11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Asimismo, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza secundaria <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 20 a 24 años<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013 alcanzaban, <strong>en</strong> promedio simple <strong>de</strong> 18 países, <strong>el</strong> 65% <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas y solo <strong>el</strong> 37% <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s rurales. Estas brechas se agudizan <strong>en</strong>tre niños pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a pob<strong>la</strong>ciones indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Las<br />

dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esas pob<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong> acce<strong>de</strong>r al sistema educacional <strong>de</strong> modo equitativo se re<strong>la</strong>cionan con <strong>una</strong><br />

mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>, <strong>la</strong> distancia <strong>en</strong>tre los hogares y <strong>la</strong>s escue<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros educativos a<br />

los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los currículos y <strong>la</strong> discriminación, lo que contribuye a <strong>reducir</strong> sus<br />

oportunida<strong>de</strong>s educativas (CEPAL, 2010a). En los países <strong>la</strong>tinoamericanos con información, estas pob<strong>la</strong>ciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> promedio m<strong>en</strong>os años <strong>de</strong> educación. Por ejemplo, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013, mi<strong>en</strong>tras alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> 20 a 24 años había concluido <strong>la</strong> secundaria, solo <strong>el</strong> 45% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a <strong>de</strong> 20 a 24 años (dato <strong>de</strong> nueve<br />

países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región) y <strong>el</strong> 49% <strong>de</strong> los afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes (dato <strong>de</strong> cuatro países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>) lo había hecho.<br />

Ante <strong>la</strong> baja tasa <strong>de</strong> conclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria que pres<strong>en</strong>tan los estudiantes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos<br />

y pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a grupos rezagados, surge <strong>el</strong> problema <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r, cuya solución es c<strong>en</strong>tral <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> educación. Cuantitativam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción esco<strong>la</strong>r es más significativa <strong>en</strong>tre los<br />

varones que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mujeres. Sin embargo, <strong>la</strong>s razones <strong>de</strong> abandono son distintas según <strong>el</strong> sexo y, por lo mismo,<br />

requier<strong>en</strong> ser abordadas <strong>de</strong> manera específica. Los varones ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a insertarse tempranam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado<br />

<strong>la</strong>boral y abandonar <strong>el</strong> sistema educativo por razones económicas <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> los escasos ingresos exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

sus hogares, pero también hay un grupo que <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> por un cierto <strong>de</strong>safecto hacia <strong>el</strong> sistema educativo y<br />

<strong>social</strong>, por <strong>de</strong>sánimo y falta <strong>de</strong> proyección futura. Por su parte, <strong>el</strong> abandono <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adolesc<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l sistema esco<strong>la</strong>r<br />

también es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s económicas, pero está vincu<strong>la</strong>do a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> cuidado y trabajo<br />

doméstico <strong>de</strong> sus hogares, que se les asignan por <strong>la</strong> división sexual <strong>de</strong>l trabajo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s familias. Pero también<br />

hay adolesc<strong>en</strong>tes que <strong>de</strong>jan <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> por embarazo y maternidad; muchas veces, se embarazan ante <strong>una</strong> falta <strong>de</strong><br />

expectativas respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s proyecciones que pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> permanan<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema esco<strong>la</strong>r, y por consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>la</strong> maternidad como un modo <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse validadas <strong>social</strong>m<strong>en</strong>te (Rico y Trucco, 2014).<br />

Para transformar <strong>la</strong> educación <strong>en</strong> un mecanismo <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>de</strong>be mejorarse su calidad,<br />

lo que constituye un <strong>de</strong>safío <strong>de</strong> gran <strong>en</strong>vergadura. En efecto, a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas socioculturales con que llegan al<br />

sistema educativo los estudiantes <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores recursos, se suma su acceso a servicios <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>una</strong> m<strong>en</strong>or<br />

calidad re<strong>la</strong>tiva respecto <strong>de</strong> los estudiantes <strong>de</strong> mayores recursos, lo que refuerza <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong> trayectorias <strong>de</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje. En décadas reci<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong> expansión <strong>de</strong>l acceso al sistema educativo hacia sectores tradicionalm<strong>en</strong>te<br />

excluidos ha ido acompañada <strong>de</strong> <strong>una</strong> mayor segm<strong>en</strong>tación, con <strong>una</strong> marcada ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>el</strong> acceso<br />

a escue<strong>la</strong>s privadas <strong>en</strong> los estratos superiores y un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l pago por los servicios educativos asociados a ese<br />

proceso . Esto hace que ti<strong>en</strong>da a segm<strong>en</strong>tarse también <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación a <strong>la</strong> que acce<strong>de</strong>n los estudiantes<br />

según su orig<strong>en</strong> socioeconómico. La escue<strong>la</strong> privada se ha ido constituy<strong>en</strong>do, cada vez más, <strong>en</strong> un receptáculo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> c<strong>la</strong>se media-alta y alta que busca preservar su difer<strong>en</strong>ciación hacia arriba <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión interg<strong>en</strong>eracional<br />

<strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s y conocimi<strong>en</strong>tos, y también sortear los problemas <strong>de</strong> calidad que acarrea <strong>la</strong> masificación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

educación pública (CEPAL, 2011a).<br />

Las pruebas nacionales e internacionales <strong>de</strong> medición <strong>de</strong>l r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico —como <strong>la</strong>s realizadas por<br />

<strong>la</strong> Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Educación, <strong>la</strong> Ci<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> Cultura (UNESCO) a niv<strong>el</strong> regional <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> primaria (PERCE, SERCE y TERCE) o <strong>la</strong>s realizadas por <strong>la</strong> OCDE a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> secundaria (<strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong>l Programa<br />

Internacional <strong>de</strong> Evaluación <strong>de</strong> Estudiantes (PISA))—, que dan cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>una</strong> dim<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad educativa, <strong>el</strong><br />

apr<strong>en</strong>dizaje esco<strong>la</strong>r , seña<strong>la</strong>n que hay un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiantil con r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos muy <strong>de</strong>ficitarios<br />

<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza como <strong>la</strong> lectura y <strong>la</strong>s matemáticas 27 . Esta <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

compet<strong>en</strong>cias afecta especialm<strong>en</strong>te a aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiantil que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> hogares m<strong>en</strong>os favorecidos.<br />

27<br />

Las pruebas <strong>de</strong> 2012 <strong>de</strong>l PISA, proyecto llevado a cabo por <strong>la</strong> OCDE, ofrec<strong>en</strong> información reci<strong>en</strong>te sobre resultados académicos <strong>de</strong><br />

ocho países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región (Arg<strong>en</strong>tina, Brasil, Chile, Colombia, Costa Rica, México, Perú y Uruguay) a niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> secundaria. Se trata <strong>de</strong> <strong>una</strong><br />

evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> adquisición <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias básicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión lectora, ci<strong>en</strong>cias y matemáticas <strong>de</strong> <strong>una</strong> muestra <strong>de</strong><br />

estudiantes <strong>de</strong> 15 años. Los resultados seña<strong>la</strong>n que hay un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiantil con r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos muy <strong>de</strong>ficitarios<br />

<strong>en</strong> compet<strong>en</strong>cias básicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza y <strong>una</strong> difer<strong>en</strong>cia muy significativa <strong>en</strong>tre los resultados <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

medición PISA y <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> OCDE.<br />

Capítulo I<br />

54

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!