11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

Esta falsa dicotomía <strong>en</strong>tre focalización y universalismo era funcional a <strong>una</strong> propuesta global sobre política<br />

<strong>social</strong> que se articu<strong>la</strong>ba <strong>en</strong> torno a los sigui<strong>en</strong>tes p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos: i) contribuir a solucionar <strong>la</strong> crisis fiscal <strong>de</strong>l Estado<br />

con recortes al gasto <strong>social</strong>; ii) conc<strong>en</strong>trar <strong>el</strong> gasto público <strong>social</strong> <strong>en</strong> los grupos más vulnerables <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y<br />

restringir <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l Estado <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>social</strong>, cuestionando y evaluando negativam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> principio<br />

<strong>de</strong> universalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y proponi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universalistas;<br />

iii) preconizar <strong>la</strong> privatización re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los servicios <strong>social</strong>es, incluso <strong>para</strong> los programas focalizados, y iv) postu<strong>la</strong>r<br />

que <strong>la</strong> distribución primaria <strong>de</strong>l ingreso y <strong>la</strong> <strong>el</strong>evación <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> vida, producto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>rrame y <strong>de</strong> <strong>la</strong> reactivación<br />

económica, garantizarían a los grupos aj<strong>en</strong>os a <strong>la</strong> focalización <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> pago <strong>para</strong> utilizar los servicios privados<br />

(Sojo, 1990 y 2007). En <strong>la</strong> región se registraron alg<strong>una</strong>s experi<strong>en</strong>cias <strong>para</strong>digmáticas <strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido.<br />

En Chile, <strong>la</strong>s reformas neoliberales empr<strong>en</strong>didas durante <strong>la</strong> dictadura apuntaron a <strong>de</strong>smante<strong>la</strong>r <strong>la</strong> solidaridad<br />

<strong>de</strong>l financiami<strong>en</strong>to, acotar <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> servicios universales, lograr que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción no c<strong>la</strong>sificada como pobre<br />

adquiriese servicios <strong>social</strong>es <strong>de</strong> mercado, establecer subsidios a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>para</strong> que <strong>la</strong>s personas que vivían <strong>en</strong><br />

condición <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> tuvieran acceso a prestaciones <strong>de</strong> mercado y traspasar importantes funciones a los <strong>en</strong>tes<br />

municipales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> salud primaria y educación. Gran cantidad <strong>de</strong> recursos se <strong>de</strong>stinaron a privatizar <strong>el</strong><br />

sistema <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones y a consolidar <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> salud previsional. Por tanto, <strong>la</strong> focalización fue <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano<br />

<strong>de</strong> profundos cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> los sectores <strong>social</strong>es.<br />

Por su parte, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas adoptadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> Estado Plurinacional <strong>de</strong> Bolivia cabe <strong>de</strong>stacar <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que cumplió<br />

<strong>el</strong> Fondo Social <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia —convertido más tar<strong>de</strong> <strong>en</strong> Fondo <strong>de</strong> Inversión Social— por <strong>el</strong> efecto <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración<br />

que se pret<strong>en</strong>dió atribuirle respecto <strong>de</strong> otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Cuando se imp<strong>la</strong>ntaron los fondos <strong>social</strong>es <strong>de</strong><br />

emerg<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> operación autónoma respecto <strong>de</strong> los ministerios y <strong>de</strong> los sectores <strong>social</strong>es fue <strong>de</strong>stacada como <strong>una</strong><br />

<strong>de</strong> sus virtu<strong>de</strong>s y postu<strong>la</strong>da como garantía <strong>de</strong> agilidad, eficacia y efici<strong>en</strong>cia. En <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> ajuste, se<br />

consi<strong>de</strong>raron poco los aspectos <strong>social</strong>es. Se pret<strong>en</strong>día que <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrame brindara oportunida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> los pobres y que,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo, los fondos <strong>social</strong>es <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia comp<strong>en</strong>saran <strong>en</strong> algo <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> los sectores<br />

más afectados. Los fondos se <strong>de</strong>stinaron a crear empleos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y a construir infraestructura <strong>de</strong> educación<br />

básica, salud primaria y agua y saneami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> áreas pobres 2 . Se trataba <strong>de</strong> programas asist<strong>en</strong>ciales cuya visibilidad<br />

y efectos <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostración también cumplían un pap<strong>el</strong> político, ya que <strong>para</strong> invertir los recursos se s<strong>el</strong>eccionaron<br />

<strong>la</strong>s zonas <strong>de</strong> mayor riesgo político. De ese modo se logró visibilidad política, a pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> pequeña esca<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

dichos recursos y <strong>de</strong> su cobertura no posibilitaba efectos anticíclicos.<br />

Las re<strong>la</strong>ciones competitivas <strong>de</strong> los fondos <strong>social</strong>es con lo sectorial, más que garantizar agilidad o efici<strong>en</strong>cia,<br />

increm<strong>en</strong>taron <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación administrativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>social</strong>es universales, pues se añadieron superposiciones<br />

y duplicida<strong>de</strong>s, o se provocaron discontinuida<strong>de</strong>s con <strong>la</strong> dinámica sectorial.<br />

La institucionalidad asociada con los fondos <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> inversión <strong>social</strong> p<strong>la</strong>nteaba importantes<br />

problemas, ya que los vínculos con los ministerios <strong>social</strong>es eran muy débiles. Estos fondos por lo g<strong>en</strong>eral estaban<br />

a cargo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s autónomas y transitorias, que contaban con más financiami<strong>en</strong>to externo o cuyos funcionarios<br />

t<strong>en</strong>ían su<strong>el</strong>dos muy superiores a los <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas 3 . Como consecu<strong>en</strong>cia, su continuidad y<br />

replicabilidad eran muy acotadas, puesto que <strong>la</strong> institucionalidad pública no contaba con tales recursos. Con <strong>el</strong> paso<br />

<strong>de</strong>l tiempo, surgieron críticas que, por ejemplo, seña<strong>la</strong>ban <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> vincu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> los fondos y<br />

programas <strong>para</strong> combatir <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> a los ministerios sectoriales, por consi<strong>de</strong>rar que estos t<strong>en</strong>ían más infraestructura<br />

y proveían <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los servicios.<br />

Diversas evaluaciones realizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> región indican que esa visión negativa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universales y<br />

<strong>la</strong> cre<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que los problemas <strong>de</strong> <strong>pobreza</strong> se iban a resolver fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te con programas focalizados se<br />

tradujeron <strong>en</strong> <strong>una</strong> <strong>de</strong>terminada re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre programas s<strong>el</strong>ectivos y sectoriales que, al coartar reformas indisp<strong>en</strong>sables<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> universales, tuvieron un efecto negativo <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano o <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

En otros países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, <strong>la</strong> evolución <strong>en</strong> los años och<strong>en</strong>ta y nov<strong>en</strong>ta fue distinta. En <strong>el</strong> Brasil, por ejemplo,<br />

primó un ímpetu universalista <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>social</strong>, con fuerte asi<strong>de</strong>ro <strong>en</strong> <strong>la</strong> Constitución <strong>de</strong> 1988, acordada<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> transición a <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia y con gran<strong>de</strong>s repercusiones <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> política <strong>social</strong>, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>staca<br />

2<br />

En g<strong>en</strong>eral, los empleos creados fueron <strong>de</strong> pequeña esca<strong>la</strong> y muy baja calidad, con bajas remuneraciones y sesgos <strong>de</strong>sfavorables a<br />

<strong>la</strong>s mujeres (Berar Awad, 1997).<br />

3<br />

Otros ejemplos son <strong>el</strong> Fondo Hondureño <strong>de</strong> Inversión Social (FHIS), <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Cooperación <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> (FONCODES) <strong>de</strong>l<br />

Perú y <strong>el</strong> Fondo <strong>de</strong> Inversión Social (FONVIS) <strong>de</strong> V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>).<br />

Capítulo II<br />

67

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!