11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar. Esta etapa es muy favorable <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong>bido a que se increm<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

viabilidad <strong>de</strong>l ahorro (por ejemplo, con <strong>la</strong>s contribuciones a <strong>la</strong> seguridad <strong>social</strong>) y pue<strong>de</strong>n crecer <strong>la</strong> productividad<br />

y <strong>la</strong> inversión y mejorarse los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (CEPAL/UNFPA/OIJ, 2012, pág. 28; Cecchini y<br />

Uthoff, 2008), siempre y cuando existan <strong>políticas</strong>, mercados e instituciones que apoy<strong>en</strong> y fom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dicho crecimi<strong>en</strong>to.<br />

La mayoría <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos aún transitan por esa etapa. Sin embargo, <strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico está<br />

acotado temporalm<strong>en</strong>te. El <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad se acompaña <strong>de</strong>l aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> longevidad, que provoca<br />

un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> edad avanzada. Así, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>en</strong>tre niños y<br />

adultos mayores fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> edad <strong>de</strong> trabajar volverá a aum<strong>en</strong>tar. En ese contexto, habrá <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, así como <strong>de</strong> seguridad económica y protección <strong>social</strong>, <strong>en</strong>tre<br />

otras, mi<strong>en</strong>tras que se reduc<strong>en</strong> los ingresos contributivos y fiscales <strong>para</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> al disminuir <strong>el</strong> número<br />

<strong>de</strong> personas activas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado <strong>la</strong>boral.<br />

El cambio estructural implica modificar y diversificar <strong>la</strong> estructura productiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>s economías <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, con<br />

fuertes innovaciones tecnológicas y fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sectores <strong>de</strong> alta productividad. El <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>nueva</strong>s g<strong>en</strong>eraciones es uno <strong>de</strong> los pi<strong>la</strong>res básicos <strong>para</strong> sust<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> camino hacia <strong>la</strong> igualdad y requiere aprovechar<br />

mejor <strong>el</strong> bono <strong>de</strong>mográfico, especialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial que repres<strong>en</strong>tan los jóv<strong>en</strong>es. A tal efecto, hay dos gran<strong>de</strong>s<br />

ámbitos c<strong>la</strong>ve: <strong>la</strong> educación y <strong>el</strong> trabajo, que conforman los gran<strong>de</strong>s es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y <strong>de</strong>l avance hacia <strong>la</strong><br />

igualdad (CEPAL, 2015d).<br />

Para asegurar <strong>la</strong> sost<strong>en</strong>ibilidad <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo y <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r impulsar <strong>el</strong> cambio estructural<br />

requerido, es necesario contar con <strong>una</strong> vasta pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong> que t<strong>en</strong>ga un mayor niv<strong>el</strong> educativo, apr<strong>en</strong>dizajes<br />

pertin<strong>en</strong>tes, capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> innovación y manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to y esté mejor pre<strong>para</strong>da <strong>para</strong><br />

<strong>el</strong> apr<strong>en</strong>dizaje a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> vida (CEPAL/OIJ, 2004) . A fin <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar este es<strong>la</strong>bón, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mejorar <strong>la</strong>s<br />

oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>en</strong> empleos <strong>de</strong> mayor calidad, productividad e innovación y que fortalezcan <strong>la</strong><br />

inclusión <strong>social</strong> (Rico y Trucco, 2014).<br />

Como se verá <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección G, gran parte <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región está cerca <strong>de</strong> lograr <strong>la</strong> cobertura universal<br />

<strong>de</strong>l ciclo primario. Pero <strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación secundaria es aún un gran <strong>de</strong>safío<br />

(CEPAL, 2009). A<strong>de</strong>más, los avances registrados <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito educativo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas no se han p<strong>la</strong>smado<br />

<strong>en</strong> <strong>una</strong> mejor incorporación al mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma proporción y <strong>en</strong> un aprovechami<strong>en</strong>to sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>nueva</strong>s capacida<strong>de</strong>s que han adquirido los jóv<strong>en</strong>es (CEPAL/OIJ, 2004).<br />

Junto con <strong>el</strong> factor socioeconómico, variables como <strong>el</strong> género, <strong>la</strong> raza, <strong>la</strong> etnia y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> salud restring<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es a distintos espacios; <strong>la</strong>s mujeres, los jóv<strong>en</strong>es indíg<strong>en</strong>as o afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

y <strong>la</strong>s personas con discapacida<strong>de</strong>s se cu<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>tre los más afectados por distintas (y con frecu<strong>en</strong>cia superpuestas)<br />

formas <strong>de</strong> exclusión. Sumado a lo anterior, son c<strong>la</strong>ras <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> su conjunto <strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción<br />

con <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 30 años y más, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lo que se refiere a <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Por<br />

ejemplo, <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es <strong>de</strong> 15 a 24 años <strong>de</strong> edad y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> los adultos, que <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> año 2000 se situaba <strong>en</strong> 2,5 veces, aum<strong>en</strong>tó gradualm<strong>en</strong>te hasta situarse más reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 2,8 (OIT, 2013a) 24 .<br />

En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es aum<strong>en</strong>ta conforme se avanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> edad.<br />

Alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2012, <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 15 a 19 años t<strong>en</strong>ían <strong>una</strong> tasa <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral <strong>de</strong>l 39%, que <strong>en</strong> <strong>el</strong> tramo<br />

<strong>de</strong> 20 a 24 años se <strong>el</strong>evaba al 69% y <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> 25 a 29 años al 80%. Por otra parte, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> empleo era <strong>de</strong>l 32,8%<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> segm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 15 a 19 años, <strong>de</strong>l 62,3% <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong> 20 a 24 años y <strong>de</strong>l 74% <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 25 a 29 años (véase <strong>el</strong><br />

gráfico I.13B). Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo pres<strong>en</strong>ta <strong>una</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia inversa a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> participación,<br />

ya que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong><strong>de</strong>r conforme se <strong>el</strong>eva <strong>la</strong> edad.<br />

24<br />

Aunque <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas respecto <strong>de</strong>l grupo etario consi<strong>de</strong>rado jov<strong>en</strong> compr<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 15 a<br />

24 años <strong>de</strong> edad, <strong>el</strong> análisis acá pres<strong>en</strong>tado incluye <strong>en</strong> ocasiones a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 25 a 29 años <strong>de</strong> edad, porque <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> los<br />

tres tramos <strong>de</strong> edad (15 a 19, 20 a 24 y 25 a 29 años) permite <strong>una</strong> mejor visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trayectorias educativas y <strong>la</strong>borales y porque esta<br />

<strong>de</strong>finición ampliada coinci<strong>de</strong> <strong>de</strong> mejor manera con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>limitaciones establecidas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s legis<strong>la</strong>ciones nacionales sobre juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> región. Cabe seña<strong>la</strong>r que, aunque todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas comi<strong>en</strong>zan a medir <strong>la</strong> actividad <strong>la</strong>boral a los 15 años o incluso antes, <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Brasil <strong>la</strong> edad mínima <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajo se <strong>de</strong>fine a los 16 años, lo que significa que <strong>el</strong> trabajo <strong>en</strong>tre los 15 y 16 años es<br />

consi<strong>de</strong>rado trabajo infantil que <strong>de</strong>be ser abolido, excepto <strong>en</strong> situaciones muy especiales, como aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s protegidas por <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong><br />

Apr<strong>en</strong>dizaje <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong>l Brasil.<br />

Capítulo I<br />

46

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!