11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

Finalm<strong>en</strong>te, es necesario seña<strong>la</strong>r que, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s iniciativas re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> inclusión<br />

<strong>la</strong>boral y productiva dirigidas a los participantes <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> seguir mejorando su diseño, mecanismos <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tación y cobertura, así como <strong>el</strong> monitoreo y <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> sus resultados, su efecto será limitado si <strong>la</strong>s economías no g<strong>en</strong>eran sufici<strong>en</strong>tes oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te.<br />

Los programas <strong>de</strong> inclusión <strong>la</strong>boral y productiva pon<strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> mesa uno <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> <strong>la</strong> inclusión<br />

<strong>social</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> región: <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción y armonización <strong>en</strong>tre política económica, <strong>políticas</strong> productivas y <strong>la</strong>borales y<br />

política <strong>social</strong>.<br />

En consecu<strong>en</strong>cia, es excesivo juzgar <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> éxito <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas<br />

por <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral y productiva <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficiarios. Estos programas no pue<strong>de</strong>n ser responsables <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo, empleo y producción que <strong>la</strong> economía como conjunto no g<strong>en</strong>era o g<strong>en</strong>era<br />

<strong>de</strong> manera insufici<strong>en</strong>te. De <strong>la</strong> misma forma, <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> no pue<strong>de</strong> ser responsabilidad <strong>de</strong> un solo<br />

programa <strong>social</strong>, sino <strong>de</strong> un conjunto articu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> acciones públicas compreh<strong>en</strong>sivas, que hace indisp<strong>en</strong>sable <strong>la</strong><br />

articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> lo económico y lo <strong>social</strong>. Asimismo, es importante t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s alternativas <strong>de</strong> inclusión<br />

productiva y <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> los participantes <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias condicionadas no pue<strong>de</strong>n limitarse<br />

a formas <strong>de</strong> autoempleo u ocupación <strong>de</strong> baja productividad, valor agregado y remuneración. Si lo que está <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

horizonte es <strong>la</strong> superación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad, no cualquier inserción productiva y <strong>la</strong>boral es a<strong>de</strong>cuada,<br />

sino aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> que se caracterice por empleos <strong>de</strong> mayor calidad y productividad, mejores ingresos, más protección<br />

<strong>social</strong> y más <strong>de</strong>rechos.<br />

C. Proteger <strong>el</strong> empleo y promover <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te<br />

Entre los ámbitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad que produc<strong>en</strong>, exacerban o mitigan <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> más <strong>de</strong>cisivo es <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong>l<br />

trabajo, ya que <strong>en</strong> él se g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, así como <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s inher<strong>en</strong>tes a su distribución (CEPAL, 2014a) 10 . Ahí se constituy<strong>en</strong> y reproduc<strong>en</strong> otras <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

igualm<strong>en</strong>te r<strong>el</strong>evantes, re<strong>la</strong>cionadas a <strong>la</strong> participación y <strong>el</strong> acceso a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes ocupaciones y puestos <strong>de</strong> trabajo<br />

y a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, dim<strong>en</strong>siones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s asimetrías <strong>de</strong> género, raza y etnia son muy significativas.<br />

El trabajo es también un mecanismo fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> inclusión <strong>social</strong>, construcción <strong>de</strong> autonomía, i<strong>de</strong>ntidad,<br />

dignidad personal y ampliación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía (CEPAL, 2014b). En <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong>, <strong>el</strong> mercado <strong>de</strong><br />

trabajo históricam<strong>en</strong>te ha sido <strong>el</strong> es<strong>la</strong>bón que vincu<strong>la</strong> <strong>una</strong> estructura productiva muy heterogénea y con alto peso <strong>de</strong>l<br />

sector <strong>de</strong> baja productividad con <strong>una</strong> alta <strong>de</strong>sigualdad <strong>de</strong>l ingreso <strong>de</strong> los hogares. Sin embargo, como se analizó <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> capítulo I, a partir <strong>de</strong> mediados <strong>de</strong> los años 2000, se lograron mejorías significativas <strong>de</strong> los indicadores <strong>la</strong>borales,<br />

c<strong>en</strong>trales <strong>para</strong> diversos aspectos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, incluida <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong> y <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigualdad.<br />

Pese a <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> región sigue <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando importantes <strong>de</strong>safíos <strong>en</strong> lo que se refiere al logro <strong>de</strong>l empleo pl<strong>en</strong>o y<br />

productivo y <strong>de</strong>l trabajo <strong>de</strong>c<strong>en</strong>te. Persist<strong>en</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> informalidad, asociados a empleos <strong>de</strong> baja productividad,<br />

precarios, inestables, con bajos sa<strong>la</strong>rios y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> protección <strong>social</strong>. Si bi<strong>en</strong> han registrado un notorio <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so,<br />

<strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do r<strong>el</strong>evantes <strong>para</strong> <strong>de</strong>terminadas categorías <strong>de</strong> trabajadores (<strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, los jóv<strong>en</strong>es<br />

<strong>de</strong> ambos sexos) y pue<strong>de</strong>n volver a aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> un contexto <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or crecimi<strong>en</strong>to económico. La informalidad<br />

sigue si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> principal alternativa <strong>de</strong> inserción <strong>la</strong>boral <strong>para</strong> gran parte <strong>de</strong> los hogares que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong><br />

<strong>pobreza</strong> y vulnerabilidad, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>la</strong>s mujeres, los pueblos indíg<strong>en</strong>as y <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones afro<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Asimismo, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> participación <strong>la</strong>boral fem<strong>en</strong>ina han aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región, continúan si<strong>en</strong>do significativam<strong>en</strong>te inferiores a <strong>la</strong>s masculinas, y lo mismo<br />

ocurre con los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres respecto <strong>de</strong> los ingresos <strong>la</strong>borales <strong>de</strong> los hombres. Las <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> género se <strong>en</strong>trecruzan y se pot<strong>en</strong>cian con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s étnicas y raciales <strong>en</strong> los principales indicadores <strong>de</strong>l<br />

mercado <strong>de</strong> trabajo. Los problemas <strong>de</strong> salud y seguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo (acci<strong>de</strong>ntes y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s) persist<strong>en</strong> como<br />

<strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> gran magnitud <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vio<strong>la</strong>ciones a los <strong>de</strong>rechos fundam<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo, como<br />

<strong>el</strong> trabajo infantil, <strong>el</strong> trabajo forzoso, <strong>la</strong>s diversas formas <strong>de</strong> discriminación y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> libertad sindical y <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>recho efectivo a <strong>la</strong> negociación colectiva.<br />

10<br />

Cálculo realizado por <strong>la</strong> CEPAL <strong>para</strong> 17 países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> (alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 2013) a partir <strong>de</strong> tabu<strong>la</strong>ciones especiales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> hogares que indican que los ingresos <strong>la</strong>borales equival<strong>en</strong>, <strong>en</strong> promedio, al 80% <strong>de</strong>l ingreso total <strong>de</strong> los hogares.<br />

Capítulo IV<br />

130

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!