11.01.2016 Views

Desarrollo social inclusivo: una nueva generación de políticas para superar la pobreza y reducir la desigualdad en América Latina y el Caribe

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

América Latina y el Caribe logró en el último decenio notables avances en materia de desarrollo social. Sin embargo, aún hay un largo camino por recorrer. Persisten, como desafíos ineludibles, la definitiva superación de la pobreza y la sustancial reducción de la desigualdad que, además de ser un imperativo ético, constituyen una condición imprescindible para avanzar en el desarrollo sostenible, en sintonía con la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible, recién aprobada por la Asamblea General de las Naciones Unidas. Pese al actual escenario económico mundial, más complejo e incierto que el de los años anteriores y que, al menos en el corto plazo, será menos favorable para la región, es fundamental asegurar los avances en materia de desarrollo social alcanzados en el último decenio y no postergar las asignaturas pendientes en ámbitos en que el progreso ha sido insuficiente.

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Desarrollo</strong> <strong>social</strong> <strong>inclusivo</strong>: <strong>una</strong> <strong>nueva</strong> <strong>g<strong>en</strong>eración</strong> <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> <strong>superar</strong> <strong>la</strong> <strong>pobreza</strong>...<br />

<strong>de</strong> mayor articu<strong>la</strong>ción horizontal y vertical, con miras a garantizar <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong>l conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción a niv<strong>el</strong>es<br />

a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar y protección fr<strong>en</strong>te a riesgos asociados al ingreso, <strong>la</strong> salud, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y <strong>la</strong> nutrición, <strong>en</strong>tre<br />

otros ámbitos, sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un financiami<strong>en</strong>to solidario y sost<strong>en</strong>ible <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

El surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cuidado como eje articu<strong>la</strong>dor <strong>de</strong> diversos servicios públicos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l ciclo <strong>de</strong> vida<br />

constituye, <strong>en</strong> varios países, <strong>una</strong> experi<strong>en</strong>cia valiosa, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se busca <strong>superar</strong> <strong>la</strong>s fronteras sectoriales tradicionales,<br />

así como <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escasas <strong>políticas</strong> públicas que existían <strong>en</strong> esta materia (véase <strong>el</strong> recuadro III.4).<br />

Recuadro III.4<br />

Institucionalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong><br />

En un contexto marcado por <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to progresivo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sigual distribución <strong>de</strong>l trabajo no remunerado<br />

<strong>en</strong>tre hombres y mujeres, los cambios <strong>en</strong> los patrones <strong>de</strong><br />

inserción <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> estas últimas y <strong>la</strong> ampliación <strong>de</strong> los <strong>de</strong>rechos<br />

vincu<strong>la</strong>dos a <strong>la</strong> protección <strong>social</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong>s personas<br />

con discapacidad y <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad, <strong>la</strong> discusión sobre<br />

<strong>la</strong>s <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado aparece con creci<strong>en</strong>te fuerza <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

ag<strong>en</strong>da pública.<br />

Todos los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> región cu<strong>en</strong>tan con algún tipo <strong>de</strong><br />

política <strong>en</strong> esta materia. En todos exist<strong>en</strong> leyes que se refier<strong>en</strong><br />

al cuidado infantil, <strong>la</strong> gran mayoría c<strong>en</strong>tradas principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s lic<strong>en</strong>cias por maternidad, así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> trabajo doméstico<br />

remunerado. No obstante, solo <strong>en</strong> dos países —<strong>el</strong> Ecuador y<br />

V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> (República Bolivariana <strong>de</strong>)— se reconoce <strong>de</strong> forma<br />

expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> constitución <strong>el</strong> trabajo <strong>de</strong> cuidado no remunerado.<br />

Asimismo, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción sobre <strong>el</strong> cuidado <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, como <strong>la</strong>s personas con discapacidad o con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

terminales o <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad, figura escasam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los<br />

marcos legales vig<strong>en</strong>tes.<br />

Respecto <strong>de</strong> los servicios y recursos <strong>para</strong> cuidar,<br />

todos los países <strong>de</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> cu<strong>en</strong>tan con <strong>políticas</strong><br />

asociadas a servicios <strong>de</strong> cuidado infantil y a c<strong>en</strong>tros diurnos<br />

o establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga estadía <strong>para</strong> personas <strong>de</strong> edad.<br />

No ocurre lo mismo <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> <strong>el</strong> cuidado<br />

<strong>de</strong> personas con discapacidad o <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> cuidado<br />

que se brindan <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los hogares, que muestran escasa<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> los países. Asimismo, solo <strong>en</strong> siete países se<br />

han implem<strong>en</strong>tado transfer<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> cubrir los gastos <strong>de</strong><br />

contratar servicios <strong>de</strong> cuidado o <strong>para</strong> apoyar a qui<strong>en</strong>es ejerc<strong>en</strong><br />

trabajo <strong>de</strong> cuidado no remunerado.<br />

La dispar exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>para</strong> todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

involucradas <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuidado (proveedoras y receptores) da cu<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong> <strong>una</strong> institucionalidad <strong>en</strong> construcción <strong>en</strong> <strong>la</strong> región, con escasa<br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s coordinadoras <strong>de</strong> <strong>una</strong> política integrada.<br />

Así, <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate sobre <strong>la</strong> organización <strong>social</strong> <strong>de</strong>l cuidado —impulsado<br />

inicialm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mujeres y <strong>la</strong> economía feminista,<br />

y luego por <strong>la</strong> preocupación simultánea <strong>en</strong> distintos sectores <strong>de</strong><br />

política y diversos actores <strong>social</strong>es y académicos acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta<br />

<strong>de</strong> acceso a los servicios y programas exist<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> cuidado <strong>para</strong><br />

distintos segm<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción según sus necesida<strong>de</strong>s— ha<br />

redundado <strong>en</strong> algunos países <strong>en</strong> <strong>el</strong> surgimi<strong>en</strong>to gradual <strong>de</strong> <strong>una</strong><br />

problemática transversal a varios sectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> política pública.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> países como Chile, <strong>el</strong> Ecuador, El Salvador, México<br />

y <strong>el</strong> Uruguay se han implem<strong>en</strong>tado mesas gubernam<strong>en</strong>tales<br />

interinstitucionales <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>políticas</strong> <strong>de</strong> cuidado —<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que participan los sectores <strong>social</strong>, <strong>de</strong> salud y educación, y los<br />

<strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> infancia, <strong>la</strong> mujer, <strong>la</strong>s personas con discapacidad y<br />

<strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad—, solo <strong>el</strong> Uruguay cu<strong>en</strong>ta con <strong>una</strong> <strong>en</strong>tidad<br />

coordinadora <strong>de</strong> <strong>la</strong> política <strong>de</strong> cuidados <strong>para</strong> todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />

y que consi<strong>de</strong>ra sus tres compon<strong>en</strong>tes (tiempo, servicios y<br />

recursos), <strong>la</strong> Secretaría Nacional <strong>de</strong> Cuidados, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

Ministerio <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social. De esta forma, avanzar hacia<br />

<strong>una</strong> visión <strong>de</strong>l cuidado como <strong>de</strong>recho universal, compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> protección <strong>social</strong>, requisito <strong>para</strong> un <strong>de</strong>sarrollo con igualdad y<br />

bi<strong>en</strong> público, con un corre<strong>la</strong>to institucional sólido asociado, es<br />

un <strong>de</strong>safío abierto <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>.<br />

Fu<strong>en</strong>te: R. Aguirre y F. Ferrari, “La construcción <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> cuidados <strong>en</strong> <strong>el</strong> Uruguay. En busca <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>sos <strong>para</strong> <strong>una</strong> protección <strong>social</strong> más igualitaria”,<br />

serie Políticas Sociales, Nº 192 (LC/L.3805), Santiago, Comisión Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), 2014; K. Batthyány, “Las <strong>políticas</strong><br />

y <strong>el</strong> cuidado <strong>en</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong>. Una mirada a <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias regionales”, serie Asuntos <strong>de</strong> Género Nº 124 (LC/L.3958), Santiago, CEPAL, 2015;<br />

F. Marco y M. N. Rico, “Cuidado y <strong>políticas</strong> públicas: <strong>de</strong>bates y estado <strong>de</strong> situación a niv<strong>el</strong> regional”, Las fronteras <strong>de</strong>l cuidado. Ag<strong>en</strong>da, <strong>de</strong>rechos e<br />

infraestructura, L. Pautassi y C. Zibecchi (coords.), Bu<strong>en</strong>os Aires, Equipo Latinoamericano <strong>de</strong> Justicia y Género, Editorial Biblos, 2013; M. N. Rico<br />

y C. Robles, “Los cuidados como pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>social</strong>: <strong>de</strong>safíos <strong>para</strong> su institucionalización”, Docum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Proyecto, Santiago, Comisión<br />

Económica <strong>para</strong> <strong>América</strong> <strong>Latina</strong> y <strong>el</strong> <strong>Caribe</strong> (CEPAL), 2015, <strong>en</strong> pr<strong>en</strong>sa.<br />

Finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>para</strong>l<strong>el</strong>o al surgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ministerios <strong>de</strong>dicados al <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong> también se han consolidado<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, <strong>en</strong> su mayoría subministeriales, <strong>en</strong>cargadas <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> ingreso focalizados <strong>en</strong><br />

los hogares pobres (véase <strong>el</strong> cuadro III.A1.3 <strong>de</strong>l anexo). De los 21 países <strong>para</strong> los que se cu<strong>en</strong>ta con esta información,<br />

<strong>en</strong> 10 estos programas son coordinados por los ministerios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>social</strong>, pero también hay 6 casos <strong>en</strong> que<br />

son gestionados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> República y 5 <strong>en</strong> que son conducidos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> otras carteras, como los<br />

ministerios <strong>de</strong> educación, salud o finanzas.<br />

C. Las herrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> gestión y <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión<br />

técnico-operativa<br />

La gestión pública repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> traducción operacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> política. Así, mi<strong>en</strong>tras <strong>en</strong> <strong>la</strong> cúspi<strong>de</strong> <strong>de</strong>l Estado se<br />

<strong>de</strong>fin<strong>en</strong> los objetivos y los principales lineami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> acción, los equipos directivos y técnicos son los <strong>en</strong>cargados<br />

<strong>de</strong> traducir estas <strong>de</strong>finiciones <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nes y otros instrum<strong>en</strong>tos que permitan lograr los objetivos trazados, <strong>en</strong>tre los<br />

Capítulo III<br />

103

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!