11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Recuadro II.2 (conclusión)<br />

los alumnos que participan repitan los cursos. Tanto De Brauw<br />

y otros (2012) como Cir<strong>en</strong>o, Silva y Pro<strong>en</strong>ça (2013) verifican<br />

disminuciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> abandono esco<strong>la</strong>r como efecto<br />

<strong>de</strong> participar <strong>en</strong> Bolsa Família, <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong>l -1,9% al -2,9% <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

primer caso y <strong>de</strong>l -0,1% <strong>en</strong> <strong>el</strong> segundo. De Brauw y otros (2012)<br />

también constatan efectos positivos <strong>de</strong> Bolsa Família sobre<br />

<strong>la</strong> progresión al sigui<strong>en</strong>te grado esco<strong>la</strong>r, algo particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

significativo <strong>para</strong> <strong>la</strong>s jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 años. En Colombia, Baez y<br />

Camacho (2011) <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que los alumnos que participan <strong>de</strong><br />

Familias <strong>en</strong> Acción ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 4 y 8 puntos porc<strong>en</strong>tuales más<br />

<strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> terminar <strong>la</strong> secundaria <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> control, y estiman que esto implicaría <strong>en</strong>tre<br />

100.000 y 200.000 más graduados <strong>de</strong> los que existirían sin <strong>el</strong><br />

programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas.<br />

De todas formas, es c<strong>la</strong>ro que <strong>una</strong> mayor retroalim<strong>en</strong>tación y<br />

coordinación <strong>en</strong>tre los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

y otros tipos <strong>de</strong> programas educativos pue<strong>de</strong> llevar a importantes<br />

mejorías <strong>en</strong> los procesos y resultados <strong>en</strong> <strong>la</strong> educación. Al respecto,<br />

Gertler, Patrinos y Rubio-Codina (2007) han evaluado <strong>el</strong> pap<strong>el</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> educación <strong>en</strong> <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s mexicanas don<strong>de</strong><br />

un gran porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> estudiantes participa <strong>en</strong> Oportunida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran que los programas que buscan empo<strong>de</strong>rar a <strong>la</strong>s<br />

asociaciones <strong>de</strong> padres —<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong> programa <strong>de</strong> Apoyo<br />

a <strong>la</strong> Gestión Esco<strong>la</strong>r (AGE), que forma parte <strong>de</strong> un programa<br />

más amplio <strong>de</strong> Comp<strong>en</strong>sación Educacional— logran disminuir<br />

<strong>la</strong> repetición y <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r.<br />

En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s evaluaciones muestran<br />

cambios positivos <strong>en</strong> <strong>el</strong> acceso a los controles prev<strong>en</strong>tivos<br />

<strong>de</strong> salud y <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> inmunización. Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

prev<strong>en</strong>tiva, <strong>en</strong> México, <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> salud<br />

pública <strong>para</strong> controles <strong>de</strong> salud (<strong>de</strong> niños y adultos) y monitoreo<br />

<strong>de</strong>l estado nutricional (<strong>de</strong> niños) aum<strong>en</strong>tó más rápidam<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s que participaban <strong>en</strong> Progresa que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> control (Gertler y Boyce, 2001). Una evaluación<br />

más reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s ha confirmado estos resultados<br />

tanto <strong>en</strong> áreas rurales como urbanas (Gutiérrez y otros, 2005).<br />

En Jamaica, los controles médicos aum<strong>en</strong>taron un 38% <strong>en</strong>tre<br />

los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 6 años que participan <strong>de</strong>l programa PATH<br />

(Levy y Ohls, 2007). En Colombia, <strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to Nacional<br />

<strong>de</strong> P<strong>la</strong>neación (DNP, 2006) señaló un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un 30%<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 2 años que asist<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s<br />

clínicas <strong>de</strong> salud. De manera simi<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> El Salvador, los controles<br />

aum<strong>en</strong>taron 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales <strong>en</strong>tre los niños m<strong>en</strong>ores<br />

<strong>de</strong> 1 año (IFPRI/FUSADES, 2010). En Guatema<strong>la</strong>, sin embargo,<br />

no se registró un impacto significativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> servicios<br />

prev<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> salud por parte <strong>de</strong> los niños que participan <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

programa Mi Familia Progresa (Gutiérrez, 2011). Evaluaciones <strong>de</strong><br />

impacto llevadas a cabo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil (De Brauw y otros, 2012) y<br />

<strong>el</strong> Perú (Perova y Vakis, 2009; Sánchez y Jaramillo, 2012) reve<strong>la</strong>n<br />

que los niños que participan <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias<br />

condicionadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mayores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser vac<strong>una</strong>dos.<br />

En El Salvador, <strong>en</strong>tre 2006 y 2007, <strong>el</strong> programa Red<br />

Solidaria (hoy l<strong>la</strong>mado Comunida<strong>de</strong>s Solidarias) logró aum<strong>en</strong>tar<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos at<strong>en</strong>didos por<br />

personal calificado (16,5 puntos porc<strong>en</strong>tuales), así como <strong>el</strong><br />

porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> nacimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud (17 puntos<br />

porc<strong>en</strong>tuales) (De Brauw y Peterman, 2011). La condicionalidad<br />

explícita <strong>de</strong> este programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

no es efectuar <strong>el</strong> parto <strong>en</strong> un c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> salud o con personal<br />

calificado, sino asistir a los controles pr<strong>en</strong>atales. Por lo tanto,<br />

como <strong>de</strong>stacan De Brauw y Peterman (2011), <strong>la</strong> forma mediante<br />

<strong>la</strong> cual se g<strong>en</strong>era <strong>el</strong> impacto no es inmediatam<strong>en</strong>te obvia y pue<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>una</strong> combinación <strong>de</strong>l efecto ingreso, <strong>el</strong> efecto<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los autores citados.<br />

<strong>de</strong> otras condicionalida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres <strong>en</strong><br />

capacitaciones <strong>en</strong> salud y <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión,<br />

y <strong>el</strong> mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> salud.<br />

En <strong>el</strong> Brasil, Jannuzzi y Pinto (2014) i<strong>de</strong>ntifican, <strong>en</strong>tre los<br />

participantes <strong>de</strong>l programa Bolsa Família, los sigui<strong>en</strong>tes efectos:<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> controles pr<strong>en</strong>atales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

embarazadas (1,6 controles más respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres embarazadas<br />

que no participan) y disminución <strong>de</strong>l 19% al 5% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres<br />

que no se habían contro<strong>la</strong>do, peso más <strong>el</strong>evado <strong>de</strong> los niños al<br />

nacer y mayor proporción <strong>de</strong> niños alim<strong>en</strong>tados exclusivam<strong>en</strong>te<br />

con leche materna <strong>en</strong> los primeros seis meses <strong>de</strong> vida.<br />

Los efectos <strong>en</strong> los resultados nutricionales y antropométricos,<br />

así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud, son variados. Los programas<br />

<strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> condicionalida<strong>de</strong>s<br />

respecto <strong>de</strong>l estado nutricional <strong>de</strong> los niños, pero a veces<br />

incluy<strong>en</strong> prestaciones específicas <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> nutrición,<br />

como capacitaciones y consejerías <strong>en</strong> salud <strong>para</strong> <strong>la</strong>s madres.<br />

Los programas que prove<strong>en</strong> prestaciones nutricionales, tales<br />

como Oportunida<strong>de</strong>s, Más Familias <strong>en</strong> Acción, Bolsa Família,<br />

Bono <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano y <strong>la</strong> extinta Red <strong>de</strong> Protección Social<br />

(RPS) <strong>en</strong> Nicaragua, han mejorado los indicadores <strong>de</strong> nutrición<br />

<strong>de</strong> los niños <strong>en</strong> edad preesco<strong>la</strong>r. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México, Gertler<br />

(2004) seña<strong>la</strong> que los niños tratados son 0,96 cm más altos y<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un 25,5% m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ser anémicos<br />

que los niños <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> control. Fernald, Gertler y Neuf<strong>el</strong>d<br />

(2008) muestran que <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia monetaria<br />

se asocia con <strong>una</strong> preval<strong>en</strong>cia m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> atrofia y niños con<br />

sobrepeso. En Colombia, los niños que participan <strong>en</strong> Familias<br />

<strong>en</strong> Acción son 0,45 cm más altos que los niños <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo<br />

<strong>de</strong> control (DNP, 2006) y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>snutrición (Attanasio, Trias y Vera-Hernán<strong>de</strong>z, 2009). Sin<br />

embargo, Tekoporã <strong>en</strong> <strong>el</strong> Paraguay y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Asignaciones<br />

Familiares (PRAF) <strong>en</strong> Honduras no muestran tales efectos<br />

positivos (Barrios, Galeano y Sánchez, 2008; Bassett, 2008;<br />

Hoddinott y Bassett, 2009). Las evaluaciones <strong>de</strong>l programa Bolsa<br />

Família <strong>de</strong>l Brasil evi<strong>de</strong>nciaron mejoras <strong>en</strong> algunos indicadores<br />

antropométricos como <strong>el</strong> peso, <strong>la</strong> estatura y <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> masa<br />

corporal <strong>en</strong> niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años.<br />

En re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> impacto sobre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los<br />

niños, Attanasio, Trias y Vera-Hernán<strong>de</strong>z (2009) han <strong>en</strong>contrado <strong>una</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> dis<strong>en</strong>tería y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

respiratorias agudas <strong>en</strong>tre los niños que participan <strong>en</strong> Familias<br />

<strong>en</strong> Acción. En México, SEDESOL (2008) ha observado un<br />

significativo <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> días <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />

los niños que participan <strong>en</strong> Progresa/Oportunida<strong>de</strong>s, mi<strong>en</strong>tras<br />

que <strong>en</strong> <strong>una</strong> evaluación realizada por Fernald, Gertler y Neuf<strong>el</strong>d<br />

(2008) no se <strong>en</strong>contró <strong>una</strong> disminución significativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong> los niños como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación<br />

<strong>de</strong> Oportunida<strong>de</strong>s.<br />

Por último, Ras<strong>el</strong><strong>la</strong> y otros (2013) indican que Bolsa Família<br />

ha contribuido a disminuir significativam<strong>en</strong>te (un 17% <strong>en</strong>tre<br />

2004 y 2009) <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> los niños m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 5 años <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> Brasil gracias a su impacto sobre alg<strong>una</strong>s causas <strong>de</strong> muerte<br />

infantil re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, como <strong>la</strong> malnutrición y <strong>la</strong><br />

dis<strong>en</strong>tería. Los autores muestran, asimismo, que esos efectos<br />

han sido más expresivos <strong>en</strong> los municipios <strong>en</strong> que <strong>la</strong> cobertura<br />

<strong>de</strong>l programa era más ext<strong>en</strong>dida y <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias era igual o superior a cuatro años. Evi<strong>de</strong>ncian<br />

también <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción combinada <strong>en</strong>tre Bolsa<br />

Família y <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Familia, <strong>la</strong> principal<br />

estrategia <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria a <strong>la</strong> salud exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> país,<br />

que actualm<strong>en</strong>te abarca <strong>el</strong> 54,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>en</strong> especial<br />

<strong>en</strong> áreas car<strong>en</strong>tes y rurales.<br />

Capítulo II<br />

77

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!