los resultados<br />

<strong>de</strong> las visitas técnicas <strong>de</strong><br />

ing<strong>en</strong>iería civil y las <strong>de</strong> arquitectura,<br />

lo que ha permitido<br />

elaborar diagnósticos conjuntos.<br />

De manera especial, <strong>en</strong> el<br />

segundo semestre <strong>de</strong> 2015, la<br />

carrera <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Industrial<br />

<strong>en</strong>riqueció los diagnósticos<br />

incluy<strong>en</strong>do recom<strong>en</strong>daciones<br />

<strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> las instalaciones<br />

eléctricas <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das visitadas.<br />

En alianza con la Secretaría<br />

Distrital <strong><strong>de</strong>l</strong> Hábitat, por medio<br />

<strong>de</strong> la Caja <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da Popular,<br />

se propusieron 100 vivi<strong>en</strong>das<br />

para ser b<strong>en</strong>eficiarias <strong>de</strong> un subsidio<br />

<strong>de</strong> mejorami<strong>en</strong>to, a partir<br />

<strong>de</strong> los informes elaborados por<br />

los estudiantes, <strong>de</strong> las cuales el<br />

10% cumplió con los requisitos<br />

para hacerse acreedoras.<br />

Recuperación <strong>de</strong> quebradas.<br />

Este proyecto fue formulado<br />

<strong>en</strong> la línea «3. Medio Ambi<strong>en</strong>te,<br />

Saneami<strong>en</strong>to Básico y<br />

Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible» <strong>en</strong> el año<br />

2012. El <strong>riesgo</strong> por inundación,<br />

junto con las problemáticas sociales<br />

asociadas al mal uso <strong>de</strong> la<br />

ronda <strong>de</strong> las quebradas Bolonia<br />

y Yomasa, dieron s<strong>en</strong>tido a este<br />

proyecto, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> los habitantes<br />

<strong>de</strong> barrios aledaños a la quebrada<br />

aportaron las principales<br />

i<strong>de</strong>as <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción y <strong>de</strong> educación<br />

<strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong><br />

cuerpos <strong>de</strong> agua <strong>en</strong> un esquema<br />

colaborativo comunidaduniversidad<br />

(Mén<strong>de</strong>z, 2012). En<br />

la figura 2 se muestra una fotografía<br />

<strong>de</strong> la ronda <strong>de</strong> la quebrada<br />

Bolonia <strong>en</strong> un tramo que está<br />

afectado por la incorrecta disposición<br />

<strong>de</strong> residuos sólidos, lo cual<br />

increm<strong>en</strong>ta la vulnerabilidad<br />

por inundación y el <strong>riesgo</strong> por la<br />

cantidad <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das construidas<br />

cerca a los cuerpos <strong>de</strong> agua<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sector.<br />

Diseños participativos.<br />

Este proyecto se crea <strong>en</strong> el año<br />

2011 con el objetivo <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

i<strong>de</strong>as conjuntam<strong>en</strong>te con<br />

la comunidad, para el embellecimi<strong>en</strong>to<br />

y apropiación comunitaria<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> espacio público<br />

(parques y s<strong>en</strong><strong>de</strong>ros peatonales)<br />

como parte <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />

acción «2. Vivi<strong>en</strong>da, Espacio<br />

Público y Equipami<strong>en</strong>to Comunitario»,<br />

ante la escases<br />

<strong>de</strong> espacios <strong>de</strong> recreación y la<br />

oportunidad <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> las<br />

vías secundarias que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

uso prioritariam<strong>en</strong>te peatonal.<br />

Se han realizado diseños<br />

participativos <strong>de</strong> parques para<br />

los barrios Compostela I, Compostela<br />

III, San Isidro y Yomasita.<br />

En el año 2015, se realizó el diseño<br />

e interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> parque El<br />

Curubo con la participación activa<br />

<strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> sector<br />

y estudiantes <strong>de</strong> arquitectura.<br />

En la interv<strong>en</strong>ción se unieron<br />

a la comunidad voluntarios<br />

<strong>de</strong> Rotaract, el equipo base <strong>de</strong><br />

Prosofi y el Colectivo Juv<strong>en</strong>il<br />

Guaguas Morochos (Prosofi). Se<br />

contó con el aporte <strong>de</strong> pinturas<br />

por parte <strong>de</strong> la Caja <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da<br />

Popular y con 450 arbustos<br />

donados por la Unidad Local<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Técnica y Agropecuaria<br />

(ulata) <strong>de</strong> la localidad <strong>de</strong><br />

Usme. Este proyecto fom<strong>en</strong>tó la<br />

participación ciudadana <strong>en</strong> procesos<br />

<strong>de</strong> auto<strong>gestión</strong> para hacer<br />

las obras a partir <strong>de</strong> los diseños.<br />

Escuela segura. El megacolegio<br />

i. e. d. Ofelia Uribe <strong>de</strong> Acosta<br />

ati<strong>en</strong><strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

2 700 niños <strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia<br />

y <strong>de</strong> barrios aledaños. En correspond<strong>en</strong>cia<br />

con la Carta <strong>de</strong><br />

la Niñez para la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres, dirigida a<br />

las instituciones educativas <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> Escuelas Seguras —<strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> se prioriza la at<strong>en</strong>ción a<br />

los niños al promulgar que «la<br />

protección <strong>de</strong> la niñez <strong>de</strong>be ser<br />

una prioridad antes, durante y<br />

<strong>de</strong>spués <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre» (Plataforma<br />

Global para la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres, 2011)—,<br />

se planteó <strong>en</strong> el año 2015 un<br />

esquema <strong>de</strong> capacitaciones <strong>en</strong><br />

primeros auxilios para doc<strong>en</strong>tes,<br />

padres <strong>de</strong> familia y directivos <strong>de</strong><br />

esta institución, a cargo <strong>de</strong> estudiantes<br />

<strong>de</strong> la asignatura Ger<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> Enfermería; iniciativa que<br />

logró la reactivación <strong><strong>de</strong>l</strong> comité<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> el colegio. <strong>La</strong><br />

figura 3 pres<strong>en</strong>ta una jornada <strong>de</strong><br />

capacitación <strong>en</strong> primeros auxilios<br />

para doc<strong>en</strong>tes.<br />

Formación <strong>en</strong> autoconstrucción.<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te,<br />

las vivi<strong>en</strong>das se han construido<br />

mediante procesos <strong>de</strong> autoconstrucción<br />

—valga la redundancia—<br />

por etapas sin incluir<br />

estudios <strong>de</strong> suelos, diseño <strong>de</strong><br />

cim<strong>en</strong>taciones, diseños estructurales<br />

basados <strong>en</strong> vulnerabilidad<br />

sísmica y, <strong>en</strong> la mayoría <strong>de</strong><br />

los casos, ni lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> construcción.<br />

Lo anterior increm<strong>en</strong>ta la<br />

vulnerabilidad <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das<br />

ante las am<strong>en</strong>azas naturales, por<br />

lo que resulta pertin<strong>en</strong>te la formación<br />

<strong>de</strong> la comunidad <strong>en</strong> autoconstrucción<br />

<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />

Figura 3. Fotografía <strong>de</strong> una capacitación <strong>en</strong> primeros<br />

auxilios<br />

» 19


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

uno y dos pisos bajo la línea <strong>de</strong> acción «2.<br />

Vivi<strong>en</strong>da, Espacio Público y Equipami<strong>en</strong>to<br />

Comunitario».<br />

Este proyecto, creado <strong>en</strong> el año 2010,<br />

tuvo un doble <strong>en</strong>foque. El primero, relacionado<br />

con la forma <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong><br />

las vivi<strong>en</strong>das estructurado por etapas, la<br />

mayoría <strong>de</strong> veces por los dueños y/o vecinos,<br />

produci<strong>en</strong>do vivi<strong>en</strong>das con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> la calidad técnica y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

increm<strong>en</strong>tando la vulnerabilidad<br />

fr<strong>en</strong>te a sismos, <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos, accid<strong>en</strong>talidad<br />

y salubridad.<br />

Esta situación hizo indisp<strong>en</strong>sable crear<br />

una estrategia <strong>en</strong> búsqueda <strong>de</strong> la reducción<br />

<strong>de</strong> la vulnerabilidad física <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das,<br />

mediante la creación <strong><strong>de</strong>l</strong> Curso <strong>de</strong> Autoconstrucción,<br />

que t<strong>en</strong>ía por objetivo <strong>en</strong>señar<br />

a la población las técnicas <strong>de</strong> construcción<br />

<strong>en</strong> mampostería, y los requerimi<strong>en</strong>tos<br />

establecidos por la normativa <strong>en</strong> construcción<br />

sismo resist<strong>en</strong>te, el cual fue dictado por<br />

los estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil y arquitectura.<br />

Para impartir este curso se escribió una<br />

cartilla que sirvió <strong>de</strong> soporte técnico (Magallón-Gudiño,<br />

López, & Rodríguez, 2014).<br />

Igualm<strong>en</strong>te, la comunidad pudo complem<strong>en</strong>tar<br />

la formación a través <strong><strong>de</strong>l</strong> Curso <strong>en</strong><br />

Instalaciones Eléctricas Básicas a cargo <strong>de</strong><br />

estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería electrónica.<br />

El segundo <strong>en</strong>foque consistió <strong>en</strong> fortalecer<br />

las habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> construcción <strong>de</strong> los<br />

pobladores, increm<strong>en</strong>tando sus aptitu<strong>de</strong>s<br />

y, así mismo, aum<strong>en</strong>tando la posibilidad <strong>de</strong><br />

emplearse. Estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil <strong>de</strong><br />

últimos semestres fueron los <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong><br />

producir gran parte <strong><strong>de</strong>l</strong> material didáctico<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> curso, así como <strong>de</strong> dirigir la capacitación<br />

a la comunidad incluy<strong>en</strong>do visitas a<br />

los laboratorios <strong>de</strong> la universidad <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

se pusieron a prueba maquetas realizadas<br />

durante el <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> curso <strong>en</strong> mesas vibratorias,<br />

y don<strong>de</strong> se verificó la consist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes mezclas y materiales.<br />

Estudio <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> Altos <strong><strong>de</strong>l</strong> Pino. <strong>La</strong> trayectoria <strong>de</strong> Prosofi,<br />

y el trabajo conjunto <strong>en</strong>tre la comunidad y<br />

la universidad, permitió que el presid<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> la Junta <strong>de</strong> Acción Comunal Barrio Altos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Pino contactara a Prosofi para que,<br />

como universidad, emitiera un concepto<br />

técnico acerca <strong>de</strong> la posibilidad <strong>de</strong> realizar<br />

obras <strong>de</strong> mitigación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s asociados<br />

con procesos <strong>de</strong> remoción <strong>en</strong> masa <strong>en</strong> un<br />

20 »<br />

área que colinda con el Parque Ecológico<br />

Distrital <strong>de</strong> Montaña Entr<strong>en</strong>ubes.<br />

Esta solicitud se at<strong>en</strong>dió <strong>en</strong> el marco<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto <strong>de</strong> la línea «3. Medio Ambi<strong>en</strong>te,<br />

Saneami<strong>en</strong>to Básico y Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible»,<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> año 2014. Des<strong>de</strong> el quehacer<br />

académico e investigativo <strong><strong>de</strong>l</strong> programa <strong>de</strong><br />

Ing<strong>en</strong>iería Civil, se resolvió la problemática<br />

cumpli<strong>en</strong>do con los objetivos <strong>de</strong> la asignatura<br />

Proyecto Social Universitario con estudiantes<br />

<strong>de</strong> pregrado, estudiantes <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo<br />

internacional estudiantil <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería sin<br />

Fronteras, y mediante la realización <strong>de</strong> trabajos<br />

<strong>de</strong> grado. Como resultado <strong>de</strong> esta<br />

iniciativa se obtuvo el diseño <strong>de</strong> obras <strong>de</strong><br />

estabilización que permitieron proteger a la<br />

comunidad expuesta.<br />

Definición <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> acción<br />

«Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo»<br />

<strong>La</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>scritas anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la<br />

comunidad, y <strong>de</strong> procesos participativos<br />

y <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> social, aportaron sufici<strong>en</strong>te<br />

información para la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

una nueva línea <strong>de</strong> acción por parte <strong>de</strong><br />

Programa Social Prosofi, dirigida a abordar<br />

el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> manera integral y focalizada.<br />

En este aspecto se <strong>de</strong>finieron proyectos<br />

c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> el conocimi<strong>en</strong>to y la prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aplicados a la comunidad<br />

objetivo, <strong>de</strong>finida por Prosofi. Así,<br />

por ejemplo, la línea <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

li<strong>de</strong>rada por el programa <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />

Civil, planteó como objetivo g<strong>en</strong>erar propuestas<br />

<strong>de</strong> mitigación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la comunidad<br />

analizada, motivo por el cual se<br />

formularon las sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s:<br />

••<br />

Elaboración <strong>de</strong> mapas <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza<br />

por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos e inundaciones.<br />

••<br />

Elaboración <strong>de</strong> mapas <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

física.<br />

••<br />

Elaboración <strong>de</strong> diagnósticos <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

social a nivel predial y barrial.<br />

••<br />

Estimación <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />

evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

••<br />

Establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

mitigación.<br />

••<br />

Desarrollo <strong>de</strong> proyectos para implem<strong>en</strong>tar<br />

las estrategias propuestas.<br />

En esta nueva línea el programa plantea<br />

<strong>de</strong>sarrollar un conjunto <strong>de</strong> proyectos<br />

(ver tabla 1) para ser ejecutados <strong>en</strong> los sigui<strong>en</strong>tes<br />

dos años, con base <strong>en</strong> los logros<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> los proyectos anteriores.<br />

<strong>La</strong> metodología empleada involucra<br />

un fuerte trabajo y acompañami<strong>en</strong>to social<br />

para que la comunidad compr<strong>en</strong>da los<br />

alcances <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo académico, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>da<br />

la importancia y se motive a g<strong>en</strong>erar dinámicas<br />

que conviertan las recom<strong>en</strong>daciones<br />

y diseños elaborados por la universidad <strong>en</strong><br />

obras y acciones dirigidas por ellos.<br />

Resultados<br />

Se creó una nueva línea <strong>de</strong> acción <strong>en</strong> el<br />

Programa Social Prosofi d<strong>en</strong>ominada «7.<br />

Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo» <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la cual<br />

se plantearon, inicialm<strong>en</strong>te, cinco proyectos<br />

para <strong>de</strong>sarrollar <strong>en</strong> la localidad <strong>de</strong> Usme, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las solicitu<strong>de</strong>s e intereses<br />

<strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia. El gráfico<br />

2 conti<strong>en</strong>e el mapa <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> acción<br />

para Prosofi <strong>en</strong> el sector Bolonia.<br />

En esta línea <strong>de</strong> acción se logró vincular<br />

a investigadores, doc<strong>en</strong>tes y estudiantes<br />

<strong>de</strong> las faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería,<br />

Arquitectura y Diseño con el concurso<br />

<strong>de</strong> asignaturas como Proyecto Social Universitario<br />

<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería Civil, Maestría <strong>en</strong><br />

Hidrosistemas, Proyecto Social Universitario<br />

<strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>iería <strong>de</strong> Sistemas, Proyecto <strong>de</strong><br />

Vivi<strong>en</strong>da Popular <strong>de</strong> Arquitectura, Doctorado<br />

<strong>en</strong> Arquitectura y trabajos <strong>de</strong> grado<br />

<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería civil.<br />

El estudio <strong>de</strong> Altos <strong><strong>de</strong>l</strong> Pino se <strong>de</strong>sarrolló<br />

<strong>en</strong> alianza con la junta <strong>de</strong> acción<br />

comunal, el Instituto Distrital <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Cambio Climático (Idiger),<br />

empresas privadas <strong><strong>de</strong>l</strong> sector y la Alcaldía<br />

Local <strong>de</strong> Usme.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>finió un proyecto<br />

piloto <strong>en</strong> el barrio El Curubo, <strong>en</strong><br />

Usme, <strong>en</strong> torno a la vulnerabilidad física,<br />

ambi<strong>en</strong>tal y social <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das. Doc<strong>en</strong>tes<br />

y estudiantes <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería civil, arquitectura,<br />

trabajo social, odontología e ing<strong>en</strong>iería<br />

industrial aportaron diagnósticos<br />

estructurales <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das, respecto a<br />

las condiciones <strong>de</strong> habitabilidad y salubridad,<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad social y <strong>de</strong> salud, y<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> instalaciones<br />

eléctricas resid<strong>en</strong>ciales.<br />

Con estos diagnósticos se buscará para<br />

el año 2017, <strong>de</strong>terminar el grado <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

<strong>de</strong> los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> barrio, para


Tabla 1. Listado <strong>de</strong> proyectos iniciales para la línea <strong>de</strong> acción Gestión Integral <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Proyecto Objetivo Logros Por hacer<br />

Geotecnia<br />

Análisis <strong>de</strong><br />

vulneravilidad social<br />

Reconocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

área <strong>de</strong> protección<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> parque<br />

Entr<strong>en</strong>ubes<br />

Encontrar factores<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong><br />

vivi<strong>en</strong>das<br />

Encontrar factores<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

geotécnica y<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>bido a la<br />

minería <strong>en</strong> canteras<br />

Formular una propuesta <strong>de</strong> obra<br />

<strong>de</strong> mitigación para <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos y<br />

remoción <strong>en</strong> masa <strong>en</strong> el barrio Altos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Pino, localidad <strong>de</strong> Usme.<br />

Determinar los principales factores<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> social <strong>en</strong> el sector Bolonia<br />

<strong>de</strong> Usme y evaluar la vulnerabilidad<br />

asociada.<br />

Conocer nace<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> agua,<br />

especies vegetales y zonas que han<br />

sido invadidas para construcción<br />

<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da informal. Ofrecer<br />

información a la administración<br />

local que le permita realizar obras <strong>de</strong><br />

protección <strong>en</strong> la zona.<br />

Determinar los principales factores<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

sector Bolonia <strong>de</strong> Usme.<br />

Ent<strong>en</strong><strong>de</strong>r la problemática <strong>de</strong> las<br />

canteras <strong><strong>de</strong>l</strong> sector <strong>de</strong> Usme <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> geotécnico,<br />

ambi<strong>en</strong>tal y social.<br />

Se realizó un diseño <strong>de</strong> obra<br />

para mitigación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> por<br />

<strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> tierra.<br />

Se ti<strong>en</strong>e información <strong>de</strong><br />

aproximadam<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong> familias.<br />

Se realizó un inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> nace<strong>de</strong>ros<br />

<strong>de</strong> agua.<br />

Se ti<strong>en</strong>e información estructural y<br />

arquitectónica <strong>de</strong> aproximad<strong>en</strong>te 90<br />

vivi<strong>en</strong>das.<br />

El sector ti<strong>en</strong>e varios talu<strong>de</strong>s que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser estudiados.<br />

Determinar vulnerabilida<strong>de</strong>s y factores<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> social.<br />

Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> fauna y flora <strong><strong>de</strong>l</strong> parque<br />

Entr<strong>en</strong>ubes. Hacer un análisis <strong>de</strong><br />

imág<strong>en</strong>es satelitales <strong>de</strong> los últimos 50<br />

años con el objeto <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar las<br />

áreas <strong><strong>de</strong>l</strong> parque Entr<strong>en</strong>ubes que han<br />

sido afectadas y recuperadas.<br />

Determinar los principales factores<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>en</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

sector Bolonia <strong>de</strong> usme, con base <strong>en</strong> la<br />

información recolectada, y proponer<br />

un esquema <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción factible<br />

para la comunidad.<br />

Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> los puntos <strong>de</strong> extracción<br />

<strong>de</strong> gravas, y otros, <strong>en</strong> las montañas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sector urbano <strong>de</strong> Usme, <strong>en</strong>contrar<br />

vulnerabilida<strong>de</strong>s y proponer<br />

soluciones para evitar <strong>riesgo</strong>s<br />

asociados a <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos y factores<br />

ambi<strong>en</strong>tales. Involucrar el aspecto<br />

social.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia.<br />

así obt<strong>en</strong>er mapas <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

y <strong>riesgo</strong> por <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos<br />

mediante el uso <strong>de</strong> la metodología<br />

oficial <strong>de</strong>sarrollada por el<br />

Servicio Geológico Colombiano<br />

(Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />

- unal; Servicio Geológico<br />

Colombiano - sgc, 2015).<br />

El apoyo <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> social<br />

se ha t<strong>en</strong>ido <strong><strong>de</strong>l</strong> equipo<br />

base <strong>de</strong> Prosofi, que cu<strong>en</strong>ta<br />

con dos gestoras sociales y,<br />

ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te, con practicantes<br />

profesionales <strong><strong>de</strong>l</strong> programa<br />

<strong>de</strong> Trabajo Social <strong>de</strong> la Universidad<br />

Minuto <strong>de</strong> Dios.<br />

Más <strong>de</strong> diez doc<strong>en</strong>tes y 130<br />

estudiantes han participado <strong>en</strong><br />

los proyectos <strong>de</strong>finidos <strong>en</strong> esta<br />

línea <strong>de</strong> acción, incluy<strong>en</strong>do una<br />

<strong>investigación</strong> doctoral <strong>en</strong> arquitectura<br />

que busca proponer<br />

construcción <strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>da con<br />

materiales <strong>en</strong> tierra para evitar<br />

las construcciones por etapas;<br />

práctica común <strong>en</strong> el sector<br />

dado los altos costos <strong>de</strong> la<br />

construcción <strong>en</strong> mampostería,<br />

y que redunda <strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad ante sismos.<br />

A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

las difer<strong>en</strong>tes líneas <strong>de</strong> acción, se<br />

ha logrado reunir información<br />

fundam<strong>en</strong>tal para la elaboración<br />

<strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

social <strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

110 familias, e información<br />

arquitectónica y/o estructural<br />

<strong>de</strong> más <strong>de</strong> 90 vivi<strong>en</strong>das y 14<br />

diseños participativos <strong>de</strong> vías y<br />

parques. Sumado a esto, se han<br />

ofrecido cinco cursos <strong>de</strong> autoconstrucción<br />

<strong>de</strong> vivi<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />

uno y dos pisos, y <strong>de</strong> tres instalaciones<br />

eléctricas básicas.<br />

Respecto al compon<strong>en</strong>te<br />

ambi<strong>en</strong>tal, se realizaron estudios<br />

sobre la calidad <strong>de</strong> agua<br />

<strong>de</strong> las quebradas Bolonia y Yomasa,<br />

con el propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

los posibles usos. Del<br />

mismo modo, se trabajó con la<br />

comunidad <strong>en</strong> la preservación<br />

<strong>de</strong> las rondas.<br />

Discusión y conclusiones<br />

1. <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

es una temática pertin<strong>en</strong>te<br />

para <strong>de</strong>sarrollar <strong>en</strong> el aula <strong>de</strong><br />

clase, <strong>de</strong>bido a que involucra diversas<br />

áreas <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />

permite el trabajo interdisciplinar<br />

y trata aspectos relevantes<br />

<strong>en</strong> las dinámicas físicas y sociales<br />

que se dan <strong>en</strong> un territorio.<br />

2. Entre los principales factores<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la comunidad<br />

Gráfico 2. Líneas <strong>de</strong> acción <strong>de</strong> Prosofi para el sector<br />

Bolonia, Usme<br />

Fu<strong>en</strong>te: (Oviedo - Torres & Rodríguez - Pineda, 2016)<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sector Bolonia se <strong>en</strong>contró<br />

la vulnerabilidad física <strong>de</strong> las vivi<strong>en</strong>das,<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> malas<br />

prácticas <strong>de</strong> autoconstrucción.<br />

De ahí, que una <strong>de</strong> las principales<br />

estrategias <strong>de</strong> mitigación<br />

<strong>de</strong>finidas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia<br />

contemple la capacitación, no<br />

solo <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> autoconstrucción<br />

sino también <strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Dichas estrategias<br />

requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> los aportes<br />

<strong>de</strong> estudiantes y profesores rea-<br />

» 21


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

lizados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los cursos y proyectos<br />

<strong>de</strong> <strong>investigación</strong>.<br />

3. Aunque para la legalización<br />

<strong>de</strong> los barrios <strong><strong>de</strong>l</strong> sector el distrito<br />

a<strong><strong>de</strong>l</strong>antó estudios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

estos ya estaban <strong>de</strong>sactualizados<br />

y no cumplían con la normativa<br />

vig<strong>en</strong>te. Este vacío constituyó<br />

una v<strong>en</strong>tana <strong>de</strong> oportunidad<br />

para que, a través <strong>de</strong> trabajos <strong>de</strong><br />

grado y los cursos <strong>de</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />

civil, se participara <strong>en</strong> la actualización<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

validando la aplicabilidad <strong>de</strong> la<br />

metodología propuesta por el<br />

sgc (Universidad Nacional <strong>de</strong><br />

Colombia - unal; Servicio Geológico<br />

Colombiano - sgc, 2015).<br />

4. Proyectos interdisciplinares<br />

<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres permit<strong>en</strong> que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes programas académicos,<br />

los estudiantes <strong>de</strong> pregrado,<br />

posgrado y participantes<br />

<strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

aport<strong>en</strong> y particip<strong>en</strong> activam<strong>en</strong>te.<br />

5. Es necesario g<strong>en</strong>erar alianzas<br />

con la Administración Pública<br />

para que la universidad aporte<br />

a los procesos <strong>de</strong>sarrollados<br />

por el distrito o el Estado, con<br />

el objetivo <strong>de</strong> evitar que las universida<strong>de</strong>s<br />

reemplac<strong>en</strong> parcialm<strong>en</strong>te<br />

a las instituciones públicas<br />

<strong>en</strong> aspectos que no son <strong>de</strong><br />

su compet<strong>en</strong>cia y, a la vez, evitar<br />

que se dupliqu<strong>en</strong> esfuerzos.<br />

6. <strong>La</strong> sociedad <strong>de</strong>be participar<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los proyectos<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> apropiando conceptos<br />

y aportando historia y conocimi<strong>en</strong>to<br />

para garantizar el reconocimi<strong>en</strong>to<br />

y la recepción<br />

a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> los procesos.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Consejo Directivo Universitario,<br />

Pontificia Universidad Javeriana.<br />

(2013). Acuerdo n. o 576 <strong><strong>de</strong>l</strong> 26 <strong>de</strong><br />

abril <strong>de</strong> 2013. Pontificia Universidad<br />

Javeriana. Bogotá, Colombia:<br />

Pontificia Universidad Javeriana.<br />

--<br />

Magallón-Gudiño, J. A., López,<br />

C. T., & Rodríguez, C. E. (2014).<br />

Cartilla <strong>de</strong> autoconstrucción<br />

para vivi<strong>en</strong>da <strong>de</strong> uno y dos pisos.<br />

Bogotá, Colombia: Prosofi.<br />

--<br />

Mén<strong>de</strong>z, S. (2012). Apropiación<br />

comunitaria para la conservación<br />

<strong>de</strong> quebradas <strong>en</strong> Bolonia, Usme.<br />

Bogotá, Colombia: Prosofi. Pontificia<br />

Universidad Javeriana.<br />

--<br />

Oviedo - Torres, B. E., & Rodríguez<br />

- Pineda, C. E. (2016). <strong>La</strong><br />

<strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> físico<br />

como elem<strong>en</strong>to dinamizador<br />

<strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> técnicas<br />

ing<strong>en</strong>ieriles <strong>en</strong> asignaturas <strong>de</strong><br />

pregrado y maestría <strong>en</strong> ing<strong>en</strong>iería<br />

civil. Encu<strong>en</strong>tro Internacional<br />

<strong>de</strong> Educación <strong>en</strong> Ing<strong>en</strong>iería<br />

Acofi. Cartag<strong>en</strong>a: Acofi.<br />

--<br />

Oviedo-Torres, B. E., & Pérez, B.<br />

C. (2015). Prosofi: Reflexión <strong>de</strong><br />

facultad que se convierte <strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>te para la universidad.<br />

AIJ , 16-21.<br />

--<br />

Plataforma Global para la Reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres.<br />

(2011). carta <strong>de</strong> la niñez<br />

para la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres. Retrieved 10 <strong>de</strong> 07<br />

<strong>de</strong> 2016 from http://www.eird.<br />

org/escuelas-hospitales/ejemplo/campaign_files/cc.pdf<br />

--<br />

Prosofi. (2014). Programa Social<br />

Prosofi. Misión y visión .<br />

Retrieved 15 <strong>de</strong> 11 <strong>de</strong> 2015 from<br />

https://sophia.javeriana.edu.<br />

co/prosofi/es/mision-vision<br />

--<br />

Sandra Mén<strong>de</strong>z, A. L. (2010).<br />

Planeación Estratégica <strong>de</strong> Prosofi<br />

2010-2016. Bogotá, Colombia:<br />

Pontificia Universidad<br />

Javeriana.<br />

--<br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia<br />

- UNAL; Servicio Geológico<br />

Colombiano - SGC.<br />

(2015). Guía metodológica para<br />

estudios <strong>de</strong> am<strong>en</strong>aza, vulnerabilidad<br />

y <strong>riesgo</strong> por movimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> masa. Colección Guías y Manuales<br />

Servicio Geológico Colombiano<br />

. Bogotá, Colombia.<br />

Bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s vulnerables<br />

Una experi<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín<br />

22 »<br />

Diana Cecilia Adarve<br />

Vargas 1<br />

<strong>La</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> están asociadas<br />

al conjunto <strong>de</strong> acciones ejemplares<br />

<strong>de</strong>sarrolladas para el mejorami<strong>en</strong>to<br />

constante y la prev<strong>en</strong>ción<br />

que, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />

una medida <strong>de</strong> mitigación restrictiva<br />

o prospectiva, evita la<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> un nuevo <strong>riesgo</strong><br />

<strong>en</strong> el territorio.<br />

1 Geóloga <strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Administración,<br />

Finanzas y Tecnología (Universidad Eafit), especialista<br />

<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la Universidad<br />

<strong>de</strong> Antioquia, maestrante <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares<br />

(Esing). Correo electrónico: dadarvev@hotmail.<br />

com<br />

El objetivo <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to<br />

es pres<strong>en</strong>tar una<br />

reflexión sobre el proceso <strong>de</strong><br />

construcción colectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el estudio <strong>de</strong><br />

caso «Programa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, conv<strong>en</strong>io usaidofda<br />

2 -A14-0026, “Mi casa<br />

como espacio seguro”», como<br />

refer<strong>en</strong>te <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />

para una a<strong>de</strong>cuada <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> cuatro<br />

barrios <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, a sa-<br />

2 Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidos para el<br />

Desarrollo Internacional (USAID, por su sigla <strong>en</strong><br />

inglés) - The Office of U. S. Foreign Disaster Assistance<br />

(OFDA).<br />

ber: Santo Domingo Savio n.° 1<br />

y El Compromiso, <strong>de</strong> la comuna<br />

1, y Llanaditas y El Pinal <strong>de</strong><br />

la comuna 8 (ver ilustración 1).<br />

Introducción<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />

como un proceso social ori<strong>en</strong>tado<br />

al conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y al manejo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres (Ley 1523, 2012), busca<br />

mejorar las condiciones <strong>de</strong><br />

vida <strong>de</strong> las personas a través <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> acciones concretas<br />

que permitan vincular<br />

la participación <strong>de</strong> los actores<br />

que conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminada<br />

comunidad. En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>as, las acciones empr<strong>en</strong>didas<br />

<strong>en</strong> la materia le han apostado<br />

a la mejora continua <strong>de</strong><br />

las estrategias y medidas que<br />

se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>en</strong> una comunidad<br />

para una a<strong>de</strong>cuada y oportuna<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

<strong>La</strong> apuesta ha sido por el<br />

mejorami<strong>en</strong>to o cualificación <strong>de</strong><br />

las bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, como aquellas medidas<br />

básicas necesarias que buscan<br />

disminuir las afectaciones a<br />

las comunida<strong>de</strong>s, ocasionadas<br />

por situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />

a partir <strong>de</strong> la participación comunitaria<br />

hacia la construcción<br />

colectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el territorio.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Cortesía Diana Adarve, fu<strong>en</strong>te USAID. Global Communities, s. f.<br />

Ilustración 1. Panorámica <strong>de</strong> los barrios b<strong>en</strong>eficiados con el programa<br />

El «Programa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, conv<strong>en</strong>io USAID-OFDA- A14-0026, "Mi casa como espacio seguro"», fue<br />

implem<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> cuatro barrios <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, a saber: Santo Domingo Savio I, El Compromiso, Llanaditas y El Pinal.<br />

Un aspecto clave a señalar<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> «Programa <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres»<br />

es que fue <strong>de</strong>sarrollado<br />

a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque metodológico<br />

ori<strong>en</strong>tado al barrio que,<br />

<strong>en</strong> términos <strong>de</strong> Fals Borda, se<br />

configura como un «bioespacio»<br />

don<strong>de</strong> se palpa la vida colectiva<br />

<strong>en</strong> su cotidianidad: «aparece<br />

como respuesta a procesos<br />

locales y regionales <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

social, económico y político que<br />

vinculan activida<strong>de</strong>s vitales <strong>de</strong><br />

producción y reproducción con<br />

los recintos <strong>en</strong> que se ejecutan y<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>rivan elem<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> continuidad social y diversidad<br />

cultural» (2000).<br />

Esta experi<strong>en</strong>cia es significativa<br />

<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que<br />

se convierte <strong>en</strong> un refer<strong>en</strong>te<br />

para la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

vulnerables, ya que vincula<br />

a la comunidad como actor<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y ti<strong>en</strong>e la pot<strong>en</strong>cialidad <strong>de</strong><br />

ori<strong>en</strong>tar el mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas<br />

que habitan los barrios localizados<br />

<strong>en</strong> zonas <strong>de</strong> alto <strong>riesgo</strong><br />

<strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín.<br />

Hablar <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />

permite reflexionar sobre el conocimi<strong>en</strong>to<br />

adquirido y la id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> aquellos elem<strong>en</strong>tos<br />

que <strong>de</strong>terminan la pertin<strong>en</strong>cia y<br />

oportunidad <strong>de</strong> la acción <strong>de</strong>finida.<br />

Dorta, Martín, Romero y<br />

Simancas conceptualizan una<br />

bu<strong>en</strong>a práctica como un:<br />

(…) conjunto <strong>de</strong> acciones<br />

y procesos que adquier<strong>en</strong> un<br />

carácter ejemplar y <strong>de</strong>stacado.<br />

Son iniciativas viables técnica,<br />

social, ambi<strong>en</strong>tal, económica y<br />

financieram<strong>en</strong>te que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el<br />

objetivo <strong>de</strong> mejorar la calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas, si<strong>en</strong>do el<br />

resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo efectivo y<br />

coordinado <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes sectores<br />

<strong>de</strong> la sociedad civil (2008).<br />

Esta <strong>de</strong>finición pres<strong>en</strong>tada<br />

id<strong>en</strong>tifica una bu<strong>en</strong>a práctica<br />

como un conjunto <strong>de</strong> acciones<br />

y procesos (<strong>de</strong> carácter<br />

ejemplar). Por su parte, la Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> la<br />

Salud (ops) amplía esta <strong>de</strong>finición<br />

<strong>en</strong> dos s<strong>en</strong>tidos: primero<br />

vincula principios, objetivos y<br />

procedimi<strong>en</strong>tos apropiados, y<br />

segundo, resalta la importancia<br />

<strong>de</strong> la eficacia y utilidad <strong>de</strong> estas<br />

prácticas <strong>en</strong> contextos concretos<br />

(ops, 2006), para el caso comunida<strong>de</strong>s<br />

vulnerables.<br />

<strong>La</strong>s bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong><br />

reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>finirse como<br />

aquellas que se <strong>en</strong>caminan a la<br />

disminución <strong>de</strong> las condiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes, es <strong>de</strong>cir, las<br />

que incorporan el mejorami<strong>en</strong>to<br />

constante y la prev<strong>en</strong>ción,<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como una medida<br />

<strong>de</strong> mitigación restrictiva o<br />

prospectiva, dirigida a evitar un<br />

nuevo <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el territorio.<br />

De acuerdo con la Política<br />

Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />

<strong>de</strong> Desastres la planificación,<br />

inversión pública y el ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

ambi<strong>en</strong>tal territorial<br />

son los instrum<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales<br />

<strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción (Ley<br />

1523, 2012). «Mi barrio como<br />

espacio seguro» combina estos<br />

elem<strong>en</strong>tos, a través <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> barrio que articula la<br />

participación <strong>de</strong> la comunidad<br />

y profundiza el conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> para la construcción<br />

<strong>de</strong> barrios seguros. Es clave<br />

resaltar que este proyecto se<br />

<strong>de</strong>sarrolló con el apoyo técnico<br />

y financiero <strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad<br />

<strong>de</strong> cooperación internacional<br />

y con actores <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> local<br />

que no hacían parte <strong>de</strong> la administración<br />

municipal.<br />

El marco normativo <strong>de</strong> la<br />

reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres<br />

Con la adopción <strong>de</strong> la Ley 1523<br />

<strong>de</strong> 2012, que establece la Política<br />

Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />

<strong>de</strong> Desastres, se <strong>de</strong>finieron nuevos<br />

conceptos que incorporan<br />

la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> basada <strong>en</strong><br />

procesos; allí, un resultado se<br />

alcanza efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cuando<br />

las activida<strong>de</strong>s y recursos se ejecutan<br />

<strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> un proceso.<br />

Es por esto que la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />

manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

En cuanto a la reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, contempla las medidas<br />

<strong>de</strong> mitigación y prev<strong>en</strong>-<br />

» 23


24 »<br />

Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

ción con el objetivo <strong>de</strong> «reducir<br />

la am<strong>en</strong>aza, la exposición<br />

y disminuir la vulnerabilidad<br />

<strong>de</strong> las personas, los medios<br />

<strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia, los bi<strong>en</strong>es, la<br />

infraestructura y los recursos<br />

ambi<strong>en</strong>tales, para evitar o minimizar<br />

los daños y pérdidas <strong>en</strong><br />

caso <strong>de</strong> producirse los ev<strong>en</strong>tos<br />

físicos peligrosos» (Congreso<br />

<strong>de</strong> la República, 2012, Art. 4).<br />

A su vez, el Decreto 308<br />

<strong>de</strong> 2016, por medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se<br />

adopta el Plan Nacional para la<br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

(pngrd), se construye con el objetivo<br />

<strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar las acciones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado y <strong>de</strong> la sociedad civil<br />

<strong>en</strong> cuanto al conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />

el manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la política, para que<br />

estas contribuyan a la seguridad,<br />

bi<strong>en</strong>estar, la calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong><br />

las personas y el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> territorio nacional (Presid<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la República , 2016).<br />

El Marco <strong>de</strong> S<strong>en</strong>dai para la<br />

Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

2015-2030, adoptado <strong>en</strong> la<br />

Tercera Confer<strong>en</strong>cia Mundial<br />

<strong>de</strong> las Naciones Unidas celebrada<br />

<strong>en</strong> S<strong>en</strong>dai (Japón) <strong>en</strong> Marzo<br />

<strong>de</strong> 2015, precisa el compromiso<br />

<strong>de</strong> abordar la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y el aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los territorios;<br />

la prioridad n.° 3 se ori<strong>en</strong>ta<br />

a la inversión <strong>en</strong> la reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres para la<br />

resili<strong>en</strong>cia.<br />

A<strong>de</strong>más, prioriza las inversiones<br />

públicas y privadas para la<br />

prev<strong>en</strong>ción y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante medidas<br />

estructurales y no estructurales,<br />

es<strong>en</strong>ciales para aum<strong>en</strong>tar<br />

la resili<strong>en</strong>cia económica, social,<br />

sanitaria y cultural <strong>de</strong> las personas,<br />

las comunida<strong>de</strong>s, los países<br />

y sus bi<strong>en</strong>es, así como <strong><strong>de</strong>l</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te. Esas medidas impulsan<br />

la innovación, el crecimi<strong>en</strong>to<br />

y la creación <strong>de</strong> empleo, a la vez<br />

que son eficaces <strong>en</strong> función <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Cortesía Diana Adarve, fu<strong>en</strong>te USAID. Global Communities, s. f.<br />

costo y fundam<strong>en</strong>tales para salvar<br />

vidas, prev<strong>en</strong>ir y reducir las<br />

pérdidas, y asegurar la recuperación<br />

y rehabilitación efectivas<br />

(Organización <strong>de</strong> Naciones Unidas<br />

- onu, 2015).<br />

De lo anterior, se concluye<br />

que las acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y mitigación hac<strong>en</strong> parte fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. En las sigui<strong>en</strong>tes<br />

líneas se <strong>de</strong>scribe una<br />

experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas<br />

<strong>en</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong>focada<br />

<strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción que está<br />

si<strong>en</strong>do <strong>de</strong>sarrollada <strong>en</strong> la ciudad<br />

<strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín.<br />

«Programa <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to y<br />

reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres»<br />

El programa es li<strong>de</strong>rado por la<br />

organización no gubernam<strong>en</strong>tal<br />

(ong) internacional Global<br />

Communities, con los socios<br />

implem<strong>en</strong>tadores, a saber: la<br />

Universidad Pontificia Bolivariana,<br />

la Corporación Ayuda<br />

Humanitaria y la Fe<strong>de</strong>ración<br />

Nacional <strong>de</strong> Comerciantes<br />

(F<strong>en</strong>alco) Antioquia. Ellos han<br />

v<strong>en</strong>ido trabajando con actores<br />

públicos y privados para<br />

Ilustración 2. Mi casa como espacio seguro<br />

reducir la vulnerabilidad urbana<br />

fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> los<br />

barrios Santo Domingo Savio<br />

n.°1, El Compromiso, Llanaditas<br />

y El Pinal. «Con una inversión<br />

<strong>de</strong> más <strong>de</strong> un millón seteci<strong>en</strong>tos<br />

mil dólares, el programa<br />

ha impactado cerca <strong>de</strong> 56.304<br />

personas <strong>en</strong> forma directa e indirecta»<br />

(Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, 2016).<br />

Para seleccionar estos barrios<br />

b<strong>en</strong>eficiados se <strong>de</strong>finieron<br />

como criterios: i) la frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> la ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

y <strong>de</strong>sastres, ii) el periodo<br />

compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre el año 2001<br />

al 2015 por el Departam<strong>en</strong>to<br />

Administrativo <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong><br />

Riesgos <strong>de</strong> Desastres (dagrd),<br />

iii) la base <strong>de</strong> datos <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />

<strong>de</strong> Id<strong>en</strong>tificación y Clasificación<br />

<strong>de</strong> Pot<strong>en</strong>ciales B<strong>en</strong>eficiarios<br />

para Programas Sociales (Sisbén),<br />

y iv) la <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> calidad<br />

<strong>de</strong> vida (evc) 2015. Con base <strong>en</strong><br />

lo anterior, se id<strong>en</strong>tificaron los<br />

barrios con mayor incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> masa, inundaciones<br />

y otro tipo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos,<br />

particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las temporadas<br />

<strong>de</strong> lluvias que se pres<strong>en</strong>tan<br />

<strong>en</strong> la ciudad.<br />

El programa fue estructurado<br />

<strong>en</strong> tres líneas <strong>de</strong> trabajo,<br />

la primera se d<strong>en</strong>ominó «política<br />

y planeación <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong>s» que estuvo <strong>en</strong>caminada<br />

a fortalecer la capacidad<br />

<strong>de</strong> planificación y preparación<br />

<strong>de</strong> las organizaciones comunitarias<br />

<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y fom<strong>en</strong>tar las<br />

asociaciones público privadas<br />

(app), la segunda fue la «recuperación<br />

económica y sistemas<br />

<strong>de</strong> mercado» que pret<strong>en</strong>dió<br />

aum<strong>en</strong>tar la capacidad<br />

<strong>de</strong> recuperación y resili<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> mercado, y<br />

la tercera línea fue «vivi<strong>en</strong>da y<br />

as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos, mi casa como<br />

espacio seguro» ori<strong>en</strong>tada a<br />

reducir la vulnerabilidad <strong>de</strong><br />

espacios vecinales prop<strong>en</strong>sos<br />

a <strong>de</strong>sastres a través <strong>de</strong> la apropiación<br />

subjetiva <strong><strong>de</strong>l</strong> espacio<br />

por parte <strong>de</strong> la comunidad.<br />

En el <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto<br />

fueron id<strong>en</strong>tificados el dagrd;<br />

la Secretaría <strong>de</strong> Inclusión<br />

Social, Familia y Derechos Humanos;<br />

la Empresa <strong>de</strong> Desarrollo<br />

Urbano (edu), y el Instituto<br />

Social <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y Hábitat <strong>de</strong><br />

Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín (Isvimed), como los<br />

principales actores institucionales<br />

relacionados con la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong> igual forma se<br />

logró la participación activa <strong>de</strong><br />

estos <strong>en</strong> el proceso.<br />

El «programa se planteó con el objetivo <strong>de</strong> dar a conocer a la comunidad la manera <strong>en</strong> que pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er mayor seguridad <strong>en</strong> los hogares».


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

«Mi casa como espacio<br />

seguro»<br />

<strong>La</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

es un proceso fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

que involucra a una gran<br />

variedad <strong>de</strong> actores, tanto al<br />

Estado como a la sociedad<br />

civil. Conocer las iniciativas y<br />

acciones que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción se han <strong>de</strong>sarrollado<br />

<strong>en</strong> Colombia permite un<br />

marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia oportuno<br />

y necesario para avanzar <strong>en</strong> el<br />

mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible. En este ord<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, se pres<strong>en</strong>ta el caso <strong>de</strong><br />

las comunida<strong>de</strong>s as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />

algunos <strong>de</strong> los barrios más vulnerables<br />

<strong>de</strong> la ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín,<br />

con el fin <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar<br />

la resili<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a los <strong>riesgo</strong>s<br />

climáticos, ambi<strong>en</strong>tales y<br />

sociales.<br />

Este programa se planteó<br />

con el objetivo <strong>de</strong> dar a conocer<br />

a la comunidad la manera<br />

<strong>en</strong> que pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er mayor<br />

seguridad <strong>en</strong> los hogares, previni<strong>en</strong>do<br />

y minimizando los<br />

<strong>riesgo</strong>s a los que están expuestos<br />

como <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

tierra, inc<strong>en</strong>dios estructurales,<br />

inundaciones, terremotos, <strong>en</strong>tre<br />

otros, con el fin <strong>de</strong> que se<br />

tome conci<strong>en</strong>cia para que plane<strong>en</strong><br />

y gestion<strong>en</strong> los propios<br />

<strong>riesgo</strong>s y disminuyan los impactos<br />

económicos y sociales<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres.<br />

<strong>La</strong> estrategia vinculó el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las sigui<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s:<br />

••<br />

Construcción <strong>de</strong> una línea<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo sobre emerg<strong>en</strong>cias<br />

o <strong>de</strong>sastres ocurridos <strong>en</strong> la comunidad.<br />

••<br />

Mapeo participativo mediante<br />

cartografía social.<br />

••<br />

Registro <strong>de</strong> puntos críticos<br />

id<strong>en</strong>tificados <strong>en</strong> la comunidad<br />

(vincula la id<strong>en</strong>tificación<br />

y análisis <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />

y sus causas, y las posibles<br />

consecu<strong>en</strong>cias).<br />

••<br />

Realización <strong>de</strong> recorridos<br />

<strong>de</strong> campo para reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los puntos críticos.<br />

••<br />

Realización <strong>de</strong> mesas <strong>de</strong><br />

trabajo para <strong>de</strong>finir medidas<br />

<strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre.<br />

Cortesía Diana Adarve, fu<strong>en</strong>te USAID, 2016.<br />

«Mi casa como espacio seguro»<br />

logró la construcción <strong>de</strong><br />

una cartilla con el mismo nombre,<br />

para la mejora <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante<br />

la aplicación <strong>de</strong> la metodología<br />

«Enfoque Barrio», la cual se<br />

fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la participación<br />

sólida <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />

planificación y la preparación<br />

<strong>de</strong> los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> (usaid. Global Communities,<br />

s. f.).<br />

<strong>La</strong>s activida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>cionadas<br />

fueron realizadas <strong>en</strong> tres<br />

niveles, es <strong>de</strong>cir, inicialm<strong>en</strong>te,<br />

un facilitador contratado por<br />

el proyecto visitaba una vivi<strong>en</strong>da<br />

y con los integrantes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

hogar <strong>de</strong>sarrollaba cada una<br />

<strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s que, a su vez,<br />

estaban <strong>en</strong> las cartillas. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

una vez estas activida<strong>de</strong>s<br />

fueran realizadas por<br />

los integrantes <strong>de</strong> la vivi<strong>en</strong>da,<br />

asumían el compromiso <strong>de</strong><br />

visitar a dos vecinos para replicar<br />

la experi<strong>en</strong>cia, bajo la<br />

premisa «juntos los vecinos<br />

po<strong>de</strong>mos reducir el <strong>riesgo</strong>».<br />

Así, los miembros <strong>de</strong> la comunidad<br />

se convertían <strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />

comunitarios. Con esta estrategia<br />

fueron impactados 2 200<br />

hogares, con un promedio <strong>de</strong><br />

cuatro integrantes por hogar,<br />

para alcanzar un total <strong>de</strong><br />

8 800 personas b<strong>en</strong>eficiadas<br />

por el programa.<br />

Como actividad complem<strong>en</strong>taria<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto, <strong>en</strong> los<br />

cuatro barrios seleccionados<br />

se llevó a cabo un festival d<strong>en</strong>ominado<br />

Mi Barrio como<br />

Espacio Seguro para propiciar<br />

el <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro e interacción<br />

<strong>en</strong>tre las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, las<br />

organizaciones comunitarias,<br />

los habitantes <strong>de</strong> los sectores<br />

interv<strong>en</strong>idos, las instituciones<br />

educativas, <strong>en</strong>tre otros, fortaleci<strong>en</strong>do<br />

los procesos comunitarios<br />

<strong>en</strong> torno a la reducción <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Durante la jornada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

festival se socializó con la comunidad<br />

los planes barriales<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> —cons-<br />

Ilustración 3. Cartilla Mi Casa como espacio seguro<br />

«“Mi casa como espacio seguro»” logró la construcción <strong>de</strong> una cartilla con el mismo nombre,<br />

para la mejora <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante la aplicación <strong>de</strong> la metodología<br />

“Enfoque Barrio”, la cual se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la participación sólida <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />

planificación y la preparación <strong>de</strong> los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>».<br />

truidos durante el proceso <strong>de</strong><br />

ejecución <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto—, las<br />

estrategias implem<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong><br />

el programa, las obras <strong>de</strong> mitigación,<br />

el proceso formativo y<br />

el fortalecimi<strong>en</strong>to a los comerciantes,<br />

como un conjunto <strong>de</strong><br />

acciones que apuestan <strong>de</strong> manera<br />

integral y contribuy<strong>en</strong> a<br />

la resili<strong>en</strong>cia y a la cultura <strong>de</strong> la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Mediante la difusión y la s<strong>en</strong>sibilización<br />

fue promovida la<br />

responsabilidad y la participación<br />

<strong>de</strong> los actores comunitarios<br />

para <strong>de</strong>sarrollar, <strong>en</strong> forma<br />

conjunta, las acciones <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios forestales<br />

y estructurales.<br />

A través <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s lúdicas<br />

se dio a conocer el concepto<br />

<strong>de</strong> cambio climático y<br />

sus efectos. Se socializó con la<br />

comunidad el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Alerta Temprana<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Área Metropolitana <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Valle <strong>de</strong> Aburrá (Siata) que, <strong>de</strong><br />

manera oportuna y <strong>en</strong> tiempo<br />

real, alerta sobre la posibilidad<br />

<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to<br />

que pue<strong>de</strong> causar daños. Igualm<strong>en</strong>te,<br />

las acciones y protocolos<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> número<br />

único <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 <strong>de</strong> la<br />

ciudad <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín. Finalm<strong>en</strong>te,<br />

se realizó la difusión d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> la comunidad <strong>de</strong> la ruta que<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> conocer las personas<br />

víctimas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, así<br />

como las acciones <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

sicosocial y ayuda humanitaria<br />

que se brinda.<br />

Conclusiones<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

es un proceso fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

y que nos incumbe a todos, es<br />

<strong>de</strong>cir, al Estado pero también<br />

a la sociedad civil, es necesario<br />

conocer las iniciativas y acciones<br />

que <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

se han <strong>de</strong>sarrollado <strong>en</strong> las<br />

» 25


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Diana Cecilia Adarve Vargas<br />

Ilustración 4. Festival Mi Barrio como Espacio Seguro<br />

El festival Mi Barrio como Espacio Seguro «A través <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s lúdicas (...) dio a<br />

conocer el concepto <strong>de</strong> cambio climático y sus efectos. Se socializó con la comunidad el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Alerta Temprana <strong><strong>de</strong>l</strong> Área Metropolitana <strong><strong>de</strong>l</strong> Valle <strong>de</strong> Aburrá<br />

(Siata) que, <strong>de</strong> manera oportuna y <strong>en</strong> tiempo real, alerta sobre la posibilidad <strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to que pue<strong>de</strong> causar daños».<br />

comunida<strong>de</strong>s vulnerables, con<br />

el fin <strong>de</strong> que puedan ser replicadas<br />

<strong>en</strong> otros territorios.<br />

Si bi<strong>en</strong> el programa <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> aún no termina, este ha<br />

t<strong>en</strong>ido gran acogida por parte<br />

<strong>de</strong> los actores institucionales<br />

que han participado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la estrategia «Mi<br />

barrio como espacio seguro»,<br />

pues han id<strong>en</strong>tificado las acciones<br />

<strong>de</strong> su quehacer diario<br />

que contribuy<strong>en</strong> con la reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Los actores comunitarios<br />

y los habitantes <strong>de</strong> los sectores<br />

priorizados que se han b<strong>en</strong>eficiado<br />

con el proyecto no solo<br />

son participantes y espectadores<br />

<strong>de</strong> otro proyecto <strong>en</strong> la co-<br />

muna o <strong>en</strong> el barrio, sino que se<br />

b<strong>en</strong>efician ampliam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />

información recibida, las obras<br />

<strong>de</strong> mitigación y la cercanía <strong>de</strong><br />

las instituciones municipales.<br />

Iniciativas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

como la m<strong>en</strong>cionada anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

permit<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

que la resili<strong>en</strong>cia no solo<br />

se construye <strong>en</strong> situación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastre, sino que es una capacidad<br />

que se <strong>de</strong>sarrolla, que<br />

pue<strong>de</strong> ser adquirida y que se<br />

pue<strong>de</strong> adaptar, para lo cual<br />

se requiere contar con oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> construcción <strong>de</strong><br />

capacida<strong>de</strong>s, el intercambio <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>as prácticas y lecciones<br />

apr<strong>en</strong>didas que permitan a las<br />

socieda<strong>de</strong>s apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> otros,<br />

innovar y crecer.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República (24<br />

<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2012). Ley 1523 <strong>de</strong><br />

2012, «Por la cual se adopta la<br />

política nacional <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y se establece<br />

el Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se dictan<br />

otras disposiciones». Recuperado<br />

el 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016,<br />

<strong>de</strong> http://www.alcaldiabogota.<br />

gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />

jsp?i=47141<br />

--<br />

Dorta , P., Martín , S., Romero,<br />

C., & Simancas, M. (2008). Manual<br />

<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas para<br />

la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

a escala local. España: Proyecto<br />

Inseguridad Colectiva y Autoprotección.<br />

--<br />

Fals Borda, O. (2000). Acción y<br />

Espacio. Autonomías <strong>en</strong> la nueva<br />

república. Colombia: Tercer<br />

Mundo Editores.<br />

--<br />

Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, A. d. (12 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong><br />

2016). Boletín <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa. Recuperado<br />

el 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016,<br />

<strong>de</strong> https://www.me<strong><strong>de</strong>l</strong>lin.gov.<br />

co/irj/portal/ciudadanos?Naviga<br />

tionTarget=navurl://...<br />

--<br />

ONU, U. (18 <strong>de</strong> Marzo <strong>de</strong> 2015).<br />

Marco <strong>de</strong> S<strong>en</strong>dai para la Reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

2015-2030. Recuperado el 22<br />

<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong> www.<br />

unisdr.org<br />

--<br />

OPS, O. P. (2006). Concepto<br />

<strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>en</strong> promoción<br />

<strong>de</strong> la salud <strong>en</strong> el ámbito<br />

escolar y la estartegia escuelas<br />

promotoras <strong>de</strong> la salud.<br />

Recuperado el 22 <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong><br />

2016, <strong>de</strong> http://www.ops.org.<br />

bo/textocompleto/pr<strong>en</strong>sa/<br />

concurso-bu<strong>en</strong>as-practicas/<br />

conceptos.pdf<br />

--<br />

Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />

(24 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2016).<br />

Decreto 308 <strong>de</strong> 2016, «Por<br />

medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se adopta el<br />

Plan Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres». Recuperado<br />

el 22 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016,<br />

<strong>de</strong> http://es.presid<strong>en</strong>cia.gov.<br />

co/normativa/normativa/DE-<br />

CRETO%20308%20DEL%20<br />

24%20DE%20FEBRERO%20<br />

DE%202016.pdf<br />

--<br />

USAID. (2016). Mi casa como<br />

espacio seguro. Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín:<br />

USAID.<br />

--<br />

USAID. Global Communities. (s.<br />

f.). Pres<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> programa<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín:<br />

USAID.<br />

Por qué los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y<br />

adolesc<strong>en</strong>cia son útiles como ori<strong>en</strong>tadores e<br />

indicadores <strong>de</strong> la dirección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo 1<br />

Si como resultado <strong>de</strong> un proceso o proyecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo se g<strong>en</strong>eran condiciones que hac<strong>en</strong> más<br />

posible el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia, toda la sociedad se b<strong>en</strong>eficia.<br />

Y por el contrario, si se afecta negativam<strong>en</strong>te esa posibilidad, todo el conjunto social se perjudica.<br />

26 »<br />

1<br />

Gustavo Wilches-Chaux 2<br />

1 Este artículo fue publicado originalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el blog Aguaceros y Goteras el 17 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 2014.<br />

http://<strong>en</strong>osaquiwilches.blogspot.com.<br />

co/2014/11/por-que-los-<strong>de</strong>rechos-<strong>de</strong>-infancia-y.<br />

html; el cual es cedido por el profesor Gustavo<br />

Wilches- Chaux para esta publicación.<br />

2 Consultor nacional e internacional, especialista<br />

<strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>gestión</strong> ambi<strong>en</strong>tal,<br />

exdirector <strong>de</strong> la Corporación Ecofondo y <strong>de</strong> la<br />

Cuando <strong>en</strong> 2008-2009 estaba<br />

elaborando con el Fondo <strong>de</strong><br />

las Naciones Unidas para la Infancia<br />

(unicef, por su sigla <strong>en</strong><br />

inglés) un docum<strong>en</strong>to sobre<br />

Corporación Nasa Kiwe y autor <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 20<br />

libros sobre temas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

cambio climático y <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> infancia, 3 Olga Isabel Isaza,<br />

funcionaria <strong>de</strong> ese organismo<br />

internacional, me hizo ver, con<br />

3 Gustavo Wilches-Chaux, «Corri<strong>en</strong>do el<br />

cerco - Inclusión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y<br />

la juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> las Políticas Hídrica y <strong>de</strong> Adaptación<br />

al cambio climático y otros temas relacionados».<br />

UNICEF, julio 2009 – Inédito.<br />

cifras <strong>en</strong> la mano, que «la mayoría<br />

<strong>de</strong> los pobres <strong>en</strong> Colombia<br />

son niños y que la mayoría<br />

<strong>de</strong> los niños <strong>de</strong> Colombia son<br />

pobres». 4<br />

4 De acuerdo con los datos que maneja<br />

UNICEF (2009), <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> Colombia el 40%<br />

<strong>de</strong> la población se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre los 0 y los 18


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

A partir <strong>de</strong> esa frase, <strong>en</strong><br />

ese docum<strong>en</strong>to propusimos<br />

<strong>de</strong> manera expresa que los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> la infancia y la adolesc<strong>en</strong>cia<br />

se utilizaran como<br />

principios ori<strong>en</strong>tadores al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> diseñar y ejecutar<br />

proyectos relacionados con<br />

reducción <strong>de</strong> pobreza, <strong>gestión</strong><br />

integral <strong>de</strong> recursos hídricos y<br />

adaptación al cambio climático.<br />

Consi<strong>de</strong>ramos <strong>en</strong>tonces, y<br />

personalm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>ro todavía<br />

(y supongo que también<br />

unicef), que los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

infancia y adolesc<strong>en</strong>cia constituy<strong>en</strong><br />

herrami<strong>en</strong>tas prácticas<br />

para avanzar <strong>de</strong> manera armónica<br />

<strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong> todas<br />

las formas <strong>de</strong> pobreza y <strong>en</strong> la<br />

construcción <strong>de</strong> territorios integralm<strong>en</strong>te<br />

seguros.<br />

Más allá <strong>de</strong> lo anterior,<br />

seguimos corri<strong>en</strong>do el cerco y<br />

propusimos que las estrategias<br />

<strong>en</strong>caminadas a la adaptación<br />

al cambio climático y a la reducción<br />

<strong>de</strong> la pobreza <strong>en</strong> los<br />

medios rurales y urbanos, se<br />

<strong>de</strong>berían «estructurar <strong>de</strong> manera<br />

que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> oportunida<strong>de</strong>s<br />

concretas para la infancia<br />

y la adolesc<strong>en</strong>cia: educación<br />

pertin<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> alta calidad, recreación<br />

y salud, conectividad,<br />

participación, <strong>gestión</strong> integral<br />

y participativa <strong><strong>de</strong>l</strong> agua, saneami<strong>en</strong>to<br />

ambi<strong>en</strong>tal, etc. En<br />

g<strong>en</strong>eral, <strong>en</strong> todas las estrategias<br />

y políticas públicas <strong>de</strong>be estar<br />

subyac<strong>en</strong>te el objetivo <strong>de</strong> crear<br />

condiciones para el ejercicio<br />

efectivo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho a la vida<br />

y <strong>de</strong> todos aquellos <strong>de</strong>rechos<br />

estrecham<strong>en</strong>te ligados a este».<br />

años <strong>de</strong> edad (lo cual técnicam<strong>en</strong>te quiere <strong>de</strong>cir<br />

que están <strong>en</strong> la infancia). A<strong>de</strong>más, el 45% <strong>de</strong> la<br />

población está por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> pobreza,<br />

al tiempo que el 67% <strong>de</strong> los niños y niñas<br />

<strong>de</strong> Colombia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> esa<br />

misma línea. Estos datos se refier<strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te<br />

a la dim<strong>en</strong>sión económica <strong>de</strong> la pobreza;<br />

no <strong>en</strong>tran a consi<strong>de</strong>rar, por ejemplo, la pobreza<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos <strong>en</strong> don<strong>de</strong> crec<strong>en</strong> los<br />

niños y niñas, ni el empobrecimi<strong>en</strong>to cultural<br />

<strong>de</strong> una sociedad que pier<strong>de</strong> aceleradam<strong>en</strong>te su<br />

memoria, su id<strong>en</strong>tidad y sus valores es<strong>en</strong>ciales,<br />

ni la pobreza emocional y afectiva <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong><br />

pert<strong>en</strong>ecer a familias o a comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> crisis.<br />

Cortesía Patricia Vega<br />

«(…) los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia constituy<strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas prácticas para<br />

avanzar <strong>de</strong> manera armónica <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong> todas las formas <strong>de</strong> pobreza y <strong>en</strong> la<br />

construcción <strong>de</strong> territorios integralm<strong>en</strong>te seguros».<br />

A partir <strong>de</strong> allí, resultaba<br />

obvio y necesario avanzar hacia<br />

nuevas recom<strong>en</strong>daciones<br />

para la política hídrica que <strong>en</strong><br />

ese mom<strong>en</strong>to estaba diseñando<br />

el Gobierno colombiano.<br />

Esas recom<strong>en</strong>daciones hoy<br />

se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a todo proyecto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, t<strong>en</strong>ga o no t<strong>en</strong>ga<br />

una relación directa con la<br />

infancia:<br />

••<br />

Que se base <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> cual el<br />

<strong>de</strong>recho a la vida, el <strong>de</strong>recho al<br />

agua y el <strong>de</strong>recho a la biodiversidad<br />

resultan inseparables.<br />

••<br />

Que reconozca la preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia<br />

y la adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> cuanto se<br />

refiere al <strong>de</strong>recho al agua, al <strong>de</strong>recho<br />

a la biodiversidad y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

(que incluye <strong>gestión</strong> ambi<strong>en</strong>tal y<br />

social, <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y adaptación<br />

al cambio climático).<br />

••<br />

Que se concret<strong>en</strong> mecanismos<br />

institucionales y sociales<br />

a través <strong>de</strong> los cuales los<br />

niños, niñas y adolesc<strong>en</strong>tes (y<br />

otros actores a nombre <strong>de</strong> ellos)<br />

puedan exigir el respeto a sus<br />

<strong>de</strong>rechos, incluido el <strong>de</strong>recho al<br />

ambi<strong>en</strong>te sano, que incluye el<br />

<strong>de</strong>recho al agua, el <strong>de</strong>recho a la<br />

biodiversidad («A la hora <strong>de</strong> la<br />

verdad <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>mos <strong>de</strong> la biodiversidad»)<br />

y el <strong>de</strong>recho a la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y a la adaptación<br />

al cambio climático («El cambio<br />

climático es un hecho, la adaptación<br />

es un <strong>de</strong>recho»).<br />

••<br />

Que se establezcan espacios<br />

y herrami<strong>en</strong>tas que propici<strong>en</strong><br />

la verda<strong>de</strong>ra participación<br />

<strong>de</strong> niños, niñas y jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> el<br />

proceso <strong>de</strong> construir colectivam<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong> llevar a la práctica<br />

las estrategias a través <strong>de</strong> las<br />

cuales se garantizará la efectividad<br />

<strong>de</strong> estos principios.<br />

Nos <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> un<br />

mom<strong>en</strong>to crítico <strong>de</strong> la historia<br />

humana y <strong>de</strong> la vida <strong>en</strong> la<br />

Tierra, marcado por el hecho<br />

<strong>de</strong> que el planeta se ha visto<br />

obligado a poner <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to<br />

todos sus mecanismos<br />

<strong>de</strong> autoorganización como respuesta<br />

a las transformaciones<br />

que el «<strong>de</strong>sarrollo» ha introducido<br />

<strong>en</strong> la atmósfera, <strong>en</strong> los<br />

suelos, <strong>en</strong> los cuerpos <strong>de</strong> agua,<br />

<strong>en</strong> los ecosistemas marítimos<br />

y terrestres y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> la<br />

biosfera, lo cual ha g<strong>en</strong>erado<br />

una serie <strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias que<br />

<strong>en</strong>globamos bajo el nombre <strong>de</strong><br />

«cambio climático».<br />

Posiblem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este mom<strong>en</strong>to<br />

(cuando coincid<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

se cumpl<strong>en</strong> exactam<strong>en</strong>te<br />

55 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que la Asamblea<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />

adoptó la Declaración <strong>de</strong> los Derechos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Niño), <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre suelo<br />

fértil la propuesta <strong>de</strong> que los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y adolesc<strong>en</strong>cia<br />

no solam<strong>en</strong>te se utilic<strong>en</strong><br />

como principios ori<strong>en</strong>tadores<br />

<strong>de</strong> las políticas <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong><br />

pobreza, <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> hídrica y <strong>de</strong><br />

adaptación al cambio climático,<br />

sino <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral como indicadores<br />

que permitan saber <strong>de</strong><br />

manera cualitativa y cuantitativa<br />

si el <strong>de</strong>sarrollo avanza hacia eso<br />

que se ha dado <strong>en</strong> llamar «<strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible» o si por el<br />

contrario apunta <strong>en</strong> la otra dirección.<br />

Los principios-<strong>de</strong>rechos<br />

consagrados <strong>en</strong> esa<br />

Declaración son:<br />

1. El <strong>de</strong>recho a la igualdad,<br />

sin distinción <strong>de</strong> raza, religión<br />

o nacionalidad.<br />

2. El <strong>de</strong>recho a t<strong>en</strong>er una protección<br />

especial para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

físico, m<strong>en</strong>tal y social <strong><strong>de</strong>l</strong> niño.<br />

3. El <strong>de</strong>recho a un nombre<br />

y a una nacionalidad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

nacimi<strong>en</strong>to.<br />

4. El <strong>de</strong>recho a una alim<strong>en</strong>tación,<br />

vivi<strong>en</strong>da y at<strong>en</strong>ción<br />

médicos a<strong>de</strong>cuados.<br />

5. El <strong>de</strong>recho a una educación<br />

y a un tratami<strong>en</strong>to especial para<br />

aquellos niños que sufr<strong>en</strong> alguna<br />

discapacidad m<strong>en</strong>tal o física.<br />

» 27


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

6. El <strong>de</strong>recho a la compr<strong>en</strong>sión<br />

y al amor <strong>de</strong> los padres y<br />

<strong>de</strong> la sociedad.<br />

7. El <strong>de</strong>recho a activida<strong>de</strong>s<br />

recreativas y a una educación<br />

gratuita.<br />

8. El <strong>de</strong>recho a estar <strong>en</strong>tre los<br />

primeros <strong>en</strong> recibir ayuda <strong>en</strong><br />

cualquier circunstancia.<br />

9. El <strong>de</strong>recho a la protección<br />

contra cualquier forma <strong>de</strong> abandono,<br />

crueldad y explotación.<br />

10. El <strong>de</strong>recho a ser criado con<br />

un espíritu <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión, tolerancia,<br />

amistad <strong>en</strong>tre los pueblos<br />

y hermandad universal.<br />

En este más <strong>de</strong> medio siglo<br />

que ha transcurrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

que las Naciones Unidas expidieron<br />

la conv<strong>en</strong>ción citada, se<br />

han ido <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do mucho<br />

mejor sus implicaciones.<br />

De acuerdo con el docum<strong>en</strong>to<br />

titulado Marco para las<br />

políticas públicas y lineami<strong>en</strong>tos<br />

para la planeación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la infancia y la adolesc<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el municipio – Guía para<br />

alcal<strong>de</strong>s, 5 publicado <strong>en</strong> 2007 por<br />

el Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong><br />

Planeación (dnp), el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Educación Nacional, el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Protección Social y el Instituto<br />

Colombiano <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar<br />

Familiar, los niños, las niñas y los<br />

adolesc<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> todos los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> cualquier ser humano<br />

y, a<strong>de</strong>más, algunos <strong>de</strong>rechos<br />

adicionales establecidos para<br />

garantizar su protección y <strong>de</strong>sarrollo<br />

durante el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> la<br />

vida. Esos <strong>de</strong>rechos son:<br />

A la exist<strong>en</strong>cia: que t<strong>en</strong>gan<br />

las condiciones es<strong>en</strong>ciales<br />

para preservar su vida.<br />

Al <strong>de</strong>sarrollo: que t<strong>en</strong>gan<br />

las condiciones básicas para<br />

5 DNP, Ministerio <strong>de</strong> Educación Nacional,<br />

Ministerio <strong>de</strong> Protección Social, Bi<strong>en</strong>estar Familiar,<br />

Marco para las políticas públicas y lineami<strong>en</strong>tos<br />

para la planeación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la infancia<br />

y la adolesc<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el municipio – Guía para alcal<strong>de</strong>s.<br />

Bogotá, 2007.<br />

28 »<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

progresar <strong>en</strong> su condición y<br />

dignidad humanas.<br />

A la ciudadanía: que sean<br />

tratados como ciudadanos (es<br />

<strong>de</strong>cir, como personas participantes<br />

y con todos los <strong>de</strong>rechos) y<br />

que t<strong>en</strong>gan las condiciones básicas<br />

para la vida <strong>en</strong> sociedad y<br />

para ejercer la libertad. 6<br />

A la protección: que no<br />

sean afectados por factores<br />

perjudiciales para la integridad<br />

humana.<br />

Nuestra propuesta <strong>de</strong><br />

que los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia y<br />

adolesc<strong>en</strong>cia se utilic<strong>en</strong> como<br />

ori<strong>en</strong>tadores e indicadores<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> rumbo <strong>de</strong> todo proyecto<br />

o proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo (incluy<strong>en</strong>do<br />

proyectos productivos,<br />

obras <strong>de</strong> infraestructura, etc.) se<br />

basa <strong>en</strong> la presunción <strong>de</strong> que si<br />

como resultado <strong>de</strong> ese proceso<br />

o proyecto se g<strong>en</strong>eran condiciones<br />

que hac<strong>en</strong> más posible el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esos <strong>de</strong>rechos,<br />

toda la sociedad se b<strong>en</strong>eficia. Y<br />

por el contrario, si se afecta negativam<strong>en</strong>te<br />

esa posibilidad, todo<br />

el conjunto social se perjudica.<br />

Lo anterior, <strong>de</strong>cía nuestro docu-<br />

6 En un texto anterior m<strong>en</strong>cioné que así<br />

como hoy existe —o como existió <strong>en</strong> algún<br />

mom<strong>en</strong>to— la asignatura <strong>de</strong> «Civismo y Urbanidad»,<br />

<strong>de</strong>bería existir también la asignatura <strong>de</strong><br />

«Campesinismo y Ruralidad». El hablar <strong>de</strong> «Ciudadanos»<br />

como condición g<strong>en</strong>érica muestra<br />

hasta qué punto estamos incluidos por la visión<br />

urbana <strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia y hasta qué punto esa<br />

visión establece nuestras priorida<strong>de</strong>s.<br />

m<strong>en</strong>to, parte <strong><strong>de</strong>l</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> que el cumplimi<strong>en</strong>to efectivo<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos<br />

universalm<strong>en</strong>te consagrados,<br />

incluy<strong>en</strong>do los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia<br />

y adolesc<strong>en</strong>cia, solo es<br />

verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te posible si <strong>en</strong><br />

el territorio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual un ser humano<br />

forma parte exist<strong>en</strong> condiciones<br />

reales que posibilitan<br />

el ejercicio <strong>de</strong> ese <strong>de</strong>recho. <strong>La</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esas condiciones<br />

objetivas y subjetivas <strong>de</strong>termina<br />

que el <strong>de</strong>recho no se que<strong>de</strong><br />

solam<strong>en</strong>te consagrado <strong>en</strong> las<br />

normas, sino que se convierta<br />

<strong>en</strong> una característica intrínseca<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> respectivo territorio y <strong>de</strong> las<br />

relaciones <strong>de</strong> los individuos y comunida<strong>de</strong>s<br />

con el mismo.<br />

El abordaje <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la óptica <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos implica conocer las<br />

características <strong>de</strong> los mismos:<br />

«(…) el <strong>de</strong>recho a la vida, el <strong>de</strong>recho al agua y el <strong>de</strong>recho a la biodiversidad resultan<br />

inseparables».<br />

••<br />

Están c<strong>en</strong>trados <strong>en</strong> los<br />

seres humanos, es <strong>de</strong>cir, que la<br />

primera consi<strong>de</strong>ración rectora<br />

<strong>de</strong> cualquier actividad se <strong>de</strong>be<br />

realizar con refer<strong>en</strong>cia a la calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas, sin<br />

<strong>de</strong>scuidar que lo anterior ti<strong>en</strong>e<br />

que interpretarse sin <strong>de</strong>sconectar<br />

a la g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los territorios<br />

<strong>de</strong> los cuales forman parte. Es<br />

<strong>de</strong>cir, por ejemplo, que el <strong>de</strong>recho<br />

a la alim<strong>en</strong>tación no justifica<br />

la pesca con dinamita, ni el<br />

<strong>de</strong>recho a la libertad <strong>de</strong> empresa,<br />

o al trabajo, justifican la <strong>de</strong>predación<br />

<strong>de</strong> los ecosistemas.<br />

••<br />

Son universales, lo cual<br />

quiere <strong>de</strong>cir que están constituidos<br />

y reconocidos a favor<br />

<strong>de</strong> todo individuo pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>te<br />

a la especie humana, sin<br />

importar su orig<strong>en</strong> nacional o<br />

étnico, género o edad, cre<strong>en</strong>cias<br />

o condición económica,<br />

política o social.<br />

••<br />

Son indivisibles e inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes,<br />

o sea que se reconoce<br />

que así como <strong>en</strong> nuestro<br />

esquema <strong>de</strong> la seguridad<br />

territorial cada factor constituye<br />

un prerrequisito para la<br />

efectividad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más, así<br />

<strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos cada uno constituye<br />

un prerrequisito para que<br />

puedan ejercerse pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

los otros <strong>de</strong>rechos. No es posible<br />

ejercer el <strong>de</strong>recho a la vida<br />

si se <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> las personas o<br />

si se les impi<strong>de</strong> ejercer activida<strong>de</strong>s<br />

t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a satisfacer<br />

sus necesida<strong>de</strong>s económicas,<br />

sociales o culturales, o ejercer<br />

su libertad personal. Por eso,<br />

aun cuando no se reconociera<br />

que el <strong>de</strong>recho al agua es un<br />

<strong>de</strong>recho humano fundam<strong>en</strong>tal,<br />

difícilm<strong>en</strong>te algui<strong>en</strong> podría<br />

<strong>de</strong>mostrar que sin acceso<br />

al agua <strong>en</strong> la cantidad y con la<br />

calidad necesaria es posible<br />

ejercer los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>rechos<br />

humanos, empezando por el<br />

<strong>de</strong>recho a la vida.<br />

••<br />

Son irr<strong>en</strong>unciables, lo<br />

cual significa que una persona<br />

no pue<strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar, por<br />

ejemplo, a su <strong>de</strong>recho a vivir<br />

<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te con calidad,<br />

como «precio» por el <strong>de</strong>recho<br />

a trabajar y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia a<br />

obt<strong>en</strong>er ingresos que le permitan<br />

sust<strong>en</strong>tarse y a su grupo<br />

familiar. O una mujer y unos<br />

niños no pued<strong>en</strong> —o no <strong>de</strong>b<strong>en</strong>—<br />

r<strong>en</strong>unciar a su <strong>de</strong>recho<br />

al bu<strong>en</strong> trato y a la dignidad, a<br />

cambio <strong>de</strong> la apar<strong>en</strong>te seguri-


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

dad económica que les ofrece<br />

el jefe <strong><strong>de</strong>l</strong> hogar. Los seres humanos<br />

tampoco estamos <strong>en</strong><br />

condiciones objetivas ni subjetivas<br />

<strong>de</strong> r<strong>en</strong>unciar al <strong>de</strong>recho<br />

al agua que nos otorga nuestra<br />

condición <strong>de</strong> seres vivos.<br />

••<br />

Son exigibles, es <strong>de</strong>cir que<br />

la sociedad a la que pert<strong>en</strong>ece<br />

o <strong>en</strong> la cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra temporalm<strong>en</strong>te<br />

una persona, <strong>de</strong>be<br />

proveer mecanismos institucionales<br />

eficaces a través <strong>de</strong> las<br />

cuales se pueda reclamar el respeto<br />

a los <strong>de</strong>rechos humanos,<br />

exigir que ces<strong>en</strong> las violaciones<br />

<strong>de</strong> que puedan estar si<strong>en</strong>do<br />

objeto, y obt<strong>en</strong>er el <strong>de</strong>bido<br />

restablecimi<strong>en</strong>to y reparación<br />

cuando hayan sido violados.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las anteriores,<br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y la<br />

adolesc<strong>en</strong>cia pose<strong>en</strong> dos características<br />

adicionales:<br />

••<br />

Son preval<strong>en</strong>tes, lo cual<br />

quiere <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

pres<strong>en</strong>tarse dilemas <strong>de</strong> cualquier<br />

naturaleza (jurídica,<br />

presupuestal, social, política,<br />

operativa, etc.) estos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> resolverse<br />

siempre a favor <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia.<br />

••<br />

Son fundam<strong>en</strong>tales, lo<br />

cual constituye un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

expreso al hecho <strong>de</strong><br />

que sin el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia es<br />

imposible el ejercicio <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> que los integrantes<br />

<strong>de</strong> este segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

población, son titulares <strong>en</strong> su<br />

condición <strong>de</strong> seres humanos.<br />

Decía nuestro docum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> 2009, y lo repito ahora,<br />

que el abordaje <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong> la adaptación<br />

al cambio climático <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos ti<strong>en</strong>e,<br />

a<strong>de</strong>más, un significado práctico<br />

importante: es una manera <strong>de</strong><br />

promover una posición proactiva<br />

fr<strong>en</strong>te a esos temas por<br />

Cortesía Diana Montaña Molina<br />

parte <strong>de</strong> la población. Una persona<br />

está dispuesta a reclamar<br />

y a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r lo que id<strong>en</strong>tifica<br />

como un <strong>de</strong>recho a favor <strong>de</strong> sí<br />

misma, <strong>de</strong> su comunidad, <strong>de</strong> su<br />

familia. Usualm<strong>en</strong>te la g<strong>en</strong>te se<br />

moviliza efectivam<strong>en</strong>te cuando<br />

sus intereses más fundam<strong>en</strong>tales<br />

están am<strong>en</strong>azados y no para<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r un i<strong>de</strong>al o un concepto,<br />

a m<strong>en</strong>os que estos últimos<br />

estén ligados a esos <strong>de</strong>rechos e<br />

intereses. Es importante ligar, y<br />

que la g<strong>en</strong>te ligue, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> y la adaptación al cambio<br />

climático como procesos<br />

sin los cuales sus <strong>de</strong>rechos —<br />

empezando por el <strong>de</strong>recho a la<br />

vida— no podrán ser ejercidos<br />

<strong>de</strong> manera pl<strong>en</strong>a.<br />

Por ejemplo: fácilm<strong>en</strong>te<br />

reconocemos que nuestros<br />

hijos e hijas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>recho a<br />

que el establecimi<strong>en</strong>to escolar<br />

<strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran matriculados<br />

les ofrezca unas condiciones<br />

mínimas <strong>de</strong> respeto<br />

y <strong>de</strong> seguridad que garantic<strong>en</strong><br />

que estarán seguros <strong>en</strong> caso<br />

<strong>de</strong> ocurrir un sismo, una inundación<br />

o una alteración <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ord<strong>en</strong> público, pero no reconocemos<br />

que también ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>recho a que cuando se tome<br />

una <strong>de</strong>cisión que pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar<br />

un impacto ambi<strong>en</strong>tal consi<strong>de</strong>rable<br />

(como construir una<br />

carretera o una represa, o expedir<br />

la autorización para una<br />

explotación minera) se t<strong>en</strong>gan<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong><br />

carácter ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> que evit<strong>en</strong> que<br />

con esa obra se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> condiciones<br />

que pued<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar<br />

que, años <strong>de</strong>spués, se produzca<br />

un <strong>de</strong>sastre que les quite la<br />

vida, o que se qued<strong>en</strong> sin agua.<br />

Por qué se justifica<br />

armar un discurso<br />

para la adaptación y la<br />

política hídrica <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

estos <strong>de</strong>rechos<br />

Respon<strong>de</strong>r a esta pregunta implica<br />

dos consi<strong>de</strong>raciones:<br />

1. Como se dijo anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y la<br />

adolesc<strong>en</strong>cia son preval<strong>en</strong>tes y<br />

fundam<strong>en</strong>tales, o sea que <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>er prioridad sobre los <strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong>rechos. El pl<strong>en</strong>o ejercicio <strong>de</strong><br />

esos <strong>de</strong>rechos hoy, requiere que<br />

hoy mismo existan <strong>en</strong> el territorio<br />

condiciones concretas que<br />

los hagan posible.<br />

«(…) los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia y la adolesc<strong>en</strong>cia son preval<strong>en</strong>tes y fundam<strong>en</strong>tales, o sea<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er prioridad sobre los <strong>de</strong>más <strong>de</strong>rechos».<br />

2. Pero a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> lo anterior,<br />

los efectos más dramáticos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático, que<br />

se prevén para los alre<strong>de</strong>dores<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> año 2050 (si es que no se<br />

concretan antes <strong>de</strong> esa fecha,<br />

como parece que va a ser el<br />

caso), <strong>de</strong>berán ser <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados<br />

por qui<strong>en</strong>es hoy se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> la infancia y <strong>en</strong> la adolesc<strong>en</strong>cia,<br />

y por qui<strong>en</strong>es todavía no<br />

han nacido. Por una parte, <strong>en</strong>tonces,<br />

es necesario interv<strong>en</strong>ir<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora sobre los factores<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes o pot<strong>en</strong>ciales,<br />

con un triple objetivo:<br />

••<br />

Reducir al máximo la<br />

magnitud <strong>de</strong> los mismos, porque<br />

están poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> peligro<br />

la vida, las condiciones <strong>de</strong> exist<strong>en</strong>cia<br />

y las oportunida<strong>de</strong>s que<br />

el territorio les <strong>de</strong>be ofrecer a<br />

sus habitantes para el libre <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s.<br />

••<br />

Evitar <strong>en</strong> lo posible que les<br />

<strong>de</strong>jemos facturas ambi<strong>en</strong>tales<br />

y sociales sin pagar a las g<strong>en</strong>eraciones<br />

que nos sigu<strong>en</strong>.<br />

••<br />

Garantizar <strong>en</strong> lo posible<br />

que los niños, las niñas y qui<strong>en</strong>es<br />

hoy son adolesc<strong>en</strong>tes, así<br />

como qui<strong>en</strong>es todavía no han<br />

nacido, crezcan con las condiciones<br />

físicas, ambi<strong>en</strong>tales,<br />

sociales, intelectuales, emocionales,<br />

afectivas y culturales<br />

necesarias para formar seres<br />

humanos integralm<strong>en</strong>te capaces<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> afrontar hoy y los<br />

todavía mayores que <strong>de</strong>berán<br />

afrontar <strong>en</strong> el futuro.<br />

¿Qué va a requerir la humanidad<br />

<strong>en</strong> el futuro? Seres humanos que<br />

puedan vivir armónicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

y con ese nuevo planeta <strong>en</strong> que<br />

se está convirti<strong>en</strong>do la Tierra<br />

como consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio<br />

climático y <strong>de</strong> las <strong>de</strong>más crisis<br />

que hoy confluy<strong>en</strong> <strong>en</strong> la sociedad<br />

y <strong>en</strong> la biosfera. ¿Cómo com<strong>en</strong>zar<br />

a formar esos seres humanos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora?<br />

» 29


30 »<br />

Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

<strong>La</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> infancia<br />

para el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

Natalia Sá<strong>en</strong>z R<strong>en</strong>gifo 1<br />

Sobre la infancia: una<br />

construcción histórica<br />

Sin duda alguna, la concepción<br />

que se ti<strong>en</strong>e sobre el niño es el<br />

resultado <strong>de</strong> sucesivos cambios<br />

<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos<br />

históricos. De hecho, la noción<br />

<strong>de</strong> infancia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />

una fase <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />

personas, no revestía <strong>de</strong> trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

alguna por lo que la<br />

distinción <strong>en</strong>tre niño y adulto<br />

era casi que inexist<strong>en</strong>te, pese a<br />

que esta concepción varió <strong>en</strong><br />

diversas ocasiones.<br />

De acuerdo con el historiador<br />

francés Philippe Ariès,<br />

<strong>en</strong> la antigua Roma los niños<br />

nacían dos veces: la primera vez<br />

cuando nacían <strong><strong>de</strong>l</strong> vi<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> su<br />

madre y eran colocados <strong>en</strong> el<br />

suelo, y la segunda cuando eran<br />

«elevados», es <strong>de</strong>cir, recogidos<br />

y <strong>de</strong>seados por sus padres y reconocidos<br />

como hijos.<br />

Por su parte, aquellos niños<br />

que no eran <strong>de</strong>seados corrían<br />

con otra suerte: eran abandonados,<br />

cond<strong>en</strong>ados a muerte o<br />

bi<strong>en</strong> eran sometidos a la esclavitud.<br />

Esta concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> niño<br />

cambiaría más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, como<br />

resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> apogeo <strong><strong>de</strong>l</strong> cristianismo<br />

y <strong><strong>de</strong>l</strong> surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />

nueva moral <strong>en</strong> el que el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />

<strong>de</strong> familia adquirió relevancia<br />

con la figura <strong><strong>de</strong>l</strong> matrimonio, <strong>de</strong><br />

manera que, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

los niños fueron vistos como<br />

el «fruto» <strong>de</strong> esta institución<br />

(1979, p. 2).<br />

<strong>La</strong> importancia que alcanza<br />

la figura <strong><strong>de</strong>l</strong> niño <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

auge <strong><strong>de</strong>l</strong> cristianismo hasta el<br />

1 Politóloga e investigadora <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP. Correo:<br />

natalia.sa<strong>en</strong>zr<strong>en</strong>gifo@gmail.com<br />

siglo vi se manti<strong>en</strong>e prolongadam<strong>en</strong>te<br />

pues, por un lado,<br />

<strong>en</strong>tre más numerosa fuera una<br />

familia más se le consi<strong>de</strong>raba<br />

como po<strong>de</strong>rosa, y por otra<br />

parte, durante mucho tiempo<br />

se observó el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

niños —varones— como una<br />

garantía para la continuidad<br />

<strong>de</strong> la familia.<br />

Como resultado <strong>de</strong> esta<br />

perspectiva, el infanticidio,<br />

junto con el aborto, se criminalizaron<br />

y empezaron a consi<strong>de</strong>rarse<br />

como <strong><strong>de</strong>l</strong>itos altam<strong>en</strong>te<br />

castigados (Ariès, 1979, p. 3).<br />

Aún así, se estima que para la<br />

época el infanticidio era una<br />

práctica común, sobre todo<br />

<strong>en</strong> niños abandonados o que<br />

pa<strong>de</strong>cían <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o<br />

<strong>de</strong>formida<strong>de</strong>s. Para ilustrar, <strong>en</strong><br />

palabras <strong><strong>de</strong>l</strong> autor:<br />

El niño <strong>de</strong>saparecía víctima<br />

<strong>de</strong> una <strong>de</strong>sgracia que no era<br />

posible evitar: caía d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

la chim<strong>en</strong>ea <strong>en</strong>c<strong>en</strong>dida o d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> una tinaja y nadie había<br />

podido sacarlo a tiempo. Moría<br />

asfixiado <strong>en</strong> el lecho don<strong>de</strong> dormía<br />

con sus padres sin que éstos<br />

se hubies<strong>en</strong> dado cu<strong>en</strong>ta (…)<br />

Todavía <strong>en</strong> el siglo xviii fueron<br />

acusados <strong>de</strong> brujería individuos<br />

que p<strong>en</strong>etraban <strong>en</strong> las habitaciones<br />

(pero ¿cómo podía suce<strong>de</strong>r<br />

eso sin el cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los amos <strong>de</strong> la casa?), exponían<br />

a los pequeños a las llamas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

hogar, y volvían a ponerlos <strong>en</strong><br />

el lecho, don<strong>de</strong> a poco morían<br />

con los pulmones abrasados.<br />

Este era el <strong>de</strong>stino reservado a<br />

los niños <strong>de</strong>formes o inválidos,<br />

pero quizá también [el <strong>de</strong>] los<br />

no <strong>de</strong>seados (Ariès, 1979, p. 4).<br />

Aunque el significado<br />

otorgado a la imag<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> niño<br />

Grafiti calle 19 con carrera 3, <strong>La</strong> Can<strong><strong>de</strong>l</strong>aria, Bogotá, D. C. (s. f.) Autor <strong>de</strong>sconocido. Foto Mónica Vega Solano - IEMP<br />

<strong>en</strong> la Roma <strong>de</strong> la época imperial<br />

cambió durante la Edad<br />

Media, <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> que<br />

empezó a percibírsele como<br />

un hombre pequeño, con características<br />

semejantes a los<br />

adultos, y que a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>sempeñaba<br />

las mismas activida<strong>de</strong>s,<br />

ello no impidió que se edificara<br />

un vínculo <strong>en</strong>tre los conceptos<br />

<strong>de</strong> infancia y escuela. En efecto,<br />

puesto que al niño <strong><strong>de</strong>l</strong> monasterio<br />

se le reconocía como el<br />

futuro arzobispo, este gozaba<br />

<strong>de</strong> educación escolástica, toda<br />

vez que se contemplaba la infancia<br />

(<strong>en</strong> parte) como aquella<br />

etapa <strong>en</strong> la que el niño obt<strong>en</strong>ía<br />

apr<strong>en</strong>dizajes es<strong>en</strong>ciales para la<br />

vida adulta.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, la correlación<br />

<strong>en</strong>tre educación e infancia<br />

se reforzaría <strong>en</strong>tre el siglo<br />

xvii (principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Francia)<br />

y el siglo xx, como resultado<br />

<strong>de</strong> las reformas suscitadas<br />

<strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to durante<br />

la Ilustración. De esta forma,<br />

surge una nueva percepción<br />

<strong>de</strong> la infancia, <strong>en</strong> la que si bi<strong>en</strong><br />

se observaba al niño con ternura<br />

e inoc<strong>en</strong>cia, la educación<br />

rigurosa también se hizo imprescindible<br />

—con severidad,<br />

am<strong>en</strong>azas y castigos físicos— a<br />

la par que se institucionalizaron<br />

formas <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

vistas como <strong>de</strong>seables.<br />

Fue así que durante este<br />

periodo se forjó una dicotomía<br />

respecto a la noción <strong>de</strong><br />

infancia que perduraría hasta<br />

mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx: por<br />

un lado, la infancia <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />

«De acuerdo con el historiador francés Philippe Ariès, <strong>en</strong> la antigua Roma los niños nacían<br />

dos veces: la primera vez, cuando nacían <strong><strong>de</strong>l</strong> vi<strong>en</strong>tre <strong>de</strong> su madre y eran colocados <strong>en</strong> el<br />

suelo, y la segunda, cuando eran "elevados", es <strong>de</strong>cir, recogidos y <strong>de</strong>seados por sus padres y<br />

reconocidos como hijos».


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

como una etapa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> las personas, don<strong>de</strong> la familia<br />

y la educación juegan un<br />

rol fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> «pautas <strong>de</strong> crianza»<br />

socialm<strong>en</strong>te aceptadas, y<br />

por otro lado, «el <strong>de</strong> la minoridad»,<br />

es <strong>de</strong>cir, aquellos grupos<br />

<strong>de</strong> niños —malcriados— que<br />

no respondían a dichas pautas<br />

y se mant<strong>en</strong>ían <strong>en</strong> una situación<br />

irregular que la educación<br />

y la severidad buscaban evitar<br />

(Frigerio & Diker, 2008, p. 20).<br />

No obstante, por mucho tiempo<br />

a la figura <strong><strong>de</strong>l</strong> niño no se le<br />

otorgó significado alguno. Para<br />

ilustrar:<br />

(…) Niños malcriados,<br />

niños golpeados, tanto unos<br />

como otros dominaron el siglo<br />

xix y los comi<strong>en</strong>zos <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo<br />

xx. (…) Durante siglos, el fallecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> un muchacho fue<br />

una cosa sin importancia, algo<br />

que <strong>en</strong>seguida se olvidaba;<br />

aunque la madre se <strong>de</strong>sgarraba<br />

<strong>de</strong> dolor, la sociedad no se<br />

hacía eco <strong>de</strong> su lam<strong>en</strong>to y esperaba<br />

a que se calmase (Ariès,<br />

1979, p. 7).<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, ya <strong>en</strong> el<br />

siglo xix y principios <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo<br />

xx se cuestionarían las bonda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la educación severa y,<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mismo modo, com<strong>en</strong>zaría<br />

a verse al niño como la esperanza<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> futuro, conllevando<br />

ello a que su muerte —que<br />

durante mucho tiempo fue<br />

irrelevante— pasara a ser intolerable,<br />

y a que los lazos <strong>de</strong><br />

afectividad <strong>en</strong>tre adultos y niños<br />

se fortalecieran.<br />

De igual manera, <strong>en</strong> el siglo<br />

xx fueron varias las i<strong>de</strong>as<br />

que prevalecieron sobre la infancia.<br />

Por una parte, durante<br />

los primeros años los niños y<br />

las familias numerosas fueron<br />

<strong>de</strong>seados. Tras las guerras y las<br />

crisis económicas (<strong>de</strong> <strong>en</strong>treguerras<br />

y posguerra), la natalidad<br />

<strong>en</strong> las familias disminuyó<br />

<strong>en</strong> razón al <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> recursos<br />

económicos y <strong>de</strong> las condiciones<br />

<strong>de</strong> vida, mas no por<br />

falta <strong>de</strong> motivaciones.<br />

De manera contraria, <strong>en</strong><br />

la década <strong>de</strong> los 60 se produjo<br />

un <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> la natalidad que<br />

obe<strong>de</strong>ció a difer<strong>en</strong>tes motivos<br />

<strong>en</strong>tre los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

las transformaciones <strong>en</strong> los<br />

roles al interior <strong>de</strong> la familia, el<br />

replanteami<strong>en</strong>to y cuestionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los roles asociados<br />

con el género, y por último, la<br />

incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

condiciones —sociales, políticas<br />

y económicas— <strong>de</strong> las que<br />

se <strong>de</strong>rivó la insost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong><br />

las familias numerosas a mediano<br />

y largo plazo.<br />

Sobre los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

infancia y adolesc<strong>en</strong>cia<br />

Paralelo a los cambios suscitados<br />

<strong>en</strong> el siglo xx, respecto a<br />

la noción <strong>de</strong> infancia, <strong>en</strong> 1989,<br />

durante la Conv<strong>en</strong>ción sobre<br />

los Derechos <strong><strong>de</strong>l</strong> Niño, los <strong>de</strong>rechos<br />

<strong>de</strong> infancia fueron reconocidos<br />

como tal por parte <strong>de</strong> las<br />

Naciones Unidas. De hecho, las<br />

int<strong>en</strong>ciones por brindarle un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

a estos <strong>de</strong>rechos<br />

datan <strong>de</strong> 1924 cuanto el tema<br />

se trató durante la v Asamblea<br />

<strong>de</strong> la Sociedad <strong>de</strong> las Naciones<br />

y, posteriorm<strong>en</strong>te, cuando <strong>en</strong> la<br />

Declaración <strong>de</strong> Ginebra <strong>de</strong> 1959<br />

se adoptó la Declaración Universal<br />

<strong>de</strong> los Derechos <strong><strong>de</strong>l</strong> Niño,<br />

<strong>en</strong> la que se subrayó la importancia<br />

<strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar los primeros<br />

instrum<strong>en</strong>tos jurídicos<br />

dirigidos a su amparo.<br />

Es así que, a través <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

normativo <strong>en</strong> el tema,<br />

se han reconocido como fundam<strong>en</strong>tales,<br />

para el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la infancia, la relación<br />

<strong>en</strong>tre el niño y la familia, y la<br />

posición que <strong>de</strong>be asumir el<br />

Estado fr<strong>en</strong>te a su protección<br />

mediante la promulgación <strong>de</strong><br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/la-contaminaci%C3%B3n-dri(...)<br />

«En un mundo <strong>en</strong> el que los recursos se hac<strong>en</strong> cada vez más escasos, y <strong>en</strong> el que los<br />

procesos <strong>de</strong> industrialización, urbanización y <strong>de</strong> auge y apogeo <strong>de</strong> las economías <strong>de</strong><br />

mercado extractivas —<strong>en</strong> nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> progreso y el <strong>de</strong>sarrollo— han traído consigo efectos<br />

nocivos <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la polución, el cambio climático producido<br />

por el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y el agotami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los recursos naturales, es necesario<br />

reconsi<strong>de</strong>rar la relación <strong>en</strong>tre medio ambi<strong>en</strong>te y economía, <strong>de</strong> forma tal que la inserción<br />

<strong>de</strong> los procesos económicos respondan a los procesos <strong>de</strong> conservación que requiere el<br />

plantea».<br />

políticas sociales c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong><br />

la garantía y promoción <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos, así como las responsabilida<strong>de</strong>s<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> asumir<br />

los padres (Cillero, 1997).<br />

Es evid<strong>en</strong>te que la concepción<br />

<strong>de</strong> infancia subyace a una<br />

construcción social e histórica,<br />

<strong>en</strong> la que las trasformaciones<br />

históricas —valga la redundancia—,<br />

políticas, económicas<br />

y culturales han condicionado<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las<br />

nociones <strong>de</strong> niñez e infancia. Y<br />

no es para m<strong>en</strong>os, el hecho <strong>de</strong><br />

que los niños sean ahora sujetos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos y vistos como<br />

ciudadanos, a qui<strong>en</strong>es se les<br />

reconoce como imprescindible<br />

garantizar una serie <strong>de</strong><br />

condiciones que les permita<br />

su a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo e inserción<br />

<strong>en</strong> la sociedad, ratifica<br />

esta posición, dado que el<br />

concepto respon<strong>de</strong> a lógicas<br />

propias <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo occid<strong>en</strong>tal<br />

(liberal) y globalizado; <strong>de</strong> ahí<br />

que los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> infancia<br />

persigan su efectiva garantía,<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> las<br />

particularida<strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ológicas<br />

<strong>de</strong> los contextos sociales y culturales<br />

<strong>en</strong> los que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre<br />

inmerso el niño.<br />

Nuevos <strong>en</strong>foques <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo: infancia y<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible<br />

En un mundo <strong>en</strong> el que los recursos<br />

se hac<strong>en</strong> cada vez más<br />

escasos, y <strong>en</strong> el que los procesos<br />

<strong>de</strong> industrialización, urbanización<br />

y <strong>de</strong> auge y apogeo <strong>de</strong> las<br />

economías <strong>de</strong> mercado extractivas<br />

—<strong>en</strong> nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> progreso<br />

y el <strong>de</strong>sarrollo— han traído<br />

consigo efectos nocivos <strong>en</strong> el<br />

medio ambi<strong>en</strong>te, el aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la polución, el cambio climático<br />

producido por el cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to<br />

global y el agotami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los recursos naturales, es necesario<br />

reconsi<strong>de</strong>rar la relación<br />

<strong>en</strong>tre medio ambi<strong>en</strong>te y economía,<br />

<strong>de</strong> forma tal que la inserción<br />

<strong>de</strong> los procesos económicos<br />

respondan a los procesos<br />

<strong>de</strong> conservación que requiere<br />

el plantea.<br />

Como es posible observar,<br />

a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible —<strong>de</strong>finido<br />

como una forma <strong>de</strong> interacción<br />

<strong>en</strong> la que cohabitan<br />

el crecimi<strong>en</strong>to económico, la<br />

conservación <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta, el<br />

uso a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> los recursos<br />

naturales y la provisión <strong>de</strong> unas<br />

» 31


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

32 »<br />

condiciones <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> vida<br />

que garantic<strong>en</strong> el bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong><br />

la población—, es es<strong>en</strong>cial que<br />

el territorio le provea a todos<br />

los niños y niñas una serie <strong>de</strong><br />

condiciones que les permita<br />

vivir <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te apropiado<br />

que propicie su a<strong>de</strong>cuado<br />

<strong>de</strong>sarrollo y crecimi<strong>en</strong>to.<br />

No <strong>en</strong> vano, la figura <strong>de</strong><br />

infancia y niñez ha adquirido<br />

una connotación cuyo rol se<br />

ha configurado como trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> la construcción<br />

que se haga <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio y<br />

<strong>en</strong> las responsabilida<strong>de</strong>s que<br />

se asum<strong>en</strong>, sean estas fr<strong>en</strong>te a<br />

la responsabilidad compartida<br />

para prev<strong>en</strong>ir y mitigar los<br />

<strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre, o bi<strong>en</strong> para<br />

aunar esfuerzos dirigidos hacia<br />

la conservación y el cuidado el<br />

medio ambi<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> tanto el<br />

niño d<strong>en</strong>ota esperanza para<br />

el futuro; esperanza que se<br />

constituye a través <strong>de</strong> su a<strong>de</strong>cuada<br />

educación y formación<br />

como sujeto <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos, pero<br />

también <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />

compartidas, sobre todo cuando<br />

se admite que:<br />

Muy lejos <strong>de</strong> toda política<br />

<strong>de</strong> protección <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y <strong>de</strong><br />

la infancia, las formas mo<strong>de</strong>rnas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo económico<br />

han puesto al planeta al bor<strong>de</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre ecológico (cambio<br />

climático, <strong>de</strong>forestación, contaminación<br />

<strong>de</strong> agua, aire y suelos,<br />

extinción acelerada <strong>de</strong> especies,<br />

etc.), [han] cond<strong>en</strong>ado a la pobreza,<br />

al hambre, a la <strong>en</strong>fermedad<br />

y a la falta <strong>de</strong> educación a<br />

bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> la humanidad<br />

(…). (Frigerio & Diker, 2008, p.<br />

9).<br />

Como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo proyectado<br />

bajo la interacción <strong>de</strong> ciertas<br />

lógicas, constituidas por unas<br />

relaciones <strong>en</strong>tre Estado y mercado,<br />

la aceleración <strong>de</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> industrialización y urbanización,<br />

y la extracción <strong>de</strong><br />

los recursos, se han agudizado<br />

las relaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong>tre países, y el increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la pobreza y la <strong>de</strong>sigualdad<br />

se han visto agravados, lo que<br />

ha conllevado a la obstaculización<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> goce efectivo <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

—principalm<strong>en</strong>te sociales<br />

y económicos— por parte<br />

<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

recursos y oportunida<strong>de</strong>s.<br />

Según el informe sobre el<br />

Estado mundial <strong>de</strong> la infancia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Fondo <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />

para la Infancia (unicef,<br />

por sus siglas <strong>en</strong> inglés), <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

año 2006, estas dificulta<strong>de</strong>s<br />

han afectado notablem<strong>en</strong>te<br />

a niños y adolesc<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la<br />

medida <strong>en</strong> que se han visto<br />

sometidos a privaciones <strong>de</strong> sus<br />

necesida<strong>de</strong>s. Solo para ejemplificar:<br />

Más <strong>de</strong> mil millones <strong>de</strong><br />

niños y niñas sufr<strong>en</strong> a causa <strong>de</strong><br />

una o más formas extremas <strong>de</strong><br />

privación <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, tales<br />

como una nutrición a<strong>de</strong>cuada,<br />

agua potable, instalaciones <strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, servicios<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la salud, vivi<strong>en</strong>da<br />

educación e información (Frigerio<br />

& Diker, 2008, p. 9).<br />

Ciertam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

regiones <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo caracterizadas<br />

por pa<strong>de</strong>cer dificulta<strong>de</strong>s<br />

como pobreza, <strong>de</strong>sigualdad,<br />

problemas <strong>en</strong> la institucionalidad,<br />

corrupción y situaciones<br />

<strong>de</strong> guerra, es evid<strong>en</strong>te que los<br />

niños conviv<strong>en</strong> bajo circunstancias<br />

<strong>de</strong> inequidad dado<br />

que persist<strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong><br />

las interv<strong>en</strong>ciones estatales —<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> programas, proyectos<br />

y <strong>de</strong>más— <strong>de</strong>stinados<br />

a superar las dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la<br />

provisión <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos.<br />

De hecho, actualm<strong>en</strong>te<br />

hay más <strong>de</strong> 150 millones <strong>de</strong> niños<br />

trabajando, 59 millones <strong>de</strong><br />

niños <strong>en</strong> edad escolar primaria<br />

que no gozan <strong><strong>de</strong>l</strong> acceso a la<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> septiembre) http://www.elespectador.com/noticias/nacional/sigu<strong>en</strong>-casos-<strong>de</strong>-<strong>de</strong>snutricion-guajira-53-ninos-han-muert-articulo(...)<br />

educación y «37 millones <strong>de</strong><br />

niños que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> países afectados<br />

por alguna crisis [que]<br />

no van a la escuela primaria o<br />

secundaria» (unicef, 2016, p.<br />

86). <strong>La</strong> situación no es mejor<br />

para aquellos niños que viv<strong>en</strong><br />

bajo circunstancias <strong>de</strong> guerra o<br />

conflicto y que, por lo tanto, se<br />

v<strong>en</strong> obligados a vivir <strong>en</strong> la marginalidad<br />

y <strong>en</strong> la criminalidad o<br />

ilegalidad.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> la máxima<br />

según la cual es necesario que<br />

los niños crezcan <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos<br />

que favorezcan su <strong>de</strong>sarrollo<br />

personal, las Naciones Unidas<br />

ha incluido <strong>en</strong> los Objetivos<br />

<strong>de</strong> Desarrollo Sost<strong>en</strong>ible (ods)<br />

la necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollar<br />

políticas que busqu<strong>en</strong> superar<br />

dificulta<strong>de</strong>s como «el trabajo<br />

infantil, el trabajo forzoso, la esclavitud<br />

mo<strong>de</strong>rna y la trata <strong>de</strong><br />

seres humanos», puesto que es<br />

imperioso ofrecerle a los niños<br />

<strong>de</strong>rechos equitativos y condiciones<br />

<strong>de</strong> vida (con calidad)<br />

inclusivas (unicef, 2016, p. 86).<br />

<strong>La</strong> relevancia <strong>de</strong> estos objetivos<br />

resi<strong>de</strong> <strong>en</strong> que, justam<strong>en</strong>te, reconoc<strong>en</strong><br />

la relación infancia y<br />

<strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, toda vez<br />

que esta última ti<strong>en</strong>e un alcance<br />

y se ve prolongada gracias<br />

al apr<strong>en</strong>dizaje y la educación<br />

apropiada durante la infancia.<br />

Es claro que la inversión <strong>de</strong><br />

los gobiernos <strong>en</strong> la educación<br />

contribuye <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong><br />

la pobreza, <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong><br />

que la educación supone un<br />

medio para el progreso y un<br />

instrum<strong>en</strong>to para la consecución<br />

<strong>de</strong> las capacida<strong>de</strong>s que le<br />

permit<strong>en</strong> llevar a una persona<br />

una vida digna.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta este<br />

supuesto, resulta fundam<strong>en</strong>tal<br />

que los gobiernos ati<strong>en</strong>dan<br />

«criterios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible» que mitigu<strong>en</strong> las<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s posibilitándose<br />

el acceso equitativo a la<br />

«Más <strong>de</strong> mil millones <strong>de</strong> niños y niñas sufr<strong>en</strong> a causa <strong>de</strong> una o más formas extremas <strong>de</strong><br />

privación <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s, tales como una nutrición a<strong>de</strong>cuada, agua potable, instalaciones<br />

<strong>de</strong>c<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to, servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la salud, vivi<strong>en</strong>da educación e<br />

información (Frigerio & Diker, 2008, P. 9)».


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

educación, la salud y <strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong>rechos que garantic<strong>en</strong> condiciones<br />

<strong>de</strong> vida digna para los<br />

niños, pues hay que recordar<br />

que <strong>de</strong> ellos <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> el <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mundo.<br />

No hay que olvidar que el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to efectivo <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos y <strong>de</strong> infancia<br />

y adolesc<strong>en</strong>cia solam<strong>en</strong>te<br />

es posible si <strong>en</strong> el territorio, <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cual el niño hace parte, exist<strong>en</strong><br />

condiciones reales que posibilit<strong>en</strong><br />

el ejercicio sus <strong>de</strong>rechos.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Ariès, P. (1979). <strong>La</strong> infancia.<br />

Consultado <strong>en</strong>: http://www.<br />

terras.edu.ar/biblioteca/5/<br />

PDGA_Aries_Unidad_3.pdf<br />

--<br />

Frigerio, G. & Diker, G.(2008).<br />

Infancia y <strong>de</strong>rechos: las raíces<br />

<strong>de</strong> la sost<strong>en</strong>ibilidad. Aportes<br />

para un porv<strong>en</strong>ir. Santiago:<br />

Oficina Regional <strong>de</strong> Educación<br />

<strong>de</strong> la UNESCO para América<br />

<strong>La</strong>tina y el Caribe OREALC/<br />

UNESCO. Consultado <strong>en</strong>:<br />

http://unesdoc.unesco.org/<br />

images/0016/001611/161137S.<br />

pdf<br />

--<br />

Cillero, (M. 1997). Infancia, autonomía<br />

y <strong>de</strong>rechos: una cuestión<br />

<strong>de</strong> principios. Consultado<br />

<strong>en</strong>: http://www.inau.gub.uy/<br />

biblioteca/cillero.pdf<br />

--<br />

UNICEF (2016). Estado mundial<br />

<strong>de</strong> la infancia 2016. Una<br />

oportunidad para cada niño.<br />

New York: Fondo <strong>de</strong> las Naciones<br />

Unidas para la Infancia.<br />

Consultado <strong>en</strong>: http://<br />

www.unicef.org/spanish/<br />

publications/files/UNICEF_<br />

SOWC_2016_Spanish.pdf<br />

Capacida<strong>de</strong>s y vulnerabilidad sociocultural:<br />

coproducción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula<br />

Omar Vivas Cortés 1<br />

El aula es el espacio propicio<br />

para que los escolares adviertan<br />

lo valiosa que es la <strong>investigación</strong><br />

sociocultural, pues la compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to social<br />

les permite ampliar sus posibilida<strong>de</strong>s<br />

individuales y familiares.<br />

<strong>La</strong> intelig<strong>en</strong>cia social permite<br />

que el sujeto se ubique <strong>en</strong> las<br />

dim<strong>en</strong>siones espacio-tiempo,<br />

individuo-sistemas, id<strong>en</strong>tidad<strong>de</strong>sarrollo,<br />

vulnerabilidad-capacidad<br />

y expectativas-realidad,<br />

<strong>en</strong> la consabida resolución <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>siones dialógicas propias <strong>de</strong><br />

la socialización y los procesos<br />

<strong>de</strong> significación <strong>de</strong> la realidad.<br />

<strong>La</strong> maduración <strong>de</strong> las prácticas<br />

sociales, <strong>de</strong> sus conv<strong>en</strong>ciones,<br />

<strong>en</strong> esquemas cognitivos<br />

que partan <strong>de</strong> la autorrefer<strong>en</strong>cia,<br />

le permite al escolar la objetivación<br />

localizada <strong>de</strong> su ser. Esta es<br />

una compet<strong>en</strong>cia social básica<br />

para articular su proyecto <strong>de</strong><br />

vida con las capacida<strong>de</strong>s fami-<br />

1 Administrador público, magister <strong>en</strong> estudios<br />

políticos y candidato a doctor <strong>en</strong> estudios<br />

políticos. Lí<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> Grupo <strong>de</strong> Investigación Carlos<br />

Mauro Hoyos. Ética <strong>de</strong> lo Público, Instituciones<br />

y Derechos Humanos <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP. Profesor e investigador.<br />

Correo: oavivasc@procuraduria,gov.<br />

co<br />

liares, los activos con los lazos<br />

afectivos primarios y los medios<br />

<strong>de</strong> vida a su alcance; finalm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí la comunidad escolar<br />

se apropia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno. Una mirada<br />

prospectiva <strong>de</strong> su ser, a<strong>de</strong>más,<br />

transforma la significación<br />

<strong>de</strong> su medio, que <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser un<br />

<strong>de</strong>terminante para convertirse<br />

<strong>en</strong> una posibilidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

y expresión <strong>de</strong> liberta<strong>de</strong>s.<br />

Si bi<strong>en</strong> este camino no<br />

es infalible, es <strong>de</strong>cir, que el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

indagación sociocultural conduzca<br />

in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te a que<br />

las condiciones sean positivas<br />

para el escolar, lo que si resulta<br />

cierto es que el <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno y la aus<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> objetivación situada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ser provoca mayor vulnerabilidad<br />

individual y colectiva, a la<br />

vez que reduce las posibilida<strong>de</strong>s<br />

pot<strong>en</strong>ciales <strong><strong>de</strong>l</strong> escolar.<br />

<strong>La</strong>s compet<strong>en</strong>cias investigativas<br />

<strong>en</strong> lo social son el resultado<br />

<strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s que<br />

part<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestro contexto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

aula. En ese s<strong>en</strong>tido, la impronta<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> profesor <strong>de</strong> educación<br />

primaria y secundaria es contribuir<br />

con los procesos <strong>de</strong> crea-<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

«<strong>La</strong> maduración <strong>de</strong> las prácticas sociales, <strong>de</strong> sus conv<strong>en</strong>ciones, <strong>en</strong> esquemas cognitivos que<br />

partan <strong>de</strong> la autorrefer<strong>en</strong>cia, le permite al escolar la objetivación localizada <strong>de</strong> su ser. Esta<br />

es una compet<strong>en</strong>cia social básica para articular su proyecto <strong>de</strong> vida con las capacida<strong>de</strong>s<br />

familiares, los activos con los lazos afectivos primarios y los medios <strong>de</strong> vida a su alcance (...)».<br />

ción <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido y significación<br />

<strong>de</strong> los escolares qui<strong>en</strong>es, a su<br />

vez, aportan conci<strong>en</strong>cia social a<br />

sus familias a partir <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia.<br />

Problemas y problema<br />

<strong>La</strong>s nociones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo y<br />

crecimi<strong>en</strong>to riñ<strong>en</strong> con la id<strong>en</strong>tidad<br />

que emerge como una<br />

condición antropológica <strong>de</strong> las<br />

comunida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> las dialógicas<br />

y<br />

,<br />

don<strong>de</strong> quedan comprometidas<br />

las características <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

que nos hac<strong>en</strong> ser difer<strong>en</strong>tes a<br />

otros grupos humanos; la homog<strong>en</strong>ización<br />

<strong>de</strong> una sociedad<br />

<strong>en</strong> crecimi<strong>en</strong>to económico parte<br />

<strong>de</strong> la igualación sobre la imag<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> la capacidad adquisitiva.<br />

El fuerte arraigo a una<br />

id<strong>en</strong>tidad social y cultural ha<br />

g<strong>en</strong>erado marginalidad <strong>en</strong> los<br />

esquemas <strong>de</strong> apropiación <strong>de</strong><br />

recursos. Los medios <strong>de</strong> vida<br />

son igualm<strong>en</strong>te marginales y<br />

<strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to básico, lo cual es<br />

evid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />

» 33


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

34 »<br />

ancestrales, <strong>de</strong> manera que una<br />

m<strong>en</strong>or prop<strong>en</strong>sión al consumo<br />

por razones <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad sociocultural<br />

es acompañada <strong>de</strong> una<br />

m<strong>en</strong>or inserción <strong>en</strong> los procesos<br />

económicos.<br />

Los episodios <strong>de</strong> <strong>de</strong>predación<br />

que se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> procesos<br />

extractivos y <strong>de</strong> acciones irresponsables,<br />

con daños evid<strong>en</strong>tes<br />

a los medios <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />

as<strong>en</strong>tadas <strong>en</strong> zonas<br />

<strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ecosistemas,<br />

tales como un río o la Ciénaga<br />

Gran<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Magdal<strong>en</strong>a, esto<br />

<strong>en</strong> razón <strong>de</strong> la minería ilegal o<br />

<strong>de</strong> los diques ilegales, respectivam<strong>en</strong>te,<br />

son <strong>en</strong> sí mismos acciones<br />

que pued<strong>en</strong> convertirse<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres por la dinámica<br />

recurr<strong>en</strong>te que <strong>de</strong>teriora, persist<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

las dotaciones y<br />

habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong><br />

ecosistemas y comunida<strong>de</strong>s.<br />

Tal y como ocurre con el<br />

agua <strong>de</strong> calidad y la biodiversidad,<br />

los servicios naturales <strong>de</strong><br />

los ecosistemas <strong>de</strong> río o ciénaga<br />

son aprovechados por las<br />

comunida<strong>de</strong>s como sust<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> esquemas inicialm<strong>en</strong>te<br />

sost<strong>en</strong>ibles, dado la lógica <strong>de</strong><br />

equilibrio y armonía que marca<br />

su cosmovisión, salvo algunas<br />

prácticas inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes como<br />

las quemas.<br />

El gobierno y la lógica <strong>de</strong><br />

apropiación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es comunes<br />

por las comunida<strong>de</strong>s, parte<br />

<strong>de</strong> reglas que se configuran<br />

<strong>en</strong> las interacciones socioespaciales,<br />

las cuales son formas<br />

<strong>de</strong> autorregulación instituidas<br />

autónomam<strong>en</strong>te por la sociedad;<br />

tema que ha sido <strong>de</strong><br />

interés para académicos como<br />

Elinor Ostrom y Juan Camilo<br />

Cárd<strong>en</strong>as.<br />

<strong>La</strong>s instituciones son adquiridas<br />

por los escolares <strong>en</strong><br />

los procesos <strong>de</strong> socialización,<br />

para el caso, <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong> la<br />

id<strong>en</strong>tidad que se coproduce a<br />

partir <strong>de</strong> su territorio, que es la<br />

unidad <strong>de</strong> significación y difer<strong>en</strong>ciación<br />

<strong>de</strong> otros a partir <strong>de</strong><br />

la espacialidad.<br />

En algunos casos, las familias<br />

inmersas <strong>en</strong> lazos <strong>de</strong> solidaridad<br />

alcanzan la gobernanza<br />

<strong>de</strong> sus medios <strong>de</strong> vida, es <strong>de</strong>cir,<br />

gozan <strong>de</strong> una relativa autonomía;<br />

por supuesto que esta armonía<br />

no es perfecta y que los<br />

procesos <strong>de</strong> homog<strong>en</strong>ización<br />

promuev<strong>en</strong> la pérdida <strong>de</strong> prácticas<br />

ancestrales y artesanales<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> la escala <strong>de</strong><br />

producción.<br />

Sobra advertir que los <strong>de</strong>sastres<br />

y las alteraciones provocadas<br />

por el cambio climático,<br />

que int<strong>en</strong>sifica la variabilidad<br />

climática, afectan directam<strong>en</strong>te<br />

los medios <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s fuertem<strong>en</strong>te<br />

vinculadas con ecosistemas<br />

susceptibles, pues allí la autonomía,<br />

el arraigo, el tejido social<br />

y el s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> seguridad<br />

se pierd<strong>en</strong>.<br />

<strong>La</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> gran magnitud como las<br />

inundaciones <strong>de</strong> la «Ola Invernal<br />

2010 - 2011», o la persist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to crónico como<br />

la alteración <strong>de</strong> los ciclos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ecosistema <strong>de</strong> la Ciénaga Gran<strong>de</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Magdal<strong>en</strong>a, afectan a las<br />

familias cuyos medios <strong>de</strong> vida<br />

son impactados, cond<strong>en</strong>ándolos<br />

a ser consi<strong>de</strong>rados damnificados<br />

o <strong>de</strong>splazados ambi<strong>en</strong>tales;<br />

la pérdida <strong>de</strong> autonomía<br />

les lleva a recurrir a las re<strong>de</strong>s<br />

primarias <strong>de</strong> solidaridad, a la<br />

ayuda humanitaria o al asist<strong>en</strong>cialismo<br />

para proveerse <strong>de</strong> los<br />

elem<strong>en</strong>tos mínimos necesarios.<br />

El mismo efecto se ti<strong>en</strong>e<br />

por la alteración que provoca la<br />

minería ilegal sobre los medios<br />

<strong>de</strong> vida, la contaminación <strong>de</strong><br />

las fu<strong>en</strong>tes hídricas cond<strong>en</strong>a a<br />

las comunida<strong>de</strong>s al asist<strong>en</strong>cialismo,<br />

al <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to o a la<br />

afectación <strong>en</strong> su salud.<br />

Como corolario, preocupa<br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> afectación y la in-<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

«(…) vulnerabilidad social es alguno <strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> configuración o agrupación humana,<br />

bi<strong>en</strong> sea el ser, el hogar, la familia o la comunidad, necesariam<strong>en</strong>te arraigada <strong>en</strong> una<br />

localización cierta: la zona, el barrio o la vereda».<br />

t<strong>en</strong>sificación <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />

que <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> la vulnerabilidad<br />

las condiciones propicias<br />

para pot<strong>en</strong>ciar las pérdidas; tanto<br />

los <strong>de</strong>sastres como los daños<br />

provocados por la incapacidad<br />

<strong>de</strong> adaptación al cambio climático<br />

o por causas antrópicas<br />

<strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> acciones irresponsables<br />

como la <strong>de</strong> la Ciénaga<br />

Gran<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Magdal<strong>en</strong>a o la minería<br />

ilegal, alteran los medios<br />

<strong>de</strong> vida, <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> aquellas<br />

comunida<strong>de</strong>s cuya subsist<strong>en</strong>cia<br />

está vinculada con los servicios<br />

ambi<strong>en</strong>tales <strong><strong>de</strong>l</strong> agua y la<br />

biodiversidad.<br />

Preocupa también que<br />

las comunida<strong>de</strong>s que registran<br />

condiciones <strong>de</strong> mayor marginalidad<br />

t<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> común procesos<br />

socioculturales no <strong>en</strong>marcados<br />

<strong>en</strong> la lógica <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo<br />

sino, más bi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> prácticas <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral más sost<strong>en</strong>ibles y próximas<br />

a la i<strong>de</strong>a <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno <strong>de</strong><br />

los bi<strong>en</strong>es comunes <strong>de</strong> Elinor<br />

Ostrom.<br />

Elem<strong>en</strong>tos teóricos<br />

De acuerdo con la Ley 1523 <strong>de</strong><br />

2012, Art. 5.º, se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />

vulnerabilidad la:<br />

Susceptibilidad o fragilidad<br />

física, económica, social,<br />

ambi<strong>en</strong>tal o institucional que<br />

ti<strong>en</strong>e una comunidad <strong>de</strong> ser<br />

afectada o <strong>de</strong> sufrir efectos adversos<br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> que un ev<strong>en</strong>to<br />

físico peligroso se pres<strong>en</strong>te.<br />

Correspon<strong>de</strong> a la predisposición<br />

a sufrir pérdidas o daños <strong>de</strong> los<br />

seres humanos y sus medios <strong>de</strong><br />

subsist<strong>en</strong>cia, así como <strong>de</strong> sus<br />

sistemas físicos, sociales, económicos<br />

y <strong>de</strong> apoyo que pued<strong>en</strong><br />

ser afectados por ev<strong>en</strong>tos físicos<br />

peligrosos.<br />

<strong>La</strong> vulnerabilidad es una<br />

realidad, la am<strong>en</strong>aza una probabilidad<br />

y el <strong>riesgo</strong> una percepción<br />

sobre el peligro que vive<br />

una comunidad por la relación<br />

am<strong>en</strong>aza/vulnerabilidad; percepción<br />

que es mediada por<br />

operadores culturales y procesos<br />

<strong>de</strong> construcción social <strong>de</strong><br />

imaginarios y repres<strong>en</strong>taciones.<br />

De este modo, la vulnerabilidad<br />

es una condición o situación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ser que habita y que significa<br />

su espacialidad, con lo cual<br />

construye el territorio al dotarlo<br />

<strong>de</strong> significados y apegos.<br />

Por su parte, aproximarse<br />

a la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la vulnerabilidad<br />

social requiere un camino<br />

complejo. En primer lugar, «la<br />

vulnerabilidad se <strong>de</strong>fine como<br />

una función inversa <strong>de</strong> la capacidad<br />

<strong>de</strong> los individuos, gru-


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

pos, hogares y comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

prever, resistir, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar y recuperarse<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> impacto o efecto<br />

<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos que implican una<br />

pérdida <strong>de</strong> activos materiales<br />

e inmateriales» (<strong>La</strong>mpis, pág.<br />

71). De ahí que la vulnerabilidad<br />

social no se <strong>de</strong>fina <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong> la comunidad expuesta a<br />

una am<strong>en</strong>aza o un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

am<strong>en</strong>azante, sino a una condición<br />

propia <strong>de</strong> los hogares<br />

y comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> sí mismos,<br />

con un carácter ontológico. Por<br />

ello, la unidad <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> la<br />

vulnerabilidad social es alguno<br />

<strong>de</strong> los niveles <strong>de</strong> configuración<br />

o agrupación humana, bi<strong>en</strong> sea<br />

el ser, el hogar, la familia o la comunidad,<br />

necesariam<strong>en</strong>te arraigada<br />

<strong>en</strong> una localización cierta:<br />

la zona, el barrio o la vereda.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, la vulnerabilidad<br />

social no es <strong>de</strong>finida por el<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o am<strong>en</strong>azante sino por<br />

los procesos sociales, políticos,<br />

económicos y culturales que<br />

dotan o restring<strong>en</strong> las dotaciones<br />

y activos <strong>de</strong> las familias, y <strong>de</strong><br />

manera agregada, por las comunida<strong>de</strong>s<br />

localizadas. <strong>La</strong> vulnerabilidad,<br />

<strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión más<br />

conv<strong>en</strong>cional, ti<strong>en</strong>e tres dim<strong>en</strong>siones,<br />

a saber: la exposición, la<br />

fragilidad y la resili<strong>en</strong>cia.<br />

<strong>La</strong> exposición se refiere<br />

a los bi<strong>en</strong>es o activos que son<br />

alcanzables por el impacto <strong>de</strong><br />

una am<strong>en</strong>aza materializada, es<br />

<strong>de</strong>cir, aquello que es objeto <strong>de</strong><br />

daño; la fragilidad es <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida<br />

como el nivel <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia esperado<br />

ante un ev<strong>en</strong>to, esto es,<br />

el nivel <strong>de</strong> daño, y la resili<strong>en</strong>cia<br />

es la capacidad <strong>de</strong> asimilación y<br />

recuperación, <strong>en</strong> otras palabras,<br />

la persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un sistema.<br />

Estas dim<strong>en</strong>siones están<br />

asociadas con las capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> cada grupo humano <strong>de</strong> manera<br />

que, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, cuando la<br />

comunidad ti<strong>en</strong>e mayores capacida<strong>de</strong>s<br />

sociales y humanas, es<br />

<strong>de</strong> prever una m<strong>en</strong>or afectación<br />

ante un <strong>de</strong>sastre, contrario a lo<br />

que suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> otra con m<strong>en</strong>ores<br />

compet<strong>en</strong>cias sociales.<br />

En cuanto a los <strong>de</strong>sastres,<br />

las capacida<strong>de</strong>s sociales se refier<strong>en</strong><br />

a los recursos con los<br />

que cu<strong>en</strong>ta la comunidad y las<br />

familias para prev<strong>en</strong>ir, mitigar y<br />

respon<strong>de</strong>r a ev<strong>en</strong>tos, sea que se<br />

configur<strong>en</strong> como <strong>de</strong>sastres, calamida<strong>de</strong>s<br />

o solo emerg<strong>en</strong>cias.<br />

A partir <strong>de</strong> la nueva semántica<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres, el carácter<br />

prospectivo <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> implica que las comunida<strong>de</strong>s<br />

t<strong>en</strong>gan también capacidad<br />

<strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cia sobre los procesos<br />

<strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio,<br />

el diseño <strong>de</strong> macroproyectos,<br />

la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> procesos<br />

extractivos, <strong>en</strong>tre otros, para t<strong>en</strong>er<br />

voz <strong>en</strong> la <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />

inversiones que alter<strong>en</strong> las condiciones<br />

<strong>de</strong> sus medios <strong>de</strong> vida<br />

y la búsqueda <strong>de</strong> alternativas<br />

cuando sea requerido.<br />

Una comunidad vulnerable<br />

es aquella sorpr<strong>en</strong>dida<br />

por <strong>de</strong>sastres ocasionados por<br />

am<strong>en</strong>azas que <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong>,<br />

<strong>de</strong> modo que ante el ev<strong>en</strong>to<br />

respond<strong>en</strong> <strong>de</strong> manera pasiva,<br />

ina<strong>de</strong>cuada y <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ada, y<br />

como consecu<strong>en</strong>cia, el nivel <strong>de</strong><br />

afectación es mayor <strong>en</strong> razón<br />

a la fragilidad <strong>de</strong> sus activos y<br />

medios <strong>de</strong> vida, algunos <strong>de</strong> los<br />

cuales incluso, <strong>en</strong> forma previa,<br />

habían sido alterados por la<br />

misma comunidad y sometidos<br />

a prácticas avasalladoras <strong>de</strong><br />

propios y extraños, <strong>en</strong> especial<br />

sobre los servicios naturales y<br />

<strong>de</strong> biodiversidad, tal que los<br />

amortiguami<strong>en</strong>tos naturales ya<br />

eran precarios.<br />

Es característico <strong>de</strong> la<br />

mayor vulnerabilidad que<br />

sean incipi<strong>en</strong>tes el capital social<br />

y el capital humano, con<br />

baja capacidad <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia e<br />

incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

problemas sociales, lo que indica,<br />

al mismo tiempo, que la<br />

<strong>de</strong>manda social es igualm<strong>en</strong>te<br />

rudim<strong>en</strong>taria por ori<strong>en</strong>tarse al<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 14 <strong>de</strong> septiembre) http://gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/sigpad/archivos/GPEGRColombia.pdf<br />

asist<strong>en</strong>cialismo con olvido <strong>de</strong><br />

la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s.<br />

Por su parte, una comunidad<br />

que ha <strong>de</strong>sarrollado capacida<strong>de</strong>s<br />

conoce las am<strong>en</strong>azas y<br />

los peligros que coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

<strong>en</strong>torno, actúa <strong>de</strong> manera activa<br />

y proactiva fr<strong>en</strong>te a ev<strong>en</strong>tos,<br />

posee mecanismos <strong>de</strong> alerta<br />

temprana, ubica espacialm<strong>en</strong>te<br />

las zonas <strong>de</strong> alto <strong>riesgo</strong> y las<br />

zonas seguras, actúa <strong>de</strong> manera<br />

ord<strong>en</strong>ada ante un ev<strong>en</strong>to y<br />

cu<strong>en</strong>ta con activos y medios <strong>de</strong><br />

vida más resist<strong>en</strong>tes a ev<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>en</strong> razón a que existe un nivel<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s,<br />

preparación, asegurami<strong>en</strong>to y,<br />

finalm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> opciones.<br />

Así, dado que el nivel <strong>de</strong><br />

afectación es m<strong>en</strong>or <strong>en</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

que cu<strong>en</strong>tan con<br />

mayor capital social y capital<br />

humano, es <strong>de</strong> esperar que<br />

estas comunida<strong>de</strong>s valor<strong>en</strong> la<br />

preservación <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tornos y<br />

la sost<strong>en</strong>ibilidad, e interv<strong>en</strong>gan<br />

para que el amortiguami<strong>en</strong>to<br />

ambi<strong>en</strong>tal sea funcional.<br />

También existe un mayor<br />

dinamismo <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s<br />

sobre el problema social <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> razón a que la<br />

<strong>de</strong>manda social sabia exige su<br />

inclusión como problema público<br />

<strong>en</strong> las ag<strong>en</strong>das políticas<br />

y <strong>de</strong> gobierno, con inversiones<br />

<strong>en</strong> reducción y mitigación que<br />

brind<strong>en</strong> condiciones seguras <strong>en</strong><br />

el territorio. Finalm<strong>en</strong>te, una comunidad<br />

activa busca esquemas<br />

<strong>de</strong> gobernanza que transforman<br />

las acciones públicas.<br />

El <strong>de</strong>sastre es una construcción<br />

social, es el resultado <strong>de</strong><br />

[causas <strong>de</strong> fondo] tales como<br />

una estructura social, económica<br />

y política que propicia [presiones<br />

dinámicas] <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to poblacional,<br />

rápida urbanización,<br />

«En Colombia exist<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>taciones institucionales para la inclusión <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las escuelas con lineami<strong>en</strong>tos, instrum<strong>en</strong>tos, cartillas e<br />

instructivos, la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la forma <strong>de</strong> articulación con los gobiernos escolares, así como la<br />

solicitud <strong>de</strong> elaboración y aplicación <strong>de</strong> planes escolares <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>».<br />

» 35


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

alteración y daño <strong>de</strong> ecosistemas, que <strong>en</strong><br />

lo cotidiano han sido posibilitadas por relaciones<br />

y transacciones que son mediadas<br />

por reglas y conv<strong>en</strong>ciones que, <strong>en</strong> mucho,<br />

se alejan <strong>de</strong> una semántica <strong>de</strong> lo sost<strong>en</strong>ible<br />

y <strong>de</strong>vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo como expresión<br />

<strong>de</strong> estatus; esto, sumado a un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

[condiciones inseguras] por localización,<br />

procesos constructivos inseguros, propician<br />

que la materialización <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to [am<strong>en</strong>aza]<br />

convierta las vulnerabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un<br />

<strong>de</strong>sastre. Infer<strong>en</strong>cia que correspon<strong>de</strong> a mi<br />

interpretación <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o presión y liberación<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong> Blaikie (citado por<br />

Narváez, <strong>La</strong>vell & Pérez, 2009).<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres es<br />

una acción pública estructurada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>tes<br />

que provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> distintas formas<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y acción, sean ancestrales,<br />

técnicas, sociales, políticas que, <strong>en</strong> últimas,<br />

operan <strong>en</strong> lo local como un conjunto <strong>de</strong><br />

quehaceres basados <strong>en</strong> el principio <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

o <strong>de</strong> precaución. Al respecto, <strong>de</strong>terminar<br />

<strong>en</strong> qué medida estos quehaceres<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> relación con líneas <strong>de</strong> política o una<br />

búsqueda planeada <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos<br />

es difícil, sin embargo, sí es presumible que<br />

la educación, como operador cultural, permite<br />

la apropiación <strong>de</strong> nociones que contribuy<strong>en</strong><br />

a la construcción <strong>de</strong> un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

realidad que sea revelador <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s.<br />

Los conceptos permit<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tar<br />

la realidad <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s, <strong>en</strong> razón a que<br />

la cognición humana se basa <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>taciones<br />

e imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> lo observado, las<br />

d<strong>en</strong>otaciones <strong>de</strong> los hechos y los objetos<br />

permit<strong>en</strong> observaciones estructuradas que<br />

son más objetivas cuando se soportan <strong>en</strong> el<br />

conocimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico. Con ello, llamo la<br />

at<strong>en</strong>ción sobre la utilidad <strong>de</strong> la observación<br />

estructurada <strong>de</strong> los escolares para inc<strong>en</strong>tivar<br />

su capacidad <strong>de</strong> interpretación.<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres es<br />

un sistema conceptual, que aporta una<br />

perspectiva <strong>de</strong> estudio <strong>de</strong> la realidad que<br />

busca explicar las interacciones que se dan<br />

<strong>en</strong>tre f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os am<strong>en</strong>azantes, exposición<br />

y vulnerabilidad, <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong><br />

cambio, y con la finalidad <strong>de</strong> preservar el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> su acepción sost<strong>en</strong>ible, <strong>de</strong><br />

manera que la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

está íntimam<strong>en</strong>te asociada con la<br />

adaptación al cambio climático. Ambas<br />

aproximaciones valoran el conocimi<strong>en</strong>to<br />

como capacidad clave.<br />

36 »<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 14 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/mano-mundo-bola-mant<strong>en</strong>er-ni%C3%B1o-644145/<br />

Partir <strong><strong>de</strong>l</strong> supuesto <strong>de</strong> la construcción<br />

social <strong>de</strong> la realidad (Berger P. & Luckmann<br />

N., 2003) conduce a estudiar, <strong>en</strong> forma<br />

alternativa, las repres<strong>en</strong>taciones sociales<br />

(Moscovici, 1979) que se forman <strong>en</strong> torno<br />

al <strong>de</strong>sastre y su prev<strong>en</strong>ción; al <strong>de</strong>sarrollo y<br />

sus condiciones <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad; a la id<strong>en</strong>tidad<br />

(Melucci, 2010) y su vinculación con<br />

prácticas sost<strong>en</strong>ibles; o al imaginario social<br />

(Castoriadis, 1993) que, con un carga axiológica,<br />

dotan <strong>de</strong> significado la acción social<br />

(Weber, 2002) que conduce al <strong>de</strong>sastre o,<br />

por el contrario, a la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> condiciones<br />

seguras que posibilitan el <strong>de</strong>sarrollo, <strong>en</strong><br />

este caso, cargado <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>ología o al m<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> una posición política; o a partir <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

sujeto, sobre la estructura cognitiva (Piaget)<br />

y el apr<strong>en</strong>dizaje significativo que se da <strong>en</strong><br />

una realidad situada, que sirve para la g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias sociales útiles para<br />

lograr una armonía con el <strong>en</strong>torno y, subsecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

una exist<strong>en</strong>cia sost<strong>en</strong>ible.<br />

Situación<br />

En Colombia exist<strong>en</strong> ori<strong>en</strong>taciones institucionales<br />

para la inclusión <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> las<br />

escuelas con lineami<strong>en</strong>tos, instrum<strong>en</strong>tos,<br />

cartillas e instructivos, la <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> la<br />

forma <strong>de</strong> articulación con los gobiernos escolares,<br />

así como la solicitud <strong>de</strong> elaboración<br />

y aplicación <strong>de</strong> planes escolares <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. De igual manera, hay ori<strong>en</strong>tacio-<br />

nes internacionales sobre escuelas seguras<br />

e inclusivas, bu<strong>en</strong>as prácticas, cont<strong>en</strong>idos<br />

pedagógicos, mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os y procesos <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

que, <strong>en</strong> particular, llaman la at<strong>en</strong>ción<br />

sobre los factores físicos estructurales y los<br />

no estructurales como la realización <strong>de</strong> simulacros,<br />

y <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s doc<strong>en</strong>tes con<br />

recursos propios <strong>de</strong> la pedagogía o la didáctica<br />

para la <strong>en</strong>señanza-apr<strong>en</strong>dizaje <strong><strong>de</strong>l</strong> tema.<br />

<strong>La</strong>s escuelas son consi<strong>de</strong>radas un<br />

servicio. Des<strong>de</strong> el refer<strong>en</strong>cial sectorial, <strong>en</strong><br />

términos <strong>de</strong> Muller (Muller, 2010), se ti<strong>en</strong>e<br />

que las escuelas no pued<strong>en</strong> continuar<br />

convirtiéndose <strong>en</strong> albergues temporales,<br />

pues, dado que el proceso <strong>de</strong> recuperación<br />

implica una rápida puesta <strong>en</strong> operación <strong>de</strong><br />

las escuelas, se produce <strong>de</strong>serción y aus<strong>en</strong>tismo<br />

escolar, que <strong>de</strong>be evitarse o reducirse<br />

al máximo con ocasión <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos.<br />

De hecho, las instituciones escolares<br />

colombianas <strong>de</strong>spliegan una actividad <strong>en</strong><br />

torno a los planes escolares <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, la realización <strong>de</strong> simulacros,<br />

la vinculación <strong>de</strong> estos temas y la<br />

adaptación al cambio climático con los<br />

proyectos educativos institucionales (pei).<br />

En particular, la <strong>investigación</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el aula, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida más como una práctica<br />

<strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje, busca indagar sobre<br />

lo observado <strong>en</strong> un esquema epistemológico<br />

<strong>de</strong> implicación <strong><strong>de</strong>l</strong> observador <strong>en</strong><br />

lo observado, sobre temas sociales, culturales,<br />

ambi<strong>en</strong>tales, tecnológicos, <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to,<br />

y otros.<br />

«El estudiante investigador busca conci<strong>en</strong>cia sobre su situación <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno, a partir <strong>de</strong> un proceso social particular <strong>de</strong><br />

id<strong>en</strong>tidad individual y colectiva (…)».


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Los campos <strong>de</strong> indagación sociocultural<br />

pued<strong>en</strong> incluir el conocimi<strong>en</strong>to y<br />

saberes culturales y ancestrales; la historia,<br />

memoria y tradición, y las ci<strong>en</strong>cias sociales<br />

y <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to; diseño que hace<br />

parte <strong>de</strong> la apuesta <strong>de</strong> formación ori<strong>en</strong>tada<br />

a la apropiación <strong>de</strong> la <strong>investigación</strong><br />

como una compet<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los escolares,<br />

que resulta ser un reto <strong>de</strong> amplio compromiso<br />

para los educadores.<br />

<strong>La</strong>s líneas que agrupan la temática<br />

sociocultural son excepcionalm<strong>en</strong>te exig<strong>en</strong>tes<br />

por constituir cada una un conjunto<br />

<strong>de</strong> opciones <strong>de</strong> indagación académica,<br />

que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la apropiación <strong>de</strong> lo físico<br />

hasta lo simbólico. Así, discernir un problema<br />

<strong>de</strong> estudio que sea fundam<strong>en</strong>tal y<br />

transversal, relevante para un proceso <strong>de</strong><br />

afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

<strong>en</strong> escolares y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula, <strong>de</strong>be<br />

partir <strong>de</strong> lo más íntimo <strong>de</strong> la motivación<br />

humana, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su realidad situada.<br />

El estudiante investigador busca conci<strong>en</strong>cia<br />

sobre su situación <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno, a<br />

partir <strong>de</strong> un proceso social particular <strong>de</strong><br />

id<strong>en</strong>tidad individual y colectiva; allí, la variabilidad<br />

climática, los <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos socionaturales, antrópicos o naturales<br />

alteran instantáneam<strong>en</strong>te o <strong>de</strong> manera<br />

sistemática sus medios <strong>de</strong> vida, los activos<br />

familiares, las capacida<strong>de</strong>s y oportunida<strong>de</strong>s<br />

y, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, el ejercicio <strong>de</strong> su libertad.<br />

<strong>La</strong> acción colectiva se articula <strong>de</strong><br />

distintas maneras, pero ella es más sabia<br />

cuando parte <strong>de</strong> una ruptura g<strong>en</strong>eracional<br />

<strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> la autorrefer<strong>en</strong>cia lograda<br />

por el conocimi<strong>en</strong>to reflexivo. Los escolares<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la gran virtud <strong>de</strong> transformar<br />

los lazos íntimos <strong><strong>de</strong>l</strong> tejido social a través<br />

<strong>de</strong> su comunicación, <strong>de</strong> sus preguntas, <strong>de</strong><br />

sus llamados morales.<br />

Cuando el aula invita a p<strong>en</strong>sar <strong>de</strong> manera<br />

distinta sobre lo cotidiano, mediado<br />

por el juicio moral <strong><strong>de</strong>l</strong> escolar, la familia vive<br />

una revelación. Allí se d<strong>en</strong>otan con otra<br />

connotación y simbología los elem<strong>en</strong>tos<br />

materiales, el espacio, la apropiación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

suelo, los lugares, los servicios ecosistémicos,<br />

la flora, la fauna, los equipos y herrami<strong>en</strong>tas,<br />

<strong>de</strong>svelando lo que estaba bajo la sombra<br />

<strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ciones sociales, reglas, prácticas y<br />

cosmovisiones que opacan el <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

y limitan las posibilida<strong>de</strong>s humanas.<br />

<strong>La</strong> <strong>investigación</strong> es el camino para interrogarse,<br />

hacer pesquisas, sumergirse y<br />

hacer apuestas intelectuales para percibir<br />

<strong>de</strong> manera estructurada, es el ethos <strong><strong>de</strong>l</strong> aula.<br />

Experi<strong>en</strong>cias significativas <strong>de</strong><br />

indagación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula <strong>en</strong><br />

temas socioculturales ori<strong>en</strong>tados<br />

a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres y la adaptación al<br />

cambio climático<br />

Para los educadores, los espacios <strong>de</strong> intercambio<br />

<strong>de</strong> prácticas ori<strong>en</strong>tadas hacia<br />

difer<strong>en</strong>tes ambi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje son<br />

posibles gracias al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias significativas <strong>de</strong> formaciónapr<strong>en</strong>dizaje,<br />

como procesos que han mostrado<br />

sus bonda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> la promoción <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cias investigativas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el aula.<br />

Los criterios <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> las experi<strong>en</strong>cias<br />

significativas incluy<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes factores: el impacto alcanzado<br />

<strong>en</strong> el afianzami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

indagación <strong>de</strong> los escolares, la g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> nuevo conocimi<strong>en</strong>to sociocultural, la<br />

incid<strong>en</strong>cia o trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno<br />

familiar y sociocultural, la sistematización<br />

y docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia, y<br />

la vinculación con un proceso <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

<strong>de</strong> los educadores sobre la educación<br />

y compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>.<br />

En materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

y adaptación al cambio climático, la<br />

sistematización <strong>de</strong> lo que hac<strong>en</strong>, viv<strong>en</strong>, sab<strong>en</strong><br />

y si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> los participantes, requiere <strong>de</strong><br />

la utilización <strong>de</strong> métodos <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ciones sociales para lograr<br />

que las viv<strong>en</strong>cias qued<strong>en</strong> expuestas, con<br />

el fin <strong>de</strong> evid<strong>en</strong>ciar el saber hacer sociocultural<br />

que se <strong>de</strong>spliega <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos que<br />

exig<strong>en</strong> adaptación, resili<strong>en</strong>cia y capacidad.<br />

Este refer<strong>en</strong>te sirve para procesos similares<br />

con los ajustes que el contexto exija.<br />

<strong>La</strong> docum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> si es una bu<strong>en</strong>a práctica, con una actitud<br />

c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> la <strong>investigación</strong> <strong>de</strong> problemas<br />

que indica, al m<strong>en</strong>os: 1. nombre <strong>de</strong><br />

la experi<strong>en</strong>cia, incluye el tema; 2. id<strong>en</strong>tificación:<br />

grado, participantes, localización,<br />

ori<strong>en</strong>tadores, apoyos; 3. contexto g<strong>en</strong>eral,<br />

incluye la memoria histórica <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos,<br />

las principales variaciones o impacto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cambio climático, las principales am<strong>en</strong>azas<br />

naturales, socionaturales y antrópicas, la situación<br />

económica, los medios <strong>de</strong> vida, las<br />

principales prácticas culturales que pued<strong>en</strong><br />

incidir para la prev<strong>en</strong>ción o manejo <strong>de</strong> causas<br />

y efectos <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos; 4. <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la<br />

experi<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como una narración<br />

secu<strong>en</strong>cial sobre los objetivos, las activida<strong>de</strong>s,<br />

los instrum<strong>en</strong>tos o ayudas utilizadas,<br />

la puesta <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s, los<br />

cuidados t<strong>en</strong>idos que, adicionalm<strong>en</strong>te,<br />

pued<strong>en</strong> contar con registros fotográficos,<br />

tablas, datos, mediciones u otras evid<strong>en</strong>cias;<br />

5. obstáculos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> el proceso; 6.<br />

¿por qué esta experi<strong>en</strong>cia es positiva?, cuáles<br />

fueron los resultados t<strong>en</strong>idos y el impacto;<br />

7. análisis pedagógico <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia, y<br />

8. didácticas <strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia.<br />

Conclusión<br />

<strong>La</strong> indagación escolar <strong>en</strong> la perspectiva<br />

sociocultural <strong>en</strong>fatiza <strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión<br />

fundam<strong>en</strong>tada <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to social,<br />

<strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos culturales profundos<br />

que <strong>de</strong>terminan las relaciones y posibilida<strong>de</strong>s.<br />

A<strong>de</strong>más, la conci<strong>en</strong>cia escolar<br />

sobre el <strong>en</strong>torno invita a mant<strong>en</strong>er una<br />

ori<strong>en</strong>tación social hacia lo sost<strong>en</strong>ible y<br />

hacia la dotación <strong>de</strong> recursos que sirvan<br />

para g<strong>en</strong>erar capacida<strong>de</strong>s.<br />

Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />

--<br />

Berger P. & Luckmann N. (2003). <strong>La</strong> construcción<br />

social <strong>de</strong> la realidad. Bu<strong>en</strong>os Aires:<br />

Amorrortu Editores.<br />

--<br />

Castoriadis, C. (1993). <strong>La</strong> institución imaginaria<br />

<strong>de</strong> la sociedad. En Colombo, El<br />

imaginario social. Montevi<strong>de</strong>o: Altamira y<br />

Nordan Comunidad.<br />

--<br />

CUN. (2016). Proyecto educativo. Montería:<br />

CUN.<br />

--<br />

<strong>La</strong>mpis, A. (s.f.). <strong>La</strong> Red. Recuperado el 30 <strong>de</strong><br />

08 <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong> http://www.<strong>de</strong>s<strong>en</strong>redando.<br />

org/public/varios/2010/2010-08-30_<strong>La</strong>mpis_2010_Pobreza_y_Riesgo_Medio_Ambi<strong>en</strong>tal_Un_Problema_<strong>de</strong>_Desarrollo.pdf<br />

--<br />

Melucci, A. (2010). Acción colectiva, vida<br />

cotidiana y <strong>de</strong>mocracia. México D. F.: El<br />

Colegio <strong>de</strong> México.<br />

--<br />

Moscovici, S. (1979). El psicoanálisis, su<br />

imag<strong>en</strong> y su público. Bu<strong>en</strong>os Aires: Editorial<br />

Huemul S.A.<br />

--<br />

Muller, Pierre. (2010). <strong>La</strong>s políticas públicas<br />

3a Ed. Bogotá: Universidad Externado <strong>de</strong><br />

Colombia.<br />

--<br />

Weber, M. (2002). Economía y sociedad.<br />

México D. F.: Fondo <strong>de</strong> Cultura Económica.<br />

» 37


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

El <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> la resili<strong>en</strong>cia socioecológica<br />

38 »<br />

Daniel Ricardo Cal<strong>de</strong>rón<br />

Ramírez 1<br />

En América <strong>La</strong>tina la administración<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />

ser la principal respuesta <strong>de</strong><br />

los Estados ante la ocurr<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y catástrofes ambi<strong>en</strong>tales.<br />

Los <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong>jaron<br />

<strong>de</strong> ser consi<strong>de</strong>rados como un<br />

ev<strong>en</strong>to natural, al reconocer la<br />

construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> que<br />

predispone al <strong>de</strong>sastre. De esta<br />

manera, la percepción y el reconocimi<strong>en</strong>to<br />

tanto <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas<br />

como <strong>de</strong> las vulnerabilida<strong>de</strong>s<br />

y la capacidad <strong>de</strong> adaptación y<br />

resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la sociedad, conllevan<br />

a una construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, don<strong>de</strong> factores como los<br />

mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, la <strong>gestión</strong><br />

ambi<strong>en</strong>tal y la planificación territorial<br />

influy<strong>en</strong> sobre el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres.<br />

<strong>La</strong> construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> incluye el estudio <strong>de</strong> la<br />

vulnerabilidad social y los procesos<br />

<strong>de</strong> adaptación y resili<strong>en</strong>cia<br />

que la sociedad pueda llegar a<br />

g<strong>en</strong>erar. De ahí que los estudios<br />

<strong>de</strong> vulnerabilidad hayan empezado<br />

a incluirse <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la vulnerabilidad<br />

como un proceso social e histórico<br />

temporal, que se relaciona<br />

con los aspectos económicos,<br />

los medios <strong>de</strong> vida y las capacida<strong>de</strong>s<br />

individuales y colectivas.<br />

Así mismo, la equidad, la igualdad<br />

y la distribución <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r<br />

son dim<strong>en</strong>siones políticas importantes<br />

para contextualizar<br />

la vulnerabilidad, concluy<strong>en</strong>do<br />

que esta es difer<strong>en</strong>te a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

tiempo y <strong>en</strong> distintos grupos sociales<br />

(Adger, 1999).<br />

1 Ecólogo, magister <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo rural <strong>de</strong><br />

la Pontificia Universidad Javeriana, candidato a<br />

doctor <strong>en</strong> planificación y <strong>gestión</strong> territorial, Universidad<br />

Fe<strong>de</strong>ral <strong><strong>de</strong>l</strong> ABC, Brasil. Correo electrónico:<br />

danielcal<strong>de</strong>ron137@hotmail.com<br />

De esta manera, las nuevas<br />

conceptualizaciones y estrategias<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres incluy<strong>en</strong> una perspectiva<br />

sistémica y compleja, que<br />

<strong>en</strong>marca difer<strong>en</strong>tes dim<strong>en</strong>siones<br />

y procesos <strong>de</strong> planificación<br />

territorial. Esta dim<strong>en</strong>sión sistémica<br />

permitió <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r que la<br />

sociedad pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er un papel<br />

importante <strong>en</strong> la reducción <strong>de</strong><br />

la vulnerabilidad social, por medio<br />

<strong>de</strong> la mitigación, adaptación<br />

y resili<strong>en</strong>cia.<br />

<strong>La</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> ti<strong>en</strong>e una dim<strong>en</strong>sión<br />

socioecológica, don<strong>de</strong> se establece<br />

una articulación multiescalar<br />

<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong><br />

actores, junto a la diversidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to ecológico, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido<br />

como las difer<strong>en</strong>tes prácticas<br />

<strong>de</strong> relación con la naturaleza,<br />

que se manifiesta <strong>en</strong> acuerdos<br />

<strong>de</strong> cooperación y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te (Adger, et al.,<br />

2005, p. 1036). Por lo tanto, la resili<strong>en</strong>cia<br />

socioecológica incluye<br />

instituciones para la acción colectiva,<br />

sistemas <strong>de</strong> gobernanza<br />

robustos y diversidad <strong>de</strong> elecciones<br />

<strong>de</strong> medios <strong>de</strong> vida que promuevan<br />

la organización social, la<br />

protección <strong><strong>de</strong>l</strong> medio ambi<strong>en</strong>te<br />

y la conviv<strong>en</strong>cia armónica con el<br />

territorio.<br />

<strong>La</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

socioecológica <strong>de</strong> la<br />

resili<strong>en</strong>cia<br />

<strong>La</strong>s relaciones <strong>en</strong>tre la sociedad y<br />

los bi<strong>en</strong>es y servicios ecosistémicos<br />

han permitido la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la humanidad, configurando<br />

el concepto <strong>de</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> construcción social <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

las estructuras político institucionales<br />

que no solo regulan las<br />

relaciones <strong>de</strong> la sociedad, sino<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 5 <strong>de</strong> septiembre) http://goo.gl/M8KQy0<br />

«Tanto el concepto <strong>de</strong> gobernanza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> como la resili<strong>en</strong>cia socioecológica hac<strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia a la organización <strong>de</strong> la sociedad para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> perturbación<br />

ambi<strong>en</strong>tal, si<strong>en</strong>do más resist<strong>en</strong>tes y m<strong>en</strong>os vulnerables a cambios ambi<strong>en</strong>tales».<br />

también, establec<strong>en</strong> las relaciones<br />

sociedad naturaleza.<br />

A partir <strong>de</strong> la relación sociedad<br />

ecosistema se establece<br />

una <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, don<strong>de</strong> la<br />

resili<strong>en</strong>cia ecológica <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> la sociedad, mi<strong>en</strong>tras que la<br />

resili<strong>en</strong>cia social <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los<br />

ecosistemas. Por lo tanto, las instituciones<br />

sociales que regulan<br />

el uso <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es y servicios<br />

ecosistémicos permit<strong>en</strong> los procesos<br />

naturales <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

los ecosistemas.<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres se convierte <strong>en</strong> un<br />

asunto político don<strong>de</strong> se<br />

pued<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar unas estructuras,<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />

e interrelaciones que articulan<br />

múltiples actores —tanto públicos<br />

como privados—, hacia<br />

un fin sociopolítico, a saber: reducir<br />

las am<strong>en</strong>azas y la vulnerabilidad<br />

que afectan al capital<br />

construido, social y natural. Por<br />

otra parte, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong>manda una compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

la complejidad <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />

como un sistema socioecológico<br />

(sse), que posibilita observar<br />

mejor las relaciones <strong>en</strong>tre<br />

los procesos sociales, la forma<br />

y uso <strong>de</strong> los recursos naturales<br />

y los ecosistemas que los sust<strong>en</strong>tan.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong><br />

los sse, las relaciones <strong>en</strong>tre sociedad<br />

y ecosistemas conduc<strong>en</strong> a<br />

una vulnerabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />

hacia los <strong>de</strong>sastres, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> las instituciones sociales,<br />

políticas, ambi<strong>en</strong>tales y económicas<br />

que sust<strong>en</strong>tan el uso <strong>de</strong><br />

recursos. Por otro lado, según<br />

Adger (2000), las instituciones<br />

sociales pued<strong>en</strong> llevar a una resili<strong>en</strong>cia<br />

socioecológica, la cual<br />

se sust<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> la coordinación<br />

<strong>de</strong> un gobierno <strong>en</strong> múltiples<br />

niveles y escalas, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una<br />

institucionalidad que configura<br />

una gobernanza <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

Tanto el concepto <strong>de</strong> gobernanza<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> como la<br />

resili<strong>en</strong>cia socioecológica hac<strong>en</strong><br />

refer<strong>en</strong>cia a la organización <strong>de</strong><br />

la sociedad para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> perturbación ambi<strong>en</strong>tal,<br />

si<strong>en</strong>do más resist<strong>en</strong>tes<br />

y m<strong>en</strong>os vulnerables a cambios<br />

ambi<strong>en</strong>tales. Fr<strong>en</strong>te a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

naturales que causan<br />

<strong>de</strong>sastres como terremotos,<br />

inundaciones o <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> tierra, y bajo el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

las am<strong>en</strong>azas biofísicas, producto<br />

<strong>de</strong> la variabilidad climática<br />

como los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> El Niño<br />

y <strong>La</strong> Niña, la sociedad establece<br />

una institucionalidad capaz <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar una resist<strong>en</strong>cia y adaptación<br />

a las am<strong>en</strong>azas, mediante la<br />

organización, con el objetivo <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar una sociedad resili<strong>en</strong>te.<br />

Para Metzger y Robert (2013, p.<br />

27), un sistema social es resili<strong>en</strong>te<br />

cuando es capaz <strong>de</strong> absorber<br />

choques mediante la reducción<br />

<strong>de</strong> los impactos, <strong>de</strong>sarrollando<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación mediante<br />

la organización.<br />

De esta manera, los <strong>riesgo</strong>s,<br />

producto <strong>de</strong> la variabilidad climática,<br />

pued<strong>en</strong> ser gestionados<br />

por medio <strong>de</strong> la integración <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Estado, la sociedad civil y las acciones<br />

individuales. Esto permite<br />

reconocer que «la capacidad <strong>de</strong><br />

los sistemas humano- naturales<br />

para hacer fr<strong>en</strong>te y adaptarse a<br />

las am<strong>en</strong>azas relacionadas con el<br />

clima no es un asunto solam<strong>en</strong>te<br />

ci<strong>en</strong>tífico» (<strong>La</strong>mpis, 2013, p. 18).<br />

Adger, et al., (2012), propone que<br />

se <strong>de</strong>be establecer un contrato<br />

social que permita g<strong>en</strong>erar una<br />

adaptación a los ev<strong>en</strong>tos meteorológicos<br />

relacionados con<br />

el cambio climático y las am<strong>en</strong>azas<br />

biofísicas.<br />

Este contrato social, se<br />

basa <strong>en</strong> la complem<strong>en</strong>tariedad<br />

que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er el Estado <strong>en</strong><br />

la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, al articularse<br />

con la percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> la sociedad civil. «En otras<br />

palabras, para que se reduzca<br />

el <strong>riesgo</strong> es necesario superar la<br />

lógica <strong><strong>de</strong>l</strong> logro <strong>de</strong> la capacidad<br />

técnica <strong>de</strong> <strong>de</strong>tectar la am<strong>en</strong>aza,<br />

para que se afiance una lógica <strong>de</strong><br />

la necesidad <strong>de</strong> colaborar <strong>en</strong>tre<br />

el Estado y la comunidad <strong>en</strong> la<br />

construcción <strong>de</strong> políticas públicas<br />

efectivas fr<strong>en</strong>te al <strong>riesgo</strong>»<br />

(<strong>La</strong>mpis, 2013, p. 22). <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong><br />

un contrato social, que permite<br />

la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

adaptación y resili<strong>en</strong>cia al cambio<br />

climático, es parte <strong>de</strong> una<br />

Cortesía Daniel Ricardo Cal<strong>de</strong>rón Ramírez<br />

coevolución <strong>en</strong>tre la complem<strong>en</strong>tariedad<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado y la<br />

percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> por parte<br />

<strong>de</strong> la sociedad civil.<br />

De esta manera, la resili<strong>en</strong>cia<br />

sugiere instituciones que<br />

conllev<strong>en</strong> a la organización <strong>de</strong> la<br />

sociedad para ser más resist<strong>en</strong>tes<br />

fr<strong>en</strong>te a los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales.<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esos cambios<br />

<strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to por<br />

parte <strong>de</strong> la sociedad, <strong>de</strong>finidos<br />

como una adaptación <strong><strong>de</strong>l</strong>iberada<br />

o planificada (ipcc, 2007,<br />

p. 869), <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser reconocidos<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las políticas públicas<br />

<strong>de</strong> adaptación al cambio climático<br />

y <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />

<strong>de</strong> manera que puedan ser<br />

inc<strong>en</strong>tivados y pot<strong>en</strong>cializados.<br />

Así mismo, la resili<strong>en</strong>cia socioecológica<br />

está inmersa d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> una «dim<strong>en</strong>sión cultural <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cambio climático» (Adger, et al.,<br />

2005), don<strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes acciones<br />

que contribuyan a la adaptación<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> articularse d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> una gobernanza multinivel.<br />

De esta manera, la respuesta <strong>de</strong><br />

la sociedad <strong>en</strong> participar <strong>de</strong> la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

está influ<strong>en</strong>ciada por la cultura,<br />

la id<strong>en</strong>tidad, la cohesión <strong>de</strong> la<br />

comunidad y el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> lugar.<br />

Pued<strong>en</strong> existir instituciones<br />

formales o informales que<br />

conllev<strong>en</strong> a la movilización <strong>de</strong> la<br />

sociedad para la conformación<br />

<strong>de</strong> una acción colectiva que g<strong>en</strong>ere<br />

una estructura social capaz<br />

<strong>de</strong> adaptarse a los cambios ambi<strong>en</strong>tales<br />

y resistir las am<strong>en</strong>azas<br />

naturales. Los difer<strong>en</strong>tes tipos<br />

<strong>de</strong> instituciones, basados <strong>en</strong> una<br />

dim<strong>en</strong>sión cultural y local, permit<strong>en</strong><br />

la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> sistemas<br />

robustos <strong>de</strong> gobernanza ambi<strong>en</strong>tal,<br />

dando como resultado<br />

la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una resili<strong>en</strong>cia<br />

bajo una dim<strong>en</strong>sión socioecológica.<br />

En el caso <strong>de</strong> Colombia la<br />

articulación Estado sociedad,<br />

empieza a ser una <strong>de</strong> las estrategias<br />

innovadoras <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> don<strong>de</strong><br />

la organización <strong>de</strong> un conjunto<br />

<strong>de</strong> actores sociales trabajan<br />

mancomunadam<strong>en</strong>te hacia la<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> una resili<strong>en</strong>cia socioecológica,<br />

por medio <strong>de</strong> programas<br />

que permit<strong>en</strong> la sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

ambi<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio.<br />

Estos programas, que van<br />

más allá <strong>de</strong> la visión ci<strong>en</strong>tífica clásica<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, integran<br />

problemas como la <strong>gestión</strong><br />

<strong>de</strong> residuos sólidos, la educación<br />

ambi<strong>en</strong>tal, la seguridad alim<strong>en</strong>taria,<br />

el ecoturismo y la justicia<br />

ambi<strong>en</strong>tal. De esta manera, se<br />

construye una <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

coher<strong>en</strong>te a la relación <strong>de</strong> la sociedad<br />

con el medio ambi<strong>en</strong>te,<br />

pret<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do t<strong>en</strong>er una visión<br />

sistémica y compleja <strong>de</strong> los problemas<br />

ambi<strong>en</strong>tales que aum<strong>en</strong>tan<br />

la vulnerabilidad social.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Adger, N. (2000). Social and<br />

ecological resili<strong>en</strong>ce: are they<br />

related? Progress in Human<br />

Geography, V. 24 (3), PP. 347–<br />

364.<br />

- Adger, N. (1999). Social Vulnerability<br />

to Climate Change and Extremes<br />

in Coastal Vietnam. World Developm<strong>en</strong>t,<br />

V. 27 (2), PP. 249 – 269.<br />

--<br />

Adger, N., Hughers, T., Folke,<br />

C., Carp<strong>en</strong>ter, S., Rockstro, J.<br />

(2005). Socio Ecological resili<strong>en</strong>ce<br />

to coastal disasters.<br />

Sci<strong>en</strong>ce, V. 309, PP. 1036 – 1039<br />

--<br />

Adger, N., Quinn, T., Lor<strong>en</strong>zoni,<br />

I., Murphy, C., Swe<strong>en</strong>ey, J. (2012).<br />

Changing social contracts in<br />

climatechange adaptation. Nature,<br />

Climatic Change, V. 3, PP.<br />

330 -333.<br />

--<br />

IPCC. (2007). Climate Change<br />

2007: Impacts, Adaptation and<br />

Vulnerability. Contribution of<br />

Working Group II to the Fourth<br />

Assessm<strong>en</strong>t Report of the<br />

Intergovernm<strong>en</strong>tal Panel on<br />

Climate Change, M.L. Parry, O.F.<br />

Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van <strong>de</strong>r<br />

Lind<strong>en</strong> and C.E. Hanson, Eds.,<br />

Cambridge University Press,<br />

Cambridge, UK, P. 976.<br />

--<br />

<strong>La</strong>mpis, A. (2013b). Vulnerabilidad<br />

y adaptación al cambio<br />

climático: <strong>de</strong>bates acerca <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

concepto <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

y su medición. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong><br />

Geografía - Revista colombiana<br />

<strong>de</strong> Geografía, V. 22, (2), P. 17-33.<br />

--<br />

Metzger, P. y Robert, J. (2013).<br />

Ciuda<strong>de</strong>s y resili<strong>en</strong>cia: <strong>riesgo</strong>,<br />

vulnerabilidad y adaptación <strong>en</strong><br />

América <strong>La</strong>tina. Elem<strong>en</strong>tos dxe<br />

reflexión sobre la resili<strong>en</strong>cia urbana:<br />

usos criticables y aportes<br />

pot<strong>en</strong>ciales. Territorios, V. 28, PP.<br />

21-40.<br />

Grupo <strong>de</strong> Gestión Ambi<strong>en</strong>tal y Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong><strong>de</strong>l</strong> Cañón <strong><strong>de</strong>l</strong> Combeima, Tolima.<br />

» 39


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial<br />

Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />

40 »<br />

«Ulrich Beck se acerca a los problemas <strong>de</strong> la sociedad<br />

mundial <strong>de</strong> la actualidad (...), y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una fu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> incertidumbre, inseguridad y <strong>riesgo</strong>s, pues estos no<br />

pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse como simples am<strong>en</strong>azas externas<br />

sino que han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como consecu<strong>en</strong>cias,<br />

hechos e insegurida<strong>de</strong>s creados por la civilización (...)».<br />

Julio Armando Rodríguez Ortega 1<br />

Este artículo <strong>de</strong>fine y caracteriza la llamada<br />

sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, contextualizada como<br />

un paradigma <strong>en</strong> el que se percib<strong>en</strong> los <strong>riesgo</strong>s<br />

transnacionales o globales, que evid<strong>en</strong>cian<br />

las probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una <strong>de</strong>strucción<br />

global como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un amplio<br />

pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción que se asemeja a<br />

una guerra sin guerra, sin actores estatales.<br />

Este planteami<strong>en</strong>to ha sido ampliam<strong>en</strong>te<br />

difundido por U. Beck, qui<strong>en</strong> afirma<br />

que fr<strong>en</strong>te a los <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> la sociedad<br />

mundial como el <strong>de</strong>sastre ecológico, el terrorismo,<br />

el manejo financiero y la pobreza<br />

no exist<strong>en</strong> reglas, ni formas conv<strong>en</strong>cionales<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción. Al respecto, solo son id<strong>en</strong>tificables<br />

los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> dichos <strong>riesgo</strong>s,<br />

a los cuales está abocada la sociedad mundial,<br />

dando lugar a una perman<strong>en</strong>te incerti-<br />

1 Doctor <strong>en</strong> <strong>de</strong>recho Universidad Nacional <strong>de</strong> Colombia.<br />

Par académico <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio <strong>de</strong> Educación <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2000.<br />

Formación posdoctoral <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos humanos Bolonia (Italia),<br />

posdoctorado <strong>en</strong> procesos sintagmáticos <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia y la <strong>investigación</strong>.<br />

dumbre y vulnerabilidad <strong>en</strong> la época <strong>de</strong> la<br />

globalización.<br />

Introducción<br />

<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial es un paradigma<br />

fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> la seguridad, que<br />

aparece tras el <strong>de</strong>splome <strong>de</strong> la guerra fría<br />

y la bipolarización <strong>en</strong> la cual los Estados ya<br />

no am<strong>en</strong>azan a los Estados, sino que los<br />

peligros <strong>de</strong> la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial<br />

se percib<strong>en</strong> como <strong>riesgo</strong>s transnacionales<br />

o globales. Es <strong>de</strong>cir, que las probabilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción a nivel planetario se universalizan,<br />

fr<strong>en</strong>te a lo cual solo existe una<br />

expresión <strong>de</strong> la inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia global<br />

y la globalidad reflexiva, pues su pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>strucción se asemeja a una guerra sin<br />

guerra, sin actores estatales, pero con peligros<br />

consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te «<strong>de</strong>sterritorializados»,<br />

fr<strong>en</strong>te a los cuales no exist<strong>en</strong> reglas, ni<br />

<strong>en</strong> la política nacional o internacional (Beck,<br />

2008, pp. 15, 47).<br />

Son tres los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s<br />

globales y respond<strong>en</strong> a tres tipos <strong>de</strong><br />

problemas <strong>de</strong> la sociedad mundial <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>:<br />

1. los conflictos provocados por los <strong>riesgo</strong>s<br />

ecológicos que <strong>de</strong>satan una dinámica<br />

global; 2. los <strong>riesgo</strong>s económicos globales<br />

materializados <strong>en</strong> la pobreza, que primero<br />

son individualizados y nacionalizados, y 3.<br />

la am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s terroristas, que actúan<br />

<strong>de</strong> forma anónima y transnacional con<br />

el propósito <strong>de</strong> sembrar el miedo <strong>en</strong> toda la<br />

humanidad y minar los fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la<br />

libertad y la <strong>de</strong>mocracia.<br />

En el primer caso, se trata <strong>de</strong> una am<strong>en</strong>aza<br />

física como la <strong>de</strong>strucción <strong><strong>de</strong>l</strong> medio<br />

ambi<strong>en</strong>te a consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la pobreza, el<br />

<strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> la capa <strong>de</strong> ozono y el efecto<br />

inverna<strong>de</strong>ro que produce el cambio climático<br />

global. En segundo lugar, los <strong>riesgo</strong>s<br />

económicos globales conti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

contradicciones, pues fluctúan <strong>en</strong>tre la lógica<br />

<strong>de</strong> la distribución <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es e ingresos.<br />

<strong>La</strong>s crisis económicas ya han hecho visibles<br />

sus consecu<strong>en</strong>cias catastróficas, sobre todo<br />

<strong>en</strong> la política, y ningún subsistema juega<br />

un papel tan importante <strong>en</strong> las socieda<strong>de</strong>s<br />

mo<strong>de</strong>rnas como la economía. En tercer lugar<br />

las re<strong>de</strong>s terroristas, que son organizaciones<br />

no gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> la viol<strong>en</strong>cia,<br />

son am<strong>en</strong>azas transnacionales <strong>de</strong> actores y<br />

re<strong>de</strong>s subestatales <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> fanáticos<br />

que <strong>de</strong>safían a los Estados, y evid<strong>en</strong>cian<br />

la vulnerabilidad <strong>de</strong> nuestra civilización<br />

(Beck y Gran<strong>de</strong>, 2004, pp. 286-288).<br />

Ulrich Beck se acerca a los problemas<br />

<strong>de</strong> la sociedad mundial <strong>de</strong> la actualidad,<br />

que no son los mismos que <strong>de</strong>scribía la<br />

sociología <strong>de</strong> las socieda<strong>de</strong>s preced<strong>en</strong>tes,<br />

y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> incertidumbre,<br />

inseguridad y <strong>riesgo</strong>s, pues estos no pued<strong>en</strong><br />

consi<strong>de</strong>rarse como simples am<strong>en</strong>azas<br />

externas sino que han <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como<br />

consecu<strong>en</strong>cias, hechos e insegurida<strong>de</strong>s<br />

creados por la civilización, que pued<strong>en</strong> elevar<br />

la conci<strong>en</strong>cia global <strong>de</strong> incertidumbre y<br />

<strong>de</strong>sconcierto.<br />

Beck id<strong>en</strong>tifica ocho características: 1.<br />

los <strong>riesgo</strong>s causan daños sistemáticos a m<strong>en</strong>udo<br />

irreversibles, 2. el reparto e increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s sigue un proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualdad<br />

social, 3. <strong>riesgo</strong>, negocio con doble causa;<br />

<strong>riesgo</strong> y oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado, 4. hay<br />

un vacío político e institucional, 5. los movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales son la nueva legitimación,<br />

6. las fu<strong>en</strong>tes que daban significado colectivo<br />

a los ciudadanos están <strong>en</strong> proceso <strong>de</strong><br />

«<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cantami<strong>en</strong>to», 7. <strong>en</strong> las nuevas socieda<strong>de</strong>s<br />

recae <strong>en</strong> el individuo un proceso<br />

<strong>de</strong> «individualización» a través <strong>de</strong> una <strong>de</strong>svinculación<br />

<strong>de</strong> las formas tradicionales <strong>de</strong> la<br />

sociedad industrial y una «revinculación»<br />

con otro tipo <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rnización, y 8. las<br />

fu<strong>en</strong>tes colectivas que dan significado a la<br />

sociedad se agotan y el individuo busca una<br />

id<strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> la nueva sociedad.<br />

En situaciones <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> la conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>termina el retorno <strong>de</strong> la incertidumbre;<br />

es <strong>de</strong>cir, el <strong>riesgo</strong> como reconocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> lo impre<strong>de</strong>cible y <strong>de</strong> las am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> la<br />

sociedad industrial. En la sociedad reflexiva,<br />

la sociedad se convierte <strong>en</strong> un problema<br />

para sí misma. Estos conflictos pued<strong>en</strong> llegar<br />

a <strong>de</strong>sintegrar la base <strong>de</strong> la racionalidad<br />

<strong>de</strong> la sociedad, <strong>de</strong> la ci<strong>en</strong>cia, <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho, <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>mocracia y, por lo tanto, la sociedad<br />

t<strong>en</strong>dría que discutir sus fundam<strong>en</strong>tos sin<br />

fundam<strong>en</strong>tos, cay<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una <strong>de</strong>sestabilización<br />

<strong>en</strong> que todas las <strong>de</strong>cisiones fundam<strong>en</strong>tales,<br />

los <strong>de</strong>rechos sociales, el <strong>de</strong>recho a


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 22 <strong>de</strong> agosto) https://pixabay.com/<strong>en</strong>/earth-globe-birth-new-arise-405096/<br />

la libertad y a la igualdad podrían ser motivo<br />

<strong>de</strong> conflictos políticos, objeto particularm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> un paradigma como el <strong>de</strong>recho<br />

reflexivo.<br />

Este <strong>de</strong>be emerger casi <strong>de</strong> manera urg<strong>en</strong>te<br />

y necesaria, por cuanto el po<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> la sociedad civil es el<br />

resultado <strong>de</strong> las contradicciones <strong>en</strong> que<br />

se <strong>en</strong>redan las instituciones que produc<strong>en</strong><br />

y administran los peligros; contradicciones<br />

que tales movimi<strong>en</strong>tos han puesto al<br />

<strong>de</strong>scubierto y que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ver con las<br />

situaciones extremas <strong>de</strong> pobreza, los ataques<br />

al medio ambi<strong>en</strong>te, lo mismo que la<br />

falsa y peligrosa seguridad <strong>de</strong> una sociedad<br />

autod<strong>en</strong>ominada <strong>de</strong>mocrática y los <strong>de</strong>más<br />

peligros que am<strong>en</strong>azan la conviv<strong>en</strong>cia.<br />

<strong>La</strong> sociedad actual asume una carga<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> su propia id<strong>en</strong>tidad que <strong>en</strong>cierra<br />

una grave contradicción: el peligro<br />

<strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la especie. Los medios<br />

<strong>de</strong> comunicación, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel<br />

muy importante <strong>en</strong> la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

los <strong>riesgo</strong>s y <strong>en</strong> la búsqueda <strong>de</strong> soluciones,<br />

increm<strong>en</strong>tan el po<strong>de</strong>r y el control social. El<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Beck está marcado por<br />

las constantes <strong>de</strong> una sociedad sometida<br />

a fuertes <strong>riesgo</strong>s y a procesos <strong>de</strong> individualización.<br />

Para él la actualidad se forma con<br />

las noticias <strong>de</strong> las catástrofes ecológicas, las<br />

crisis financieras, el terrorismo, el hambre<br />

global y las guerras prev<strong>en</strong>tivas (ibíd. p. 35).<br />

Los <strong>riesgo</strong>s a los que está expuesta la<br />

sociedad <strong>en</strong> la globalización no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> anteced<strong>en</strong>tes<br />

ni presupuestos ético filosóficos,<br />

sino quizá una frase similar a la pronunciada<br />

por Sócrates que constituye una evid<strong>en</strong>cia<br />

fatal: no sabemos que no sabemos, pues no<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran tales peligros muy alejados<br />

<strong>de</strong> las predicciones apocalípticas, como se<br />

pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong>tre otras imág<strong>en</strong>es las <strong>de</strong><br />

los tsunamis, las <strong>de</strong> las torres gemelas, y el<br />

comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las crisis económicas<br />

<strong>en</strong> Grecia y España, los at<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> Francia,<br />

Bélgica, Niza y Turquía que nos hac<strong>en</strong><br />

p<strong>en</strong>sar hasta qué punto los <strong>riesgo</strong>s globales<br />

son, <strong>en</strong> la historia universal pres<strong>en</strong>te y futura,<br />

una fuerza que nadie pue<strong>de</strong> controlar.<br />

Principios <strong>de</strong> la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong><br />

<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial consi<strong>de</strong>ra<br />

una política para el futuro <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong><br />

el realismo político cuyos principios fundam<strong>en</strong>tales<br />

son los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

«(…) la superviv<strong>en</strong>cia solo será posible con la ayuda <strong>de</strong> <strong>en</strong>trelazami<strong>en</strong>tos, inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, responsabilidad, solidaridad y<br />

<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>stino más allá <strong>de</strong> las fronteras nacionales».<br />

1. <strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> ti<strong>en</strong>e una lógica<br />

histórica según la cual ninguna nación<br />

pue<strong>de</strong> solucionar sus problemas por si sola<br />

sino sobre la base <strong><strong>de</strong>l</strong> realismo cosmopolita.<br />

2. Los problemas mundiales crean<br />

comunida<strong>de</strong>s transnacionales y los Estados<br />

nacionales ya no son las unida<strong>de</strong>s<br />

primarias <strong>de</strong> la solución <strong>de</strong> los problemas,<br />

locales o globales, sino que se impone la<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia como requisito para la<br />

superviv<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong> todos los casos la eficacia<br />

y la legitimidad surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> la cooperación<br />

<strong>en</strong>tre los Estados, ya no como un<br />

medio sino un fin.<br />

3. <strong>La</strong>s organizaciones internacionales<br />

son la continuación <strong>de</strong> la política nacional<br />

por otros medios y están llamadas a modificar,<br />

maximizar, ampliar y religar los intereses<br />

nacionales creando nuevos espacios<br />

transnacionales <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r.<br />

4. <strong>La</strong> legitimidad <strong>de</strong> la política mundial<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se basa <strong>en</strong> la credibilidad <strong>en</strong> las<br />

Naciones Unidas y la Unión Europea, <strong>en</strong> su<br />

capacidad <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar un cons<strong>en</strong>so público<br />

mundial.<br />

5. El unilateralismo es antieconómico<br />

y se requiere protagonismo <strong><strong>de</strong>l</strong> realismo<br />

cosmopolita basado <strong>en</strong> la responsabilidad<br />

compartida, y <strong>en</strong> la soberanía compartida,<br />

<strong>de</strong> tal forma que los Estados trabaj<strong>en</strong> <strong>en</strong> común<br />

(Beck, 1998, pp. 279-281).<br />

Han quedado sin fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> la<br />

sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial los i<strong>de</strong>ólogos<br />

<strong>de</strong> las utopías radicales y <strong>de</strong> las metáforas<br />

<strong>de</strong> la revolución, que pret<strong>en</strong>dían cambiar<br />

int<strong>en</strong>cionalm<strong>en</strong>te la estructura fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> la sociedad, y las utopías restantes<br />

que proclamaban el final <strong>de</strong> la historia. Al<br />

igual que las apelaciones vagam<strong>en</strong>te universalistas,<br />

estas no t<strong>en</strong>drán efecto alguno.<br />

El saber global sobre el pot<strong>en</strong>cial moral y<br />

físicam<strong>en</strong>te catastrófico <strong>de</strong> la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> mundial hará posible suprimir las difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre lo nacional y lo internacional<br />

y abrir nuevos espacios <strong>de</strong> responsabilidad<br />

transnacional <strong>en</strong> los que interv<strong>en</strong>gan múltiples<br />

actores.<br />

Todos los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> crisis <strong>en</strong> los<br />

países occid<strong>en</strong>tales, tales como la crisis<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, la crisis <strong>de</strong> los paradigmas<br />

jurídicos tradicionales, la crisis<br />

<strong>en</strong> la <strong>de</strong>mocracia, la crisis <strong>en</strong> la aplicabilidad<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos sociales, las dudas<br />

sobre la ci<strong>en</strong>cia y la racionalidad <strong>de</strong> los<br />

expertos, la globalización <strong>de</strong> la economía,<br />

el terrorismo, la crisis ecológica, y con ella<br />

el cambio climático, conducirán necesariam<strong>en</strong>te<br />

a la discontinuidad <strong>de</strong> las instituciones<br />

básicas <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> un proceso<br />

<strong>en</strong> el que, sin embargo, los principios<br />

básicos <strong>de</strong> la humanidad sigu<strong>en</strong> vig<strong>en</strong>tes.<br />

No obstante, la superviv<strong>en</strong>cia solo será<br />

posible con la ayuda <strong>de</strong> <strong>en</strong>trelazami<strong>en</strong>tos,<br />

inter<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, responsabilidad,<br />

solidaridad y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral comunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

» 41


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

42 »<br />

<strong>de</strong>stino más allá <strong>de</strong> las fronteras<br />

nacionales.<br />

Los principios kantianos, los<br />

procedimi<strong>en</strong>tos marxistas y el<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Nietzsche, que<br />

dividían a la humanidad <strong>en</strong> grupos<br />

cerrados <strong>de</strong> carácter étnico,<br />

económico religioso o territorial,<br />

y que daba fundam<strong>en</strong>to a los<br />

constructores <strong>de</strong> la autoperpetuación<br />

<strong>de</strong> la sociedad burguesa,<br />

se han convertido <strong>en</strong> un i<strong>de</strong>alismo<br />

retrógrado que <strong>en</strong> la sociedad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial carec<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido, pues el ord<strong>en</strong> mundial<br />

ha tomado otros rumbos<br />

y la soberanía nacional ha sido<br />

reemplazada por la cooperación<br />

transnacional, <strong>en</strong> aras a la propia<br />

superviv<strong>en</strong>cia.<br />

William Ospina, <strong>de</strong> la Universidad<br />

<strong>de</strong> Antioquia, afirma<br />

con mucha razón que:<br />

(…) los gran<strong>de</strong>s inv<strong>en</strong>tos<br />

no son los artefactos, ni las cosas<br />

que nos hac<strong>en</strong> más eficaces, ni<br />

más veloces ni más capaces <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>strucción y <strong>de</strong> intimidación,<br />

ni más capaces <strong>de</strong> acumulación<br />

y <strong>de</strong> egoísmo. Los gran<strong>de</strong>s<br />

inv<strong>en</strong>tos son los que nos hicieron<br />

humanos <strong>en</strong> el s<strong>en</strong>tido más<br />

silvestre <strong><strong>de</strong>l</strong> termino: El que utilizamos<br />

para <strong>de</strong>cir que algui<strong>en</strong> es<br />

g<strong>en</strong>eroso o compasivo o cordial<br />

o capaz <strong>de</strong> intelig<strong>en</strong>cia ser<strong>en</strong>a o<br />

capaz <strong>de</strong> solidaridad (Ospina y<br />

Bonnett, 2012, pp. 28 - 29).<br />

En palaras <strong>de</strong> Bonnett, el<br />

gran <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia es que:<br />

Ante la visión <strong>de</strong>soladora<br />

<strong>de</strong> la corrupción y el saqueo<br />

<strong>de</strong>spiadado <strong><strong>de</strong>l</strong> dinero público,<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cinismo político, <strong>de</strong> la p<strong>en</strong>etración<br />

corruptora <strong><strong>de</strong>l</strong> crim<strong>en</strong>,<br />

<strong>de</strong> la perpetuación <strong>de</strong> la guerra<br />

y la <strong>de</strong>bilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado es natural<br />

que el individuo se si<strong>en</strong>ta<br />

abrumado e impot<strong>en</strong>te. Esa<br />

impot<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> hacerle creer<br />

que como ciudadano es víctima<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/v3wxPY. Autora Francy Rodríguez<br />

<strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminismo histórico<br />

fr<strong>en</strong>te al cual no hay acción posible<br />

(ibíd., p. 28)<br />

Des<strong>de</strong> la perspectiva adoptada<br />

por los autores se afirma<br />

que una doctrina <strong><strong>de</strong>l</strong> crecimi<strong>en</strong>to<br />

económico, que no solo <strong>en</strong>cumbra<br />

a unos países <strong>en</strong> la opul<strong>en</strong>cia<br />

y el <strong>de</strong>rroche, <strong>en</strong> el zaqueo<br />

<strong>de</strong> los recursos planetarios y <strong>en</strong><br />

la producción <strong>de</strong> basuras irreductibles,<br />

que abisma a la mayor<br />

parte <strong>de</strong> la humanidad <strong>en</strong> la precariedad<br />

y la indig<strong>en</strong>cia, y que<br />

cada vez precipita crisis más amplias<br />

y absurdas, es una doctrina<br />

que sujeta a las propias naciones<br />

opul<strong>en</strong>tas a temporales <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />

y <strong>de</strong>presión.<br />

Los <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> nuestra era<br />

se caracterizan por un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />

<strong>de</strong> producción y <strong>de</strong> comercio,<br />

cuyo fr<strong>en</strong>esí <strong>de</strong> velocidad y <strong>de</strong><br />

productividad, <strong>de</strong> consumo y<br />

<strong>de</strong> obsolesc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los objetos,<br />

precipita la alteración <strong>de</strong> los<br />

ciclos <strong><strong>de</strong>l</strong> clima y la transformación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta <strong>en</strong> un organismo<br />

impre<strong>de</strong>cible. Igualm<strong>en</strong>te,<br />

un <strong>de</strong>sequilibrio creci<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

acceso a los recursos, al conocimi<strong>en</strong>to,<br />

a la iniciativa, convierte<br />

las clásicas t<strong>en</strong>siones <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r y<br />

<strong>de</strong> la sociedad <strong>en</strong> esc<strong>en</strong>arios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

terror y <strong>de</strong> la arbitrariedad. Una<br />

doctrina <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r corroída por<br />

el fracaso <strong>de</strong> los valores históricos<br />

que fundam<strong>en</strong>taron toda<br />

moral y toda ética conviert<strong>en</strong><br />

nuestro planeta <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> miedo, <strong>de</strong> incertidumbre, <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> impot<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong> perman<strong>en</strong>tes.<br />

No es la ignorancia, es el conocimi<strong>en</strong>to<br />

lo que nos ha hecho<br />

tan peligrosos, pues a pesar <strong>de</strong><br />

estar <strong>en</strong> manos <strong>de</strong> la razón nunca<br />

hubo tanto miedo, ni tanta<br />

incertidumbre fr<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>signio<br />

<strong>de</strong> las transformaciones. El terrorismo,<br />

la corrupción, el zaqueo<br />

<strong>de</strong> la naturaleza, como ya se dijo,<br />

junto con la subordinación <strong>de</strong><br />

los intereses <strong>de</strong> la humanidad<br />

a los intereses particulares <strong>de</strong><br />

la industria, las finanzas, las oligarquías<br />

y plutocracias legales<br />

y <strong>de</strong> las mafias que son reflejo<br />

<strong>en</strong> los espejos <strong>de</strong>formantes <strong>de</strong><br />

la ilegalidad, ilustran lo que es la<br />

sociedad mundial <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />

la globalización.<br />

También existe una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> la teoría <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />

que mira a la globalización<br />

como un peligro constante que<br />

sirve para reforzar la supuesta<br />

seguridad que estaría <strong>en</strong> manos<br />

<strong>de</strong> los guardianes <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo y<br />

sus aliados, por lo que la razón<br />

<strong>de</strong> Estado y el Estado <strong>de</strong> excep-<br />

«El terrorismo, la corrupción, el zaqueo <strong>de</strong> la naturaleza (...), junto con la subordinación <strong>de</strong><br />

los intereses <strong>de</strong> la humanidad a los intereses particulares <strong>de</strong> la industria, las finanzas, las<br />

oligarquías y plutocracias legales y <strong>de</strong> las mafias que son reflejo <strong>en</strong> los espejos <strong>de</strong>formantes<br />

<strong>de</strong> la ilegalidad, ilustran lo que es la sociedad mundial <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la globalización».<br />

ción perman<strong>en</strong>te se globalizan<br />

proponi<strong>en</strong>do el trasplante <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>recho p<strong>en</strong>al <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>emigo a<br />

nivel global.<br />

Con lo anterior, la globalización<br />

a nivel jurídico se<br />

polariza, se mercantiliza, dado<br />

que para combatir al <strong>en</strong>emigo<br />

los países <strong>de</strong>berán invertir<br />

recursos; a<strong>de</strong>más, permite<br />

administrar la restricción <strong>de</strong><br />

liberta<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>rechos, justifica<br />

el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> controles y,<br />

lo peor <strong>de</strong> todo, g<strong>en</strong>era más<br />

incertidumbre, <strong>de</strong>sconfianza<br />

y la criminalización <strong>de</strong> la sociedad.<br />

<strong>La</strong> cultura <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />

nación, aunque sigue existi<strong>en</strong>do,<br />

adquiere el carácter cosmopolita<br />

que se id<strong>en</strong>tifica con<br />

regím<strong>en</strong>es transnacionales,<br />

movimi<strong>en</strong>tos sociales, Estados<br />

expertos, que combinan sus<br />

reflexiones para dar respuestas<br />

a <strong>riesgo</strong>s globales.<br />

<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

Los <strong>riesgo</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> la misma<br />

fuerza <strong>de</strong>structiva que las guerras<br />

y se exti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a todos los<br />

ámbitos. Lo inédito <strong>de</strong> la sociedad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial es la<br />

esc<strong>en</strong>ificación <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s y<br />

su utilización con fines políticos.<br />

Como resultado se ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>en</strong>tonces, que el miedo se convierte<br />

<strong>en</strong> un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to que<br />

acompaña nuestras vidas. <strong>La</strong><br />

seguridad <strong>de</strong>splaza a la libertad<br />

y la igualdad <strong>en</strong> la escala<br />

<strong>de</strong> valores. «<strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>» ha contribuido a un<br />

nuevo <strong>en</strong>foque sociológico<br />

que int<strong>en</strong>ta compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r las<br />

am<strong>en</strong>azas por las que atraviesa<br />

la humanidad a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> último<br />

cuarto <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx.<br />

En la época pres<strong>en</strong>te, nada<br />

<strong>de</strong> lo que ocurra <strong>en</strong> nuestro<br />

planeta podrá ser un suceso<br />

localm<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong>imitado, sino<br />

que todos los <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>tos,<br />

victorias y catástrofes<br />

afectarán a todo el mundo <strong>de</strong>


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Tríptico El juicio final <strong>de</strong> El Bosco (1482). Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/2LYkEH<br />

«Los daños ambi<strong>en</strong>tales no han sido provocados por la naturaleza, sino por el género humano (...) la civilización se pone <strong>en</strong> peligro a sí misma,<br />

cosa que no es imputable a Dios, a los dioses, ni a la naturaleza, sino a las <strong>de</strong>cisiones humanas y los efectos industriales, es <strong>de</strong>cir, a la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la civilización a configurar y controlar todo».<br />

forma tal que los habitantes<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta <strong>de</strong>b<strong>en</strong> reori<strong>en</strong>tar<br />

y reorganizar sus vidas y quehaceres,<br />

así como las organizaciones<br />

e instituciones, como<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>sanchami<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> campo geográfico<br />

y la creci<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>sidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

intercambio internacional, así<br />

como el carácter global <strong>de</strong> la<br />

red <strong>de</strong> mercados financieros y<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r cada vez mayor <strong>de</strong><br />

las multinacionales.<br />

Como el resultado <strong>de</strong> la<br />

revolución perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

terr<strong>en</strong>o <strong>de</strong> la información y<br />

las tecnologías <strong>de</strong> la comunicación,<br />

al igual que con la exig<strong>en</strong>cia<br />

universal <strong>de</strong> respetar los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos, y ante los<br />

problemas <strong>de</strong> la pobreza global,<br />

los daños y at<strong>en</strong>tados ecológicos<br />

globales y los conflictos<br />

transculturales, el concepto<br />

<strong>de</strong> globalización se <strong>de</strong>scribe<br />

como un proceso que crea<br />

vínculos y espacios sociales<br />

transnacionales, que revaloriza<br />

culturas locales, y que trae a<br />

primer plano terceras culturas.<br />

<strong>La</strong> globalidad y la globalización<br />

constituy<strong>en</strong> una sociedad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> como una<br />

característica <strong>de</strong> la dinámica<br />

social, cuyos compon<strong>en</strong>tes<br />

son las am<strong>en</strong>azas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />

ecológicas, aunque<br />

estén condicionadas por motivos<br />

políticos; el peligro nuclear,<br />

los actos terroristas, las<br />

gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s sociales<br />

y la miseria que redunda <strong>en</strong><br />

una sobre explotación <strong>de</strong> los<br />

recursos naturales conllevan al<br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y la contaminación<br />

<strong>de</strong> los suelos.<br />

<strong>La</strong> noción <strong>de</strong> la sociedad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial es pertin<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> un mundo que se pue<strong>de</strong><br />

caracterizar por una pérdida <strong>de</strong><br />

distinción clara <strong>en</strong>tre naturaleza<br />

y cultura. Esas am<strong>en</strong>azas, y esos<br />

riegos, no pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a un solo<br />

país o región ni a una sola clase<br />

social, sino que son globales,<br />

planetarios. Es <strong>de</strong>cir, si hay algo<br />

que es global y globalizador es<br />

el <strong>riesgo</strong>: no respeta fronteras, es<br />

universal por excel<strong>en</strong>cia, no es<br />

patrimonio <strong>de</strong> un lugar sino <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

planeta. En consecu<strong>en</strong>cia, los<br />

riegos afectan más tar<strong>de</strong> o más<br />

temprano a qui<strong>en</strong>es los produc<strong>en</strong><br />

o se b<strong>en</strong>efician <strong>de</strong> ellos.<br />

Los daños ambi<strong>en</strong>tales<br />

no han sido provocados por<br />

la naturaleza, sino por el género<br />

humano a través <strong>de</strong> la<br />

ci<strong>en</strong>cia y la tecnología. El uso<br />

<strong>de</strong> estas <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> salvar a la<br />

humanidad más bi<strong>en</strong> am<strong>en</strong>aza<br />

con extinguirla. Beck formula<br />

esto claram<strong>en</strong>te afirmando<br />

que se trata <strong>de</strong> un caso <strong>en</strong> el<br />

que la civilización se pone <strong>en</strong><br />

peligro a sí misma, cosa que<br />

no es imputable a Dios, a los<br />

dioses, ni a la naturaleza, sino<br />

a las <strong>de</strong>cisiones humanas y los<br />

efectos industriales, es <strong>de</strong>cir, a<br />

la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la civilización a<br />

configurar y controlar todo.<br />

Esos <strong>riesgo</strong>s y los miedos<br />

que produc<strong>en</strong> «unifican» a la<br />

humanidad, constituyéndose<br />

una «sociedad global». Esta<br />

sociedad global se constituye<br />

primero, porque los daños<br />

ambi<strong>en</strong>tales afectan a la totalidad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta, y segundo,<br />

porque hay una toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

mundial <strong>de</strong> que esos<br />

daños pued<strong>en</strong> acabar con el<br />

planeta. El miedo al «fin <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mundo» se g<strong>en</strong>eraliza fr<strong>en</strong>te<br />

a lo que se formula: la necesidad<br />

<strong>de</strong> hacer algo al respecto.<br />

Se trata <strong>de</strong> una teoría sociológica<br />

que, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las<br />

anteriores, trata <strong>de</strong> explicar lo<br />

que suce<strong>de</strong> actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

mundo a partir <strong>de</strong> lo ecológico<br />

o ambi<strong>en</strong>tal. Pero lo ecológico<br />

no se limita solam<strong>en</strong>te a plantas<br />

y animales, reino vegetal y<br />

reino animal, sino que incluye<br />

hombres y mujeres, y el <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> ellos y ellas a<br />

lo largo y ancho <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta. En<br />

otras palabras, las migraciones,<br />

uno <strong>de</strong> los gran<strong>de</strong>s problemas<br />

<strong>de</strong> la humanidad <strong>en</strong> la sociedad<br />

global.<br />

Conclusiones<br />

En las socieda<strong>de</strong>s contemporáneas,<br />

una proporción bastante<br />

elevada <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s está directam<strong>en</strong>te<br />

relacionada con la<br />

tecnología y el sistema productivo,<br />

y se caracteriza porque se<br />

trata <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s difícilm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>tectables por los s<strong>en</strong>tidos<br />

humanos. <strong>La</strong> contaminación<br />

química, la modificación g<strong>en</strong>ética<br />

<strong>de</strong> organismos o los<br />

efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático<br />

son algunos ejemplos <strong>de</strong> nuevos<br />

<strong>riesgo</strong>s ambi<strong>en</strong>tales que se<br />

vi<strong>en</strong><strong>en</strong> a sumar a las terribles<br />

consecu<strong>en</strong>cias provocadas por<br />

la contaminación industrial, <strong>en</strong><br />

las últimas décadas <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx.<br />

Sin embargo, el análisis no sería<br />

completo si no añadiéramos<br />

a la lista <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s el peligro<br />

lat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ruptura social, que<br />

la globalización y los nuevos<br />

procesos <strong>de</strong> transformación<br />

económica están provocando<br />

<strong>en</strong> el s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> nuestra sociedad.<br />

<strong>La</strong> progresión y el aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> estos nuevos <strong>riesgo</strong>s,<br />

incluidos el terrorismo y las<br />

migraciones, están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

consecu<strong>en</strong>cias políticas <strong>en</strong> la<br />

implem<strong>en</strong>tación, por parte<br />

<strong>de</strong> los gobiernos, <strong>de</strong> políticas<br />

ori<strong>en</strong>tadas al control y a la reducción<br />

<strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s. Es necesario<br />

afirmar que la sociedad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se origina allí don<strong>de</strong><br />

los sistemas normativos y las<br />

» 43


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 23 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/yx(...)<br />

«<strong>La</strong> progresión y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estos nuevos <strong>riesgo</strong>s, incluidos el terrorismo y las<br />

migraciones, están t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do consecu<strong>en</strong>cias políticas <strong>en</strong> la implem<strong>en</strong>tación, por parte <strong>de</strong> los<br />

gobiernos, <strong>de</strong> políticas ori<strong>en</strong>tadas al control y a la reducción <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s».<br />

instituciones sociales fracasan<br />

a la hora <strong>de</strong> conseguir la necesaria<br />

seguridad ante los peligros<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ados por la toma <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones. Son ya numerosas<br />

las conting<strong>en</strong>cias futuras cuyos<br />

resultados produc<strong>en</strong> efectos<br />

dañinos a gran<strong>de</strong>s sectores <strong>de</strong> la<br />

población mundial, que no <strong>de</strong>scartan<br />

las gran<strong>de</strong>s catástrofes<br />

que afectan la sociedad actual<br />

fuera <strong>de</strong> las ya tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

conocidas como las catástrofes<br />

nucleares, el efecto inverna<strong>de</strong>ro<br />

y el terrorismo que se ha ac<strong>en</strong>tuado<br />

<strong>en</strong> los últimos días.<br />

Los gran<strong>de</strong>s <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> la era<br />

<strong>de</strong> la globalización total se manifiestan<br />

<strong>en</strong> la economía, <strong>en</strong> las<br />

comunicaciones, <strong>en</strong> el cambio<br />

climático, pero, especialm<strong>en</strong>te, lo<br />

que más caracteriza a la nueva sociedad<br />

mundializada es, precisam<strong>en</strong>te,<br />

la internacionalización <strong>de</strong><br />

los gran<strong>de</strong>s <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> los que es<br />

imposible aislarse pues, cada vez<br />

más, los hechos producidos <strong>en</strong><br />

una parte <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

interrelacionados <strong>de</strong> manera<br />

directa con el resto <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta y<br />

no hay, pues, posibilidad <strong>de</strong> darle<br />

la espalda a estas nuevas situaciones<br />

<strong>de</strong> peligro. Los avances ci<strong>en</strong>tíficos<br />

y tecnológicos han expuesto<br />

a la totalidad <strong>de</strong> la población<br />

mundial a unos <strong>riesgo</strong>s que van<br />

aparejados a ciertos b<strong>en</strong>eficios<br />

que solo disfrutan unos pocos y<br />

esta es, precisam<strong>en</strong>te, una <strong>de</strong> las<br />

mayores paradojas <strong>de</strong> la sociedad<br />

actual.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Beck, U. (1998). ¿Qué es la globalización?,<br />

Barcelona: Paidós.<br />

--<br />

Beck, U. (1998). <strong>La</strong> sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>. Barcelona: Paidós.<br />

--<br />

Beck, U. (2008). <strong>La</strong> sociedad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> mundial. En busca<br />

<strong>de</strong> la seguridad perdida. Barcelona:<br />

Paidós.<br />

--<br />

Beck, U. y Gran<strong>de</strong> E. (2004).<br />

<strong>La</strong> Europa cosmopolita. Sociedad<br />

y política <strong>en</strong> la segunda<br />

mo<strong>de</strong>rnidad. Vic<strong>en</strong>te Gómez<br />

(Trad.). Barcelona: Paidós.<br />

--<br />

Beriain, J. (Comp.)(1996). <strong>La</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

perversas <strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad.<br />

Barcelona: Anthropos.<br />

--<br />

Castells, M. (1999). <strong>La</strong> era <strong>de</strong> la<br />

información. Economía, sociedad<br />

y cultura. Madrid: Alianza<br />

editorial.<br />

--<br />

Douglas, M. (1996). <strong>La</strong> aceptabilidad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> según las<br />

ci<strong>en</strong>cias sociales. Barcelona:<br />

Paidós.<br />

--<br />

Gidd<strong>en</strong>s, A. (1999). Consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> la mo<strong>de</strong>rnidad.<br />

Madrid: Alianza editorial.<br />

--<br />

López J.A. y Luján J.L. (2000).<br />

Ci<strong>en</strong>cia y política <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

Madrid: Alianza editorial.<br />

--<br />

Ospina W. y Bonnett, P. (2012).<br />

Para qué la cultura <strong>en</strong> tiempos<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>uria. En Alma Mater.<br />

Universidad <strong>de</strong> Antioquia. N.°<br />

612. (pp. 28-29).<br />

--<br />

Ramonet, I. (1996). Un mundo<br />

sin rumbo. Madrid: Editorial<br />

Debate.<br />

--<br />

Ramos R. y García, S. (1999).<br />

Globalización, <strong>riesgo</strong>, reflexividad.<br />

Tres temas <strong>de</strong> la teoría social<br />

contemporánea. Madrid:<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigaciones Sociológicas.<br />

Gobernabilidad y gobernanza <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> Colombia<br />

Edgar Mauricio Arbeláez<br />

Sánchez 1<br />

El pres<strong>en</strong>te artículo se ori<strong>en</strong>tó<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la gobernanza<br />

y la gobernabilidad<br />

<strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> Colombia.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, buscó<br />

id<strong>en</strong>tificar la normativa vig<strong>en</strong>te<br />

1 Profesional <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias militares (oficial<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Ejército). Administrador <strong>de</strong> empresas y profesional<br />

<strong>en</strong> relaciones internacionales y estudios<br />

políticos. Especialista <strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia integral <strong>de</strong><br />

obras y <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>cia universitaria. Estudiante <strong>de</strong><br />

Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo, <strong>en</strong><br />

la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares. Correo: edgarmauricioarbelaezsanchez@gmail.com<br />

como herrami<strong>en</strong>ta técnica y los<br />

organismos <strong>en</strong>cargados <strong>de</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y manejo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres, observando la institucionalidad<br />

emerg<strong>en</strong>te como<br />

actor funcional <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el<br />

<strong>en</strong>torno nacional.<br />

Los ev<strong>en</strong>tos naturales y<br />

antrópicos que han sido registrados<br />

<strong>en</strong> la historia colombiana,<br />

citando <strong>en</strong>tre ellos los <strong>de</strong><br />

mayor impacto (terremoto <strong>de</strong><br />

Popayán <strong>en</strong> 1983, avalancha <strong>de</strong><br />

Armero <strong>en</strong> 1985, sismo <strong>en</strong> el<br />

Atrato medio <strong>en</strong> 1992, sismo y<br />

avalancha <strong><strong>de</strong>l</strong> río Páez <strong>en</strong> 1994,<br />

terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero <strong>en</strong><br />

1999 y la avalancha <strong>de</strong> Salgar -<br />

Antioquia como la más reci<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2015), han servido<br />

como base fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> la<br />

estructuración y promulgación<br />

tanto <strong>de</strong> normativas jurídicas<br />

como <strong>de</strong> políticas públicas que<br />

dan soporte a la cultura proactiva<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

<strong>La</strong> gobernabilidad y gobernanza<br />

son dos conceptos que<br />

compart<strong>en</strong> simetría al interior<br />

<strong>de</strong> las formas <strong>de</strong> gobierno y<br />

sus roles ori<strong>en</strong>tadores. Para Luis<br />

Fernando Aguilar Villanueva, la<br />

gobernabilidad se <strong>de</strong>fine como<br />

«una cuestión que se plantea<br />

sólo con refer<strong>en</strong>cia al gobierno<br />

y que no atañe a la sociedad»<br />

(C<strong>en</strong>tro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong><br />

Admistración para el Desarrollo<br />

- clad, 2007), cuyos aspectos<br />

se reflejan <strong>en</strong> las capacida<strong>de</strong>s,<br />

estructuras y herrami<strong>en</strong>tas<br />

técnicas con las que cu<strong>en</strong>ta un<br />

Estado para dar respuesta a las<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la sociedad.<br />

Por otro lado, la gobernanza,<br />

<strong>en</strong> palabras <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo<br />

autor, es concebida como el<br />

proceso «<strong>de</strong> dirección <strong>de</strong> la so-<br />

44 »


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Cortesía Julio Armando Rodríguez Ortega, foto <strong>de</strong> geóloga Diana Cecilia Adarve Vargas<br />

ciedad que ya no es equival<strong>en</strong>te<br />

a la sola acción directiva <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno<br />

y <strong>en</strong> el que toman parte<br />

otros actores, [<strong>en</strong> otras palabras<br />

es] un proceso directivo postgubernam<strong>en</strong>tal<br />

más que antigubernam<strong>en</strong>tal”<br />

(íbid.), perspectiva<br />

que se relaciona con<br />

la calidad <strong>de</strong> la respuesta dada<br />

bajo el empleo <strong>de</strong> las herrami<strong>en</strong>tas,<br />

instrum<strong>en</strong>tos técnicos<br />

y normativos <strong>en</strong> sinergia con las<br />

estructuras sociopolíticas, con<br />

el ánimo <strong>de</strong> satisfacer y respon<strong>de</strong>r<br />

las necesida<strong>de</strong>s manifiestas.<br />

Colombia ha v<strong>en</strong>ido dando<br />

pasos agigantados <strong>en</strong> la<br />

estructuración <strong>de</strong> la norma y<br />

herrami<strong>en</strong>ta jurídica con miras<br />

a otorgar al Gobierno nacional<br />

los instrum<strong>en</strong>tos a<strong>de</strong>cuados,<br />

eficaces y efici<strong>en</strong>tes que permitan<br />

<strong>de</strong>sarrollar la gobernabilidad<br />

y gobernanza ante futuros<br />

ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre, no solo<br />

Remoción <strong>en</strong> masa, barrio <strong>La</strong> Cruz, Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín. Año 2007.<br />

previ<strong>en</strong>do acciones <strong>de</strong> respuesta<br />

sino a<strong><strong>de</strong>l</strong>antando procesos<br />

que permitan anticiparse al<br />

acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos<br />

con la finalidad <strong>de</strong> evitar pérdidas<br />

<strong>de</strong> vidas humanas y plantear<br />

esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción,<br />

asist<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />

que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> inmin<strong>en</strong>te <strong>riesgo</strong> ante posibles<br />

ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> natural<br />

como antrópicos.<br />

<strong>La</strong>s experi<strong>en</strong>cias m<strong>en</strong>cionadas,<br />

infortunadam<strong>en</strong>te<br />

se constituyeron <strong>en</strong> lecciones<br />

apr<strong>en</strong>didas que mostraron el<br />

atraso y <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />

colombiano <strong>en</strong> políticas públicas,<br />

legislación y normativas.<br />

Ello, condujo a la revisión <strong>de</strong> los<br />

aspectos que interactúan <strong>en</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> la sociedad, <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> las vulnerabilida<strong>de</strong>s,<br />

exposiciones y am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>tornos manifiestos <strong>en</strong> el dinamismo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado colombiano<br />

<strong>de</strong> manera holística.<br />

<strong>La</strong>s fallas estructurales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Gobierno nacional y <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

<strong>en</strong> materia financiera, jurídica<br />

y <strong>de</strong> infraestructura para dar<br />

respuesta a los ev<strong>en</strong>tos, empujó<br />

a la creación <strong>de</strong> instituciones<br />

emerg<strong>en</strong>tes. Así, a manera <strong>de</strong><br />

ilustración, para afrontar el terremoto<br />

<strong>de</strong> Popayán el Decreto<br />

2225/1983 creó la Corporación<br />

para la Reconstrucción y Desarrollo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Cauca (crc), el Decreto Presid<strong>en</strong>cial<br />

3406/1995 dio orig<strong>en</strong><br />

al Fondo Resurgir para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

el <strong>de</strong>sastre <strong>de</strong> Armero, tras el<br />

ev<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> río Páez se expi<strong>de</strong><br />

el Decreto 1179/1994 que creó<br />

la Corporación Nasa Kiwe para<br />

la reconstrucción <strong>de</strong> la cu<strong>en</strong>ca<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> río Páez y zonas aledañas;<br />

por último, con refer<strong>en</strong>cia al<br />

terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero, el<br />

Gobierno nacional, mediante<br />

el Decreto 197/1999, creó el<br />

Fondo para la Reconstrucción y<br />

Desarrollo Social <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero<br />

(Forec).<br />

Surg<strong>en</strong> <strong>en</strong> este acápite preguntas<br />

como: ¿por qué tantos<br />

organismos emerg<strong>en</strong>tes para<br />

dar respuesta a cada ev<strong>en</strong>to?<br />

¿Por qué no se diseñaron y<br />

estructuraron organismos <strong>de</strong><br />

observancia nacional? ¿Fueron<br />

efici<strong>en</strong>tes y eficaces las respuestas<br />

dadas por los organismos citados?<br />

¿Los recursos financieros<br />

fueron empleados con <strong>de</strong>coro<br />

ético <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> los damnificados?<br />

¿Los organismos <strong>de</strong> respuesta<br />

fueron los apropiados<br />

<strong>en</strong> el ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> la gobernanza?<br />

¿Se emplearon los instrum<strong>en</strong>tos<br />

(leyes, normas, protocolos,<br />

instituciones) previstos por el<br />

Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> gobernabilidad?<br />

Los aciertos y fal<strong>en</strong>cias que<br />

acompañan las acciones <strong>de</strong> respuesta<br />

ante los <strong>de</strong>sastres han<br />

dado orig<strong>en</strong> a la formulación,<br />

aprobación e implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> carácter<br />

vinculante. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

como resultado <strong>de</strong> la evaluación<br />

<strong>de</strong> los daños y afectaciones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> terremoto <strong>de</strong> Popayán, se<br />

promulgó el Decreto Ley 1400<br />

<strong>de</strong> 1984 sobre construcción con<br />

normas sismo resist<strong>en</strong>tes; posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

bajo el amparo <strong>de</strong><br />

la Ley 400 <strong>de</strong> 1997, se expi<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

1998 la norma sismo resist<strong>en</strong>te<br />

nsr-98 <strong>de</strong> 1998; y luego, <strong>en</strong> el<br />

2010, la nsr-10 (García, 2015).<br />

Creación <strong><strong>de</strong>l</strong> SNPAD y <strong>de</strong><br />

la UNGRD<br />

<strong>La</strong> avalancha <strong>de</strong> Armero marca<br />

un hito <strong>en</strong> la preparación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Estado colombiano para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

y afrontar ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres, <strong>de</strong> manera que se<br />

crea el Sistema Nacional para<br />

la Prev<strong>en</strong>ción y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

Desastres (snpad), «organizado<br />

mediante la Ley 46 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 1988 y estructurado<br />

<strong>en</strong> el Decreto Extraordinario<br />

919 <strong><strong>de</strong>l</strong> 1º <strong>de</strong> Mayo <strong>de</strong> 1989»<br />

(Cardona, 2008). En el año 2011,<br />

y con fundam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el Decreto<br />

4147 <strong><strong>de</strong>l</strong> 3 <strong>de</strong> noviembre, se<br />

crea la Unidad Nacional para<br />

la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

- ungrd (Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />

República , 2011 - Ver imag<strong>en</strong> 1.<br />

Estructura Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres,<br />

página 46).<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> Colombia, actualm<strong>en</strong>te<br />

cu<strong>en</strong>ta con herrami<strong>en</strong>tas<br />

y estructuras diseñadas con<br />

estándares <strong>de</strong> rigor jurídico<br />

exhaustivo que involucran al<br />

po<strong>de</strong>r ejecutivo, al legislativo y<br />

al judicial. <strong>La</strong> promulgación <strong>de</strong><br />

la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012 se constituye<br />

<strong>en</strong> el instrum<strong>en</strong>to rector <strong>de</strong> la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>; así mismo, al<br />

interior <strong>de</strong> la norma, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te id<strong>en</strong>tificadas<br />

las estructuras <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado que<br />

integran los procesos <strong>de</strong> cono-<br />

» 45


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Imag<strong>en</strong> 1. Estructura Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

cimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

y <strong><strong>de</strong>l</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Observando los atributos<br />

<strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, se localizan<br />

los tópicos diseñados <strong>en</strong><br />

procura <strong>de</strong> un correcto <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los parámetros <strong>de</strong><br />

gobernabilidad y gobernanza.<br />

En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, con<br />

relación a la gobernabilidad, es<br />

posible afirmar que la ley referida<br />

legitima y fortalece el sngrd<br />

<strong>en</strong> el esc<strong>en</strong>ario colombiano;<br />

al unísono, <strong>en</strong>trega tareas y<br />

responsabilida<strong>de</strong>s específicas<br />

a los organismos y estructuras<br />

<strong>de</strong> ord<strong>en</strong> nacional, territorial y<br />

local.<br />

Como compon<strong>en</strong>te integrador<br />

<strong>de</strong> la gobernanza<br />

para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres, la ungrd ha planificado<br />

procesos y protocolos<br />

que le permitan a las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

territoriales prepararse <strong>de</strong><br />

manera a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong> sinergia<br />

con las estructuras sociales<br />

(juntas <strong>de</strong> acción comunal,<br />

organizaciones no gubernam<strong>en</strong>tales<br />

- ong, <strong>en</strong>tre otras)<br />

con espíritu previsivo ante<br />

ev<strong>en</strong>tos que puedan alterar<br />

el dinamismo social, administrativo<br />

y político por causa <strong>de</strong><br />

46 »<br />

Fu<strong>en</strong>te: Unidad Nacional para la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres (UNGRD)<br />

<strong>de</strong>sastres; dotando los procesos<br />

con herrami<strong>en</strong>tas que<br />

incluy<strong>en</strong> la cartilla guía para<br />

la Formulación <strong><strong>de</strong>l</strong> plan municipal<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres (ungrd, 2012). Justam<strong>en</strong>te<br />

este plan obe<strong>de</strong>ce a<br />

una estructura <strong>de</strong>tallada que<br />

permite asumir juegos <strong>de</strong> roles<br />

<strong>en</strong> procura <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar<br />

am<strong>en</strong>azas y vulnerabilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> cada región, <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to<br />

y municipio.<br />

El planteami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y ev<strong>en</strong>tos futuros<br />

ofrece realizar trazabilidad<br />

<strong>en</strong>tre los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la estrategia<br />

para la respuesta a emerg<strong>en</strong>cias.<br />

Es <strong>en</strong> este apartado<br />

don<strong>de</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el punto<br />

álgido <strong>de</strong> la gobernanza, puesto<br />

que <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que<br />

suce<strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to se pon<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

práctica los protocolos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

conocimi<strong>en</strong>to y<br />

capacitación que se han realizado<br />

con antelación, como también<br />

las coordinaciones con los<br />

estam<strong>en</strong>tos (Fuerzas Militares<br />

y <strong>de</strong> Policía, Def<strong>en</strong>sa Civil, Comité<br />

Cruz Roja Colombiana,<br />

ong, organizaciones sociales).<br />

Ello se constituye <strong>en</strong> la prueba<br />

<strong>de</strong> fuego y <strong>en</strong> el indicador <strong>de</strong><br />

la calidad <strong>de</strong> la respuesta dada.<br />

Así las cosas, se observa<br />

que Colombia actualm<strong>en</strong>te<br />

cu<strong>en</strong>ta con la jurisprud<strong>en</strong>cia<br />

que pue<strong>de</strong> llegar a garantizar<br />

la gobernabilidad <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres; a su vez,<br />

la norma confiere elem<strong>en</strong>tos,<br />

instrum<strong>en</strong>tos, organizaciones y<br />

estructuras que serán las <strong>en</strong>cargadas<br />

<strong>de</strong> dar una respuesta con<br />

rasgos <strong>de</strong> calidad y eficacia <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> la gobernanza, como<br />

esc<strong>en</strong>ario don<strong>de</strong> confluy<strong>en</strong> los<br />

aspectos operativos y <strong>en</strong> el que<br />

se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan a la realidad <strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>er y afrontar las exig<strong>en</strong>cias<br />

propias <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres.<br />

Como reflexión final, resulta<br />

fundam<strong>en</strong>tal invitar al lector<br />

a respon<strong>de</strong>r los sigui<strong>en</strong>tes interrogantes:<br />

¿la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012<br />

reúne el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> sector<br />

académico y técnico <strong>de</strong> la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres?<br />

¿El seguimi<strong>en</strong>to a las labores <strong>de</strong>sarrolladas<br />

por los <strong>en</strong>tes territoriales<br />

por parte <strong>de</strong> la ungrd es<br />

el indicado? ¿Están preparados<br />

los <strong>en</strong>tes territoriales <strong>en</strong> sinergia<br />

con el sngrd para realizar <strong>de</strong><br />

manera acertada la gobernanza<br />

ante un <strong>de</strong>sastre? ¿Resultan<br />

apropiadas las estructuras diseñadas<br />

<strong>en</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012<br />

para realizar los procesos <strong>de</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> y el manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres?<br />

¿Los <strong>en</strong>tes <strong>de</strong> control <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />

colombiano han realizado la tarea<br />

<strong>en</strong>com<strong>en</strong>dada <strong>en</strong> la Ley 1523<br />

<strong>de</strong> 2012?<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Cardona, O. D. (2008). Sistema<br />

Nacional para la Prev<strong>en</strong>ción y<br />

At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres <strong>de</strong> Colombia.<br />

Recuperado el 17 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong><br />

--<br />

www.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>manizales.com/in<strong>de</strong>x.php?...sistemanacional-para-la<br />

prev<strong>en</strong>cion-<br />

--<br />

CLAD, R. d. (octubre <strong>de</strong> 2007).<br />

El aporte <strong>de</strong> la política pública<br />

y <strong>de</strong> la nueva <strong>gestión</strong> pública<br />

a la gobernanza. Recuperado<br />

el 18 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong><br />

http://siare.clad.org/revistas/0057201.pdf<br />

--<br />

Colombia., P. d. (3 <strong>de</strong> noviembre<br />

<strong>de</strong> 2011). Decreto 4147 <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

3 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2011. Recuperado<br />

el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016,<br />

<strong>de</strong> http://wp.presid<strong>en</strong>cia.gov.<br />

co/sitios/normativa/leyes/<br />

Docum<strong>en</strong>ts/Juridica/DE-<br />

CRETO%204147%20DEL%20<br />

3%20DE%20NOVIEMBRE%20<br />

DE%202011.pdf<br />

--<br />

García, L. E. (18 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong><br />

2015). Desarrollo <strong>de</strong> la normativa<br />

sismo resist<strong>en</strong>te colombiana<br />

<strong>en</strong> los 30 años <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

primera expedición. Recuperado<br />

el 17 <strong>de</strong> Junio <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong><br />

https://ojsrevistaing.unian<strong>de</strong>s.<br />

edu.co/ojs/in<strong>de</strong>x.php/revista/<br />

article/view/785/938<br />

--<br />

UNGRD, U. N. (julio <strong>de</strong> 2012).<br />

Cartilla guia para la Formulación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> plan municipal para la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Recuperado el 17 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong><br />

2016, <strong>de</strong> http://www.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/snigrd/archivos/FormulariosPMGRD2012/<br />

Guia_PMGRD_2012_v1.pdf<br />

Noveda<strong>de</strong>s editoriales<br />

50 Reflexiones y Recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> Conmemoración <strong>de</strong> los<br />

40<br />

Años<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Código Nacional <strong>de</strong> Recursos Naturales y <strong>de</strong> Protección al<br />

Medio Ambi<strong>en</strong>te (Decreto Ley 2811 De 1974)<br />

50 reflexiones y recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong><br />

conmemoración <strong>de</strong> los 40 años <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Código Nacional <strong>de</strong> Recursos Naturales<br />

y <strong>de</strong> Protección al Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />

(Decreto Ley 2811 <strong>de</strong> 1974)<br />

PVP Distribución gratuita .


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Relación estratégica <strong>de</strong> las organizaciones<br />

con las comunida<strong>de</strong>s y el marketing para la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

Fernando Juárez 1<br />

Introducción<br />

Los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

pres<strong>en</strong>tan una gran complejidad<br />

<strong>de</strong>bido a las difer<strong>en</strong>tes<br />

perspectivas lógicas que sust<strong>en</strong>tan<br />

las narrativas <strong>de</strong> los<br />

actores involucrados y la necesidad<br />

<strong>de</strong> una relación más<br />

estrecha <strong>de</strong> las organizaciones<br />

con las comunida<strong>de</strong>s.<br />

No es posible consi<strong>de</strong>rar<br />

la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

como un asunto exclusivam<strong>en</strong>te<br />

técnico-normativo,<br />

ni siquiera aunque se incorpore<br />

la comunidad <strong>en</strong> el l<strong>en</strong>guaje<br />

<strong>de</strong> dicha <strong>gestión</strong> como un elem<strong>en</strong>to<br />

más <strong>de</strong> las capacida<strong>de</strong>s<br />

socio-técnico-legales. Todo eso<br />

se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> una argum<strong>en</strong>tación<br />

lógica explicativa<br />

impregnada <strong>de</strong> mecanismos<br />

lineales causales, los cuales<br />

asum<strong>en</strong> que conocidos los factores<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> es posible, con<br />

la ayuda <strong>de</strong> todos, prev<strong>en</strong>ir el<br />

daño.<br />

1 Lic<strong>en</strong>ciado y doctor <strong>en</strong> psicología <strong>de</strong> la<br />

Universidad Autónoma <strong>de</strong> Madrid, y MBA <strong>de</strong> la<br />

University of Miami. Es autor <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 100 publicaciones<br />

ci<strong>en</strong>tíficas y más <strong>de</strong> 200 docum<strong>en</strong>tos<br />

técnicos. Ha diseñado difer<strong>en</strong>tes programas <strong>de</strong><br />

especialización y maestría y coordinado procesos<br />

<strong>de</strong> selección <strong>de</strong> personal con base <strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias<br />

profesionales y comportam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong><br />

instituciones públicas <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado colombiano.<br />

Fundador y editor <strong>de</strong> la revista International<br />

Journal of Psychological Research hasta el año<br />

2009. Miembro <strong>de</strong> consejos editoriales <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

revistas ci<strong>en</strong>tíficas. Ha realizado diseños<br />

y ha sido asesor <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes propuestas y<br />

proyectos <strong>de</strong> instituciones públicas y privadas.<br />

Trabaja como profesor e investigador <strong>en</strong> la Escuela<br />

<strong>de</strong> Administración <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Rosario y pert<strong>en</strong>ece al Grupo <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

<strong>en</strong> Dirección y Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la escuela don<strong>de</strong><br />

dirige el proyecto <strong>de</strong> <strong>investigación</strong> d<strong>en</strong>ominado<br />

«Relación <strong>de</strong> las organizaciones con el medio y<br />

marketing». Ha participado como pon<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

congresos, simposios y reuniones nacionales e<br />

internacionales, y recibido diversos premios y<br />

reconocimi<strong>en</strong>tos.<br />

Lo anterior, constituye un<br />

socio-tecno-c<strong>en</strong>trismo <strong>de</strong>scontextualizado<br />

que supone que<br />

los actores involucrados ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

una visión <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo similar. Es<br />

<strong>de</strong>cir, la imag<strong>en</strong> y narrativa <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mundo es la misma para todos<br />

los habitantes, al m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> una<br />

misma localidad. Si esto fuera<br />

así, la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y la prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres sería<br />

un asunto relativam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>cillo,<br />

pero actualm<strong>en</strong>te no lo es.<br />

Debido a ello, <strong>en</strong> este<br />

trabajo se consi<strong>de</strong>ra la perspectiva<br />

<strong>de</strong> la complejidad y el<br />

caos <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

mundos simultáneos, don<strong>de</strong> la<br />

relación <strong>en</strong>tre los actores <strong>en</strong> la<br />

comunidad es una interacción<br />

<strong>de</strong> lógicas y narrativas diversas.<br />

Esto conduce a la necesidad <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar unos mecanismos prev<strong>en</strong>tivos<br />

estratégicos inmersos<br />

<strong>en</strong> la comunidad, contemplando<br />

las difer<strong>en</strong>tes visiones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mundo y promovi<strong>en</strong>do el <strong>de</strong>sarrollo<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> unas lógicas<br />

y narrativas contextualizadas.<br />

<strong>La</strong> clasificación y<br />

situación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />

Colombia<br />

El Índice <strong>de</strong> Adaptación Global<br />

(nd-gain, por su sigla <strong>en</strong> inglés)<br />

evalúa la vulnerabilidad y la<br />

resili<strong>en</strong>cia ante cambios climáticos<br />

y otros tipos <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s<br />

naturales (University of Notre<br />

Dame, s. f.). En este indicador,<br />

la vulnerabilidad consiste <strong>en</strong> la<br />

exposición y s<strong>en</strong>sibilidad a los<br />

estresores climáticos, <strong>de</strong> población,<br />

infraestructura y recursos,<br />

mi<strong>en</strong>tras que la resili<strong>en</strong>cia se refiere<br />

a la capacidad para mejorar<br />

El Universal (2012, primero <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero). Recuperado <strong>de</strong> (2016, 26 <strong>de</strong> agosto) http://goo.gl/Qiqf1S<br />

«(...) según los registros <strong>de</strong> esta unidad [UNGRD], se han producido más <strong>de</strong> 28.000 <strong>de</strong>sastres<br />

<strong>en</strong>tre los años 1970 a 2011, el 60% <strong>de</strong> ellos a partir <strong>de</strong> los 90 y, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre 2010 y 2011 se<br />

produjo la cuarta parte <strong>de</strong> los registros y muertos <strong>de</strong> los diez años anteriores (Campos et al.,<br />

2012, P. 3)».<br />

la adaptación a esos estresores,<br />

la cual incluye factores sociales,<br />

económicos y <strong>de</strong> gobierno (University<br />

of Notre Dame, s. f.).<br />

El índice nd-gain sitúa a<br />

Colombia <strong>en</strong> la posición 69,<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> México, Costa<br />

Rica y Chile, y por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />

Brasil, Panamá, Arg<strong>en</strong>tina, Perú,<br />

Paraguay y V<strong>en</strong>ezuela, <strong>en</strong>tre<br />

otros países latinoamericanos<br />

(Regan, et al., 2014). Es una posición<br />

intermedia y Colombia<br />

ha mejorado la puntuación <strong>en</strong><br />

este índice <strong>de</strong> manera sistemática<br />

a través <strong>de</strong> los años. El país<br />

también ha ocupado posiciones<br />

críticas e intermedias, <strong>de</strong><br />

acuerdo a una estimación proyectiva,<br />

<strong>en</strong> el indicador <strong>de</strong> déficit<br />

por <strong>de</strong>sastres, el cual incluye<br />

<strong>de</strong>sastres locales, vulnerabilidad<br />

y <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> (Cardona,<br />

2005). Por otra parte, Colombia<br />

ti<strong>en</strong>e una bu<strong>en</strong>a red <strong>de</strong> cooperación<br />

y apoyo internacional <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. 2<br />

Sin embargo, las estadísticas<br />

<strong>de</strong> la Unidad Nacional para<br />

la Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

(ungrd, 2015) muestran<br />

que <strong>en</strong> 2015 hubo 3 683 ev<strong>en</strong>tos,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> 2010 se reportaron<br />

2 445, y <strong>en</strong> 2000 fueron<br />

537. Aunque <strong>en</strong> estos datos, sin<br />

duda, influye el mejorami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> registro<br />

<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> lo relacionado<br />

con inc<strong>en</strong>dios forestales y aspec-<br />

2 Para una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> la red ver Ministerio<br />

<strong>de</strong> Relaciones Exteriores [MRE], Ag<strong>en</strong>cia<br />

Presid<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> Cooperación Internacional <strong>de</strong><br />

Colombia [APC Colombia], Unidad Nacional<br />

para la Gestión <strong>de</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres [UN-<br />

GRD], 2013.<br />

» 47


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Cortesía Angie Guerrero Bayón<br />

tos estructurales, según la Asociación<br />

Nacional <strong>de</strong> Rociadores<br />

<strong>de</strong> Agua Contra Inc<strong>en</strong>dios (anraci,<br />

2016), los datos <strong>de</strong> la Dirección<br />

Nacional <strong>de</strong> Bomberos <strong>de</strong><br />

Colombia superan <strong>en</strong> más <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

doble las cifras reportadas por la<br />

ungrd. En este mismo s<strong>en</strong>tido,<br />

según los registros <strong>de</strong> esta unidad,<br />

se han producido más <strong>de</strong><br />

28 000 <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong>tre los años<br />

1970 a 2011, el 60% <strong>de</strong> ellos a<br />

partir <strong>de</strong> los 90 y, a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre<br />

2010 y 2011 se produjo la cuarta<br />

parte <strong>de</strong> los registros y muertos<br />

<strong>de</strong> los diez años anteriores<br />

(Campos et al., 2012, p. 3). Estos<br />

mismos autores señalan que<br />

se ha pasado <strong>de</strong> 5 657 registros<br />

<strong>en</strong>tre 1970 y 1979, a 9 270 <strong>en</strong>tre<br />

2000 y 2009.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, con base <strong>en</strong><br />

la revisión <strong>de</strong> estadísticas <strong>en</strong>tre<br />

2006 y 2014 se ha señalado que<br />

uno <strong>de</strong> cada cuatro colombianos<br />

es víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />

si<strong>en</strong>do el total <strong>de</strong> la población<br />

afectada <strong><strong>de</strong>l</strong> 26% con prepon<strong>de</strong>rancia<br />

<strong>de</strong> las inundaciones<br />

(Portafolio, 2015). <strong>La</strong>s pérdidas,<br />

cada vez más frecu<strong>en</strong>tes, han<br />

sido puestas <strong>de</strong> manifiesto también<br />

<strong>en</strong> el análisis <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el país (Grandolini,<br />

2012), especialm<strong>en</strong>te los daños<br />

48 »<br />

a la propiedad, infraestructura<br />

y los medios <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia<br />

(Campos et al., 2012, p. 3), indicándose<br />

la necesidad <strong>de</strong> modificar<br />

radicalm<strong>en</strong>te las políticas<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo, así como las<br />

prácticas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> territorial y<br />

sectorial (Grandolini, 2012).<br />

En este mismo s<strong>en</strong>tido,<br />

<strong>en</strong>tre las recom<strong>en</strong>daciones realizadas<br />

<strong>en</strong> el marco estratégico<br />

<strong>de</strong> cooperación internacional<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran la consolidación<br />

<strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> planificación,<br />

una interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes incluy<strong>en</strong>do<br />

la población, m<strong>en</strong>or vulnerabilidad<br />

financiera y la construcción<br />

<strong>de</strong> una sociedad adaptativa<br />

(Ministerio <strong>de</strong> Relaciones<br />

Exteriores, Ag<strong>en</strong>cia Presid<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> Cooperación Internacional<br />

<strong>de</strong> Colombia - apc Colombia,<br />

& ungrd, 2013, p. 14).<br />

Esto pone <strong>de</strong> manifiesto<br />

tanto la necesidad <strong>de</strong> realizar<br />

reformas <strong>en</strong> el sistema como<br />

la diversidad <strong>de</strong> los contextos<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes,<br />

don<strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ori<strong>en</strong>tarse a difer<strong>en</strong>tes esferas<br />

sociales y administrativas y no<br />

solo a la legislación. De acuerdo<br />

con las cifras pres<strong>en</strong>tadas,<br />

el problema se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra lejos<br />

«(...) el hecho <strong>de</strong> que un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> la población colombiana (83%) t<strong>en</strong>ga la<br />

percepción <strong>de</strong> estar expuesta a algún <strong>riesgo</strong>, pero solo el 61% consi<strong>de</strong>re que <strong>de</strong>be adoptar<br />

alguna medida y únicam<strong>en</strong>te el 35% la llev<strong>en</strong> a cabo (Campos et al., 2012, P. 305), pue<strong>de</strong> dar<br />

la s<strong>en</strong>sación sesgada <strong>de</strong> que existe una cierta <strong>de</strong>sidia <strong>en</strong> la población, pero <strong>en</strong> realidad lo<br />

que señala es la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un argum<strong>en</strong>tación subyac<strong>en</strong>te ante el <strong>riesgo</strong>, la cual no se ha<br />

t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta».<br />

<strong>de</strong> ser resuelto; esto se <strong>de</strong>be no<br />

solo al diseño <strong>de</strong> los mecanismos<br />

legales o la ineficacia <strong>de</strong><br />

algunos procedimi<strong>en</strong>tos, sino<br />

a la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> participación<br />

<strong>de</strong> todos los actores y a que se<br />

circunscribe la realidad a una<br />

sola, <strong>de</strong>jando por fuera otras<br />

argum<strong>en</strong>taciones y narrativas.<br />

<strong>La</strong> inclusión <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s,<br />

como un ag<strong>en</strong>te activo,<br />

exige conocer no solo sus<br />

expresiones <strong>de</strong> dolor o solidaridad,<br />

sino también sus dinámicas<br />

e intereses y la narración<br />

temática que realizan sobre los<br />

<strong>riesgo</strong>s y <strong>de</strong>sastres.<br />

El discurso narrativo<br />

legal y la comunidad<br />

<strong>La</strong> legislación exist<strong>en</strong>te elabora<br />

un amplio sistema <strong>de</strong> principios,<br />

responsabilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>finiciones<br />

<strong>en</strong>tre las que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

el principio participativo y<br />

<strong>de</strong> diversidad cultural (Congreso<br />

<strong>de</strong> la República, 24 <strong>de</strong> abril<br />

<strong>de</strong> 2012, Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, Art.<br />

3). También se establece, <strong>en</strong> el<br />

mismo artículo, el principio <strong>de</strong><br />

oportuna información, el cual<br />

alu<strong>de</strong> a la necesidad <strong>de</strong> proporcionar<br />

la información a<strong>de</strong>cuada<br />

a todas las personas naturales y<br />

jurídicas, e igualm<strong>en</strong>te se adopta<br />

el principio <strong>de</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad<br />

<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia a la necesidad <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las dim<strong>en</strong>siones<br />

económica, social y ambi<strong>en</strong>tal<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Por otra<br />

parte, la dim<strong>en</strong>sión prev<strong>en</strong>tiva<br />

se expone ampliam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el<br />

artículo 4 (íbid.) don<strong>de</strong> se incluye<br />

la interv<strong>en</strong>ción correctiva y<br />

prospectiva y la mitigación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong>tre otros.<br />

Aunque se ha com<strong>en</strong>tado<br />

el carácter articulado y organizador<br />

que ti<strong>en</strong>e la estructura<br />

administrativa elaborada <strong>en</strong> la<br />

legislación (Villegas, 2015), la<br />

misma resulta complicada y<br />

no pier<strong>de</strong> el carácter técnico<br />

d<strong>en</strong>tro una organización jerarquizada,<br />

que pue<strong>de</strong> resultar<br />

poco operativa. No obstante,<br />

la participación comunitaria es<br />

es<strong>en</strong>cial, al <strong>de</strong>finirse como uno<br />

<strong>de</strong> los actores fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>en</strong> el sistema (Ley 1523, Art. 8),<br />

pero no resulta convinc<strong>en</strong>te ni<br />

protagonista <strong>en</strong> dicha estructura<br />

administrativa, a no ser<br />

que por comunidad se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>dan<br />

sus órganos <strong>de</strong> gobierno.<br />

A<strong>de</strong>más, aunque el sistema <strong>de</strong><br />

información <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s elaborado<br />

<strong>en</strong> el artículo 45 (Ley 1523)<br />

alu<strong>de</strong> a la necesidad <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, estas<br />

resultan tratadas <strong>de</strong> manera insufici<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el mismo y adoptan<br />

un carácter inespecífico. El<br />

espíritu <strong>de</strong> la ley es sin duda <strong>de</strong><br />

interés, pero el protagonismo<br />

<strong>de</strong> la comunidad es inexist<strong>en</strong>te.<br />

Lo anterior pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>berse<br />

a que existe un concepto restringido<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo <strong>de</strong> la comunidad<br />

<strong>en</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo relacionado<br />

con la prev<strong>en</strong>ción, y también a<br />

que se <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> los sistemas<br />

y culturas que la conforman,<br />

asignándole un rol estático, pasivo<br />

<strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción. No solo<br />

eso, sino que se asume una posición<br />

única jerárquica don<strong>de</strong> no<br />

existe la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> otras<br />

interpretaciones posibles sobre<br />

el mundo. En otros términos diríamos<br />

que, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la estructura<br />

exist<strong>en</strong>te, la comunidad no<br />

agrega mucho valor al sistema.<br />

<strong>La</strong> necesidad <strong>de</strong><br />

examinar los difer<strong>en</strong>tes<br />

mundos y lógicas, el<br />

caos y la complejidad<br />

Como se ha indicado, las recom<strong>en</strong>daciones<br />

<strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> dirigirse a los<br />

aportes académicos y las políticas<br />

públicas <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> inversión<br />

(Villegas, 2015). En este<br />

s<strong>en</strong>tido, el <strong>de</strong>bate académico<br />

<strong>de</strong>be com<strong>en</strong>zar por un análisis<br />

<strong>de</strong> conceptos nucleares,


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Cortesía Angie Guerrero Bayón<br />

«(...) lo local adquiere gran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción y compresión <strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres<br />

y constituye el c<strong>en</strong>tro mismo <strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción. Incluso la legislación, <strong>en</strong> su pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong><br />

universalidad, se vuelve local a través <strong>de</strong> los dominios subjetivos y la narración que las<br />

personas y las comunida<strong>de</strong>s hac<strong>en</strong>».<br />

tal como el <strong>de</strong> la realidad <strong>de</strong> la<br />

comunidad ante los <strong>de</strong>sastres.<br />

El concepto <strong>de</strong> comunidad<br />

requiere una elaboración objetiva<br />

y también una construcción<br />

subjetiva. De esta forma, la realidad<br />

admite difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>finiciones<br />

o narraciones, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> las formas <strong>de</strong>scriptivas subjetivas.<br />

Incluso un sistema jerárquico,<br />

tal como el elaborado<br />

legislativam<strong>en</strong>te ante un hecho,<br />

apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te objetivo, <strong>de</strong>finido<br />

como <strong>de</strong>sastre, constituye<br />

un l<strong>en</strong>guaje caracterizado por<br />

una subjetivación realizada por<br />

el sujeto sobre el objeto.<br />

En las posiciones conceptuales<br />

ante los <strong>de</strong>sastres,<br />

las cuales ti<strong>en</strong><strong>en</strong> implicaciones<br />

prácticas trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tales,<br />

exist<strong>en</strong> distintas lógicas argum<strong>en</strong>tativas.<br />

Una <strong>de</strong> ellas es la<br />

que sust<strong>en</strong>ta la racionalidad <strong>de</strong><br />

obt<strong>en</strong>er una solución correcta<br />

cuando existe el conocimi<strong>en</strong>to<br />

y las bu<strong>en</strong>as prácticas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el punto <strong>de</strong> vista técnico. Sin<br />

embargo, esta lógica resulta<br />

<strong>de</strong>scontextualizada cuando se<br />

aplica a <strong>en</strong>tornos complejos,<br />

con difer<strong>en</strong>tes actores interesados<br />

y distintas culturas.<br />

Por otra parte, el hecho <strong>de</strong><br />

que un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> la población<br />

colombiana (83%) t<strong>en</strong>ga<br />

la percepción <strong>de</strong> estar expuesta<br />

a algún <strong>riesgo</strong>, pero solo el 61%<br />

consi<strong>de</strong>re que <strong>de</strong>be adoptar alguna<br />

medida y únicam<strong>en</strong>te el<br />

35% la llev<strong>en</strong> a cabo (Campos<br />

et al., 2012, P. 305), pue<strong>de</strong> dar la<br />

s<strong>en</strong>sación sesgada <strong>de</strong> que existe<br />

una cierta <strong>de</strong>sidia <strong>en</strong> la población,<br />

pero <strong>en</strong> realidad lo que<br />

señala es la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un argum<strong>en</strong>tación<br />

subyac<strong>en</strong>te ante el<br />

<strong>riesgo</strong>, la cual no se ha t<strong>en</strong>ido <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta. De nuevo, la explicación<br />

<strong>de</strong> dichas cifras utiliza una lógica<br />

lineal con una racionalidad,<br />

atribuible a la población, que<br />

insiste <strong>en</strong> que la información, la<br />

conci<strong>en</strong>tización y un sistema <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>tivos son sufici<strong>en</strong>tes para<br />

que la población utilice las medidas<br />

pertin<strong>en</strong>tes, lo cual pue<strong>de</strong><br />

no ser correcto.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, también se<br />

señala que el 40% <strong>de</strong> la población<br />

consi<strong>de</strong>ra que otros ag<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ocuparse <strong><strong>de</strong>l</strong> manejo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> (Campos et al., 2012,<br />

p. 307) y que, dadas las oportunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> participación, las<br />

personas colaborarían (íbid., p.<br />

308). Esto sigue reflejando un<br />

distanciami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre el l<strong>en</strong>guaje<br />

<strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia y el l<strong>en</strong>guaje<br />

normativo técnico-jurídico<br />

el cual asume una relación<br />

simple <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes hechos.<br />

Sin duda, dicha concepción<br />

secu<strong>en</strong>cial y lineal <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

problema forma parte <strong>de</strong> una<br />

visión <strong>de</strong> la realidad <strong>en</strong> la cual<br />

la ayuda <strong>de</strong> todos, junto con<br />

los mecanismos a<strong>de</strong>cuados,<br />

llevaría a <strong>de</strong>sarrollar las acciones<br />

necesarias. Se trata así <strong>de</strong><br />

medios, acciones y voluntad.<br />

Sin embargo, si no se proporcionan<br />

dichos medios o no se<br />

toman las acciones pertin<strong>en</strong>tes<br />

es porque exist<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>taciones<br />

y narrativas distintas<br />

sobre el mismo hecho. El<br />

<strong>de</strong>sastre es una construcción<br />

social y la am<strong>en</strong>aza se <strong>de</strong>be<br />

analizar <strong>en</strong> contexto, es <strong>de</strong>cir,<br />

<strong>en</strong> el grupo social (Gellert-<strong>de</strong><br />

Pinto, 2012); esto mismo ocurre<br />

para el <strong>riesgo</strong>, <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se ha<br />

indicado que es una construcción<br />

sociopolítica (Val<strong>en</strong>cia,<br />

2014; Vivas, 2014) teleológica<br />

y un refer<strong>en</strong>te colectivo (Vivas,<br />

2014). Así, la subjetividad<br />

exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la relación sujetoobjeto<br />

<strong>de</strong>termina los difer<strong>en</strong>tes<br />

contextos para los cuales<br />

se produce el ev<strong>en</strong>to, el cual es<br />

subjetivado y construido.<br />

Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o da lugar a<br />

distintas visiones <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo<br />

subjetivam<strong>en</strong>te construidas.<br />

De esta forma, se constituye<br />

una realidad «policontextural»<br />

con base <strong>en</strong> dicha subjetividad,<br />

tal como la <strong>de</strong>fine<br />

Günter (1979), que se aleja <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to único normativo<br />

causal. <strong>La</strong> forma <strong>en</strong> la cual se ve<br />

el mundo pert<strong>en</strong>ece a la subjetividad<br />

individual, aunque eso<br />

no impi<strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dominios<br />

intersubjetivos cognitivam<strong>en</strong>te<br />

semejantes o la construcción<br />

social <strong>de</strong> la realidad.<br />

El dominio subjetivo adquiere<br />

numerosas características<br />

individuales o grupales,<br />

particularizándose la narración<br />

y volviéndose individual o local.<br />

De esta forma, lo local adquiere<br />

gran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

la prev<strong>en</strong>ción y compresión<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>sastres y constituye<br />

el c<strong>en</strong>tro mismo <strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción.<br />

Incluso la legislación, <strong>en</strong><br />

su pret<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> universalidad,<br />

se vuelve local a través <strong>de</strong> los<br />

dominios subjetivos y la narración<br />

que las personas y las comunida<strong>de</strong>s<br />

hac<strong>en</strong>. El <strong>riesgo</strong>, la<br />

am<strong>en</strong>aza y el <strong>de</strong>sastre se vuelv<strong>en</strong><br />

locales mediante la trilogía<br />

sujeto-objeto-subjetivación,<br />

pero esta localidad subjetiva<br />

no está reflejada <strong>en</strong> los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

administrativos.<br />

Sin duda, las preguntas<br />

clave sobre <strong>de</strong>sastres elaboradas<br />

por Maturana (2011) son<br />

relevantes, pero la universalidad<br />

<strong>de</strong> las mismas, como por<br />

ejemplo: ¿qué se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por<br />

<strong>gestión</strong> integral <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>?,<br />

<strong>de</strong>be contextualizarse. Otro<br />

ejemplo <strong>de</strong>seable <strong>de</strong> localidad,<br />

se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> lo que constituye la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>sastres. <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong>en</strong> este<br />

tipo <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos está sistematizada<br />

(Medina, López, Mén<strong>de</strong>z,<br />

& Bernal, 2014) y, según estos<br />

autores, un proceso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong>be com<strong>en</strong>zar<br />

con una <strong>de</strong>finición <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

contexto <strong>de</strong> acuerdo a los objetivos<br />

<strong>de</strong> las organizaciones.<br />

Esto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong><br />

vista local, y <strong>de</strong> acuerdo a los<br />

principios <strong>en</strong>unciados anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

es asumir una posición<br />

«heterárquica» don<strong>de</strong><br />

lo organizacional/institucional<br />

es un dominio más <strong>en</strong> el contexto<br />

comunitario y se permea<br />

por las subjetivida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes.<br />

Así, la id<strong>en</strong>tificación,<br />

co-creación, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

compartición y uso <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

(Medina, et al., 2014)<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> contextualizarse <strong>de</strong><br />

acuerdo a los principios lógicos<br />

expuestos, para promover<br />

unas acciones prev<strong>en</strong>tivas y<br />

correctivas coher<strong>en</strong>tes con el<br />

contexto.<br />

Los dominios <strong>de</strong> interpretación<br />

cognitiva y la relación<br />

» 49


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Archivo IEMP<br />

<strong>en</strong>tre el objeto o hecho, el individuo<br />

y la subjetividad g<strong>en</strong>eran<br />

numerosas interpretaciones y<br />

contextos, por lo que no es <strong>de</strong><br />

extrañar que la realidad se vuelva<br />

compleja y caótica; se podría<br />

<strong>de</strong>cir que difer<strong>en</strong>tes mundos<br />

coexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> una misma localización<br />

geográfica con una causalidad<br />

no lineal y pres<strong>en</strong>tando<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong>de</strong> múltiples interacciones<br />

y <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

nuevos procesos, lo que constituy<strong>en</strong><br />

las características <strong>de</strong> la<br />

complejidad. No solo eso, sino<br />

que distintas narrativas pued<strong>en</strong><br />

poseer propieda<strong>de</strong>s contrarias<br />

<strong>en</strong> una relación dialógica (ver<br />

Juárez, 2016). <strong>La</strong> caracterización<br />

dialógica ha sido también señalada<br />

<strong>en</strong> la relación <strong>en</strong>tre la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y algunos aspectos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo (Vivas, 2014).<br />

Finalm<strong>en</strong>te, la recurr<strong>en</strong>cia caótica<br />

ha sido observada <strong>en</strong> distintos<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

(ver Juárez, 2014a, 2014b; Juárez,<br />

Mesa y Farfán, 2014).<br />

<strong>La</strong> perspectiva <strong>de</strong> la<br />

relación estratégica<br />

con las comunida<strong>de</strong>s<br />

y el marketing <strong>en</strong> la<br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

Aunque la comunidad está<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el discurso sobre<br />

la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, así como<br />

<strong>en</strong> la importancia <strong>de</strong> incluir,<br />

<strong>en</strong> el análisis prospectivo, la<br />

percepción que la comunidad<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los peligros (Batista,<br />

2014), <strong>en</strong> la corresponsabilidad<br />

para evitar que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

los niveles <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

(Guerra, 2014), o <strong>en</strong> la resili<strong>en</strong>cia<br />

social (Amar, Madariaga,<br />

Sanandres, Utria, & Martínez,<br />

2014), también se señala lo extraño<br />

que resulta la poca apropiación<br />

social <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> por la población<br />

(Vivas, 2014). <strong>La</strong> contradicción<br />

que existe <strong>en</strong>tre un discurso<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, que incluye<br />

el término comunidad, y<br />

la experi<strong>en</strong>cia cotidiana <strong>de</strong> las<br />

comunida<strong>de</strong>s es un distanciami<strong>en</strong>to<br />

narrativo que impi<strong>de</strong><br />

una acción coordinada.<br />

Ante esto, es necesario<br />

afirmar la agregación <strong>de</strong> valor<br />

<strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción que constituye<br />

un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> comunidad.<br />

<strong>La</strong> prev<strong>en</strong>ción se configura<br />

como una acción primordial, a<br />

raíz <strong>de</strong> la secu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

producidos (Sá<strong>en</strong>z, 2014),<br />

y se ha <strong>de</strong>stacado la importancia<br />

<strong>de</strong> los grupos humanos<br />

como gestores <strong>de</strong> una cultura<br />

<strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción (Ávila-Toscano,<br />

2014). No obstante, para<br />

conseguir estos objetivos, con<br />

base <strong>en</strong> la argum<strong>en</strong>tación anteriorm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>sarrollada, se<br />

requiere no solo un discurso<br />

convinc<strong>en</strong>te sino también una<br />

aplicación que permita una diversidad<br />

<strong>de</strong> lógicas, narrativas<br />

y subjetivida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> un marco<br />

interpretativo complejo. A<strong>de</strong>más,<br />

se <strong>de</strong>be integrar la coexist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> opuestos y la <strong>gestión</strong><br />

<strong>de</strong> la circularidad causal <strong>en</strong><br />

las narrativas. Esto último es<br />

lo que se d<strong>en</strong>omina dialógica<br />

(Morin, 2007).<br />

<strong>La</strong> prev<strong>en</strong>ción también<br />

requiere <strong>de</strong> una estrategia subjetiva<br />

persuasiva, ya que no se<br />

adoptan comportami<strong>en</strong>tos<br />

prev<strong>en</strong>tivos por el hecho <strong>de</strong><br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva<br />

simple y lineal <strong>de</strong> la realidad se<br />

asuma su necesidad para evitar<br />

el daño. El <strong>riesgo</strong> se convierte<br />

<strong>en</strong> una necesidad a resolver<br />

(Val<strong>en</strong>cia, 2014) requiri<strong>en</strong>do<br />

una comunicación social contextualizada<br />

<strong>de</strong> las formas resolutivas,<br />

es <strong>de</strong>cir, se necesita un<br />

merca<strong>de</strong>o <strong>de</strong> la prev<strong>en</strong>ción. El<br />

marketing social y comunitario<br />

se <strong>de</strong>dican específicam<strong>en</strong>te<br />

a aspectos <strong>de</strong> interés para la<br />

comunidad, por ejemplo <strong>en</strong> la<br />

forma <strong>de</strong> programas sociales<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, mi<strong>en</strong>tras que el<br />

marketing relacional se dirige<br />

a mant<strong>en</strong>er las relaciones con<br />

todos los actores <strong>de</strong> la comunidad,<br />

para g<strong>en</strong>erar comportami<strong>en</strong>tos<br />

perdurables (para una<br />

exposición y crítica ver Juárez,<br />

2011).<br />

En este s<strong>en</strong>tido, el <strong>en</strong>foque<br />

<strong>de</strong> relación estratégica<br />

comunitaria y el marketing es<br />

un avance <strong>en</strong> el concepto <strong>de</strong><br />

relación y ti<strong>en</strong>e precisam<strong>en</strong>te<br />

como objetivo establecer<br />

fuertes lazos con la comunidad,<br />

así como el uso ext<strong>en</strong>sivo<br />

<strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> marketing<br />

para promover el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> las<br />

organizaciones (Juárez, 2016,<br />

para la génesis y evolución <strong>de</strong><br />

este concepto ver Juárez, 2011,<br />

2014c). Este concepto se <strong>de</strong>sarrolla<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

comunidad para obt<strong>en</strong>er b<strong>en</strong>eficios<br />

<strong>en</strong> sectores sociales y<br />

económicos, pero focalizándose<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo conjunto<br />

organizaciones-comunidad.<br />

Por otra parte, aunque el<br />

discurso legal no reconoce <strong>de</strong><br />

manera clara la participación<br />

activa <strong>de</strong> la comunidad, esta<br />

no es extraña a la interv<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres. Exist<strong>en</strong> experi<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> basada<br />

<strong>en</strong> la comunidad ori<strong>en</strong>tadas<br />

al diseño <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong><br />

reducción <strong>de</strong> la vulnerabilidad<br />

y <strong>de</strong> evitación <strong><strong>de</strong>l</strong> daño (Pribadi,<br />

Argo, Mariani, & Parlan,<br />

2011). Estas estrategias se han<br />

utilizado <strong>en</strong> contextos tales<br />

como alertas tempranas, inundaciones,<br />

gobierno urbano,<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> am<strong>en</strong>azas<br />

múltiples, participación <strong>en</strong> respuestas<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, etc. 3 No<br />

obstante, dichas estrategias no<br />

son <strong>de</strong> uso común <strong>en</strong> todos los<br />

contextos y también requier<strong>en</strong><br />

la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> la subjetividad<br />

narrativa y <strong>de</strong> los factores<br />

m<strong>en</strong>cionados anteriorm<strong>en</strong>te.<br />

<strong>La</strong> riqueza <strong>de</strong> las mismas no<br />

consiste <strong>en</strong> su aporte estructural-material,<br />

sino <strong>en</strong> la inclusión<br />

<strong>de</strong> esos factores, los cuales <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

reconocerse expresam<strong>en</strong>-<br />

50 »<br />

«<strong>La</strong> relación estratégica comunitaria y el marketing promueve la comunicación <strong>de</strong> distintas narrativas y el uso <strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong> comunidad<br />

incluy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todos los actores, así como <strong>de</strong> estrategias comunitarias tales como construcción <strong>de</strong> comunidad, empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to, li<strong>de</strong>razgo<br />

comunitario, coaliciones, etc., las cuales son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>en</strong> las campañas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción».<br />

3 Para una aplicación <strong>de</strong> estas estrategias<br />

ver Osti & Miyake, 2011.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

te <strong>en</strong> la legislación, los procedimi<strong>en</strong>tos<br />

y las técnicas a utilizar.<br />

<strong>La</strong> relación estratégica comunitaria<br />

y el marketing hac<strong>en</strong><br />

uso ext<strong>en</strong>sivo <strong>de</strong> conceptos y<br />

estrategias comunitarias. Los<br />

principios constituy<strong>en</strong>tes que<br />

subyac<strong>en</strong> al <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> relación<br />

estratégica <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />

y el marketing <strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres son los sigui<strong>en</strong>tes<br />

(Juárez, 2016): 1) es una estrategia<br />

conduc<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

las comunida<strong>de</strong>s y organizaciones,<br />

2) existe una gran confianza<br />

<strong>en</strong> las capacida<strong>de</strong>s y el pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s para abordar<br />

sus problemas, 3) se ti<strong>en</strong>e<br />

una firme cre<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que las<br />

organizaciones son miembros<br />

<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s y no meros<br />

proveedores <strong>de</strong> recursos, 4) se<br />

asume que el <strong>de</strong>stino <strong>de</strong> las organizaciones<br />

está vinculado al<br />

<strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s, y 5) se utilizan<br />

ext<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te los conceptos<br />

y estrategias comunitarias.<br />

Estos principios promulgan la inseparabilidad<br />

<strong>de</strong> las organizaciones,<br />

ya sean públicas o privadas,<br />

y las comunida<strong>de</strong>s, así como el<br />

protagonismo <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />

y el uso <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas<br />

comunitarias como eje c<strong>en</strong>tral<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> análisis contextual.<br />

Por otra parte, una gran<br />

parte <strong><strong>de</strong>l</strong> apoyo para este <strong>en</strong>foque<br />

provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> los conceptos<br />

<strong>de</strong>finidos anteriorm<strong>en</strong>te, los<br />

cuales son: a) una lógica objetosujeto-subjetividad<br />

que provee<br />

difer<strong>en</strong>tes contextos o «policontexturalidad»,<br />

b) una dialógica<br />

que posibilita la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> opuestos y la circularidad <strong>en</strong><br />

las difer<strong>en</strong>tes narrativas, y c) un<br />

<strong>en</strong>foque <strong>de</strong> caos y complejidad<br />

que reconoce la interrelación <strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes visiones <strong>de</strong> la realidad,<br />

comportami<strong>en</strong>tos, sistemas, etc.<br />

Con estos elem<strong>en</strong>tos nucleares,<br />

<strong>en</strong> la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres se pue<strong>de</strong> propiciar<br />

la creación <strong>de</strong> metanarrativas<br />

transformadoras más<br />

eficaces. <strong>La</strong> relación estratégica<br />

comunitaria y el marketing<br />

promueve la comunicación<br />

<strong>de</strong> distintas narrativas y el uso<br />

<strong>de</strong> conceptos <strong>de</strong> comunidad<br />

incluy<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> todos los actores,<br />

así como <strong>de</strong> estrategias<br />

comunitarias tales como construcción<br />

<strong>de</strong> comunidad, empo<strong>de</strong>rami<strong>en</strong>to,<br />

li<strong>de</strong>razgo comunitario,<br />

coaliciones, etc., las<br />

cuales son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>en</strong><br />

las campañas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />

Conclusiones<br />

Sin duda, los avances realizados<br />

<strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>sastres han sido importantes<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista técnico-legal-administrativo,<br />

pero<br />

la viv<strong>en</strong>cia cotidiana y los datos<br />

muestran que se requier<strong>en</strong> nuevas<br />

herrami<strong>en</strong>tas y un mayor<br />

protagonismo <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s.<br />

Sin embargo, estas herrami<strong>en</strong>tas<br />

y protagonismo exig<strong>en</strong><br />

incorporar nuevos conceptos y<br />

análisis, tal como se ha realizado<br />

<strong>en</strong> la exposición anterior. De esta<br />

manera, los conceptos <strong>de</strong> complejidad,<br />

caos y «policontexturalidad»,<br />

así como las difer<strong>en</strong>tes<br />

argum<strong>en</strong>taciones lógicas, d<strong>en</strong>tro<br />

<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> relación estratégica<br />

<strong>de</strong> las organizaciones con<br />

la comunidad y el marketing,<br />

contribuy<strong>en</strong> a ofrecer una visión<br />

más profunda <strong>de</strong> la realidad y<br />

una metodología <strong>de</strong> relación<br />

con las mismas y, por lo tanto,<br />

crean nuevas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Amar, J., Madariaga, C., Sanandres,<br />

E., Utria, L., & Martínez,<br />

M. (2014). <strong>La</strong> resili<strong>en</strong>cia social:<br />

una propuesta para integrar<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las políticas públicas<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Innova.<br />

Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

IEMP, 18, 34-39.<br />

Cortesía Angie Guerrero BayónEMP<br />

«Aunque la comunidad está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el discurso sobre la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, así como <strong>en</strong><br />

la importancia <strong>de</strong> incluir, <strong>en</strong> el análisis prospectivo, la percepción que la comunidad ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> los peligros (Batista, 2014), <strong>en</strong> la corresponsabilidad para evitar que se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

los niveles <strong>de</strong> vulnerabilidad (Guerra, 2014), o <strong>en</strong> la resili<strong>en</strong>cia social (Amar, Madariaga,<br />

Sanandres, Utria, & Martínez, 2014), también se señala lo extraño que resulta la poca<br />

apropiación social <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> por la población (Vivas, 2014)».<br />

--<br />

ANRACI (2016). Estadísticas<br />

<strong>de</strong> la UNGRD <strong>en</strong> el 2015. Recuperado<br />

el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016<br />

<strong>de</strong> http://anraci.org/blog/estadisticas-<strong>de</strong>-la-unidad-nacional-para-la-gestion-<strong><strong>de</strong>l</strong>-<strong>riesgo</strong><strong>de</strong>-<strong>de</strong>sastres-<strong>en</strong>-el-2015/<br />

--<br />

Ávila-Toscano, J. (2014). <strong>La</strong> realidad<br />

social <strong>de</strong> las poblaciones<br />

damnificadas por <strong>de</strong>sastres invernales:<br />

una reflexión <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

alcances <strong>de</strong> la política <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Innova. Boletín informativo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 32-34.<br />

--<br />

Batista, M. (2014). <strong>La</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, compon<strong>en</strong>te clave<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial.<br />

Innova. Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

IEMP, 18, 25-27.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> Colombia (24 <strong>de</strong><br />

Abril <strong>de</strong> 2012). Política Nacional<br />

<strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

y se Establece el Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />

<strong>de</strong> Desastres y se Dictan Otras<br />

Disposiciones. (Ley 1523).<br />

--<br />

Guerra, B. M. (2014). <strong>La</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s costeros como<br />

paradigma ante los <strong>de</strong>sastres.<br />

Innova. Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

IEMP, 18, 12-15.<br />

--<br />

Campos, A., Holm-Niels<strong>en</strong>, N.,<br />

Díaz, C., Rubiano, D. M., Costa,<br />

C. R., Ramírez, F., & Dickson,<br />

E. (2012). Análisis <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong><br />

Colombia. Un aporte para la<br />

construcción <strong>de</strong> políticas públicas.<br />

Bogotá, Colombia: Banco<br />

Mundial Colombia.<br />

--<br />

Cardona, O. D. (2005). Indicadores<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre<br />

y <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s. Washington,<br />

EE. UU.: Banco Interamericano<br />

<strong>de</strong> Desarrollo.<br />

--<br />

Gellert-<strong>de</strong> Pinto, G-I. (2012).<br />

<strong>La</strong>tín-A: El cambio <strong>de</strong> paradigma:<br />

<strong>de</strong> la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

Boletín Ci<strong>en</strong>tífico Sapi<strong>en</strong>s Research,<br />

2(1), 13-17.<br />

--<br />

Grandolini, G. (2012). Prefacio.<br />

En A. Campos, N. Holm-Niels<strong>en</strong>,<br />

C. Díaz, D. M. Rubiano, , C.<br />

R. Costa, F. Ramírez, & E. Dickson<br />

(Eds.), Análisis <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong><br />

Colombia. Un aporte para la<br />

construcción <strong>de</strong> políticas públicas<br />

(pp. 5-6). Bogotá, Colombia:<br />

Banco Mundial Colombia.<br />

--<br />

Günther, G. (1979). Life as poly-contexturality:<br />

beiträge zur<br />

grundlegung einer operationsfähig<strong>en</strong><br />

dialektik. Hamburg:<br />

Meiner Verlag.<br />

--<br />

Juárez, F. (2011). A critical review<br />

of relationship marke-<br />

» 51


Inicio Quiénes somos Capacitación Investigación Publicaciones Contratación Contacto<br />

www.procuraduria.gov.co/iemp<br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

ting: Strategies to inclu<strong>de</strong> community<br />

into marketing in <strong>de</strong>velopm<strong>en</strong>t contexts.<br />

African Journal of Business Managem<strong>en</strong>t,<br />

5(35), 13404-13409.<br />

--<br />

Juárez, F., & Chacón, A.M. (2013a). Community<br />

strategies that replace marketing<br />

in the relationship betwe<strong>en</strong> continuing<br />

education organizations and the community.<br />

Educational Research, 4(3), 231-238.<br />

--<br />

Juárez, F., & Chacón, A.M. (2013b). Relationship<br />

with the community instead of<br />

marketing: A continuing education case.<br />

Educational Research, 4(3), 239-248.<br />

--<br />

Juárez, F. (2014a). Fixed Assets-Infrastructure<br />

and Financial Health in Hospitality<br />

Industry: A chaotic effect in Emerging<br />

Markets. WSEAS Transactions on Business<br />

and Economics, 11, 499-506. SCOPUS.<br />

ISSN: 1109-9526, E-ISSN: 2224-2899.<br />

--<br />

Juárez, F. (2014b). <strong>La</strong> influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />

complejidad y la dinámica <strong>de</strong> caos <strong>en</strong><br />

la <strong>gestión</strong> salud y <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> las finanzas<br />

corporativas. Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación<br />

Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Rosario, 4, 23-29. ISSN<br />

2382-4069.<br />

--<br />

Juárez, F. (2014c). The community in Business:<br />

Strategic Relationship betwe<strong>en</strong><br />

companies and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t and marketing.<br />

International Journal of Psychological<br />

Research, 7(1), 8-11.<br />

--<br />

Juárez, F., Mesa, F., & Farfán, Y. (2014). Monetary<br />

Policy and the Chaotic Structure of<br />

Net Cash Flow from Investm<strong>en</strong>t-Operating<br />

and Liquidity. WSEAS Transactions on<br />

Business and Economics, 11, 416-429. SCO-<br />

PUS. ISSN: 1109-9526, E-ISSN: 2224-2899.<br />

--<br />

Juárez, F. (2016). Community Strategic Relationship<br />

and Marketing to Foster the Developm<strong>en</strong>t<br />

of Communities and the Sustainability<br />

of Organizations. International Journal<br />

of Psychological Research, 9(1): 113-125.<br />

--<br />

Maturana, A. (2011). Evaluación <strong>de</strong> Riesgos<br />

y Gestión <strong>en</strong> Desastres. 10 preguntas<br />

para la década actual. Revista <strong>de</strong> Medicina<br />

Clínica CONDES, 22(5), 545-555.<br />

--<br />

Medina, V. H., López, J. F., Mén<strong>de</strong>z, G. A.,<br />

& Bernal, H. D. (2014). Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Twelfth<br />

LACCEI <strong>La</strong>tin American and Caribbean<br />

Confer<strong>en</strong>ce for Engineering and Technology<br />

(LACCEI’2014). Excell<strong>en</strong>ce in Engineering<br />

to Enhance a Country’s Productivity”<br />

July 22 - 24, 2014, Guayaquil, Ecuador.<br />

--<br />

Ministerio <strong>de</strong> Relaciones Exteriores, APC<br />

Colombia, UNGRD (2013). Plan Estratégico<br />

<strong>de</strong> Cooperación Internacional. Bogotá,<br />

Colombia: UNGRD.<br />

--<br />

Morin, E. (2007). Complejidad restringida<br />

y Complejidad g<strong>en</strong>eralizada o las complejida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la Complejidad. Utopía y Praxis<br />

<strong>La</strong>tinoamericana, 12(38), 107-119.<br />

--<br />

Osti, R., & Miyake, K. (Eds.). (2011). Forms<br />

of community participation in disaster risk<br />

managem<strong>en</strong>t practices. New York: Nova<br />

Sci<strong>en</strong>ce Publisher.<br />

--<br />

Portafolio (2015). Uno <strong>de</strong> cada 4 colombianos<br />

es víctima <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres naturales.<br />

Recuperado el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016<br />

<strong>de</strong> http://www.portafolio.co/economia/<br />

finanzas/colombianos-victima-<strong>de</strong>sastresnaturales-38224<br />

--<br />

Pribadi, K. S., Argo, T., Mariani, A., & Parlan,<br />

H. (2011). Implem<strong>en</strong>tation of community<br />

based disaster risk managem<strong>en</strong>t in Indonesia:<br />

Progress, issues and chall<strong>en</strong>ges. En<br />

R. Osti & K. Miyake (Eds.), Forms of community<br />

participation in disaster risk managem<strong>en</strong>t<br />

practices (pp. 1-15). New York:<br />

Nova Sci<strong>en</strong>ce Pcublisher.<br />

--<br />

Regan, P., Chawla, N., Ch<strong>en</strong>, Ch., Murillo,<br />

M., Dogherty, M., Hellman, & Noble, I.<br />

(2014). University of Notre Dame - Country<br />

Rankings. Recuperado el 17 <strong>de</strong> Julio <strong>de</strong><br />

2016 <strong>de</strong> http://in<strong>de</strong>x.gain.org/ranking<br />

--<br />

Sá<strong>en</strong>z, N. (2014). <strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres: Un instrum<strong>en</strong>to para la consecución<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo y el amparo <strong>de</strong> los<br />

Derechos Humanos. Innova. Boletín informativo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 28-31.<br />

--<br />

UNGRD (2015). Emerg<strong>en</strong>cias 2015. Recuperado<br />

el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016 <strong>de</strong> http://<br />

portal.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/Paginas/<br />

Consolidado-At<strong>en</strong>cion-<strong>de</strong>-Emerg<strong>en</strong>cias.<br />

aspx<br />

--<br />

University of Notre Dame (s.f.). About the<br />

In<strong>de</strong>x. Recuperado el 17 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016<br />

<strong>de</strong> http://gain.org/about-the-in<strong>de</strong>x<br />

--<br />

Villegas, E. (2015). <strong>La</strong> armonización territorial:<br />

su incorporación <strong>en</strong> la planificación<br />

y <strong>gestión</strong> administrativa mediante la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>. Cua<strong>de</strong>rnos <strong>de</strong> Vivi<strong>en</strong>da y<br />

Urbanismo, 8(16), 148-165.<br />

--<br />

Val<strong>en</strong>cia, J.C. (2014). Entre la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> y la teoría <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo tradicional:<br />

un nuevo camino por recorrer. Innova.<br />

Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 40-44.<br />

--<br />

Vivas, O. (2014). <strong>La</strong> construcción sociopolítica<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> Los <strong>riesgo</strong>s no exist<strong>en</strong>, solo<br />

son una i<strong>de</strong>a para gobernar. Innova. Boletín<br />

informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, 18, 23 - 24.<br />

52 »


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

El ejercicio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho a la comunicación<br />

como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />

Carlos Alberto Peláez Garzón 1<br />

<strong>La</strong> Ley 1523 <strong>de</strong> 2012 implicó un cambio <strong>en</strong><br />

la forma como se ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> las emerg<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> Colombia. <strong>La</strong> normativa buscó<br />

pasar <strong>de</strong> una cultura reactiva a un mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> don<strong>de</strong> se incorpore al ciudadano<br />

<strong>en</strong> la responsabilidad <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir<br />

la ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos adversos.<br />

Para que este nuevo paradigma t<strong>en</strong>ga<br />

éxito es necesario modificar la forma<br />

<strong>en</strong> que fluye la información al interior<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> sistema, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> lado el manejo<br />

—más que exclusivo, casi excluy<strong>en</strong>te—<br />

que se t<strong>en</strong>ía sobre las am<strong>en</strong>azas que se<br />

ciern<strong>en</strong> sobre el territorio y buscando<br />

una construcción <strong>en</strong> doble vía don<strong>de</strong> se<br />

impartan políticas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la cumbre, pero<br />

se conozca el territorio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la base.<br />

<strong>La</strong> comunicación como un<br />

<strong>de</strong>recho<br />

El <strong>de</strong>recho humano a la comunicación ha<br />

sido reconocido <strong>en</strong> diversas formas y por<br />

múltiples instrum<strong>en</strong>tos internacionales<br />

como la Declaración <strong>de</strong> los Derechos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Hombre y el Ciudadano (1789), la Declaración<br />

Universal <strong>de</strong> los Derechos Humanos<br />

(1948) y el Pacto Internacional <strong>de</strong> Derechos<br />

Civiles y Políticos (1966), <strong>en</strong>tre otros.<br />

De igual forma, el <strong>de</strong>recho a la comunicación<br />

ti<strong>en</strong>e un ámbito <strong>de</strong> aplicación y<br />

un significado más amplio que el <strong>de</strong>recho<br />

a la información, como lo plantea claram<strong>en</strong>te<br />

Alfonso Gumucio Dagron al manifestar<br />

que «articula y <strong>en</strong>globa al conjunto<br />

<strong>de</strong> los otros <strong>de</strong>rechos relativos, como son<br />

el acceso a la información, la libertad <strong>de</strong><br />

opinión, la libertad <strong>de</strong> expresión, la libertad<br />

<strong>de</strong> difusión (...)» (Dagron, 2012).<br />

En el ámbito <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

este <strong>de</strong>recho adquiere especial relevancia,<br />

ya que brinda a las comunida<strong>de</strong>s herrami<strong>en</strong>tas<br />

para exigir <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s una<br />

oportuna información fr<strong>en</strong>te a las posibles<br />

1 Comunicador social – periodista, técnico auxiliar <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería;<br />

miembro <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo USAR <strong>de</strong> la Def<strong>en</strong>sa Civil Colombiana.<br />

am<strong>en</strong>azas a las que se v<strong>en</strong> expuestas o sobre<br />

los comportami<strong>en</strong>tos esperados, <strong>en</strong><br />

caso <strong>de</strong> materializarse un ev<strong>en</strong>to adverso.<br />

Como todo <strong>de</strong>recho implica un <strong>de</strong>ber<br />

es m<strong>en</strong>ester correspon<strong>de</strong>r a esa información<br />

recibida con acciones que permitan<br />

mitigar el <strong>riesgo</strong>. Este cometido pue<strong>de</strong> lograrse<br />

a través <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> organización<br />

comunitaria <strong>en</strong>focadas al conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno y a la adopción <strong>de</strong> conductas<br />

proactivas fr<strong>en</strong>te a la reducción <strong>de</strong> sus vulnerabilida<strong>de</strong>s,<br />

bi<strong>en</strong> sea directam<strong>en</strong>te o gestionando<br />

proyectos <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción por<br />

parte <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes.<br />

Por lo anterior, toma especial relevancia<br />

lo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> el artículo 2 <strong>de</strong><br />

la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012, el cual establece que<br />

«por su parte, los habitantes <strong><strong>de</strong>l</strong> territorio<br />

nacional, corresponsables <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, actuarán con precaución,<br />

solidaridad, autoprotección, tanto <strong>en</strong> lo<br />

personal como <strong>en</strong> lo <strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es, y acatarán<br />

lo dispuesto por las autorida<strong>de</strong>s»<br />

(Congreso <strong>de</strong> la República, 2012).<br />

No obstante, po<strong>de</strong>mos afirmar que<br />

una fal<strong>en</strong>cia que pres<strong>en</strong>ta la m<strong>en</strong>cionada<br />

ley es el concepto sobre la información,<br />

evid<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> el artículo 3, numeral 15,<br />

<strong>en</strong> el que se <strong>de</strong>fine el principio <strong>de</strong> oportuna<br />

información, el cual estipula que «(…)<br />

para todos los efectos <strong>de</strong> esta ley, es obligación<br />

<strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres,<br />

mant<strong>en</strong>er <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te informadas<br />

a todas las personas naturales y jurídicas<br />

sobre: Posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>gestión</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres, acciones <strong>de</strong> rehabilitación y<br />

construcción así como también sobre las<br />

donaciones recibidas, las donaciones administradas<br />

y las donaciones <strong>en</strong>tregadas»<br />

(Congreso <strong>de</strong> la República, 2012). Como<br />

es posible observar, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva la responsabilidad<br />

<strong>de</strong> informar como un acto<br />

unidireccional parte <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s sin<br />

buscar respuesta por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> ciudadano.<br />

Por otra parte, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> lado los<br />

medios <strong>de</strong> comunicación tradicionales<br />

como radio, pr<strong>en</strong>sa y televisión, <strong>en</strong>contramos<br />

que el panorama es <strong>de</strong>sal<strong>en</strong>tador.<br />

Cortesía <strong>de</strong> Carlos Alberto Peláez Garzón<br />

Carlos Alberto Peláez Garzón es miembro <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo<br />

USAR <strong>de</strong> la Def<strong>en</strong>sa Civil Colombiana.<br />

<strong>La</strong> brecha digital<br />

<strong>La</strong>s nuevas tecnologías <strong>de</strong> la comunicación<br />

y el avance <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s sociales son<br />

una realidad que ha v<strong>en</strong>ido g<strong>en</strong>erando<br />

cambios <strong>en</strong> la sociedad. Así, <strong>de</strong> 17% <strong>de</strong><br />

hogares conectados a internet <strong>en</strong> 2010 se<br />

pasó a un 44% <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 2014, <strong>de</strong> acuerdo<br />

con las proyecciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio <strong>de</strong><br />

Tecnologías <strong>de</strong> la Información y las Comunicaciones<br />

<strong>de</strong> Colombia (Mintic).<br />

Ilustración 1. Hogares conectados<br />

a internet (Mintic, 2016)<br />

<strong>La</strong> cifra anterior contrasta con el reporte<br />

<strong>de</strong> la industria <strong>de</strong> la Comisión <strong>de</strong><br />

Regulación <strong>de</strong> Comunicaciones (crc)<br />

que indica que hay alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un millón<br />

seteci<strong>en</strong>tas mil conexiones <strong>en</strong> estrato<br />

dos y un millón cuatroci<strong>en</strong>tas <strong>en</strong><br />

estrato tres (crc, 2015). Esto, fr<strong>en</strong>te a 48<br />

millones <strong>de</strong> habitantes, es una situación<br />

cuya circunstancia conlleva a la reflexión,<br />

más aún, cuando el estrato uno solo alcanza<br />

443 000 conexiones, sin <strong>en</strong>trar <strong>en</strong><br />

<strong>de</strong>talles sobre el acceso <strong>de</strong> la población<br />

rural o las zonas <strong><strong>de</strong>l</strong> país don<strong>de</strong> difícil-<br />

» 53


54 »<br />

Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Ilustración 2. Conexiones a internet por estrato (CRC<br />

2015)<br />

m<strong>en</strong>te ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>ergía eléctrica<br />

24 horas (ver ilustración 2).<br />

Infraestructura vial<br />

Fr<strong>en</strong>te a las dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso<br />

marcadas por una topografía<br />

quebrada, don<strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s viales<br />

secundaria y terciaria constituy<strong>en</strong><br />

cerca <strong><strong>de</strong>l</strong> 90% <strong>de</strong> las vías<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> país, y <strong>en</strong> don<strong>de</strong> según los<br />

estimativos <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación<br />

Económica y Social<br />

(Fe<strong>de</strong>sarrollo), para tres modos<br />

<strong>de</strong> transporte (carreteras, vías<br />

férreas y puertos), se requiere el<br />

3,1% <strong><strong>de</strong>l</strong> producto interno bruto<br />

(pib) <strong>en</strong> inversión <strong>en</strong> infraestructura<br />

<strong>de</strong> transporte por año<br />

hasta 2020 (Yepes, 2013).<br />

En este contexto, el acceso<br />

a las nuevas tecnologías<br />

se convierte <strong>en</strong> un reto que<br />

les permitiría a las comunida<strong>de</strong>s<br />

más apartadas acce<strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong> tiempo real <strong>en</strong> temas <strong>de</strong><br />

alerta temprana y respuesta<br />

oportuna <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre.<br />

Sin embargo, mi<strong>en</strong>tras se<br />

da dicho cambio es necesario<br />

g<strong>en</strong>erar estrategias que suplan<br />

las fal<strong>en</strong>cias m<strong>en</strong>cionadas.<br />

Espectro radioeléctrico<br />

A pesar <strong>de</strong> ser poseedores <strong>de</strong><br />

una franja <strong>de</strong> la órbita geoestacionaria,<br />

por nuestra posición<br />

<strong>en</strong> el globo terráqueo, las investigaciones<br />

necesarias para posicionar<br />

allí un satélite que nos<br />

brin<strong>de</strong> autonomía <strong>en</strong> temas<br />

como monitoreo climático y<br />

comunicaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />

brillan por su aus<strong>en</strong>cia. Hasta<br />

el mom<strong>en</strong>to solo po<strong>de</strong>mos<br />

rescatar la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Libertad<br />

1 construido por el programa<br />

espacial <strong>de</strong> la Universidad<br />

Sergio Arboleda, lanzado el 17<br />

<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2007 con vida útil<br />

<strong>de</strong> seis años.<br />

<strong>La</strong> paradoja <strong>de</strong> estar<br />

más comunicados pero<br />

m<strong>en</strong>os informados<br />

Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />

Sin duda alguna, gracias a los<br />

avances tecnológicos «la información<br />

se ha hecho abundante<br />

y la comunicación rara»<br />

(Wolton, 2009). De ahí que<br />

estemos al tanto sobre lo que<br />

está ocurri<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cualquier<br />

sitio <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta (que cu<strong>en</strong>te<br />

con conexión a internet), aunque<br />

lam<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te estemos<br />

perdi<strong>en</strong>do cada vez la posibilidad<br />

—o la habilidad— <strong>de</strong><br />

reconocer nuestro <strong>en</strong>torno a<br />

través <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio <strong>de</strong> la conversación.<br />

Los ejercicios participativos<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo comunitario<br />

quedaron para algunos<br />

como una experi<strong>en</strong>cia perdida<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> Investigación<br />

Acción Participación (iap) o<br />

como la sust<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> planes<br />

y programas a los cuales<br />

se recurre cuando es necesario<br />

justificar la pres<strong>en</strong>cia ciudadana,<br />

pero sin un compromiso<br />

real por parte <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

para organizarse y ser parte<br />

<strong>de</strong> la solución.<br />

Conclusión<br />

El reto actual <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s<br />

consiste <strong>en</strong> asumir<br />

la responsabilidad fr<strong>en</strong>te a la<br />

solución <strong><strong>de</strong>l</strong> problema que<br />

plantean los <strong>riesgo</strong>s y las am<strong>en</strong>azas,<br />

participando <strong>en</strong> la construcción<br />

<strong>de</strong> políticas públicas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />

am<strong>en</strong>azas <strong>en</strong> el <strong>en</strong>torno y ejerci<strong>en</strong>do<br />

el <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> solicitar a<br />

las autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes la<br />

información relevante con miras<br />

a hacer fr<strong>en</strong>te a los <strong>de</strong>safíos<br />

planteados por las realida<strong>de</strong>s<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático.<br />

Por su parte, las autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> reconocer el nuevo<br />

papel al que están llamados,<br />

tanto por la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012,<br />

como por el avance <strong>de</strong> las nuevas<br />

tecnologías, brindando a la<br />

ciudadanía un papel <strong>de</strong> interlocución<br />

necesario para que<br />

aporte <strong>en</strong> la solución y se si<strong>en</strong>ta<br />

comprometida con los cambios<br />

necesarios para construir<br />

<strong>en</strong>tornos más seguros.<br />

Todo lo anterior, reconoci<strong>en</strong>do<br />

la diversidad étnica y<br />

cultural, los diversos usos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

territorio y, por qué no, las difer<strong>en</strong>tes<br />

cosmogonías pres<strong>en</strong>tes<br />

a lo largo y ancho <strong><strong>de</strong>l</strong> país;<br />

esto, con el propósito <strong>de</strong> que<br />

cada uno <strong>de</strong> los 48 millones <strong>de</strong><br />

colombianos si<strong>en</strong>ta que pue<strong>de</strong><br />

ser parte <strong>de</strong> la solución y no un<br />

simple espectador <strong><strong>de</strong>l</strong> próximo<br />

<strong>de</strong>sastre.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

CRC (2015). Reporte <strong>de</strong> industria.<br />

Bogotá.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República<br />

(2012). Ley 1523. Diario Oficial<br />

(48411). Bogotá.<br />

--<br />

Dagron, A. G. (agosto – octubre<br />

<strong>de</strong> 2012). El <strong>de</strong>recho a la<br />

comunicación: articulador <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos humanos. Obt<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> revista electrónica<br />

Razón y Palabra: http://www.<br />

razonypalabra.org.mx/N/<br />

N80/V80/00_Dagron_V80.<br />

pdf<br />

--<br />

Mintic, M. d. (julio <strong>de</strong> 2016).<br />

Infraestructura digital <strong>en</strong> Colombia.<br />

Obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> http://<br />

micrositios.mintic.gov.co/<br />

vivedigital/logros-plan/logro.<br />

php?lg=2<br />

--<br />

Wolton, D. (2009). Informer<br />

n’est pas communiquer. París:<br />

CNRS Editions.<br />

--<br />

Yepes, T. (2013). Infraestructura<br />

<strong>de</strong> transporte <strong>en</strong> Colombia.<br />

Bogotá: Fe<strong>de</strong>sarrollo.<br />

«(…) el acceso a las nuevas tecnologías se convierte <strong>en</strong> un reto que les permitiría a las<br />

comunida<strong>de</strong>s más apartadas acce<strong>de</strong>r <strong>en</strong> tiempo real <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> alerta temprana y<br />

respuesta oportuna <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre».


Redulac/RRD + 10<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

MSc. Ing. Luis Carlos<br />

Martínez Medina 1<br />

MSc. Coronel (Ra) Darío<br />

Ricardo Arango Junca 2<br />

El pasado mes <strong>de</strong> septiembre,<br />

la Red Universitaria <strong>de</strong> <strong>La</strong>tinoamérica<br />

y el Caribe para la<br />

Reducción <strong>de</strong> Riesgos <strong>de</strong> Desastres,<br />

id<strong>en</strong>tificada con la sigla<br />

Redulac/rrd, conmemoró los<br />

primeros diez años <strong>de</strong> creación.<br />

El 28 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2006 se<br />

consolidó esta iniciativa, <strong>en</strong> el<br />

marco <strong><strong>de</strong>l</strong> Taller Internacional<br />

sobre Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo a Nivel<br />

Local «El Caso <strong>de</strong> Manizales<br />

Colombia», la Administración<br />

Pública y el Rol <strong>de</strong> las Universida<strong>de</strong>s,<br />

realizado <strong>en</strong> el Recinto<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esa ciudad,<br />

ev<strong>en</strong>to patrocinado por la Oficina<br />

<strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia para Desastres<br />

<strong>en</strong> el Extranjero (ofda, por<br />

su sigla <strong>en</strong> inglés), <strong>de</strong> los Estados<br />

Unidos.<br />

No era muy frecu<strong>en</strong>te para<br />

ese <strong>en</strong>tonces, que <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos a<br />

nivel <strong>de</strong> la región relacionados<br />

con la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres, participaran un número<br />

importante <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>tes<br />

académicos <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s.<br />

Para este taller, <strong>en</strong> particular,<br />

se habían congregado 12 especialistas<br />

<strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

América <strong>La</strong>tina y tres <strong>de</strong> universida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los Estados Unidos;<br />

profesores que, <strong>de</strong> alguna<br />

manera, estaban abordando<br />

el tema <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres más por iniciativa<br />

propia que por voluntad institucional,<br />

ya que para esa época<br />

el rol <strong>de</strong> las instituciones <strong>de</strong><br />

educación superior <strong>en</strong> el tema<br />

no era muy trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal.<br />

1 Director ejecutivo <strong>de</strong> Redulac/RRD.<br />

2 Director <strong>de</strong> la Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riego y Desarrollo <strong>de</strong> la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros<br />

Militares (Esing) y miembro <strong>de</strong> la Junta Directiva<br />

<strong>de</strong> Redulac/RRD.<br />

«El primer capítulo <strong>de</strong> la red se constituyó <strong>en</strong> Colombia durante la reunión realizada <strong>en</strong> la<br />

ciudad <strong>de</strong> Arm<strong>en</strong>ia (Quindío), <strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2007, d<strong>en</strong>ominada Primer Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Profesores<br />

Universitarios que Abordan la Temática <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Desastres, <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro que<br />

contó con la asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> importantes universida<strong>de</strong>s». Logo recuperado <strong>de</strong> (2016, 26 <strong>de</strong><br />

agosto) http://www.redulac.net/<br />

Dadas estas circunstancias,<br />

los doc<strong>en</strong>tes visibilizaron<br />

una oportunidad única para<br />

establecer un mecanismo que<br />

les permitiera proyectar líneas<br />

<strong>de</strong> comunicación, y a la vez<br />

g<strong>en</strong>erar un espacio para compartir<br />

los conocimi<strong>en</strong>tos sobre<br />

el tema, las experi<strong>en</strong>cias significativas<br />

y discernir los logros,<br />

avances, <strong>de</strong>safíos, brechas y<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> rol <strong>de</strong> la educación<br />

superior <strong>en</strong> el abordaje<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y<br />

reducción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>en</strong> el<br />

quehacer propio <strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia<br />

como lo es la doc<strong>en</strong>cia,<br />

la <strong>investigación</strong> y la ext<strong>en</strong>sión<br />

a nivel <strong>de</strong> la región; a<strong>de</strong>más,<br />

respon<strong>de</strong>r a la confianza y los<br />

esfuerzos <strong>de</strong> la Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

Estados Unidos para el Desarrollo<br />

Internacional (usaid/<br />

ofda, por sus siglas <strong>en</strong> inglés)<br />

<strong>en</strong> el papel <strong>de</strong> la aca<strong>de</strong>mia <strong>en</strong><br />

su accionar fr<strong>en</strong>te a la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Esta iniciativa se plasmó<br />

<strong>en</strong> un acta <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ción d<strong>en</strong>ominada<br />

Declaración <strong>de</strong><br />

Manizales, la cual fue firmada<br />

por los doc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> las universida<strong>de</strong>s<br />

pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina y el Caribe, 3 y contó con<br />

el acompañami<strong>en</strong>to y respaldo<br />

<strong>de</strong> usaid/ofda 4 bajo unos<br />

consi<strong>de</strong>randos, manifiestos e<br />

3 Julio Bardi, Giovanni Peraldo, Merce<strong>de</strong>s<br />

Feliciano, Alexandra Alvarado, Margarita Montoya,<br />

Iván R<strong>en</strong>dón, Alfredo Rodríguez, Víctor<br />

García, Luis Rueda, Fernando Mejía y Luis C.<br />

Martínez.<br />

4 Con la repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> Sídney Velado<br />

y Juan P. Sarmi<strong>en</strong>to.<br />

int<strong>en</strong>ciones; <strong>en</strong>tre ellas, dar a<br />

conocer, socializar e institucionalizar<br />

la red bajo su primera<br />

d<strong>en</strong>ominación, a saber: Red <strong>de</strong><br />

Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />

y el Caribe, para la Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Desastres».<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> esa reunión, se<br />

<strong>de</strong>signó a un coordinador <strong>de</strong><br />

la red —responsabilidad que<br />

asumió el profesor Luis Carlos<br />

Martínez Medina— con dos<br />

tareas específicas, la primera<br />

fue crear la base <strong>de</strong> capítulo<br />

piloto <strong>de</strong> país y la segunda establecer<br />

contactos y posibles<br />

coordinaciones para apoyar la<br />

Estrategia Internacional para<br />

la Reducción <strong>de</strong> Desastres<br />

(eird) <strong>de</strong> la región <strong>de</strong> las Américas,<br />

<strong>en</strong> especial el Marco <strong>de</strong><br />

Acción <strong>de</strong> Hyogo (mah). Para<br />

cumplir con la primera tarea,<br />

se asistió al Seminario Internacional<br />

sobre Manejo Integrado<br />

<strong>de</strong> Riesgo y Vulnerabilidad <strong>en</strong><br />

Municipios <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />

y el Caribe <strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong><br />

Panamá, <strong><strong>de</strong>l</strong> 30 <strong>de</strong> octubre al 2<br />

<strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2006, con el<br />

actual presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Redulac/<br />

rrd, el profesor Víctor García<br />

<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> San Carlos<br />

<strong>de</strong> Guatemala.<br />

En aquella oportunidad<br />

se le pres<strong>en</strong>tó a la red al señor<br />

Dave Paul Zervaas, qui<strong>en</strong><br />

era el responsable <strong>de</strong> la época<br />

<strong>de</strong> la Oficina Regional para las<br />

Américas para la eird. <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a<br />

era buscar un espacio <strong>de</strong> participación<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las acciones<br />

<strong>de</strong> la eird y un mecanismo<br />

para apoyar el mah, <strong>en</strong> especial,<br />

fr<strong>en</strong>te al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

la prioridad número tres que<br />

hace refer<strong>en</strong>cia al «conocimi<strong>en</strong>to<br />

y a la educación <strong>en</strong> la<br />

Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres<br />

(rrd)».<br />

Des<strong>de</strong> ese mom<strong>en</strong>to, la<br />

Oficina <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />

para la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres (unisdr,<br />

por su sigla <strong>en</strong> inglés) se convirtió<br />

<strong>en</strong> una aliada y socia<br />

estratégica para institucionalizar<br />

la red. A<strong>de</strong>más, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus<br />

inicios, contó con el apoyo<br />

incondicional <strong>de</strong> usaid/ofda<br />

<strong>en</strong> cabeza <strong><strong>de</strong>l</strong> señor Tim Callaghan,<br />

coordinador regional;<br />

Sidney Velado, asesor regional<br />

y Fabián Arrellano qui<strong>en</strong><br />

se <strong>de</strong>sempeñó hasta hace<br />

muy poco como ger<strong>en</strong>te técnico<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Programa Regional<br />

<strong>de</strong> Asist<strong>en</strong>cia para Desastres<br />

(radp), irg-usaid/ofda/lac,<br />

convirtiéndose, estas dos instituciones,<br />

<strong>en</strong> actores claves<br />

para el crecimi<strong>en</strong>to e institucionalización<br />

<strong>de</strong> Redulac/rrd.<br />

Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la red<br />

El primer capítulo <strong>de</strong> la red se<br />

constituyó <strong>en</strong> Colombia durante<br />

la reunión realizada <strong>en</strong><br />

la ciudad <strong>de</strong> Arm<strong>en</strong>ia (Quindío),<br />

<strong>en</strong> julio <strong>de</strong> 2007, d<strong>en</strong>ominada<br />

Primer Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Profesores Universitarios que<br />

Abordan la Temática <strong>en</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>en</strong> Desastres,<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro que contó con la<br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> importantes universida<strong>de</strong>s.<br />

5<br />

Durante el ev<strong>en</strong>to, la Universidad<br />

Tecnológica <strong>de</strong> Pereira<br />

5 Universida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> Valle, <strong><strong>de</strong>l</strong> Quindío,<br />

Tecnológica <strong>de</strong> Pereira, <strong>de</strong> Antioquia, <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca,<br />

<strong>La</strong> Gran Colombia Seccional Quindío, Antonio<br />

Nariño y la EAN.<br />

» 55


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Cortesía <strong>de</strong> los autores. Recuperado <strong>de</strong> (2016, 1.° <strong>de</strong> septiembre) http://www.proteccioncivil.org/revistadigital(...)<br />

56 »<br />

Participantes <strong><strong>de</strong>l</strong> Foro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong> RRD <strong>en</strong> la Educación Superior, «Institucionalizando la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la<br />

Educación Superior», realizado <strong>en</strong> ciudad <strong>de</strong> Panamá <strong>en</strong> 2012, ev<strong>en</strong>to al que «(...) asistieron alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 65 instituciones y más <strong>de</strong> 265<br />

académicos <strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> la región».<br />

(utp) asumió la coordinación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> capítulo, por petición institucional,<br />

a través <strong>de</strong> la resolución<br />

firmada por el rector,<br />

qui<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egó la repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>en</strong> el profesor Jesús Herney<br />

Mor<strong>en</strong>o, qui<strong>en</strong> es el actual<br />

coordinador <strong>de</strong> Redulac, capítulo<br />

Colombia.<br />

<strong>La</strong> coordinación <strong>de</strong> la<br />

red a nivel regional continuó<br />

con la expansión y creación<br />

<strong>de</strong> capítulos <strong>en</strong> los países <strong>de</strong><br />

la región, con el propósito <strong>de</strong><br />

apoyarla y consolidarla como<br />

un actor clave <strong>en</strong> las iniciativas<br />

<strong>de</strong> las políticas y estrategias<br />

<strong>de</strong> país, <strong>en</strong> lo concerni<strong>en</strong>te<br />

a la <strong>gestión</strong> y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Redulac,<br />

a<strong>de</strong>más, se fundam<strong>en</strong>ta sobre<br />

el concepto <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y práctica, y<br />

<strong>de</strong> red <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s, con el único<br />

interés <strong>de</strong> articular los esfuerzos<br />

exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la región, con<br />

el propósito <strong>de</strong> sumar capacida<strong>de</strong>s<br />

y multiplicar resultados,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> integrar una política<br />

<strong>de</strong> educación superior fr<strong>en</strong>te<br />

a la <strong>gestión</strong> y reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la adaptación<br />

al cambio climático <strong>en</strong><br />

la región.<br />

Hoy <strong>en</strong> día, Redulac/rrd<br />

está conformada por 17 capítulos<br />

<strong>en</strong> países como Colombia,<br />

Ecuador, Arg<strong>en</strong>tina, Bolivia,<br />

Perú, Chile, Paraguay, Uruguay,<br />

V<strong>en</strong>ezuela, Brasil, Panamá,<br />

Costa Rica, Nicaragua, Guatemala,<br />

El Salvador, México y<br />

República Dominicana, <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> instituciones<br />

<strong>de</strong> educación superior. Cada<br />

uno <strong>de</strong> los capítulos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> distintos niveles <strong>de</strong><br />

consolidación, madurez y <strong>de</strong><br />

actuación, como es el caso <strong>de</strong><br />

México y Brasil don<strong>de</strong>, dado<br />

que son países con sistema<br />

fe<strong>de</strong>ral, los capítulos están <strong>en</strong><br />

cabeza <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes. Así,<br />

por ejemplo, México cu<strong>en</strong>ta<br />

con Unired —que integra<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 80 campos universitarios—,<br />

mi<strong>en</strong>tras que los<br />

capítulos <strong>de</strong> Brasil funcionan a<br />

través <strong>de</strong> la red <strong>de</strong> investigadores<br />

<strong>en</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastres.<br />

Redulac/rrd ha sido protagonista<br />

<strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los<br />

mecanismos <strong>de</strong> participación<br />

que exist<strong>en</strong> a nivel subregional<br />

y regional <strong>en</strong> reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, como<br />

es el caso <strong>de</strong> su participación<br />

<strong>en</strong> las plataformas regionales<br />

<strong>de</strong> unisdr. Aquí, su participación<br />

ha resultado fundam<strong>en</strong>tal<br />

a la hora <strong>de</strong> empo<strong>de</strong>rarse,<br />

junto con otras re<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, sobre el<br />

espacio que recibe el tema <strong>de</strong><br />

la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

<strong>en</strong> la <strong>de</strong> educación superior,<br />

sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> trabajar <strong>de</strong><br />

la mano <strong>de</strong> otros actores <strong>de</strong><br />

educación básica y secundaria,<br />

al igual que <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros<br />

hemisféricos.<br />

Este trabajo ha permitido<br />

consolidar a Redulac/<br />

rrd y t<strong>en</strong>er perspectiva <strong>en</strong> la<br />

plataforma regional <strong>de</strong> países<br />

como Panamá, México, Chile<br />

y Ecuador. Precisam<strong>en</strong>te, fue<br />

<strong>en</strong> Ecuador don<strong>de</strong> por primera<br />

vez Redulac/rrd repres<strong>en</strong>tó<br />

la educación superior <strong>de</strong><br />

toda la región, lo cual conllevó<br />

a la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> iniciativas<br />

y compromisos para el<br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la política<br />

global <strong>en</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong><br />

la responsabilidad y el <strong>de</strong>ber<br />

<strong>de</strong> las instituciones <strong>de</strong> educación<br />

superior <strong>en</strong> la materia<br />

y <strong>en</strong> la adaptación al cambio<br />

climático.<br />

Redulac/rrd no solam<strong>en</strong>te<br />

ha participado <strong>en</strong> estos espacios<br />

como asist<strong>en</strong>te invitado,<br />

sino que ha jugado un rol fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> tanto que ha logrado<br />

el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una<br />

<strong>de</strong> las metas <strong>de</strong> la Declaración<br />

<strong>de</strong> Manizales, <strong>de</strong> manera que<br />

por primera vez <strong>en</strong> la historia<br />

<strong>de</strong> la región la red logró construir<br />

su propio mecanismo <strong>de</strong><br />

participación con el apoyo <strong>de</strong><br />

usaid/ofda y el respaldo <strong>de</strong> la<br />

unisdr, y <strong>de</strong> otras instituciones<br />

subregionales.<br />

A la fecha, se han realizado<br />

dos Foros <strong>La</strong>tinoamericanos<br />

<strong>de</strong> Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />

<strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la Educación<br />

Superior, con mucho éxito<br />

y gran participación, tanto a<br />

nivel pres<strong>en</strong>cial como <strong>de</strong> manera<br />

virtual. El primero, Foro<br />

<strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong> rrd <strong>en</strong> la<br />

Educación Superior, «Institucionalizando<br />

la Reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la Educación<br />

Superior», se realizó <strong>en</strong><br />

ciudad <strong>de</strong> Panamá, <strong><strong>de</strong>l</strong> 28 al 30<br />

<strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2012. Este ev<strong>en</strong>to<br />

fue organizado por Redulac/<br />

rrd con el acompañami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la Universidad Especializada<br />

<strong>de</strong> las Américas (U<strong><strong>de</strong>l</strong>as) y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Consejo Superior Universitario<br />

C<strong>en</strong>troamericano (Csuca), con<br />

el patrocinio <strong>de</strong> usaid/ofda y<br />

la unisdr. A este ev<strong>en</strong>to asistieron<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 65 instituciones<br />

y más <strong>de</strong> 265 académicos<br />

<strong>de</strong> 21 países <strong>de</strong> la región.<br />

El segundo foro mantuvo<br />

el nombre <strong><strong>de</strong>l</strong> primero para así<br />

institucionalizar el ev<strong>en</strong>to que,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, se realiza cada<br />

dos años. El foro se llevó a cabo<br />

<strong>en</strong> la ciudad <strong>de</strong> Bogotá, <strong><strong>de</strong>l</strong> 24<br />

al 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 2014,<br />

bajo el eslogan «De Bogotá a<br />

S<strong>en</strong>dai – Hacia la Conci<strong>en</strong>cia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo». El ev<strong>en</strong>to fue financiado<br />

por usaid/ofda y<br />

unisdr, y organizado por Redulac/rrd<br />

y la Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros<br />

Militares (Esing).


Al <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro asistieron<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 280 profesores<br />

universitarios, académicos, investigadores<br />

ci<strong>en</strong>tíficos y expertos<br />

<strong>de</strong> manera pres<strong>en</strong>cial <strong>de</strong><br />

21 países, cerca <strong>de</strong> 120 instituciones<br />

<strong>de</strong> educación superior y<br />

organizaciones, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> las<br />

más <strong>de</strong> 23 000 visitas <strong>en</strong> línea<br />

<strong>de</strong> 20 países que intervinieron<br />

<strong>en</strong> la transmisión <strong>en</strong> vivo vía<br />

internet. Es importante m<strong>en</strong>cionar<br />

la participación pres<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong> países <strong><strong>de</strong>l</strong> Caribe como<br />

Dominica, Santa Lucía, Haití,<br />

Barbados y Jamaica.<br />

Este último foro permitió<br />

g<strong>en</strong>erar un m<strong>en</strong>saje para<br />

dirigirlo a la segunda reunión<br />

mundial <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y contribuir<br />

a la construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo<br />

marco. Hoy, esa herrami<strong>en</strong>ta<br />

es conocida como el Marco<br />

<strong>de</strong> S<strong>en</strong>dai para la Reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres (masrrd<br />

2015-2030), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> la<br />

educación superior se comprometió<br />

a asumir un papel<br />

importante para el alcance <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo, <strong>en</strong><br />

especial con relación a la prioridad<br />

número uno que hace<br />

refer<strong>en</strong>cia a la compr<strong>en</strong>sión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

A esta importante reunión<br />

mundial asistieron <strong>en</strong> nombre<br />

<strong>de</strong> Redulac/rrd los profesores<br />

Víctor Lemus, <strong>de</strong> la Universidad<br />

<strong>de</strong> San Carlos <strong>de</strong> Guatemala,<br />

y Darío Arango, director<br />

<strong>de</strong> la Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo y Desarrollo <strong>de</strong> la Esing,<br />

hoy miembros <strong>de</strong> la actual junta<br />

directiva <strong>de</strong> la red, el primero<br />

<strong>en</strong> calidad <strong>de</strong> presid<strong>en</strong>te.<br />

Redulac/RRD, una<br />

institución académica<br />

Redulac/rrd se consolida y se<br />

afianza como una institución<br />

reconocida <strong>en</strong> la región <strong>de</strong> las<br />

Américas a favor <strong>de</strong> la educación<br />

superior, y por su <strong>de</strong>ber<br />

Cortesía <strong>de</strong> los autores. Recuperado <strong>de</strong> (2016, 2 <strong>de</strong> septiembre) http://www.proteccioncivil.org(...)<br />

fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación<br />

al cambio climático. Para<br />

ello, la red ha v<strong>en</strong>ido realizando<br />

cambios <strong>en</strong> su estructura,<br />

pero siempre mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do la<br />

semilla con la que fue fundada,<br />

cuyo cimi<strong>en</strong>to se basa <strong>en</strong><br />

el mandato <strong>de</strong> la red, su propósito,<br />

principios y valores.<br />

Los capítulos nacionales son<br />

autónomos <strong>en</strong> su estructura,<br />

sin embargo, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estar bajo<br />

la Declaración <strong>de</strong> Manizales y<br />

las Normas Mínimas <strong>de</strong> la Red<br />

<strong>de</strong> Re<strong>de</strong>s.<br />

En ese s<strong>en</strong>tido, la red com<strong>en</strong>zó<br />

a diseñar el sigui<strong>en</strong>te<br />

paso para trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> una<br />

comunidad <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

y práctica ya reconocida <strong>en</strong><br />

la región, a una organización<br />

académica institucionalizada<br />

que reúna los requisitos legales<br />

para llevar a Redulac/rrd<br />

a una institución <strong>de</strong> alto nivel,<br />

que continúe con la congregación<br />

<strong>de</strong> instituciones <strong>de</strong> educación<br />

superior, académicos,<br />

investigadores <strong>de</strong> la región,<br />

con el único interés <strong>de</strong> contribuir<br />

a la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación al<br />

cambio climático <strong>en</strong> el mundo.<br />

Esto, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la g<strong>en</strong>eración<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to, la <strong>investigación</strong><br />

y la ext<strong>en</strong>sión, sobre todo<br />

abogando y exhortando por<br />

un cambio <strong>de</strong> actitud y conducta<br />

<strong>de</strong> hombres y mujeres<br />

fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s y<br />

los <strong>de</strong>sastres, g<strong>en</strong>erando s<strong>en</strong>sibilidad<br />

y conci<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los<br />

nuevos lí<strong>de</strong>res y tomadores <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>cisiones.<br />

Para ello, la red adoptó<br />

una nueva estructura que<br />

permitiera alcanzar las metas<br />

anteriorm<strong>en</strong>te señaladas. Es<br />

así como <strong>en</strong> reunión <strong>en</strong> Lima,<br />

Perú, <strong>en</strong> agosto <strong>de</strong> 2013, se<br />

llevó a cabo la primera reunión<br />

regional o asamblea <strong>de</strong><br />

Redulac/rrd con la asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> los miembros fundadores,<br />

coordinadores <strong>de</strong> los<br />

capítulos <strong>de</strong> la red exist<strong>en</strong>tes<br />

y socios colaboradores. Igualm<strong>en</strong>te,<br />

se <strong>de</strong>signó una junta<br />

directiva provisional bajo unas<br />

normas mínimas, y <strong>en</strong> el marco<br />

<strong>de</strong> la Declaración <strong>de</strong> Manizales<br />

<strong>de</strong> 2006 se consolidó la<br />

firma <strong>de</strong> un acta constitutiva<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Ejecutivo <strong>de</strong> Redulac<br />

Regional. <strong>La</strong> presid<strong>en</strong>cia<br />

la asume la U<strong><strong>de</strong>l</strong>as, mi<strong>en</strong>tras<br />

que la coordinación regional<br />

queda a cargo <strong><strong>de</strong>l</strong> profesor<br />

Luis Carlos Martínez Medina,<br />

doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Quindío <strong>en</strong> Colombia. Este<br />

consejo directivo, ti<strong>en</strong>e como<br />

tarea para los próximos dos<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

años la creación <strong>de</strong> los estatutos<br />

<strong>de</strong> Redulac/rrd y legalizar<br />

la organización.<br />

<strong>La</strong> red se reunió <strong>en</strong> varias<br />

oportunida<strong>de</strong>s para redactar<br />

el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> estatutos y<br />

un plan <strong>de</strong> trabajo para cinco<br />

años (<strong>de</strong> 2013 al 2018) para así,<br />

conforme a la Declaración <strong>de</strong><br />

Manizales <strong>de</strong> 2006 y la figura<br />

<strong>de</strong> Comunidad <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>to<br />

y Práctica, elaborar<br />

un docum<strong>en</strong>to borrador para<br />

ser aprobado <strong>en</strong> primera instancia.<br />

Esto se realiza durante<br />

la reunión <strong>de</strong> la IV Plataforma<br />

Regional para la Reducción <strong>de</strong><br />

Riesgos <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la ciudad<br />

<strong>de</strong> Guayaquil, Ecuador, <strong>en</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 2013, y se realiza una<br />

reunión extraordinaria para<br />

votar <strong>en</strong> primera instancia por<br />

el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los estatutos.<br />

<strong>La</strong> segunda asamblea <strong>de</strong> Redulac<br />

se realiza <strong>en</strong> el marco<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> II Foro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong><br />

rrd <strong>en</strong> la Educación Superior,<br />

don<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una jornada<br />

<strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> casi 14 horas<br />

se firma y aprueba la primera<br />

versión <strong>de</strong> estatutos <strong>de</strong> Redulac/rrd.<br />

Dando cumplimi<strong>en</strong>to a las<br />

fechas <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Directivo<br />

Provisional, se reúne por tercera<br />

vez la asamblea g<strong>en</strong>eral para<br />

nombrar la nueva junta direc-<br />

«Redulac/RRD se consolida y se afianza como una institución reconocida <strong>en</strong> la región <strong>de</strong> las Américas a favor <strong>de</strong> la educación superior, y por su<br />

<strong>de</strong>ber fr<strong>en</strong>te al tema <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación al cambio climático».<br />

» 57


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Cortesía <strong>de</strong> los autores. Recuperado <strong>de</strong> (2016, 2 <strong>de</strong> septiembre) http://www.proteccioncivil.org/revistadig(...)<br />

tiva <strong>de</strong> acuerdo con los estatutos —por<br />

un periodo <strong>de</strong> tres años— <strong>en</strong> la ciudad<br />

<strong>de</strong> Panamá, <strong>en</strong> el mes <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong><br />

2015. Ahí, es elegida la nueva junta directiva<br />

con un presid<strong>en</strong>te (Víctor Lemus <strong>de</strong><br />

la Universidad <strong>de</strong> San Carlos), un director<br />

ejecutivo (Luis Martínez), un coordinador<br />

subregional <strong>de</strong> C<strong>en</strong>troamérica y México<br />

(Jorge Cervantes <strong>de</strong> Unired), los repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> la Comunidad Andina (Gina<br />

Chambi <strong>de</strong> la Universidad Contin<strong>en</strong>tal),<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Caribe (Roberto Reina <strong>de</strong> la Universidad<br />

<strong>de</strong> Santo Domingo), <strong><strong>de</strong>l</strong> Cono Sur<br />

(Félix Aliaga <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> la Frontera),<br />

con miembros fundadores (Darío<br />

R<strong>en</strong>dón <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Antioquia),<br />

con re<strong>de</strong>s (Marco Estrada <strong>de</strong> Csuca), con<br />

organismos <strong>de</strong> cooperación internacional<br />

(Sídney Velado <strong>de</strong> usaid/ofda) y un<br />

repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> las instituciones académicas<br />

militares (Darío Arango Junca <strong>de</strong><br />

Esing).<br />

Redulac/rrd, hoy es reconocida por<br />

las autorida<strong>de</strong>s nacionales <strong>de</strong> gobierno<br />

<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y adaptación al cambio climático<br />

(Sistemas Nacionales <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y <strong>de</strong> Protección<br />

y/o Def<strong>en</strong>sa Civil), <strong>en</strong>tes subregionales y<br />

regionales, organizaciones <strong>de</strong> alto nivel<br />

y <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>de</strong> Naciones Unidas, <strong>en</strong>tre<br />

otras. Hoy no se <strong>de</strong>scarta la posibilidad<br />

<strong>de</strong> que Redulac/rrd se exti<strong>en</strong>da a países<br />

<strong>de</strong> otros contin<strong>en</strong>tes, dado que esta<br />

58 »<br />

«Hoy no se <strong>de</strong>scarta la posibilidad <strong>de</strong> que Redulac/RRD se exti<strong>en</strong>da a países <strong>de</strong> otros contin<strong>en</strong>tes, dado que esta es una red<br />

<strong>de</strong> re<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sea establecer alianzas estratégicas, para trabajar <strong>en</strong> equipo <strong>de</strong> manera integral, armónica y coordinada, y<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, aunar esfuerzos a favor <strong>de</strong> las políticas, estrategias y usos <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que buscan la reducción <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la adaptación al cambio climático a nivel regional y global».<br />

es una red <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s que <strong>de</strong>sea establecer<br />

alianzas estratégicas, para trabajar <strong>en</strong><br />

equipo <strong>de</strong> manera integral, armónica y<br />

coordinada, y consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, aunar<br />

esfuerzos a favor <strong>de</strong> las políticas, estrategias<br />

y usos <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas que buscan<br />

la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la<br />

adaptación al cambio climático a nivel<br />

regional y global.<br />

Es relevante señalar que una <strong>de</strong> las<br />

activida<strong>de</strong>s reci<strong>en</strong>tes más significativas<br />

<strong>de</strong> Redulac/rrd consistió <strong>en</strong> coordinar<br />

y apoyar, inicialm<strong>en</strong>te con dos miembros<br />

<strong>de</strong> la junta directiva <strong>de</strong> la red ,una<br />

visita técnica académica a Ecuador, con<br />

ocasión <strong><strong>de</strong>l</strong> terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> pasado 16 <strong>de</strong><br />

abril <strong>de</strong> 2016, que <strong>de</strong>vastó las localida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> Portoviejo, Manta, Pe<strong>de</strong>rnales, <strong>en</strong>tre<br />

otras.<br />

Así mismo, la comunicación con el<br />

Dr. Oswaldo López, coordinador <strong><strong>de</strong>l</strong> capítulo<br />

Ecuador y doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Universidad<br />

Estatal <strong>de</strong> Bolívar (ueb) fue crucial,<br />

puesto que facilitó los medios logísticos<br />

y las <strong>en</strong>trevistas con directivos <strong>de</strong> la Universidad<br />

San Gregorio <strong>de</strong> Portoviejo y la<br />

Universidad Técnica <strong>de</strong> Manabi (utm), y<br />

con los organismos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong> Portoviejo y Manta. De<br />

estas <strong>en</strong>trevistas y visitas a las zonas afectadas<br />

d<strong>en</strong>ominadas como «zona cero»,<br />

se tomó la <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> coordinar la participación<br />

<strong>de</strong> la Universidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Quindío<br />

(Colombia) con profesionales expertos <strong>en</strong><br />

sismología, sísmica, estructuras y geotecnia,<br />

lo que hizo posible difundir sus conocimi<strong>en</strong>tos<br />

y experi<strong>en</strong>cia obt<strong>en</strong>idas durante<br />

el terremoto <strong><strong>de</strong>l</strong> Eje Cafetero <strong>en</strong> el año<br />

1999.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, la Esing apoyó con<br />

profesionales expertos <strong>en</strong> uso <strong>de</strong> explosivos<br />

y técnicas <strong>de</strong> voladuras para<br />

<strong>de</strong>moliciones <strong>en</strong> estructuras colapsadas,<br />

y doc<strong>en</strong>tes y estudiantes <strong>de</strong> la Maestría<br />

<strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo participaron<br />

como parte <strong>de</strong> los organismos<br />

<strong>de</strong> rescate <strong>en</strong>viados por el Gobierno <strong>de</strong><br />

Colombia.<br />

Por toda la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estos primeros<br />

diez años <strong>de</strong> Redulac/rrd, <strong>en</strong> el<br />

mes <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2016 se realizó el<br />

III Foro <strong>La</strong>tinoamericano <strong>de</strong> Reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres <strong>en</strong> la Educación<br />

Superior, d<strong>en</strong>ominado Redulac/rrd+10<br />

«Hacia la Construcción <strong>de</strong> la Hoja <strong>de</strong><br />

Ruta <strong>de</strong> las ies, 6 para el masrrd / 2015-<br />

2030». El ev<strong>en</strong>to se realizó <strong>en</strong> la ciudad<br />

<strong>de</strong> Guatemala Antigua <strong>en</strong> las instalaciones<br />

<strong>de</strong> la Ag<strong>en</strong>cia Española <strong>de</strong> Cooperación<br />

Internacional para el Desarrollo<br />

(aecid), con el patrocinio <strong>de</strong> la <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

regional para <strong>La</strong>tinoamérica y<br />

el Caribe <strong>de</strong> usaid/ofda, la unisdr y el<br />

C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Coordinación para la Prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> Desastres Naturales <strong>en</strong> América<br />

C<strong>en</strong>tral (Cepred<strong>en</strong>ac). <strong>La</strong> organización<br />

estuvo a cargo <strong>de</strong> Redulac/rrd – Regional<br />

y Redulac capítulo Guatemala, el<br />

Csuca y el país anfitrión <strong>de</strong> Guatemala,<br />

<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la Coordinadora<br />

Nacional para la Reducción <strong>de</strong> Desastres<br />

(Conred).<br />

El foro tuvo como invitados a los<br />

coordinadores <strong>de</strong> los 18 capítulos <strong>de</strong> Redulac<br />

<strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina y el Caribe, a los<br />

socios regionales <strong>de</strong> la red tales como la<br />

Unión <strong>de</strong> Universida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />

y el Caribe (Udual), el Consejo Internacional<br />

para la Ci<strong>en</strong>cia (Icsu) y el Instituto<br />

Internacional para la Educación Superior<br />

<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y el Caribe (Iesalc –<br />

unesco 7 ), <strong>en</strong>tes regionales <strong>en</strong> reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres y la adaptación al<br />

cambio climático, el sector académico <strong>de</strong><br />

educación superior y <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, <strong>en</strong>tre<br />

otros.<br />

6 Instituciones <strong>de</strong> educación superior.<br />

7 Organización <strong>de</strong> las Naciones Unidas para la Educación,<br />

la Ci<strong>en</strong>cia y la Cultura.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Normativa colombiana <strong>en</strong> salud, <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y la actual <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia sanitaria <strong>en</strong> Bogotá<br />

«Los mejores médicos son los que previ<strong>en</strong><strong>en</strong>». Zhang Zhong Yin<br />

Claudia Patricia Milanés Álvarez 1<br />

En el pres<strong>en</strong>te artículo se realiza una revisión<br />

cronológica que muestra la evolución <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la salud, <strong>en</strong> los aspectos ocupacional<br />

y público, estableci<strong>en</strong>do una comparación<br />

con el proceso evolutivo <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> riego <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres a través <strong>de</strong> una reseña<br />

normativa que contextualiza el <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />

Colombia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> las ópticas <strong>de</strong> la salud y el<br />

<strong>de</strong>sastre. Posteriorm<strong>en</strong>te, se contextualiza la<br />

reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria<br />

<strong>en</strong> Bogotá, la cual es la primera <strong>de</strong>clarada<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud asociada a<br />

la sobreocupación y <strong>de</strong>sbor<strong>de</strong> <strong>de</strong> la capacidad<br />

hospitalaria, tanto <strong>en</strong> las instituciones<br />

públicas como privadas, g<strong>en</strong>erando una<br />

condición <strong>de</strong> mayor vulnerabilidad ante un<br />

posible ev<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre <strong>en</strong> la ciudad.<br />

Introducción<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 5 <strong>de</strong> septiembre) http://goo.gl/nyvAOb<br />

«<strong>La</strong> evolución <strong>de</strong> la noción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> se hace evid<strong>en</strong>te durante la Edad Media con las difer<strong>en</strong>tes epi<strong>de</strong>mias que azotaron a<br />

Europa y durante la revolución industrial, dado que el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> morir prematuram<strong>en</strong>te increm<strong>en</strong>tó». <strong>La</strong> imag<strong>en</strong> correspon<strong>de</strong><br />

a la obra El triunfo <strong>de</strong> la muerte <strong>de</strong> Pieter Brueghel el Viejo (1526/1530–1569). Museo <strong><strong>de</strong>l</strong> Prado.<br />

Es <strong>de</strong> sabiduría popular que cuando no se<br />

conoce la historia se está cond<strong>en</strong>ado a repetirla.<br />

Bajo este principio, consi<strong>de</strong>ro que<br />

como participante <strong>de</strong> una maestría <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong>sarrollo es fundam<strong>en</strong>tal<br />

realizar un recorrido por la historia para t<strong>en</strong>er<br />

una mejor visión <strong>de</strong> conceptos fundam<strong>en</strong>tales,<br />

algunos mil<strong>en</strong>arios que constituy<strong>en</strong><br />

la base para la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> normas<br />

y políticas <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> tanto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sastre como <strong>de</strong> la salud individual y colectiva,<br />

g<strong>en</strong>eral, ocupacional y sobre todo<br />

social. Precisam<strong>en</strong>te, la actual <strong>de</strong>claratoria<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria establecida mediante<br />

el Decreto 63 <strong>de</strong> 2016 <strong>de</strong> la Alcaldía<br />

Mayor <strong>de</strong> Bogotá, integra los conceptos<br />

<strong>de</strong> normativa <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque<br />

y contexto difer<strong>en</strong>te a las emerg<strong>en</strong>cias sanitarias<br />

previam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>cretadas, a saber, la<br />

1 Médica cirujana <strong>de</strong> la Escuela Colombiana <strong>de</strong> Medicina.<br />

Auditora <strong>en</strong> salud y ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> calidad <strong>de</strong> la Universidad Cooperativa<br />

<strong>de</strong> Colombia. Candidata Maestría Gestión <strong>de</strong> Riesgo y<br />

Desarrollo, Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares. Auditora médica <strong>en</strong><br />

Secretaría Distrital <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Bogotá<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to y reducción<br />

<strong>de</strong> la vulnerabilidad.<br />

Marco epistemológico<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud se remonta<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 4000 a. c. <strong>en</strong> la cultura egipcia,<br />

don<strong>de</strong> se t<strong>en</strong>ían cuidados especiales<br />

para los embalsamadores <strong>de</strong>bido al <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

temprano <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s para<br />

la salud y la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> legislación <strong>en</strong> la<br />

salud ocupacional.<br />

De manera paralela, <strong>en</strong> India se <strong>de</strong>sarrollaron<br />

los primeros conceptos <strong>de</strong><br />

salud pública con la construcción <strong>de</strong><br />

vivi<strong>en</strong>das con sistemas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje y manejo<br />

<strong>de</strong> excretas. Para el año 1500 a. c.,<br />

<strong>en</strong> el pueblo hebreo ya existían normas<br />

<strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y salud pública, claram<strong>en</strong>te<br />

normalizadas, publicadas y socializadas,<br />

cuya evid<strong>en</strong>cia está cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> la Biblia,<br />

que hace refer<strong>en</strong>cia a las condiciones<br />

<strong>de</strong> aseo e higi<strong>en</strong>e y cuidado personal,<br />

hábitos <strong>de</strong> vida e incluso vida sexual<br />

saludable.<br />

Al igual que la salud, el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>sastres ha pres<strong>en</strong>tado a lo largo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

tiempo un <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el concepto<br />

mítico religioso, muy marcado <strong>en</strong> la época<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> oscurantismo, hasta el <strong>en</strong>foque multicausal<br />

que incluye <strong>en</strong> nuestros tiempos<br />

factores socioculturales como la pobreza<br />

y la inequidad como factores <strong>de</strong>terminantes<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, no solo para la <strong>en</strong>fermedad<br />

individual o colectiva, sino también fr<strong>en</strong>te<br />

a un <strong>de</strong>sastre.<br />

<strong>La</strong> evolución <strong>de</strong> la noción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

se hace evid<strong>en</strong>te durante la Edad Media<br />

con las difer<strong>en</strong>tes epi<strong>de</strong>mias que azotaron<br />

a Europa y durante la revolución industrial,<br />

dado que el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> morir prematuram<strong>en</strong>te<br />

increm<strong>en</strong>tó. El <strong>de</strong>sarrollo<br />

ci<strong>en</strong>tífico permitió gestar avances <strong>en</strong> el<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> temas como la salud y<br />

los <strong>riesgo</strong>s al subrayar la relevancia <strong>de</strong> la<br />

prev<strong>en</strong>ción y no solo <strong>de</strong> la curación.<br />

» 59


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Otro avance significativo <strong>de</strong> recalcar<br />

es el cambio producido <strong>en</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong><br />

la medicina, que c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> la responsabilidad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> binomio médico - paci<strong>en</strong>te pasó a<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un <strong>en</strong>foque social, <strong>en</strong>focado<br />

<strong>en</strong> la interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado como<br />

partícipe y garante <strong>de</strong> la salud <strong><strong>de</strong>l</strong> pueblo.<br />

Concepciones como la <strong>de</strong> Vichow<br />

ilustran esta posición, pues «la medicina<br />

es una ci<strong>en</strong>cia social, y la política no es más<br />

que medicina a gran escala». Esta i<strong>de</strong>a ha<br />

sido llevada a pronunciami<strong>en</strong>tos relevantes<br />

tales como el realizado por la Organización<br />

<strong>de</strong> Naciones Unidas (onu) a través<br />

<strong>de</strong> la Organización Mundial <strong>de</strong> la Salud<br />

(oms) y el Fondo <strong>de</strong> las Naciones Unidas<br />

para la Infancia (unicef, por su sigla <strong>en</strong><br />

inglés), <strong>en</strong> la <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> «Alma Alta»<br />

cuyo eslogan fue «Salud para todos <strong>en</strong> el<br />

año 2000». Valga la p<strong>en</strong>a m<strong>en</strong>cionar que<br />

durante este pronunciami<strong>en</strong>to se aclararon<br />

los conceptos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria,<br />

promoción <strong>de</strong> la salud, prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la<br />

<strong>en</strong>fermedad, curación y rehabilitación, que<br />

trasladados a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> correspond<strong>en</strong><br />

a nociones como prev<strong>en</strong>ción, mitigación,<br />

recuperación e incluso resili<strong>en</strong>cia.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>contramos recom<strong>en</strong>daciones<br />

<strong>de</strong> ord<strong>en</strong> mundial <strong>de</strong> instituciones<br />

como la oms y la Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> la Salud (ops) <strong>en</strong> publicaciones<br />

como la <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> Salud Pública y Desastres,<br />

don<strong>de</strong> se reconoce la trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

la interv<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> sector salud <strong>en</strong> la preparación,<br />

respuesta y recuperación relacionadas<br />

con el <strong>de</strong>sastre, a la vez que se<br />

establece que:<br />

60 »<br />

Una vez incorporada la reducción <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> el Plan Nacional <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Sector Salud, es necesario establecer un<br />

sistema <strong>de</strong> relaciones que <strong>en</strong>lace las funciones,<br />

los roles y las responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

cada <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio <strong>de</strong> salud<br />

y <strong>de</strong> las instituciones y niveles <strong><strong>de</strong>l</strong> sector<br />

salud” (ops & oms, s. f.).<br />

Para cumplir con este objetivo es necesario<br />

que se garantice la participación<br />

y exista respaldo por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, se<br />

trabaje <strong>de</strong> manera interinstitucional y se<br />

elabor<strong>en</strong> manuales <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>focados<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las compet<strong>en</strong>cias<br />

personales y laborales a<strong>de</strong>cuadas.<br />

Marco normativo <strong>en</strong> salud<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

Como pue<strong>de</strong> constatarse, los primeros<br />

avances <strong>en</strong> el tema <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito normativo<br />

se han g<strong>en</strong>erado a partir <strong>de</strong> la necesidad<br />

<strong>de</strong> regular procesos <strong>en</strong> salud tanto pública<br />

como ocupacional. De hecho, el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> salud ti<strong>en</strong>e sus oríg<strong>en</strong>es <strong>en</strong> la<br />

promulgación <strong>de</strong> la carta magna <strong>de</strong> 1886 y<br />

perdura hasta mediados <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx, don<strong>de</strong><br />

existía el «Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o Higi<strong>en</strong>ista» que limitaba<br />

las acciones <strong>de</strong> salud al tema público y sanitario,<br />

mi<strong>en</strong>tras la at<strong>en</strong>ción individual <strong>de</strong>bía<br />

ser financiada por el usuario o por instituciones<br />

<strong>de</strong> caridad o b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, se crean instituciones<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y asegurami<strong>en</strong>to como<br />

la Caja Nacional <strong>de</strong> Previsión, que se consi<strong>de</strong>ra<br />

respon<strong>de</strong> precisam<strong>en</strong>te al usuario<br />

necesitado <strong>de</strong> la b<strong>en</strong>efic<strong>en</strong>cia; y mediante<br />

la Ley 90 <strong>de</strong> 1946 se crea el Instituto <strong>de</strong><br />

Seguros Sociales dirigido al usuario trabajador<br />

<strong>en</strong> aras <strong>de</strong> cubrir <strong>riesgo</strong>s específicos<br />

como invali<strong>de</strong>z y muerte, e incluy<strong>en</strong>do<br />

protecciones <strong>de</strong> maternidad y vejez.<br />

En los años <strong>de</strong> 1970 a 1990 el Estado<br />

asume una función rectora trasfiri<strong>en</strong>do<br />

recursos a la red <strong>de</strong> instituciones públicas,<br />

g<strong>en</strong>erando el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> financiación<br />

<strong>de</strong> la salud tripartita que incluye Estadoempleador-empleado<br />

lo que conlleva a<br />

la g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> la Ley 9 <strong>de</strong> 1979, con la<br />

que se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> lineami<strong>en</strong>tos tanto para el<br />

reglam<strong>en</strong>to sanitario y la protección <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

medio ambi<strong>en</strong>te, como <strong>en</strong> los <strong>de</strong>rechos y<br />

responsabilida<strong>de</strong>s asociadas al trabajo.<br />

<strong>La</strong> Constitución Política <strong>de</strong> 1991 que<br />

<strong>de</strong>fine a Colombia como un Estado social<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>recho, consagra la vida como el<br />

primer <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal protegido<br />

por el Estado, que aun cuando no incluye<br />

la salud d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> estos <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales,<br />

<strong>en</strong> el artículo 49 sí establece<br />

que «<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la salud y el saneami<strong>en</strong>to<br />

ambi<strong>en</strong>tal son servicios públicos<br />

a cargo <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado [tal que] se garantiza<br />

a todas las personas el acceso a los servicios<br />

<strong>de</strong> promoción, protección y recuperación<br />

<strong>de</strong> la salud». Y señala, a<strong>de</strong>más, que<br />

la at<strong>en</strong>ción básica será gratuita y obligatoria.<br />

Adicionalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> este artículo se<br />

regulan aspectos financieros para apoyar<br />

el sistema <strong>de</strong> salud. De igual modo, el artículo<br />

48 establece el <strong>de</strong>recho irr<strong>en</strong>unciable<br />

a la seguridad social, <strong><strong>de</strong>l</strong> cual el Estado<br />

es el responsable y el garante, con la<br />

participación <strong>de</strong> particulares y a través<br />

<strong>de</strong> empresas públicas y privadas para así<br />

ampliar progresivam<strong>en</strong>te la cobertura <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

sistema.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te, la Ley 100, con múltiples<br />

reformas pero aún vig<strong>en</strong>te, crea el<br />

sistema <strong>de</strong> seguridad social <strong>en</strong> salud, el sistema<br />

p<strong>en</strong>sional, el Fondo <strong>de</strong> Solidaridad y<br />

las garantías con la subcu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>stinada<br />

a la cobertura <strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos catastróficos<br />

(Ecat), <strong>de</strong>fini<strong>en</strong>do claram<strong>en</strong>te la financiación,<br />

administración y coberturas.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, con muchas expectativas<br />

aparece la Ley 1751 <strong>de</strong> 2015 o ley estatutaria,<br />

<strong>en</strong> la cual se <strong>de</strong>fine la salud como<br />

un <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal, tanto individual<br />

como colectivo, e irr<strong>en</strong>unciable, que incluye<br />

los conceptos <strong>de</strong> calidad aplicada,<br />

y obliga al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normas<br />

igualm<strong>en</strong>te aplicables que, realm<strong>en</strong>te, garantic<strong>en</strong><br />

este <strong>de</strong>recho.<br />

Compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> salud<br />

ocupacional<br />

Como se había m<strong>en</strong>cionado previam<strong>en</strong>te,<br />

un concepto fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

normativo fr<strong>en</strong>te al tema son las<br />

condiciones ocupacionales. En nuestro<br />

país, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la época <strong>de</strong> la In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,<br />

se g<strong>en</strong>eraron políticas públicas <strong>de</strong><br />

protección especial para los militares y<br />

sus familias. Así, por ejemplo, <strong>en</strong> 1915 se<br />

aprueba la Ley 57 <strong>en</strong> la cual se obliga a<br />

instituciones como los ferrocarriles y el<br />

alumbrado público, <strong>en</strong>tre otras, a g<strong>en</strong>erar<br />

cobertura <strong>en</strong> salud e incluso auxilios fu-<br />

«(...) con muchas expectativas aparece la Ley 1751 <strong>de</strong><br />

2015 o ley estatutaria, <strong>en</strong> la cual se <strong>de</strong>fine la salud<br />

como un <strong>de</strong>recho fundam<strong>en</strong>tal, tanto individual como<br />

colectivo, e irr<strong>en</strong>unciable, que incluye los conceptos <strong>de</strong><br />

calidad aplicada, y obliga al establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> normas<br />

igualm<strong>en</strong>te aplicables que, realm<strong>en</strong>te, garantic<strong>en</strong> este<br />

<strong>de</strong>recho».


nerarios a los trabajadores. Ello constituyó<br />

la base para el <strong>de</strong>sarrollo posterior <strong>de</strong><br />

sistemas <strong>de</strong> seguridad social relacionados<br />

con el fundam<strong>en</strong>to laboral, que a<strong>de</strong>más<br />

plantearon la responsabilidad fr<strong>en</strong>te al<br />

pago y futuras in<strong>de</strong>mnizaciones por parte<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> empleador. Igualm<strong>en</strong>te, se incluy<strong>en</strong><br />

conceptos <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> como la imprud<strong>en</strong>cia,<br />

el <strong>de</strong>scuido e incluso la embriaguez<br />

como condiciones <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> los cuales<br />

será el trabajador qui<strong>en</strong> asuma sus propios<br />

costos.<br />

Un avance repres<strong>en</strong>tativo es la regulación<br />

y la protección especial que se<br />

brindó a la mujer trabajadora al reglam<strong>en</strong>tar<br />

la lic<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> maternidad remunerada,<br />

con la promulgación <strong>de</strong> la Ley 53<br />

<strong>de</strong> 1938. Más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, con el Código Sustantivo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo adoptado mediante<br />

el Decreto Ley 2663 <strong><strong>de</strong>l</strong> 5 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />

1950 —y que aún se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra vig<strong>en</strong>te—,<br />

se <strong>de</strong>fine con claridad la necesidad<br />

<strong>de</strong> proteger <strong>de</strong> manera especial al trabajador<br />

contra accid<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

profesionales. Esta protección adicional a<br />

la at<strong>en</strong>ción inmediata y la prestación <strong>de</strong><br />

primeros auxilios, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> ocurrido un<br />

incid<strong>en</strong>te, repres<strong>en</strong>ta el comi<strong>en</strong>zo <strong>de</strong> la<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el ámbito laboral.<br />

En las últimas décadas se ha producido<br />

un <strong>de</strong>sarrollo consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> normativas,<br />

especialm<strong>en</strong>te por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo, asociadas con los temas<br />

<strong>de</strong> salud y seguridad social, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las<br />

cuales cabe resaltar el Decreto 614 <strong>de</strong> 1989<br />

que plantea las bases y el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o organizacional<br />

<strong>de</strong> la salud ocupacional y el Decreto<br />

Ley 1295 <strong>de</strong> 1994, por el cual se <strong>de</strong>terminan<br />

la organización y administración <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Riesgos Profesionales. Ya,<br />

más a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante, con la Ley 1562 <strong>de</strong> 2012 y el<br />

Decreto 472 <strong>de</strong> 2015, se incorpora el tema<br />

<strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

ámbito laboral, <strong>de</strong> manera transversal, con<br />

sanciones ante la falta <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

promoción y prev<strong>en</strong>ción.<br />

Marco normativo <strong>en</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong><br />

En Colombia, una <strong>de</strong> las primeras aproximaciones<br />

normativas a la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

la constituye el Decreto 1355 <strong>de</strong> 1970,<br />

con el que se promulga el Código Nacional<br />

<strong>de</strong> Policía y se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> claram<strong>en</strong>te las<br />

interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> la institución <strong>en</strong> caso<br />

<strong>de</strong> calamidad pública. Posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

mediante el Decreto 1547 <strong>de</strong> 1984, se da<br />

la creación y regulación <strong><strong>de</strong>l</strong> Fondo Nacional<br />

<strong>de</strong> Calamida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>finido «como una<br />

cu<strong>en</strong>ta especial <strong>de</strong> la Nación, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

patrimonial, administrativa,<br />

contable y estadística, con fines <strong>de</strong> interés<br />

público y asist<strong>en</strong>cia social y <strong>de</strong>dicado<br />

a la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s que se<br />

origin<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre o <strong>de</strong><br />

calamidad o <strong>de</strong> naturaleza similar» (Presid<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la República, 1984, Art. 1).<br />

En 1988, mediante la Ley 46, se crea<br />

y se organiza el Sistema Nacional <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción<br />

y At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Desastres (snpad),<br />

el cual estipula la participación <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

públicas y privadas tanto <strong>en</strong> la prev<strong>en</strong>ción,<br />

la respuesta y la recuperación <strong>de</strong><br />

un <strong>de</strong>sastre. En esta ley se otorgan funciones<br />

especiales al presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la república<br />

ante la <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre. En 1989 se<br />

publica el Decreto 919 reglam<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la<br />

ley anterior, organizando y especificando<br />

funciones e interv<strong>en</strong>ciones.<br />

Des<strong>de</strong> el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esas<br />

dos reglam<strong>en</strong>taciones, y hasta la posterior<br />

promulgación <strong>de</strong> la Ley 1523 <strong>de</strong> 2012,<br />

se crea el Sistema Nacional <strong>de</strong> Bomberos<br />

mediante la Ley 322 <strong>de</strong> 1996, se dictan<br />

normas relacionadas con la sismo<br />

resist<strong>en</strong>cia con la Ley 400 y, por último,<br />

mediante los docum<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo<br />

Nacional <strong>de</strong> Política Económica y Social<br />

(Conpes) <strong>de</strong> 2001 y 2004, se plantean estrategias<br />

para la consolidación <strong><strong>de</strong>l</strong> snpad<br />

y el financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> reducción<br />

<strong>de</strong> la vulnerabilidad fr<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sastres,<br />

respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, con la Ley 1523 <strong>de</strong><br />

2012, «se adopta la Política Nacional <strong>de</strong><br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres y se establece<br />

el Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo <strong>de</strong> Desastres – sngrd y se dictan<br />

otras disposiciones». En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong><br />

i<strong>de</strong>as, la ley <strong>de</strong>fine «Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>»,<br />

esclarece las responsabilida<strong>de</strong>s y principios,<br />

y <strong>de</strong>fine los miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd. De igual<br />

forma, establece los mecanismos <strong>de</strong> financiación<br />

y subraya la necesidad <strong>de</strong> diseñar<br />

herrami<strong>en</strong>tas para el análisis y evaluación<br />

<strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas, así como planes <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

y planes <strong>de</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to territorial<br />

—<strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes jurisdicciones.<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Declaratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />

sanitaria <strong>en</strong> Bogotá<br />

Según docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> países vecinos,<br />

con similares condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

que ya han atravesado por situaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre asociadas a terremotos<br />

(Morales–Soto 2007), contar con<br />

sistemas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia sanitaria fortalecidos<br />

y con capacidad <strong>de</strong> respuesta es<br />

fundam<strong>en</strong>tal, puesto que permite evitar<br />

situaciones como las que se viv<strong>en</strong> cotidianam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el sector salud <strong>de</strong> la ciudad<br />

<strong>de</strong> Bogotá. A manera <strong>de</strong> ilustración,<br />

la sobreocupación <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong><br />

urg<strong>en</strong>cias, y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la red hospitalaria,<br />

es un factor que ha contribuido <strong>en</strong><br />

el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la vulnerabilidad <strong>de</strong> los<br />

ciudadanos ante cualquier situación <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia compleja.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong><br />

el compon<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to se ha<br />

realizado un amplio diagnóstico sobre la<br />

problemática <strong><strong>de</strong>l</strong> sector sanitario <strong>de</strong> la<br />

ciudad <strong>de</strong> Bogotá, por parte <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

medios <strong>de</strong> pr<strong>en</strong>sa, <strong>en</strong>tes <strong>de</strong> control social<br />

e instituciones ci<strong>en</strong>tíficas. El docum<strong>en</strong>to<br />

ci<strong>en</strong>tífico sobre «Capacidad <strong>de</strong> respuesta<br />

hospitalaria distrital <strong>en</strong> Bogotá ante un<br />

ev<strong>en</strong>to con múltiples víctimas», elaborado<br />

por Rosas (2013), evid<strong>en</strong>cia que la ma-<br />

«Des<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud,<br />

la pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria es<br />

un ejercicio interesante <strong>en</strong> el cual por primera vez se<br />

afronta la problemática <strong>de</strong> la con<strong>gestión</strong> <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias —dificulta<strong>de</strong>s que no solo afectan al<br />

Distrito Capital, sino todo el país, e incluso países <strong>de</strong><br />

otras latitu<strong>de</strong>s—, con miras a disminuir la vulnerabilidad<br />

social <strong>en</strong> el compon<strong>en</strong>te <strong>en</strong> salud asociado a la<br />

capacidad limitada <strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> camas hospitalarias<br />

fr<strong>en</strong>te a una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre».<br />

» 61


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

yoría <strong>de</strong> las instituciones hospitalarias <strong>de</strong><br />

mayor nivel <strong>de</strong> complejidad se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

con niveles <strong>de</strong> ocupación superiores<br />

al 100%, sin m<strong>en</strong>cionar el déficit <strong>en</strong> planes<br />

hospitalarios y condiciones <strong>de</strong> reforzami<strong>en</strong>to<br />

estructural ante am<strong>en</strong>aza sísmica.<br />

Prosigui<strong>en</strong>do con el recorrido normativo,<br />

el 6 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2016 se establece<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la Alcaldía Mayor <strong>de</strong> Bogotá el<br />

Decreto 063 por medio <strong><strong>de</strong>l</strong> cual se <strong>de</strong>clara<br />

la emerg<strong>en</strong>cia distrital sanitaria <strong>en</strong> la capital,<br />

con el objetivo <strong>de</strong> «acoger medidas<br />

<strong>en</strong> procura <strong>de</strong> evitar o mitigar los posibles<br />

efectos que ocasione la sobreocupación<br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> las Instituciones<br />

Prestadoras <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Distrito Capital» (ver gráfica).<br />

Para que la operación <strong>de</strong> adopción <strong>de</strong><br />

los principios <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> sea<br />

exitosa fr<strong>en</strong>te al manejo <strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia<br />

distrital sanitaria <strong>en</strong> Bogotá, la administración<br />

<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

el cual se <strong>de</strong>fine como el proceso <strong>de</strong> la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> compuesto por la id<strong>en</strong>-<br />

62 »<br />

Fu<strong>en</strong>te: Elaboración propia.<br />

tificación <strong>de</strong> los respectivos esc<strong>en</strong>arios <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, análisis, evaluación, monitoreo, seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y <strong>de</strong> sus compon<strong>en</strong>tes,<br />

y la comunicación para promover una<br />

mayor conci<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo que fom<strong>en</strong>ta<br />

la alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre (Congreso<br />

<strong>de</strong> la República, 2012, Art. 4).<br />

De ahí que el análisis y la evaluación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> conlleve a la consi<strong>de</strong>ración <strong>de</strong><br />

las causas y fu<strong>en</strong>tes <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, con la estimación<br />

<strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias y probabilidad<br />

<strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> estas (Congreso<br />

<strong>de</strong> la República, 2012, Art. 4). Por consigui<strong>en</strong>te,<br />

el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> análisis y evaluación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> constituye un paso fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>en</strong> la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, comparados con los criterios<br />

<strong>de</strong> seguridad establecidos <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción a realizar por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong>cargado, a fin <strong>de</strong> alcanzar la reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y la preparación <strong>de</strong> respuesta y<br />

recuperación, objetivo primordial <strong><strong>de</strong>l</strong> Decreto<br />

063 <strong>de</strong> 2016.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, la administración distrital<br />

<strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er conocimi<strong>en</strong>to sobre la reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y el manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres. Esto<br />

será posible si se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los objetivos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo, <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> la recuperación y la reducción <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong> (numerales 20 y 21 <strong><strong>de</strong>l</strong> artículo 4, Ley<br />

1523 <strong>de</strong> 2012), para así id<strong>en</strong>tificar esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> y priorizar recursos <strong>de</strong>stinados al<br />

análisis y evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo, y a fom<strong>en</strong>tar<br />

la comunicación <strong>en</strong>tre <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas,<br />

privadas y con la población; ello, con fines<br />

informativos que contribuyan a la percepción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> problema y a la toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia<br />

y, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a la puesta <strong>en</strong> marcha<br />

<strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el manejo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sastre.<br />

Conclusiones<br />

••<br />

En Colombia existe un <strong>de</strong>sarrollo<br />

normativo consi<strong>de</strong>rable que soporta el<br />

Sistema <strong>de</strong> Seguridad Social <strong>en</strong> Salud así<br />

como el Sistema <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo.<br />

••<br />

Como es posible observar a partir <strong>de</strong><br />

esta revisión, dado que tanto el Sistema <strong>de</strong><br />

Seguridad Social <strong>en</strong> Salud como el Sistema<br />

<strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> Riesgo han gozado <strong>de</strong> un <strong>de</strong>sarrollo<br />

complem<strong>en</strong>tario, se esperaría que<br />

su <strong>de</strong>sarrollo continuara g<strong>en</strong>erándose <strong>de</strong><br />

manera unida y complem<strong>en</strong>taria, con miras<br />

a disminuir la vulnerabilidad ante situaciones<br />

<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, emerg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>sastre.<br />

••<br />

<strong>La</strong> actual <strong>de</strong>claratoria <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />

constituye un ejemplo sobre cómo se<br />

pued<strong>en</strong> integrar <strong>en</strong> la normativa las circunstancias<br />

que aum<strong>en</strong>tan la vulnerabilidad<br />

<strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> lo sanitario, así como<br />

la sobreocupación hospitalaria, mediante<br />

la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to,<br />

reducción e incluso manejo.<br />

••<br />

Des<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> salud, la pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>claratoria<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sanitaria es un ejercicio<br />

interesante <strong>en</strong> el cual por primera vez se<br />

afronta la problemática <strong>de</strong> la con<strong>gestión</strong><br />

<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias —dificulta<strong>de</strong>s<br />

que no solo afectan al Distrito Capital,<br />

sino todo el país, e incluso países <strong>de</strong><br />

otras latitu<strong>de</strong>s—, con miras a disminuir la<br />

vulnerabilidad social <strong>en</strong> el compon<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> salud asociado a la capacidad limitada<br />

<strong>de</strong> respuesta <strong>en</strong> camas hospitalarias fr<strong>en</strong>te<br />

a una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastre.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República<br />

(2012). Ley 1523. Diario Oficial<br />

(48411). Bogotá.<br />

--<br />

Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />

(1984). Decreto 1547. Diario<br />

Oficial (36681). Bogotá.<br />

--<br />

Http://www.fedicaria.org/<br />

miembros/fedasturias/Aparta-<br />

do_7/CONCEPTOS_FUNDA-<br />

MENTALES_SALUD_HISTO-<br />

RIA_PONTE.pdf<br />

--<br />

Http://www.paho.org/disasters/in<strong>de</strong>x.php?Option=com_<br />

cont<strong>en</strong>t&view=article&id=963<br />

&Itemid=911&lang=es<br />

--<br />

Http://www.andi.com.co/<br />

seccatla/Docum<strong>en</strong>ts/Informacion%20<strong>de</strong>%20Interes/Docum<strong>en</strong>tos%20<br />

POMCA/Anexo%20<br />

B%20gu%C3%ada%20<br />

t%C3%a9cnica%20<br />

Resoluci%C3%b3n%20<br />

1907%20<strong>de</strong>%202013%20.pdf<br />

--<br />

Http://www.saberdonar.info/<br />

--<br />

Http://www.minsalud.gov.co/<br />

sites/rid/Lists/bibliotecadigital/<br />

RIDE/INEC/SSA/Articulo%201.<br />

pdf<br />

--<br />

Http://www.cepal.org/colombia/noticias/docum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>trabajo/4/42314/colombia_<br />

case_study.pdf<br />

--<br />

Http://www.who.int/topics/<br />

risk_factors/es/<br />

--<br />

Http://www.alcaldiabogota.<br />

gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />

jsp?I=12998<br />

--<br />

Http://www.eumed.net/<br />

libros-gratis/2008b/386/Anteced<strong>en</strong>tes%20<strong><strong>de</strong>l</strong>%20Sistema%20G<strong>en</strong>eral%20<strong>de</strong>%20Seguridad%20Social%20<strong>en</strong>%20<br />

Salud.htm<br />

--<br />

Http://www.uesp.gov.<br />

co/uaesp_jo/images/<br />

docum<strong>en</strong>tos/mesa/<br />

GESTION_DE_RESI-<br />

DUOS_BIOSANITARIOS_Y_<br />

A C C I O N E S _ D E _<br />

CONTROL_A_LAS_ACTIVI-<br />

DADES_DE_APROVECHA-<br />

MIENTO.pdf<br />

--<br />

Http://www.minsalud.gov.<br />

co/Normatividad/LEY%20<br />

0100%20DE%201993.pdf<br />

--<br />

Http://www.saludcolombia.<br />

com/actual/htmlnormas/<br />

Res412_00.htm<br />

--<br />

Http://www.alcaldiabogota.<br />

gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />

jsp?I=6945<br />

--<br />

Http://www.icbf.gov.co/cargues/avance/docs/<strong>de</strong>creto_1547_1984.htm<br />

--<br />

Http://www.dmsjuridica.<br />

com/CODIGOS/LEGISLA-<br />

CION/LEYES/L46%20DE%20<br />

1988..htm<br />

--<br />

Http://www.alcaldiabogota.<br />

gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />

jsp?I=47141<br />

--<br />

Http://www.minsalud.gov.co/<br />

Normatividad_Nuevo/Ley%20<br />

1751%20<strong>de</strong>%202015.pdf<br />

--<br />

Http://www.alcaldiabogota.<br />

gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />

jsp?I=33104<br />

--<br />

Http://www.medicinainterna.org.pe/revista/revista_20_3_2007/2.pdf<br />

--<br />

Http://www.alcaldiabogota.<br />

gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />

jsp?I=61117<br />

--<br />

Secretaría <strong>de</strong> Salud. Alcaldía<br />

Mayor <strong>de</strong> Bogotá. Plan Territorial<br />

<strong>de</strong> Salud Bogotá Distrito<br />

Capital 2012 – 2016, Bogotá<br />

D.C. Compon<strong>en</strong>te urg<strong>en</strong>cias,<br />

emerg<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>sastres. Bogotá,<br />

Colombia. Mayo <strong>de</strong> 2012.<br />

Recuperado <strong>de</strong>: http://www.<br />

saludcapital.gov.co/ctdlab/Anteced<strong>en</strong>tes%20Normativos/<br />

PLAN%20TERRITORIAL%20<br />

DE%20SALUD%20MAYO%20<br />

2012%2002.pdf<br />

--<br />

Http://www.alcaldiabogota.<br />

gov.co/sisjur/normas/Norma1.<br />

jsp?I=64896<br />

--<br />

Repository.urosario.edu.<br />

co/bitstream/handle/.../80070157-2015.pdf?...1<br />

--<br />

Http://www.saludy<strong>de</strong>sastres.<br />

info/in<strong>de</strong>x.php?Option=com<br />

t<strong>en</strong>t&view=article&id=319:3-<br />

gestion-<strong><strong>de</strong>l</strong>-<strong>riesgo</strong>-<strong>en</strong>-el-sector-alud&catid=124&Itemid=6<br />

27&lang=es<br />

Afectación causada por las MAP, las Muse y<br />

los AEI <strong>en</strong> Colombia<br />

José Octavio López Gallego 1<br />

Este artículo aborda la afectación<br />

causada por las minas<br />

antipersonal (map), las municiones<br />

sin explotar (Muse) y<br />

los artefactos explosivos improvisados<br />

(aei) <strong>en</strong> Colombia.<br />

Contempla, a<strong>de</strong>más, difer<strong>en</strong>tes<br />

tópicos <strong>de</strong> afectación <strong>de</strong>scri-<br />

1 Médico cirujano <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong><br />

Antioquia, con especialización <strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

calidad y auditoria <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> la Universidad<br />

Cooperativa <strong>de</strong> Colombia, estudiante <strong>de</strong> último<br />

año <strong>de</strong> Maestría <strong>en</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo y Desarrollo<br />

<strong>de</strong> la Universidad Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros<br />

Militares, Bogotá. Actualm<strong>en</strong>te vinculado a la<br />

Secretaría Distrital <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Bogotá como<br />

médico regulador <strong><strong>de</strong>l</strong> C<strong>en</strong>tro Regulador <strong>de</strong> Urg<strong>en</strong>cias<br />

Emerg<strong>en</strong>cias y Desastres (CRUE). Correo<br />

lopez.joseoctavio@gmail.com<br />

bi<strong>en</strong>do el problema mundial,<br />

y <strong>en</strong> Colombia, las lesiones<br />

causadas <strong>en</strong> el organismo por<br />

la explosión, la afectación <strong>en</strong> la<br />

salud m<strong>en</strong>tal, así como los costos<br />

asociados al sector salud.<br />

Para ello se revisó la literatura<br />

exist<strong>en</strong>te, especialm<strong>en</strong>te los<br />

artículos relacionados con la<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes víctimas<br />

<strong>de</strong> explosión <strong>de</strong> estas armas.<br />

¿Qué son las MAP, las<br />

Muse) y los AEI?<br />

Son armas difer<strong>en</strong>tes a las conv<strong>en</strong>cionales<br />

pues están construidas<br />

para explotar por con-<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 6 <strong>de</strong> septiembre) https://<strong>en</strong>.wikipedia.org/wiki/File:TM-46_AP-mine.JPEG<br />

«Colombia ocupa el tercer lugar <strong>en</strong> el mundo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> Afganistán y Camboya, <strong>en</strong> el<br />

uso <strong>de</strong> MAP (Rappert 2012), lo cual ha g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> la población gran<strong>de</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

a nivel social al increm<strong>en</strong>tar la <strong>de</strong>serción escolar <strong>en</strong> la población jov<strong>en</strong>, la pobreza y el<br />

<strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to forzado, o cambios <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s cotidianas <strong>de</strong>bido al temor que estos<br />

artefactos g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> la población (...)».<br />

» 63


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Obra <strong>de</strong> Fernando Molina Acosta. Tinta sobre papel. Cortesía <strong><strong>de</strong>l</strong> autor.<br />

tacto o pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personas<br />

o animales. Estas minas son<br />

pequeñas, letales, y son elaboradas<br />

con el fin <strong>de</strong> matar o<br />

g<strong>en</strong>erar gran<strong>de</strong>s lesiones a los<br />

transeúntes, son <strong>de</strong> bajo costo,<br />

fáciles <strong>de</strong> construir y su actividad<br />

no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto<br />

armado al mant<strong>en</strong>er su peligro<br />

letal hasta que sean <strong>de</strong>sactivadas<br />

o removidas, según la <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong> la Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

Ottawa (1997).<br />

64 »<br />

«<strong>La</strong>s personas víctimas <strong>de</strong> lesiones por MAP, Muse y AEI pres<strong>en</strong>tan una preval<strong>en</strong>cia elevada<br />

<strong>de</strong> trastornos psiquiátricos, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Galea (2006) y Sri <strong>La</strong>nka (2014), <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se<br />

aplicó una <strong>en</strong>cuesta epi<strong>de</strong>miológica sobre la población civil, luego <strong>de</strong> la guerra, <strong>en</strong> la que se<br />

<strong>de</strong>tectaron secuelas psicosociales <strong>en</strong> el 64% <strong>de</strong> la población (...)».<br />

A nivel mundial<br />

En los años 90 la Organización<br />

<strong>de</strong> Naciones Unidas (onu)<br />

anunció una crisis global <strong>de</strong><br />

minas terrestres, equiparable<br />

con algunas epi<strong>de</strong>mias por la<br />

cantidad <strong>de</strong> víctimas puesto<br />

que se estimó que había dispersas<br />

casi 120 millones <strong>de</strong> minas<br />

<strong>en</strong> 70 países. Esto sugería<br />

<strong>en</strong>tonces la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

mina por cada 50 personas <strong>en</strong><br />

el mundo (Fariña, 2001), así, según<br />

algunas estimaciones durante<br />

estos años, cada mes las<br />

minas terminaron con la vida<br />

<strong>de</strong> 800 personas e hirieron a<br />

1 200 alre<strong>de</strong>dor <strong><strong>de</strong>l</strong> planeta.<br />

En Colombia<br />

En el país exist<strong>en</strong> 32 <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>de</strong> los cuales 31 ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> minas. <strong>La</strong> <strong>de</strong>sactivación<br />

<strong>de</strong> estas pued<strong>en</strong> ocasionar<br />

lesiones físicas y hasta<br />

la muerte <strong>de</strong> personas, consi<strong>de</strong>rando<br />

que por cada 5 000<br />

minas se g<strong>en</strong>era un muerto y<br />

dos heridos, con afectaciones<br />

físicas, psicológicas y sociales<br />

(Hernán<strong>de</strong>z, 2003).<br />

Colombia ocupa el tercer<br />

lugar <strong>en</strong> el mundo, <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> Afganistán y Camboya, <strong>en</strong><br />

el uso <strong>de</strong> map (Rappert 2012),<br />

lo cual ha g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong> la población<br />

gran<strong>de</strong>s consecu<strong>en</strong>cias<br />

a nivel social al increm<strong>en</strong>tar<br />

la <strong>de</strong>serción escolar <strong>en</strong> la población<br />

jov<strong>en</strong>, la pobreza y el<br />

<strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to forzado, o<br />

cambios <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s cotidianas<br />

<strong>de</strong>bido al temor que<br />

estos artefactos g<strong>en</strong>eran <strong>en</strong> la<br />

población; <strong>en</strong> otras palabras,<br />

alteran o impid<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

normal <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>teras<br />

que ya ti<strong>en</strong><strong>en</strong> establecidos<br />

patrones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to.<br />

En total, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

registradas 11 440 víctimas, <strong>de</strong><br />

las cuales 9 182 eran personas<br />

heridas y 2 258 personas fallecidas.<br />

Durante el periodo <strong>de</strong><br />

1990 al 30 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2016,<br />

3 418 personas afectadas fueron<br />

m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 18 años, 11 207<br />

<strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes con minas<br />

ocurrieron <strong>en</strong> zona rural <strong>de</strong><br />

las cuales 4 425 <strong>de</strong> las víctimas<br />

eran civiles, 379 miembros <strong>de</strong><br />

comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as —112<br />

<strong>de</strong> ellos fallecieron—, 41 pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes<br />

a comunida<strong>de</strong>s<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes —con diez<br />

fallecidos— y 7 015 pert<strong>en</strong>ecían<br />

a la fuerza púbica. Durante<br />

este periodo se reportaron<br />

un total <strong>de</strong> 34 061 ev<strong>en</strong>tos con<br />

map y Muse; <strong>de</strong> estos, 6 695<br />

fueron accid<strong>en</strong>tes y 27 366 incid<strong>en</strong>tes.<br />

De acuerdo con los datos<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> la Dirección<br />

para la Acción Integral contra<br />

Minas Antipersonal (2016),<br />

cinco <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos conc<strong>en</strong>tran<br />

el 53% <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos por<br />

map y Muse. Antioquia es el<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to con mayor número<br />

<strong>de</strong> ev<strong>en</strong>tos con el 17% y<br />

le sigu<strong>en</strong> Meta (16%), Caquetá<br />

(9%), Arauca (6%) y Norte <strong>de</strong><br />

Santan<strong>de</strong>r (5%). Del mismo<br />

modo, los cinco <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

con mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

incid<strong>en</strong>tes fueron Meta (17%),<br />

Antioquia (16%), Caquetá<br />

(9%), Arauca (7%) y Cauca<br />

(6%), mi<strong>en</strong>tras que los cinco<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos con mayor frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes fueron<br />

Antioquia (24%), Meta (9%),<br />

Caquetá (9%), Nariño (8%) y<br />

Norte <strong>de</strong> Santan<strong>de</strong>r (6%).<br />

<strong>La</strong> víctima <strong>de</strong> una explosión<br />

por map sufre alteraciones<br />

físicas que afectan también la<br />

parte psicológica, llevando a<br />

una posible <strong>de</strong>presión, falta<br />

<strong>de</strong> confianza, poca interacción<br />

con el otro, al aislami<strong>en</strong>to social<br />

y cambios <strong>en</strong> las funciones<br />

integradoras tales como el s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad, memoria,<br />

conci<strong>en</strong>cia, agresión, ansiedad,<br />

baja autoestima, estrés agudo<br />

y estrés postraumático, i<strong>de</strong>as<br />

<strong>de</strong> muerte e int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> suicidio,<br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> minusvalía,<br />

lo que acompaña un estado <strong>de</strong><br />

pánico tanto a nivel individual<br />

como colectivo, tornándose<br />

un problema <strong>de</strong> ord<strong>en</strong> público,<br />

como se relata <strong>en</strong> el estudio<br />

<strong>de</strong> caso <strong>de</strong> Cardona ( 2010).<br />

Al cumplir con el <strong>de</strong>sminado<br />

es posible que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

más heridos y muertos,<br />

si se consi<strong>de</strong>ra que por cada<br />

5 000 minas sembradas se g<strong>en</strong>era<br />

un muerto y dos heridos,<br />

como lo refer<strong>en</strong>cia Hernán<strong>de</strong>z<br />

(2003), por lo cual es necesario<br />

que el país se prepare.<br />

El problema se agrava con<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> aei por parte<br />

<strong>de</strong> los grupos armados al<br />

marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> la ley al eliminar las<br />

piezas <strong>de</strong> metal, o minimizar<br />

el uso <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>en</strong> la fabricación<br />

<strong>de</strong> dichos elem<strong>en</strong>tos.<br />

Debido al bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong><br />

metal o la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> partes<br />

metálicas, la <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> las<br />

map se ve afectada por me-


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

dio <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>sores, que están<br />

basados ​<strong>en</strong> la <strong>de</strong>tección<br />

<strong>de</strong> metales, aum<strong>en</strong>tado así la<br />

posibilidad <strong>de</strong> sufrir daño y<br />

<strong>de</strong>mora <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sminado <strong>de</strong> los<br />

territorios (H<strong>en</strong>drickx, Molina,<br />

Díaz, Grasmueck, Mor<strong>en</strong>o &<br />

Hernán<strong>de</strong>z, 2008).<br />

Estudios realizados<br />

sobre afectaciones<br />

físicas y psicológicas<br />

causadas por MAP, Muse<br />

y AEI<br />

En el Hospital Universitario<br />

<strong>de</strong> Neiva se estudiaron 41 paci<strong>en</strong>tes<br />

que ingresaron a la<br />

institución afectados por la explosión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> dispositivo, análisis<br />

efectuado por Astaiza & Cal<strong>de</strong>ron<br />

(2009), qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong>contraron<br />

que el 76% pres<strong>en</strong>taban<br />

lesión <strong>de</strong> miembros inferiores.<br />

Todos los lesionados recibieron<br />

manejo médico quirúrgico<br />

con amputación <strong>de</strong> la extremidad<br />

lesionada. Los niveles<br />

<strong>de</strong> amputación efectuados<br />

con mayor frecu<strong>en</strong>cia fueron<br />

a nivel <strong><strong>de</strong>l</strong> pie (40%) y a nivel<br />

supracondíleo (30%).<br />

<strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> los afectados<br />

por map y Muse son hombres<br />

jóv<strong>en</strong>es militares, cuyos<br />

miembros inferiores son los<br />

más afectados, la explosión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

dispositivo produjo <strong>de</strong> una a<br />

tres lesiones. El 90% <strong>de</strong> las personas<br />

sufrieron solo una lesión;<br />

dos tercios <strong>de</strong> los lesionados<br />

amputados iniciaron el proceso<br />

<strong>de</strong> rehabilitación. A estos,<br />

igualm<strong>en</strong>te, se les hizo la adaptación<br />

<strong>de</strong> una prótesis.<br />

Por otro lado, <strong>en</strong> el Hospital<br />

Militar se realizó un estudio<br />

<strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes heridos<br />

por trauma, valorados por<br />

el Servicio <strong>de</strong> Cirugía G<strong>en</strong>eral,<br />

durante el periodo 2003 –<br />

2012 (Quintero, Falla & Aguirre<br />

2013). En el estudio se incluyeron<br />

2 417 paci<strong>en</strong>tes, con edad<br />

promedio 25,04 años (+/-<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 6 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/la-cirug%C3%ADa-cir(...)<br />

«(...) una persona con heridas producidas por una mina permanece hospitalizada un<br />

promedio <strong>de</strong> 32 días, lo que equivale a 1,78 veces más días <strong>de</strong> los requeridos para un herido<br />

por arma <strong>de</strong> fuego. Así mismo, este tipo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te requiere un promedio <strong>de</strong> cuatro<br />

interv<strong>en</strong>ciones quirúrgicas y 320 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sangre, lo cual eleva el gasto <strong>en</strong> salud <strong>de</strong> estas<br />

at<strong>en</strong>ciones».<br />

6,34), todos <strong><strong>de</strong>l</strong> género masculino<br />

y pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> su<br />

totalidad a las fuerzas militares,<br />

si<strong>en</strong>do los más lesionados<br />

soldados (66,6%), suboficiales<br />

(35%) y oficiales (0,4%).<br />

El mecanismo <strong>de</strong> lesión<br />

más frecu<strong>en</strong>te fue la herida<br />

por proyectil <strong>de</strong> arma <strong>de</strong> fuego<br />

<strong>en</strong> el 41,5% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes,<br />

seguido por trauma por explosión<br />

<strong>en</strong> 32,1% y minas 22,2%. El<br />

sitio anatómico más lesionado<br />

fue a nivel <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema osteomuscular<br />

con 38,8%, al que le<br />

siguieron afectaciones <strong>en</strong> los<br />

tejidos blandos (37,7%), abdom<strong>en</strong><br />

(16,3%) y tracto respiratorio<br />

(14,5%).<br />

Del total <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes,<br />

el 26,9% requirieron manejo<br />

quirúrgico fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> Hospital<br />

Militar, mi<strong>en</strong>tras que el 84% requirieron<br />

manejo quirúrgico al<br />

interior <strong>de</strong> la institución incluyéndose<br />

<strong>en</strong> este la cirugía por<br />

primera vez y las reinterv<strong>en</strong>ciones.<br />

<strong>La</strong> cirugía más común<br />

fue la laparotomía exploratoria<br />

con un 58%, seguida por toracotomía<br />

con 01%. De estos<br />

paci<strong>en</strong>tes 17% requirieron manejo<br />

<strong>en</strong> Unidad <strong>de</strong> Cuidados<br />

Int<strong>en</strong>sivos y fallecieron el 26%<br />

secundario a complicaciones<br />

y severidad <strong><strong>de</strong>l</strong> trauma. <strong>La</strong> secuela<br />

más común fueron locomotoras<br />

con 3%, seguidas<br />

por las estéticas con 9%, las<br />

gastrointestinales con 48% y<br />

m<strong>en</strong>tales con 40%.<br />

El Hospital Regional San<br />

Félix ubicado <strong>en</strong> la Dorada,<br />

Caldas, realizó un estudio sobre<br />

trauma por map tomando<br />

como muestra 11 paci<strong>en</strong>tes que<br />

fueron at<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro<br />

médico, con eda<strong>de</strong>s promedio<br />

<strong>de</strong> 25 años, -+/- 5. El miembro<br />

inferior izquierdo fue el principal<br />

afectado <strong>en</strong> un 45%, seguido<br />

<strong>de</strong> miembro inferior <strong>de</strong>recho<br />

con el 36%; solam<strong>en</strong>te una<br />

persona pres<strong>en</strong>tó compromiso<br />

<strong>de</strong> ambas extremida<strong>de</strong>s lo<br />

que equivale al 19%. El 100% <strong>de</strong><br />

los paci<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>taron choque<br />

al ingreso, tres (27%) con<br />

complicaciones mayores y cinco<br />

(45%) con complicaciones<br />

m<strong>en</strong>ores. No se pres<strong>en</strong>taron<br />

fallecidos <strong>en</strong> el estudio. El estudio<br />

fue realizado por Pu<strong>en</strong>tes<br />

(2007), con diez horas <strong>de</strong> evolución<br />

al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ingresar<br />

a la institución.<br />

En relación a la mortalidad<br />

hospitalaria, Restrepo<br />

(2010) plantea <strong>en</strong> el estudio<br />

que fue similar a la reportada<br />

<strong>en</strong> otros trabajos publicados,<br />

a saber: 3,8% y 7% <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

proced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> conflictos<br />

armados <strong>de</strong> Afganistán, Camboya<br />

y Sudán. En cuanto a la<br />

afectación <strong>de</strong> la salud m<strong>en</strong>tal,<br />

la Organización Mundial <strong>de</strong><br />

la Salud (oms) calcula que el<br />

10% <strong>de</strong> las personas que viv<strong>en</strong><br />

experi<strong>en</strong>cias traumáticas suel<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>er graves problemas <strong>de</strong><br />

salud m<strong>en</strong>tal como <strong>de</strong>presión<br />

y estrés postraumático, mi<strong>en</strong>tras<br />

que el otro 10% pa<strong>de</strong>ce <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>tos que dificultarán<br />

su capacidad para vivir<br />

con normalidad (oms/Organización<br />

Panamericana <strong>de</strong> la Salud<br />

– ops, Acción concertada<br />

minas, 1998).<br />

<strong>La</strong>s personas víctimas <strong>de</strong><br />

lesiones por map, Muse y aei<br />

pres<strong>en</strong>tan una preval<strong>en</strong>cia<br />

elevada <strong>de</strong> trastornos psiquiátricos,<br />

como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> Galea<br />

(2006) y Sri <strong>La</strong>nka (2014), <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> se aplicó una <strong>en</strong>cuesta<br />

epi<strong>de</strong>miológica sobre la<br />

población civil, luego <strong>de</strong> la<br />

guerra, <strong>en</strong> la que se <strong>de</strong>tectaron<br />

secuelas psicosociales <strong>en</strong><br />

el 64% <strong>de</strong> la población tales<br />

como somatización (41%),<br />

trastorno <strong>de</strong> estrés postraumático<br />

(27%), trastorno <strong>de</strong><br />

ansiedad (26%), <strong>de</strong>presión<br />

mayor (25%), alcoholismo y<br />

problemas relacionados con<br />

sustancias (15%) y discapacidad<br />

funcional (18%).<br />

Murthy (2006), <strong>en</strong> su revisión<br />

<strong>de</strong> resultados <strong>de</strong> las investigaciones<br />

<strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> la guerra sobre la salud<br />

m<strong>en</strong>tal, observó que existe<br />

una correlación directa <strong>en</strong>tre<br />

la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la situación<br />

traumática y la gravedad <strong>de</strong><br />

los problemas psicológicos,<br />

<strong>de</strong>terminando que a mayor<br />

exposición más int<strong>en</strong>sos son<br />

los síntomas, y alertando <strong>de</strong> la<br />

transmisión interg<strong>en</strong>eracional<br />

<strong>de</strong> los efectos <strong>de</strong> los traumas<br />

psicológicos, <strong>de</strong> la población<br />

tanto civil como militar, <strong>de</strong><br />

las víctimas <strong>de</strong> lesiones físicas<br />

y psicológicas causadas por<br />

map.<br />

» 65


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Respecto al tiempo <strong>de</strong> llegada <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

paci<strong>en</strong>te a la institución cercana al sitio<br />

<strong>de</strong> la explosión, se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> el Monitor<br />

<strong>de</strong> Minas Terrestres (sitio oficial <strong>de</strong><br />

<strong>La</strong>ndmine Monitor Core Group, citado<br />

por Restrepo, 2010), que se requería <strong>de</strong><br />

un tiempo promedio <strong>de</strong> 12 horas para<br />

que los sobrevivi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> map llegaran a<br />

un hospital regional <strong>en</strong> Colombia. El mismo<br />

tiempo promedio fue <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong><br />

su estudio, y se relaciona con dificulta<strong>de</strong>s<br />

para el rescate y transporte <strong>de</strong> los lesionados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el sitio <strong><strong>de</strong>l</strong> ev<strong>en</strong>to hasta el<br />

hospital.<br />

Medina (2009) resalta la relevancia<br />

<strong>de</strong> brindar at<strong>en</strong>ción al problema <strong>de</strong> las<br />

minas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos,<br />

c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> la Acción Integral contra Minas<br />

para garantizar el <strong>de</strong>sarrollo humano<br />

<strong>de</strong> los sobrevivi<strong>en</strong>tes y las comunida<strong>de</strong>s<br />

afectadas por dichos artefactos.<br />

Toda esta situación planteada g<strong>en</strong>era<br />

cambios <strong>en</strong> el personal sanitario,<br />

tanto asist<strong>en</strong>cial como administrativo,<br />

modificando sus activida<strong>de</strong>s —<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

planeación al t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta comportami<strong>en</strong>tos<br />

seguros para el <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to,<br />

<strong>de</strong>jar <strong>de</strong> visitar sitios, la organización <strong>de</strong><br />

horarios <strong>de</strong> acuerdo con la dinámica <strong>de</strong><br />

la comunidad y el conflicto armado (García,<br />

2014)—, lo cual afecta la prestación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> servicio <strong>de</strong> salud extramural.<br />

66 »<br />

Impacto económico<br />

Valles (2000) consi<strong>de</strong>ra que si se abandonara<br />

por completo el empleo <strong>de</strong> estos<br />

artefactos, para eliminar este flagelo sería<br />

necesario emplear cerca <strong>de</strong> 1 000 años y<br />

us$33 billones. Según estudios realizados<br />

por Restrepo (2010) sobre el perfil clínico<br />

y microbiológico <strong>de</strong> las lesiones por map,<br />

se reportan como principales gérm<strong>en</strong>es<br />

contaminantes <strong>de</strong> las lesiones «a Pseudomonas<br />

aeruginosa, Escherichia coli,<br />

Enterococcus faecalis Staphylococcus<br />

Aureus, <strong>en</strong>tre otros, […que] requirieron<br />

<strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> varios antibióticos»<br />

(Suarez, 2008).<br />

En un estudio <strong>de</strong> la flora bacteria <strong>en</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes con heridas por map at<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong> el Hospital Militar C<strong>en</strong>tral, se <strong>en</strong>contró<br />

que <strong>en</strong> el 60 % <strong>de</strong> las lesiones por minas<br />

predominaban estas especies, fr<strong>en</strong>te<br />

a lo cual se recom<strong>en</strong>dó la combinación<br />

<strong>de</strong> antibióticos <strong>de</strong> primera, segunda y,<br />

con mucha frecu<strong>en</strong>cia, medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

tercera g<strong>en</strong>eración. Esta situación resulta<br />

<strong>de</strong> la contaminación <strong>de</strong> dichas armas con<br />

material fecal humano y/o animal, lo que<br />

aum<strong>en</strong>ta la letalidad <strong>de</strong> estas armas y g<strong>en</strong>era<br />

mayor contaminación <strong>en</strong> las heridas,<br />

y alta severidad <strong>en</strong> las infecciones. Como<br />

resultado, los costos <strong><strong>de</strong>l</strong> tratami<strong>en</strong>to se<br />

increm<strong>en</strong>tan.<br />

Sobre este último punto, <strong>La</strong>huerta<br />

(2003) hace una <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> costos<br />

directos e indirectos relacionados con la<br />

at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> víctimas por map, Muse y<br />

aei estimando que una persona con heridas<br />

producidas por una mina permanece<br />

hospitalizada un promedio <strong>de</strong> 32 días, lo<br />

que equivale a 1,78 veces más días <strong>de</strong> los<br />

requeridos para un herido por arma <strong>de</strong><br />

fuego. Así mismo, este tipo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>te<br />

requiere un promedio <strong>de</strong> cuatro interv<strong>en</strong>ciones<br />

quirúrgicas y 320 unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

sangre, lo cual eleva el gasto <strong>en</strong> salud <strong>de</strong><br />

estas at<strong>en</strong>ciones.<br />

Conclusiones<br />

••<br />

Los estudios muestran que la mayoría<br />

<strong>de</strong> las personas afectadas son personas<br />

jóv<strong>en</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> género masculino, prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> su mayoría <strong>de</strong> zonas rurales.<br />

<strong>La</strong>s principales lesiones son a nivel <strong>de</strong><br />

miembros inferiores.<br />

••<br />

Según registros <strong>de</strong> la Vicepresid<strong>en</strong>cia<br />

el mayor número <strong>de</strong> afectados son<br />

miembros <strong>de</strong> la fuerza pública.<br />

••<br />

Los tiempos <strong>de</strong> ingreso a los hospitales<br />

regionales están <strong>en</strong> promedio <strong>de</strong> 12 horas.<br />

••<br />

<strong>La</strong> afectación no es solo <strong>en</strong> la salud<br />

orgánica sino m<strong>en</strong>tal causando <strong>en</strong> su mayoría<br />

un gran <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> la calidad <strong>de</strong><br />

vida y gran impacto socioeconómico.<br />

••<br />

Murthy (2006) alerta sobre la transmisión<br />

interg<strong>en</strong>eracional <strong>de</strong> los efectos<br />

<strong>de</strong> los traumas psicológicos <strong>de</strong> las víctimas<br />

<strong>de</strong> lesiones físicas y psicológicas causadas<br />

por map, sean estos civiles o militares,<br />

situación que requiere <strong>de</strong> la at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> todas las autorida<strong>de</strong>s y organizaciones<br />

ci<strong>en</strong>tíficas <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir la transmisión<br />

<strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>eraciones.<br />

••<br />

Existe gran interés por la comunidad<br />

ci<strong>en</strong>tífica sobre el tema, <strong>en</strong>contrándose<br />

un volum<strong>en</strong> importante <strong>de</strong> artículos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes perspectivas.<br />

••<br />

Los cambios <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> la fabricación<br />

<strong>de</strong> aei requier<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> nuevas tecnologías que busqu<strong>en</strong> la<br />

m<strong>en</strong>or afectación tanto para la población<br />

civil como para el personal <strong>en</strong>cargado<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sminado tanto militar como<br />

humanitario.<br />

Refer<strong>en</strong>cias bibliográficas<br />

--<br />

Astaiza A., G.M. y Cal<strong>de</strong>rón R., V.A. (2014).<br />

Estudio lesiones por minas antipersona y<br />

munición sin explotar, Hospital Universitario<br />

<strong>de</strong> Neiva, 2005-2009.<br />

--<br />

Comité Internacional <strong>de</strong> la Cruz Roja<br />

(2003). Conv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Ottawa 1997, recuperado<br />

<strong>de</strong> https://www.icrc.org/spa/<br />

assets/files/other/1997_minas.pdf.<br />

--<br />

Consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la guerra sobre la salud<br />

m<strong>en</strong>tal: revista <strong>de</strong> la Asociación Mundial<br />

<strong>de</strong> Siquiatría, WPS. World Psychiatry, Galea<br />

(2006) y Sri <strong>La</strong>nka (2014) 2006.<br />

--<br />

Dirección para la Acción Integral contra<br />

Minas Antipersonal. www.accioncontraminas.gov.co.<br />

--<br />

Fariña, F. (2001). Campaña chil<strong>en</strong>a contra.<br />

Santiago <strong>de</strong> Chile: Instituto <strong>de</strong> ecología<br />

política.<br />

--<br />

García B., J.C, (2014). Efectos <strong>en</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> salud y educación <strong>de</strong> dos municipios<br />

<strong>de</strong> Antioquia g<strong>en</strong>erados por los territorios<br />

contaminados con minas antipersonales<br />

<strong>en</strong> el año 2013. Hablan sus protagonistas.<br />

Tesis <strong>de</strong> grado Maestría <strong>de</strong> Salud Pública,<br />

Universidad <strong>de</strong> Antioquia<br />

--<br />

H<strong>en</strong>drickx, J. M. H.; Molina, A.; Diaz, D.;<br />

Grasmueck M.; Mor<strong>en</strong>o, H.A.; Hernán<strong>de</strong>z,<br />

R. D. (2008). Humanitaria IED Clearance<br />

In Colombia Humanitaria .Consultado <strong>en</strong><br />

http://proceedings.spiedigitallibrary.org/<br />

proceeding.aspx?articleid=835447<br />

--<br />

Hernán<strong>de</strong>z, G. (2003). Minas antipersonales<br />

(M.A) <strong>en</strong> Colombia. Costo físico y<br />

emocional. En Revista Umbral Ci<strong>en</strong>tífico. 2.<br />

Universidad Manuela Beltrán, Bogotá, Colombia.<br />

--<br />

<strong>La</strong>huerta, Y. (2003). Impactos económicos<br />

g<strong>en</strong>erados por el uso <strong>de</strong> minas antipersonal<br />

<strong>en</strong> Colombia. Departam<strong>en</strong>to Nacional<br />

<strong>de</strong> Planeación, Dirección <strong>de</strong> Estudios Económicos.<br />

Consultado <strong>en</strong> https://colaboracion.dnp.gov.co/CDT/Estudios%20Econmicos/235.pdf<br />

--<br />

Medina, C. (2009). Marco normativo nacional<br />

<strong>de</strong> la at<strong>en</strong>ción a las víctimas <strong>de</strong> mi-


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

nas: el <strong>en</strong>foque <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos<br />

y difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> el PAICMA.<br />

Pres<strong>en</strong>tación <strong>en</strong> Power Point.<br />

Seminario Internacional <strong>de</strong><br />

Asist<strong>en</strong>cia a Víctimas <strong>de</strong> Minas.<br />

Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, Colombia.<br />

--<br />

Murthy, R. y <strong>La</strong>kshminaryana<br />

R. (2006). Forum - Consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> la Guerra sobre la salud<br />

m<strong>en</strong>tal. En World Psychiatry.<br />

Revista oficial <strong>de</strong> la Asociación<br />

Mundial <strong>en</strong> Psiquiatría<br />

(WPA). 4 (1): 25-30. Consultado<br />

<strong>en</strong> http://www.wpanet.org/<br />

uploads/Publications/WPA_<br />

Journals/World_Psychiatry/<br />

Past_Issues/Spanish/wpa-04-<br />

2006-spa.pdf.<br />

--<br />

OMS-OPS. Acción concertada<br />

minas 1998. Recuperado<br />

<strong>de</strong> WWW.pps.who.int/gb/archive/pdf_files/EB101/pdfspa/<br />

spar23.pdf.<br />

--<br />

Prieto, L. y Cardona, J. (2010)<br />

Mina antipersonal: modificando<br />

la id<strong>en</strong>tidad social, un<br />

estudio <strong>de</strong> caso. Universidad<br />

<strong>de</strong> San Bu<strong>en</strong>av<strong>en</strong>tura Cali, Facultad<br />

<strong>de</strong> Psicológica. Santiago<br />

<strong>de</strong> Cali.<br />

--<br />

Pu<strong>en</strong>tes, F. (2007). Trauma por<br />

minas antipersonas <strong>en</strong> Hospital<br />

Regional <strong>en</strong> Colombia,<br />

pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> casos, Universidad<br />

<strong>de</strong> Manizales. Consultado<br />

<strong>en</strong> http://www.umanizales.<br />

edu.co/publicaciones/campos/medicina/archivos_medicina/html/publicaciones/<br />

edicion_15/8_trauma_minas_<br />

antipersona.pdf<br />

--<br />

Quintero G., A. A.; Falla Q.,<br />

A. R. y Aguirre B., G. A. (2013).<br />

Análisis <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes<br />

heridos por trauma militar,<br />

valorados por el servicio<br />

<strong>de</strong> cirugía g<strong>en</strong>eral <strong>en</strong> el Hospital<br />

Militar C<strong>en</strong>tral, periodo<br />

2003 – 2012. Universidad Militar<br />

Nueva Granada, Facultad<br />

<strong>de</strong> Medicina, Trabajo <strong>de</strong> grado<br />

programa <strong>de</strong> Cirugía G<strong>en</strong>eral.<br />

--<br />

Rappert, B.; Moyes, R. y <strong>La</strong>ng, L.<br />

(2012). The case for addressing<br />

explosive weapons: conflict,<br />

viol<strong>en</strong>ce and Health. Sci<strong>en</strong>ce<br />

Direct, social sci<strong>en</strong>ce and medicine.<br />

75:2047-2054<br />

--<br />

Restrepo A. y López J. (2010).<br />

Perfil clínico y microbiológico<br />

<strong>de</strong> las lesiones por minas antipersonal<br />

<strong>en</strong> el Hospital Pablo<br />

Tobón Uribe, Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, 2003-<br />

2005. <strong>La</strong>boratorio <strong>de</strong> Microbiología,<br />

Hospital Pablo Tobón<br />

Uribe, Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín, Colombia. En<br />

Revista Biomédica. 30:338-44.<br />

--<br />

Suárez, F.; Satizábal, C.; Cal<strong>de</strong>rón,<br />

O.; Ramírez, V.; García, A.<br />

y Náquira, L. (2008). Flora bacteriana<br />

<strong>en</strong> heridas <strong>de</strong> guerra.<br />

Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos años <strong>en</strong> el<br />

Hospital Militar C<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> Bogotá.<br />

Servicio <strong>de</strong> Ortopedia y<br />

Traumatología, Programa <strong>de</strong><br />

Cirugía <strong>de</strong> Mano, y Miembro<br />

Superior, Universidad Militar<br />

Nueva Granada, Bogotá, Colombia.<br />

En Revista med, 16 (1):<br />

127-133.<br />

--<br />

The Halo Trust, Sri <strong>La</strong>nka, 2014<br />

--<br />

Vicepresid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />

(s. f.). Programa<br />

Presid<strong>en</strong>cial para la Acción<br />

Integral contra Minas Antipersonal,<br />

consultado 23 <strong>de</strong><br />

junio <strong>de</strong> 2016. Recuperado <strong>de</strong><br />

Valles, J. (2000). Desarrollos<br />

reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> la cuestión <strong>de</strong> las<br />

minas antipersonales: ¿el final<br />

<strong>de</strong> un largo proceso? En Dereito.<br />

Vol. 9.<br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aplicado a las personas<br />

con discapacida<strong>de</strong>s<br />

Marl<strong>en</strong>y <strong><strong>de</strong>l</strong> Carm<strong>en</strong> Novoa<br />

Vargas 1<br />

Para empezar a hablar <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> aplicado<br />

a personas <strong>en</strong> condición <strong>de</strong><br />

discapacidad, primero es necesario<br />

familiarizarnos con los<br />

términos a<strong>de</strong>cuados con los<br />

que <strong>de</strong>be reconocerse a esta<br />

población y que están inmersos<br />

<strong>en</strong> la Ley 1618 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2013. <strong>La</strong>s<br />

personas con discapacidad<br />

no pued<strong>en</strong> seguir si<strong>en</strong>do vis-<br />

Cortesía Oficina <strong>de</strong> Pr<strong>en</strong>sa PGN<br />

tas como objeto <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

social, sino como sujetos con<br />

<strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres que necesitan<br />

ser incluidos y at<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones<br />

como los <strong>de</strong>más ciudadanos,<br />

y reconocer, finalm<strong>en</strong>te, su capacidad,<br />

valor y el aporte que<br />

le brindan a la sociedad <strong>en</strong> medio<br />

<strong>de</strong> su diversidad.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, la Ley 1618<br />

<strong>de</strong> 2013, y otros docum<strong>en</strong>tos,<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> algunos conceptos relacionados<br />

con la discapacidad:<br />

1 Administradora <strong>de</strong> empresas, Universidad<br />

<strong>de</strong> la Amazonía. Especialista <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />

empresarial, Politécnico Gran Colombiano.<br />

Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> la Amazonía y la<br />

Corporación Universitaria <strong>de</strong> Educación Superior<br />

(Cun). Funcionaria <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación <strong>en</strong> el área <strong>de</strong> Bi<strong>en</strong>estar Social<br />

Integral y Grupo <strong>de</strong> Gestión <strong>de</strong> la Seguridad y<br />

Salud <strong>en</strong> el Trabajo. Formador <strong>de</strong> Formadores <strong>de</strong><br />

la Estrategia Cultura <strong>de</strong> la Legalidad e Integridad<br />

para Colombia (CLIC). Correo mnovoa@procuraduria.gov.co<br />

«<strong>La</strong>s personas con discapacidad no pued<strong>en</strong> seguir si<strong>en</strong>do vistas como objeto <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

social, sino como sujetos con <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres que necesitan ser incluidos y at<strong>en</strong>didos<br />

<strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones como los <strong>de</strong>más ciudadanos». En la imag<strong>en</strong> Luis Emilio Novoa<br />

Gutiérrez (2015, 8 <strong>de</strong> marzo).<br />

Inclusión social: Es un<br />

proceso que asegura que todas<br />

las personas t<strong>en</strong>gan las<br />

mismas oportunida<strong>de</strong>s, y la<br />

posibilidad real y efectiva <strong>de</strong><br />

acce<strong>de</strong>r, participar, relacionarse<br />

y disfrutar <strong>de</strong> un bi<strong>en</strong>, servicio<br />

o ambi<strong>en</strong>te, junto con los <strong>de</strong>-<br />

» 67


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

68 »<br />

más ciudadanos, sin ninguna<br />

limitación o restricción por<br />

motivo <strong>de</strong> discapacidad, mediante<br />

acciones concretas que<br />

ayud<strong>en</strong> a mejorar la claridad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas con<br />

discapacidad (Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

la República, 2013, Art. 2).<br />

Personas con y/o <strong>en</strong><br />

situación <strong>de</strong> discapacidad:<br />

Aquellas personas que t<strong>en</strong>gan<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias físicas, m<strong>en</strong>tales,<br />

intelectuales o s<strong>en</strong>soriales a<br />

mediano y largo plazo que, al<br />

interactuar con diversas barreras<br />

incluy<strong>en</strong>do las actitudinales,<br />

puedan impedir su participación<br />

pl<strong>en</strong>a y efectiva <strong>en</strong> la<br />

sociedad, <strong>en</strong> igualdad <strong>de</strong> condiciones<br />

con las <strong>de</strong>más (Ministerio<br />

<strong>de</strong> Transporte, 2015, p. 5)<br />

Discapacidad física (df):<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> como la disminución<br />

o aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las funciones<br />

motoras o físicas que afectan el<br />

<strong>de</strong>sempeño diario <strong>de</strong> las personas.<br />

<strong>La</strong> más común es la que<br />

implica reducción <strong>de</strong> la movilidad<br />

<strong>en</strong>tre ellas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

las personas cuya discapacidad<br />

es perman<strong>en</strong>te o ti<strong>en</strong>e probabilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar y son<br />

las que utilizan silla <strong>de</strong> ruedas<br />

(sr), caminadores, muletas,<br />

bastones u otras tecnologías<br />

para <strong>de</strong>splazarse. Por otro lado,<br />

están las que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> discapacida<strong>de</strong>s<br />

temporales es <strong>de</strong>cir que<br />

su estado funcional ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a<br />

mejorar, por ejemplo las personas<br />

<strong>en</strong>yesadas o las mujeres<br />

gestantes (Universidad Nacional<br />

<strong>de</strong> Colombia, 2011, pág. 14)<br />

Discapacidad s<strong>en</strong>sorial<br />

(ds): Es aquella que afecta los<br />

s<strong>en</strong>tidos. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la categoría<br />

<strong>de</strong> la ds, <strong>en</strong>contramos la visual,<br />

la auditiva y otros tipos <strong>de</strong> discapacida<strong>de</strong>s<br />

relacionadas con<br />

disminución <strong>de</strong> los s<strong>en</strong>tidos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> olfato, el gusto o el tacto.<br />

También se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar<br />

discapacida<strong>de</strong>s s<strong>en</strong>soriales combinadas<br />

como es el caso <strong>de</strong> la<br />

sordo-ceguera <strong>en</strong> la cual tanto el<br />

sistema auditivo como el visual<br />

están comprometidos. (Ibíd.)<br />

Discapacidad cognitiva/<br />

intelectual (dc/i): Es aquella<br />

<strong>en</strong> la que se pres<strong>en</strong>tan dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong><br />

relación con el <strong>en</strong>torno, <strong>en</strong> la<br />

comunicación y <strong>en</strong> la compr<strong>en</strong>sión.<br />

Se dan dificulta<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> diversas áreas como por<br />

ejemplo para categorizar, conceptualizar,<br />

formular o resolver<br />

problemas. Pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

problema para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r o<br />

procesar los sistemas <strong>de</strong> señalización<br />

<strong>en</strong> todos los <strong>en</strong>tornos.<br />

El nivel <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión es m<strong>en</strong>or<br />

que el esperado para una<br />

persona <strong>de</strong> esa edad (Ibíd.)<br />

Discapacidad M<strong>en</strong>tal<br />

(dm): Es aquella <strong>en</strong> la que se<br />

pres<strong>en</strong>tan trastornos <strong>en</strong> el<br />

comportami<strong>en</strong>to adaptativo.<br />

Por tanto, pres<strong>en</strong>tan <strong>de</strong>terioro<br />

<strong>en</strong> la capacidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>cajar<br />

<strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s propias <strong>de</strong><br />

la sociedad, la familia y/o los<br />

grupos organizados. Se pued<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>contrar situaciones <strong>de</strong><br />

diversa índole <strong>en</strong> las cuales se<br />

pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar crisis tales<br />

como <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> pánico,<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>presión, etc. (Ibíd.)<br />

En el cuadro están las expresiones<br />

correctas y las incorrectas<br />

para referirnos a una<br />

persona <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad<br />

<strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

una at<strong>en</strong>ción o evacuación.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r personas <strong>en</strong><br />

<strong>riesgo</strong><br />

Uno <strong>de</strong> los objetos principales<br />

<strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> protocolos<br />

para la evacuación <strong>de</strong> personas<br />

con discapacidad es conocer las<br />

limitaciones <strong>de</strong> los cli<strong>en</strong>tes internos<br />

y externos <strong>de</strong> nuestra institución,<br />

para at<strong>en</strong><strong>de</strong>rlos o asistirlos<br />

<strong>en</strong> las difer<strong>en</strong>tes emerg<strong>en</strong>cias<br />

que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to.<br />

Estas son algunas <strong>de</strong> las<br />

Expresión incorrecta<br />

Expresión correcta<br />

- Discapacitado + Persona con discapacidad<br />

- Defecto <strong>de</strong><br />

nacimi<strong>en</strong>to<br />

- Deforme<br />

- Enano<br />

+ Discapacidad congénita<br />

+ Persona con discapacidad<br />

congénita<br />

+ Persona <strong>de</strong> talla baja<br />

+ Persona con acondroplasia<br />

- (el) ciego + Persona ciega<br />

- (el) invid<strong>en</strong>te + Persona con discapacidad visual<br />

- Semovi<strong>en</strong>te + Persona con baja visión<br />

- (el) sordo + Persona sorda<br />

- Sordomudo + Persona con discapacidad auditiva<br />

- Hipoacúsico<br />

- Inválido -<br />

minusválido – tullido<br />

- lisiado - paralítico<br />

- Confinado a una silla<br />

<strong>de</strong> ruedas<br />

+ Personas hipoacusia, baja audición,<br />

estas personas no son sordas, pued<strong>en</strong><br />

comp<strong>en</strong>sar su pérdida auditiva<br />

con un sistema o mecanismo <strong>de</strong><br />

amplificación.<br />

+ Persona con limitación auditiva<br />

+ Persona con discapacidad física<br />

+ Persona usuaria <strong>de</strong> silla <strong>de</strong> ruedas<br />

- Mutilado + Persona con amputación<br />

- Cojo + Persona con movilidad reducida<br />

- Mudo + Persona que no habla <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gua<br />

oral<br />

- Retardado m<strong>en</strong>tal<br />

- <strong>en</strong>fermo m<strong>en</strong>tal<br />

- boba - tonto -<br />

mongólico<br />

+ Persona con discapacidad<br />

intelectual o cognitiva.<br />

- Neurótico + Persona con neurosis<br />

- Esquizofrénico + Persona con esquizofr<strong>en</strong>ia<br />

- Epiléptico + Persona con epilepsia<br />

- Víctima <strong>de</strong>…<br />

- Aquejado por…<br />

Pa<strong>de</strong>ce <strong>de</strong> …<br />

Sufre <strong>de</strong>…<br />

+ Persona que experim<strong>en</strong>to o que<br />

ti<strong>en</strong>e….<br />

+ Persona <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> ….<br />

+ Persona que ti<strong>en</strong>e…<br />

Fu<strong>en</strong>te: Tomado <strong>de</strong> Fundación Saldarriaga Concha, 2012, citado <strong>en</strong> Ministerio <strong>de</strong> Transporte, 2015,<br />

PP. 2-3.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

recom<strong>en</strong>daciones que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para la at<strong>en</strong>ción<br />

o evacuación <strong>de</strong> estas personas,<br />

según la Guía práctica <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s laborales para colectivos<br />

<strong>de</strong> trabajadores s<strong>en</strong>sibles<br />

(Confe<strong>de</strong>ración Provincial <strong>de</strong><br />

Empresarios <strong>de</strong> Santa Cruz <strong>de</strong><br />

T<strong>en</strong>erife, Gobierno <strong>de</strong> Canarias<br />

e Instituto Canario <strong>de</strong> Seguridad<br />

<strong>La</strong>boral, s. f.):<br />

••<br />

Usuarios <strong>de</strong> sillas <strong>de</strong> ruedas.<br />

Estas personas impulsan<br />

manualm<strong>en</strong>te la silla <strong>de</strong> ruedas.<br />

Los <strong>riesgo</strong>s más importantes<br />

son «las caídas <strong>de</strong> la silla, ya sea<br />

al mismo o a distinto nivel».<br />

Otros <strong>riesgo</strong>s importantes son<br />

«los golpes y arañazos contra<br />

objetos inmóviles <strong>de</strong>bido a la<br />

escasez <strong>de</strong> espacio y también<br />

los sobreesfuerzos al t<strong>en</strong>er que<br />

salvar barreras arquitectónicas».<br />

Según la lesión sufrida<br />

ellos pued<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar pérdida<br />

completa <strong>de</strong> la s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong><br />

las extremida<strong>de</strong>s inferiores.<br />

••<br />

Personas con discapacidad<br />

física <strong>de</strong> miembros<br />

inferiores. Son personas que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> ayudas técnicas como<br />

muletas, bastones o andadores.<br />

Los <strong>riesgo</strong>s más importantes<br />

son los relacionados con «caídas<br />

al pres<strong>en</strong>tar un equilibrio<br />

más inestable sobre todo ante<br />

la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> obstáculos», <strong>en</strong><br />

especial, bajando escaleras o<br />

abri<strong>en</strong>do puertas. Los usuarios<br />

<strong>de</strong> muletas necesitan espacios<br />

<strong>de</strong> paso libre más amplios, lo<br />

que supone que, a<strong>de</strong>más <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> caídas, estas personas<br />

t<strong>en</strong>gan «un mayor <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> golpes y choques contra<br />

objetos inmóviles». El uso <strong>de</strong><br />

estas ayudas técnicas «increm<strong>en</strong>ta<br />

el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> sobreesfuerzos.<br />

También las situaciones <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia y evacuación son<br />

críticas» ante el posible hecho<br />

<strong>de</strong> moverse con l<strong>en</strong>titud.<br />

••<br />

Personas con discapacidad<br />

física <strong>de</strong> miembros superiores.<br />

Estas personas «pres<strong>en</strong>tan<br />

el agravami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

daños <strong>de</strong> caída ya que <strong>de</strong> producirse<br />

ésta, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificultad o<br />

carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> la posibilidad para<br />

agarrarse, apoyarse o protegerse<br />

con los brazos y las manos».<br />

••<br />

Personas con discapacidad<br />

visual. Los mayores<br />

<strong>riesgo</strong>s para estas personas lo<br />

constituy<strong>en</strong> las «caídas al mismo<br />

y a distinto nivel al carecerse<br />

<strong>de</strong> la información visual.<br />

[Los] choques contra objetos<br />

inmóviles, así como atropellos<br />

o golpes con vehículos», son<br />

otros <strong>riesgo</strong>s importantes. En<br />

situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia es<br />

preciso contar con la ayuda <strong>de</strong><br />

un brigadista o acompañante<br />

para realizar la evacuación.<br />

••<br />

Personas con discapacidad<br />

auditiva. «Muchas<br />

personas sordas conoc<strong>en</strong> el<br />

l<strong>en</strong>guaje <strong>de</strong> los signos y/o son<br />

capaces <strong>de</strong> leer los labios. Estas<br />

capacida<strong>de</strong>s obligan siempre<br />

a ir mirando fijam<strong>en</strong>te a su<br />

interlocutor, lo que increm<strong>en</strong>ta<br />

el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> choques y golpes<br />

contra objetos inmóviles y<br />

móviles». Al no po<strong>de</strong>r percibir<br />

las señales acústicas, o ruidos<br />

<strong>de</strong> los vehículos, «pres<strong>en</strong>tan<br />

un mayor <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> atropellos<br />

o golpes con vehículos» y<br />

<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />

requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

avisos visuales más pot<strong>en</strong>tes.<br />

Cuando se les hable, el rostro<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> interlocutor <strong>de</strong>be estar<br />

bi<strong>en</strong> iluminado procurando<br />

no taparse la boca con la<br />

mano o t<strong>en</strong>er un cigarrillo a<br />

la vez. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar frases<br />

cortas y gramaticalm<strong>en</strong>te correctas<br />

y no hablar varias personas<br />

al mismo tiempo.<br />

••<br />

Personas con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia<br />

intelectual o cognitiva. Se hace<br />

preciso asegurar que el nivel <strong>de</strong><br />

información suministrada es<br />

la a<strong>de</strong>cuada para las personas.<br />

«<strong>La</strong>s emerg<strong>en</strong>cias constituy<strong>en</strong><br />

situaciones <strong>de</strong> especial <strong>riesgo</strong><br />

(…) <strong>de</strong>bido a la complejidad<br />

<strong>de</strong> estímulos que supone el<br />

tráfico, se increm<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estos<br />

el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> atropellos o golpes<br />

con vehículos». Normalm<strong>en</strong>te,<br />

y según los casos, necesitarán<br />

protección <strong>en</strong> la evacuación,<br />

sobre todo <strong>en</strong> las escaleras,<br />

ya que para el manejo <strong>de</strong> las<br />

ayudas técnicas (sillas <strong>de</strong> ruedas,<br />

bastones o muletas) son<br />

necesarios varios brigadistas<br />

para apoyar el proceso, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> iniciar el mismo<br />

hasta llevarlos al punto <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro o al sitio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

médica si así lo requier<strong>en</strong>.<br />

Actualm<strong>en</strong>te, el Grupo <strong>de</strong><br />

Gestión <strong>de</strong> la Seguridad y Salud<br />

<strong>en</strong> el Trabajo, <strong>de</strong> la Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, ti<strong>en</strong>e<br />

el protocolo y consi<strong>de</strong>raciones<br />

para la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> personas<br />

<strong>en</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad<br />

física, auditiva, visual, cognitiva<br />

o múltiple, por m<strong>en</strong>cionar algunas,<br />

el cual se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

el plan <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias que está<br />

<strong>en</strong> proceso <strong>de</strong> actualización. <strong>La</strong><br />

ilustración (ver figura) conti<strong>en</strong>e<br />

el flujograma <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias para personas <strong>en</strong><br />

condición <strong>de</strong> discapacidad.<br />

Consi<strong>de</strong>raciones<br />

para personas con<br />

discapacidad<br />

<strong>La</strong>s personas con discapacidad<br />

requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> un tratami<strong>en</strong>to<br />

con una planificación más <strong>de</strong>tallada<br />

para la respuesta fr<strong>en</strong>te<br />

a un <strong>de</strong>sastre, por tal motivo<br />

es importante consi<strong>de</strong>rar las<br />

sigui<strong>en</strong>tes medidas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

una emerg<strong>en</strong>cia:<br />

• Id<strong>en</strong>tifique las personas<br />

con discapacidad <strong>en</strong> el área y<br />

t<strong>en</strong>ga listados actualizados.<br />

• Id<strong>en</strong>tifique el personal<br />

externo con discapacidad <strong>en</strong><br />

el área.<br />

• Informe a Jefe <strong>de</strong> Brigada<br />

y/o brigadistas sobre las personas<br />

con discapacidad para t<strong>en</strong>erlos<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para la at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> la emerg<strong>en</strong>cia.<br />

• Durante la emerg<strong>en</strong>cia<br />

lleve con usted las personas<br />

con discapacidad y si es necesario<br />

solicite apoyo a los brigadistas<br />

para la evacuación.<br />

• Guie al personal con<br />

discapacidad al punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />

e informe al jefe <strong>de</strong><br />

Flujograma <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to para la evacuación <strong>de</strong><br />

población con discapacidad<br />

Fu<strong>en</strong>te: Positiva Compañía <strong>de</strong> Seguros, 2016, P. 27.<br />

» 69


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

brigada sobre las personas que<br />

evacuaron y su discapacidad.<br />

• En el punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro<br />

mant<strong>en</strong>ga a las personas<br />

con discapacidad <strong>en</strong> calma y<br />

espere instrucciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Jefe<br />

<strong>de</strong> brigada, comunique a la<br />

familia si estos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

solos (Positiva Compañía <strong>de</strong><br />

Seguros, 2016, p. 28).<br />

Para finalizar, todos t<strong>en</strong>emos<br />

<strong>en</strong> nuestra conci<strong>en</strong>cia ciudadana,<br />

<strong>en</strong> nuestros valores y <strong>en</strong><br />

nuestro corazón el don <strong>de</strong> servicio<br />

y solidaridad que se <strong>de</strong>be<br />

mostrar <strong>en</strong> una emerg<strong>en</strong>cia o<br />

simulacro para la evacuación<br />

<strong>de</strong> personas <strong>en</strong> condición <strong>de</strong><br />

discapacidad, y <strong>de</strong> nosotros<br />

mismos, revisemos nuestro<br />

actuar y apr<strong>en</strong>damos para<br />

lograr el bi<strong>en</strong> común.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Confe<strong>de</strong>ración Provincial<br />

<strong>de</strong> Empresarios <strong>de</strong> Santa<br />

Cruz <strong>de</strong> T<strong>en</strong>erife, Gobierno<br />

<strong>de</strong> Canarias e Instituto Canario <strong>de</strong><br />

Seguridad <strong>La</strong>boral . (s.f.). Guía práctica<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s laborales<br />

para colectivos <strong>de</strong> trabajadores<br />

s<strong>en</strong>sibles. Consultado <strong>en</strong>: http://<br />

ceoe-t<strong>en</strong>erife.com/wp-cont<strong>en</strong>t/<br />

uploads/2016/02/04-COLECT-<br />

SENSIBLES-PRL.pdf.<br />

--<br />

Ministerio <strong>de</strong> Transporte (2015).<br />

Memorando sobre l<strong>en</strong>guaje<br />

y terminología incluy<strong>en</strong>te.<br />

20154000092553, expedido el 4<br />

<strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2015.<br />

--<br />

Positiva Compañía <strong>de</strong> Seguros<br />

(2016). Plan <strong>de</strong> preparación, prev<strong>en</strong>ción<br />

y respuesta a emerg<strong>en</strong>cias,<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

la Nación (Propuesta). Bogotá,<br />

Colombia.<br />

--<br />

Presid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la República<br />

(2013). Ley Estatutaria 1618 <strong><strong>de</strong>l</strong> 27<br />

<strong>de</strong> febrero <strong><strong>de</strong>l</strong> 2013.<br />

--<br />

Protocolos <strong>de</strong> servicio para el<br />

turismo accesible <strong>de</strong> turistas y<br />

visitantes. Jóv<strong>en</strong>es, adultos mayores<br />

y personas <strong>en</strong> situación<br />

<strong>de</strong> discapacidad http://www.<br />

bogotaturismo.gov.co/sites/<strong>de</strong>fault/files/Personas_<strong>en</strong>_discapacidad.pdf<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, instrum<strong>en</strong>to<br />

para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

Gloria Amparo Rico<br />

Villegas 1<br />

«<strong>La</strong> vida es una prioridad<br />

y el Estado está <strong>en</strong> la<br />

obligación <strong>de</strong> protegerla y<br />

salvaguardarla tal como lo<br />

establece la Constitución<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> 91».<br />

<strong>La</strong> Comisión <strong>de</strong> Regulación<br />

<strong>de</strong> Telecomunicaciones<br />

(crt), hoy crc, organizó el Sistema<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Número Único Nacional<br />

<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias 123, con<br />

el fin <strong>de</strong> dotar a la comunidad<br />

<strong>de</strong> un sistema óptimo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

y solución <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

que articule los distintos organismos,<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s y personas<br />

<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> prestar auxilio<br />

y socorro sobre las bases <strong>de</strong> la<br />

coordinación, la planificación,<br />

la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> respuesta y la información<br />

(crt, 2000).<br />

1 Tecnóloga <strong>en</strong> computadores, EAFIT,<br />

abogada <strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, especializada<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> las telecomunicaciones,<br />

Universidad Externado <strong>de</strong> Colombia, estudiante<br />

<strong>de</strong> la Cohorte 7 <strong>en</strong> la Maestría <strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Riesgo y Desarrollo, Escuela <strong>de</strong> Ing<strong>en</strong>ieros Militares,<br />

contratista <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio <strong>de</strong> Tecnologías<br />

<strong>de</strong> la Información y las Comunicaciones. Correo:<br />

gloriarico13@yahoo.com<br />

70 »<br />

A su vez, el Ministerio<br />

<strong>de</strong> Tecnologías <strong>de</strong> la Información<br />

y las Comunicaciones<br />

(mintic), junto con<br />

la Unidad Nacional para<br />

la Gestión <strong>de</strong> Riesgo <strong>de</strong><br />

Desastres (ungrd), crearon<br />

el Sistema Nacional <strong>de</strong><br />

Telecomunicaciones <strong>de</strong><br />

Emerg<strong>en</strong>cias (snte) como<br />

parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo<br />

<strong>de</strong> Desastres (sngrd), <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cual forma parte la comunicación<br />

<strong>de</strong> los individuos<br />

(ciudadanos) con las autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> a través <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias 123 (Ministerio<br />

<strong>de</strong> tic, 2015). El objetivo <strong>de</strong><br />

este artículo es analizar los<br />

aspectos que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para que la<br />

línea <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123 sea un instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>to y la reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, y <strong><strong>de</strong>l</strong> manejo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el referido marco<br />

normativo.<br />

Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />

«Hoy, la mayoría <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> establecer un número corto para cada uno <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, han asignado un número único nacional para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r todos<br />

los asuntos relacionados con emerg<strong>en</strong>cias y seguridad ciudadana».<br />

Introducción<br />

Una vez se ha creado el snte, como<br />

parte <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd (Ministerio <strong>de</strong> tic,<br />

2015), es necesario <strong>de</strong>terminar qué<br />

rol cumpl<strong>en</strong> algunos <strong>de</strong> los integrantes<br />

y cómo se articulan.<br />

En este caso <strong>en</strong> particular,<br />

el interés se focaliza <strong>en</strong> los C<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />

(cae) que hac<strong>en</strong> parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

snte <strong>en</strong> la categoría <strong>de</strong> comunicaciones<br />

individuo-autoridad,<br />

y a los cuales correspon<strong>de</strong>,<br />

a través <strong>de</strong> la línea 123, la<br />

recepción y direccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> las comunicaciones <strong>de</strong> la<br />

comunidad hacia las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r la<br />

emerg<strong>en</strong>cia (crc, 2016).


En este ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as, es<br />

importante reflexionar sobre<br />

los aspectos fundam<strong>en</strong>tales<br />

a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta para que la<br />

línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 sea<br />

un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

compuesto por la id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

análisis y evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo,<br />

monitoreo y seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y sus compon<strong>en</strong>tes;<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el proceso <strong>de</strong> reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, compuesto por la<br />

interv<strong>en</strong>ción dirigida a modificar<br />

o disminuir las condiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes, a la mitigación<br />

y prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>; y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el proceso <strong>de</strong> manejo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, conformado por<br />

la preparación para la respuesta<br />

a emerg<strong>en</strong>cias, la preparación<br />

para la recuperación pos<strong>de</strong>sastre,<br />

la ejecución <strong>de</strong> dicha<br />

respuesta y la ejecución <strong>de</strong> la<br />

respectiva recuperación, incluida<br />

la rehabilitación (Congreso<br />

<strong>de</strong> la Republica, 2012).<br />

El <strong>de</strong>sarrollo temático empieza<br />

por <strong>de</strong>terminar el contexto<br />

nacional e internacional<br />

<strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

y <strong>de</strong> los servicios que se ofrec<strong>en</strong><br />

al ciudadano a través <strong>de</strong><br />

ella, poni<strong>en</strong>do <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te los<br />

instrum<strong>en</strong>tos legales sobre los<br />

que se soporta.<br />

Luego, se vinculan cada<br />

uno <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> con la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123, tomando como<br />

punto <strong>de</strong> partida la perspectiva<br />

<strong>de</strong> actores fundam<strong>en</strong>tales como<br />

la comunidad y las autorida<strong>de</strong>s<br />

territoriales, responsables no<br />

solo <strong><strong>de</strong>l</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> 123,<br />

sino <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong><br />

el territorio <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia.<br />

Por último, <strong>de</strong> manera propositiva,<br />

se pres<strong>en</strong>tan algunas<br />

conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

que buscan llamar la at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es actualm<strong>en</strong>te<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://goo.gl/ICDp6c<br />

son responsables <strong>de</strong> las líneas <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias 123 <strong>en</strong> Colombia.<br />

Los CAE, línea 123<br />

De acuerdo con la Unión Internacional<br />

<strong>de</strong> Telecomunicaciones<br />

(uit), organismo especializado<br />

<strong>de</strong> la Organización<br />

<strong>de</strong> Naciones Unidas (onu), se<br />

id<strong>en</strong>tifican distintos tipos <strong>de</strong><br />

servicios <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, cuyo objeto<br />

es facilitar las comunicaciones<br />

durante situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />

así como proporcionar<br />

operaciones <strong>de</strong> respuesta y <strong>de</strong><br />

recuperación, para restablecer<br />

la infraestructura local y para<br />

que la población retorne a las<br />

condiciones <strong>de</strong> vida normales<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> serios <strong>de</strong>sastres y<br />

<strong>de</strong> otras emerg<strong>en</strong>cias. Entre las<br />

comunicaciones se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

aquellas que los individuos dirig<strong>en</strong><br />

a las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

o a las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />

<strong>de</strong> suministrar servicios<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.<br />

A través <strong>de</strong> estos servicios,<br />

la población pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er acceso<br />

rápido a autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia tales como Policía,<br />

bomberos, médicos y servicios<br />

<strong>de</strong> rescate y emerg<strong>en</strong>cia. En<br />

el ámbito internacional estos<br />

servicios se conoc<strong>en</strong> como<br />

«Servicios <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia Ciudadana»,<br />

los cuales se soportan<br />

sobre las re<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong><br />

telecomunicaciones a las que<br />

acced<strong>en</strong> a través <strong>de</strong> un número<br />

corto, por lo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> tres<br />

dígitos, fácil <strong>de</strong> recordar y fácil<br />

<strong>de</strong> marcar (Telecomunicaciones-uit,<br />

2004).<br />

Hoy, la mayoría <strong>de</strong> los países<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> establecer un<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

número corto para cada uno<br />

<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes servicios <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia, han asignado un<br />

número único nacional para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r todos los asuntos relacionados<br />

con emerg<strong>en</strong>cias y<br />

seguridad ciudadana. <strong>La</strong> razón<br />

es s<strong>en</strong>cilla, pues no parece razonable<br />

que un individuo <strong>en</strong><br />

situación <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, que pone<br />

<strong>en</strong> peligro su seguridad, t<strong>en</strong>ga<br />

que <strong>de</strong>cidir a cuál <strong>de</strong> estos servicios<br />

<strong>de</strong>be acudir y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>,<br />

que número <strong>de</strong>be marcar.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, correspon<strong>de</strong><br />

a las autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />

<strong>de</strong> gestionar la emerg<strong>en</strong>cia dirigir<br />

la solicitud <strong>de</strong> la persona que<br />

llama a la autoridad o <strong>en</strong>tidad<br />

que <strong>de</strong>ba at<strong>en</strong><strong>de</strong>rla <strong>en</strong> una primera<br />

instancia, bi<strong>en</strong> sea Policía,<br />

bomberos, el servicio <strong>de</strong> salud,<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa civil, <strong>en</strong>tre otros. Cuando<br />

ocurr<strong>en</strong> las emerg<strong>en</strong>cias es<br />

«En el país se dio inicio al proceso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los CAE <strong>en</strong> el año 2000 con una iniciativa <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín. En el año 2005 se<br />

implem<strong>en</strong>taron los CAE <strong>en</strong> Cali, Barranquilla, Manizales y Cúcuta (Rico G. , 2011). Bogotá, Distrito Capital, incluyó el Número Único <strong>de</strong> Seguridad<br />

y Emerg<strong>en</strong>cias (NUSE) como parte <strong><strong>de</strong>l</strong> equipami<strong>en</strong>to requerido para la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> la ciudad (Alcaldía Distrito Capital, 2003)...».<br />

» 71


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

72 »<br />

conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te que la ayuda llegue<br />

lo más pronto posible, puesto<br />

que nadie quiere per<strong>de</strong>r tiempo<br />

buscando números <strong>de</strong> teléfono.<br />

No hace muchos años, la<br />

g<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ía que llamar a un teléfono<br />

difer<strong>en</strong>te para cada tipo<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia. Así, si se iniciaba<br />

un inc<strong>en</strong>dio, t<strong>en</strong>ía que llamar a<br />

los bomberos; si se producía un<br />

acto <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia, t<strong>en</strong>ía que<br />

llamar a la Policía; si algui<strong>en</strong> se<br />

hacía daño, t<strong>en</strong>ía que llamar a<br />

la ambulancia. Encontrar el número<br />

para contactar al personal<br />

<strong>de</strong> cada tipo <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> concreto resultaba confuso,<br />

sobre todo si la persona estaba<br />

apurada o se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> un<br />

lugar <strong>de</strong>sconocido (Kid health<br />

from Nemours, 2013).<br />

El número único <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

varía <strong>de</strong> un país a otro.<br />

Por lo g<strong>en</strong>eral se le d<strong>en</strong>omina<br />

número <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia o<br />

número único <strong>de</strong> seguridad y<br />

emerg<strong>en</strong>cias. <strong>La</strong>s telecomunicaciones<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia individuoautoridad<br />

las inicia una persona<br />

empleando recursos <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

para pedir asist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />

bi<strong>en</strong> sea propia o <strong>de</strong> un tercero,<br />

o <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> necesitar ayuda<br />

para la mitigación <strong>de</strong> la misma.<br />

Estos recursos <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

pued<strong>en</strong> ser llamadas<br />

a un cae a través <strong><strong>de</strong>l</strong> Número<br />

Único Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />

o línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123<br />

u otros medios como el ví<strong>de</strong>o,<br />

correo electrónico, m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong><br />

texto y m<strong>en</strong>sajería instantánea,<br />

o comunicaciones que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong><br />

los individuos a través <strong>de</strong> los medios<br />

que establezca la ungrd <strong>en</strong><br />

el marco <strong><strong>de</strong>l</strong> snte para el reporte<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias.<br />

Los cae, <strong>en</strong> respuesta al<br />

requerimi<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> contacto<br />

con las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s correspondi<strong>en</strong>tes<br />

como Policía,<br />

bomberos, c<strong>en</strong>tros reguladores<br />

<strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cias y emerg<strong>en</strong>cia<br />

(crue), oficinas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://portal.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/<br />

«<strong>La</strong>s telecomunicaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia (...) pued<strong>en</strong> ser llamadas a un CAE a través <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Número Único Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias o línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 u otros medios como<br />

el ví<strong>de</strong>o, correo electrónico, m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> texto y m<strong>en</strong>sajería instantánea, o comunicaciones<br />

que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> los individuos a través <strong>de</strong> los medios que establezca la UNGRD <strong>en</strong> el marco <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

SNTE para el reporte <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias». En la imag<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> aplicaciones móviles, <strong>de</strong> la<br />

UNGRD, para reportar incid<strong>en</strong>tes asociados a f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales.<br />

<strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong>tre otros, para que se<br />

ati<strong>en</strong>da la emerg<strong>en</strong>cia reportada<br />

(Ministerio <strong>de</strong> tic, 2015).<br />

Como se anotó anteriorm<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> la actualidad los<br />

avances tecnológicos permit<strong>en</strong><br />

que qui<strong>en</strong> se comunique a<br />

la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias lo pueda<br />

hacer utilizando otros medios<br />

ampliando, <strong>de</strong> esta manera,<br />

las posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r<br />

a las autorida<strong>de</strong>s para obt<strong>en</strong>er<br />

la at<strong>en</strong>ción solicitada.<br />

En Colombia, la crc organizó<br />

el Sistema <strong><strong>de</strong>l</strong> Número<br />

Único Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias,<br />

mediante el establecimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los cae, a los cuales se<br />

acce<strong>de</strong> a través <strong>de</strong> un número<br />

único telefónico <strong>de</strong> rápida marcación<br />

y fácil memorización<br />

<strong>de</strong>finido como el numero único<br />

nacional <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, 123,<br />

el cual pue<strong>de</strong> ser asignado a la<br />

<strong>en</strong>tidad territorial que lo solicite,<br />

<strong>en</strong>tiéndase municipio, grupo<br />

<strong>de</strong> municipios, área metropolitana<br />

o <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to.<br />

En el país se dio inicio al<br />

proceso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los cae <strong>en</strong> el año 2000 con una<br />

iniciativa <strong><strong>de</strong>l</strong> municipio <strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín.<br />

En el año 2005 se implem<strong>en</strong>taron<br />

los cae <strong>en</strong> Cali, Barranquilla,<br />

Manizales y Cúcuta<br />

(Rico G. , 2011). Bogotá, Distrito<br />

Capital, incluyó el Número<br />

Único <strong>de</strong> Seguridad y Emerg<strong>en</strong>cias<br />

(nuse) como parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

equipami<strong>en</strong>to requerido para<br />

la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> la ciudad (Alcaldía Distrito<br />

Capital, 2003), el cual se reglam<strong>en</strong>tó<br />

<strong>en</strong> el año 2005 y <strong>en</strong>tró<br />

<strong>en</strong> operación —bajo el nuse<br />

123— <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2007 (Alcaldía<br />

Distrito Capital, 2005).<br />

El <strong>de</strong>sarrollo e implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> cae a nivel nacional se<br />

inició mediante la aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

docum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Nacional<br />

<strong>de</strong> Política Económica y Social<br />

(Conpes) 3437 <strong>de</strong> 2006, que<br />

aprobó la «Implem<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Sistema Integrado <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />

y Seguridad-sies <strong>de</strong> Colombia»,<br />

uno <strong>de</strong> cuyos compon<strong>en</strong>tes<br />

es la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123. De acuerdo con el citado<br />

docum<strong>en</strong>to, las administraciones<br />

municipales priorizaron los<br />

programas <strong>de</strong> seguridad, conviv<strong>en</strong>cia<br />

y emerg<strong>en</strong>cias, y retroalim<strong>en</strong>taron<br />

el apr<strong>en</strong>dizaje para<br />

el manejo <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas y situaciones<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

que este tema no era un tema<br />

<strong>de</strong> gobiernos <strong>de</strong> turno, sino <strong>de</strong><br />

Estado (dnp, 2006).<br />

Así mismo, gracias al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> una política integral<br />

<strong>de</strong> seguridad y conviv<strong>en</strong>cia<br />

ciudadana vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

año 2000, la calidad <strong>de</strong> vida expresada<br />

<strong>en</strong> indicadores <strong>de</strong> seguridad<br />

y conviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>jó <strong>de</strong><br />

ser un interés exclusivo <strong>de</strong> los<br />

sectores policiales y <strong>de</strong> justicia,<br />

y pasó a tratarse <strong>de</strong> manera<br />

conjunta con las autorida<strong>de</strong>s<br />

administrativas, los organismos<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y seguridad, y la<br />

ciudadanía (dnp, 2006).<br />

El Ministerio <strong><strong>de</strong>l</strong> Interior<br />

y <strong>de</strong> Justicia <strong>de</strong>sarrolló programas<br />

<strong>en</strong>focados a la promoción<br />

<strong>de</strong> la seguridad ciudadana y a<br />

la conviv<strong>en</strong>cia comunitaria, así<br />

como para la mitigación <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong>s y la rehabilitación <strong>de</strong><br />

áreas afectadas. Con el apoyo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno c<strong>en</strong>tral y la<br />

asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> organismos internacionales<br />

<strong>de</strong> cooperación<br />

técnica se fortalecieron las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>dicadas a las emerg<strong>en</strong>cias,<br />

el ord<strong>en</strong> y la seguridad<br />

haci<strong>en</strong>do más efici<strong>en</strong>te y oportuna<br />

la capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

fr<strong>en</strong>te a los difer<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos<br />

que se pres<strong>en</strong>tan (dnp, 2006).<br />

Mediante el Decreto 4366<br />

<strong>de</strong> 2006 se creó el sies y se<br />

reglam<strong>en</strong>tó su operatividad<br />

como un sistema que, por<br />

medio <strong>de</strong> una acción coordinada<br />

y efici<strong>en</strong>te, logra at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

oportuna y conjuntam<strong>en</strong>te las<br />

emerg<strong>en</strong>cias naturales y <strong>de</strong> seguridad<br />

para todo el territorio<br />

nacional, lo que obliga a dotar<br />

a las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> nuevas herrami<strong>en</strong>tas<br />

para la prev<strong>en</strong>ción,<br />

disuasión, control y mitigación<br />

<strong>de</strong> estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to<br />

Conpes m<strong>en</strong>cionado,<br />

hoy <strong>en</strong> el país exist<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

134 cae-123 <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

cuales se busca gestionar oportunam<strong>en</strong>te<br />

las necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

la comunidad <strong>en</strong> cuestiones <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias y seguridad, para<br />

disminuir el impacto y las consecu<strong>en</strong>cias<br />

que su ocurr<strong>en</strong>cia<br />

pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar.<br />

El 17 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 2015<br />

el Ministerio tic, mediante el<br />

Decreto 2434, creó el snte y estableció<br />

que los cae-123 hacían<br />

parte <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>en</strong> la categoría<br />

<strong>de</strong> comunicaciones individuoautoridad.<br />

Igualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>finió<br />

los cae como los responsables<br />

<strong>de</strong> la recepción y el direccionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> las comunicaciones<br />

hacia las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r la emerg<strong>en</strong>cia.<br />

De esta manera, con relación<br />

al <strong>de</strong>sarrollo normativo<br />

<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123, <strong>en</strong> el país se han tomado<br />

iniciativas <strong>de</strong> gran trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

e impacto <strong>en</strong> la población,<br />

que han puesto <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te la<br />

relevancia <strong>de</strong> esta línea como<br />

instrum<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123 como instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

Si se observa la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la perspectiva <strong>de</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />

reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y manejo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres, <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> la Ley<br />

1523 <strong>de</strong> 2012, es posible afirmar<br />

que la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123<br />

se ha convertido <strong>en</strong> un instrum<strong>en</strong>to<br />

que ayuda a cumplir<br />

con el propósito <strong>de</strong> «contribuir<br />

a la seguridad, el bi<strong>en</strong>estar, la calidad<br />

<strong>de</strong> vida <strong>de</strong> las personas y<br />

al <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible» (Congreso<br />

<strong>de</strong> la Republica, 2012).<br />

En primer lugar, es importante<br />

anotar que d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> la<br />

estructura <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd, <strong>en</strong> la línea<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, concurr<strong>en</strong><br />

como integrantes las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

territoriales, como asignatarias<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> recurso numérico, qui<strong>en</strong>es,<br />

a<strong>de</strong>más, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> a su cargo la<br />

puesta <strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los cae y la operación <strong>de</strong> la línea<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123; y por<br />

otro lado, la comunidad, qui<strong>en</strong><br />

es la responsable <strong>de</strong> activar un<br />

recurso <strong>de</strong> telecomunicaciones<br />

dirigido a pedir asist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el que la situación<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia se pres<strong>en</strong>te.<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, ¿cuáles serían<br />

los aportes <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias 123 como un<br />

instrum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los procesos<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>?<br />

Al proceso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

compon<strong>en</strong>tes: i) la id<strong>en</strong>tificación<br />

<strong>de</strong> esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>, ii)<br />

el análisis y evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

iii) el monitoreo y seguimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> y sus compon<strong>en</strong>tes, y<br />

iv) la comunicación para promover<br />

una mayor consci<strong>en</strong>cia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mismo, los aportes serían<br />

a través <strong>de</strong> los ciudadanos<br />

como actores <strong>de</strong> la sociedad,<br />

qui<strong>en</strong>es son ag<strong>en</strong>tes activos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mejorami<strong>en</strong>to continuo y<br />

ag<strong>en</strong>tes multiplicadores, que<br />

se involucran <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>terminado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su espacio<br />

geográfico, institucional y social<br />

con conocimi<strong>en</strong>tos y saberes<br />

(Protección Civil, España, 2015).<br />

Cuando un ciudadano<br />

(individuo) se comunica con<br />

la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 y<br />

advierte sobre una situación<br />

inusual como consecu<strong>en</strong>cia,<br />

por ejemplo, <strong><strong>de</strong>l</strong> uso in<strong>de</strong>bido<br />

<strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

está alertando a las autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia sobre la posibilidad<br />

<strong>de</strong> que no solo su vida corra<br />

peligro, sino que ante esta<br />

am<strong>en</strong>aza inmin<strong>en</strong>te la comunidad<br />

ha quedado expuesta a<br />

una situación <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/emerg<strong>en</strong>cia-rescate-ca(...)<br />

«<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 es un instrum<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal para el compromiso que tanto<br />

las autorida<strong>de</strong>s como la población han adquirido <strong>en</strong> cuanto a la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acciones<br />

dirigidas al conocimi<strong>en</strong>to y la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, pues al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse una<br />

emerg<strong>en</strong>cia, unos y otros serán capaces <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> manera inmediata e implem<strong>en</strong>tar<br />

acciones básicas <strong>de</strong> recuperación y restablecimi<strong>en</strong>to».<br />

que podría terminar <strong>en</strong> una<br />

tragedia (Ochoa, 2002).<br />

El individuo que se comunica<br />

con la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123 es el mejor s<strong>en</strong>sor <strong>de</strong><br />

los factores <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> que exist<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> el territorio que habita,<br />

<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que actúa<br />

como un medio para alertar<br />

a las autorida<strong>de</strong>s acerca <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes ev<strong>en</strong>tos que se están<br />

pres<strong>en</strong>tando o que pued<strong>en</strong> llegar<br />

a pres<strong>en</strong>tarse. De ahí que<br />

la información que este individuo<br />

<strong>en</strong>trega al cae a través <strong>de</strong><br />

la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, se<br />

constituye <strong>en</strong> fu<strong>en</strong>te primaria<br />

<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> información<br />

que nutr<strong>en</strong> las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong><br />

los conductores <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd <strong>en</strong><br />

su nivel territorial, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong><br />

alcal<strong>de</strong>s y gobernadores y <strong>de</strong><br />

las instancias <strong>de</strong> coordinación<br />

territorial como los consejos<br />

municipales y <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

territoriales, qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

a cargo la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123, a través <strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> crear una base <strong>de</strong> datos<br />

con información local que, a su<br />

vez, <strong>de</strong>be ser oportunam<strong>en</strong>te<br />

compartida con la población.<br />

Esta base <strong>de</strong>be cont<strong>en</strong>er información<br />

sobre pérdidas asociadas<br />

con la ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>sastres, las am<strong>en</strong>azas y los<br />

<strong>riesgo</strong>s, y sobre los niveles <strong>de</strong><br />

exposición y vulnerabilidad<br />

(Protección Civil, España, 2015).<br />

En este proceso <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, existe un<br />

aporte <strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123 <strong>de</strong> doble vía, comunidad-autorida<strong>de</strong>s,<br />

<strong>en</strong> el que<br />

ambos se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> monitoreo y alerta<br />

temprana dirigidos a evitar, o al<br />

m<strong>en</strong>os disminuir, las condiciones<br />

<strong>de</strong> <strong>riesgo</strong> exist<strong>en</strong>tes.<br />

Como se dijo previam<strong>en</strong>te,<br />

la comunicación <strong>de</strong> la ciudadanía<br />

con los cae se pue<strong>de</strong><br />

hacer utilizando ví<strong>de</strong>os, correo<br />

electrónico, m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> texto<br />

y m<strong>en</strong>sajería instantánea, lo<br />

que permite que <strong>en</strong>tre unos<br />

y otros se compartan imág<strong>en</strong>es<br />

que revel<strong>en</strong> la realidad <strong>de</strong><br />

la situación. En este mismo<br />

s<strong>en</strong>tido, las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

cae, cuando así lo requieran,<br />

pued<strong>en</strong> informar a la ciudadanía<br />

con m<strong>en</strong>sajes cortos, a sus<br />

teléfonos móviles y fijos, para<br />

advertirles <strong>de</strong> la inmin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una situación <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia e<br />

impartirles instrucciones sobre<br />

cómo at<strong>en</strong><strong>de</strong>r la emerg<strong>en</strong>cia<br />

para así mismo evitar que los<br />

efectos se agrav<strong>en</strong>.<br />

<strong>La</strong> línea también aporta al<br />

proceso <strong>de</strong> reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> ries-<br />

» 73


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

go, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la interv<strong>en</strong>ción correctiva <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

exist<strong>en</strong>te, prospectiva <strong>de</strong> nuevo <strong>riesgo</strong> y<br />

la protección financiera dirigida a i) modificar<br />

o disminuir las condiciones <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong><br />

exist<strong>en</strong>tes (mitigación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>) y ii) evitar<br />

nuevo <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> el territorio (prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong>).<br />

Utilizando los sistemas <strong>de</strong> monitoreo<br />

y alerta temprana que se activan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los<br />

cae, es i<strong>de</strong>al implem<strong>en</strong>tar, por parte <strong>de</strong><br />

las autorida<strong>de</strong>s, programas <strong>de</strong> información<br />

prev<strong>en</strong>tiva que buscan un cambio<br />

cultural dirigido a la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres mediante el trabajo <strong>de</strong> los<br />

difer<strong>en</strong>tes sectores <strong>de</strong> la comunidad, a fin<br />

<strong>de</strong> promover una cultura <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

que permita el <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible. Des<strong>de</strong><br />

la población se pued<strong>en</strong> tomar medidas,<br />

anticiparse a los <strong>de</strong>sastres, mitigar el<br />

impacto y minimizar las pérdidas físicas y<br />

sociales protegi<strong>en</strong>do <strong>de</strong> esta manera a los<br />

integrantes <strong>de</strong> la comunidad y sus bi<strong>en</strong>es,<br />

la infraestructura, el patrimonio cultural y<br />

la riqueza medioambi<strong>en</strong>tal y económica<br />

(Protección Civil, España, 2015).<br />

Los programas <strong>de</strong> información prev<strong>en</strong>tiva,<br />

por su parte, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ofrecerse <strong>de</strong> manera<br />

oportuna y obe<strong>de</strong>cer a esquemas <strong>de</strong><br />

comunicación que permitan que los ciudadanos<br />

adquieran conocimi<strong>en</strong>tos sobre posibles<br />

am<strong>en</strong>azas, condiciones <strong>de</strong> vulnerabilidad<br />

y <strong>riesgo</strong>s asociados, convirtiéndose <strong>de</strong><br />

esta forma <strong>en</strong> actores activos <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> (Protección Civil, España, 2015).<br />

En el proceso <strong>de</strong> reducción, la línea<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 es un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que<br />

permite que se activ<strong>en</strong> los protocolos <strong>de</strong><br />

interv<strong>en</strong>ción correctiva, prospectiva y los<br />

instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> protección financiera.<br />

Tomando como base el ejemplo <strong><strong>de</strong>l</strong> reporte<br />

que hace el ciudadano sobre el uso<br />

in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> las re<strong>de</strong>s públicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía,<br />

las autorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> proveer el<br />

servicio público <strong>de</strong>spliegan acciones para<br />

garantizar que el servicio que prestan a<br />

la comunidad sea seguro, oportuno, <strong>de</strong><br />

bu<strong>en</strong>a calidad y acor<strong>de</strong> con los principios<br />

que gobiernan la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong><br />

precaución, protección y coordinación.<br />

Así mismo, la Información, ya sea la que<br />

se recibe <strong>en</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias como la<br />

que se elabora a partir <strong>de</strong> ella, se convierte<br />

<strong>en</strong> una herrami<strong>en</strong>ta prev<strong>en</strong>tiva y se pue<strong>de</strong><br />

compartir mediante planes <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia<br />

74 »<br />

<strong>en</strong> los que se explica a la comunidad la importancia<br />

<strong>de</strong> los maletines <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar rutas <strong>de</strong> evacuación y espacios<br />

i<strong>de</strong>ales para <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tros con la comunidad<br />

y sus familiares, o <strong>de</strong> m<strong>en</strong>sajes <strong>de</strong> alerta,<br />

<strong>de</strong> doble vía, <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> am<strong>en</strong>azas, <strong>en</strong> las<br />

que se pue<strong>de</strong> advertir un estado <strong>de</strong> alerta<br />

comunal que activa tanto la acción <strong>de</strong> las<br />

autorida<strong>de</strong>s como la <strong>de</strong> la comunidad <strong>en</strong><br />

respuesta a la advert<strong>en</strong>cia, lo cual pue<strong>de</strong><br />

significar la disminución <strong><strong>de</strong>l</strong> impacto <strong>en</strong> esa<br />

comunidad (Protección Civil, España, 2015).<br />

Ahora bi<strong>en</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123 se pued<strong>en</strong> impulsar acciones<br />

<strong>de</strong> reducción: i) promovi<strong>en</strong>do la participación<br />

<strong>de</strong> la población <strong>en</strong> los simulacros<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia a fin <strong>de</strong> lograr que se involucr<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> la preparación para la respuesta,<br />

y ii) gestionando, como un aporte al sistema<br />

educativo, una campaña informativa<br />

sobre lo que repres<strong>en</strong>ta la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123, como medio <strong>de</strong> comunicación<br />

<strong>de</strong> la comunidad con las autorida<strong>de</strong>s<br />

locales, y viceversa, que permite el apoyo<br />

mutuo <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias y<br />

que, a<strong>de</strong>más, se convierte <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y soporte cuando esta se<br />

pres<strong>en</strong>ta. (Protección Civil, España, 2015)<br />

De otra parte, la línea aporta al proceso<br />

<strong>de</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la preparación<br />

para la respuesta a emerg<strong>en</strong>cias y<br />

para la recuperación pos<strong>de</strong>sastre, y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

ejecución <strong>de</strong> dicha respuesta así como <strong>de</strong><br />

la respectiva recuperación y rehabilitación.<br />

En muchas oportunida<strong>de</strong>s, cuando<br />

ocurr<strong>en</strong> los <strong>de</strong>sastres, a la hora <strong>de</strong> facilitar<br />

la coordinación <strong>de</strong> los distintos afectados<br />

por una situación catastrófica (población,<br />

grupos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, autorida<strong>de</strong>s<br />

públicas y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas,<br />

<strong>en</strong>tre otros), es usual que el propio suceso<br />

provoque la interrupción <strong>de</strong> los servicios<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones básicos afectando,<br />

<strong>en</strong>tre otras cosas, el acceso a la línea <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias 123. Sin embargo, exist<strong>en</strong> medios<br />

alternativos para la transmisión <strong>de</strong> las<br />

comunicaciones, incluso hacia el 123, tales<br />

como vi<strong>de</strong>os, internet, re<strong>de</strong>s sociales, <strong>en</strong>tre<br />

otros, que permit<strong>en</strong> a la población establecer<br />

contacto con los equipos <strong>de</strong> socorro<br />

que trabajan <strong>en</strong> la zona afectada durante<br />

las primeras horas y días <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> ocurrido<br />

el ev<strong>en</strong>to (dircom-min tic, 2015).<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123 es un instrum<strong>en</strong>to<br />

fundam<strong>en</strong>tal para el compromiso<br />

que tanto las autorida<strong>de</strong>s como la<br />

población han adquirido <strong>en</strong> cuanto a la<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> acciones dirigidas al conocimi<strong>en</strong>to<br />

y la reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, pues al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse una emerg<strong>en</strong>cia,<br />

unos y otros serán capaces <strong>de</strong> respon<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

manera inmediata e implem<strong>en</strong>tar acciones<br />

básicas <strong>de</strong> recuperación y restablecimi<strong>en</strong>to.<br />

No obstante, exist<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias cotidianas <strong>en</strong> las que las re<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones no se v<strong>en</strong><br />

afectadas y el individuo implicado pue<strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er la comunicación con la línea<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123. Es precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

este mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> el que las autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> dar la respuesta inicial<br />

pued<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er información <strong>de</strong> primera<br />

mano, que las ori<strong>en</strong>ta y dirige a brindar<br />

at<strong>en</strong>ción efectiva al ciudadano que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong> <strong>riesgo</strong>. Esa información pue<strong>de</strong><br />

llegar a través <strong>de</strong> la narración que haga el<br />

individuo a las autorida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> 123, <strong>de</strong> una<br />

foto o <strong>de</strong> un vi<strong>de</strong>o, <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s sociales o <strong>de</strong><br />

mecanismos técnicos propios <strong>de</strong> la red<br />

que permitirán, cuando la llamada se establezca,<br />

que las autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

localic<strong>en</strong> con mayor precisión el lugar<br />

don<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong> los hechos reportados y se<br />

<strong>de</strong>spliegu<strong>en</strong> los recursos necesarios para<br />

brindar la at<strong>en</strong>ción requerida, cuya efectividad<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, por supuesto, <strong>de</strong> la<br />

calidad <strong>de</strong> la preparación (crc, 2016). De<br />

esta forma, pued<strong>en</strong> reducirse los tiempos<br />

<strong>de</strong> respuesta y movilizarse las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

especializadas para urg<strong>en</strong>cias puntuales.<br />

Conclusiones y recom<strong>en</strong>daciones<br />

••<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, como recurso<br />

<strong>de</strong> telecomunicaciones para la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, es un aporte indisp<strong>en</strong>sable para la<br />

conviv<strong>en</strong>cia y la seguridad ciudadana.<br />

••<br />

<strong>La</strong>s instancias <strong>de</strong> la dirección <strong><strong>de</strong>l</strong> sngrd,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el ámbito <strong>de</strong> su compet<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> reconocer <strong>en</strong> la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123 un mecanismo <strong>de</strong> coordinación<br />

interinstitucional y <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong><br />

sinergias <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> las comunida<strong>de</strong>s a las<br />

cuales presta su servicio (dnp, 2015).<br />

••<br />

El trabajo <strong>en</strong> conjunto <strong>de</strong> todas las<br />

instituciones <strong>de</strong> respuesta a emerg<strong>en</strong>cias<br />

que forman parte <strong>de</strong> la línea 123, permite<br />

que una misma situación sea at<strong>en</strong>dida<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una perspectiva integral logrando


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

así una respuesta eficaz y oportuna.<br />

••<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123, para lograr un bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

y ser instrum<strong>en</strong>to efectivo<br />

<strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>, <strong>de</strong>be:<br />

i) establecer un sistema que<br />

permita difer<strong>en</strong>ciar los tipos <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cias y la probabilidad<br />

<strong>de</strong> ocurr<strong>en</strong>cia, así como los protocolos<br />

<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

los cuales se <strong>de</strong>be incluir la realización<br />

<strong>de</strong> simulacros <strong>en</strong> los que<br />

particip<strong>en</strong> las instituciones y la<br />

población; ii) contar con una<br />

coordinación eficaz, una infraestructura<br />

y tecnologías a<strong>de</strong>cuadas,<br />

una información veraz<br />

y oportuna y unos protocolos<br />

<strong>de</strong> coordinación bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>finidos;<br />

Recuperado (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://www.semana.com/nacion/articulo/armero-omayra-los-anos-pasan-nada-borra/124350-3<br />

iii) articular, para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

sistema <strong>de</strong> respuesta, los niveles<br />

<strong>de</strong> operación, información<br />

y l<strong>en</strong>guaje y los procesos <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> personal a<br />

cargo; y iv) ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como<br />

un espacio <strong>de</strong> formación y preparación<br />

<strong>de</strong> las autorida<strong>de</strong>s y la<br />

comunidad a partir <strong>de</strong> la cual se<br />

fortalec<strong>en</strong>, <strong>de</strong> manera conjunta,<br />

la id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s y<br />

la forma <strong>de</strong> afrontarlos <strong>en</strong> sus<br />

difer<strong>en</strong>tes manifestaciones.<br />

••<br />

<strong>La</strong> línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123 le permite conocer a la<br />

comunidad el <strong>en</strong>torno, las<br />

am<strong>en</strong>azas, sus condiciones <strong>de</strong><br />

vulnerabilidad, así como anticiparse<br />

para evitarlas o minimizarlas.<br />

«<strong>La</strong> forma <strong>en</strong> que un país gestiona las emerg<strong>en</strong>cias refleja el grado <strong>de</strong> arraigami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

los valores <strong>de</strong> su sociedad, solidaridad, altruismo, heroísmo, capacidad <strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia, son<br />

factores difer<strong>en</strong>ciadores que <strong>de</strong>terminan la manera <strong>en</strong> que el país reaccionará ante los<br />

hechos adversos que la afectan y la posibilidad o no <strong>de</strong> reparar oportunam<strong>en</strong>te los daños<br />

sufridos, reconstruir la infraestructura afectada y, sobre todo, dinamizar los procesos sociales<br />

que cohesionan a la población (Protección Civil, España, 2015)».<br />

••<br />

Sistemas <strong>de</strong> información<br />

robustos, alim<strong>en</strong>tados por los<br />

reportes <strong>de</strong> ciudadanos a la línea<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias 123, permitirán<br />

tomar acciones prev<strong>en</strong>tivas para<br />

mitigar el <strong>riesgo</strong>, y <strong>en</strong> caso <strong>de</strong><br />

ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ev<strong>en</strong>to o una<br />

emerg<strong>en</strong>cia, minimizar el daño y<br />

las consecu<strong>en</strong>tes pérdidas.<br />

••<br />

Correspon<strong>de</strong> a las autorida<strong>de</strong>s<br />

municipales <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>en</strong> cabeza <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

alcal<strong>de</strong>, hacer un exhaustivo<br />

análisis sobre la información<br />

que se obti<strong>en</strong>e perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

a partir <strong>de</strong> los reportes<br />

ciudadanos a la línea <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

123, y evaluarla, para <strong>de</strong><br />

esta forma, sobre la base <strong>de</strong> las<br />

conclusiones relevantes, nutrir<br />

los planes <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong><br />

y las estrategias <strong>de</strong> respuesta.<br />

<strong>La</strong> forma <strong>en</strong> que un país<br />

gestiona las emerg<strong>en</strong>cias refleja<br />

el grado <strong>de</strong> arraigami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los<br />

valores <strong>de</strong> su sociedad, solidaridad,<br />

altruismo, heroísmo, capacidad<br />

<strong>de</strong> resili<strong>en</strong>cia, son factores<br />

difer<strong>en</strong>ciadores que <strong>de</strong>terminan<br />

la manera <strong>en</strong> que el país reaccionará<br />

ante los hechos adversos<br />

que la afectan y la posibilidad o<br />

no <strong>de</strong> reparar oportunam<strong>en</strong>te<br />

los daños sufridos, reconstruir<br />

la infraestructura afectada y,<br />

sobre todo, dinamizar los procesos<br />

sociales que cohesionan<br />

a la población (Protección Civil,<br />

España, 2015).<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Telecomiunicaciones-UIT, U. I.<br />

(Mayo <strong>de</strong> 2004). http://www.itu.<br />

int/es/Pages/<strong>de</strong>fault.aspx. Obt<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> https://www.itu.int/itudoc/itu-t/86097-es.pdf<br />

--<br />

Alcaldía, Distrito Capital (21 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 2005). Decreto Distrital<br />

451. Bogotá, Distrito Capital.<br />

--<br />

Alcaldía, Distrito Capital (30 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong> 2003). Decreto Distrital<br />

503 . Bogotá, D. C.<br />

--<br />

Rico, G. (2011). Contrato <strong>de</strong> prestación<br />

<strong>de</strong> servicios n.° 005 – 11.<br />

Informe <strong>de</strong> avanve n.° 2.<br />

--<br />

Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong><br />

Planeación (DNP), (4 <strong>de</strong> agosto<br />

<strong>de</strong> 2006). Conpes 3437. Bogotá,<br />

D. C.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República (24<br />

<strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2012). Ley 1523. Ley<br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Gestión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo. Bogotá, D. C., Colombia:<br />

Impr<strong>en</strong>ta Nacional.<br />

--<br />

Kid health from Nemours (abril<br />

<strong>de</strong> 2013). Recuperado el 30<br />

<strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2016, <strong>de</strong> http://<br />

kidshealth.org/es/kids/911-esp.<br />

html<br />

--<br />

CRT (20 <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> 2000). Resolución<br />

CRT 337 <strong>de</strong> 2000, «Por<br />

la cual se organiza el sistema<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Numero Unico Nacional<br />

<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias». Bogotá, D. C.<br />

--<br />

CRC (17 <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> 2016). Resolución<br />

4972 <strong>de</strong> 2016, «Por medio<br />

<strong>de</strong> la cual se <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> reglas,<br />

lineami<strong>en</strong>tos y obligaciones<br />

<strong>de</strong> los PRST fr<strong>en</strong>te al Sistema<br />

Nacional <strong>de</strong> Telecomunicaciones<br />

<strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias (SNTE) <strong>en</strong><br />

Colombia».<br />

--<br />

Ministerio <strong>de</strong> TIC (17 <strong>de</strong> diciembre<br />

<strong>de</strong> 2015). Creación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Sistema Nacional <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cias<br />

SNTE. Decreto 2434 <strong>de</strong><br />

2015. Bogotá, D. C., Colombia.<br />

--<br />

Rico, G.-C. (2011). Gestión regulatoria<br />

<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias (CAE). Comisión<br />

<strong>de</strong> Regulación <strong>de</strong> Comunicaciones,<br />

Bogotá, D. C.<br />

--<br />

Protección Civil, España, (junio<br />

<strong>de</strong> 2015). http://www.<br />

proteccioncivil.es/docum<strong>en</strong>ts/11803/22691/.<br />

(red<br />

«scruzprev<strong>en</strong>tiva»). Recuperado<br />

el 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 2016<br />

--<br />

DIRCOM-Min TIC (2015). Justificación<br />

<strong>de</strong> política <strong><strong>de</strong>l</strong> SNTE.<br />

Bogotá, D.C .<br />

--<br />

CRC (mayo <strong>de</strong> 2016). Docum<strong>en</strong>to<br />

soporte para el SNTE.<br />

Bogota.<br />

--<br />

DNP (2015). Evaluación Conpes<br />

3437 <strong>de</strong> 2006. Bogotá, D.<br />

C.<br />

» 75


76 »<br />

Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Conci<strong>en</strong>cia, disciplina, s<strong>en</strong>tido común<br />

y <strong>de</strong> autoconservación: pilares para la<br />

implem<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> SNGRD 1 <strong>en</strong> Colombia<br />

Edgar Mauricio Santana<br />

Guzmán 21<br />

<strong>La</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

es fundam<strong>en</strong>tal para tratar<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te los innumerables<br />

anuncios e indicios <strong>de</strong> malestar<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> planeta y <strong>de</strong> nuestro<br />

territorio, expresados a través<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global y los<br />

síntomas <strong>de</strong> grave afectación<br />

para la zona tórrida con los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

<strong>de</strong> El Niño y <strong>de</strong> <strong>La</strong><br />

Niña, más ext<strong>en</strong>sos e int<strong>en</strong>sos<br />

que nunca. Estos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

se v<strong>en</strong> exacerbados con el ritmo<br />

acelerado <strong><strong>de</strong>l</strong> consumismo<br />

industrial y la indifer<strong>en</strong>cia absoluta<br />

fr<strong>en</strong>te al medio ambi<strong>en</strong>te,<br />

<strong>de</strong> manera que, indubitable y<br />

ost<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te, el planeta verá<br />

reducida su proyección <strong>de</strong> vida.<br />

¿Pero qué ti<strong>en</strong>e que ver la<br />

disciplina individual y social<br />

fr<strong>en</strong>te a la implem<strong>en</strong>tación y<br />

puesta <strong>en</strong> marcha <strong>de</strong> una política<br />

pública para la <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong> Colombia?<br />

En mi experi<strong>en</strong>cia como<br />

brigadista <strong>de</strong> la Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación he podido<br />

comprobar que la disciplina<br />

individual, y sobre todo la<br />

disciplina social, es fundam<strong>en</strong>tal<br />

para po<strong>de</strong>r prepararnos y<br />

así <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos que día<br />

a día repres<strong>en</strong>tan las am<strong>en</strong>azas<br />

a las que nos <strong>en</strong>contramos<br />

expuestos, producto <strong>de</strong> la in-<br />

1<br />

1 Sistema Nacional <strong>de</strong> Información para la<br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> Riesgo <strong>de</strong> Desastres.<br />

2 Abogado con énfasis <strong>en</strong> política y <strong>gestión</strong><br />

pública. Miembro <strong>de</strong> la Red <strong>de</strong> Formadores<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP. Brigadista <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación 2006 – 2013. Con 20 años <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el área contable, financiera y tributaria.<br />

Asist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el III Congreso Internacional<br />

<strong>de</strong> Investigación sobre Gestión Publica IGP 2015:<br />

Innovación para el Bu<strong>en</strong> Gobierno y el Servicio a<br />

la Ciudadanía.<br />

t<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la naturaleza y las<br />

activida<strong>de</strong>s humanas.<br />

En reiteradas ocasiones,<br />

durante las jornadas <strong>de</strong> capacitación,<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y los<br />

simulacros <strong>de</strong> evacuación, llevados<br />

a cabo <strong>en</strong> forma prev<strong>en</strong>tiva<br />

por la <strong>en</strong>tidad, y posteriorm<strong>en</strong>te,<br />

con las evaluaciones que se<br />

han hecho al finalizar dichas jornadas,<br />

he logrado comprobar<br />

cómo, ante la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una<br />

disciplina individual jerarquizada,<br />

organizada, socializada y<br />

asimilada por el conglomerado,<br />

pese a que <strong>en</strong> dichos ev<strong>en</strong>tos ha<br />

estado <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>te todo un esfuerzo<br />

por obt<strong>en</strong>er un manejo<br />

a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> la situación, la <strong>gestión</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres ha<br />

estado llamada al fracaso.<br />

Igual que la disciplina y el<br />

s<strong>en</strong>tido común, hay otras características<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> adquirir las<br />

personas como herrami<strong>en</strong>tas<br />

para po<strong>de</strong>r implem<strong>en</strong>tar los conocimi<strong>en</strong>tos<br />

que, <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

a las emerg<strong>en</strong>cias provocadas<br />

por los <strong>de</strong>sastres, han adquirido<br />

como individuos y colectivos <strong>de</strong><br />

un grupo <strong>de</strong> rescate.<br />

Justam<strong>en</strong>te, el s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong><br />

autoconservación es es<strong>en</strong>cial<br />

fr<strong>en</strong>te a la at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la evacuación<br />

y el rescate <strong>en</strong> situaciones<br />

<strong>de</strong> crisis ocasionadas<br />

por f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os naturales o<br />

por el hombre. Dicho s<strong>en</strong>tido<br />

<strong>de</strong> autoconservación no solo<br />

<strong>de</strong>be ser puesto <strong>en</strong> práctica por<br />

qui<strong>en</strong>es at<strong>en</strong><strong>de</strong>mos este tipo <strong>de</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos, sino que <strong>de</strong>be ser apreh<strong>en</strong>dido<br />

por toda la sociedad.<br />

El s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> autoconservación<br />

es inman<strong>en</strong>te a todo ser<br />

vivo, incluido el ser humano,<br />

que bajo su «actuar racional»<br />

se supone <strong>de</strong>bería hacer mejor<br />

uso <strong>de</strong> él pero que, tristem<strong>en</strong>te,<br />

y muchas veces llevado por la<br />

curiosidad, falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>satez, observación,<br />

precaución, cautela,<br />

prud<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong>ber objetivo <strong>de</strong><br />

cuidado consigo mismo y con<br />

los m<strong>en</strong>ores a su cargo, lo <strong>de</strong>ja<br />

<strong>de</strong> lado, r<strong>en</strong>unciando a su seguridad<br />

y a la <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es lo ro<strong>de</strong>an.<br />

Permítaseme aseverar que,<br />

a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s ocasionados<br />

por la fuerza <strong>de</strong> la naturaleza,<br />

que son pocos, con relación<br />

a los <strong>riesgo</strong>s g<strong>en</strong>erados por la acción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> hombre, actuando bajo<br />

un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> autoconservación<br />

—consci<strong>en</strong>tizarnos y asumir<br />

una actitud responsable fr<strong>en</strong>te<br />

al planeta y nosotros mismos—<br />

lograríamos reducir sustancialm<strong>en</strong>te<br />

el <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Des<strong>de</strong> la experi<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ejercicio como brigadista <strong>de</strong><br />

Recuperado (2016, 9 <strong>de</strong> septiembre) http://portal.gestion<strong><strong>de</strong>l</strong><strong>riesgo</strong>.gov.co/Docum<strong>en</strong>ts/simulacro2015/Afiche1_1-2_pliego.pdf<br />

la Procuraduría, ganada con<br />

la constante capacitación teórico<br />

conceptual, pero sobre<br />

todo, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la repetición <strong>de</strong><br />

una práctica fáctica <strong>en</strong> terr<strong>en</strong>o,<br />

c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> adquirir las <strong>de</strong>strezas<br />

y habilida<strong>de</strong>s necesarias<br />

para saber cómo <strong>de</strong>bo reaccionar<br />

fr<strong>en</strong>te a esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong>, ponerme a salvo, y sin<br />

exponerme o exponer a otro,<br />

puedo <strong>de</strong>cir que he logrado<br />

brindar la ayuda necesaria que<br />

es tan relevante ofrecer a los<br />

<strong>de</strong>más seres vivos.<br />

¡Sí, la prev<strong>en</strong>ción, la educación<br />

y la difusión <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to<br />

son las llaves <strong><strong>de</strong>l</strong> éxito <strong>en</strong><br />

muchos esc<strong>en</strong>arios! ¡No veo la<br />

razón por la cual no lo sean <strong>en</strong> el<br />

tema <strong>de</strong> la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la<br />

<strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres <strong>en</strong><br />

todo el territorio colombiano!<br />

«(...) la disciplina individual, y sobre todo la disciplina social, es fundam<strong>en</strong>tal para po<strong>de</strong>r<br />

prepararnos y así <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar los retos que día a día repres<strong>en</strong>tan las am<strong>en</strong>azas a las que<br />

nos <strong>en</strong>contramos expuestos, producto <strong>de</strong> la int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> la naturaleza y las activida<strong>de</strong>s<br />

humanas».


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Análisis <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong><br />

los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo<br />

Elvia María Soler Olarte<br />

(…) la historiadora e investigadora mexicana, Ángeles Magdal<strong>en</strong>o, hace refer<strong>en</strong>cia al valor<br />

que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er el receptáculo <strong>de</strong> información <strong>de</strong> una persona, institución y nación como<br />

eslabón, espejo y testigo <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos históricos <strong>de</strong>terminados, lo que le permite al<br />

investigador poseer un sitio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> buscar los datos que el pasado le ha legado». Foto <strong>en</strong><br />

archivo AGA, Alcalá <strong>de</strong> H<strong>en</strong>are, España, 2006.<br />

Elvia María Soler Olarte 1<br />

Al consultar el diccionario <strong>de</strong> la<br />

Real Aca<strong>de</strong>mia Española <strong>de</strong> la<br />

L<strong>en</strong>gua, se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar que<br />

<strong>de</strong>fine el archivo como el conjunto<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos que una<br />

persona o institución ha almac<strong>en</strong>ado<br />

y ord<strong>en</strong>ado, a fin <strong>de</strong> resguardar<br />

la información inher<strong>en</strong>te<br />

a su constitución y <strong>de</strong>sarrollo.<br />

De igual forma, la historiadora<br />

e investigadora mexicana,<br />

Ángeles Magdal<strong>en</strong>o, hace refer<strong>en</strong>cia<br />

al valor que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er<br />

el receptáculo <strong>de</strong> información<br />

<strong>de</strong> una persona, institución y<br />

nación como eslabón, espejo y<br />

testigo <strong>de</strong> mom<strong>en</strong>tos históricos<br />

<strong>de</strong>terminados, lo que le permite<br />

al investigador poseer un<br />

sitio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> buscar los datos<br />

que el pasado le ha legado. Así,<br />

Ángeles Magdal<strong>en</strong>o compara el<br />

valor <strong>de</strong> estos mecanismos <strong>de</strong><br />

organización <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos<br />

con el oro, con la sigui<strong>en</strong>te fra-<br />

1 Bibliotecóloga y archivista, especialista<br />

<strong>en</strong> ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y sistemas <strong>de</strong> información<br />

<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> <strong>La</strong> Salle y <strong>en</strong> <strong>gestión</strong><br />

cultural y comunicaciones <strong>de</strong> FLACSO <strong>de</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina. Profesional universitaria Grupo GED<br />

<strong>de</strong> la Procuraduria G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación. Correo<br />

electrónico: esoler@procuraduria.gov.co<br />

se: «Los archivos no relumbran,<br />

pero son minas <strong>de</strong> oro».<br />

En el pres<strong>en</strong>te artículo analizáremos<br />

la importancia <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar<br />

los <strong>riesgo</strong>s (Instituto Colombiano<br />

<strong>de</strong> Normas Técnicas<br />

y Certificación - Icontec, 2012, p.<br />

60) <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro físico, químico<br />

y biológico y la consecu<strong>en</strong>te pérdida<br />

<strong>de</strong> información y <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

que reposan <strong>en</strong> los<br />

archivos; una vez id<strong>en</strong>tificados<br />

estos, se proce<strong>de</strong>rá a evaluarlos<br />

y sugerir estrategias y acciones<br />

actualizadas y oportunas para<br />

mitigar, <strong>en</strong> lo posible, el <strong>de</strong>terioro,<br />

adoptando las acciones prev<strong>en</strong>tivas,<br />

o <strong>en</strong> última instancia,<br />

adoptando las acciones correctivas<br />

pertin<strong>en</strong>tes y necesarias.<br />

En 2014, el Archivo G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación Jorge Palacios Preciado<br />

expidió el Acuerdo 06, <strong>en</strong><br />

el cual ratifica la importancia <strong>de</strong><br />

contar con Sistemas Integrados<br />

<strong>de</strong> Conservación para el uso<br />

a<strong>de</strong>cuado <strong><strong>de</strong>l</strong> patrimonio docum<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> la nación (Archivo<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, 2014). En<br />

este mismo s<strong>en</strong>tido, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

adoptar las bu<strong>en</strong>as prácticas<br />

establecidas <strong>en</strong> las normas ntc<br />

iso 31000 y la gtc 137, que sirv<strong>en</strong><br />

como herrami<strong>en</strong>tas para<br />

un a<strong>de</strong>cuado análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>;<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, eso<br />

sí, las diversas necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

cada <strong>en</strong>tidad, ya sea pública o<br />

privada, sus objetivos particulares,<br />

contexto, estructura, operaciones,<br />

procesos, funciones,<br />

proyectos, productos, servicios<br />

o activos <strong>de</strong> información y las<br />

prácticas específicas. Todo esto<br />

con el loable propósito <strong>de</strong> apoyar<br />

a otros sistemas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong><br />

misionales o como herrami<strong>en</strong>ta<br />

principal <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> docum<strong>en</strong>tal<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una organización.<br />

Riesgos <strong>en</strong> la<br />

conservación <strong>de</strong> los<br />

docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo<br />

Para un a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te escrito, <strong><strong>de</strong>l</strong>inearemos<br />

un análisis <strong>de</strong> los <strong>riesgo</strong>s<br />

<strong>en</strong> la conservación <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> archivo <strong>en</strong> las<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas y privadas.<br />

Aunque se han g<strong>en</strong>erado esfuerzos<br />

<strong>en</strong> la asignación <strong>de</strong> recursos,<br />

<strong>en</strong> concordancia con las<br />

políticas y reglam<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación,<br />

los recursos no son sufici<strong>en</strong>tes<br />

para la organización, la conservación<br />

y el uso a<strong>de</strong>cuado <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

patrimonio docum<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong><br />

conformidad con los planes y<br />

programas li<strong>de</strong>rados por los<br />

directivos <strong>de</strong> cada <strong>en</strong>tidad. En<br />

consecu<strong>en</strong>cia, se requiere <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

compromiso perman<strong>en</strong>te y<br />

responsabilidad (Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación, 2002) <strong>de</strong><br />

todos los servidores <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong> concordancia con el<br />

Código Disciplinario Único, que<br />

<strong>en</strong> el artículo 34 establece que<br />

«Son <strong>de</strong>beres <strong>de</strong> todo servidor<br />

público (…) Respon<strong>de</strong>r por la<br />

conservación».<br />

De otro lado, la Ley 594<br />

<strong>de</strong> 2000 <strong>en</strong> el titulo xi, «Conservación<br />

<strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>tos»,<br />

artículo 46, establece con fehaci<strong>en</strong>te<br />

claridad lo sigui<strong>en</strong>te<br />

respecto a la conservación <strong>de</strong><br />

los docum<strong>en</strong>tos: «Los archivos<br />

<strong>de</strong> la Administración Pública<br />

<strong>de</strong>berán implem<strong>en</strong>tar un sistema<br />

integrado <strong>de</strong> conservación<br />

<strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> las fases <strong><strong>de</strong>l</strong> ciclo<br />

vital <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos».<br />

A partir <strong><strong>de</strong>l</strong> tipo <strong>de</strong> información<br />

y el soporte don<strong>de</strong><br />

» 77


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Elvia María Soler Olarte<br />

««En las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ubicadas <strong>en</strong> zonas climáticas húmedas, los docum<strong>en</strong>tos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

alto <strong>riesgo</strong>, causado por ag<strong>en</strong>tes biológicos (microorganismos, insectos y roedores). Por<br />

citar un ejemplo, <strong>en</strong> la imag<strong>en</strong> (...) po<strong>de</strong>mos observar cómo termitas, hormigas blancas<br />

o comej<strong>en</strong>es alteran, <strong>de</strong>gradan y <strong>de</strong>terioran los distintos soportes <strong>de</strong> la docum<strong>en</strong>tación<br />

con rapi<strong>de</strong>z». Foto <strong>en</strong> archivo <strong>de</strong> Puerto Berrio, Colombia, 2014.<br />

se fija la información, se <strong>de</strong>be<br />

contar con los factores que<br />

<strong>de</strong>terioran y pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong> la<br />

pérdida <strong>de</strong> la información.<br />

Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

las causas que dañan los<br />

soportes id<strong>en</strong>tificando dos tipos<br />

<strong>de</strong> factores así: extrínsicos<br />

(externos al docum<strong>en</strong>to como<br />

los factores ambi<strong>en</strong>tales, higrocopicidad,<br />

ag<strong>en</strong>tes biológicos,<br />

<strong>de</strong>sastres) y los intrínsicos<br />

(inher<strong>en</strong>tes a la naturaleza <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

docum<strong>en</strong>to como materiales<br />

<strong>de</strong> baja calidad papel, tintas,<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conservación).<br />

<strong>La</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s han v<strong>en</strong>ido<br />

estableci<strong>en</strong>do medidas <strong>de</strong><br />

conservación prev<strong>en</strong>tiva para<br />

asegurar la integridad física y<br />

funcional <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> archivo. A continuación,<br />

nos <strong>de</strong>t<strong>en</strong>dremos <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle<br />

sobre los factores <strong>de</strong> <strong>riesgo</strong>s<br />

externos <strong>de</strong> alteración <strong>en</strong> los<br />

docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo.<br />

I. Riesgos ambi<strong>en</strong>tales<br />

<strong>La</strong>s principales condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>riesgo</strong>s ambi<strong>en</strong>tales que abordaremos<br />

son:<br />

1. <strong>La</strong> humedad relativa, que<br />

como m<strong>en</strong>ciona Páez V. (1997),<br />

es un factor <strong>de</strong>terminante <strong>de</strong><br />

conservación <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que es la<br />

relación <strong>en</strong>tre la cantidad <strong>de</strong><br />

vapor <strong>de</strong> agua que ti<strong>en</strong>e una<br />

masa <strong>de</strong> aire y la máxima que<br />

podría t<strong>en</strong>er, <strong>en</strong> el territorio<br />

colombiano pue<strong>de</strong> fluctuar<br />

<strong>en</strong>tre el porc<strong>en</strong>taje aceptable<br />

<strong>de</strong> humedad que se sitúa <strong>en</strong>tre<br />

un 45% y un 60% <strong>de</strong> humedad<br />

relativa. Es importante que no<br />

exceda <strong><strong>de</strong>l</strong> 5% <strong>en</strong>tre valores, <strong>en</strong><br />

especial durante los días <strong>de</strong> lluvia,<br />

puesto que si los termohigrómetros<br />

registran índices por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 60%Hr es necesario<br />

activar los <strong>de</strong>shumidificadores<br />

<strong>en</strong> las áreas <strong>de</strong> archivo.<br />

2. <strong>La</strong> temperatura es otra<br />

condición ambi<strong>en</strong>tal que como<br />

factor externo altera los docum<strong>en</strong>tos.<br />

Por ejemplo, <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> soporte <strong>de</strong> papel<br />

la temperatura aceptable <strong>de</strong>be<br />

estar <strong>en</strong>tre 15 a 20 grados c<strong>en</strong>tígrados<br />

con una fluctuación diaria.<br />

Así mismo, es fundam<strong>en</strong>tal<br />

establecer controles periódicos<br />

<strong>de</strong> temperatura <strong>en</strong> regiones<br />

con condiciones climáticas que<br />

afectan directam<strong>en</strong>te la conservación<br />

<strong>de</strong> los distintos soportes,<br />

<strong>en</strong> especial el papel.<br />

Es importante controlar<br />

las altas temperaturas porque<br />

ellas propician básicam<strong>en</strong>te<br />

que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tes biológicos<br />

que aceleran el proceso<br />

<strong>de</strong> oxidación e hidrólisis, que<br />

provocan modificaciones y <strong>de</strong>terioros<br />

altos sobre los docum<strong>en</strong>tos<br />

originales, <strong>en</strong> especial<br />

la <strong>de</strong>scomposición y el <strong>de</strong>bilitami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos.<br />

En otras ocasiones, la pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> la pulga pulveriza el soporte<br />

papel <strong>en</strong> climas tropicales<br />

con temperaturas y humeda<strong>de</strong>s<br />

altas. De igual forma, los <strong>en</strong>colados<br />

también pued<strong>en</strong> reblan<strong>de</strong>cerse<br />

y ocasionar un problema<br />

físico sobre la docum<strong>en</strong>tación.<br />

Así, es importante que estas<br />

78 »


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

temperaturas sean controladas<br />

periódicam<strong>en</strong>te y se activ<strong>en</strong> las<br />

acciones para mitigar los <strong>riesgo</strong>s.<br />

3. <strong>La</strong> iluminación. <strong>La</strong> docum<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong>be exponerse el<br />

m<strong>en</strong>or tiempo posible (horas<br />

laborables) a la iluminación<br />

artificial. Igualm<strong>en</strong>te, cuando<br />

se us<strong>en</strong> bombillos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er<br />

filtros para no exponer directam<strong>en</strong>te<br />

la docum<strong>en</strong>tación y<br />

evitar el <strong>de</strong>terioro.<br />

II. Riesgos bióticos<br />

En las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s ubicadas <strong>en</strong> zonas<br />

climáticas húmedas, los docum<strong>en</strong>tos<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto <strong>riesgo</strong>,<br />

causado por ag<strong>en</strong>tes biológicos<br />

(microorganismos, insectos y<br />

roedores). Por citar un ejemplo,<br />

<strong>en</strong> la imag<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> archivo<br />

<strong>de</strong> Puerto Berrio po<strong>de</strong>mos observar<br />

cómo termitas, hormigas<br />

blancas o comej<strong>en</strong>es alteran, <strong>de</strong>gradan<br />

y <strong>de</strong>terioran los distintos<br />

soportes <strong>de</strong> la docum<strong>en</strong>tación<br />

con rapi<strong>de</strong>z.<br />

El comején ataca todo<br />

tipo <strong>de</strong> material provocando<br />

perforaciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> cráter a nivel <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>cua<strong>de</strong>rnación y galerías<br />

irregulares al interior <strong><strong>de</strong>l</strong> libro<br />

o expedi<strong>en</strong>te. Son indicios <strong>de</strong><br />

actividad la pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> excrem<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> forma <strong>de</strong> bolitas<br />

duras <strong>de</strong> color amarillo o café<br />

y pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alas. Estos factores<br />

<strong>de</strong>mandan la restauración<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> manera directa,<br />

ori<strong>en</strong>tada a asegurar su<br />

conservación a través <strong>de</strong> la estabilización<br />

<strong>de</strong> la materia. Estas<br />

acciones son urg<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

docum<strong>en</strong>tos cuya integridad<br />

material física se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong><br />

<strong>riesgo</strong> inmin<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro<br />

o pérdida, como resultado<br />

<strong>de</strong> los daños producidos por<br />

ag<strong>en</strong>tes internos y externos.<br />

Los principales factores <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terioro <strong>en</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> archivo básicam<strong>en</strong>te obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong><br />

a un <strong>de</strong>scuido administrativo<br />

y a la falta <strong>de</strong> programas<br />

<strong>de</strong> limpieza y fumigación. <strong>La</strong><br />

car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal idóneo y<br />

el bajo presupuesto asignado a<br />

la a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> la infraestructura<br />

física <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong>stinados<br />

para los archivos don<strong>de</strong><br />

se albergan los docum<strong>en</strong>tos,<br />

constituy<strong>en</strong> un ejemplo <strong>de</strong> estas<br />

dificulta<strong>de</strong>s.<br />

III. Riesgos<br />

antropogénicos<br />

<strong>La</strong> falta <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> limpieza<br />

perman<strong>en</strong>te increm<strong>en</strong>ta<br />

la acumulación <strong>de</strong> polvo sobre<br />

los docum<strong>en</strong>tos Del mismo<br />

modo, es importante t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta el uso <strong>de</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes<br />

medios <strong>de</strong> agrupación (clips,<br />

ganchos <strong>de</strong> cosedora, etc.),<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

(carpetas, cajas), también los<br />

soportes se <strong>de</strong>terioran por la<br />

ina<strong>de</strong>cuada manipulación. Así<br />

mismo, la calidad <strong>de</strong> los soportes,<br />

el gramaje <strong><strong>de</strong>l</strong> papel (a m<strong>en</strong>or<br />

gramaje mayor fragilidad),<br />

los dobleces, las manchas y el<br />

tipo <strong>de</strong> tinta son otros factores<br />

que pon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>riesgo</strong> la pérdida<br />

<strong>de</strong> la información.<br />

<strong>La</strong> manipulación durante<br />

el fotocopiado, el mal almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> conservación, así<br />

como la falta <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos<br />

<strong>de</strong>stinados únicam<strong>en</strong>te para la<br />

docum<strong>en</strong>tación, facilitan que<br />

cada vez se pierda más información.<br />

Para contrarrestar estos<br />

factores, las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s cu<strong>en</strong>tan<br />

hoy con políticas para no<br />

agrupar los docum<strong>en</strong>tos con<br />

elem<strong>en</strong>tos que causan daño<br />

como los clips, los ganchos <strong>de</strong><br />

cosedora, las ligas o bandas,<br />

<strong>en</strong>tre otros. Es por este motivo<br />

que se recomi<strong>en</strong>dan las carpetas<br />

cuatro aletas, <strong>en</strong> tanto<br />

permit<strong>en</strong> agrupar los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> las unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>jando libres<br />

«Los principales factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>en</strong><br />

los docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> archivo básicam<strong>en</strong>te<br />

obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong> a un <strong>de</strong>scuido administrativo<br />

y a la falta <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> limpieza<br />

y fumigación. <strong>La</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> personal<br />

idóneo y el bajo presupuesto asignado<br />

a la a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> la infraestructura<br />

física <strong>de</strong> los <strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong>stinados para<br />

los archivos don<strong>de</strong> se albergan los<br />

docum<strong>en</strong>tos, constituy<strong>en</strong> un ejemplo<br />

<strong>de</strong> estas dificulta<strong>de</strong>s». <strong>La</strong> imag<strong>en</strong><br />

correspon<strong>de</strong> al símbolo que id<strong>en</strong>tifica la<br />

docum<strong>en</strong>tación con bio<strong>de</strong>terioro.<br />

los folios <strong>de</strong> manera ord<strong>en</strong>ada<br />

cronológicam<strong>en</strong>te sin t<strong>en</strong>er<br />

que legajarlos <strong>en</strong> carpetas.<br />

IV. Riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres<br />

Los <strong>de</strong>sastres son <strong>riesgo</strong>s perman<strong>en</strong>tes<br />

que afectan los archivos,<br />

son <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> pérdida total o<br />

parcial <strong>de</strong> información que se<br />

agravan ante la aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> programas<br />

<strong>de</strong> reprografía como políticas<br />

<strong>de</strong> seguridad <strong>de</strong> información<br />

<strong>en</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Los <strong>de</strong>sastres<br />

como inc<strong>en</strong>dios, terremotos e<br />

inundaciones son frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el territorio colombiano; <strong>de</strong> hecho,<br />

<strong>en</strong> el año 2010 se pres<strong>en</strong>taron<br />

inundaciones <strong>en</strong> todo el país<br />

que conllevaron, <strong>en</strong>tre una <strong>de</strong> las<br />

múltiples consecu<strong>en</strong>cias, a la perdida<br />

<strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tación valiosa<br />

<strong>de</strong> archivos <strong>en</strong> municipios colindantes<br />

a las riberas <strong>de</strong> los ríos<br />

Magdal<strong>en</strong>a y Cauca.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones<br />

En virtud a la legislación vig<strong>en</strong>te<br />

se recomi<strong>en</strong>da contar con<br />

un programa <strong>de</strong> conservación<br />

prev<strong>en</strong>tiva realizando las sigui<strong>en</strong>tes<br />

activida<strong>de</strong>s:<br />

••<br />

Capacitación y s<strong>en</strong>sibilización.<br />

••<br />

Inspección y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

e instalaciones<br />

físicas.<br />

••<br />

Saneami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal:<br />

<strong>de</strong>sinfección, <strong>de</strong>sratización y<br />

<strong>de</strong>sinsectación.<br />

Cortesía <strong>de</strong> Elvia María Soler Olarte<br />

••<br />

Monitoreo y control <strong>de</strong><br />

condiciones ambi<strong>en</strong>tales.<br />

••<br />

Almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y «realmac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to».<br />

••<br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias<br />

y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Archivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación<br />

(2014). Sistema Integrado <strong>de</strong><br />

Conservación (SIC). Colombia.<br />

Acuerdo 006 <strong>de</strong> 2014.<br />

--<br />

Congreso <strong>de</strong> la República<br />

(2000). Ley G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Archivos,<br />

Ley 594 <strong>de</strong> 2000. Diario<br />

Oficial n.º 44084. Bogotá D. C.<br />

--<br />

Cárd<strong>en</strong>as G., Marta L. (2008).<br />

<strong>La</strong> restauración <strong><strong>de</strong>l</strong> patrimonio<br />

docum<strong>en</strong>tal: experi<strong>en</strong>cia Archivo<br />

G<strong>en</strong>eral. Bogotá D. C.: Archivo<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación.<br />

--<br />

Icontec (2012). Comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong><br />

normas <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>riesgo</strong>,<br />

Bogotá D. C.<br />

--<br />

Páez, Fabio E. (s. f.) Guía para<br />

la conservación prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong><br />

archivos, Colombia.<br />

--<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />

Nación (2000). Código Disciplinario<br />

Único, Ley 734 <strong>de</strong><br />

2002. Diario Oficial n.º 44.699.<br />

Bogotá D. C. Notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia<br />

2013.<br />

Webgrafía<br />

--<br />

Acceso julio 2016: http://www.<br />

procuraduria.gov.co/...PRO-<br />

GD-AM-014_V1_MA.pdf.<br />

--<br />

Acceso agosto 2016: http://www.<br />

rae.es/<br />

» 79


Carrera 5 No. 15-80 piso 16<br />

Bogotá, D.C., Colombia<br />

PBX: (1) 587 8750 Ext: 11621<br />

Tel.: 336 7147 Ext. 115<br />

http://iemp.procuraduria.gov.co<br />

Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

<strong>La</strong> unión hace la fuerza<br />

Christian José Mora Padilla<br />

Director <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP<br />

El artículo 50 <strong><strong>de</strong>l</strong> Decreto 262<br />

<strong>de</strong> 2000, «Por el cual se modifican<br />

la estructura y la organización<br />

<strong>de</strong> la Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio<br />

Público (…)», <strong>de</strong>terminó<br />

<strong>en</strong>tre las funciones <strong>de</strong> la<br />

unidad académica:<br />

[el] (…) <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> capacitación<br />

ori<strong>en</strong>tados a mejorar la <strong>gestión</strong><br />

administrativa y a promover el<br />

conocimi<strong>en</strong>to y el respeto <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos consagrados <strong>en</strong><br />

la Constitución Política. 2. Realizar<br />

estudios que t<strong>en</strong>gan por<br />

objeto ori<strong>en</strong>tar la lucha contra<br />

la corrupción administrativa y<br />

promover la protección <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>rechos humanos, así como<br />

estimular las activida<strong>de</strong>s que<br />

con el mismo fin realic<strong>en</strong> otras<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s estatales. 3. Organizar<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>,<br />

cursos y otros ev<strong>en</strong>tos<br />

académicos sobre los difer<strong>en</strong>tes<br />

temas que interes<strong>en</strong> al<br />

Ministerio Público, <strong>en</strong> los que<br />

podrán participar personas<br />

aj<strong>en</strong>as a la <strong>en</strong>tidad».<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

<strong>La</strong> Procuraduría Delegada para Asuntos Ambi<strong>en</strong>tales y Agrarios, con el apoyo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />

a<strong><strong>de</strong>l</strong>antó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 2009 a la fecha dos investigaciones relacionadas con el cambio<br />

climático y editó cuatro publicaciones sobre la materia.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, el artículo<br />

51 <strong>de</strong> la misma norma señaló<br />

la estructura <strong>de</strong> la unidad académica<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público<br />

<strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir las necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> la <strong>en</strong>tidad y <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las activida<strong>de</strong>s<br />

requeridas para el cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los fines misionales,<br />

a saber: el Consejo Académico<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP, la Dirección, y las divisiones<br />

<strong>de</strong> Investigaciones Sociopolíticas<br />

y Asuntos Socioeconómicos,<br />

<strong>de</strong> Capacitación, y<br />

Administrativa y Financiera.<br />

<strong>La</strong> normativa permitió al<br />

Instituto contar con funciones<br />

claras, así como fortalecer y<br />

ampliar la oferta <strong>de</strong> programas<br />

académicos y líneas <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el año 1995<br />

v<strong>en</strong>ía ejecutando, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su<br />

creación mediante la Ley 201<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mismo año.<br />

Dos décadas <strong>de</strong> trabajo<br />

continuo, g<strong>en</strong>erando conocimi<strong>en</strong>to<br />

y, perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />

apoyando la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> las<br />

distintas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la<br />

Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />

Nación, <strong>de</strong> acuerdo con el<br />

diagnóstico <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s<br />

planteadas por ellas <strong>en</strong> cada<br />

vig<strong>en</strong>cia, por el <strong>de</strong>spacho <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

procurador g<strong>en</strong>eral y por el tal<strong>en</strong>to<br />

humano <strong>de</strong> las áreas misionales<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP que conoc<strong>en</strong>,<br />

por la labor <strong><strong>de</strong>l</strong> día a día,<br />

los requerimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> capacitación, <strong>investigación</strong><br />

y publicaciones.<br />

Con el fin <strong>de</strong> hacer visibles<br />

algunos <strong>de</strong> los estudios académicos<br />

y publicaciones que el<br />

IEMP ha realizado conjuntam<strong>en</strong>te<br />

con otras instancias <strong>de</strong><br />

este órgano <strong>de</strong> control, y <strong>de</strong><br />

evid<strong>en</strong>ciar los productos <strong>de</strong><br />

calidad que logran la coordinación<br />

y colaboración <strong>en</strong>tre<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, pres<strong>en</strong>tamos a<br />

los lectores <strong>de</strong> Innova una<br />

Publicaciones IEMP<br />

breve relación <strong>de</strong> las investigaciones<br />

y obras editadas <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el año 2009 hasta la fecha.<br />

Valga recalcar que son solo<br />

aquellas que han sido realizadas<br />

juntam<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> compañía <strong>de</strong><br />

áreas misionales y <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong><br />

la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />

Nación, porque la producción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP <strong>en</strong> alianza con otras<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s u organizaciones, y<br />

la que <strong>en</strong>trega al país gracias a<br />

la experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> sus investigadores<br />

y formadores es copiosa. 1<br />

1 <strong>La</strong> información fue compilada por el jefe <strong>de</strong><br />

la División <strong>de</strong> Investigaciones Sociopolíticas y Asuntos<br />

Socioeconómicos, Luis Enrique Martínez Ballén.<br />

Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong><br />

los municipios <strong>de</strong> Colombia al<br />

cambio climático:<br />

INFORME PREVENTIVO<br />

El cambio climático se ha constituido como el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

ambi<strong>en</strong>tal y problema social más serio que t<strong>en</strong>drá<br />

que afrontar la civilización humana. Sus costos económicos,<br />

ambi<strong>en</strong>tales y sociales <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán exclusivam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> las acciones que realic<strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes<br />

gobiernos para <strong>de</strong>sarrollar y ejecutar planes <strong>de</strong> mitigación<br />

y adaptación que contrarrest<strong>en</strong> los impactos <strong>de</strong>rivados<br />

<strong>de</strong> este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta lo anterior, la Procuraduría G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación valoró la necesidad <strong>de</strong> diagnosticar e<br />

id<strong>en</strong>tificar las acciones <strong>de</strong> adaptación que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

realizando los municipios <strong>de</strong> Colombia fr<strong>en</strong>te al<br />

cambio climático con el fin <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar recom<strong>en</strong>daciones<br />

a nivel técnico y jurídico que sirvan <strong>de</strong> insumo<br />

para afrontar todas las responsabilida<strong>de</strong>s y retos que<br />

implica la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> políticas públicas nacionales,<br />

programas y proyectos territoriales <strong>en</strong> materia<br />

<strong>de</strong> adaptación al f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o.<br />

Con este estudio, la Procuraduría Delegada para Asuntos<br />

Ambi<strong>en</strong>tales y Agrarios quiere g<strong>en</strong>erar un insumo<br />

fundam<strong>en</strong>tal para fortalecer las capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los <strong>en</strong>tes<br />

territoriales municipales, y a su vez facilitar la toma<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones acertadas t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>te la necesidad<br />

<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar prácticas <strong>de</strong> adaptación y planificación ante<br />

un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> esta magnitud.<br />

Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong> Colombia al cambio climático: INFORME PREVENTIVO<br />

Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los<br />

municipios <strong>de</strong> Colombia<br />

al cambio climático:<br />

INFORME PREVENTIVO<br />

80 »<br />

El artículo 55 <strong><strong>de</strong>l</strong> Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 señala como una <strong>de</strong> las funciones <strong>de</strong> la División <strong>de</strong> Investigaciones Sociopolíticas y Asuntos Socioeconómicos: «A<strong><strong>de</strong>l</strong>antar y apoyar investigaciones<br />

ci<strong>en</strong>tíficas, sociales, económicas, históricas, políticas y <strong>de</strong> otra naturaleza que contribuyan al cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los objetivos y funciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público». En la imag<strong>en</strong>, carátulas <strong>de</strong><br />

publicaciones que han sido producto <strong>de</strong> investigaciones a<strong><strong>de</strong>l</strong>antadas por el IEMP conjuntam<strong>en</strong>te con áreas misionales <strong>de</strong> la Procuraduría.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Investigaciones y publicaciones académicas<br />

Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />

Procuraduría<br />

Delegada para<br />

la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

los Derechos <strong>de</strong><br />

la Infancia, la<br />

Adolesc<strong>en</strong>cia y la<br />

Familia<br />

Procuraduría<br />

Delegada para<br />

Asuntos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Trabajo y la<br />

Seguridad Social<br />

Procuraduría<br />

Delegada para<br />

Asuntos Civiles<br />

Evaluación <strong>de</strong> la relación familia y trabajo para<br />

elaborar propuestas <strong>de</strong> política pública (2009-<br />

2010).<br />

Familia y función social. Caracterización <strong>de</strong> la<br />

familia <strong>en</strong> Colombia (2010-2011).<br />

Diseño <strong>de</strong> estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción para la<br />

protección y garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la<br />

infancia, la adolesc<strong>en</strong>cia y la familia (2010-2011).<br />

Investigación sobre la vigilancia superior con<br />

perspectiva <strong>de</strong> género (2010-2011).<br />

Estilos <strong>de</strong> vida y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación sexual<br />

(2011-2012).<br />

Vigilancia superior a la prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> la<br />

viol<strong>en</strong>cia sexual (2013).<br />

Vigilancia superior a la prev<strong>en</strong>ción y a la at<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> la viol<strong>en</strong>cia sexual. Fase II (2014).<br />

Investigación sobre los costos <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sintegración<br />

familiar (2014-2015).<br />

Vigilancia superior a la <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

las víctimas <strong>de</strong> viol<strong>en</strong>cia sexual. III fase (2015).<br />

Vigilancia superior a la <strong>gestión</strong> pública territorial<br />

fr<strong>en</strong>te a la garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos (II/2015 –<br />

I/2016)<br />

Vigilancia superior a la <strong>gestión</strong> pública territorial<br />

fr<strong>en</strong>te a la garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> la infancia,<br />

la adolesc<strong>en</strong>cia y la familia Fase II (2016).<br />

Diagnóstico y evaluación <strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong><br />

liquidación <strong>de</strong> prestaciones económicas <strong>en</strong> el SSS<br />

p<strong>en</strong>siones (2010-2011).<br />

Evaluación y perspectivas <strong>de</strong> la política pública<br />

sobre el cáncer <strong>en</strong> Colombia (2010-2011).<br />

Análisis y perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> los<br />

últimos 12 años <strong>en</strong> Colombia (2010).<br />

Desarrollo económico y social: <strong>de</strong>sempleo y<br />

pobreza (2011-2012).<br />

Evaluación <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos fr<strong>en</strong>te a la salud<br />

m<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> Colombia (2013-2014).<br />

Factores sociales, políticos, ambi<strong>en</strong>tales y<br />

económicos, que facilitan la recuperación <strong>de</strong> los<br />

litorales marítimos in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te ocupados<br />

<strong>de</strong> las zonas <strong>de</strong> Tumaco y Bu<strong>en</strong>av<strong>en</strong>tura. Fase I<br />

(2008).<br />

Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> litorales. Construcciones<br />

palafíticas. II fase (2009-2010).<br />

Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> los litorales marítimos -<br />

Fase III (2011).<br />

Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> los litorales marítimos<br />

- Fase IV (2012) - Diseño <strong>de</strong> lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

política pública para zonas <strong>de</strong> litoral ocupadas<br />

in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te por construcciones palafíticas.<br />

Ocupación in<strong>de</strong>bida <strong>de</strong> los litorales marítimos<br />

– Fase V (2013). Participación <strong>de</strong> la Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación <strong>en</strong> el ag<strong>en</strong>dami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

política pública para la recuperación <strong>de</strong> los bi<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> uso público ocupados in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

litorales marítimos.<br />

Evaluación y seguimi<strong>en</strong>to a políticas públicas<br />

para la recuperación <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> uso público<br />

in<strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te ocupados (2015).<br />

Fortalecimi<strong>en</strong>to institucional para id<strong>en</strong>tificar y<br />

monitorear <strong>riesgo</strong>s <strong>de</strong> vulneración <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>en</strong><br />

asuntos civiles (2016).<br />

Brochure <strong>de</strong> familia (2012).<br />

Vigilancia superior a la S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia C-355 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2006. II<br />

informe (2013).<br />

<strong>La</strong> función prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> la garantía <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

la infancia, la adolesc<strong>en</strong>cia y la familia (2013).<br />

Estilos <strong>de</strong> vida y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> educación sexual (2014).<br />

Informe <strong>de</strong> vigilancia superior al sistema <strong>de</strong><br />

responsabilidad p<strong>en</strong>al para adolesc<strong>en</strong>tes (2015).<br />

Informe juv<strong>en</strong>tud Ley 1622 <strong>de</strong> 2013 (2016).<br />

Dilemas <strong>en</strong> las <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción a salud (2009).<br />

P<strong>en</strong>siones: el costo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>manda (2011).<br />

Control <strong><strong>de</strong>l</strong> cáncer <strong>en</strong> Colombia (2012).<br />

Recobros al Sistema G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Seguridad Social <strong>en</strong><br />

Salud 2008 – 2012 (2014).<br />

Evaluación <strong>de</strong> las políticas públicas <strong>de</strong> salud m<strong>en</strong>tal<br />

(2015).<br />

Am<strong>en</strong>azas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sastres – Construcciones palafíticas<br />

(2009).<br />

Suelo costero (2010).<br />

Construcciones palafíticas. Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> política<br />

pública (2011).<br />

» 81


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

82 »<br />

Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />

Despacho <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

procurador<br />

g<strong>en</strong>eral<br />

Evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> rol <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

la Nación <strong>en</strong> Colombia, durante los 180 años<br />

ejerci<strong>en</strong>do el ministerio público (2009-2011).<br />

Itinerario ético <strong>de</strong> la personalidad histórica<br />

colombiana (2009-2010).<br />

Justicia disciplinaria (2009).<br />

Reimpresión Justicia disciplinaria (2010).<br />

Investigación ética, <strong>de</strong>rechos y <strong>de</strong>beres (2010-2011). Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> 2009 (2010).<br />

Definición <strong><strong>de</strong>l</strong> nuevo ciudadano con miras a Itinerario ético (2010).<br />

diseñar un proceso <strong>de</strong> formación que contribuya a<br />

la consolidación <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo <strong>en</strong> Colombia (2011).<br />

Perspectivas <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público <strong>de</strong> cara al<br />

bic<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> su constitución (2011-2012).<br />

Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador g<strong>en</strong>eral (2011).<br />

Análisis audiovisual sobre familia (2013). El nuevo ciudadano colombiano (2012).<br />

Análisis <strong>de</strong> la incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las instituciones <strong>de</strong><br />

Santan<strong>de</strong>r <strong>en</strong> la consolidación <strong>de</strong> la República <strong>de</strong><br />

Colombia (2014).<br />

Evolución histórica <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> Estado,<br />

Justicia, Economía y Globalización (2015).<br />

Análisis <strong>de</strong> la problemática <strong>de</strong> Interbolsa. Aspectos<br />

jurídicos y económicos (2015).<br />

Análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> posconflicto fr<strong>en</strong>te a la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />

protección <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos humanos (2015).<br />

Reimpresión Justicia disciplinaria (2012).<br />

7 mitos <strong>de</strong> la legalización <strong>de</strong> las drogas (2012).<br />

Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> 2011 (2012).<br />

8 mitos <strong>de</strong> la legalización <strong>de</strong> las drogas. Segunda edición<br />

(2012).<br />

Análisis <strong>de</strong> la historia <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público (2016). Informe preliminar procurador (digital) (2013).<br />

Análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> papel <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />

Nación <strong>en</strong> procesos <strong>de</strong> reconciliación y memoria<br />

colectiva (2016).<br />

Procuraduría Auxiliar para Asuntos Constitucionales<br />

Delegada para<br />

el Ministerio<br />

Público <strong>en</strong><br />

Asuntos P<strong>en</strong>ales<br />

Procuraduría<br />

Delegada para<br />

la Vigilancia<br />

Prev<strong>en</strong>tiva <strong>de</strong> la<br />

Función Pública<br />

Despacho <strong>de</strong> la viceprocuradora<br />

Observatorio <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema P<strong>en</strong>al Acusatorio<br />

(Contínuo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 2008).<br />

Seguimi<strong>en</strong>to y análisis a los trámites judiciales<br />

a<strong><strong>de</strong>l</strong>antados por los jueces <strong>de</strong> ejecución <strong>de</strong> p<strong>en</strong>as y<br />

medidas <strong>de</strong> seguridad (2008-2009).<br />

Seguimi<strong>en</strong>to a la participación ciudadana <strong>en</strong><br />

Colombia (2008-2009).<br />

Análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> control social a la <strong>gestión</strong> pública <strong>en</strong> la<br />

comunidad educativa (2011-2012).<br />

Cuarta Delegada ante el Consejo <strong>de</strong> Estado<br />

Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador (2013).<br />

Informe preliminar procurador (digital) (2013).<br />

183 años, Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación (2013).<br />

8 mitos sobre la legalización <strong>de</strong> las drogas Tercera<br />

edición (2014).<br />

Informe <strong>de</strong> <strong>gestión</strong> <strong>de</strong> la procuraduría (CD) (2015)<br />

<strong>La</strong> paz no lo justifica todo: mínimos p<strong>en</strong>ales para<br />

máximos responsables (2016).<br />

Concepto n.º 4890 ante la Corte Constitucional (2010).<br />

Concepto n.º 4876 ante la Corte Constitucional (2010).<br />

Controversias constitucionales (2013).<br />

Marco jurídico para la paz (2014).<br />

Guía para la interv<strong>en</strong>ción judicial (2009).<br />

Justicia disciplinaria (2009).<br />

Transpar<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> sector eléctrico (2009).<br />

Interv<strong>en</strong>toría <strong>en</strong> el régim<strong>en</strong> subsidiario <strong>en</strong> salud (2009).<br />

Cartilla electoral (2015).<br />

Manual <strong>de</strong> contratación (2013).<br />

Lecciones <strong>de</strong>recho disciplinario n.º 11 (2009).<br />

Lecciones <strong>de</strong>recho disciplinario n.º 12 (2009).<br />

Lecciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho disciplinario n.º 13 (2009).<br />

Reimpresiones <strong>de</strong> los números 3, 4, 5 y 13.<br />

El daño especial como título <strong>de</strong> imputación <strong>de</strong> la<br />

responsabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado (2009).


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />

Procuraduría<br />

Delegada<br />

para Asuntos<br />

Ambi<strong>en</strong>tales y<br />

Agrarios<br />

Cambio climático y biodiversidad (2010-2011). DIH medio ambi<strong>en</strong>te (2009).<br />

Procesos migratorios: <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>tal Páramos para la vida (2009).<br />

<strong>en</strong> Colombia como consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio<br />

climático (2012-2013).<br />

Bosques nacionales (2010)<br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático (2010).<br />

Gestión <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio climático (2011).<br />

Cambio climático, biodiversidad y cultura (2011).<br />

Bi<strong>en</strong>es patrimoniales <strong>de</strong> las víctimas (2011).<br />

Ci<strong>en</strong> reflexiones sobre el Sistema Nacional Ambi<strong>en</strong>tal<br />

(2013).<br />

Contaminación atmosférica.<br />

Residuos sólidos (2013).<br />

Río Magdal<strong>en</strong>a (2013).<br />

Reimpresión Contaminación atmosférica (2013).<br />

Manejo pos<strong>de</strong>comiso <strong>de</strong> fauna y flora (2014).<br />

Gestión integral <strong><strong>de</strong>l</strong> recurso hídrico <strong>en</strong> Colombia (2014).<br />

Reimpresión Ci<strong>en</strong> reflexiones sobre el SINA (2014).<br />

POA <strong>La</strong>guna <strong>de</strong> <strong>La</strong> Cocha (2015).<br />

Reflexiones sobre el Inco<strong>de</strong>r (2015).<br />

Río Cauca (2015).<br />

Capacidad <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> los municipios <strong>de</strong><br />

Colombia al cambio climático (2015).<br />

Séptima Delegada ante el Consejo Estado y Comisión Nacional <strong>de</strong><br />

Control y Asuntos Electorales<br />

Procuraduría Delegada para la Prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> Materia <strong>de</strong> Derechos<br />

Humanos y Asuntos Étnicos<br />

Oficina <strong>de</strong> Control Interno<br />

Procuradurías Delegadas para la Haci<strong>en</strong>da Pública, para la Función<br />

Pública, y para la Desc<strong>en</strong>tralización y Entida<strong>de</strong>s Territoriales<br />

Oficina <strong>de</strong> Relatoría<br />

Informe electoral (2009).<br />

Guía <strong>de</strong> cabildo abierto (2010).<br />

Informe elecciones 2010.<br />

Cartilla electoral 2011.<br />

Informe elecciones 2011.<br />

Inhabilida<strong>de</strong>s e incompatibilida<strong>de</strong>s para cargos <strong>de</strong><br />

elección popular (2011).<br />

Guía <strong>de</strong> cabildo abierto. Reimpresión (2013).<br />

Cartilla electoral 2014.<br />

Protocolo <strong>de</strong> la asist<strong>en</strong>cia integral para víctimas <strong>en</strong> el<br />

marco <strong>de</strong> la Ley <strong>de</strong> Justicia y Paz (2009).<br />

Régim<strong>en</strong> disciplinario contra reclusos (2009).<br />

Manual <strong>de</strong> operación <strong>de</strong> la Oficina <strong>de</strong> Control Interno<br />

(2009).<br />

Manual control interno (2009).<br />

Vig<strong>en</strong>cias futuras excepcionales para las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

territoriales (2010).<br />

Código Disciplinario Único (2009).<br />

Código Disciplinario Único con notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia 2010.<br />

Código Disciplinario Único con notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia 2011.<br />

Reedición Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 (2011).<br />

Código Disciplinario Único 2012.<br />

Reedición Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 (2013).<br />

Código Disciplinario Único 2013.<br />

Gaceta Disciplinaria (2014).<br />

Decreto 262 <strong>de</strong> 2000 con notas <strong>de</strong> vig<strong>en</strong>cia 2014.<br />

Código Disciplinario Único 2014.<br />

Reimpresión Código Disciplinario Único (2015).<br />

» 83


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia Investigaciones académicas Publicaciones<br />

Comisión Procuradurías Delegadas <strong>de</strong> Economía y Haci<strong>en</strong>da<br />

Pública, para Asuntos <strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo, y Ambi<strong>en</strong>tal y Agraria<br />

Procuraduría <strong><strong>de</strong>l</strong>egada para la Economía y la Haci<strong>en</strong>da Pública<br />

Grupo <strong>de</strong> Salud Ocupacional<br />

Boletín Intercambio n.º 1 (2011).<br />

Boletín Intercambio n.º 2 (2012).<br />

Cartilla potestad disciplinaria (2012).<br />

Guía <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>to verbal, aspectos prácticos (2014).<br />

Cartilla cultura <strong><strong>de</strong>l</strong> trato justo y la sana conviv<strong>en</strong>cia<br />

(2009).<br />

Delegada Disciplinaria para la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los Derechos humanos Guía prácticas <strong>de</strong> pruebas disciplinarias (2010).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 1 (2009).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 2 (2010).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 3 (2010).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 4 (2010).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 5 (2011).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 6 (2011).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 7 (2011).<br />

Procuraduría Delegada para la Desc<strong>en</strong>tralización y Entida<strong>de</strong>s<br />

territoriales<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 8 (2011).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 9 (2011).<br />

Desc<strong>en</strong>tralización y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales (2011).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 10 (2012).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 11 (2012).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 12 (2012).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 13 (2013).<br />

Boletín Ojo Avizor n.º 14 (2013).<br />

Procuraduría Delegada para la Moralidad Pública<br />

Comisión Interinstitucional <strong>de</strong> la Procuraduría G<strong>en</strong>eral con<br />

Contraloría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la República, Def<strong>en</strong>soría <strong><strong>de</strong>l</strong> Pueblo,<br />

Repres<strong>en</strong>tantes <strong>de</strong> la Mesa Nacional <strong>de</strong> Participación <strong>de</strong> Víctimas<br />

Oficina <strong>de</strong> Cooperación Internacional<br />

Procuraduría Auxiliar para Asuntos Disciplinarios<br />

Los contratistas <strong>de</strong> prestación <strong>de</strong> servicios como sujetos<br />

<strong>de</strong> la acción disciplinaria <strong>en</strong> Colombia (2014).<br />

Resum<strong>en</strong> ejecutivo Ley 1448 <strong>de</strong> 2011.<br />

<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s públicas colombianas <strong>en</strong> la<br />

cooperación internacional (2015).<br />

Causales <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> investidura <strong>de</strong> los congresistas<br />

(2011). Tercera edición<br />

Primera Delegada ante el Consejo <strong>de</strong> Estado Conciliar antes que <strong>de</strong>mandar (2009).<br />

Procuraduría Delegada para la Policía Nacional<br />

Temática conceptual y doctrinal <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho disciplinario<br />

(2016).<br />

84 »


Factores <strong>de</strong> éxito <strong>en</strong> teletrabajo<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Carlos Arturo Mor<strong>en</strong>o<br />

Orduz<br />

Asesor e investigador<br />

División <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Sociopolíticas y Asuntos<br />

Socioeconómicos<br />

Continuando con la pres<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> algunos aspectos<br />

relevantes <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo, es<br />

preciso <strong>en</strong> esta oportunidad<br />

<strong>de</strong>t<strong>en</strong>ernos <strong>en</strong> aquellos factores<br />

que llevan al éxito <strong>en</strong> la<br />

ejecución <strong>de</strong> una actividad laboral<br />

<strong>en</strong> esta modalidad.<br />

Por éxito se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> todo<br />

triunfo, logro o cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> metas, el éxito es la consecu<strong>en</strong>cia<br />

acertada <strong>de</strong> un empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

asociado con la obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> la victoria <strong>en</strong> una fa<strong>en</strong>a<br />

o actividad propuesta y también<br />

es sobresalir <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre los <strong>de</strong>más,<br />

o salir <strong><strong>de</strong>l</strong> anonimato. <strong>La</strong> noción<br />

<strong>de</strong> éxito es subjetiva, pues está<br />

íntimam<strong>en</strong>te relacionada con<br />

lo que una persona cree que<br />

obtuvo <strong>de</strong> una actividad específica,<br />

y por ello también relativa,<br />

<strong>en</strong> cuanto está circunscrita a un<br />

marco <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cual se logra un objetivo.<br />

Si se aplica esa noción a la<br />

actividad <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo, habrá<br />

éxito cuando la persona vinculada<br />

al programa alcanza las<br />

metas acordadas, cuando se<br />

logran b<strong>en</strong>eficios personales<br />

e institucionales, cuando se<br />

eliminan los <strong>riesgo</strong>s <strong>en</strong> los <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos<br />

y, <strong>en</strong> fin, cuando<br />

se obti<strong>en</strong>e el bi<strong>en</strong>estar y la satisfacción<br />

personal y familiar.<br />

Como el éxito se logra<br />

cuando se arriba al fin propuesto,<br />

el mismo <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> grado<br />

<strong>de</strong> satisfacción que se obt<strong>en</strong>ga,<br />

pudi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>cirse que aquel se<br />

ha alcanzado cuando hay una<br />

mejora s<strong>en</strong>sible <strong>en</strong> la actividad,<br />

si<strong>en</strong>do factor indisp<strong>en</strong>sable la<br />

disposición <strong>de</strong> las herrami<strong>en</strong>tas<br />

y medios <strong>de</strong> trabajo a<strong>de</strong>cuados<br />

para lograr los objetivos, y<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> esta perspectiva, tanto el<br />

Estado como las instituciones y<br />

organizaciones privadas <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

actualizarse <strong>en</strong> materia tecnológica<br />

como presupuesto para<br />

alcanzar los objetivos.<br />

<strong>La</strong> actualización <strong>de</strong> las organizaciones<br />

<strong>en</strong> materia tecnológica<br />

es presupuesto <strong>de</strong> competitividad,<br />

pues el impacto <strong>de</strong><br />

las tecnologías <strong>de</strong> información<br />

y comunicación (tic) <strong>en</strong> la productividad<br />

<strong>de</strong> la empresa le otorga<br />

v<strong>en</strong>tajas múltiples respecto<br />

<strong>de</strong> aquellas que no se actualic<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> esa materia, pudi<strong>en</strong>do incluso<br />

llegar a no ser competitivas<br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> no implem<strong>en</strong>tar las<br />

nuevas tecnologías imperantes,<br />

que han llevado a la g<strong>en</strong>eración<br />

<strong>de</strong> resultados <strong>en</strong> tiempo real <strong>en</strong><br />

el proceso productivo.<br />

El éxito <strong>en</strong> el teletrabajo implem<strong>en</strong>tado<br />

<strong>en</strong> la Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación pue<strong>de</strong><br />

predicarse, <strong>en</strong>tonces, <strong><strong>de</strong>l</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral, o <strong>de</strong> los logros alcanzados<br />

por las partes o qui<strong>en</strong>es están<br />

vinculados a esa actividad,<br />

incluida la parte administrativa,<br />

que con <strong>en</strong>tusiasmo ha g<strong>en</strong>erado<br />

todo el proceso <strong>de</strong> organización<br />

y apoyo a los empleados<br />

que fueron vinculados a la modalidad<br />

<strong>de</strong> trabajo a distancia y<br />

hoy continúan explorando la<br />

mejor forma <strong>de</strong> que esa modalidad<br />

laboral sea una realidad <strong>en</strong><br />

el futuro próximo, no ya a nivel<br />

experim<strong>en</strong>tal, sino como forma<br />

<strong>de</strong> trabajo estable.<br />

Son realm<strong>en</strong>te altos los<br />

factores que se han <strong>de</strong>tectado,<br />

g<strong>en</strong>eran satisfacción tanto al<br />

empleado como a la organización<br />

que implem<strong>en</strong>ta esta forma<br />

<strong>de</strong> laborar, y ello se refleja<br />

Cortesía <strong>de</strong> Gary Hernán<strong>de</strong>z, banco <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es adquiridas<br />

«<strong>La</strong> actualización <strong>de</strong> las organizaciones <strong>en</strong> materia tecnológica es presupuesto <strong>de</strong><br />

competitividad, pues el impacto <strong>de</strong> las tecnologías <strong>de</strong> información y comunicación (TIC) <strong>en</strong><br />

la productividad <strong>de</strong> la empresa le otorga v<strong>en</strong>tajas múltiples respecto <strong>de</strong> aquellas que no se<br />

actualic<strong>en</strong> <strong>en</strong> esa materia (...)».<br />

<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios para las partes,<br />

que constituy<strong>en</strong> un verda<strong>de</strong>ro<br />

capital al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar<br />

el banlance <strong>de</strong> la <strong>gestión</strong>.<br />

Logros <strong><strong>de</strong>l</strong> proyecto<br />

piloto <strong>de</strong> teletrabajo<br />

Algunos <strong>de</strong> los éxitos hasta<br />

ahora logrados pued<strong>en</strong> sintetizarse,<br />

conforme a lo antes m<strong>en</strong>cionado,<br />

<strong>de</strong> la sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

1. En la Procuraduría se empezó<br />

a introducir el teletrabajo a<br />

partir <strong>de</strong> la iniciativa <strong>de</strong> algunas<br />

personas, qui<strong>en</strong>es <strong>de</strong>sconocían<br />

<strong>en</strong> qué consistía esa actividad <strong>en</strong><br />

su fase inicial, <strong>de</strong> manera que la<br />

exploración <strong><strong>de</strong>l</strong> tema y los pasos<br />

dados hasta la culminación <strong>de</strong> la<br />

prueba piloto, con un grupo <strong>de</strong><br />

empleados que han laborado<br />

<strong>en</strong> la modalidad <strong>de</strong> teletrabajo<br />

suplem<strong>en</strong>tario por espacio <strong>de</strong><br />

un año <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus casas sin que<br />

se hubieran pres<strong>en</strong>tado dificulta<strong>de</strong>s<br />

institucionales, pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse<br />

como el mayor logro<br />

alcanzado por la <strong>en</strong>tidad <strong>en</strong> busca<br />

<strong>de</strong> su inserción <strong>en</strong> esta modalidad<br />

laboral, que hoy se impone<br />

como un reto para cualquier institución<br />

que pret<strong>en</strong>da su perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> el tiempo, <strong>en</strong> la medida<br />

<strong>en</strong> que este es factor básico<br />

para la superviv<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier<br />

institución que a futuro<br />

quiera establecerse o perdurar,<br />

fr<strong>en</strong>te a los retos que le impon<strong>en</strong><br />

la sociedad <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to y<br />

los avances tecnológicos que le<br />

son propios.<br />

2. <strong>La</strong>s tic permit<strong>en</strong> vincular<br />

a poblaciones marginadas a las<br />

fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> empleo que, aunque<br />

laboralm<strong>en</strong>te capacitadas<br />

para hacerlo, normalm<strong>en</strong>te sus<br />

condiciones personales o familiares<br />

no les permit<strong>en</strong> el acceso<br />

al empleo regular. Es el caso <strong>de</strong><br />

personas <strong>en</strong> condición <strong>de</strong> reclusión,<br />

aislados geográficam<strong>en</strong>te,<br />

am<strong>en</strong>azados, discapacitados y<br />

otras personas aquejadas por<br />

situaciones similares, a qui<strong>en</strong>es<br />

por esa razón se les dificulta o<br />

imposibilita realizar trabajo pres<strong>en</strong>cial.<br />

3. El trabajo a distancia permite<br />

a la empresa la liberación<br />

<strong>de</strong> locaciones (puestos <strong>de</strong> trabajo),<br />

obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do comodidad<br />

para empleados pres<strong>en</strong>ciales,<br />

o bi<strong>en</strong>, ampliar la capacidad <strong>de</strong><br />

su planta física para albergar a<br />

otros trabajadores, porque <strong>en</strong><br />

la modalidad <strong>de</strong> teletrabajo el<br />

» 85


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

86 »<br />

espacio <strong>de</strong> trabajo pres<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong>be ser compartido.<br />

4. El po<strong>de</strong>r disponer <strong>de</strong> algunos<br />

cubículos o puestos <strong>de</strong> trabajo<br />

durante los días <strong>en</strong> que los<br />

teletrabajadores laboran <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

su casa, disminuye los costos<br />

<strong>de</strong> operación y amplía la capacidad<br />

<strong>de</strong> las instalaciones; hay<br />

m<strong>en</strong>or con<strong>gestión</strong> <strong>en</strong> algunos<br />

lugares <strong>de</strong> concurr<strong>en</strong>cia común<br />

como por ejemplo <strong>en</strong> los asc<strong>en</strong>sores<br />

y mayor tranquilidad<br />

para los funcionarios que laboran<br />

<strong>en</strong> la modalidad pres<strong>en</strong>cial<br />

y disminución <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong><br />

servicios públicos.<br />

5. De igual manera, permite<br />

a la institución darse una nueva<br />

forma <strong>de</strong> organización utilizando<br />

el trabajo a distancia no solo<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> la resid<strong>en</strong>cia, sino a través<br />

<strong>de</strong> oficinas satélite y telec<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> pued<strong>en</strong> laborar los<br />

empleados, siempre próximos<br />

a sus lugares <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia;<br />

pero la implem<strong>en</strong>tación <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo<br />

es una oportunidad<br />

para que la organización ori<strong>en</strong>te<br />

el trabajo por objetivos, lo que<br />

reclama gran<strong>de</strong>s cambios a nivel<br />

<strong>de</strong> la parte directiva, que <strong>de</strong>be<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong><strong>de</strong>l</strong> esquema <strong>de</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> horarios por el<br />

<strong>de</strong> logro <strong>de</strong> metas, aspecto que<br />

no es fácil <strong>de</strong> asimilar.<br />

6. Uno <strong>de</strong> los postulados <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

teletrabajo señala que con esta<br />

forma <strong>de</strong> laborar se logra conciliar<br />

la vida laboral con la vida<br />

familiar y eso <strong>en</strong> efecto para el<br />

caso experim<strong>en</strong>tal o <strong>de</strong> prueba<br />

piloto <strong>en</strong> la Procuraduría se ha<br />

alcanzado, porque cuando un<br />

empleado sale temprano <strong>de</strong><br />

su casa permanece todo el día<br />

fuera <strong>de</strong> ella, cuando llega <strong>en</strong> la<br />

noche los <strong>de</strong>más miembros <strong>de</strong><br />

la familia se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>de</strong>scansando<br />

y ese trabajador no comparte<br />

con ellos o comparte muy<br />

poco tiempo, y ti<strong>en</strong>e escasas<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>en</strong>terarse <strong>de</strong><br />

lo que a ellos les pueda estar pasando.<br />

En esa forma se reci<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

las relaciones <strong>en</strong>tre los miembros<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> grupo familiar por el<br />

poco tiempo que sus miembros<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> para estrechar el vínculo,<br />

dialogar y cruzar la información<br />

necesaria para que el grupo familiar<br />

alcance la armonía que <strong>de</strong>be<br />

t<strong>en</strong>er y que no se reduce solo a la<br />

comunicación, sino también a la<br />

pres<strong>en</strong>cia, el acompañami<strong>en</strong>to y<br />

la solidaridad <strong>en</strong>tre unos y otros.<br />

Si el teletrabajador pue<strong>de</strong><br />

laborar <strong>en</strong> su casa, así sea <strong>de</strong><br />

tiempo parcial, su pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

el hogar aum<strong>en</strong>ta, pudi<strong>en</strong>do<br />

simultáneam<strong>en</strong>te mejorar los<br />

lazos familiares con una comunicación<br />

más fluida <strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo, mejorando<br />

el tiempo compartido con<br />

ellos respecto al que pue<strong>de</strong><br />

compartir cuando trabaja <strong>en</strong> la<br />

modalidad pres<strong>en</strong>cial; así se pued<strong>en</strong><br />

estrechar los lazos <strong>en</strong>tre los<br />

miembros <strong>de</strong> la familia y eso le<br />

permitirá un muy bu<strong>en</strong> contacto<br />

a todo el grupo, pudi<strong>en</strong>do superar<br />

la dificultad que t<strong>en</strong>ía para<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su familia, y mejorar la<br />

comunicación con ellos, al estar<br />

p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> lo que al resto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

grupo les pueda estar afectando.<br />

7. A<strong>de</strong>más, son notorios los<br />

cambios observados <strong>en</strong> la salud<br />

y bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> los teletrabajadores,<br />

y ellos mismos han manifestado<br />

su satisfacción, especialm<strong>en</strong>te<br />

qui<strong>en</strong>es se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> condición <strong>de</strong> discapacidad,<br />

ya que disminuye la preocupación<br />

<strong>de</strong> sufrir un accid<strong>en</strong>te<br />

al abordar y <strong>de</strong>splazarse <strong>en</strong> los<br />

sistemas <strong>de</strong> transporte masivo.<br />

El <strong>riesgo</strong> para estas personas<br />

durante esos <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos es<br />

lat<strong>en</strong>te, causa cierto temor <strong>en</strong> los<br />

<strong>de</strong>más miembros <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo familiar,<br />

pues <strong>de</strong> alguna manera se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja fr<strong>en</strong>te<br />

a otras personas y, por tanto, son<br />

más vulnerables <strong>en</strong> caso no solo<br />

<strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes, sino también <strong>de</strong><br />

algún tipo <strong>de</strong> agresión dirigida<br />

contra su seguridad personal o la<br />

<strong>de</strong> sus bi<strong>en</strong>es.<br />

8. Otro aspecto <strong>en</strong> que se ha<br />

manifestado la satisfacción, especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> ese mismo grupo,<br />

radica <strong>en</strong> que pued<strong>en</strong> cumplir<br />

con mayor facilidad las citas médicas,<br />

y algunos <strong>de</strong> ellos también<br />

han referido que es <strong>de</strong> su agrado<br />

po<strong>de</strong>r esperar a sus hijos al regreso<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> colegio o la universidad.<br />

9. También por el aspecto<br />

económico se ha mostrado algún<br />

grado <strong>de</strong> satisfacción por<br />

parte <strong>de</strong> los teletrabajadores,<br />

<strong>en</strong> la medida <strong>en</strong> que los días<br />

<strong>en</strong> que hac<strong>en</strong> teletrabajo, por<br />

no t<strong>en</strong>er necesidad <strong>de</strong> tomar<br />

transporte o <strong>de</strong>splazarse <strong>en</strong> sus<br />

vehículos, se hace algún ahorro<br />

económico, como también se<br />

obti<strong>en</strong>e esa v<strong>en</strong>taja por razón<br />

<strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er que vivir durante<br />

esos días rigurosam<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>tados,<br />

como lo están cuando<br />

laboran <strong>en</strong> forma pres<strong>en</strong>cial.<br />

10. Junto a las anteriores v<strong>en</strong>tajas,<br />

algunos han exteriorizado,<br />

a<strong>de</strong>más, que se están acostumbrando<br />

a laborar solos y a<br />

no estar <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> cierto<br />

tipo <strong>de</strong> relaciones con los jefes<br />

y compañeros, con qui<strong>en</strong>es <strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>eral manifiestan t<strong>en</strong>er muy<br />

bu<strong>en</strong>as relaciones laborales.<br />

11. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> la flexibilidad<br />

que conlleva el teletrabajo <strong>de</strong><br />

manera intrínseca, también se<br />

pres<strong>en</strong>ta un importante ahorro<br />

<strong>en</strong> tiempo relacionado con<br />

los <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre la<br />

casa y el trabajo <strong>de</strong> ida y regreso,<br />

que <strong>en</strong> promedio pue<strong>de</strong> ser<br />

para cada persona <strong>de</strong> unas tres<br />

horas al día, así como el estrés<br />

que con esos <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>tos<br />

se g<strong>en</strong>era, y que se evita qui<strong>en</strong><br />

no ti<strong>en</strong>e que estar haci<strong>en</strong>do<br />

esa actividad, todo ello se traduce<br />

<strong>en</strong> comodidad, <strong>de</strong>scanso<br />

y bi<strong>en</strong>estar para el trabajador.<br />

12. Los trabajadores han señalado<br />

que la labor realizada <strong>en</strong><br />

casa facilita mayor capacidad<br />

<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, pues <strong>en</strong> el<br />

s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sus hogares regularm<strong>en</strong>te<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran durante<br />

gran parte <strong>de</strong> la jornada laboral<br />

solos y, por tanto, pued<strong>en</strong><br />

obt<strong>en</strong>er una mayor capacidad<br />

<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, con alto<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> las activida<strong>de</strong>s,<br />

optimizando <strong>de</strong> esa manera el<br />

tiempo <strong>de</strong>dicado al trabajo.<br />

13. Despr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> estrés<br />

que se g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> las instalaciones<br />

<strong>de</strong> una <strong>en</strong>tidad como la nuestra;<br />

al haber m<strong>en</strong>os preocupaciones<br />

<strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to es<br />

mayor, pues el trabajador no se<br />

si<strong>en</strong>te acosado ni impedido por<br />

los roles propios <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, ni por<br />

at<strong>en</strong><strong>de</strong>r gran número <strong>de</strong> requerimi<strong>en</strong>tos<br />

y <strong>de</strong> asuntos propios <strong>de</strong><br />

la relación <strong>en</strong>tre compañeros, que<br />

interfier<strong>en</strong> y alteran su actividad y<br />

no le permit<strong>en</strong> un bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to,<br />

aspectos todos que se<br />

superan por ser inexist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> la<br />

modalidad a distancia.<br />

14. También se dan v<strong>en</strong>tajas<br />

<strong>en</strong> la continuidad <strong>de</strong> las labores<br />

que se están realizando, lo que<br />

magnifíca y valoriza el empleo<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> factor tiempo para el mejor<br />

aprovechami<strong>en</strong>to y logro <strong>de</strong> los<br />

objetivos trazados <strong>en</strong> las labores<br />

que se estén realizando, ya<br />

que el teletrabajador que cumple<br />

unas metas previam<strong>en</strong>te<br />

acordadas no se ve <strong>en</strong> la necesidad<br />

<strong>de</strong> interrumpir lo que está<br />

haci<strong>en</strong>do para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r otros<br />

asuntos, interrupciones que impid<strong>en</strong><br />

la conc<strong>en</strong>tración y el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

que pue<strong>de</strong> alcanzarse<br />

cuando no se da ese tipo <strong>de</strong> interfer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong> su actividad.<br />

15. Se <strong>de</strong>staca, a<strong>de</strong>más, que<br />

los teletrabajadores que han<br />

suscrito con los jefes inmediatos<br />

acuerdos <strong>de</strong> tareas a realizar<br />

<strong>en</strong> la modalidad <strong>de</strong> teletrabajo,<br />

señalan que se esfuerzan<br />

por alcanzarlas a satisfacción<br />

y por tanto se muestra mayor<br />

puntualidad <strong>en</strong> la obt<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> los resultados laborales.<br />

16. <strong>La</strong> institución ha abordado<br />

el problema <strong>de</strong> análisis <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

personal <strong>de</strong> apoyo al programa<br />

<strong>de</strong> teletrabajo, y para el efec-


to ha dado esa responsabilidad al Comité<br />

<strong>de</strong> Teletrabajo, actualm<strong>en</strong>te li<strong>de</strong>rado<br />

por la Secretaría G<strong>en</strong>eral, pero es preciso<br />

continuar afinando el tema, puesto que<br />

si bi<strong>en</strong> se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificadas las oficinas<br />

que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> colaborar <strong>en</strong> ese apoyo, aún no<br />

son <strong><strong>de</strong>l</strong> todo claros los roles que cumpl<strong>en</strong><br />

esas <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, aspecto que, aunque<br />

no está pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te clarificado, sí ha sido<br />

asumido especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el proyecto <strong>de</strong><br />

resolución <strong>de</strong>finitiva <strong>de</strong> teletrabajo.<br />

Por todo ello pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que<br />

<strong>en</strong> la Procuraduría poco a poco se está<br />

alcanzando una cultura <strong><strong>de</strong>l</strong> teletrabajo,<br />

lo que implica un cambio <strong>en</strong> la forma<br />

<strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar tanto <strong>de</strong> la parte directiva <strong>de</strong><br />

la organización, así como <strong>de</strong> teletrabajadores<br />

y trabajadores pres<strong>en</strong>ciales, que<br />

muestra que la institución ha empr<strong>en</strong>dido<br />

la s<strong>en</strong>da <strong>de</strong> la actualización <strong>en</strong> los<br />

altos retos que le g<strong>en</strong>eran la sociedad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to, la globalización y la<br />

| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

automatización que, como se sabe, t<strong>en</strong>drán<br />

una profunda incid<strong>en</strong>cia no solo<br />

<strong>en</strong> la forma <strong>de</strong> laborar <strong><strong>de</strong>l</strong> futuro, sino<br />

<strong>en</strong> una nueva forma <strong>de</strong> organización <strong>de</strong><br />

toda <strong>en</strong>tidad que pret<strong>en</strong>da subsistir ante<br />

esos retos, que exig<strong>en</strong> que gran cantidad<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s se llev<strong>en</strong> a cabo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la<br />

distancia, pues ello g<strong>en</strong>era no solo comodidad,<br />

sino agilidad, amplia cobertura<br />

y economía <strong>en</strong> las relaciones laborales<br />

y sociales.<br />

<strong>La</strong> virtualización y el Registro y Control<br />

Académico, dos logros <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP<br />

Albeiro Ortíz Zuluaga 1<br />

En at<strong>en</strong>ción a las funciones consagradas <strong>en</strong><br />

el Título vii, artículo 56, numerales 1 y 2 <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Decreto 262 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2000, al IEMP le correspon<strong>de</strong><br />

dirigir y coordinar la capacitación <strong>de</strong> los<br />

funcionarios <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público y <strong>de</strong><br />

la Procuraduría G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la Nación.<br />

En virtud <strong>de</strong> lo anterior, y <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> la estrategia <strong>de</strong> innovación y virtualización,<br />

el IEMP ha implem<strong>en</strong>tado el Sistema<br />

<strong>de</strong> Registro y Control Académico y la<br />

Plataforma <strong>de</strong> Educación Virtual Moodle,<br />

con miras a perfeccionar y mo<strong>de</strong>rnizar el<br />

manejo <strong>de</strong> la información que se produce<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> capacitación.<br />

Esta plataforma ha logrado integrar los<br />

dos sistemas y cubrir una gran cantidad <strong>de</strong><br />

necesida<strong>de</strong>s como el registro <strong>de</strong> programas<br />

y <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alumnos, <strong>de</strong> profesores,<br />

<strong>de</strong> calificaciones, así como las certificaciones,<br />

los apoyos educativos, reportes requeridos<br />

por el proceso, usuarios, auditorías,<br />

tablas maestras, permisos, cronogramas <strong>de</strong><br />

ev<strong>en</strong>tos y los cursos virtuales, <strong>en</strong>tre otras<br />

funcionalida<strong>de</strong>s.<br />

<strong>La</strong> Plataforma <strong>de</strong> Educación Virtual<br />

<strong>de</strong>sarrollada como Registro y Control<br />

Académico, concat<strong>en</strong>ada a la plataforma<br />

1 Estudiante <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> la información y bibliotecología,<br />

con especialización tecnológica <strong>en</strong> administración <strong>de</strong> sistemas<br />

<strong>de</strong> la información, lic<strong>en</strong>ciado <strong>en</strong> artes escénicas <strong>de</strong> la Universidad<br />

Pedagógica Nacional, tecnólogo <strong>en</strong> ci<strong>en</strong>cias militares<br />

<strong>de</strong> la Escuela Militar <strong>de</strong> Suboficiales, participante <strong>en</strong> la creación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Gestión Docum<strong>en</strong>tal Orfeo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 143 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado colombiano y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> Suramérica.<br />

Actualm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>sempeña como administrador <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong><br />

Registro y Control Académico <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP y es integrante <strong>de</strong> la Red<br />

<strong>de</strong> Formadores <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP.<br />

Moodle <strong>de</strong> educación y capacitación virtual,<br />

a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo controlado, copias <strong>de</strong> respaldo<br />

y ayudar a garantizar la seguridad <strong>en</strong> la<br />

información, amplía el canal <strong>de</strong> comunicación<br />

con los usuarios <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio público<br />

y facilita la posibilidad <strong>de</strong> llegar cada<br />

vez a más lugares <strong><strong>de</strong>l</strong> país <strong>en</strong> tiempo real.<br />

Por otra parte, <strong>en</strong> la evolución <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

proyecto, y el ajuste a las necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

IEMP, se han g<strong>en</strong>erado unos <strong>de</strong>sarrollos<br />

que incluy<strong>en</strong> la normativa vig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />

estrategia <strong>de</strong> Gobierno <strong>en</strong> Línea y las Leyes<br />

<strong>de</strong> Antitrámites y <strong>de</strong> Transpar<strong>en</strong>cia y<br />

Acceso a la Información Pública.<br />

<strong>La</strong> herrami<strong>en</strong>ta nació como un gestor<br />

<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>idos simple <strong>en</strong> una plataforma<br />

básica gratuita, <strong>en</strong> el año 2013, llamada<br />

Sakai, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrolló un módulo especial<br />

<strong>de</strong> Registro y Control Académico<br />

con unos campos <strong>de</strong>stinados a la programación<br />

<strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capacitación y el<br />

diseño curricular <strong>en</strong> línea.<br />

Esto, permitió hacer <strong>de</strong> la labor <strong>de</strong><br />

coordinar y organizar los programas <strong>de</strong> capacitación<br />

un ejercicio colaborativo <strong>en</strong>tre<br />

coordinadores académicos, expertos temáticos,<br />

doc<strong>en</strong>tes, directivos y participantes<br />

<strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> formación.<br />

A principios <strong><strong>de</strong>l</strong> año 2015 se contaba<br />

con un total <strong>de</strong> 6 113 registros <strong>de</strong> usuarios<br />

asist<strong>en</strong>tes a los diversos ev<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> capacitación<br />

pres<strong>en</strong>cial, <strong>en</strong> las distintas ciuda<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

país, asociados a 53 programas <strong>de</strong> formación.<br />

Para el mes <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2016 contábamos<br />

con un total <strong>de</strong> 13 990 usuarios capacitados,<br />

que pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>trar a la Plataforma<br />

<strong>de</strong> Educación Virtual <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong>scargar el certificado <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia,<br />

las memorias <strong>de</strong> los ev<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>ciales<br />

y dar su apreciación <strong>de</strong> la organización <strong>de</strong><br />

los ev<strong>en</strong>tos.<br />

Por otra parte a esta plataforma, <strong>en</strong> la<br />

búsqueda <strong>de</strong> su evolución, se le agregaron<br />

nuevos módulos <strong>de</strong> cursos y formación<br />

virtual <strong>en</strong> línea, migrando todos los compon<strong>en</strong>tes<br />

a un <strong>en</strong>torno especializado <strong>de</strong><br />

educación virtual (Moodle 2.9). En este espacio,<br />

con la participación <strong>de</strong> la Universidad<br />

<strong>de</strong> Me<strong><strong>de</strong>l</strong>lín <strong>en</strong> conv<strong>en</strong>io con el IEMP,<br />

se han creado y promocionado 16 cursos<br />

<strong>de</strong> formación virtual con 800 personas<br />

capacitadas <strong>en</strong> esta modalidad, llegando<br />

<strong>de</strong> esta manera <strong>en</strong> tiempo real a lugares<br />

don<strong>de</strong> no era posible, por las distintas circunstancias<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> quehacer <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto.<br />

Es un hecho que la evolución <strong>de</strong> la<br />

herrami<strong>en</strong>ta propone gran<strong>de</strong>s retos. Para<br />

el 2016, por ejemplo, el objetivo es alcanzar<br />

el mayor número <strong>de</strong> nuevos personeros<br />

capacitados <strong>en</strong> toda Colombia, con<br />

el Curso <strong>de</strong> Inducción a Personeros. En la<br />

actualidad el IEMP ya ti<strong>en</strong>e los primeros<br />

168 graduados <strong>de</strong> este curso corto <strong>de</strong> 40<br />

horas, con muy bu<strong>en</strong>os com<strong>en</strong>tarios sobre<br />

el cont<strong>en</strong>ido y la cercanía virtual que<br />

logró el IEMP con los personeros <strong><strong>de</strong>l</strong> país.<br />

A la Plataforma <strong>de</strong> Educación Virtual<br />

<strong>de</strong> la unidad académica <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio<br />

público se pue<strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r por la dirección<br />

url: www.iempvirtual.u<strong>de</strong>m.edu.co<br />

Ll<strong>en</strong>ando un fácil formulario <strong>de</strong> registro,<br />

usted pue<strong>de</strong> solicitar la inscripción a los<br />

cursos <strong>de</strong> formación virtual.<br />

» 87


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Etapas <strong>en</strong> la historia <strong>de</strong> la Procuraduría<br />

Segunda <strong>en</strong>trega *<br />

Christian José Mora Padilla<br />

Director <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP<br />

Alejandro Núñez Ochoa**<br />

Asist<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

Etapa<br />

Descripción<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

internacional<br />

Entorno<br />

nacional<br />

Concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />

Desarrollo<br />

constitucional<br />

Gobiernos<br />

conservadores:<br />

1946 a 1953<br />

<strong>La</strong> Procuraduría<br />

se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta<br />

a la ruptura<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong><br />

constitucional<br />

por la toma<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

g<strong>en</strong>eral Rojas<br />

Pinilla.<br />

Plan Marshall para<br />

Alemania (1947).<br />

Inicio <strong>de</strong> la Guerra Fría<br />

(1948).<br />

Instauración <strong>de</strong> la<br />

República Popular China<br />

(1949).<br />

Guerra <strong>de</strong> Corea (1950).<br />

Crisis económicas<br />

(1930 a 1933 y 1939 a<br />

1943).<br />

Muerte <strong>de</strong> Jorge<br />

Eliecer Gaitán (1948).<br />

Crisis económica<br />

(1948 a 1953).<br />

<strong>La</strong> creci<strong>en</strong>te viol<strong>en</strong>cia política<br />

causó una inestabilidad<br />

perman<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>de</strong>trim<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> público<br />

y <strong>de</strong> la cohesión partidista,<br />

lo que permitió la ruptura<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong> constitucional<br />

y el asc<strong>en</strong>so al po<strong>de</strong>r<br />

por medio <strong>de</strong> un golpe<br />

<strong>de</strong> Estado <strong>de</strong> una fuerza<br />

política in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> militar. En consecu<strong>en</strong>cia,<br />

la concepción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado planteada <strong>en</strong> la<br />

Constitución se <strong>de</strong>formó<br />

<strong>en</strong> un gobierno ejercido<br />

por medidas extraordinarias<br />

y autoritarias.<br />

Durante este<br />

periodo no se<br />

pres<strong>en</strong>taron<br />

modificaciones<br />

a la Constitución.<br />

Dictadura<br />

y Fr<strong>en</strong>te<br />

Nacional: 1953<br />

a 1974<br />

Caracterizada<br />

por importantes<br />

interv<strong>en</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> los<br />

procuradores<br />

g<strong>en</strong>erales, a<br />

saber: Eduardo<br />

Piñeros Piñeros<br />

con el concepto<br />

favorable al<br />

plebiscito <strong>de</strong><br />

1957, y Mario<br />

Aramburo<br />

con la amonestación<br />

al<br />

presid<strong>en</strong>te<br />

Carlos Lleras<br />

Restrepo.<br />

Creación <strong>de</strong> la Comunidad<br />

Económica Europea<br />

(1957).<br />

Guerra <strong>de</strong> Vietnam<br />

(1957).<br />

<strong>La</strong>nzami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> satélite<br />

ruso (1957).<br />

Revolución cubana<br />

(1959).<br />

Alianza para el Progreso<br />

(1961).<br />

Muertes <strong>de</strong> K<strong>en</strong>nedy<br />

(1963) y <strong>de</strong> Martin<br />

Luther King (1968).<br />

Revolución Cultural<br />

China (1966).<br />

Revolución <strong>en</strong> París<br />

(1968).<br />

Auge <strong>de</strong> dictaduras militares<br />

<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina.<br />

Conquista <strong>de</strong> la Luna<br />

(1969).<br />

El Arpanet: primera red<br />

<strong>de</strong> computadores (1969).<br />

Derrumbe <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />

<strong>de</strong> Bretton Woods<br />

(1971).<br />

Crisis petrolera (1973).<br />

Nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> las<br />

Fuerzas Armadas<br />

Revolucionarias <strong>de</strong><br />

Colombia - farc<br />

(1964).<br />

Plebiscito 1957.<br />

Fr<strong>en</strong>te Nacional (1958<br />

a 1974).<br />

Reforma Agraria<br />

(1961).<br />

Crisis económica<br />

(1962 a 1965).<br />

Crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

(1967 a 1974).<br />

Estatuto Cambiario<br />

(1967).<br />

Dos mom<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> la<br />

concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />

ocurrieron durante este<br />

periodo. El primero la<br />

inestabilidad política <strong>en</strong><br />

torno a la pacificación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

país. <strong>La</strong> toma <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> g<strong>en</strong>eral Rojas Pinilla<br />

fragm<strong>en</strong>tó la tradición <strong>de</strong><br />

institucionalidad constitucional.<br />

No obstante, obligó<br />

a las partes <strong>en</strong> conti<strong>en</strong>da<br />

a s<strong>en</strong>tarse a negociar. En<br />

un segundo mom<strong>en</strong>to,<br />

por medio <strong>de</strong> un acuerdo<br />

político <strong>en</strong>tre los partidos<br />

tradicionales se llegó a la<br />

paz, lo que permitió que<br />

el Estado se mo<strong>de</strong>rnizara,<br />

apelara a la planeación y<br />

a la acción técnica <strong>en</strong> la<br />

administración. Producto<br />

<strong>de</strong> ello fue la introducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> interés<br />

superior <strong>de</strong> la comunidad,<br />

regulaciones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

crédito, operaciones cambiarias<br />

y régim<strong>en</strong> aduanero<br />

<strong>en</strong> el ejecutivo.<br />

Reforma constitucional<br />

<strong>de</strong><br />

1968: Acto<br />

Legislativo n.º 1.<br />

88 »<br />

* En Innova 26, página 29, se incluyeron las seis primeras etapas que pued<strong>en</strong> ser consultadas <strong>en</strong> la página web.<br />

** Sociólogo y politólogo.


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Desarrollo legislativo<br />

Integrantes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ministerio<br />

público<br />

Funciones <strong>de</strong> la<br />

Procuraduría<br />

Orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

nombrami<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> procurador<br />

Procuradores<br />

Decreto 2898 <strong>de</strong> 1953.<br />

Creación <strong>de</strong> la Procuraduría<br />

Delegada para la<br />

Vigilancia Administrativa.<br />

. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación.<br />

. Procuradores<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong>egados.<br />

. Fiscales <strong>de</strong> tribunales.<br />

. Juzgados <strong>de</strong> circuito.<br />

. Participar con voz y<br />

voto <strong>en</strong> los <strong>de</strong>bates<br />

<strong>de</strong> la Cámara.<br />

. Vigilancia <strong>de</strong> la conducta<br />

oficial <strong>de</strong> los<br />

empleados públicos.<br />

.Vigilancia <strong>de</strong> los<br />

tribunales <strong>de</strong> arbitram<strong>en</strong>to.<br />

Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> terna<br />

pres<strong>en</strong>tada por el<br />

presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />

república (reforma<br />

constitucional <strong>de</strong><br />

1945, Acto Legislativo<br />

1).<br />

. Rafael Quiñónez Neira 1946 - 1950.<br />

. Pedro Alejo Rodríguez 1950 - 1951.<br />

. Álvaro Copete Lizarral<strong>de</strong> 1951 - 1953.<br />

Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador.<br />

No aplica.<br />

. Personeros municipales.<br />

Decreto 250 <strong>de</strong> 1958<br />

(creación <strong>de</strong> Procuraduría<br />

Delegada ante la<br />

Justicia P<strong>en</strong>al Militar).<br />

Decreto 2733 <strong>de</strong> 1959<br />

(función <strong>de</strong> velar por la<br />

efectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho<br />

<strong>de</strong> petición).<br />

Ley 141 <strong>de</strong> 1961 (volvió<br />

legislación perman<strong>en</strong>te<br />

el Decreto 2898 <strong>de</strong> 1953).<br />

. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación.<br />

. Procuradores <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

distrito.<br />

. Fiscales instructores.<br />

. Policía judicial.<br />

. Personeros.<br />

.Velar por la efectividad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho <strong>de</strong><br />

petición.<br />

. Demanda ante el<br />

tribunal compet<strong>en</strong>te<br />

por nulidad <strong>de</strong> nombrami<strong>en</strong>tos<br />

administrativos<br />

y elecciones<br />

consi<strong>de</strong>ras ilegales.<br />

Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> terna<br />

pres<strong>en</strong>tada por el<br />

presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />

república (reforma<br />

constitucional <strong>de</strong><br />

1945).<br />

. Rodrigo Noguera <strong>La</strong>bor<strong>de</strong> 1953 - 1958<br />

- 1961.<br />

. Luis Fernando Reyes Llaña 1953 - 1954.<br />

. Eduardo Piñeres Piñeres 1954 - 1958.<br />

. Domingo Sarasty 1958 (mayo a<br />

octubre).<br />

. Andrés Holguín Holguín 1961 - 1963.<br />

. Gustavo Orjuela Hidalgo 1963 - 1967.<br />

Decreto 1726 <strong>de</strong> 1964<br />

(creación <strong>de</strong> policía<br />

judicial, procuradores <strong>de</strong><br />

distrito y fiscales instructores).<br />

. Mario Aramburu Restrepo 1967 -<br />

1970.<br />

. Jesús Bernal Pinzón 1971 - 1974.<br />

Decreto Extraordinario<br />

2049 <strong>de</strong> 1969 (regula la<br />

carrera administrativa).<br />

Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador.<br />

No aplica.<br />

Decreto Extraordinario<br />

521 <strong>de</strong> 1971 (establece las<br />

funciones <strong>de</strong> las difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias).<br />

» 89


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Etapa<br />

Descripción<br />

Esc<strong>en</strong>ario<br />

internacional<br />

Entorno<br />

nacional<br />

Concepción <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado<br />

Desarrollo<br />

constitucional<br />

Pos-Fr<strong>en</strong>te<br />

Nacional: 1975<br />

a 1991<br />

<strong>La</strong> institución<br />

mo<strong>de</strong>rnizó<br />

la estructura<br />

organizacional<br />

y se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó<br />

al <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> la<br />

lucha contra<br />

el narcotráfico<br />

promovi<strong>en</strong>do<br />

la <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos.<br />

Periodo <strong>de</strong> la década<br />

perdida <strong><strong>de</strong>l</strong> 80.<br />

Crisis petrolera (1979).<br />

Revolución islámica <strong>en</strong><br />

Irán (1979).<br />

Guerra <strong><strong>de</strong>l</strong> Golfo Pérsico:<br />

Irán - Irak (1980).<br />

Surgimi<strong>en</strong>to y auge <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o neoliberal.<br />

Guerra <strong>de</strong> <strong>La</strong>s Malvinas<br />

(1982)<br />

Hambruna <strong>en</strong> África<br />

(1984).<br />

Terremoto <strong>en</strong> México<br />

(1985).<br />

Explosión <strong>en</strong> Chernóbil<br />

(1986)<br />

Crisis <strong>en</strong> la Bolsa <strong>de</strong> Nueva<br />

York (1987).<br />

Perestroika <strong>en</strong> Rusia<br />

(1988).<br />

Caída <strong><strong>de</strong>l</strong> Muro <strong>de</strong> Berlín<br />

(1989).<br />

Bonanza cafetera<br />

(1975 a 1977).<br />

Crisis <strong><strong>de</strong>l</strong> sector financiero<br />

(1982 a 1985).<br />

Ajuste <strong>de</strong> economía,<br />

Fondo Monetario<br />

Internacional - FMI<br />

(1983).<br />

Toma <strong><strong>de</strong>l</strong> Palacio <strong>de</strong><br />

Justicia (1985).<br />

Elección popular <strong>de</strong><br />

alcal<strong>de</strong>s (1988).<br />

Oleada terrorista <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

narcotráfico. Asesinato<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> procurador<br />

g<strong>en</strong>eral, Carlos Mauro<br />

Hoyos (1988).<br />

Asesinato <strong>de</strong> candidatos<br />

presid<strong>en</strong>ciales:<br />

Luis Carlos Galán<br />

(1989,) y Carlos Pizarro<br />

y Bernardo Jaramillo<br />

(1990).<br />

Proceso <strong>de</strong> paz con el<br />

M-19 (1990) y otros<br />

grupos guerrilleros.<br />

A nivel local, distintos<br />

procesos configuran el<br />

mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> Estado predominante<br />

<strong>en</strong> la década <strong>de</strong><br />

los ses<strong>en</strong>ta y och<strong>en</strong>ta. No<br />

obstante, hay un elem<strong>en</strong>to<br />

que atraviesa todo este<br />

periodo y es la complejización<br />

<strong>de</strong> la administración<br />

y <strong>de</strong> la estructura<br />

estatal. En primer lugar,<br />

durante los años och<strong>en</strong>ta<br />

se <strong>de</strong>bilitan las capacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los países para<br />

estabilizar sus economías<br />

internas, lo que <strong>de</strong>ja al<br />

Estado a merced <strong>de</strong> una<br />

impre<strong>de</strong>cible economía<br />

mundial sujeta a un mercado<br />

mundializado. En<br />

segundo lugar, procesos<br />

previos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

años anteriores como el<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la población,<br />

los altos flujos migratorios<br />

hacia las ciuda<strong>de</strong>s y<br />

la creci<strong>en</strong>te necesidad<br />

<strong>de</strong> servicios públicos y<br />

servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

pública redundaron <strong>en</strong><br />

una presión constante<br />

sobre el Estado para que<br />

hiciera más efectiva y<br />

efici<strong>en</strong>te sus políticas <strong>en</strong> la<br />

sociedad. Como parte <strong>de</strong><br />

esos esfuerzos, la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

y la <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración<br />

surgieron como<br />

opciones para mo<strong>de</strong>rnizar<br />

las instituciones <strong>de</strong> gobierno.<br />

Acto Legislativo<br />

n.º 1 (4 <strong>de</strong><br />

diciembre <strong>de</strong><br />

1979).<br />

Nueva<br />

Constitución<br />

Política <strong>de</strong><br />

Colombia: 1991<br />

a 2009<br />

<strong>La</strong> Constitución<br />

<strong>de</strong> 1991<br />

modificó<br />

ampliam<strong>en</strong>te<br />

la estructura<br />

<strong>de</strong> ministerio<br />

público y las<br />

funciones <strong>de</strong> la<br />

Procuraduría<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />

Nación bajo<br />

tres figuras<br />

(prev<strong>en</strong>tiva,<br />

interv<strong>en</strong>ción y<br />

disciplinaria).<br />

Fin <strong><strong>de</strong>l</strong> Apartheid <strong>en</strong><br />

Sudáfrica (1992).<br />

Crisis asiática (1997).<br />

Destrucción <strong>de</strong> las Torres<br />

Gemelas (2001).<br />

Crisis <strong>de</strong> Arg<strong>en</strong>tina<br />

(2002).<br />

Tsunami Indonesia<br />

(2004).<br />

Huarcán Katrina (2005).<br />

Recesión <strong>en</strong> Estados<br />

Unidos (2007).<br />

Cambio climático y<br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to global.<br />

Crecimi<strong>en</strong>to económico<br />

(2004 a 2007).<br />

Escándalo <strong>de</strong> la parapolítica.<br />

Surgimi<strong>en</strong>to y colapso<br />

<strong>de</strong> las pirámi<strong>de</strong>s.<br />

Muerte <strong>de</strong> Tirofijo<br />

(2008).<br />

Muerte <strong>de</strong> Raúl Reyes<br />

(2010).<br />

Escándalo <strong>de</strong> falsos<br />

positivos (2010).<br />

Escándalos <strong>de</strong> corrupción<br />

<strong>en</strong> salud, Agro<br />

Ingreso Seguro y carruseles<br />

<strong>de</strong> la contratación<br />

(2010, 2011).<br />

A través <strong>de</strong> la Constitución<br />

<strong>de</strong> 1991 se establece<br />

que Colombia es un<br />

Estado social <strong>de</strong> <strong>de</strong>recho,<br />

modificando la concepción<br />

planteada <strong>en</strong> la anterior<br />

Constitución. De tal<br />

manera que dicho avance<br />

es fundam<strong>en</strong>tal para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

el rol y el funcionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> las instituciones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado, <strong>en</strong> cuanto<br />

no solo se reconoc<strong>en</strong> una<br />

serie <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos sino,<br />

también, su legitimidad,<br />

eficacia, protección y<br />

otorgami<strong>en</strong>to efectivo<br />

<strong>de</strong> los mismos. Por otra<br />

parte, es un concepto que<br />

recoge los principios <strong>de</strong><br />

igualdad y libertad prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho con los i<strong>de</strong>ados<br />

por movimi<strong>en</strong>tos socialistas,<br />

social<strong>de</strong>mócratas<br />

y organizaciones internacionales<br />

soportadas <strong>en</strong> la<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y la garantía <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar y <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos.<br />

Constitución <strong>de</strong><br />

1991.<br />

Reformas<br />

constitucionales<br />

sobre reelección<br />

presid<strong>en</strong>cial,<br />

transfer<strong>en</strong>cias,<br />

regalías y política.<br />

90 »


Desarrollo legislativo<br />

Integrantes <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ministerio<br />

público<br />

Funciones <strong>de</strong> la<br />

Procuraduría<br />

Orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

nombrami<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> procurador<br />

Procuradores<br />

Decreto Extraordinario<br />

1960 <strong>de</strong> 1978 (administración<br />

<strong>de</strong> personal <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ministerio público).<br />

Decreto 01 <strong>de</strong> 1984:<br />

Código Cont<strong>en</strong>cioso<br />

Administrativo (<strong>de</strong>beres<br />

y faculta<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio<br />

público).<br />

Ley 4 <strong>de</strong> 1990 (a<strong>de</strong>cuación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> ministerio<br />

público, función <strong>de</strong><br />

vigilancia administrativa<br />

y judicial procuradores<br />

<strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales, int<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciales,<br />

comisariales y<br />

provinciales; creación <strong>de</strong><br />

las Procuradurías Delegadas<br />

<strong>de</strong> la Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los<br />

Derechos Humanos, para<br />

Asuntos P<strong>en</strong>ales, Civil,<br />

fortalecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> la<br />

Oficina <strong>de</strong> Investigaciones<br />

Especiales, creación<br />

<strong>de</strong> la Veeduría, creación<br />

<strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s asesoras y<br />

coordinadoras, y reorganización<br />

<strong>de</strong> la División<br />

<strong>de</strong> Registro y Control).<br />

. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación.<br />

. Fiscal G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la<br />

Nación.<br />

. Procuradores<br />

regionales, seccionales<br />

y provinciales.<br />

. Personeros distrital<br />

y municipales.<br />

. Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

humanos.<br />

. Efectividad <strong>de</strong> las<br />

garantías sociales.<br />

. Def<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> los intereses<br />

<strong>de</strong> la nación.<br />

. Def<strong>en</strong>sa <strong><strong>de</strong>l</strong> patrimonio<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado.<br />

. Supervigilancia <strong>de</strong><br />

la Administración<br />

Pública.<br />

Cámara <strong>de</strong> Repres<strong>en</strong>tantes<br />

<strong>de</strong> terna<br />

pres<strong>en</strong>tada por el<br />

presid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la<br />

república.<br />

Procuradores<br />

. Jaime Serrano Rueda 1974 - 1978.<br />

. Guillermo González Charry 1978 -<br />

1982.<br />

. Carlos Jiménez Gómez 1982 - 1986.<br />

. Carlos Mauro Hoyos 1986 - 1987.<br />

. Horacio Serpa Uribe 1987 - 1988.<br />

. Alfonso Gómez Mén<strong>de</strong>z 1988 - 1990.<br />

Viceprocuradores<br />

. Humberto Rueda Silva 1975 - 1978.<br />

. Susana Bárbara Montes <strong>de</strong> Echeverry<br />

1978 - 1982.<br />

. Abraham Hernando Baquero Borda<br />

1982.<br />

. Jaime Ossa Arbeláez 1982 - 1985.<br />

. Jaime Hernán<strong>de</strong>z Salazar 1985 - 1986.<br />

. Alfredo Gutiérrez Márquez 1986 -<br />

1988.<br />

. José Luján Zapata 1988.<br />

. Omar H<strong>en</strong>ry Velasco Ramírez 1988 -<br />

1989.<br />

Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

procurador. El procedimi<strong>en</strong>to no ti<strong>en</strong>e<br />

variaciones.<br />

Ley 201 <strong>de</strong> 1995 (autonomía<br />

administrativa,<br />

financiera, presupuestal<br />

y técnica <strong>de</strong> la Procuraduría;<br />

creación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

IEMP).<br />

Decreto 262 <strong>de</strong> 2000<br />

(estructura <strong>de</strong> la Procuraduría,<br />

creación <strong>de</strong><br />

Procuradurías Delegadas<br />

para la Vigilancia Administrativa,<br />

Judicial y Moralidad<br />

Pública; creación<br />

<strong>de</strong> la Sala Disciplinaria<br />

y <strong>de</strong> la Procuraduría<br />

Auxiliar <strong>de</strong> Asuntos Disciplinarios;<br />

<strong>de</strong>saparec<strong>en</strong><br />

las procuradurías <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tales<br />

y metropolitanas;<br />

homologación<br />

<strong>de</strong> la clasificación <strong>de</strong><br />

servidores con la rama<br />

ejecutiva.<br />

Ley 1367 <strong>de</strong> 2009 (se<br />

implem<strong>en</strong>ta y se fortalece<br />

la conciliación <strong>en</strong> la<br />

jurisdicción cont<strong>en</strong>cioso<br />

administrativa.<br />

. Procurador G<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la Nación.<br />

. Def<strong>en</strong>sor <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Pueblo.<br />

. Personeros municipales.<br />

Según la Ley 201 <strong>de</strong><br />

1995: vigilar la conducta<br />

oficial <strong>de</strong> funcionarios<br />

y empleados<br />

públicos; prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

por la eficacia <strong>en</strong> el<br />

ord<strong>en</strong> jurídico, <strong>de</strong>rechos<br />

humanos e intereses<br />

<strong>de</strong> la sociedad.<br />

En el Decreto 262<br />

<strong>de</strong> 2000: <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong><br />

los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales<br />

e interés<br />

público; vigilancia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>beres y responsabilida<strong>de</strong>s;<br />

lucha contra<br />

la corrupción y la impunidad;<br />

vigilancia <strong>de</strong><br />

la función y <strong>gestión</strong><br />

pública, y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r el<br />

patrimonio público y<br />

los intereses colectivos:<br />

A<strong>de</strong>más, está la<br />

labor <strong>de</strong> conciliación<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>recho.<br />

Elige el S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong><br />

la República <strong>de</strong><br />

terna pres<strong>en</strong>tada<br />

por el presid<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> la república, la<br />

Corte Suprema <strong>de</strong><br />

Justicia y el Consejo<br />

<strong>de</strong> Estado.<br />

Procuradores<br />

. Carlos Gustavo Arrieta 1990 - 1994.<br />

. Orlando Vásquez Velásquez 1994 -<br />

1997.<br />

. Jaime Bernal Cuellar 1997 - 2001.<br />

. Edgardo José Maya Villazón 2001 -<br />

2008.<br />

Viceprocuradores<br />

. Miryam Ramos <strong>de</strong> Saavedra 1989 -<br />

1993.<br />

. Álvaro Mauricio Echeverry Gutiérrez<br />

1993 - 1994.<br />

. Orlando <strong>de</strong> Jesús Solano Bárc<strong>en</strong>as<br />

1994 - 1996.<br />

. Luis Eduardo Montoya Medina 1996<br />

- 1997.<br />

. Luis Eduardo Montealegre Lyneth<br />

1997 - 2001.<br />

. Carlos Arturo Gómez Pavajeau 2001<br />

- 2009.<br />

Encargado <strong><strong>de</strong>l</strong> juzgami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador.<br />

<strong>La</strong> Corte Suprema <strong>de</strong> Justicia<br />

es la <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> dicho procedimi<strong>en</strong>to<br />

con previa acusación por parte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

fiscal g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> la nación.<br />

» 91


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

¿Cuándo el juez administrativo pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>clarar nulo un fallo disciplinario por su<br />

interpretación jurídica?<br />

Carlos Arturo Duarte<br />

Martínez 1<br />

Una <strong>de</strong> las últimas fronteras<br />

que el <strong>de</strong>recho disciplinario ti<strong>en</strong>e<br />

que <strong><strong>de</strong>l</strong>inear para lograr su<br />

completa in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia como<br />

rama <strong><strong>de</strong>l</strong> ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to jurídico<br />

colombiano, se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>en</strong><br />

los esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong> la jurisdicción<br />

cont<strong>en</strong>ciosa administrativa <strong>en</strong><br />

la que se discute la vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />

los fallos disciplinarios cont<strong>en</strong>idos<br />

<strong>en</strong> actos administrativos.<br />

En los últimos diez años<br />

se ha avanzado <strong>en</strong> el <strong>de</strong>bate<br />

sobre la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> límites<br />

para el juez administrativo al<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ejercer el control<br />

<strong>de</strong> legalidad <strong>de</strong> los actos<br />

administrativos disciplinarios.<br />

<strong>La</strong> tesis que se ha consolidado<br />

<strong>en</strong> la doctrina reconoce que<br />

las sanciones disciplinarias que<br />

impon<strong>en</strong> las <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

ministerio público y las oficinas<br />

<strong>de</strong> control interno disciplinario<br />

son actos administrativos,<br />

como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio<br />

<strong>de</strong> la función administrativa.<br />

Pero también, <strong>de</strong>bido a que<br />

el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> la potestad<br />

disciplinaria <strong>en</strong>traña una administración<br />

<strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

material, al juez administrativo<br />

se le pres<strong>en</strong>tan dos límites infranqueables:<br />

(i) la valoración<br />

racional <strong>de</strong> las pruebas, y (ii) la<br />

interpretación jurídica realizada<br />

por la autoridad disciplinaria<br />

para justificar las sanciones impuestas.<br />

En caso <strong>de</strong> verificar si<br />

<strong>en</strong> estos puntos se respetan las<br />

reglas <strong>de</strong> la argum<strong>en</strong>tación jurí-<br />

1 Doc<strong>en</strong>te <strong>de</strong> la Facultad <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong><br />

la Universidad Autónoma <strong>de</strong> Bucaramanga. Correo:<br />

cduarte3@unab.edu.co<br />

dica, el juez administrativo no<br />

podrá alterar las conclusiones<br />

que conti<strong>en</strong>e el acto administrativo<br />

disciplinario.<br />

<strong>La</strong> Sección Segunda <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Consejo <strong>de</strong> Estado, por su parte,<br />

no ha t<strong>en</strong>ido una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

jurisprud<strong>en</strong>cial uniforme <strong>en</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> los límites <strong><strong>de</strong>l</strong> control<br />

<strong>de</strong> legalidad <strong>de</strong> las sanciones<br />

disciplinarias cont<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />

actos administrativos. Ello es<br />

<strong>en</strong> particular visible <strong>en</strong> las s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cias<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> periodo 2014-2015,<br />

<strong>en</strong> el cual llegó a sost<strong>en</strong>er que<br />

no existía límite alguno para el<br />

juez administrativo al realizar<br />

el control a los actos administrativos<br />

disciplinarios, al punto<br />

que todo su cont<strong>en</strong>ido resultaba<br />

ser campo <strong>de</strong> revisión.<br />

En 2016, la Sección Segunda<br />

inicialm<strong>en</strong>te volvió a la tesis<br />

que sostuvo hasta 2013 según<br />

la cual no pue<strong>de</strong> concebirse el<br />

control judicial como una tercera<br />

instancia disciplinaria <strong>en</strong> la<br />

que pued<strong>en</strong> revisarse todos los<br />

fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> las sanciones<br />

disciplinarias. Empero, <strong>en</strong> S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> Unificación <strong><strong>de</strong>l</strong> 09 <strong>de</strong><br />

agosto <strong>de</strong> 2016, la Sala Pl<strong>en</strong>a <strong>de</strong><br />

lo Cont<strong>en</strong>cioso Administrativo<br />

unificó los dispares criterios <strong>en</strong><br />

la materia al asumir la tesis <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

«control judicial integral» <strong>de</strong><br />

los actos administrativos sancionatorios<br />

disciplinarios, <strong>en</strong><br />

la que: (i) se niega la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> límites a la compet<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

juez administrativo, (ii) los fallos<br />

disciplinarios no son <strong>de</strong>cisiones<br />

judiciales, (iii) y sus interpretaciones<br />

no se sust<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> la in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

e imparcialidad, y<br />

que (iv) «<strong>La</strong> interpretación normativa<br />

(...) hecha <strong>en</strong> se<strong>de</strong> disciplinaria,<br />

es controlable judicialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> el marco que impone<br />

la Constitución y la ley».<br />

Esta última refer<strong>en</strong>cia no<br />

cierra el <strong>de</strong>bate sobre el reproche<br />

que pueda llegar a hacer el<br />

juez administrativo fr<strong>en</strong>te a la<br />

interpretación jurídica <strong><strong>de</strong>l</strong> acto<br />

administrativo disciplinario; y<br />

tampoco <strong>de</strong>ja atrás la jurisprud<strong>en</strong>cia<br />

constitucional que ha<br />

id<strong>en</strong>tificado al ejercicio <strong>de</strong> la<br />

potestad disciplinaria como<br />

una expresión <strong>de</strong> la administración<br />

<strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

material (la carga <strong>de</strong> transpar<strong>en</strong>cia<br />

no es satisfecha por parte<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado).<br />

En las sigui<strong>en</strong>tes líneas se<br />

participa <strong>en</strong> ese <strong>de</strong>bate para<br />

señalar que, a la hora <strong>de</strong> evaluar<br />

la interpretación jurídica<br />

que sust<strong>en</strong>ta el fallo disciplinario,<br />

<strong>de</strong>be seguirse la teoría<br />

<strong>de</strong> la interpretación jurídica<br />

<strong>de</strong>f<strong>en</strong>dida por el positivismo<br />

normativista <strong>de</strong> Hans Kels<strong>en</strong>,<br />

pres<strong>en</strong>te, por ejemplo, al <strong>de</strong>sarrollo<br />

que la Sección Tercera<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado le ha<br />

dado a la noción <strong><strong>de</strong>l</strong> error judicial<br />

por la interpretación <strong>en</strong><br />

el ámbito <strong>de</strong> la responsabilidad<br />

patrimonial <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado-juez.<br />

1. El fallador disciplinario:<br />

¿interprete jurídico?<br />

«(...) la pl<strong>en</strong>a condición <strong>de</strong> juez no es<br />

reconocida al fallador disciplinario, pues<br />

más allá que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> sobre la afectación<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los sujetos disciplinables,<br />

imponi<strong>en</strong>do sanciones aún <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

la voluntad <strong>de</strong> ellos, no ti<strong>en</strong>e a cargo la<br />

resolución <strong>de</strong> litigios, ni sus <strong>de</strong>cisiones<br />

hac<strong>en</strong> tránsito a cosa juzgada».<br />

Lo que lleva a t<strong>en</strong>er a la interpretación<br />

jurídica que realiza<br />

la autoridad disciplinaria como<br />

un límite para el juez administrativo,<br />

radica <strong>en</strong> el reconocimi<strong>en</strong>to<br />

por parte <strong>de</strong> la Corte<br />

Constitucional que el ejercicio<br />

<strong>de</strong> la potestad disciplinaria es<br />

una expresión <strong>de</strong> la administración<br />

<strong>de</strong> justicia <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido<br />

material, <strong>de</strong>bido a que: 2 (i) «se<br />

imputa la comisión <strong>de</strong> conductas<br />

que han sido tipificadas<br />

como faltas» disciplinarias,<br />

(ii) el proceso disciplinario se<br />

<strong>de</strong>sarrolla para <strong>de</strong>mostrar su<br />

comisión, (iii) <strong>en</strong> él se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> la<br />

imposición <strong>de</strong> sanciones, y (iv)<br />

«las autorida<strong>de</strong>s disciplinarias<br />

<strong>de</strong>spliegan una actividad con<br />

cont<strong>en</strong>idos materiales propios<br />

<strong>de</strong> la función <strong>de</strong> administrar<br />

justicia».<br />

Se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tonces que el<br />

fallador disciplinario adquiere su<br />

condición especial por la ineludible<br />

labor <strong>de</strong> intérprete jurídico,<br />

pues al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> adoptar<br />

<strong>de</strong>cisiones cond<strong>en</strong>atorias el alcance<br />

<strong>de</strong> las normas jurídicas no<br />

siempre es preestablecido. Pero<br />

la pl<strong>en</strong>a condición <strong>de</strong> juez no es<br />

reconocida al fallador disciplinario,<br />

pues más allá que <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> sobre<br />

la afectación <strong>de</strong> <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong><br />

los sujetos disciplinables, imponi<strong>en</strong>do<br />

sanciones aún <strong>en</strong> contra<br />

<strong>de</strong> la voluntad <strong>de</strong> ellos, no ti<strong>en</strong>e<br />

a cargo la resolución <strong>de</strong> litigios,<br />

ni sus <strong>de</strong>cisiones hac<strong>en</strong> tránsito<br />

a cosa juzgada.<br />

2 Corte Constitucional. S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia C-014 <strong>de</strong><br />

2004 (M. P.: Jaime Córdoba Triviño).<br />

92 »


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

2. <strong>La</strong> modulación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> control <strong><strong>de</strong>l</strong> juez<br />

administrativo fr<strong>en</strong>te a<br />

la interpretación jurídica<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> fallo disciplinario<br />

Empero, la doctrina iusdisciplinarista<br />

ha indicado que el<br />

control ante la jurisdicción <strong>de</strong><br />

lo cont<strong>en</strong>cioso administrativo<br />

no pue<strong>de</strong> socavar, sin más,<br />

cualquier interpretación jurídica<br />

adoptada por el fallador disciplinario,<br />

y ello se materializa<br />

<strong>en</strong> que el juez administrativo<br />

<strong>de</strong>be respetar la interpretación<br />

<strong>de</strong> las normas realizada por el<br />

fallador disciplinario que sust<strong>en</strong>tan<br />

su <strong>de</strong>cisión, «salvo que<br />

se constate su <strong>de</strong>svío <strong>de</strong> los<br />

cánones <strong>de</strong> herm<strong>en</strong>éutica» 3 ,<br />

como respuesta al diseño institucional<br />

<strong>de</strong> la Constitución<br />

<strong>de</strong> 1991.<br />

Gómez Pavajeu sintetiza<br />

la jurisprud<strong>en</strong>cia constitucional<br />

<strong>en</strong> la materia y señala que el<br />

carácter ínsito <strong><strong>de</strong>l</strong> fallador disciplinario<br />

como herm<strong>en</strong>euta permite<br />

invalidar sus fallos cuando<br />

se sust<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> una interpretación<br />

que resulta: (i) «abiertam<strong>en</strong>te<br />

contradictoria con el<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> la norma cuyo alcance<br />

dice fijar» o (ii) «incompatible<br />

con la Constitución». 4<br />

3. Una línea <strong>de</strong>cisoria<br />

hacia el futuro para la<br />

Sección Segunda <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Consejo <strong>de</strong> Estado<br />

Pese a lo anterior, aún <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tos<br />

<strong>en</strong> los que los falladores disciplinarios<br />

adopt<strong>en</strong> interpretaciones<br />

jurídicas sigui<strong>en</strong>do o no<br />

directrices <strong><strong>de</strong>l</strong> procurador g<strong>en</strong>eral<br />

<strong>de</strong> la nación, <strong>de</strong>be id<strong>en</strong>tificarse<br />

un parámetro que permita in-<br />

3 Gómez Pavajeau, Carlos Arturo. Control<br />

cont<strong>en</strong>cioso y justicia disciplinaria. Alcaldía <strong>de</strong><br />

Bogotá, Bogotá, 2010, P. 28.<br />

4 Ibíd., P. 26. Este criterio también es <strong>de</strong>f<strong>en</strong>dido<br />

por Roa Salguero, David. <strong>La</strong> jurisprud<strong>en</strong>cia<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado y sus reci<strong>en</strong>tes aportes al<br />

<strong>de</strong>recho disciplinario. En: Revista Derecho P<strong>en</strong>al y<br />

Criminología. N.º. 94 (<strong>en</strong>e-jun, 2012) P. 120.<br />

validar los actos administrativos<br />

sancionatorios disciplinarios. Se<br />

propone que se siga <strong>de</strong> cerca a la<br />

jurisprud<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la Sección Tercera<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo <strong>de</strong> Estado que<br />

ha <strong>de</strong>sarrollado el «principio <strong>de</strong><br />

unidad <strong>de</strong> respuesta correcta o<br />

<strong>de</strong> unidad <strong>de</strong> solución justa»,<br />

a fin <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificar cuándo el<br />

Estado-juez incurre <strong>en</strong> un error<br />

judicial por la interpretación jurídica.<br />

En S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> 02 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 2007, 5 la Sección Tercera<br />

indicó que pued<strong>en</strong> existir<br />

fr<strong>en</strong>te a un mismo problema<br />

jurídico soluciones razonables<br />

pero difer<strong>en</strong>tes: «todas jurídicam<strong>en</strong>te<br />

admisibles <strong>en</strong> cuanto<br />

correctam<strong>en</strong>te justificadas.<br />

Entonces, sólo las <strong>de</strong>cisiones<br />

car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> este último elem<strong>en</strong>to<br />

—una justificación o<br />

argum<strong>en</strong>tación jurídicam<strong>en</strong>te<br />

at<strong>en</strong>dible— pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse<br />

incursas <strong>en</strong> error judicial».<br />

De lo anterior pue<strong>de</strong> concluirse<br />

que se incurre <strong>en</strong> error jurisdiccional<br />

cuando: (i) se adopte una<br />

<strong>de</strong>cisión que no se corresponda<br />

con la única respuesta, si es que<br />

esta es posible, o que (ii) no es<br />

justificable correctam<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>tro<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> marco <strong>de</strong> soluciones razonables<br />

que el marco jurídico<br />

le plantea al juez.<br />

Este <strong>de</strong>sarrollo jurisprud<strong>en</strong>cial<br />

se apoya <strong>en</strong> el positivismo<br />

normativista que niega la exist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> únicas respuestas <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>recho para todos los problemas<br />

jurídicos. El positivismo<br />

jurídico plantea la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

la discrecionalidad <strong>en</strong> el ámbito<br />

<strong>de</strong> la interpretación jurídica.<br />

Hans Kels<strong>en</strong> la explica al <strong>en</strong>marcar<br />

la labor <strong>de</strong> interpretación<br />

jurídica d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso <strong>de</strong><br />

aplicación <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema jurídico<br />

jerarquizado. <strong>La</strong> relación <strong>en</strong>tre<br />

las normas superiores e inferiores<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho, dice el auto<br />

5 Consejo <strong>de</strong> Estado. Sección Tercera. C.<br />

P.: Mauricio Fajardo Gómez. S<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> 2 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong> 2007. Exp.: 15776.<br />

austriaco, es <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminación:<br />

las primeras <strong>de</strong>terminan <strong>en</strong> algunas<br />

veces el cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> las<br />

normas inferiores que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

producir.<br />

<strong>La</strong> interpretación jurídica<br />

surge <strong>de</strong>bido a que la «norma<br />

<strong>de</strong> rango superior no pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminar <strong>en</strong> todos los s<strong>en</strong>tidos<br />

el acto mediante el cual se<br />

aplica». 6 Esta in<strong>de</strong>terminación<br />

pue<strong>de</strong> ser: (i) int<strong>en</strong>cional a fin<br />

<strong>de</strong> que la norma individual que<br />

surja continúe el proceso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> las normas<br />

jurídicas, o (ii) no int<strong>en</strong>cional,<br />

como consecu<strong>en</strong>cia no buscada,<br />

que se <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> la ambigüedad<br />

<strong>de</strong> las palabras a través<br />

<strong>de</strong> las cuales la norma jurídica<br />

se exterioriza. Este ev<strong>en</strong>to se da<br />

cuando «el s<strong>en</strong>tido lingüístico<br />

<strong>de</strong> la norma no es unívoco»; lo<br />

que lleva a que el órgano que<br />

ti<strong>en</strong>e que aplicar la norma se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre ante varios significados<br />

posibles.<br />

Ante esta situación, el <strong>de</strong>recho<br />

termina pres<strong>en</strong>tándose<br />

al intérprete como un marco<br />

<strong>en</strong> el cual cab<strong>en</strong> varias posibilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> aplicación. Podrán<br />

seguirse tantas interpretaciones<br />

como «difer<strong>en</strong>tes significados<br />

lingüísticos <strong>de</strong> la norma<br />

jurídica». Por tanto, la interpretación<br />

jurídica:<br />

(…) no conduce necesariam<strong>en</strong>te<br />

a una <strong>de</strong>cisión única,<br />

como si se tratara <strong>de</strong> la única<br />

correcta, sino probablem<strong>en</strong>te<br />

a varias, todas las cuales…<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el mismo valor, aunque<br />

solo una <strong>de</strong> ellas se convertirá<br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>recho positivo <strong>en</strong> el acto<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> órgano <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>recho, <strong>en</strong> especial. 7<br />

Así pues, <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong><br />

la responsabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado,<br />

no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivarse una con<strong>de</strong>-<br />

6 Kels<strong>en</strong>, Hans. Teoría pura <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>recho. 16.ª<br />

Ed., Editorial Porrúa, México D. F., 2011, P. 350.<br />

7 Ibíd., PP. 351 a 352.<br />

na d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> medio <strong>de</strong> control<br />

<strong>de</strong> reparación directa cuando el<br />

Estado-juez ha ll<strong>en</strong>ado el marco<br />

jurídico con una interpretación<br />

admisible por el mismo <strong>de</strong>recho.<br />

Y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que<br />

las autorida<strong>de</strong>s administrativas<br />

cuando ejerc<strong>en</strong> potestad disciplinaria,<br />

y <strong>de</strong>bido a su condición<br />

<strong>de</strong> herm<strong>en</strong>eutas <strong>de</strong> la ley<br />

disciplinaria administran justicia<br />

<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido material, para<br />

validar sus fallos disciplinarios<br />

no pued<strong>en</strong> adoptar interpretaciones<br />

contrarias a la ley. Así,<br />

los fallos disciplinarios <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser invalidados por el juez administrativo<br />

solo cuando: (i)<br />

existe para el caso una única<br />

respuesta correcta, y la autoridad<br />

disciplinaria <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> con<br />

otra difer<strong>en</strong>te, o (ii) hay varias<br />

respuestas posibles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

sistema jurídico, y dicha autoridad<br />

adopta una disconforme<br />

a aquellas.<br />

<strong>La</strong> Sección Segunda <strong>de</strong>be<br />

seguir la jurisprud<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la<br />

Sección Tercera <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo<br />

<strong>de</strong> Estado, <strong>de</strong>bido a que jueces<br />

y autorida<strong>de</strong>s administrativas<br />

disciplinarias son, fr<strong>en</strong>te a la<br />

ley, dos especies <strong>de</strong> herm<strong>en</strong>eutas,<br />

con las difer<strong>en</strong>cias ya anotadas.<br />

Con esto se da una posición<br />

institucional a<strong>de</strong>cuada<br />

al ejercicio <strong>de</strong> la potestad disciplinaria,<br />

pues impone límites<br />

claros al control que hace el<br />

juez administrativo <strong>de</strong> los fallos<br />

disciplinarios, y previ<strong>en</strong>e la<br />

arbitrariedad a excluir interpretaciones<br />

que puedan <strong>de</strong>rivarse<br />

<strong>de</strong> la aplicación <strong>de</strong> ciertos métodos<br />

herm<strong>en</strong>éuticos que no<br />

t<strong>en</strong>gan como fundam<strong>en</strong>to el<br />

<strong>de</strong>recho positivo.<br />

A<strong>de</strong>más, con la apuesta<br />

por positivismo normativista<br />

se gana <strong>en</strong> seguridad jurídica,<br />

pues la única o las varias respuestas<br />

posibles exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> la<br />

medida <strong>en</strong> que las disposiciones<br />

normativas admitan una o<br />

varias interpretaciones.<br />

» 93


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

El papel <strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo colombiano <strong>en</strong><br />

el posacuerdo<br />

94 »<br />

German Torres Triviño 1<br />

El cooperativismo, consi<strong>de</strong>rado<br />

como la tercera vía <strong>en</strong>tre el capitalismo<br />

y el socialismo, don<strong>de</strong><br />

se integra la fuerza solidaria<br />

<strong>de</strong> los que están excluidos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

crédito financiero y no ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

las sufici<strong>en</strong>tes garantías para<br />

sust<strong>en</strong>tarlo, aparece d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

contexto <strong>de</strong> lo que se d<strong>en</strong>omina<br />

como posacuerdo, pues<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahora se <strong>de</strong>be aceptar la<br />

exist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto, pero ya<br />

no a dirimir <strong>de</strong> manera viol<strong>en</strong>ta<br />

o a través <strong>de</strong> las armas, sino<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los esc<strong>en</strong>arios que<br />

permite la <strong>de</strong>mocracia y la controversia<br />

pacífica.<br />

Se plantea que para evitar<br />

que los hombres y mujeres<br />

que se van a <strong>de</strong>smovilizar, <strong>de</strong><br />

las Fuerzas Armadas Revolucionarias<br />

<strong>de</strong> Colombia (farc),<br />

continú<strong>en</strong> <strong>en</strong> la ilegalidad y la<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia, el Estado les proporcione<br />

las herrami<strong>en</strong>tas para<br />

g<strong>en</strong>erar proyectos asociativos<br />

y <strong>de</strong> economía social como<br />

las cooperativas que hoy son<br />

<strong>de</strong> importancia fundam<strong>en</strong>tal<br />

para <strong>de</strong>terminados y amplios<br />

grupos <strong>de</strong> la sociedad <strong>en</strong> todo<br />

el mundo, y que se basan <strong>en</strong><br />

principios sublimes <strong>de</strong> solidaridad<br />

y participación colectiva<br />

para obt<strong>en</strong>er ciertos b<strong>en</strong>eficios<br />

económicos y sociales que serían<br />

difíciles <strong>de</strong> lograr si no<br />

existieran estas instituciones.<br />

1 Economista <strong>de</strong> la Universidad Externado<br />

con estudios <strong>en</strong> antropología <strong>de</strong> la Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Colombia; con maestría <strong>en</strong> problemas<br />

económicos, financieros y <strong>de</strong> relaciones<br />

internacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Altos estudios<br />

para el Desarrollo (Ia<strong>de</strong>) - Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

Políticos <strong>de</strong> París y Universidad Externado <strong>de</strong><br />

Colombia; especialista <strong>en</strong> administración y planificación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional <strong><strong>de</strong>l</strong> Ci<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la<br />

Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s; investigador <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />

consultor y doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

educación superior <strong>de</strong> Bogotá.<br />

También se hace m<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> que <strong>en</strong> el conflicto <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

existir, pero d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cierto<br />

marco legal e institucional, y<br />

que es necesario que otras organizaciones<br />

como el Ejército<br />

<strong>de</strong> Liberación Nacional (eln)<br />

se involucr<strong>en</strong> <strong>en</strong> un proceso <strong>de</strong><br />

paz y firm<strong>en</strong> posacuerdos para<br />

acallar las armas y finalizar una<br />

confrontación fratricida que ya<br />

no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong> Colombia.<br />

Introducción<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 15 <strong>de</strong> septiembre) https://pixabay.com/es/armas-fusil-disparar-o(...)<br />

El sigui<strong>en</strong>te artículo ti<strong>en</strong>e como<br />

objetivo c<strong>en</strong>tral el análisis <strong>de</strong> las<br />

posibilida<strong>de</strong>s y el papel que el<br />

cooperativismo <strong>en</strong> Colombia<br />

va a jugar <strong>en</strong> el posacuerdo, por<br />

tanto, es una mirada prospectiva<br />

que ojalá sirva para la reflexión<br />

<strong>de</strong> los estudiosos <strong><strong>de</strong>l</strong> tema.<br />

Inicialm<strong>en</strong>te, se requiere<br />

hacer claridad, <strong>de</strong> manera específica,<br />

sobre el concepto <strong>de</strong><br />

posconflicto que tanto se utiliza<br />

<strong>en</strong> el argot cotidiano, <strong>en</strong> los<br />

medios <strong>de</strong> comunicación y <strong>en</strong><br />

los <strong>en</strong>unciados <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s<br />

y repres<strong>en</strong>tantes <strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno,<br />

incluso <strong>de</strong> la guerrilla.<br />

Es importante no solam<strong>en</strong>te<br />

partir <strong><strong>de</strong>l</strong> hecho <strong>de</strong> que<br />

el conflicto es connatural a la<br />

exist<strong>en</strong>cia humana, sino que lo<br />

que se requiere es canalizarlo<br />

<strong>de</strong> manera normal, legítima y<br />

sin polarización, que es lo que<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace muchos años no se<br />

logra <strong>en</strong> nuestra sociedad, sino<br />

a través <strong>de</strong> la confrontación armada<br />

o viol<strong>en</strong>ta.<br />

Esto, <strong>en</strong> consonancia con<br />

Estalinao Zuleta, qui<strong>en</strong> <strong>en</strong> su<br />

libro Colombia, viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia<br />

y <strong>de</strong>rechos humanos,<br />

editado al fragor <strong>de</strong> la Constitución<br />

<strong>de</strong> 1991, plantea la necesidad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> conflicto como elem<strong>en</strong>to<br />

principal para tramitar<br />

las pequeñas y gran<strong>de</strong>s oposiciones<br />

<strong>de</strong> manera no viol<strong>en</strong>ta<br />

al interior <strong>de</strong> la sociedad.<br />

Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>jar aflorar<br />

los conflictos para darles un<br />

tratami<strong>en</strong>to y eso lleva implícito<br />

un Estado que dé un<br />

espacio legal don<strong>de</strong> el ciudadano<br />

t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong>recho a p<strong>en</strong>sar<br />

por sí mismo y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r sus<br />

cre<strong>en</strong>cias. [Para luego añadir]<br />

Los conflictos no son una<br />

mala cosa, ellos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser la<br />

base sobre la que se levanta<br />

la sociedad (…) Una sociedad<br />

no conflictiva es algo tan<br />

absurdo como un individuo<br />

sin angustias y fantasmas: la<br />

sociedad no pue<strong>de</strong> seguir<br />

p<strong>en</strong>sándose como una armonía<br />

<strong>de</strong> idilios sin sombras.<br />

(Zuleta E., 1999, p. 10).<br />

Por tanto, la importancia<br />

<strong>de</strong> los conflictos que necesariam<strong>en</strong>te<br />

se dan <strong>en</strong> la vida y las<br />

relaciones humanas es que se<br />

puedan dirimir d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las leyes<br />

y normas que exim<strong>en</strong> la confrontación<br />

viol<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> este caso<br />

la armada, fuera <strong>de</strong> cualquier<br />

protocolo, y don<strong>de</strong> se vulnera<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>recho<br />

internacional humanitario.<br />

¿Por qué posacuerdo y<br />

no posconflicto?<br />

Se <strong>de</strong>signa como posacuerdo no<br />

solo porque aún subsist<strong>en</strong> grupos<br />

armados tanto <strong>de</strong> izquierda<br />

como <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha (Bacrim), o <strong>de</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia, que pued<strong>en</strong> echar<br />

por la borda los int<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er una paz <strong>en</strong> un contexto<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>bate civilizado, sino<br />

también porque lo que se va<br />

a firmar es un acuerdo <strong>en</strong>tre el<br />

grupo insurg<strong>en</strong>te que lleva más<br />

<strong>de</strong> medio siglo controvirti<strong>en</strong>do<br />

el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o y el régim<strong>en</strong> político<br />

y social instaurado <strong>en</strong> Colombia,<br />

no solo d<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> marco constitucional<br />

y <strong>de</strong>mocrático, sino<br />

mediante la lucha armada y las<br />

fuerzas <strong><strong>de</strong>l</strong> Estado y la sociedad<br />

civil que este repres<strong>en</strong>ta.<br />

Por otro lado, si consi<strong>de</strong>ramos<br />

las experi<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> posacuerdo<br />

que pued<strong>en</strong> servir <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>te<br />

al proceso <strong>de</strong> paz —eso<br />

«(…) la importancia <strong>de</strong> los conflictos que necesariam<strong>en</strong>te se dan <strong>en</strong> la vida y las<br />

relaciones humanas es que se puedan dirimir d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> las leyes y normas que exim<strong>en</strong> la<br />

confrontación viol<strong>en</strong>ta, <strong>en</strong> este caso la armada, fuera <strong>de</strong> cualquier protocolo, y don<strong>de</strong> se<br />

vulnera perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>recho internacional humanitario».


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

sí, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta las características<br />

típicas <strong><strong>de</strong>l</strong> nuestro—<br />

como el caso <strong>de</strong> El Salvador y<br />

Guatemala, luego <strong>de</strong> firmados<br />

los acuerdos, no solo se espera<br />

el cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los mismos,<br />

tanto por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> Gobierno<br />

y <strong>de</strong> la guerrilla así como <strong>de</strong> la<br />

sociedad civil, sino también se<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> impulsar proyectos asociativos,<br />

pues no <strong>de</strong> otra manera<br />

se pue<strong>de</strong> evitar que los <strong>de</strong>smovilizados<br />

migr<strong>en</strong> hacia la ilegalidad<br />

y la <strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> nuevo.<br />

Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> estas aclaraciones<br />

po<strong>de</strong>mos indicar algunas<br />

oportunida<strong>de</strong>s que, como cualquier<br />

crisis, nos ofrece el esc<strong>en</strong>ario<br />

actual <strong><strong>de</strong>l</strong> acuerdo <strong>de</strong> paz, a<br />

saber: <strong>de</strong>jación <strong>de</strong> armas y <strong>de</strong>smovilización<br />

<strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 10 000<br />

combati<strong>en</strong>tes, y también la necesaria<br />

inclusión <strong>de</strong> las víctimas<br />

<strong>de</strong> esta guerra fratricida <strong>en</strong> proyectos<br />

que g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> recursos y<br />

cohesión social; y aquí es don<strong>de</strong><br />

la d<strong>en</strong>ominada tercera vía o economía<br />

solidaria pue<strong>de</strong> jugar un<br />

papel fundam<strong>en</strong>tal y estratégico<br />

<strong>en</strong> la ambi<strong>en</strong>tación y afincami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> la paz <strong>en</strong> Colombia.<br />

Des<strong>de</strong> varias perspectivas<br />

se consi<strong>de</strong>ra que el cooperativismo<br />

nace como una respuesta<br />

al abuso <strong><strong>de</strong>l</strong> capitalismo <strong>en</strong><br />

Inglaterra, tras la revolución industrial,<br />

pero también fr<strong>en</strong>te a<br />

la estatización socialista y la burocratización<br />

c<strong>en</strong>tralizada. «En<br />

coher<strong>en</strong>cia con una mirada <strong>de</strong><br />

avanzada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo i<strong>de</strong>ológico y<br />

lo doctrinario, varios estudiosos<br />

y p<strong>en</strong>sadores han situado <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

sus inicios al movimi<strong>en</strong>to cooperativo<br />

<strong>en</strong> el c<strong>en</strong>tro <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio<br />

social». (Coomeva, 2010, p. 1).<br />

De esta manera, la propuesta<br />

va dirigida a profundizar <strong>en</strong> el<br />

<strong>en</strong>foque o <strong>en</strong> el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o cooperativo<br />

para que se aplique como<br />

una solución efici<strong>en</strong>te y productiva<br />

para el futuro <strong>de</strong> los excombati<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>en</strong>tre otras cosas, para<br />

aprovechar la organización por<br />

núcleos y escuadras que, si bi<strong>en</strong><br />

provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> la organización militar<br />

<strong>de</strong> tipo jerárquica y <strong>de</strong> mando<br />

piramidal, también ha propiciado<br />

cierto tejido social <strong>de</strong> tipo<br />

asociativo, que no vi<strong>en</strong>e al caso<br />

<strong>de</strong>terminar si fue o no eficaz,<br />

sino que <strong>de</strong> allí se pue<strong>de</strong> aprovechar<br />

cierto nivel <strong>de</strong> solidaridad y<br />

<strong>en</strong>trelazami<strong>en</strong>to social que sirve,<br />

con otros objetivos, <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>to<br />

a la economía solidaria, que es la<br />

base <strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo.<br />

Si consi<strong>de</strong>ramos las reglas<br />

básicas <strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo<br />

que se gestó <strong>en</strong> Rochdale por<br />

los trabajadores cesantes que<br />

se asociaron a la consi<strong>de</strong>rada,<br />

históricam<strong>en</strong>te, primera estructura<br />

cooperativa <strong>en</strong> el mundo<br />

y a sus reglas, que la Alianza<br />

Cooperativa Internacional (aci)<br />

ha a<strong>de</strong>cuada a los nuevos tiempos,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1937 y ajustado <strong>en</strong><br />

1966, po<strong>de</strong>mos afirmar que la<br />

naturaleza <strong>de</strong> estas organizaciones<br />

se ajusta a las posibilida<strong>de</strong>s<br />

y bonda<strong>de</strong>s que se <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> posacuerdo con los sigui<strong>en</strong>tes<br />

principios:<br />

••<br />

Adhesión libre y voluntaria.<br />

••<br />

Organización <strong>de</strong>mocrática.<br />

••<br />

Limitación <strong><strong>de</strong>l</strong> interés al<br />

capital.<br />

••<br />

Distribución <strong>de</strong> exced<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong>tre asociados <strong>en</strong> proporción<br />

a las operaciones.<br />

••<br />

Promoción <strong>de</strong> la educación.<br />

••<br />

Integración cooperativa.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> 1995, el<br />

Congreso <strong>de</strong> la aci, realizado <strong>en</strong><br />

Manchester, Inglaterra, aprobó<br />

siete nuevos principios:<br />

••<br />

Adhesión voluntaria y<br />

abierta.<br />

••<br />

Gestión <strong>de</strong>mocrática por<br />

parte <strong>de</strong> los asociados.<br />

••<br />

Participación económica<br />

<strong>de</strong> los asociados.<br />

••<br />

Autonomía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />

••<br />

Educación, formación e<br />

información.<br />

••<br />

Cooperación <strong>en</strong>tre cooperativas.<br />

••<br />

Interés por la comunidad.<br />

En conclusión, si bi<strong>en</strong> la<br />

propuesta parece g<strong>en</strong>eral no<br />

<strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser realista, pues la estrategia<br />

<strong>de</strong> impulsar proyectos<br />

productivos ya se ha experim<strong>en</strong>tado<br />

posterior a la firma <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>smovilización <strong>de</strong> otros actores<br />

armados como los d<strong>en</strong>ominados<br />

grupos <strong>de</strong> auto<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa,<br />

que <strong>de</strong>bido a la necesidad<br />

<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el anonimato a<br />

los b<strong>en</strong>eficiarios por seguridad<br />

no ha sido posible visibilizar.<br />

En este s<strong>en</strong>tido, el Servicio<br />

Nacional <strong>de</strong> Apr<strong>en</strong>dizaje (S<strong>en</strong>a)<br />

y otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

promovieron los<br />

proyectos hace unos años que,<br />

como se explica, no han sido<br />

mostrados <strong>en</strong> toda su ext<strong>en</strong>sión,<br />

ni se les ha dado la profusión requerida,<br />

pero <strong>de</strong>muestran que la<br />

asociación, <strong>en</strong> la cual se sust<strong>en</strong>ta<br />

el cooperativismo, sí pue<strong>de</strong> garantizar<br />

que los proyectos colectivos<br />

que se podrían <strong>de</strong>sarrollar<br />

<strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> posacuerdo<br />

sean posibles y t<strong>en</strong>gan gran posibilidad<br />

<strong>de</strong> ser exitosos.<br />

Si bi<strong>en</strong> el cooperativismo o<br />

el contexto <strong>de</strong> la d<strong>en</strong>ominada<br />

economía asociativa no constituye<br />

la panacea para que anticipadam<strong>en</strong>te<br />

garantice el éxito <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

posacuerdo, sí se propone como<br />

una alternativa para afincar la<br />

paz <strong>en</strong> Colombia y evitar que los<br />

<strong>de</strong>smovilizados <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo guerrillero<br />

—que lleva más <strong>de</strong> medio<br />

siglo controvirti<strong>en</strong>do a través <strong>de</strong><br />

las armas al Gobierno y las instituciones—,<br />

una vez firmados los<br />

acuerdos <strong>de</strong> paz, se mant<strong>en</strong>gan<br />

<strong>en</strong> la ilegalidad o pas<strong>en</strong> a <strong>en</strong>grosar<br />

los grupos <strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>incu<strong>en</strong>cia<br />

organizada, o form<strong>en</strong> sus propios<br />

grupos, como se ha podido<br />

constatar <strong>en</strong> otros países como<br />

El Salvador y Guatemala don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>smovilizaron las guerrillas a<br />

principios <strong>de</strong> la década <strong>de</strong> los 90.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliograficas<br />

--<br />

Alianza Cooperativa Internacional<br />

(1970) Principios cooperativos.<br />

Washington, 1970.<br />

--<br />

Arango J., Mario (2012). Manual<br />

<strong>de</strong> cooperativismo y economía<br />

solidaria. Universidad<br />

Cooperativa <strong>de</strong> Colombia.<br />

--<br />

Gidd<strong>en</strong>s, Anthony (1999).<br />

Efectos <strong>de</strong> la globalización y<br />

el nuevo ord<strong>en</strong> mundial. En el<br />

periódico El País <strong><strong>de</strong>l</strong> 24-10-99.<br />

Revista <strong>La</strong>tina <strong>de</strong> Comunicación<br />

Social (Diciembre <strong>de</strong> 1998). El<br />

núcleo ontológico <strong>de</strong> la teoría<br />

social. A propósito <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> Anthony Gidd<strong>en</strong>s<br />

Jesús Moran<strong>de</strong>, 1997, Group of<br />

Lisbon 1995, P. 20, modificaciones<br />

<strong>de</strong> Hübner (1998), P. 19FH.<br />

--<br />

Cooperativa <strong>de</strong> Médicos <strong><strong>de</strong>l</strong> Valle<br />

– Coomeva (2012 ). ¿El cooperativismo<br />

una opción <strong>de</strong> tercera<br />

vía? Santiago <strong>de</strong> Cali. 2012.<br />

--<br />

Pachón S., Damián (2015). Posconflicto,<br />

constitución social<br />

aristocrática y paz <strong>en</strong> Colombia.<br />

En revista Le Mon<strong>de</strong> Diplomatiqué<br />

Colombia «Una voz<br />

clara <strong>en</strong> medio <strong><strong>de</strong>l</strong> ruido» Bogotá,<br />

domingo, 13 Septiembre<br />

2015. pp. 16-19.<br />

--<br />

Palou T., Juan Carlos (2015).<br />

<strong>La</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> la paz:<br />

más difícil que el acuerdo. En<br />

Razón Pública, periódico <strong>de</strong><br />

opinión virtual. Bogotá, 2015.<br />

--<br />

Tickner, Arl<strong>en</strong>e B. (2014) ¿Qué<br />

es la tercera vía? El Espectador.<br />

Bogotá, 1.° <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2014.<br />

--<br />

Szmulewicz, Esteban (2000).<br />

<strong>La</strong>s contradicciones <strong>de</strong> la tercera<br />

vía. Participación social y <strong>de</strong>sigualdad<br />

<strong>en</strong> tres países. 1.ª Parte.<br />

Informe <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Editorial <strong>de</strong><br />

Asuntos Públicos. Chile.<br />

--<br />

Wikipedia (2015) «Nacimi<strong>en</strong>to<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> cooperativismo». www.wikipedia.com<br />

--<br />

Zuleta, Estalinao (1999). Colombia,<br />

viol<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>mocracia<br />

y <strong>de</strong>rechos humanos. Universidad<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Valle. Cali. 1999.<br />

» 95


96 »<br />

Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

¿Se retorna a la c<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> Colombia<br />

y <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina?<br />

Germán Torres Triviño 1<br />

El artículo resulta <strong>de</strong> una invitación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> director <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />

Christian José Mora Padilla,<br />

dado su interés por la discusión<br />

actual <strong>en</strong> los foros <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

social <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina sobre la t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia hacia<br />

la rec<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> la Administración<br />

Pública <strong>en</strong> <strong>La</strong>tinoamérica.<br />

Se trata <strong>de</strong> un primer acercami<strong>en</strong>to<br />

con el objetivo <strong>de</strong><br />

inc<strong>en</strong>tivar e iniciar la discusión<br />

y profundizar a través <strong>de</strong> los<br />

c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> <strong>investigación</strong>, <strong>en</strong>tre<br />

ellos el IEMP, sobre un proceso<br />

que ha pasado <strong>de</strong>sapercibido<br />

<strong>en</strong> Colombia, pero que se convierte<br />

<strong>en</strong> un tema clave como<br />

es la rec<strong>en</strong>tralización o vuelta<br />

a la Administración Pública<br />

c<strong>en</strong>tralizada, que se creía casi<br />

extinguida tras la firma <strong>de</strong> la<br />

Constitución <strong>de</strong> 1991.<br />

Este exam<strong>en</strong> integral pue<strong>de</strong><br />

dar ciertas refer<strong>en</strong>cias reales<br />

sobre el camino recorrido <strong>en</strong><br />

las reformas <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadoras<br />

y la fuerza que ha tomado<br />

<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y Colombia<br />

el retorno hacia la rec<strong>en</strong>tralización.<br />

Se requiere, por tanto, <strong>de</strong><br />

una <strong>investigación</strong> que apunte<br />

a <strong>de</strong>velar la naturaleza, los elem<strong>en</strong>tos<br />

y características <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

proceso <strong>de</strong> rec<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong><br />

Colombia.<br />

1 Economista <strong>de</strong> la Universidad Externado<br />

con estudios <strong>en</strong> antropología <strong>de</strong> la Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Colombia; con maestría <strong>en</strong> problemas<br />

económicos, financieros y <strong>de</strong> relaciones<br />

internacionales <strong><strong>de</strong>l</strong> Instituto <strong>de</strong> Altos estudios<br />

para el Desarrollo (Ia<strong>de</strong>) - Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

Políticos <strong>de</strong> París y Universidad Externado <strong>de</strong><br />

Colombia; especialista <strong>en</strong> administración y planificación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo regional <strong><strong>de</strong>l</strong> Ci<strong>de</strong>r <strong>de</strong> la<br />

Universidad <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s; investigador <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP,<br />

consultor y doc<strong>en</strong>te <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong><br />

educación superior <strong>de</strong> Bogotá.<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 19 <strong>de</strong> septiembre) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mapamundi_tipografico_paises.svg<br />

Introducción<br />

El artículo se pres<strong>en</strong>ta a consi<strong>de</strong>ración<br />

<strong>de</strong> otros estudiosos<br />

e investigadores <strong><strong>de</strong>l</strong> tema; está<br />

ori<strong>en</strong>tado a inc<strong>en</strong>tivar el análisis<br />

reflexivo y equilibrado <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso<br />

<strong>de</strong> rec<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> las<br />

políticas públicas <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina, y <strong>de</strong>velar algunos elem<strong>en</strong>tos<br />

estructurales que como<br />

estudio <strong>de</strong> caso se pued<strong>en</strong> <strong>en</strong>contrar<br />

<strong>en</strong> el proceso particular<br />

<strong>de</strong> Colombia.<br />

En este «retorno» concurr<strong>en</strong><br />

varios elem<strong>en</strong>tos g<strong>en</strong>erales<br />

como la «bonanza» <strong>en</strong> los<br />

mercados internacionales <strong>de</strong> las<br />

materias primas que contribuyeron<br />

a un mayor crecimi<strong>en</strong>to<br />

y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> las economías<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> subcontin<strong>en</strong>te —y que no<br />

olvi<strong>de</strong>mos provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> su<br />

mayoría <strong>de</strong> las regiones <strong>de</strong> los<br />

países latinoamericanos—, así<br />

como el asc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> gobiernos<br />

<strong>de</strong> tinte izquierdista y populista,<br />

junto con gobiernos <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha<br />

con políticas heredadas <strong><strong>de</strong>l</strong> llamado<br />

Cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> Washington<br />

firmado <strong>en</strong> la década <strong>de</strong> 1990,<br />

que establecía ciertos lineami<strong>en</strong>tos<br />

hacia los tratados <strong>de</strong> libre<br />

mercado, <strong>de</strong> corte neoliberal<br />

<strong>en</strong> sus países.<br />

A pesar <strong>de</strong> sus difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>foque y <strong>de</strong> visión <strong>de</strong> Estado,<br />

coincidieron estas dos<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias que gobiernan aún<br />

a países <strong><strong>de</strong>l</strong> subcontin<strong>en</strong>te. Lo<br />

que se va examinar y confirmar<br />

es que ambos <strong>en</strong>foques<br />

terminan migrando hacia la<br />

rec<strong>en</strong>tralización que antes se<br />

había <strong>de</strong>clarado inefici<strong>en</strong>te y<br />

una <strong>de</strong> la gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Estado c<strong>en</strong>tralista heredado<br />

<strong>de</strong> la misma época colonial,<br />

t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia con difer<strong>en</strong>tes grados,<br />

que se mantuvo durante<br />

la mayor parte <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx <strong>en</strong><br />

América <strong>La</strong>tina.<br />

Por tanto, para po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar<br />

con mayor aproximación<br />

el proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

que fue perdi<strong>en</strong>do<br />

fortaleza y vigor con la <strong>en</strong>trada<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xxi, no solam<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

América <strong>La</strong>tina sino también,<br />

por ejemplo, <strong>en</strong> África, así<br />

como <strong>en</strong> algunas economías<br />

claves como Rusia y China, que<br />

v<strong>en</strong>ían <strong>de</strong> estructuras c<strong>en</strong>tralizadas<br />

inspiradas <strong>en</strong> el dogma<br />

socialista, ahora, con la adopción<br />

<strong>de</strong> una economía capitalista,<br />

habrían accedido mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te<br />

a un proceso <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización que, <strong>en</strong> algunos<br />

sectores y variables claves,<br />

sigu<strong>en</strong> refugiados <strong>en</strong> una férrea<br />

rec<strong>en</strong>tralización que resulta <strong>de</strong><br />

la ampliación y <strong>de</strong> las necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mercado capitalista, a<br />

las cuales concurr<strong>en</strong> estas dos<br />

pot<strong>en</strong>cias, que no se pued<strong>en</strong><br />

evadir <strong>de</strong> las exig<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e<br />

la expansión <strong>de</strong> la economía<br />

multinacional <strong>en</strong> la actualidad.<br />

Otro elem<strong>en</strong>to predominante<br />

<strong>en</strong> este retroceso <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, hacia un retorno<br />

a la rec<strong>en</strong>tralización, es el<br />

«Otro elem<strong>en</strong>to predominante <strong>en</strong> este retroceso <strong>de</strong> la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, hacia un retorno a la rec<strong>en</strong>tralización, es el <strong>de</strong> la corrupción que<br />

tanto <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, <strong>en</strong> África y <strong>en</strong> los dos países antes señalados [Rusia y China], refuerza y termina sust<strong>en</strong>tando el po<strong>de</strong>roso y manido<br />

argum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que las <strong>de</strong>cisiones y el manejo presupuestal <strong>de</strong>b<strong>en</strong> regresar al nivel nacional (...)».


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

Mónica Vega Solano - IEMP<br />

«<strong>La</strong> rec<strong>en</strong>tralización se <strong>de</strong>fine como una serie <strong>de</strong> cambios diseñados para revertir reformas<br />

previas que expandieron la autonomía <strong>de</strong> los gobiernos subnacionales y, por lo tanto,<br />

limitaron las prerrogativas <strong><strong>de</strong>l</strong> gobierno nacional" (Eaton y Dickovick, 2004, P. 94).<br />

<strong>de</strong> la corrupción que tanto <strong>en</strong><br />

América <strong>La</strong>tina, <strong>en</strong> África y <strong>en</strong><br />

los dos países antes señalados,<br />

refuerza y termina sust<strong>en</strong>tando<br />

el po<strong>de</strong>roso y manido argum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> que las <strong>de</strong>cisiones y<br />

el manejo presupuestal <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

regresar al nivel nacional, pues<br />

la corrupción <strong>en</strong> los subniveles<br />

nacionales hace insost<strong>en</strong>ible<br />

el crecimi<strong>en</strong>to y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

las regiones y, por tanto, <strong>de</strong> los<br />

países latinoamericanos <strong>en</strong> su<br />

conjunto.<br />

A este proceso que se ha vivido<br />

<strong>en</strong> los últimos gobiernos <strong>en</strong><br />

Colombia se le <strong>de</strong>be adicionar el<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> los actores armados<br />

a nivel territorial, que ha incidido<br />

<strong>en</strong> el aum<strong>en</strong>to evid<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

la corrupción, la malversación y<br />

uso in<strong>de</strong>bido <strong>de</strong> los recursos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Estado a nivel territorial.<br />

Pero, para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r este<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que naturalm<strong>en</strong>te<br />

termina restringi<strong>en</strong>do la autonomía<br />

local, que <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina se pidió a gritos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

la década <strong>de</strong> los 80, tanto por<br />

parte <strong>de</strong> los grupos y partidos<br />

<strong>de</strong> izquierda como los <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha,<br />

hay que resignificar o re<strong>de</strong>finir<br />

la rec<strong>en</strong>tralización, pues<br />

este paso no se pue<strong>de</strong> asociar<br />

mecánicam<strong>en</strong>te a la c<strong>en</strong>tralización<br />

que se dio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xx <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina,<br />

pues hoy ti<strong>en</strong>e otras particularida<strong>de</strong>s<br />

y características que la<br />

hace <strong>de</strong> naturaleza difer<strong>en</strong>te y<br />

diversa, por lo que justifica una<br />

<strong>investigación</strong> seria y exhaustiva<br />

para redireccionar el proceso y<br />

obt<strong>en</strong>er los mejores b<strong>en</strong>eficios<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> actual proceso <strong>en</strong> que se ve<br />

embarcada la Administración<br />

Pública <strong>en</strong> todos los niveles,<br />

tanto <strong>en</strong> Colombia como <strong>en</strong><br />

<strong>La</strong>tinoamérica.<br />

También confluy<strong>en</strong> otros<br />

ev<strong>en</strong>tos para América <strong>La</strong>tina<br />

que los gobiernos se empeñaron<br />

y acordaron cumplir, mediante<br />

la implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> las<br />

políticas públicas y <strong>de</strong> profundizar<br />

<strong>en</strong> las reformas aplazadas<br />

durante el siglo xx y cumplir, por<br />

ejemplo, con los ocho objetivos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> mil<strong>en</strong>io (odm) formulados<br />

por las Naciones Unidas <strong>en</strong> el<br />

2001. Para algunos estudiosos,<br />

las fal<strong>en</strong>cias y <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> América<br />

y Colombia podrían echarse al<br />

traste, o hacer fracasar los tiempos<br />

<strong>de</strong>finidos por las Naciones<br />

Unidos para el cumplimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los odm, que <strong>en</strong>tre otras cosas<br />

se hace urg<strong>en</strong>te solucionar<br />

<strong>de</strong> manera imprescindible <strong>en</strong><br />

los niveles subnacionales don<strong>de</strong><br />

son más notables y crónicos. En<br />

concreto se está hablando <strong>de</strong><br />

los sigui<strong>en</strong>tes objetivos:<br />

Objetivo 1: Erradicar la pobreza<br />

extrema y el hambre.<br />

- Reducir a la mitad, <strong>en</strong>tre<br />

1990 y 2015, la proporción <strong>de</strong><br />

personas que sufr<strong>en</strong> hambre.<br />

- Reducir a la mitad, <strong>en</strong>tre<br />

1990 y 2015, la proporción <strong>de</strong><br />

personas cuyos ingresos son inferiores<br />

a un dólar diario.<br />

- Conseguir pl<strong>en</strong>o empleo<br />

productivo y trabajo<br />

digno para todos, incluy<strong>en</strong>do<br />

mujeres y jóv<strong>en</strong>es, a<strong>de</strong>más<br />

rechazando rotundam<strong>en</strong>te el<br />

trabajo infantil.<br />

Objetivo 2: Lograr la <strong>en</strong>señanza<br />

primaria universal.<br />

- Asegurar que <strong>en</strong> 2015, la<br />

infancia <strong>de</strong> cualquier parte, niños<br />

y niñas por igual, sean capaces<br />

<strong>de</strong> completar un ciclo completo<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza primaria.<br />

Objetivo 3: Promover la<br />

igualdad <strong>en</strong>tre los géneros y la<br />

autonomía <strong>de</strong> la mujer.<br />

- Eliminar las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>tre los géneros <strong>en</strong> la <strong>en</strong>señanza<br />

primaria y secundaria,<br />

preferiblem<strong>en</strong>te para el año<br />

2005, y <strong>en</strong> todos los niveles <strong>de</strong><br />

la <strong>en</strong>señanza antes <strong>de</strong> finales <strong>de</strong><br />

2015.<br />

Objetivo 4: Reducir la<br />

mortalidad infantil.<br />

- Reducir <strong>en</strong> dos terceras<br />

partes, <strong>en</strong>tre 1990 y 2015, la<br />

mortalidad <strong>de</strong> niños m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> cinco años.<br />

Objetivo 5: Mejorar la salud<br />

materna.<br />

- Reducir <strong>en</strong> tres cuartas<br />

partes, <strong>en</strong>tre 1990 y 2015, la<br />

mortalidad materna.<br />

- Lograr el acceso universal<br />

a la salud reproductiva.<br />

Objetivo 6: Combatir el<br />

vih/sida, el paludismo y otras<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

- Haber <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido y com<strong>en</strong>zado<br />

a reducir la propagación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> vih/sida <strong>en</strong> 2015.<br />

- Haber <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ido y com<strong>en</strong>zado<br />

a reducir, <strong>en</strong> 2015, la<br />

incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> la malaria y otras<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s graves.<br />

Objetivo 7: Garantizar la<br />

sost<strong>en</strong>ibilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

- Incorporar los principios<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> las<br />

políticas y los programas nacionales<br />

y reducir la pérdida <strong>de</strong> recursos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />

- Haber reducido y haber<br />

ral<strong>en</strong>tizado consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

la pérdida <strong>de</strong> diversidad biológica<br />

<strong>en</strong> 2010.<br />

- Reducir a la mitad, para<br />

2015, la proporción <strong>de</strong> personas<br />

sin acceso sost<strong>en</strong>ible al agua<br />

potable y a servicios básicos <strong>de</strong><br />

saneami<strong>en</strong>to.<br />

- Haber mejorado consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> 2020, la vida <strong>de</strong><br />

al m<strong>en</strong>os 100 millones <strong>de</strong> habitantes<br />

<strong>de</strong> barrios marginales.<br />

Objetivo 8: Fom<strong>en</strong>tar una<br />

asociación mundial para el <strong>de</strong>sarrollo.<br />

- Desarrollar aún más un<br />

sistema comercial y financiero<br />

abierto, basado <strong>en</strong> normas, previsible<br />

y no discriminatorio.<br />

- At<strong>en</strong><strong>de</strong>r las necesida<strong>de</strong>s<br />

especiales <strong>de</strong> los países m<strong>en</strong>os<br />

a<strong><strong>de</strong>l</strong>antados.<br />

- At<strong>en</strong><strong>de</strong>r las necesida<strong>de</strong>s<br />

especiales <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

sin litoral y los pequeños<br />

Estados insulares <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

(mediante el Programa<br />

<strong>de</strong> Acción para el <strong>de</strong>sarrollo<br />

sost<strong>en</strong>ible <strong>de</strong> los pequeños<br />

Estados insulares <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo<br />

y los resultados <strong><strong>de</strong>l</strong> vigésimo<br />

segundo período extraordinario<br />

<strong>de</strong> sesiones <strong>de</strong> la Asamblea<br />

G<strong>en</strong>eral).<br />

- Encarar <strong>de</strong> manera integral<br />

los problemas <strong>de</strong> la <strong>de</strong>uda<br />

<strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo con<br />

medidas nacionales e internacionales<br />

para que la <strong>de</strong>uda sea<br />

sost<strong>en</strong>ible a largo plazo.<br />

- En cooperación con las<br />

empresas farmacéuticas, proporcionar<br />

acceso a los medicam<strong>en</strong>tos<br />

es<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong> los<br />

países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo a precios<br />

accesibles.<br />

» 97


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

Recuperado <strong>de</strong> (2016, 19 <strong>de</strong> septiembre) https://www.sgr.gov.co/SMSCE/MonitoreoSGR.aspx<br />

98 »<br />

«(...) la mayoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y municipios, así como las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales<br />

creadas a partir <strong>de</strong> la firma <strong>de</strong> la Constitución <strong>de</strong> 1991 (como por ejemplo las Entida<strong>de</strong>s<br />

Territoriales Indíg<strong>en</strong>as - ETI), se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las transfer<strong>en</strong>cias<br />

presupuestales <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel c<strong>en</strong>tral que, por este motivo, <strong>de</strong>bió cerrar filas para fortalecer<br />

los controles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel nacional». En la imag<strong>en</strong> instantánea <strong>de</strong> la página web <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Departam<strong>en</strong>to Nacional <strong>de</strong> Planeación (DNP), específicam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema <strong>de</strong> Monitoreo,<br />

Seguimi<strong>en</strong>to, Control y Evaluación (SMSCE) <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong> regalías.<br />

- En cooperación con el<br />

sector privado, dar acceso a<br />

los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> las nuevas<br />

tecnologías, especialm<strong>en</strong>te<br />

las <strong>de</strong> la información y las comunicaciones<br />

(Organización<br />

<strong>de</strong> Naciones Unidas - onu,<br />

2000).<br />

Definición <strong>de</strong> la<br />

rec<strong>en</strong>tralización<br />

«<strong>La</strong> rec<strong>en</strong>tralización se <strong>de</strong>fine<br />

como una serie <strong>de</strong> cambios<br />

diseñados para revertir reformas<br />

previas que expandieron<br />

la autonomía <strong>de</strong> los gobiernos<br />

subnacionales y, por lo tanto,<br />

limitaron las prerrogativas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

gobierno nacional" (Eaton y<br />

Dickovick, 2004, p. 94).<br />

Para que resulte claro, las<br />

políticas <strong>de</strong> rec<strong>en</strong>tralización<br />

son puestas <strong>en</strong> práctica cuando<br />

las autorida<strong>de</strong>s nacionales<br />

(los presid<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> la mayoría<br />

<strong>de</strong> los casos) actúan con la<br />

int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> reconquistar el<br />

po<strong>de</strong>r sobre recursos y prerrogativas<br />

<strong>en</strong> los ámbitos administrativos,<br />

fiscales y políticos<br />

que hasta el mom<strong>en</strong>to se <strong>en</strong>contraban<br />

bajo el control <strong>de</strong><br />

las autorida<strong>de</strong>s subnacionales<br />

como resultado <strong>de</strong> procesos<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadores<br />

con anterioridad.<br />

ocurridos<br />

A partir <strong>de</strong> la pres<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finición<br />

<strong>de</strong>be quedar claro que<br />

la rec<strong>en</strong>tralización no es intrínsecam<strong>en</strong>te<br />

equival<strong>en</strong>te a la<br />

c<strong>en</strong>tralización per se, dado que<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> la primera existe<br />

la int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> regresar a un<br />

statu-quo que se vio alterado<br />

cuando las políticas <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizadoras<br />

fueron puestas <strong>en</strong><br />

práctica. También pue<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tarse<br />

que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto<br />

<strong>de</strong> vista conceptual, y dado<br />

que las políticas rec<strong>en</strong>tralizadoras<br />

supon<strong>en</strong> una reducción<br />

<strong>en</strong> los niveles <strong>de</strong> autonomía<br />

<strong>de</strong> las unida<strong>de</strong>s subnacionales,<br />

estas t<strong>en</strong><strong>de</strong>rán a ser resistidas<br />

por las autorida<strong>de</strong>s subnacionales,<br />

ya que supon<strong>en</strong> una<br />

am<strong>en</strong>aza directa a su po<strong>de</strong>r.<br />

Por eso, dichos int<strong>en</strong>tos pued<strong>en</strong><br />

llevar a un conflicto abierto<br />

<strong>en</strong>tre niveles <strong>de</strong> gobierno<br />

y/o a procesos <strong>de</strong> negociación<br />

<strong>en</strong>tre las partes como resultado<br />

<strong>de</strong> los cuales los actores<br />

subnacionales acept<strong>en</strong> dichas<br />

limitaciones a sus po<strong>de</strong>res a<br />

cambio <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> otro<br />

tipo (Eaton and Dickovick,<br />

2004; Dickovick, 2011a).<br />

Debilidad fiscal y<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia fiscal <strong>de</strong><br />

los territorios<br />

<strong>La</strong> sumatoria <strong>de</strong> los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />

antes anotados (el presid<strong>en</strong>cialismo,<br />

la <strong>de</strong>sconfianza <strong>en</strong> los<br />

niveles intermedios <strong>de</strong> la Administración<br />

Pública, corrupción<br />

a nivel regional, <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>tración<br />

y <strong><strong>de</strong>l</strong>egación sin recursos<br />

financieros para la provisión<br />

<strong>de</strong> servicios públicos a los ciudadanos<br />

que ahora se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

<strong>en</strong> lo local, así como una<br />

restricción <strong>de</strong> la autonomía e<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia fr<strong>en</strong>te a los niveles<br />

c<strong>en</strong>trales), hace necesario<br />

afirmar que <strong>en</strong> Colombia y, seguram<strong>en</strong>te,<br />

<strong>en</strong> muchos países<br />

latinoamericanos, la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

no se sust<strong>en</strong>te <strong>en</strong> la<br />

g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> recursos propios<br />

por parte <strong>de</strong> los niveles locales<br />

<strong>de</strong>bido, <strong>en</strong>tre otros factores, a<br />

que los gran<strong>de</strong>s propietarios,<br />

comerciantes e industriales,<br />

sobre todo a nivel territorial, se<br />

han negado sistemáticam<strong>en</strong>te<br />

a pagar nuevos tributos, <strong>en</strong> la<br />

medida <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s, y<br />

siempre han alegado su crónica<br />

incapacidad, y por ello la mayoría<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos y municipios,<br />

así como las <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

territoriales creadas a partir <strong>de</strong><br />

la firma <strong>de</strong> la Constitución <strong>de</strong><br />

1991 (como por ejemplo las Entida<strong>de</strong>s<br />

Territoriales Indíg<strong>en</strong>as<br />

- eti), se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do<br />

<strong>de</strong> las transfer<strong>en</strong>cias presupuestales<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> nivel c<strong>en</strong>tral que,<br />

por este motivo, <strong>de</strong>bió cerrar filas<br />

para fortalecer los controles<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el nivel nacional.<br />

El seguimi<strong>en</strong>to, monitoreo<br />

e interv<strong>en</strong>ción perman<strong>en</strong>tes<br />

se justifican para garantizar<br />

la <strong>gestión</strong> y el manejo<br />

transpar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos<br />

financieros transferidos por la<br />

nación a las regiones.<br />

Por este y otros factores<br />

(como la poca g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong><br />

recursos propios), se ha mant<strong>en</strong>ido,<br />

<strong>de</strong> alguna manera, la co<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

tradicional agravada<br />

con el débil esfuerzo fiscal <strong>de</strong><br />

las regiones y la co<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />

mutua <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel c<strong>en</strong>tral y el territorial,<br />

ya que <strong>en</strong> la primera se g<strong>en</strong>eran<br />

los principales tributos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

país, mi<strong>en</strong>tras que, <strong>en</strong> consonancia<br />

con la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, es<br />

<strong>en</strong> las regiones don<strong>de</strong> los ciudadanos<br />

expresan sus <strong>de</strong>mandas y<br />

necesida<strong>de</strong>s, y los servicios <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

proveerse y acercarse más<br />

a estos ciudadanos y, a la vez,<br />

<strong>en</strong> las regiones están los recursos<br />

naturales y materias primas<br />

que son imprescindibles para el<br />

funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una economía<br />

globalizada como son los<br />

recursos extractivos, la agricultura<br />

comercial y el agua <strong>de</strong> la que<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> las gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s.<br />

También, nos <strong>en</strong>contramos<br />

fr<strong>en</strong>te a un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />

relevante <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina a<br />

partir <strong>de</strong> los cambios políticos<br />

<strong>de</strong> comi<strong>en</strong>zos <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo xxi, y es<br />

el estilo o el talante presid<strong>en</strong>cial,<br />

pues <strong>en</strong> muchos casos, mi<strong>en</strong>tras<br />

los gobiernos nacionales<br />

ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizar cuando<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan esc<strong>en</strong>arios <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>clive político, los presid<strong>en</strong>tes<br />

son a<strong>de</strong>ptos a rec<strong>en</strong>tralizar una<br />

vez que han logrado estabilizar<br />

la economía luego <strong>de</strong> períodos<br />

<strong>de</strong> crisis con efectos hiperinflacionarios.<br />

En conclusión, si bi<strong>en</strong> la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

no ha fracasado<br />

<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, si ha perdido<br />

dinámica y fuerza <strong>de</strong>bido a algunos<br />

elem<strong>en</strong>tos estructurales <strong>de</strong><br />

nuestras regiones y territorios,<br />

que no se previeron, y otros que<br />

se p<strong>en</strong>saban agotados o <strong>en</strong> trance<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>saparición; esto, se <strong>de</strong>be<br />

analizar y explicar <strong>de</strong> acuerdo al<br />

contexto <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s regiones y<br />

países, es <strong>de</strong>cir, parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> las<br />

difer<strong>en</strong>tes condiciones y coloraciones<br />

nacionales.<br />

En el caso <strong>de</strong> Colombia, los<br />

niveles subnacionales como esc<strong>en</strong>ario<br />

<strong>de</strong> guerra <strong>en</strong>tre grupos


| número 27 | octubre <strong>de</strong> 2016<br />

armados ilegales <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha e<br />

izquierda, y con el concurso <strong>de</strong><br />

las fuerzas armadas oficiales, la<br />

corrupción que g<strong>en</strong>eran estos<br />

grupos, el narcotráfico y el cli<strong>en</strong>telismo,<br />

han dado al traste con<br />

una <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización efectiva y<br />

transpar<strong>en</strong>te, que se ve agravada<br />

por la <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia fiscal y presupuestal<br />

con respecto al nivel<br />

nacional o c<strong>en</strong>tral, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

tanto la mayoría <strong>de</strong> los <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>tos<br />

como el 95% <strong>de</strong> municipios<br />

y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s territoriales, así<br />

como el talante <strong>de</strong> los últimos<br />

presid<strong>en</strong>tes, tanto <strong>de</strong> <strong>de</strong>recha<br />

como <strong>de</strong> izquierda, proclives a<br />

tomar las <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> manera<br />

c<strong>en</strong>tralizada, como consecu<strong>en</strong>cia<br />

no solo <strong>de</strong> las fal<strong>en</strong>cias antes<br />

reseñadas <strong><strong>de</strong>l</strong> nivel territorial,<br />

sino también por el afán <strong>de</strong> realizar<br />

los programas y proyectos<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Plan Nacional <strong>de</strong> Desarrollo,<br />

no solam<strong>en</strong>te para mostrar resultados<br />

a la vista, sino también<br />

por la l<strong>en</strong>titud que g<strong>en</strong>eró la<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />

y funciones y no <strong>de</strong><br />

obligaciones y <strong>de</strong>beres fiscales.<br />

Estos ev<strong>en</strong>tos han hecho<br />

retornar el proceso hacia una<br />

rec<strong>en</strong>tralización que ya no<br />

se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como<br />

la vuelta a la situación inicial,<br />

que <strong>en</strong>contrábamos antes <strong>de</strong><br />

la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización, sino que<br />

se <strong>de</strong>be examinar y explorar<br />

bajo un nuevo contexto, con<br />

características y elem<strong>en</strong>tos novedosos<br />

que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> una<br />

<strong>investigación</strong> integral, que es la<br />

que <strong>en</strong> últimas propone este<br />

artículo, que si bi<strong>en</strong> se queda<br />

corto pues ha requerido <strong>de</strong> un<br />

esfuerzo <strong>de</strong> consulta primig<strong>en</strong>ia<br />

y <strong>de</strong> un exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> lo poco<br />

que se ha v<strong>en</strong>ido escribi<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina <strong>en</strong> los últimos<br />

años, aspira a que el IEMP<br />

convoque a investigaciones<br />

sobre el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> cuestión,<br />

que es <strong>de</strong> fundam<strong>en</strong>tal<br />

importancia no solo para el<br />

pres<strong>en</strong>te, sino para el futuro <strong>de</strong><br />

la Administración Pública <strong>en</strong><br />

Colombia.<br />

Refer<strong>en</strong>cias<br />

bibliográficas<br />

--<br />

Consejo Económico y Social Para<br />

América <strong>La</strong>tina (Cepal). Aghón,<br />

g. e. y g. Krause-Junk (1996): Desc<strong>en</strong>tralización<br />

fiscal <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina: balance y principales <strong>de</strong>safíos,<br />

Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

--<br />

Aghón, g. e. y h. Edling (comps.)<br />

(1997): Desc<strong>en</strong>tralización fiscal <strong>en</strong><br />

América <strong>La</strong>tina: nuevos <strong>de</strong>safíos y<br />

ag<strong>en</strong>da <strong>de</strong> trabajo, lc/L.1051, Santiago<br />

<strong>de</strong> Chile, Cepal.<br />

--<br />

Castro, J. (1998). Desc<strong>en</strong>tralizar<br />

para pacificar. Editorial Planeta.<br />

Colombia.<br />

--<br />

Díaz, C. (2009). Ori<strong>en</strong>taciones<br />

para la programación y ejecución<br />

<strong>de</strong> los recursos <strong><strong>de</strong>l</strong> Sistema<br />

G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Participaciones – sgp<br />

2009. Dirección Nacional <strong>de</strong> Planeación<br />

http://www.regioncaribe.org<br />

31 <strong>de</strong> Octubre 2010.<br />

--<br />

Duarte, Carlos (2011). Re-c<strong>en</strong>tralización<br />

neoliberal <strong>en</strong> Colombia:<br />

<strong>en</strong>tre la apertura <strong>de</strong>mocrática y<br />

las necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o económico.<br />

En Revista Dikaion, Universidad<br />

<strong>de</strong> la Sabana, PP 301-330.<br />

Chía, Cundinamarca.<br />

--<br />

Eaton y Dickovick (2004). The politics<br />

of re-c<strong>en</strong>tralization in Arg<strong>en</strong>tina<br />

and Brazil. <strong>La</strong>tin American<br />

Research Review, 39(1), 90-122.<br />

--<br />

Finot, Iván (2002). Desc<strong>en</strong>tralización<br />

y participación <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina: una mirada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la economía.<br />

En revista <strong>de</strong> la Cepal 78,<br />

diciembre <strong><strong>de</strong>l</strong> 2002. pp 139-149.<br />

Dirección <strong>de</strong> Gestión Local y Regional<br />

Instituto <strong>La</strong>tinoamericano<br />

y <strong><strong>de</strong>l</strong> Caribe <strong>de</strong> Planificación Económica<br />

y Social (ilpes)/ Comisión<br />

Económica para América<br />

<strong>La</strong>tina y el Caribe (Cepal) ifinot@<br />

eclac.cl<br />

--<br />

Forero, E. (2003). El <strong>de</strong>splazami<strong>en</strong>to<br />

interno forzado <strong>en</strong> Colombia.<br />

Kellogg Institute & Woodrow<br />

Wilson International C<strong>en</strong>ter for<br />

Scholars. Washington, d. c.<br />

--<br />

Instituto Chil<strong>en</strong>o <strong>de</strong> Estudios<br />

Municipales (Ichem), <strong>de</strong> la Universidad<br />

Autónoma <strong>de</strong> Chile.<br />

Seminario: Desc<strong>en</strong>tralización<br />

y Rec<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina, Éxitos y Fracasos. Desc<strong>en</strong>tralización<br />

o Rec<strong>en</strong>tralización.<br />

Nuevos Acercami<strong>en</strong>tos a los Gobiernos<br />

Subnacionales <strong>de</strong> América<br />

<strong>La</strong>tina. (2014). Celebrado <strong>en</strong> el<br />

auditorio <strong>de</strong> la casa <strong>de</strong> estudios,<br />

se<strong>de</strong> Provid<strong>en</strong>cia (Pedro <strong>de</strong> Valdivia<br />

641), 25 <strong>de</strong> noviembre 2014.<br />

Santiago <strong>de</strong> Chile.<br />

--<br />

Kurer, O. (1993): Cli<strong>en</strong>telism, corruption,<br />

and the allocation of<br />

resources, Public Choice, n.° 77,<br />

Amsterdam, Países Bajos, Kluwer<br />

Aca<strong>de</strong>mic Publishers.<br />

- Malgouyres, François (2014). Desc<strong>en</strong>tralización<br />

y rec<strong>en</strong>tralización<br />

educativa <strong>en</strong> una perspectiva<br />

comparada <strong>de</strong> tres países fe<strong>de</strong>rales<br />

latinoamericanos. En revista Travaux<br />

et Recherches <strong>en</strong> Amérique<br />

du C<strong>en</strong>tre (trace) n.° 65 <strong><strong>de</strong>l</strong> 2014.<br />

--<br />

Olmeda, Juan C. (2013). El péndulo<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización – c<strong>en</strong>tralización<br />

y su aplicación a la<br />

reforma educativa <strong>en</strong> México.<br />

En revista <strong>de</strong> Relaciones Internacionales,<br />

Estrategia y Seguridad.<br />

Vol.9, n.° 2. Bogotá July/<br />

Dec. 2014. Artículo resultado<br />

<strong>de</strong> los procesos <strong>de</strong> <strong>investigación</strong><br />

que actualm<strong>en</strong>te a<strong><strong>de</strong>l</strong>anta<br />

el grupo Empr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

y Gestión <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong><br />

Familia, adscrito y auspiciado<br />

por el C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación,<br />

Innovación y Desarrollo<br />

Agroalim<strong>en</strong>tario (Ciinda),<br />

<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> <strong>La</strong> Salle.<br />

Doctorante <strong>en</strong> procesos sociales<br />

y políticos <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina<br />

<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> Arte<br />

y Ci<strong>en</strong>cias Sociales <strong>de</strong> Santiago<br />

<strong>de</strong> Chile (U-Arcis). Magíster <strong>en</strong><br />

filosofía latinoamericana <strong>de</strong><br />

la Universidad Santo Tomás,<br />

Bogotá. Profesor investigador<br />

<strong>de</strong> la Universidad <strong>de</strong> <strong>La</strong> Salle.<br />

Editor <strong>de</strong> la revista Gestión &<br />

Sociedad. Correo electrónico:<br />

ahamburguer@unisalle.edu.co.<br />

--<br />

Orjuela, J. (1993). Desc<strong>en</strong>tralización<br />

y gobernabilidad <strong>en</strong><br />

Colombia, <strong>en</strong>: Ungar, E., Gobernabilidad<br />

<strong>en</strong> Colombia: retos<br />

y <strong>de</strong>safíos. Universidad <strong>de</strong> los<br />

An<strong>de</strong>s. Bogotá.<br />

--<br />

onu (2001). Los Objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Mil<strong>en</strong>io. Washington. onu. 2001.<br />

--<br />

Puello-Socarrás, F. (2009). Del<br />

pacto constitucional al acuerdo<br />

neoliberal multilateralismo,<br />

rec<strong>en</strong>tralización y fiscalidad<br />

<strong>en</strong> la era <strong>de</strong> las reformas <strong>en</strong><br />

Colombia, <strong>en</strong>: revista Espacio<br />

Crítico. N.° 11, diciembre 2009.<br />

Bogotá.<br />

--<br />

Restrepo, d. (2004). De la <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización<br />

a la regionalización.<br />

Nuevo esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> la<br />

guerra y oportunidad para la<br />

paz, Universidad Nacional <strong>de</strong><br />

Colombia, Bogotá.<br />

--<br />

Rincón, J. J. (2008). Diversos y<br />

comunes: una mirada a los conflictos<br />

cotidianos <strong>en</strong>tre comunida<strong>de</strong>s<br />

indíg<strong>en</strong>as y campesinas<br />

<strong>en</strong> el <strong>de</strong>partam<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> Cauca.<br />

Pon<strong>en</strong>cia pres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> el marco<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Seminario Desafíos Interculturales:<br />

Pluralismo Religioso y<br />

Etnopolíticas; Santiago <strong>de</strong> Cali.<br />

Universidad Icesi, abril 24.<br />

--<br />

Rosas, g. (2010). En <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización:<br />

como el cangrejo.<br />

Enero 2010. http://razonpublica.com<br />

--<br />

Saldías, Carm<strong>en</strong>za (2014). <strong>La</strong><br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización <strong>en</strong> la tierra<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> olvido. En Razón Pública,<br />

página <strong>de</strong> discusión y <strong>de</strong>bate<br />

<strong>en</strong> Bogotá, Colombia.<br />

--<br />

Val<strong>en</strong>cia Tello, Diana Carolina*,<br />

Karam <strong>de</strong> Chueirivera**<br />

(2013). Desc<strong>en</strong>tralización y<br />

re-c<strong>en</strong>tralización <strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r<br />

<strong>en</strong> Colombia: la búsqueda <strong>de</strong><br />

equilibrio <strong>en</strong>tre nación y <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s<br />

territoriales. * Profesora<br />

e Investigadora, Universidad<br />

Fe<strong>de</strong>ral <strong><strong>de</strong>l</strong> Paraná (Brasil).<br />

dianacvt@hotmail.com ** Profesora<br />

e Investigadora <strong>de</strong> Derecho<br />

Constitucional, Universidad<br />

Fe<strong>de</strong>ral <strong><strong>de</strong>l</strong> Paraná (Brasil).<br />

vkchueiri@uol.com.br.<br />

» 99


Innova | Boletín informativo <strong><strong>de</strong>l</strong> IEMP - Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público<br />

100 »<br />

Siete años rindi<strong>en</strong>do<br />

cu<strong>en</strong>tas a la ciudadanía<br />

a través <strong><strong>de</strong>l</strong> Boletín<br />

Informativo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

Instituto <strong>de</strong> Estudios<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Ministerio Público

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!