11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL)<br />

(gasto <strong>de</strong> bolsillo), aporte <strong>de</strong> fundaciones y ONG, u otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque analítico todavía es<br />

meram<strong>en</strong>te contable y <strong>de</strong> control <strong>de</strong> presupuesto, y se ha avanzado poco hacia su apreciación como parte integral<br />

<strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones 10 .<br />

Para dar sost<strong>en</strong>ibilidad y afianzar <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, se requiere pot<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> pactos fiscales que garantic<strong>en</strong> recursos estables y perman<strong>en</strong>tes, y con instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

contracíclico, <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a períodos <strong>de</strong> crisis o bajo crecimi<strong>en</strong>to. En ese proceso, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> alternativas<br />

asociadas a reg<strong>la</strong>s fiscales <strong>en</strong> favor <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>social</strong> y <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> esta a iniciativas <strong>de</strong> “reforma fiscal ver<strong>de</strong>”<br />

aparec<strong>en</strong> como posibles caminos <strong>de</strong> acción.<br />

Una manera <strong>de</strong> ilustrar los avances y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>social</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<br />

y con alg<strong>una</strong>s dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> análisis aquí propuestas es examinar <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> grupos o segm<strong>en</strong>tos específicos <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción. Para <strong>el</strong>lo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> recuadro III.5 se analiza <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>dicada a los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>,<br />

pres<strong>en</strong>tando sus <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos característicos.<br />

Recuadro III.5<br />

Avances y <strong>de</strong>safíos <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad <strong>de</strong>dicada a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong><br />

Como ha seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> CEPAL, <strong>el</strong> contexto institucional <strong>de</strong>termina<br />

<strong>en</strong> gran medida <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> que pue<strong>de</strong>n ser implem<strong>en</strong>tadas<br />

<strong>para</strong> promover <strong>la</strong> inclusión <strong>social</strong> <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es, su alcance y<br />

su efectividad (Cecchini y otros, 2015). Tres dim<strong>en</strong>siones <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

institucionalidad —<strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s coordinadoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> temática, <strong>el</strong><br />

marco normativo y <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> o p<strong>la</strong>nes nacionales<br />

<strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud— son factores <strong>de</strong>terminantes.<br />

En <strong>la</strong> región, se observa heterog<strong>en</strong>eidad <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong>s<br />

instituciones coordinadoras <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud: se pue<strong>de</strong>n<br />

i<strong>de</strong>ntificar ministerios (<strong>en</strong> Nicaragua, <strong>la</strong> República Dominicana y<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>)), viceministerios (<strong>en</strong> Bolivia<br />

(Estado Plurinacional <strong>de</strong>) y Costa Rica), secretarías (<strong>en</strong> <strong>el</strong> Brasil,<br />

<strong>el</strong> Paraguay y <strong>el</strong> Perú), subsecretarías o institutos (<strong>en</strong> Chile, El<br />

Salvador, Honduras, México y <strong>el</strong> Uruguay), direcciones (<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Arg<strong>en</strong>tina y <strong>el</strong> Ecuador), consejos nacionales (<strong>en</strong> Guatema<strong>la</strong>) y<br />

otros. De acuerdo con <strong>la</strong> CEPAL (2009), <strong>en</strong> los objetivos <strong>de</strong> estas<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s se incluy<strong>en</strong> al m<strong>en</strong>os cuatro tareas: conocimi<strong>en</strong>to<br />

sistemático <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad juv<strong>en</strong>il, profesionalización <strong>de</strong> su personal<br />

técnico, innovación <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño y ejecución <strong>de</strong> programas, y<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> capacida<strong>de</strong>s comunicacionales <strong>para</strong> promover<br />

cons<strong>en</strong>sos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se dirig<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> opinión pública.<br />

In<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variaciones observadas<br />

<strong>en</strong> cuanto al tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tidad y <strong>la</strong>s tareas que cumpl<strong>en</strong> <strong>para</strong><br />

promover <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción juv<strong>en</strong>il <strong>en</strong> sus respectivos<br />

países, <strong>la</strong>s instituciones ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser débiles, <strong>en</strong> especial<br />

<strong>en</strong> com<strong>para</strong>ción con <strong>la</strong> soli<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los ministerios sectoriales<br />

re<strong>la</strong>cionados, como los <strong>de</strong> educación, trabajo y salud. Ante<br />

este panorama, se vu<strong>el</strong>ve necesario reflexionar sobre <strong>la</strong>s<br />

funciones es<strong>en</strong>ciales que <strong>de</strong>bieran cumplir <strong>la</strong>s instituciones<br />

gubernam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud. Estas <strong>de</strong>berían asumir un rol<br />

<strong>de</strong> coordinación, <strong>de</strong> articu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> esfuerzos, <strong>para</strong> dinamizar<br />

procesos y así lograr que mejor<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud<br />

<strong>en</strong> cada sector, mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>una</strong> mirada integral sobre <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> sus contextos respectivos.<br />

También resulta necesario fortalecer <strong>la</strong>s instancias locales<br />

(sobre todo, municipales) <strong>para</strong> llevar a cabo iniciativas <strong>de</strong><br />

inclusión <strong>social</strong> juv<strong>en</strong>il que cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con <strong>una</strong> mayor participación<br />

comunitaria tanto <strong>en</strong> su diseño como <strong>en</strong> su implem<strong>en</strong>tación.<br />

Un segundo compon<strong>en</strong>te c<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalidad es<br />

<strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> normativa sobre juv<strong>en</strong>tud. Ello refleja un<br />

cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>una</strong> problemática y cómo abordar<strong>la</strong>. Por otra parte, obliga a<br />

los difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong>l po<strong>de</strong>r ejecutivo a <strong>de</strong>finir <strong>políticas</strong> y<br />

programas <strong>para</strong> cumplir con los objetivos establecidos y a dirigir<br />

recursos <strong>de</strong>l presupuesto público <strong>para</strong> <strong>el</strong>lo. De esta manera, <strong>el</strong><br />

marco jurídico proporciona estabilidad, perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> criterios,<br />

institucionalidad y recursos a <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> públicas <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud.<br />

El pap<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>una</strong> política o p<strong>la</strong>n nacional <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud también<br />

es crítico, ya que proporciona <strong>la</strong> visión <strong>para</strong> todos los programas<br />

y activida<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>en</strong> un país. En <strong>el</strong> Foro<br />

Mundial sobre Políticas <strong>para</strong> <strong>la</strong> Juv<strong>en</strong>tud, que se c<strong>el</strong>ebró <strong>en</strong> Bakú<br />

<strong>en</strong> 2014, se cons<strong>en</strong>suaron lineami<strong>en</strong>tos básicos <strong>para</strong> dichas<br />

<strong>políticas</strong> a . Según lo acordado, <strong>una</strong> política <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud <strong>de</strong>be estar<br />

basada <strong>en</strong> <strong>de</strong>rechos, ser inclusiva, integral y participativa, t<strong>en</strong>er<br />

perspectiva <strong>de</strong> género, estar basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia, ser responsable y contar con recursos. En <strong>la</strong> región<br />

muchos países han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do estrategias, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se toma<br />

<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud como un especio <strong>de</strong> ciudadanía y <strong>de</strong>l<br />

jov<strong>en</strong> como un actor estratégico <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo y se incorporan<br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>l compromiso <strong>de</strong> Bakú. Sin embargo, <strong>la</strong> asignación<br />

<strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>stinados a los jóv<strong>en</strong>es <strong>en</strong> los presupuestos públicos<br />

aún es insufici<strong>en</strong>te y <strong>en</strong> algunos casos se evi<strong>de</strong>ncian <strong>de</strong>sfases<br />

<strong>en</strong>tre los objetivos <strong>de</strong> dichos p<strong>la</strong>nes y <strong>el</strong> presupuesto público.<br />

La mayor parte <strong>de</strong> estos esfuerzos <strong>de</strong> institucionalización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones dirigidas hacia <strong>la</strong> juv<strong>en</strong>tud se han establecido<br />

a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 2000. Todo lo anterior sugiere que los<br />

gobiernos son cada vez más consci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong><br />

contar con legis<strong>la</strong>ción y <strong>políticas</strong> a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s aspiraciones y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>una</strong> normativa <strong>en</strong> temas <strong>de</strong> juv<strong>en</strong>tud y<br />

un p<strong>la</strong>n o política <strong>para</strong> ejecutar esa normativa es <strong>una</strong> condición<br />

necesaria pero no sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> promover <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s y<br />

10<br />

Para mejorar estos sistemas <strong>de</strong> medición <strong>de</strong>b<strong>en</strong> articu<strong>la</strong>rse <strong>la</strong>s propuestas metodológicas <strong>de</strong>l Manual <strong>de</strong> estadísticas <strong>de</strong> finanzas<br />

públicas <strong>de</strong>l Fondo Monetario Internacional (FMI) con <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Cu<strong>en</strong>tas Nacionales, <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cu<strong>en</strong>tas satélite, e incluir<br />

<strong>la</strong> información <strong>de</strong> costos e inversión como parte integral <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>social</strong>, articu<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> información<br />

<strong>social</strong>, <strong>de</strong> manera <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> racionalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones hacia <strong>la</strong> maximización <strong>de</strong> los impactos y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

uso <strong>de</strong> los recursos (Martínez y Collinao, 2010; Martínez, 2015).<br />

Capítulo III<br />

108

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!