11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

El trabajo doméstico remunerado conc<strong>en</strong>tra un alto porc<strong>en</strong>taje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>. Se trata<br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> actividad poco valorada, caracterizada por bajos sa<strong>la</strong>rios,<br />

condiciones precarias <strong>de</strong> trabajo, mayor informalidad, bajos<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>, alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l trabajo infantil<br />

y, <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países, m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>rechos que los <strong>de</strong>más<br />

trabajadores asa<strong>la</strong>riados, <strong>en</strong> áreas tan fundam<strong>en</strong>tales como <strong>el</strong><br />

sa<strong>la</strong>rio mínimo, <strong>la</strong> lic<strong>en</strong>cia por maternidad, <strong>el</strong> <strong>de</strong>scanso semanal<br />

y <strong>la</strong>s vacaciones remuneradas (OIT, 2011; CEPAL, 2008; Loyo<br />

y V<strong>el</strong>ásquez, 2009; Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> y Moras, 2009; Blofi<strong>el</strong>d, 2012).<br />

Esta situación refleja pautas discriminatorias explícitas, basadas<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que este trabajo se vincu<strong>la</strong> a <strong>la</strong>s funciones <strong>de</strong><br />

cuidado y reproducción <strong>social</strong> <strong>de</strong> los hogares y <strong>la</strong>s familias, que<br />

no son valoradas a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te (CEPAL, 2008).<br />

El trabajo doméstico correspondía, <strong>en</strong> 2013, al 11,5% <strong>de</strong>l<br />

total <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocupación fem<strong>en</strong>ina <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y ocupaba uno<br />

<strong>de</strong> los grados más bajos <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> remuneración <strong>de</strong> los<br />

países. En ese mismo año, <strong>el</strong> ingreso medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s trabajadoras<br />

domésticas equivalía al 50% <strong>de</strong>l ingreso medio <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ocupadas, lo que, a pesar <strong>de</strong> ser <strong>una</strong> gran difer<strong>en</strong>cia, repres<strong>en</strong>ta<br />

<strong>una</strong> evolución con re<strong>la</strong>ción a 1990, cuando esa cifra era <strong>de</strong>l 41%<br />

(CEPAL, 2014a, anexo estadístico, dato <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas).<br />

El trabajo doméstico es <strong>una</strong> ocupación básicam<strong>en</strong>te fem<strong>en</strong>ina<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> región: <strong>en</strong> 2010, más <strong>de</strong>l 95% <strong>de</strong> los ocupados <strong>en</strong> esta<br />

categoría eran mujeres (CEPAL, 2013a). Los hombres ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

Recuadro I.3<br />

El trabajo doméstico remunerado<br />

<strong>una</strong> pres<strong>en</strong>cia muy reducida o casi inexist<strong>en</strong>te, se <strong>de</strong>sempeñan<br />

principalm<strong>en</strong>te como mayordomos, guardias <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong><br />

resi<strong>de</strong>ncias, jardineros y choferes, y recib<strong>en</strong> <strong>en</strong> promedio más<br />

ingresos <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> oficios que <strong>la</strong>s mujeres, <strong>la</strong>s que, a<br />

su vez, se emplean principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> hogares particu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo tareas domésticas y trabajos <strong>de</strong> cuidado.<br />

La alta inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> mujeres <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajo expresa<br />

<strong>la</strong> segm<strong>en</strong>tación horizontal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocupaciones; g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se<br />

trata <strong>de</strong> mujeres que <strong>de</strong>sean acce<strong>de</strong>r a un trabajo remunerado y<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como única experi<strong>en</strong>cia asimi<strong>la</strong>ble al ámbito <strong>la</strong>boral<br />

<strong>el</strong> trabajo no remunerado realizado <strong>en</strong> sus propios hogares. Ello<br />

limita sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ingreso al mercado <strong>en</strong> condiciones<br />

favorables, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otras trayectorias <strong>la</strong>borales que<br />

permit<strong>en</strong> adquirir mayor experi<strong>en</strong>cia y capacitación y establecer<br />

<strong>una</strong> red <strong>de</strong> contactos, <strong>en</strong>tre otros b<strong>en</strong>eficios.<br />

Una variable sustitutiva (proxy) <strong>de</strong>l niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> discriminación<br />

<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> empleo según raza y etnia se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te gráfico, don<strong>de</strong> se contrasta a <strong>la</strong>s mujeres no indíg<strong>en</strong>as<br />

ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong>s indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Es posible advertir <strong>la</strong> amplitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>en</strong>tre mujeres no<br />

indíg<strong>en</strong>as ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, lo que<br />

<strong>de</strong>nota <strong>la</strong> sobrerrepres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas <strong>en</strong> esa ocupación.<br />

De forma simi<strong>la</strong>r, aunque con m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sidad, <strong>en</strong> cuatro <strong>de</strong><br />

los ocho países analizados <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a también ti<strong>en</strong>e<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> trabajo.<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (8 países): mujeres ocupadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> empleo doméstico <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción indíg<strong>en</strong>a,<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te y no indíg<strong>en</strong>a ni afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, 2011<br />

(En porc<strong>en</strong>tajes)<br />

35<br />

30<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

14<br />

22<br />

12<br />

17<br />

12<br />

15 15 14<br />

9<br />

11<br />

6<br />

5<br />

6<br />

4<br />

6<br />

2<br />

6<br />

12 12<br />

20<br />

14<br />

Capítulo I<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Indíg<strong>en</strong>as<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

No indíg<strong>en</strong>as ni<br />

afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

Uruguay Chile Brasil Paraguay México<br />

Bolivia<br />

(Est. Plur. <strong>de</strong>) Perú Ecuador Ecuador Brasil Uruguay<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares <strong>de</strong> los<br />

respectivos países.<br />

Fu<strong>en</strong>te: Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), Panorama Social <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 2007 (LC/G.2351-P), Santiago, 2008; M.G. Loyo<br />

y M. V<strong>el</strong>ásquez, “Aspectos jurídicos y económicos <strong>de</strong>l trabajo doméstico remunerado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>”, Trabajo doméstico: un <strong>la</strong>rgo camino hacia<br />

<strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, M.E. Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> y C. Mora (eds.), Santiago, Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), 2009; M.E. Val<strong>en</strong>zue<strong>la</strong> y C. Mora (eds.),<br />

Trabajo doméstico: un <strong>la</strong>rgo camino hacia <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te, Santiago, OIT, 2009; M. Blofi<strong>el</strong>d, Care, Work and C<strong>la</strong>ss: Domestic Workers’ Struggle for<br />

Equal Rights in Latin America, P<strong>en</strong>nsylvania State University Press, 2012; Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT), Notas OIT. El trabajo doméstico<br />

remunerado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, Santiago, 2011.<br />

5. Los jóv<strong>en</strong>es y <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo<br />

La etapa <strong>de</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong>mográfica que vive actualm<strong>en</strong>te <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> repres<strong>en</strong>ta todavía <strong>una</strong><br />

oportunidad <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo, conocida como “bono <strong>de</strong>mográfico”. Como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundidad,<br />

hay un bajo porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> niños, junto con personas <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s mayores (pero aún no tan avanzadas), respecto <strong>de</strong><br />

45

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!