11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

(quehaceres domésticos y <strong>de</strong> cuidado), que es muy superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres y le resta tiempo y condiciones<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong>dicarse a su inserción <strong>la</strong>boral. La marcada disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> mujeres sin ingresos propios <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> última década (<strong>en</strong> 2002 alcanzaba <strong>el</strong> 42%, mi<strong>en</strong>tras <strong>la</strong> <strong>de</strong> los hombres era <strong>de</strong>l 15%) se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te a su<br />

mayor incorporación al mercado <strong>la</strong>boral, y también a que <strong>el</strong><strong>la</strong>s su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>la</strong>s b<strong>en</strong>eficiarias directas <strong>de</strong> programas <strong>de</strong><br />

transfer<strong>en</strong>cias monetarias dirigidos a <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>.<br />

La posibilidad <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s mujeres cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia y autonomía económica está <strong>de</strong>terminada<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te por sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> acceso a un trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te y por <strong>el</strong> cierre <strong>de</strong> <strong>la</strong>s brechas <strong>de</strong> género que<br />

caracterizan <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> tasas <strong>de</strong> participación, <strong>de</strong>sempleo y ocupación, niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingresos<br />

y acceso a jubi<strong>la</strong>ciones y p<strong>en</strong>siones, <strong>en</strong>tre otros indicadores que serán analizados más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> ese capítulo.<br />

2. Desigualda<strong>de</strong>s étnicas y raciales: los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as como <strong>de</strong>rechos colectivos y <strong>la</strong><br />

promoción y resguardo <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos civiles, políticos, económicos, <strong>social</strong>es y culturales <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />

y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes se sust<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>recho internacional, como <strong>la</strong> Conv<strong>en</strong>ción Internacional sobre<br />

<strong>la</strong> Eliminación <strong>de</strong> Todas <strong>la</strong>s Formas <strong>de</strong> Discriminación Racial (1965) y <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io sobre Pueblos Indíg<strong>en</strong>as y Tribales,<br />

1989 (Núm. 169) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Internacional <strong>de</strong>l Trabajo (OIT). La Confer<strong>en</strong>cia Mundial contra <strong>el</strong> Racismo, <strong>la</strong><br />

Discriminación Racial, <strong>la</strong> X<strong>en</strong>ofobia y <strong>la</strong>s Formas Conexas <strong>de</strong> Intolerancia, c<strong>el</strong>ebrada <strong>en</strong> Durban (Sudáfrica) <strong>en</strong> 2001,<br />

fue un mom<strong>en</strong>to muy importante <strong>de</strong> r<strong>en</strong>ovación y avance <strong>de</strong>l compromiso internacional <strong>en</strong> esa materia.<br />

De particu<strong>la</strong>r r<strong>el</strong>evancia <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to internacional <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos indíg<strong>en</strong>as fue <strong>la</strong><br />

aprobación, <strong>en</strong> 2007, <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Naciones Unidas sobre los Derechos <strong>de</strong> los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as, que,<br />

<strong>en</strong>tre otros cont<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> gran r<strong>el</strong>evancia, reconoce su <strong>de</strong>recho al disfrute pl<strong>en</strong>o <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>rechos humanos y <strong>la</strong>s<br />

liberta<strong>de</strong>s fundam<strong>en</strong>tales; a no ser objeto <strong>de</strong> ningún tipo <strong>de</strong> discriminación; a <strong>la</strong> libre <strong>de</strong>terminación, <strong>en</strong> virtud <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual <strong>de</strong>terminan librem<strong>en</strong>te su condición política y persigu<strong>en</strong> librem<strong>en</strong>te su <strong>de</strong>sarrollo económico, <strong>social</strong> y cultural;<br />

a <strong>la</strong> autonomía o al autogobierno <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cuestiones re<strong>la</strong>cionadas con sus asuntos internos y locales, y a conservar y<br />

reforzar sus propias instituciones <strong>políticas</strong>, jurídicas, económicas, <strong>social</strong>es y culturales (Naciones Unidas, 2008). En<br />

<strong>América</strong> <strong>Latina</strong> <strong>el</strong>lo ha sido parte <strong>de</strong> un proceso más amplio e int<strong>en</strong>so <strong>en</strong> cuanto al reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los pueblos<br />

indíg<strong>en</strong>as y <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos, <strong>en</strong> diversas constituciones, <strong>la</strong>s que establec<strong>en</strong> <strong>la</strong> composición pluricultural o incluso<br />

plurinacional <strong>de</strong> los Estados y a los pueblos indíg<strong>en</strong>as como sujetos colectivos. Ello ha dado lugar a modificaciones<br />

<strong>de</strong> legis<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> 15 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> 8 . Asimismo, <strong>de</strong>staca <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to que algunos países otorgaron<br />

a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas y l<strong>en</strong>guas pres<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> sus fronteras, lo que <strong>en</strong> algunos casos también se ha<br />

traducido <strong>en</strong> reformas constitucionales (B<strong>el</strong>lo y Rang<strong>el</strong>, 2002; Gargar<strong>el</strong><strong>la</strong> y Courtis, 2011; Stav<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, 2011) o <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> criminalización <strong>de</strong>l racismo.<br />

Por su parte, <strong>el</strong> Conv<strong>en</strong>io núm. 169 <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT ha cumplido un muy <strong>de</strong>stacado pap<strong>el</strong> al ofrecer <strong>una</strong> p<strong>la</strong>taforma<br />

programática y normativa amplia, integral y congru<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos indíg<strong>en</strong>as. De<br />

22 países que lo han ratificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo, 15 son <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to político y <strong>la</strong> mayor visibilidad <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as y afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

corre<strong>la</strong>to positivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> visibilidad estadística. A partir <strong>de</strong>l año 2000 aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> número <strong>de</strong> países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región cuyos<br />

c<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares i<strong>de</strong>ntifican a esas pob<strong>la</strong>ciones. Ello es resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong><br />

sus organizaciones y su inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los ámbitos nacionales y regionales, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar a estos<br />

pueblos y su situación socioeconómica <strong>para</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s ac<strong>en</strong>tuadas brechas <strong>en</strong> <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos<br />

(CEPAL, 2014c; Cruces, Dom<strong>en</strong>ch y Pinto, 2012; D<strong>el</strong> Popolo y Schkolnik, 2013).<br />

Actualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> se contabilizan 826 pueblos indíg<strong>en</strong>as reconocidos por los Estados 9 , ya sea<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción o <strong>en</strong> los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> política pública, que sumarían más <strong>de</strong> 46 millones <strong>de</strong><br />

8<br />

El 22 y 23 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2014 se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> Nueva York <strong>la</strong> Confer<strong>en</strong>cia Mundial sobre los Pueblos Indíg<strong>en</strong>as, que constituyó <strong>una</strong><br />

oportunidad <strong>de</strong> compartir puntos <strong>de</strong> vista y mejores prácticas <strong>para</strong> hacer efectivos los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los pueblos indíg<strong>en</strong>as, así como <strong>la</strong><br />

consecución <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> 2007.<br />

9<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> estimaciones al año 2010, <strong>en</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región se observa un panorama muy diverso, don<strong>de</strong> <strong>en</strong> un extremo se<br />

ubican <strong>el</strong> Brasil, con 305 pueblos indíg<strong>en</strong>as, seguido por Colombia (102), <strong>el</strong> Perú (85) y México (78), y <strong>en</strong> <strong>el</strong> otro extremo, Costa Rica<br />

y Panamá, <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales viv<strong>en</strong> 9 pueblos indíg<strong>en</strong>as, y luego El Salvador (3) y <strong>el</strong> Uruguay (2) (véase CEPAL, 2014c).<br />

Capítulo I<br />

27

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!